Zarządzanie i Edukacjawarszawa.janski.edu.pl/files/wydawnictwo/ZiE 106/ZiE_106.pdfModel klienta budowany w celu realizacji projektu CRM powi-nien więc być spójny w ramach całej

Zarządzaniei Edukacja

•Zarządzanie gospodarką•Edukacja społeczna

NUMER Nr 106 – MAJ – CZERWIEC/2016 – ISSN 1428-474XDWUMIESIÊCZNIKSZKO£YWY¯SZEJIM.BOGDANAJAÑSKIEGO

Adres redakcjiDwumiesięcznik „Zarządzanie i Edukacja”

ul. Elektronowa 2, 03-219 Warszawatel./fax 22 676-94-85

e-mail: [email protected] naczelny

dr Mariusz Szajda, Szkoła Wyższa im. Bogdana JanskiegoRada naukowa dwumiesięcznika „Zarządzanie i Edukacja”

dr hab. Włodzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Mirosława Czerny, UW; doc. PaedDr. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab.

Wołodymyr Jewtuch, Ukraińska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Jończy, UE we Wrocławiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor Hrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; dr Marcin Kazimierczak, Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; prof. dr. hab. Anatolij M. Kołot

Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. Włodzimierz Kurek, UJ; dr inż. Elżbieta Kopciuszewska SWBJ w Warszawie; prof. dr hab. Bożena

Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk, UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka, National

Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Grażyna Skąpska prof. UJ, dr hab. Dr.h.c. prof. PhDr. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove;

dr n. med. Sławomir Stawicki, Wojciech Sroczyński, prof. UPHRedaktor tematyczny

dr Małgorzata StawickaRedaktor statystyczny

dr inż. Paweł KopciuszewskiRedaktor językowy

dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP)Sekretarz redakcji

Anna Janus (tel. 606 487 769) [email protected]

Korekta Anna Janus

Wszystkie artykuły są recenzowaneRecenzenci

dr hab. Łukasz Popławski – UR w Krakowie; prof. Carmine Pinto – Uniwersytet w Solerno (Włochy); dr hab. Tatiana Kamińska – Uniwersytet Biznesu

i Prawa w Kijowie; prof. Irina Pavlenko – Europejski Uniwersytet w Kijowie; dr hab. Grzegorz Wejman – prof. US; ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański – UKSW

w Warszawie; dr Maryla Januszewska-Warych – Akademia im. J. Długosza w Częstochowie

Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w publikowanych tekstach skrótów i zmian

ISSN 1428-474X

wersja referencyjna czasopisma: papierowa numer dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.janski.edu.pl

Skład, korekta, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”

SPIS TREŒCI

Zarządzanie gospodarką

Tomasz Kochański Wykorzystanie narzędzi analitycznych w zarządzaniu kon-

taktami z klientami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Jerzy Donarski, Monika Turkowska Rozwijanie zarządzania etycznością pracy a zarządzanie in-

formacją. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Leszek Kędzierski Ekonomia komunii a etyczne zarządzanie finansami firm . 39

Edukacja społeczna

Janka Bursová Bullying in the school environment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Zuzana Budayová Komunikácia verejných inštitúcií s občanmi na Slovensku

v sociálnej oblasti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Mariusz Szajda, Klaudia Niewitecka Wpływ metanoi na rozwój osobowościowy i aktywność

twórczą Świętego Augustyna z Hippony . . . . . . . . . . . . . . . . 89Mirosław Mylik Symboliczne refleksje nad symbolem jako wartością . . . . . . 115Jarosław KlimaszewskiKonflikty społeczne: formy, przyczyny, dynamika . . . . . . . . . . 129

Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 5R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

Tomasz KOCHAŃSKI

WYKORZYSTANIE NARZĘDZI ANALITYCZNYCH W ZARZĄDZANIU

KONTAKTAMI Z KLIENTAMI

THE USE OF THE ANALYTICAL INSTRUMENTS IN MANAGEMENT

CUSTOMER RELATIONS

STRESZCZENIEZarządzanie kontaktami z klientami jest tematem, któremu po-

święca się w ostatnich latach wiele uwagi. Pomimo wolniejszego niż przewidywano rozwoju rynku rozwiązań CRM (Customer Relationship Management), prowadzone są działania związane z realizacją strategii klientocentrycznej. Istotą tej strategii jest organizacja procesów biz-nesowych w taki sposób, aby pozyskiwać i utrzymywać klientów. Jednocześnie celem jest dotarcie do klientów „właściwych”, tzn. ta-kich, którzy przyniosą firmie zysk na wystarczającym poziomie.

W niniejszym artykule autor stara się przedstawić zasady mo-delowania danych o kliencie oraz metody ich przetwarzania słu-żące dostarczaniu informacji zarządczej, które są wykorzystywane podczas budowy analitycznych systemów CRM.

SUMMARYCustomer relationship management is the topic of most

concern in recent years much attention. Despite the slower than expected development of the market of CRM solutions (Cu-Stomer Relationship Management) activities are carried out with the implementation of the strategy. The essence of this strategy is the organization of business processes in such a way as to attract and retain customers. At the same time, the goal is to reach „right” customers, who will bring profit to a sufficient level.

Z A R Z Ą D Z A N I E G O S P O D A R K Ą

ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 106/2016 – maj – czerwiec6

In this article the author tries to present the principles of modeling customer data and methods of processing for providing management information, which are used during the construction of AD-analytical CRM systems.

Słowa klucze:

Keywords:

WSTĘPZarządzanie kontaktami z klientami dotyczy zarówno pozio-

mu strategicznego jak i operacyjnego. Działania na poziomie stra-tegicznym obejmują analizę wszelkiego rodzaju informacji zwią-zanych z potrzebami i możliwościami finansowymi klientów, ogólną sytuacją na rynku, produktami firmy i ich oceną przez odbiorców, a także skutecznością działania produkcji, marketin-gu i sprzedaży. Powinny zostać zdefiniowane wskaźniki, które pozwolą ocenić stopień realizacji celów biznesowych i będą przy-datne przy określaniu kierunku zmian prowadzącym do popra-wienia procesów.

W obszarze operacyjnym celem jest usprawnienie obsługi klien-ta prowadzącym do zwiększenia jego satysfakcji, poprawienia pa-rametrów procesu (np. zmniejszenie czasu przygotowania oferty, odpowiedzi na pytanie klienta) oraz minimalizacji kosztów.

Działania na poziomie operacyjnym i strategicznym tworzą pę-tlę zwrotną. Dane zdobyte podczas kontaktów z klientem oraz po-chodzące z systemów obsługujących zadania operacyjne stanowią materiał do analiz i tworzenia planu działań firmy. Z kolei analiza danych ma wskazać punkty w procesach biznesowych realizowa-nych przez firmę, które mogą zostać poprawione.

ANALIZA DANYCH O KLIENCIEModelowanie danych o kliencie ma na celu stworzenie opisu

klienta, który będzie używany w obrębie całej firmy. Ma to z jed-nej strony usprawnić przepływ informacji pomiędzy jednostkami

Tomasz Kochański, KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA ELEMENTÓW... 7

organizacyjnymi, z drugiej umożliwić wydajne przeprowadzanie analiz w oparciu o dane z całej firmy.

Proces modelowania danych dla analiz powinien w ramach sys-temu CRM obejmować:• określenie odbiorców informacji,• określenie zakresu potrzebnej informacji,• identyfikację źródeł informacji i specyfikację ich zawartości,• określenie sposobu przetwarzania i udostępniania danych.

Zakres informacji wykorzystywanej w projektach CRM powi-nien obejmować opis1:• klienta – zarówno indywidualnych danych klienta jak i jego

cech pozwalających na zaklasyfikowanie go do segmentu oraz przypisanie mu profilu;

• produktów oferowanych przez firmę i ich przyporządkowania do grup odbiorców;

• rynku, na którym działa przedsiębiorstwo;• struktury organizacyjnej firmy (w szczególności kanałów kon-

taktu z klientem) i historii interakcji między firmą a klientem.Zakres danych rozważanych w ramach projektu CRM jest bar-

dzo szeroki. Obejmuje on wszystkie informacje w jakikolwiek spo-sób związane z klientem i jego obsługą. Klientem może być zarówno osoba fizyczna jak i instytucja, osoby stale korzystające z usług firmy, których oczekiwania są sprecyzowane i znane, jak i anonimowi kon-sumenci sporadycznie dokonujący zakupów, dlatego różne jednost-ki organizacyjne w ramach firmy mogą operować na danych o róż-nym zakresie i różnym stopniu szczegółowości. Jednakże wszystkie informacje o kliencie powinny być, zgodnie z założeniami podejścia klientocentrycznego2, spójne i współdzielone. Klient powinien wi-dzieć firmę jako całość, a brak wymiany informacji pomiędzy dzia-łami firmy (np. utrzymywanie własnych baz danych o klientach) w sposób nieunikniony prowadzi do niespełnienia tego postulatu.

1 K.Mazurek-Łopacińska:Orientacja na klienta w przedsiębiorstwie. PWE, War-szawa2002;R.S.Swift:Accelerating Customer Relationships. Using CRM and Rela-tionship Technologies.PrenticeHall2001;M.Trojanowski:Wykorzystanie marketingu z baz danych w tworzeniu związków z klientami,MarketingiRynek,8-9/2000.2 PeppersD.,RogersM.:Enterprise One to One: Tools for Competing in the Interac-tive Age,Doubleday1999.


Model klienta budowany w celu realizacji projektu CRM powi-nien więc być spójny w ramach całej firmy i kompletny, tzn. obej-mować cały zakres informacji o kliencie wykorzystywany w przed-siębiorstwie. Jednocześnie jego budowa powinna pozwalać na współdzielenie danych, tzn. powinna zostać wyodrębniona część wspólna dla wszystkich jednostek oraz obszaru, które znajdują się w gestii tylko niektórych z nich i mają przez to charakter „lokalny”.

Źródła danych o klienciePodobnie jak zakres analizowanej informacji o kliencie, liczba

źródeł danych jest duża. Mogą one pochodzić ze zbiorów zgro-madzonych podczas kontaktów klienta z firmą, opisujących zaku-py produktów i usług, reklamacje i usługi serwisowe. Dane takie są umieszczone w wewnętrznych systemach przedsiębiorstwa, np. systemach billingowych czy systemach wsparcia sprzedaży. Charakteryzują się tym, że dotyczą konkretnych osób i opisują hi-storię interakcji z konkretnym klientem3.

Dane są gromadzone podczas badań rynku, prowadzonych przez firmę samodzielnie lub zlecanych podmiotom specjalizują-cym się w takiej działalności. Istotą uzyskanych w ten sposób in-formacji jest to, że dotyczą zwykle rynku lub określonych jego seg-mentów. Dane te prezentują, jak oceniane są produkty firmy przez określone grupy odbiorców, często w porównaniu z konkurencją.

Gromadzone dane pochodzą również z kanałów obsługi kon-taktów z klientami, jak telefoniczne centra obsługi (call-centers) oraz Internet. Zbierane są w ten sposób opinie o poszczególnych produktach, lokalizowane są najczęstsze usterki i niedogodności oraz oceniane jest zainteresowanie klientów nowymi ofertami4.

Tworzenie modelu klientaMerytoryczny zakres danych gromadzonych w systemach wspo-

magających zarządzanie kontaktami z klientami zwykle obejmuje5:

3 C.Imhoff,L.Loftis,J.G.Geiger:Building the Customer-Centric Enterprise. Data Warehollsing Techniques for Supporting Customer Relationship Management. JohnWiIey&Sons2001.4 J.Mena:Data Mining Your Website.DigitalPress1999.5 O.P.Rud:Data Mining Coockbook. Modelling Data for Marketing, Risk, and Cu-stomer Relationship Management. JohnWiIey&Sons2001;M.Lasek:Data Mining.


• podstawowe danych identyfikujące klienta – jak imię i nazwi-sko lub nazwa, adres, telefon;

• cechy społeczno-ekonomiczne (zawód, wykształcenie, dochód, miejsce zamieszkania i pracy, itp.);

• dane faktograficzne (np. ważne wydarzenia, jak założenie ro-dziny, narodziny dziecka);

• historię obsługi klienta (dokonywane zakupy, odpowiedzi na oferty);

• powiązania z innymi klientami – w wypadku osób fizycznych mogą to być np. więzy rodzinne, w wypadku podmiotów go-spodarczych – np. związki kapitałowe lub personalne;

• cechy demograficzne (płeć, wiek, wielkość rodziny);• cechy psychograficzne (osobowość, zainteresowania, styl życia);• preferowane metody komunikacji marketingowej (marketing

bezpośredni, reklamy telewizyjne, ogłoszenia w prasie);• inne informacje, ważne z powodu specyfiki prowadzonej przez

przedsiębiorstwo. działalności.Dane te można podzielić na trzy główne grupy6:

• demograficzne – związane z przynależnością do określonej gru-py społecznej, miejscem zamieszkania, wykształceniem, statu-sem majątkowym;

• psychograficzne – określające osobowość, styl życia, aspiracje życiowe;

• behawioralne – opisujące zachowania klienta (np. dokonywane zakupy) i fakty z jego życia.„Proporcje” wykorzystywanych (lub potencjalnie przydatnych)

danych z tych trzech obszarów w modelu klienta dla konkretnej firmy zależą od sektora, w którym firma działa. W pewnych przy-padkach najbardziej istotne mogą być czynniki psychograficzne (które wskazują np. jaki jest preferowany sposób spędzania wolne-go czasu – a w konsekwencji jaka oferta turystyczna jest najbardziej atrakcyjna), w innych najwyższą wagę mogą mieć dane behawio-ralne (np. dane o udziale w wypadkach samochodowych dla firmy ubezpieczeniowej).

Zastosowania w analizach i ocenach klientów bankowych,wyd.Zarządzanieifinanse,2002.6 Tamże


Potrzeby informacyjne firm zależą od obszaru działania firmy i sposobu dotarcia do klienta. Przedsiębiorstwa oferujące swoje produkty na skalę masową (np. FMCG) są zainteresowane raczej szerszym spojrzeniem na rynek i oceną poszczególnych segmen-tów (a więc podziałami demograficznymi i psychograficznymi). Firmy kierujące produkty do niewielkiego grona odbiorców i sto-sujące sprzedaż bezpośrednią koncentrują się na poszczególnych klientach i dla nich bardziej użyteczne może być korzystanie z mo-deli behawioralnych.

TECHNIKI PRZETWARZANIA DANYCH O KLIENCIE

Przetwarzanie danych o kliencie w analitycznym systemie CRM ma na celu przetworzenie danych w taki sposób, aby dostar-czyć informacji zarządczej pokazującej rzeczywisty obraz przed-siębiorstwa i pomagającej podejmować trafne decyzje. Proces ten obejmuje połączenie danych z różnych źródeł, umieszczenie ich w strukturach ułatwiających interakcyjną analizę lub wyznaczenie potrzebnych wyników oraz wizualizację.

Grupa zadań, które najczęściej są wymieniane jako kluczowe we wdrażaniu strategii klientocentrycznej i mają charakter anali-tyczny obejmuje7:• Segmentację klientów,• Utrzymywanie klientów – wykrywanie klientów zagrożonych

odejściem (churn detection),• Zdobywanie nowych klientów (customer acquisition),• Zwiększenie sprzedaży dla aktualnych klientów (cross-selling),• Tworzenie/odkrywanie profili klientów,• Budowa modeli behawioralnych klientów – opis reguł w zacho-

waniu klientów i ich powiązanie z określonymi zdarzeniami,

7 C.Imhoff,L.Loftis,J.G.Geiger:Building the Customer-Centric Enterprise. Data Warehollsing Techniques for Supporting Customer Relationship Management. JohnWiIey&Sons2001;O.P.Rud:Data Mining Coockbook. Modelling Data for Marketing, Risk, and Customer Relationship Management. JohnWiIey&Sons 2001;M. Lasek:Data Mining. Zastosowania w analizach i ocenach klientów bankowych,wyd.Zarzą-dzanieifinanse,2002.


• Wyznaczanie wartości klienta dla firmy (obliczanie średniej wartości klienta, wartości LTV (Life Time Value),

• Mierzenie satysfakcji klienta,• Wspieranie badań marketingowych,• Wykrywanie oszustw (fraud detection),• Analiza ryzyka (np. kredytowego),• Gromadzenie i analiza informacji, jak klienci odbierają sposób obsługi,• Analiza porównawcza odbioru produktów firmy z ofertą kon-

kurencji.

Wielowymiarowa analiza danychIstotą wielowymiarowej analizy danych jest obserwacja zmien-

ności pewnych wielkości w przestrzeni tworzonej przez inne war-tości (nazywane wymiarami analizy). Struktura wielowymiarowa przedstawia elementarne komórki danych (fakty) w funkcji wielu czynników (wymiary).

Dodatkowo w ramach wymiarów określona jest hierarchia po-ziomów szczegółowości, np. w wypadku czasu może to być po-ziom dni, miesięcy, lat.

W wypadku analiz dotyczących zarządzania kontaktami z klientami śledzi się zwykle zachowanie wielkości sprzedaży, zy-sku osiąganego z klienta, wartości klienta, satysfakcji. Wymiarami analizy są czas, obszar geograficzny, produkt oraz szereg wielko-ści charakteryzujących klientów, jak m.in. przynależność do grupy wiekowej, wykształcenie, sposób spędzania wolnego czasu.

W analizie wielowymiarowej rozpatrywane są „kostki danych” utworzone w przestrzeni wymiarów. Poszczególne komórki da-nych zawierają wartości na najniższym poziomie szczegółowości. Operacje wykonywane na danych w kostce obejmują:• Agregację – wyznaczanie i analizę wartości zagregowanych (np.

sum, średnich, maksimów, minimów) na mniejszym poziomie szczegółowości,

• Przekroje, filtrowanie – wykonywanie zestawień przy ograni-czonym zakresie wartości zmiennej wymiaru,

• Rzuty – prezentację danych w ograniczonej (w stosunku do kostki danych) liczbie wymiarów,


• Nawigację po danych – płynne przechodzenie między pozio-mami szczegółowości w tym samym wymiarze lub różnymi wartościami w tym samym wymiarze (np. od jednej grupy wie-kowej do innej).Metody analizy wielowymiarowej są stosowane do spojrzenia

na dane na wysokim poziomie zagregowania.

Wykorzystanie metod eksploracji danychAnaliza danych o klientach nastręcza problemów wynikających

ze złożoności i ilości danych. Występują kłopoty na poziomie kon-cepcyjnym: duża liczba zmiennych, trudność wyboru kryteriów dla porównań. Dane mogą być niepewne, niepełne i obarczone błę-dami. Potrzebne są nowe narzędzia analizy, które w takich warun-kach można stosować.

Potrzeby te spełniają metody eksploracji danych wywodzące się z obszaru sztucznej inteligencji, wśród których można wymienić:• Drzewa decyzyjne,• Grupowanie pojęciowe,• Reguły,• Metody statystyczne,• Sztuczne sieci neuronowe,• Algorytmy ewolucyjne,• Zbiory przybliżone.

Metody te charakteryzują się tym, że mogą operować na du-żych zbiorach danych i umożliwiają analizę predykcyjną (predictive analysis)8 – pozwalają określić przyszłe zachowania w opar-ciu o dane z przeszłości. Są z powodzeniem stosowane do segmentacji klientów, odkrywania ich profili oraz budowy modeli behawioralnych.

Stworzone na podstawie „danych uczących” z przeszłości mode-le pozwalają na śledzenie, jak różne scenariusze podejmowania de-cyzji wpłyną na rezultaty prowadzonej działalności. Znajdowanie w danych interesujących zależności. i wzorców określa się termi-nem odkrywania wiedzy. Interesujące i nietrywialnie zależności,

8 A.Berson,S.Smith,K.Thearling:Building Data Mining Applications for CRM, McGrawHill2000.


które można odkryć w danych są potencjalnym źródłem przewa-gi konkurencyjnej. Obserwuje się rozwój systemów analitycznych w kierunku baz wiedzy, pozwalające na efektywne wyszukiwanie informacji.

KORPORACYJNA ARCHITEKTURA INFORMACYJNA

Korporacyjna architektura informacyjna (CIF – Corporate Information Factory) jest podstawą budowy wielu systemów ana-litycznych. Posiada cechy odpowiadające postulatom stawianym przed zintegrowanym analitycznym systemem CRM. Z jednej stro-ny umożliwia korzystanie z globalnego korporacyjnego modelu danych, z drugiej indywidualizuje dostęp do informacji poszcze-gólnych jednostek organizacyjnych.

Struktura korporacyjnej architektury informacyjnejKorporacyjna architektura informacyjna przedstawia, na pozio-

mie modelu logicznego,. w jaki sposób może być zorganizowana współpraca systemów informatycznych organizacji. Jest to klarow-na struktura, w której obszary biznesowe są związane z poszcze-gólnymi fragmentami systemu.

W modelu wyróżnia się trzy obszary biznesowe9:Pierwszym jest działalność operacyjna (Business Operations)

– Systemy wspierające działalność operacyjną to grupa systemów kluczowych dla codziennego działania firmy: systemy billingowe, systemy zarządzania stanem magazynów, systemy księgowe, ERP (Enterprise Resorce Planning), SFA (Salec Force Automation), systemy obsługi kontaktu z klientami (m.in. Internet i callcenter). Systemy wspierające działalność operacyjną są dostawcami danych dla po-zostałych części korporacyjnej architektury informacyjnej. Są to sys-temy luźno ze sobą powiązane, każdy z nich może posiadać wła-sny, specyficzny format danych.

Drugi obszar obejmuje wspomaganie podejmowania decyzji, które umożliwiają analizę danych dotyczących przedsiębiorstwa.

9 C.Imhoff,L.Loftis,J.G.Geiger:Building the Customer-Centric Enterprise. Data Warehollsing Techniques for Supporting Customer Relationship Management. JohnWiIey&Sons2001;


Są to dane obejmujące szeroki przedział czasowy, pozwalające na obserwację trendów i wychwytywanie wzorców przydatnych przy podejmowaniu decyzji strategicznych. Opierają się na architektu-rze hurtowni danych, która jest bazą przechowującą dane o uspój-nionym formacie, nadające się do analiz i raportowania. Dane są wyselekcjonowane, a baza zaprojektowana zgodnie z modelem wielowymiarowym. Użytkownicy korzystają z informacji zawar-tych w hurtowni za pomocą odpowiednich narzędzi dostępu do danych. Interfejsy wspomagania decyzji (Decision Support Interface) pozwalają nawigować po danych zawartych w hurtowni i oferują różnorodne metody wizualizaji.

Trzeci obszar to zarządzanie (Business Management). Wspoma-ganie zarządzania różni się od wspomagania decyzji tym, że do-tyczy działalności bieżącej. Systemy wspomagania zarządzania operują na zintegrowanych danych z hurtowni, ale nie wykorzy-stują całego spektrum danych. Dane są przenoszone do operacyjnej składnicy danych (ODS – Operational Data Store), dostęp do nich jest możliwy za pomocą metod zapewniających: krótki czas od-powiedzi. Przykładem jest tu interfejs OLTP (On-Line Transaction Processing). Informacje z ODS są wykorzystywane przez te same osoby, które korzystają z systemów wspierających działania ope-racyjne. ODS ma zapewniać aktualne dane o charakterze ogólnym, np. dane dotyczące klienta: jego dane osobowe, adres, wartość, su-maryczną wartość dokonanych zakupów, etc.

Budowa systemu opartego na korporacyjnej architekturze infor-macyjnej może być prowadzona ewolucyjnie. W miarę pojawiania się nowych systemów i źródeł danych mogą one być dołączane, a zakres analiz rozszerzany. Należy ich zawartość wpasować w lo-giczny model danych oraz opracować metodę fizycznej transfor-macji danych.

Korporacyjna architektura informacyjna jako szkielet analitycznego systemu CRM

Korporacyjna architektura informacyjna posiada cechy, dzięki którym może być podstawą analitycznego systemu CRM. W szcze-gólności:


• Wykorzystanie korporacyjnej architektury informacyjnej, a w jej ramach utrzymywanie korporacyjnego modelu danych, pozwa-la na spełnienie postulatu spójności danych w ramach całego przedsiębiorstwa,

• Zakres i stopień szczegółowości danych wykorzystywanych przez poszczególne jednostki organizacyjne może być dopaso-wany do ich indywidualnych potrzeb – przez odpowiednie za-projektowanie tematycznych hurtowni danych (ODS) dla tych jednostek,

• Połączone i wykorzystane do analiz mogą być wszystkie dane posiadane przez firmę, a pełne spektrum danych pozwala uzy-skać kompletny obraz klienta,

• Architektura ta ułatwia zastosowanie wyników analiz do po-prawienia procesów biznesowych – dane i gotowe raporty są dostarczane nie tylko do najwyższych szczebli zarządzania, ale znajdują zastosowanie na niższym szczeblu (wykorzystanie ODS),

• Stanowi platformę umożliwiającą wykorzystanie szerokiej gamy technik analizy i wizualizacji danych.

PODSUMOWANIEWykorzystanie narzędzi analitycznych w praktyce zarządza-

nia kontaktami z klientami jest w warunkach ostrej konkurencji koniecznością. Poznanie klientów, określenie właściwej strategii działania w kierunku ich zdobywania i utrzymywania warunkuje przetrwanie firmy. Informacja stała się orężem niezbędnym w wal-ce na rynku.

Należy oczekiwać intensywnego rozwoju technik przetwarza-nia danych oraz udoskonalania architektur systemów pozwalają-cych na ich efektywną implementację. Przedstawiona w artykule korporacyjna architektura informacyjna jest eleganckim i spójnym rozwiązaniem, które może być podstawą i punktem wyjścia do ewolucyjnego budowania systemu CRM dopasowanego do po-trzeb firmy.


LITERATURA1. BersonA.,SmithS.,ThearlingK.:Building Data Mining Applications

for CRM, McGrawHill2000.2. CichoszP.,Uczenie się maszyn, WNTWarszawa2000.3. ImhoffC.,LoftisL.,GeigerJ.G.,Building the Customer-Centric En-

terprise. Data Warehousing Techniques for Supporting Customer Re-lationship Management. JohnWiley&Sons2001.

4. InmonW.,Zachman,J.A.,GeigerJ.G.,Data Stores, Data Warehous-ing and the Zachman Framework.McGraw-Hill 2000.

5. LasekM.,Data Mining. Zastosowania wanalizach i ocenach klien-tów bankowych, wyd.Zarządzanieifinanse,2002.

6. Mazurek-ŁopacińskaK.,Orientacja na klienta wprzedsiębiorstwie. Warszawa:PWE2002.

7. MenaJ.,Data Mining Your Website. DigitalPress1999.8. PeppersD.,RogersM.,Enterprise One to One: Too/s for Competing

in the Interactive Age, Doubleday1999.9. RudO.P.,Data Mining Coockbook. Modelling Data for Marketing,

Risk, and Customer Relationship Management. John Wiley&Sons2001.

10. Swift R.S.,Accelerating Customer Relationships. Using CRM and Relationship Technologies. PrenticeHall2001.

11. TrojanowskiM.,Wykorzystanie marketingu z baz danych wtworzeniu związków z klientami, MarketingiRynek,8-9/2000.

Jerzy Donarski, Monika Turkowska, ROZWIJANIE ZARZĄDZANIA... 17R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

Jerzy DONARSKI Monika TURKOWSKA

ROZWIJANIE ZARZĄDZANIA ETYCZNOŚCIĄ PRACY A ZARZĄDZANIE

INFORMACJĄ

DEVELOPING WORK ETHICALITY MANAGEMENT NEEDS GOOD

INFORMATION MANAGEMENT

STRESZCZENIEArtykuł wskazuje, że rozwijanie „zarządzania etycznością pra-

cy” potrzebuje dobrego zarządzania informacją. Pokazuje czym jest i na czym polega dobre zarządzanie informacją. Opisuje za-rządzanie informacją. Przedstawia szeroki zakres (opis) systemów komputerowych wspomagających zarządzanie informacją.

Artykuł w drugiej części opisuje przykład systemu „SYMULATOR STRATEGII WEM+CSR”, systemu wspomagania komputerowego do formułowania strategii „Zarządzania etyczno-ścią pracy” + strategii społecznej odpowiedzialności. System został opracowany przez kadrę badawczą Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego w roku 2014 i udostępniony w Internecie jako www.symu-lator.janski.edu.pl po polsku w pełni, w angielskim tylko Symulator – część II (taktyczna).

SUMMARYThe paper indicates that the developing of “Work Ethicality

Management” needs a good information management. It shows what a good information management is. It describes what is in-formation management. It presents a wide range (description) of computer systems supporting the management of information.


The paper in the second part describes an example of the “SIMULATOR FOR STRATEGY WEM + CSR”, computer-aided system for “Work Ethicality Management” strategy formulation + Corporate Social Responsibility strategy. The system was develo-ped by the research staff of the Bogdan Janski Academy in the year 2014 and made available on the Internet as www.symulator.janski.edu.pl (in Polish fully and in English language only the Simulator – part II (tactical).

Słowa klucze: zarządzanie etycznością pracy, zarządzanie infor-macją, system informatyczny, technologie informatyczne

Keywords: Work Ethicality Management, Information manage-ment, Information system, Information technology

„Chodzi o nową kulturę pracy uwzględniającą duchowe i materialne potrzeby człowieka

i szanującą jego podstawowe prawa” (Jan Paweł II, Rzym, 11 listopada 1996 roku)

„Dobre zarządzanie biznesem to zarządzanie jego przyszłością, a zarządzanie przyszłością to zarządzanie informacją”

(M. Harper)

WPROWADZENIEOsiąganie pomnażania dobra wspólnego (cel nadrzędny)

oraz wzrostu sprzedaży i produktywności pracy (cel bezpośred-ni) poprzez wzrost etyczności pracy, czyli poprzez rozwijanie „Zarządzania etycznością pracy” [Work Ethicality Management – WEM] – potrzebuje dobrego zarządzania informacją.

W nowoczesnej ekonomii informacja traktowana jest jako zasób na równi z ziemią, pracą i kapitałem. Natomiast w obszarze go-spodarki informacja to czynnik decydujący o sukcesie w biznesie, konieczny do podejmowania właściwych decyzji biznesowych. Natomiast brak odpowiedniej informacji jest przyczyną podjęcia

Jerzy Donarski, Monika Turkowska, ROZWIJANIE ZARZĄDZANIA... 19

błędnej decyzji, której skutkiem najczęściej bywa słabszy wynik fi-nansowy firmy.

Obserwując zmiany, jakie zachodzą we współczesnym świecie, trudno nie dostrzec zwiększającej się roli informacji. Żyjemy w spo-łeczeństwie informacyjnym, w którym informacja jest kluczowym elementem społeczno-ekonomicznej działalności i zmian1.

Stanowi ona podstawę współczesnego świata. Co więcej, obecna rzeczywistość to rzeczywistość zdominowana przez informację2. To rzeczywistość, w której informacja obok pracy, ziemi i kapitału jest jednym z podstawowych zasobów ekonomicznych3.

W XXI wieku przedsiębiorstwa stoją przed wyzwaniem efek-tywnego i zintegrowanego zarządzania informacją i procesami biz-nesowymi przy olbrzymim wzroście danych i dokumentów biz-nesowych. Praktycznie każde nowoczesne przedsiębiorstwo swoje funkcjonowanie uzależnia od informacji. Każda nowoczesna firma, bez względu na wielkość i specyfikę prowadzonej działalności go-spodarczej potrzebuje silnego wsparcia informatycznego.

Aby efektywnie zarządzać informacjami przedsiębiorcy mają możliwość dokonania wyboru odnośnie zakupu gotowego opro-gramowania bądź też utworzonego na zamówienie. Daje to możliwość indywidualnego określenia zakresu informatyzacji przedsiębiorstwa. Odpowiednie oprogramowanie to ogromne do-brodziejstwo aby móc się rozwijać i konkurować z najlepszymi.

Obecnie coraz powszechniejsze staje się stwierdzenie, że infor-macja jest cenniejsza niż kapitał. Wydaje się bowiem, że dużo wię-cej można osiągnąć dzięki posiadaniu właściwej informacji we wła-ściwym czasie, niż dysponowaniu nawet ogromnym kapitałem, przy braku odpowiednich danych. Informacja jest jednym z pod-stawowych zasobów każdej organizacji, a można zaryzykować tak-

1 M. Casey, Europejska polityka informacyjna. Wyzwania i perspektywy dla admi-nistracji publicznej, Międzynarodowe Centrum Zarządzania Informację Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń 2001, s. 34.2 A. Szewczyk, Społeczeństwo informacyjne – nowa jakość życia społecznego, [w:] A. Szewczyk (red.), Społeczeństwo informacyjne – problemy rozwoju, Difin, Warszawa 2007, s. 15.3 R. Angryk, Systemy informatyczne i e-gospodarka, [w:] E. Kolbusz, W. Olejniczak, Z. Szyjewski (red.), Inżynieria systemów informatycznych w e-gospodarce, PWE, War-szawa 2005, s. 15.


że stwierdzenie, że jest ona jednym z najważniejszych zasobów, co wyjaśnia jak istotnym staje się kwestia efektywnego zarządzania informacją.

ISTOTA INFORMACJI W PRZEDSIĘBIORSTWIEJednym z podstawowych zasobów każdej organizacji są infor-

macje4. Informacja stanowi ważną siłę napędową gospodarki, jest specyficznym narzędziem przedsiębiorczości, motorem postę-pu i dlatego odgrywa ważną rolę w działalności współczesnych przedsiębiorstw. Wymusza nowy wymiar konkurencji, oparty na otwarciu się na międzynarodowy przepływ informacji i podnosze-nie krajowych zdolności technologicznych do poziomu, na którym kraje będą gotowe do absorpcji i korzystania z tych informacji. Efektywne pozyskiwanie i wykorzystywanie właściwych infor-macji w procesach biznesowych jest jedynym z najistotniejszych czynników wpływających na konkurencyjność firmy5. Ponadto informacja wspiera funkcje planowania i kontroli oraz wspomaga proces podejmowania decyzji, zatem stanowi stymulant działań podejmowanych w organizacji w celu wypracowania konkuren-cyjności na rynku i osiągania zysku6.

Informacja w zarządzaniu przedsiębiorstwem odgrywa kluczo-wą rolę w obszarze podejmowania decyzji. Ma istotne znaczenie zarówno w decyzyjności na poziomie operacyjnym, jak i w działa-niach na szczeblu strategicznym. W biznesie informacja ma wartość tylko wtedy, kiedy właściwa osoba otrzymuje ją w odpowiednim czasie7. Zakres posiadanej wiedzy decyduje o tym, jaką decyzję po-

4 L. Pruszkowski, Zarządzanie procesami pomocniczymi w przedsiębiorstwie. Kon-cepcja Facility Management, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku, Płock 2009, s. 52.5 A. Dąbrowska, Przedsiębiorca w morzu informacji. Rola informacji w zarządzaniu zmianą gospodarczą. Rekomendacje i wnioski dla MCIG w świetle wyników badań, Związek Pracodawców Warszawy i Mazowsza, Warszawa 2013, s. 91.6 Przedsiębiorca w morzu informacji. Rola informacji w zarządzaniu zmianą gospo-darczą, Raport końcowy, Związek Pracodawców Warszawy i Mazowsza, Warszawa 2013, s. 81.7 B. Martinet, Y. M. Marti, Wywiad gospodarczy. Pozyskiwanie i ochrona informacji, PWE, Warszawa 1999, s. 105.


dejmie dany podmiot, jaki będzie jej skutek oraz czy może ona być źródłem przewagi rynkowej. W praktyce żaden podmiot nie dys-ponuje pełnią wiedzy, dlatego istotne jest jej gromadzenie i prze-twarzanie. Umiejętne wykorzystanie i zarządzanie informacją może przynieść wymierne korzyści w zakresie zwiększenia obrotu i zysku przedsiębiorstwa.

Istotą zarządzania informacją jest efektywne wykorzystanie za-sobów i procesów organizacji (jej potencjału informacyjnego) aby umożliwić przedsiębiorstwu uczenie się i dostosowywanie się do zmieniającego się otoczenia. Zdaniem M. Harpera, dobre zarzą-dzanie biznesem to zarządzanie jego przyszłością, a zarządzanie przyszłością to zarządzanie informacją8.

Proces zarządzania informacjąZarządzanie informacją to proces, który dotyczy każdej orga-

nizacji. Przenika przez wszystkie jednostki organizacyjne i funkcje zarządzania na wszystkich szczeblach organizacji. Proces ten jest bardzo złożony ponieważ trudno poddaje się standaryzacji.

Zarządzanie informacją w przedsiębiorstwie obejmuje świado-me postępowanie menedżerów względem informacji – zaczynając od identyfikacji potrzeb informacyjnych przedsiębiorstwa oraz identyfikacji luki informacyjnej przedsiębiorstwa, poprzez naby-wanie informacji, jej przetwarzanie, organizowanie i magazynowa-nie, tworzenie produktów i usług informacyjnych, dystrybucję, na efektywnym wykorzystaniu skończywszy9.

Proces zarządzania informacją powinien być konsekwentny, uproszczony oraz indywidualnie dopasowany do przedsiębior-stwa i otoczenia w którym ono funkcjonuje. Po spełnieniu tych warunków staje się głównym źródłem informacji i komunika-cji w przedsiębiorstwie oraz zapewnia interakcję między pro-cesami zarządzania a procesami operacyjnymi (produkcji lub usług). Ma również bezpośredni wpływ na poziom ponoszonych

8 A. Dąbrowska, Przedsiębiorca w morzu informacji. Rola informacji w zarządzaniu zmianą gospodarczą. Rekomendacje i wnioski dla MCIG w świetle wyników badań, Związek Pracodawców Warszawy i Mazowsza, Warszawa 2013, s. 91.9 K. Materska, Jak szukać w oceanie informacji. Poradnik dla przedsiębiorców, Związek Pracodawców Warszawy i Mazowsza, Warszawa 2013, s.20.


kosztów i pomaga w lepszym wykorzystaniu zasobów material-nych i niematerialnych. Ponadto umożliwia działania korekcyjne i usprawnia wykonywanie bieżących działań w przedsiębiorstwie. Ostatecznie przyczynia się do uzyskania strategicznej przewagi na rynku. Zarządzanie informacją ma umożliwić organizacji zarzą-dzanie wiedzą tak, by wiedza, która „weszła” do organizacji nie ginęła w chwili odejścia osoby, która tą wiedzę wniosła, a władze organizacji i następni działacze nie musieli „wyważać otwartych drzwi” prowadząc codzienną działalność.

TECHNOLOGIE INFORMATYCZNE W ZARZĄDZANIU INFORMACJĄ

Biorąc pod uwagę szybkość, z jaką zachodzą obecnie procesy informacyjne, konieczne jest przejście do zarządzania informacją wspomaganego przez technologie informatyczne czyli zaawanso-wane narzędzia, takie jak: sieci intranetowe i internetowe, nowo-czesne oprogramowania oraz wszelkiego rodzaju środki medialne. Pojawiające się nowe możliwości w zakresie wykorzystania techno-logii informatycznych z pewnością mają wpływ na skuteczność go-spodarowania informacjami. Informatyka wspomaga zarządzanie informacją przede wszystkim poprzez nowoczesne metody prze-twarzania danych i kompleksowe systemy komunikacji. To z kolei powoduje, iż zadania są szybciej wykonywane, zaoszczędzony zo-stanie czas oraz powstanie nowa wartość dodana dzięki odpowied-niemu wykorzystaniu zasobów informacji, wiedzy i doświadczenia.

Technologie informatyczne i Internet nie są już tylko dodatko-wymi narzędziami wspomagającymi zarządzanie, przerodziły się w nieodłączne elementy codziennego funkcjonowania, które nie tylko muszą być stosowane, ale także umiejętnie wykorzystywane. Firmy, aby mogły skutecznie funkcjonować w warunkach rosnącej konkurencji oraz postępującej globalizacji, muszą być wspomagane przez technologie informatyczne. Zarządzanie informacją może być wspierane przez systemy informatyczne, np. przez systemy zarzą-dzania dokumentami, rekordami, systemy zarządzania treścią10.

10 K. Materska, Jak szukać w oceanie informacji. Poradnik dla przedsiębiorców, Związek Pracodawców Warszawy i Mazowsza, Warszawa 2013, s. 20.


Niezawodny system informacyjny jest jednym z podstawowych warunków sprawnego działania współczesnej jednostki gospodar-czej. Systemy informacyjne są tworzone dla różnych celów w za-leżności od potrzeb systemów zarządzania organizacji. System informacyjny powinien być dostosowany do potrzeb, dostarczać informacji kompletnych i aktualnych, a przez to wpływać na przy-śpieszenie i optymalizację procesów decyzyjnych. Nie mniej waż-na jest jego użyteczność w dostarczaniu odpowiednich informacji przedsiębiorstwu oraz możliwość bezpośredniego zastosowania. Ponadto należy wymienić również takie cechy jak: zapewnienie odpowiedniej efektywności w wykorzystaniu informacji, skracanie drogi przepływu informacji i możliwość opracowania informacji dla potrzeb prognoz.

Konkludując, należy stwierdzić, że istotą funkcjonowania przed-siębiorstwa przyszłości to zarządzanie informacją, w tym zarządza-nie wiedzą. Dzięki technologii informacyjnej, a ściślej – dzięki sieciom komputerowym, przedsiębiorstwo działa w cyberprzestrzeni, gdzie czas przesyłania informacji i proces podejmowania decyzji są bardzo krótkie. Technologie informatyczne pozwalają przede wszystkim zmniejszyć koszty utraconych możliwości, które wcześniej mogły występować z uwagi na marnotrawstwo wymienionych zasobów. Nie bez znaczenia jest również redukcja kosztów ukrytych, jaka po-winna mieć miejsce z uwagi na wzrost efektywności realizacji zadań i zapewnienie nowych metod komunikacji11.

Obecnie Internet jest najważniejszym źródłem pozyskiwania informacji o firmach. Warto więc zainwestować w profesjonalną i użyteczną stronę internetową, która będzie najlepszą wizytówką przedsiębiorstwa. Dlatego firma powinna zainwestować w dobry system do zarządzania treścią np. CMS.

Szeroki zakres rozwiązań informatycznychW dzisiejszych czasach firmy borykają się z zarządzaniem infor-

macjami, ponieważ wiele przedsiębiorstw przechowuje wszystkie informacje w formie cyfrowej i papierowej, co często oznacza, że

11 E. Skrzypek, Asymetria informacji i jej wpływ na podejmowanie decyzji, [w:] A. Szewczyk (red.), Informacja – dobra lub zła nowina, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2004. s. 121.


duże ilości danych poufnych i wrażliwych są dostępne dla pracow-ników lub kontrahentów, co zwiększa prawdopodobieństwo naru-szenia danych. W związku z czym wiele przedsiębiorstw średniej wielkości powoli tonie w „bagnie” nieusystematyzowanych da-nych, z którymi nie wiedzą jak postępować. W celu rozwiązania problemu w przedsiębiorstwach wdrażane są różne rozwiązania informatyczne wspomagające zarządzanie informacją.

Konfrontacja narastającej liczby danych z ograniczonymi możli-wościami ich analizy wymaga wdrażania nowych systemów zarzą-dzania informacją12. Obecny rynek w tym zakresie proponuje wiele rozwiązań, na które firmy rzadko się decydują. Często powodem tego jest niewiedza na temat programów wspomagających zarzą-dzanie informacją lub (i) finanse. Dobre oprogramowanie kosztuje dlatego przedsiębiorstwa odwlekają z zakupem. Często właścicie-le (osoby decyzyjne) nieświadomie podejmują taką decyzję, która może być poważnym zagrożeniem dla przedsiębiorstwa.

Dzisiejszy rynek rozwiązań informatycznych ma do zaofero-wania szeroki zakres systemów wspomagających funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Od wielu lat na rynku światowym dostępnych jest szereg aplikacji wyspecjalizowanych w realizacji takich proce-sów jak: zarządzanie dokumentami elektronicznymi, zawartością portali internetowych, zarządzanie i kontrola realizacji procesów biznesowych, i wielu innych. Każdy z producentów tych rozwią-zań udoskonala je i modyfikuje stosownie do zmian rynkowych i rozwoju technologii informatycznych. Dzięki temu powstają aplikacje o wysokim stopniu zaawansowania technologicznego, zorientowane na realizację zadań wynikających z potrzeb bizneso-wych użytkownika.

Na rynku światowym dostępna jest liczna grupa programów komputerowych wspomagających zarządzanie firmą i jej zaso-bami (np. ERP). Rozwiązania te często charakteryzują się bardzo wysokim poziomem rozwoju technicznego w zakresie zarządzania informacjami i procesami dla określonych działań biznesowych (np. CRM). W każdym jednak przypadku występuje konieczność

12 A. Dąbrowska, Przedsiębiorca w morzu informacji. Rola informacji w zarządzaniu zmianą gospodarczą. Rekomendacje i wnioski dla MCIG w świetle wyników badań, Związek Pracodawców Warszawy i Mazowsza, Warszawa 2013, s. 7.


korzystania ze źródłowych informacji, zapisanych w postaci doku-mentów elektronicznych i zbiorów danych.

Oferta systemów komputerowych na rynku jest bardzo boga-ta. Firmy mają w czym wybierać. Przedsiębiorstwo decydując się na zainwestowanie własnej infrastruktury IT powinno kierować się przede wszystkim: innowacyjnością systemu, kosztami (ceną sprzętu i oprogramowania), jak również ich uruchomienia obsługi a także kosztami eksploatacji.

Godnym polecenia jest oprogramowanie Vault z programami fir-my Microsoft, która została obecnie rozszerzona o oprogramowanie Microsoft Outlook® i Microsoft Office, co umożliwia użytkownikom szybką i łatwą organizację, zarządzanie i śledzenie dokumentów oraz komunikację za pośrednictwem poczty elektronicznej.

Warto zwrócić uwagę na system CMS gdyż obecnie systemy te uważane są za innowacje w dziedzinie tworzenia stron interneto-wych. Być może niektóre negatywne głosy są spowodowane tym, że pojawiły się one stosunkowo niedawno, więc nie są jeszcze ide-alne. Są jednak nieustannie ulepszane i podlegają zmianom. Z jed-nej strony to dzięki częstemu ich stosowaniu, programiści są w sta-nie wyłapać ich błędy i je poprawić. Z drugiej strony nierzadko nie są one niezbędne w tworzeniu strony internetowej. Właściciel do-meny chcący zlecić komuś stworzenie swojej strony internetowej, powinien przeanalizować plusy i minusy takiego systemu, a także, jakie są jego zapotrzebowania, zanim się zdecyduje na taki system. Może dzięki temu zaoszczędzić sobie kłopotów w użytkowaniu strony i zaoszczędzić pieniądze.

Niedoskonałość systemów informatycznychNie ma idealnego systemu, który byłby „lekarstwem” na wszyst-

kie „dolegliwości” w zarządzaniu informacją. Największym pro-blemem współczesnych przedsiębiorstw jest brak inwestycji w za-kup własnej infrastruktury. Odpowiednio dobrane rozwiązanie do zarządzania informacją zgodnie z ogólną misją przedsiębiorstwa gwarantuje szybszy zwrot z inwestycji.

Oferowane na rynku produkty wspomagające zarządzanie in-formacją mają wady i zalety. Jednak producenci starają się aby te systemy były idealne dlatego są uaktualniane (ulepszane). Systemy


klasy ECM usprawniają obsługę dokumentów i procesów bizne-sowych z nimi związanych, zapewniając tym samym redukcję kosztów, zwiększenie poziomu kontroli nad kluczowymi danymi oraz przyspieszenie pracy. Obecnie dostępne są kalkulatory (np. kalkulator dla obsługi faktur kosztowych), które w prosty sposób pozwalają na wyliczenie obu korzyści w konkretnych wartościach (kwota, liczba minut).

Mimo, że systemy nie są idealne to w dzisiejszych czasach bez odpowiedniego oprogramowania firma skazana jest na podejmo-wanie nietrafnych decyzji. Warto jest więc nie tracić swojej pozycji i cennego czasu, kiedy są do tego odpowiednie systemy informa-tyczne. Idealnym tego przykładem jest system EDI, który gwa-rantuje oszczędność czasu i pieniędzy. EDI jest technologią, która w naturalny sposób oszczędza czas i pieniądze.

Zastosowanie technologii informatycznych w pozyskaniu, gro-madzeniu i przetwarzaniu informacji prowadzi do usprawnienia działalności wewnętrznej przedsiębiorstwa, znacząco poprawia jego funkcje i obniża koszty działalności, a jednocześnie umożli-wia firmie budowę przewagi konkurencyjnej i wykorzystywanie pojawiających się na rynku nowych szans. Poprzez dostarczanie kierownictwu firmy aktualnych, odpowiednio selekcjonowanych informacji, systemy informatyczne umożliwiają identyfikację problemów występujących w firmie, ich wieloaspektową analizę i kompleksowe rozwiązywanie, a w następstwie podejmowanie racjonalnych, optymalnych decyzji związanych z funkcjonowa-niem przedsiębiorstwa. Nie ma jednak recepty na zakup takiego oprogramowania, który gwarantowałby sukces przedsiębiorstwa na rynku konkurencyjnym. Szeroki asortyment na rynku przy jed-noczesnym braku odpowiedniej wiedzy informatycznej z zakresu infrastruktury IT staje się „bramą” natomiast decyzja zakupu od-powiedniego oprogramowania „furtką” do sukcesu.

PRZEGLĄD SYSTEMÓW INFORMATYCZNYCH DO ZARZĄDZANIA INFORMACJĄ

W czasach kiedy nowoczesne przedsiębiorstwa opierają się w dużej mierze na informacji, niezbędnym staje się umiejętność sprawnego pozyskiwania, definiowania i analizowania faktów


oraz zdarzeń, które przekształcają się w narzędzia pomocne w za-rządzaniu firmą. Takimi narzędziami są systemy informacyjne, które służą dostosowaniu funkcjonowania przedsiębiorstwa do warunków zewnętrznych i wewnętrznych.

W celu rozwiązania problemu integracji danych, informacji i wiedzy w przedsiębiorstwach wdrażane są różne rozwiązania informatyczne wspomagające zarządzanie informacją. Do najbar-dziej popularnych należą:

Tabela 1. Rozwiązania informatyczne wspomagające zarządzanie informacją

Nazwa Opis Główne funkcjeSystemy do zarządzania treścią i całym cyklem życia informacji

CMS (z ang. Content Management System)

webowy, nowoczesny system zarządzania treścią budowanie witryn internetowych

ECM (ang. Enterprise Content Management)

system ECM to strate-gie, metody oraz narzę-dzia

przechwytywanie, zarządzanie, gro-madzenie, archiwizacja oraz dostar-czania dokumentów i innych danych (ze wszystkich obszarów przedsię-biorstwa)

CLM (ang. Content Lifecycle Management) TCP (ang. Transactional Content Processing)

CLM integruje elementy zarządzania produktami, zarządzania klientami, a także procesem sprze-daży i przychodami

masowe przetwarzanie dokumentów statycznych, takich jak wnioski, re-klamacje i inne

EIM (ang. Enterprise Information Management)

centralna baza danych, gdzie każdy kontakt kon-sumenta z firmą jest reje-strowany i analizowany

wsparcie w procesie podejmowania decyzji biznesowych oraz ich wdra- żanie na wszystkich poziomach or-ganizacji

DMS (ang. Document Management Systems)

system rozwiązań infor-matycznych zaprojekto-wany z myślą o groma-dzeniu i udostępnianiu dokumentów w formie elektronicznej

wygodny dostęp do informacji za-pisanych w dokumentach (plikach utworzonych przy wykorzystaniu edy-torów tekstu, arkuszy kalkulacyjnych, narzędzi prezentacji multimedialnych poprzez skanowanie dokumentów itp.)

EDM (ang. Electronic Data Management)

systemy zarządzania da-nymi elektronicznymi, fundament inicjatyw za-rządzania jakością danych

spinający całość procesów powsta-wania i wykorzystywania danych we wszystkich systemach IT – od ich powstawania do końcowej kon-sumpcji w systemach zarządczych


Systemy do wyszukiwania danych

EDI

technika bez papierowej wymiany standardowo sformatowanych danych (dokumentów) między systemami informatycz- nymi partnerów handlo-wych

sprawny obieg dokumentacji elek-tronicznej

PDM (ang. Produkt Data Management)

usystematyzowane po- dejście do segregowania informacji przy wykorzystaniu wyraźnie okre-ślonej organizacji po-zycji, przepływu zadań i bezpieczeństwa danych

zarządzanie informacjami, tworze-nie powiązań i sieci informacji, bu-dowanie baz danych

Systemy Informowania Kierownictwa (SIK)

MIS (ang. Management Information System)

może pobierać i zesta- wiać dane z wielu źródeł, organizując informacje w sposób bardziej uży-teczny dla menedżerów

wspomaganie w osiąganiu celów, poprzez dostarczanie kadrze mene-dżerskiej wglądu w regularne opera-cje organizacji

DBMS (ang. Data Base Management Systems)

system do zarządzania danych

zarządzanie danymi, do integracji danych pozyskiwanych i generowa-nych przez systemy komputerowego wspomagania

UNO Suite (ang. Uni-fied Network Office Suite)

zintegrowany, sieciowy system do zarządzania informacją w firmie, komunikacją, dokumentami oraz pracą ludzi, wzbogacony o funkcje analityczne

prawidłowe zarządzanie współcze-sną organizacją, reagowanie na tren-dy, podnoszenie efektywności i szu-kanie oszczędności

BI (ang. Business Intelligence)

system doradczy, sze-roki wachlarz aplikacji i technologii

zbieranie, analizowanie

Systemy zarządzania relacjami z klientami

CRM (ang.Customer Relationship Management)

zarządzanie relacjami z klientem

umożliwia wydajne gromadzenie, organizowanie i udostępnianie in-formacji związanych z różnymi aspektami komunikacji z klientami


Systemy zarządzania obiegiem dokumentów

Plus Workflow

zaawansowany, no-woczesny, elastyczny i bezpieczny system in-formatyczny służący do elektronicznego obiegu dokumentów i zarządza-nia nimi o bardzo boga-tej funkcjonalności

zarządzanie procesami biznesowy-mi, w tym całością dokumentacji – zarówno w zakresie elektroniczne-go obiegu dokumentów jak i skano-wania oraz ich elektronicznej archi-wizacji

Microsoft Office SharePoint

program posiadający obszerny zestaw funkcji w zakresie zarządzania dokumentami

wygodne zarządzanie dokumentami oraz zbiorami danych

IDM (ang. Integrated Document Management)

zintegrowany system za-rządzania dokumentami elektronicznymi

zarządzanie całością elektronicz-nego obiegu dokumentów, w tym skanowanymi i tworzonymi przez pracowników firmy

Systemy zarządzania bazami danych

Symantec Backup Exec

niezawodne narzędzie do wykonywania kopii zapasowych i odzyski-wania danych

skutecznie chroni dane firmy, wpły-wa na obniżenie kosztów składowa-nia i zarządzania danymi, dzięki za-stosowaniu technologii deduplikacji i archiwizacji

DBMS (ang. Data Base Management System)

oprogramowanie umoż-liwiające tworzenie i za-rządzanie bazą danych oraz kontrolowanie do-stępu do niej

tworzenie kopii zapasowych, zarzą-dzanie nimi oraz odtwarzanie bazy danych po awarii

Data Mining

nowoczesna technolo-gia służąca do zauto-matyzowanego odkry-wania statystycznych zależności i schematów w bardzo dużych zbio-rach danych

eksploracja (pozyskiwanie) danych, zautomatyzowane odkrywanie wie-dzy w bazach danych

Systemy Eksperckie (SE) i Systemy Sztucznej Inteligencji (SSI)

ES (ang. Expert Systems)

najnowszy skomputery-zowany system zarzą-dzania wiedzą i infor-macją

umożliwia zebranie i przechowywa-nie danych


AIS (ang. Artificial Intelligence Systems)



ANN (ang. Artificial Neuron Networks)



Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Kisielnicki, Zarządzanie i informatyka, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2014 oraz Z. Banaszak, S. Kłos, J. Mleczko, Zintegrowane systemy zarządzania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, 2016.1

W dobie natłoku informacji i częstego braku ich logicznego umiejscowienia, czy też niewłaściwego ich powiązania, niezbęd-nym staje się system, dzięki któremu zarządzanie firmą stałoby się sprawniejsze i efektywniejsze. W wielu firmach, szczególnie uza-leżnionych od procesów informowania i komunikowania – dzia-łających w warunkach silnej konkurencji i co najmniej na pozio-mie rynku krajowego – w zarządzaniu dużego znaczenia nabiera sprawny, efektywny system informowania. Jednocześnie, zarzą-dzanie tego typu przedsiębiorstwem jest stale zorientowane na do-skonalenie systemu informowania.

Dobrze i efektywnie zbudowany system informatyczny w fir-mie to połowa sukcesu. To nie tylko komputery połączone ze sobą za pomocą sieci komputerowej. To także dobrze dobrane opro-gramowanie, które wspomoże pracowników w wykonywaniu codziennych zadań. Ułatwi wymianę i gromadzenie informacji. Dobry system informatyczny wspomagający zarządzanie powi-nien realizować dowolne funkcje z zakresu pozyskiwania, gro-madzenia i udostępniania informacji. Powinien pomagać nowo-czesnym firmom uporządkować informację i zapewnić właściwą komunikację wewnętrzną i zewnętrzną. Aby system był sprawny i mógł spełniać wymagania użytkownika, powinien być stale ak-tualizowany.


PRZYKŁAD SYSTEMU WSPOMAGAJĄCEGO ROZWIJANIE ZARZĄDZANIE ETYCZNOŚCIĄ PRACY

Rozwijanie Zarządzania etycznością pracy [Work Ethicality Management – WEM]

WEM jest w każdej organizacji bowiem jest stosowaniem etyki pracy przez jej menedżerów i pracowników. Jednak nasze bada-nia (projekt nr R11 004 01) wykazały, ze stopień stosowania etyki pracy, czyli „etyczność pracy” jest różny. W 104 badanych fir-mach w Polsce wynosił od 18% do 81%. Badania nasze prowadzą do potwierdzania super hipotezy: wzrost etyczności pracy o 1% może prowadzić do wzrostu produktywności pracy w organizacji o 0,5 do 1%. Zatem można podnieść w firmach w Polsce produk-tywność pracy (mierzoną w złotych na jedną godzinę obecności pracownika w pracy) i sprzedaż o 10 do 30% – poprzez wzrost etyczności pracy.

Rozwijanie WEM to wprowadzenie przez kierownictwo orga-nizacji procesu: 1. MIERZENIA etyczności pracy i produktywności pracy mene-

dżerów i pracowników,2. PROJEKTOWANIA wzrostu,3. DOSKONALENIA etyczności pracy,4. OCENIANIA efektów gospodarczych i społecznych.

Przykład opisuje system wspomagania komputerowego do 2. PROJEKTOWANIE wzrostu.

System „SYMULATOR STRATEGII WEM+CSR”13

W Szkole Wyższej im. Bogdan Jańskiego, zespól pracowników naukowych i informatyków pod kierownictwem dr inż. Romana Matuszewskiego, w składzie inż. Piotr Kobiałka, mgr Robert Milewski, Jakub Milewski, opracowali system wspomagania kom-

13 „Santander Universidades” – rozliczenie z realizacji projektu: „Model zasad etycz-nej pracy dla uczelni w Polsce i Europie do kształcenia przyszłych menedżerów”, Ra-port dr inż. Romana Matuszewskiego z wykonanych prac zespołu realizującego system „SYMULATOR STRATEGII CSR”


puterowego do formułowania strategii „Zarządzania etycznością pracy” [„Work Ethicality Management – WEM”]. System jest prze-znaczony do edukacji przyszłych menedżerów, studiujących na wyższych uczelniach, na Wydziałach Zarządzania i w szkołach biznesowych w Polsce i Europie.

Według Raportu z wykonania prac zespołu realizującego „SYMULATOR STRATEGII WEM+CSR oprogramowanie zostało wykonane na komputery osobiste, działające pod systemem opera-cyjnym MS Windows 7 (i wyższe wersje). Oprogramowanie składa się zasadniczo z dwóch podstawowych części systemu:

— Symulator – część I (strategiczna), — Symulator – część II (taktyczna).Oprogramowanie to zostało udostępnione w Internecie w koń-

cu września 2014 roku – www.symulator.janski.edu.pl

Symulator – część I (strategiczna)Ta część systemu została wykonana w technologii HTML i PHP.

Przechwytywanie danych i kwerendy zapytań zostały wykonane w oparciu o bazę danych MySQL. Raport końcowy przetwarzania danych jest generowany w formacie PDF.

Technologia HTML i PHP została wybrana ze względu na jej uniwersalność w dostępie przez Internet, nie zależnie od używa-nego urządzenia realizującego symulację. Od strony użytkownika jest to bardzo prosta realizacja symulacji wykonywana w trybie on-line na stronie WWW Symulatora. Dodatkowym efektem tego rozwiązania jest zablokowanie dostępu do danych wzorcowych Symulatora, które najczęściej są danymi poufnymi.

Symulator – część II (taktyczna)Ta część systemu została wykonana w zupełnie innej tech-

nice niż poprzednia. Program realizujący tę część jest wyko-nany w technice arkusza kalkulacyjnego w formacie MS Excel. Dostęp do tego programu jest w trybie off-line, plik realizują-cy program jest pobierany ze strony WWW Symulatora. To rozwiązanie jest zależne od urządzenia łączącego się ze stro-ną WWW, zależne od posiadanej wersji programu MS Excel. Programowanie obliczeń zostało wykonane przy pomocy makr


zrealizowanych w języku VBA. Druga możliwość pobrania pli-ku tej części Symulatora, to plik w formacie EXE, niezależny od posiadanej wersji programu MS Excel.

Wykonanie obu ww. części systemu było w dużej części pra-cą naukowo-badawczą, a co za tym idzie, pojawiła się potrzeba sprawdzenia mieszanej techniki wykonania obu części Symulatora (technologia HTML i PHP, technologia MS Excel) – w celu wypra-cowania opinii o przydatności każdej z nich w tego typu realiza-cjach praktycznych.

Koncepcja graficznego przedstawiania danych wejściowych i otrzymanych wyników była oparta na rozróżnianiu kolorów, w postaci słupkowej.

Testowanie systemu odbywało się na dużej ilości różnorodnych danych empirycznych, weryfikowanych każdorazowo przez pozo-stałe zespoły projektu. Większość tych danych była udostępniana poprzez zaprojektowany w tym celu interfejs HTTP.

Również zostały wykonane programy pomocnicze, realizujące techniczne i organizacyjne aspekty zadania:

— interfejs HTTP służący do organizowania komunikacji i przesy-łania plików danych między wykonawcami zadania ,

— zewnętrzny serwer plików, — system aktualizacji danych – nazewnictwo plików, baza danych plików.

Walory wspomagania komputerowego dla rozwijania WEMa. System ułatwia MIERZENIE etyczności i produktywności (wg

Projektu normy etyczności pracy EK1000) (wynik projektu ba-dawczego rozwojowego nr R11 004 01 finansowanego przez MNSW w latach 2006–2008),

b. System umożliwia PROJEKTOWANIE strategii wzrostu etycz-ności i produktywności,

c. System oblicza straty z tytułu niskiego stosowania etyki pracy-(niskiej etyczności pracy),

d. System oblicza index wpływu WIAZEK ZASAD etycznej pracy na 9 czynników wpływu na produktywność pracy,


e. System mierzy etyczność pracy 5-ciu głównych obszarów decyzyjnych (MISJA firmy, PRODUKT, TECHNOLOGIA. POLITYKA KADROWA, POLITYKA ROZWOJU i FINANSÓW,

f. System umożliwia dobór „Powiązanych działań i oczekiwań” z normy PN-ISO 26000 dla wsparcia wpływu WIĄZEK na wzrost produktywności pracy.

Praktyczne efekty w Szkole Wyższej im. Bogdana Jańskiego w edukacji przyszłych menedżerów

Wykorzystaliśmy symulator do edukacji przyszłych menedże-rów w którym uczestniczyło w latach 2014-2016 ponad 300 studen-tów studiujący na wydziale zarządzania, w ramach przedmiotu: „Etyka w zarządzaniu” „Edukacji przez projekty”, „Innowacje w zarządzaniu”, „Społeczna odpowiedzialność organizacji”. Jako interesujące narzędzie przyjęli również studenci kierunku pedago-gika.

Projektowanie strategii WEM + CSR przeprowadzili studen-ci w 15 organizacjach biznesowych dla sprawdzenia, czy wersję edukacyjną symulatora można wykorzystać do projektowania praktycznego w organizacjach biznesowych. Próby udały się jed-nak wyniki badań z konkretnej organizacji musiały być wpisywa-ne ręcznie, bowiem brakuje pewnych funkcji do automatycznego przenoszenia danych.

Udostępnienie wyników badań i symulatoraInformacje o możliwości ogólnie dostępnego wykorzysta-

nia Symulatora strategii WEM +CSR zostały wysłane listami do Rektorów 50 uczelni w Polsce, które prowadzą edukację przy-szłych menedżerów i 40 Rektorów uczelni za granicą.

Potrzeba dalszych badań i rozwoju systemu komputerowego. Wnioski i zalecenia na przyszłość

Wykonane oprogramowanie jest przeznaczone dla celów edu-kacyjnych, do symulowania strategii CSR w trakcie zajęć ze stu-dentami. Uważamy, że:1. Powinna być kontynuacja tych badań w celu umożliwienia mo-

delowania strategii WEM (WorkEthicality Management) w rze-czywistej pracy organizacji (w biznesie).


2. Wybór technologii realizacji tej części projektu: a) zbieranie danych, b) statystyczne przetwarzanie danych, c) symulacja strategii,

powinien być oparty na cechach jednolitości, bezpieczny w do-stępie do danych poufnych, umożliwiający przenaszalność wyników (współpracę) do znanych pakietów statystycznych.

3. Rozpowszechnianie wyników projektu powinno być realizo-wane dwojako: a) poprzez publikację w czasopismach z tej dziedziny:

I. wyjaśnienie założeń tej nowej teorii WEM, II. omówienie metodologii zbierania danych, III. opis metodologii wykonanych badań i obliczeń, IV. koncepcja metodologiczna samego Symulatora CSR, V. wyjaśnienie znaczenia otrzymanych wyników – nowe

podejście do zarządzania produktywnością w organizacjach biznesowych, poprzez rozpowszechnianie tej metody na poziomie edukacyjnym.Zachodzi potrzeba przygotowania „Symulatora biznesowego”

do formułowania tej strategii przez kierownictwo konkretnych organizacji. W roku w 2016, w Szkole JAŃSKIEGO, został przy-gotowany projekt drugiego etapu pt.: Projekt pilotażowego roz-wijania „Zarządzania etycznością pracy” [WEM – Work Ethicality Management] i społecznej odpowiedzialności [CSR] przez organi-zacje Ogólnopolskiej Federacji Przedsiębiorców i Pracodawców: PRZEDSIĘBIORCY.PL jako wzorca do transmisji wyników badań uczelni przez studentów i absolwentów do organizacji biznesowych i samorządowych dla wykorzystania przez uczelnie i przedsię-biorstwa MŚP w Polsce i Europie. W tym projekcie przewiduje się dalsze badania w ok. 200 firmach Federacji oraz w ok. 50 firmach w których pracują studenci naszej szkoły. Będą wybrane do symu-latora dalsze „Wzorcowe organizacje”, czyli te które mają etyczność pracy wyższą od 60% oraz konkurencyjną przewagę produktyw-ności. Spodziewamy się uzyskanie ok. 50 dalszych „Wzorcowych Organizacji” co umożliwi precyzyjniejszą symulację czyli wg bran-ży, do której należy organizacja formułująca swoją strategię.


PODSUMOWANIEDla osiągania nadrzędnego celu – pomnażanie dobra wspólne-

go poprzez rozwijanie Zarządzania etyczności pracy – WEM, które już istnieją w każdej organizacji, menedżerowie i pracownicy orga-nizacji potrzebują dobrego systemu zarządzania informacją.

We współczesnej gospodarce, charakteryzującej się dużą dy-namiką zmienności zjawisk gospodarczych, ukierunkowaniem na klienta oraz wzrastającą złożonością obszaru zarządzania w przed-siębiorstwie, coraz większą rolę odgrywa wykorzystanie informacji jako kapitału wiedzy w celu osiągnięcia celów organizacji. Jakość informacji oraz wiedzy, jaką dysponuje przedsiębiorstwo, a także sposób, w jaki firma korzysta z zasobów informacyjnych, jest nie tylko odzwierciedleniem świadomości znaczenia informacji w za-rządzaniu, ale również determinantem wpływającym na konkret-ne zachowania decyzyjne. Zachodzi zjawisko tworzenia kapitału opartego na informacji i wiedzy.

Wobec takiego rozwoju na rynku zarządzania i przetwarzania informacji powstaje wiele systemów zarządzania informacją będą-cych technicznym wsparciem podejmowania decyzji w strategii za-rządzania przedsiębiorstwem. O ile systemy te są wykorzystywane w dużych przedsiębiorstwach, o tyle firmy małe i średnie często pozbawione są systemów tworzonych wyłącznie na ich potrzeby. Nowym wymaganiom wychodzi naprzeciw technologia informa-cyjno-komunikacyjna, w tym nowe generacje systemów informa-cyjno-decyzyjnych, jak systemy Business Intelligence czy systemy zarządzania wiedzą.

Praktycznie każde nowoczesne przedsiębiorstwo w drugiej de-kadzie XXI wieku swoje funkcjonowanie uzależnia od informacji. Odpowiedzialne podejście do informacji ma zasadnicze znaczenie, jeśli firmy chcą zrealizować korzyści z tego ważnego składnika ak-tywów biznesowych. Podejście takie ma kluczowe znaczenie, jeżeli przedsiębiorstwa mają zasłużyć na i zachować ciężko zdobytą re-putację marki i lojalność klientów.

Każda nowoczesna firma, bez względu na wielkość i specyfikę prowadzonej działalności gospodarczej potrzebuje silnego wspar-cia informatycznego. Zastosowanie technologii informatycznych


w pozyskaniu, gromadzeniu i przetwarzaniu informacji prowadzi do usprawnienia działalności wewnętrznej przedsiębiorstwa, zna-cząco poprawia jego funkcje i obniża koszty działalności, a jedno-cześnie umożliwia firmie budowę przewagi konkurencyjnej i wy-korzystywanie pojawiających się na rynku nowych szans.

Zarządzanie informacją w obliczu permanentnych zmian oto-czenia gospodarczego stało się jednym z kluczowych procesów we współczesnych organizacjach. Wspomaganie procesu zarządzania informacją w przedsiębiorstwach odbywa się przede wszystkim poprzez zastosowanie nowoczesnych metod gromadzenia i prze-twarzania danych oraz rozbudowanych systemów komunikacji. Intensywny rozwój techniki i technologii informatyczno-komuni-kacyjnych oraz konieczność szybkiego reagowania na zmiany za-chodzące w otoczeniu powodują postępujący wzrost znaczenia in-formacji w zarządzaniu. Obecnie pozycję lidera rynkowego zdobyć może ta firma, która potrafi szybko pozyskiwać, właściwie groma-dzić, odpowiednio przetwarzać i racjonalnie wykorzystywać infor-mację gospodarczą.

Nie podlega dyskusji, że informacja jest podstawą kształtowa-nia wiedzy i kompetencji osób zatrudnionych w przedsiębiorstwie i z pewnością zarządzanie nią może odbywać się bez udziału kom-putera, to jednak odpowiednie zastosowanie technologii informa-tycznych stwarza ogromne, dotąd niespotykane możliwości.

BIBLIOGRAFIA 1. Banaszak Z., Kłos S., Mleczko J., Zintegrowane systemy za-

rządzania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, 2016.

2. Casey M. (2001), Europejska polityka informacyjna. Wyzwania i perspektywy dla administracji publicznej, Międzynarodowe Centrum Zarządzania Informacją Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń.

3. Dąbrowska A., Przedsiębiorca w morzu informacji. Rola infor-macji w zarządzaniu zmianą gospodarczą. Rekomendacje i wnioski dla MCIG w świetle wyników badań, Związek Pracodawców Warszawy i Mazowsza, Warszawa 2013.


4. Martinet, B., Marti Y.M., Wywiad gospodarczy. Pozyskiwanie i ochrona informacji, PWE, Warszawa 1999.

5. Materska K., Jak szukać w oceanie informacji. Poradnik dla przed-siębiorców, Związek Pracodawców Warszawy i Mazowsza, Warszawa 2013.

6. Kisielnicki J., Zarządzanie i informatyka, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2014.

7. Kolbusz E., Olejniczak W., Szyjewski Z. (red.) Inżynieria sys-temów informatycznych w e-gospodarce, PWE, Warszawa 2005.

8. Pruszkowski L., Zarządzanie procesami pomocniczymi w przed-siębiorstwie. Koncepcja Facility Management, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku, Płock 2009.

9. Szewczyk A. (red.), Problemy społeczeństwa informacyjnego, T. 1, Uniwersytet Szczeciński WNEiZ, Szczecin 2007.

10. Szewczyk A. (red.), Społeczeństwo informacyjne. Problemy roz-woju, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.

11. „Santander Universidades – raport”. Rozliczenie z realizacji pro-jektu: „Model zasad etycznej pracy dla uczelni w Polsce i Europie do kształcenia przyszłych menedżerów”, opracowany przez Szkołę Wyższą im. Bogdana Jańskiego i przesłany do WBK Fundacji Santander Universidades dnia 25 czerwca 2015 roku.

12. Projekt normy etyczności pracy EK1000, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Projekt badawczy rozwojowy MNiSW nr R11 004 01 zrealizowany w latach 2006-2008 (praca finan-sowana ze środków na naukę).

Leszek Kędzierski, EKONOMIA KOMUNII A ETYCZNE ZARZĄDZANIE... 39R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

Leszek KĘDZIERSKI

EKONOMIA KOMUNII A ETYCZNE ZARZĄDZANIE

FINANSAMI FIRM

ECONOMY OF COMMUNION END ETHICAL FINANCE

MANAGEMENT OF FIRMS

STRESZCZENIE Ruch Focolari jest związany głównie z Chiarą Lubich. W ciągu

swojego życia prowadziła ona działalność na rzecz innych ludzi. Odbywała wiele podróży, spotkań, uczestniczyła w rozmaitych przedsięwzięciach. Była inicjatorką wspomnianego Ruchu Focolari uznanego przez Kościół katolicki. Członkami Ruchu Focolari są lu-dzie także innych religii i nie należący do żadnego kościoła.

Chiara Lubich dostrzegała biedę i niedostatek ludzi. Była ini-cjatorką ekonomii komunii opierającej się na szeregu założeniach. Poprzez projekt ekonomii komunii chciała nieść pomoc ludziom.

Zarządzanie finansami firm ekonomii komunii jest odmienne od etycznego zarządzania finansami firm. Istnieją jednak pewne podobieństwa między nimi. W literaturze, zarządzanie finansami firm ekonomii komunii nie jest odnoszone do etycznego zarządza-nia finansami firm. Występuje w tym obszarze luka. Stąd propozy-cja autora jej wypełnienia.

SUMMARYFocolare Movement is associated mainly with Chiara Lubich.

During her life she led activity for other people. She held a lot of travel, meetings, participated in various projects. She was the initiator of that Focolare Movement recognized by the Catholic Church. The members of the Focolare Movement are also people


of other religions and do not belong to any church. Chiara Lubich saw the poverty and privation of people. She was the initiator of the Economy of Communion which is based on a number of assumptions. Through the project Economy of Communion she wanted to give aid people. Finance management of firms Economy of Communion is different from the ethical finance management of firms. However, there are similarities between them. In literature, finance management of firms Economy of Communion does not relate to ethical finance management of firms. There is a gap in this area. Hence the autor's proposal fill this gap.

Słowa kluczowe: Ruch Focolari, ekonomia komunii, zarządzanie finansami firm ekonomii komunii, etyczne zarządzanie finansami firm.

Keywords: Focolare Movement, Economy of Communion, finance management of firms Economy of Communion, ethical finance management of firms.

WSTĘP Ekonomia komunii jest projektem zainicjowanym przez uro-

dzoną we Włoszech Chiarę Lubich, która razem z kilkoma oso-bami powołała Ruch Focolarii. Ekonomia komunii jest modelem działalności biznesowej i jednocześnie niesienia pomocy ludziom cierpiącym niedostatek. Obejmuje ona różne założenia, które mogą być odnoszone do zarządzania firmami jako całością (całościowe, ogólne zarządzanie firmami) i zarządzania dziedzinowego firm, np. zarządzania ich finansami. Obok firm realizujących zasady ekonomii komunii na rynku działają firmy prowadzące etycz-ne zarządzanie finansami. Istnieją znaczne różnice między tymi podmiotami. Ponadto występują też pewne podobieństwa mię-dzy nimi. Możliwe jest przekształcenie firm realizujących etyczne zarządzanie finansami w firmy ekonomii komunii. Wymaga to istotnych zmian. Natomiast nie ma potrzeby przekształcania firm ekonomii komunii w firmy prowadzące etyczne zarządzanie finan-sami. Cechą firm ekonomii komunii jest bowiem obecność etycz-nego zarządzania finansami. Oczywiście inne mogą być kryteria

Leszek Kędzierski, EKONOMIA KOMUNII A ETYCZNE ZARZĄDZANIE... 41

opłacalności i inna „głębokość” wymogów etycznych akceptowa-nych przez te firmy w porównaniu z firmami realizującymi etyczne zarządzanie finansami.

CHIARA LUBICH JAKO ZAŁOŻYCIELKA RUCHU FOCOLARI

Dzisiejszy świat jest w dużym stopniu przeniknięty konsump-cjonizmem, pogonią za zyskiem, wygodnym życiem, a także troską o aspekt fizyczny egzystencji. Obok niego znajduje się świat warto-ści duchowych, etycznych. Są one źródłem doznań wewnętrznych ludzi, a także czynnikiem stymulującym zachowania poszczegól-nych ludzi, firm, instytucji non-profit w kierunku udzielania po-mocy ludziom znajdującym się w potrzebie.

Niewątpliwie postać Chiary Lubich – twórcy Ruchu Focolari i ekonomii komunii zasługuje na znaczną uwagę ze względu na jej wymierne działania zmierzające do realizacji systemu wartości ukierunkowanego na dobro człowieka, pomocy człowiekowi i jego rozwoju.

Urodziła się Chiara (Silvia) Lubich 22 stycznia 1920 r. w Trydencie we Włoszech. Na chrzcie otrzymała imię Silvia, a imię Chiara przyjęła później. Jej rodzice byli drukarzami. Matka i ojciec różnili się w kwestiach światopoglądowych1.

W latach 1940-1943 podjęła się nauczania osieroconych i ubogich dzieci u ojców kapucynów w Opera Serafica w Cognola di Trento. Następnie przyszedł czas decyzji porzucenia nauczania. W latach 1942-1943 kierowała Trzecim Zakonem Franciszkańskim i przyjęła imię Świętej Klary z Asyżu – Chiara. Stało się to pod wpływem przykładu tej Świętej – radykalnego wyboru przez nią Boga2.

W dniu 7 grudnia 1943 r. Lubich składa ślub czystości i ta data jest traktowana jako moment narodzin Ruchu Focolari3.

Lubich ze swoimi przyjaciółkami uruchomiła pomoc ludziom niepotrafiącym pomóc sobie w bardzo trudnej sytuacji panującej

1 Ch. Lubich, Charyzmat jedności, (red.) M. Vandeleen, Wydawnictwo M, Fun-dacja Mariapoli, Kraków 2002, s. 524.2 A. Torno, Chiara Lubich. Życie i dzieło, Wydawnictwo Święty Wojciech, Po-znań 2013, s. 151-152.3 Ch. Lubich, op. cit., 524.


w Trydencie. Zdobywały one żywność, ubrania, a także poszu-kiwały schronienia dla ludzi. Mieszkańcy miasta dostrzegli bez-interesowną działalność i udzielali wsparcia w postaci żywności i przedmiotów potrzebnych do życia.

Lubich i przyjaciółki widząc tragedie ludzkie, zniszczenia, wy-brały Boga, dla którego chciały żyć i zanosić go ludziom cierpią-cym, pozbawionym bliskich, domu i rodziny. Pomagały ludziom nie tylko materialnie, lecz również i duchowo – dawały nadzieję i pewność, że możliwa jest odbudowa zniszczonych stosunków międzyludzkich na bazie wzajemnej miłości.

Wokół Lubich i jej przyjaciółek powstała wspólnota ludzi pra-gnących udzielać sobie wzajemnie pomocy, wspierać się mate-rialnie i duchowo. W krótkim okresie wspólnota rozrosła się do kilkuset osób. Tak powstało pierwsze focolare (ognisko domowe w miejscowym dialekcie). Lubich prowadziła tu formację ewange-liczną, dawała świadectwo prawdziwości Ewangelii w życiu co-dziennym.

W latach 1944-1947 pięć współtowarzyszek Lubich złożyło śluby prywatne i założyło z nią pierwsze żeńskie focolare. Biskup Trydentu zaaprobował statut (pierwsza aprobata statutu) i tworzą-cą się wspólnotę określił mianem „Ruchu jedności”4.

Po 1954 r. widoczne było rozprzestrzenianie Ruchu Focolari w Europie Wschodniej. Duchowość Lubich wzbudziła zaintere-sowanie pastorów luterańskich, których spotkała w Darmstad w Niemczech (1961 r.).

Niezwykle ważne wydarzenie miało miejsce w 1962 r. Mianowicie Ojciec Święty Jan XXIII zatwierdził Ruch pod nazwą Dzieło Maryi (pierwsze zatwierdzenie papieskie). W roku kolejnym Lubich otwiera pierwsze Centrum Mariapoli w Rocca di Papa dla formacji członków Ruchu Focolari. Natomiast w 1964 r. w Loppiano pojawia się pierwsze miasteczko – świadectwo o Ruchu Folcolari5.

Pierwsze w Polsce żeńskie focolare (stałe) zostało uruchomione w 1974 r. w Krakowie, a pierwsze męskie focolare (stałe) powsta-

4 S. Grochmal, Paradygmat jedności w kontekście zarządzania organizacjami, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013, s. 68-70.5 Ch. Lubich, op. cit., s. 526.


ło w 1979 r. we Wrocławiu. Warto nadmienić, że początki Ruch Focolare w Polsce odnotowano w latach 60. XX wieku, a pierwsze spotkanie Mariapoli odbyło się w 1969 r. w Zakopanem6.

Począwszy od 1976 r. odbywają się regularne międzynarodo-we spotkania „Biskupów przyjaciół Ruchu Focolari”. Natomiast w kolejnym roku w Londynie Lubich została nagrodzona za wkład w rozwój religii.

Istotnym wydarzeniem było zatwierdzenie w 1990 r. przez Papieską Radę ds. Świeckich zaktualizowanych Statutów Ogólnych Dzieła Maryi – Ruch Focolari. Ponadto w tym roku Lubich we współpracy z bp. Klausem Hemmerle powołała w Centrum Ruchu Szkołę Abba w celu rozwoju doktryny zawartej w charyzma-cie jedności. Lubich lansowała projekt ekonomii komunii, będąc w Brazylii w 1991 r., w reakcji na biedę i olbrzymie różnice pomię-dzy biednymi a bogatymi7.

Duchowość Ruchu Focolari koncentruje się na dążeniu do uzy-skania jedności w życiu codziennym i w drodze relacji międzyoso-bowych. Duchowość jedności Ruchu ma charakter: powszechny, wspólnotowy (a nie indywidualistyczny), a z punktu widzenia re-ligijnego unikalny8.

Cel Ruchu Focolari ma następujące brzmienie: „Przyczyniać się do powszechnego braterstwa i zjednoczenia rodziny ludzkiej według modlitwy Jezusa: Aby wszyscy stanowili jedno (J 17,21). Realizuje się to poprzez 5 dialogów:

— w obrębie Kościoła katolickiego, — z chrześcijanami różnych Kościołów i wspólnot kościelnych, — z wyznawcami innych religii, — z osobami o przekonaniach niereligijnych, — w różnych środowiskach kultury”9. Ruch Focolari jest obecny w ponad 190 krajach. Większość jego

członków to katolicy. Ponadto są w nim obecni ludzie z rozmaitych

6 S. Grochmal, Paradygmat…, op. cit., s. 71.7 Ch. Lubich, op. cit., s. 528-529.8 S. Grochmal, Paradygmat…, op. cit., s. 84.9 Ch. Lubich, op. cit., 536.


Kościołów i wspólnot religijnych, a także ludzie mający niereligijne przekonania10.

Lubich zmarła w dniu 14 marca 2008 r. Jednakże jej dzieło, w tym ekonomia komunii, jest kontynuowane.

CHARAKTERYSTYKA EKONOMII KOMUNII W zarządzaniu firmami powinny być stosowanie sprawdzone,

odpowiednie dla nich, instrumenty, ale też mogą i powinny być opra-cowywane nowe rozwiązania. Zmiany procesu zarządzania firmami mogą być częściowe lub całkowite. Ekonomia komunii stanowi sto-sunkowo nową propozycję podejścia biznesowego dla firm (stosun-kowo nowy model działalności firm) jednocześnie silnie ukierunko-waną na pomoc ludziom. Oprócz firm ekonomii komunii spotyka się firmy realizujące etyczne zarządzanie, w tym zarządzanie finansami.

Komunia dóbr duchowych i materialnych była realizowana w Ruchu Focolari od początku jego istnienia. Wprowadzono „kul-turę dawania” w miejsce „kultury posiadania” obecnej powszech-nie w świecie.

Jednakże sama komunia dóbr, jak pokazało życie, była niewystar-czająca do zaspokojenia podstawowych potrzeb członków Ruchu Focolari cierpiących niedostatek. We wspomnianym już 1991 r. Lubich w czasie podróży do Brazylii dostrzegła nieludzkie warunki życia mieszkańców slumsów wokół Sao Paolo. Zaapelowała wów-czas do członków Ruchu Focolari o uruchamianie od podstaw firm lub przekształcanie istniejących firm w kierunku oparcia ich działal-ności na określonym podziale zysku, o czym dalej.

W odpowiedzi na apel Lubich w okresie dwóch lat powołano w różnych krajach ponad 300 firm działających według założeń ekonomii komunii. Z kolei po pięciu latach liczba tych firm na świe-cie wyniosła około 70011. Natomiast w 2013 r. liczba firm funkcjo-nujących w myśl zasad ekonomii komunii osiągnęła poziom 86012.

10 Ibidem, s. 536-537.11 S. Grochmal, Ekonomia komunii w praktyce zarządzania przedsiębiorstwem jako systemowo zorganizowana pomoc w celu eliminacji biedy i nierówności społecznych, „Prakseologia” 2000, nr 153, s. 343.12 S. Grochmal, Paradygmat…, op. cit., s. 284-285.


Biorąc pod uwagę liczbę firm ekonomii komunii na świecie na-leży stwierdzić, że jest to stosunkowo niewielka liczba. Jednakże jest to grupa firm na tyle liczna, że potwierdza zaangażowanie lu-dzi w realizację idei ekonomii komunii.

Ekonomia komunii zmierza w kierunku rozwiązania problemu biedy i nierówności w zakresie poziomu życia ludzi na świecie. Wprowadza nowy styl działań ekonomicznych firm. Jest nowym sposobem myślenia i nową hierarchią wartości w zarządzaniu fir-mami, którym przyświecają solidarność i braterstwo13.

Ekonomia komunii ma charakter wieloaspektowy. Ponadto stosuje rozmaite zasady14. Do aspektów firm ekonomii komunii zalicza się:

— kapitał ekonomiczny, — kapitał relacyjny, — jakość społeczno-środowiskową, — kapitał ludzki i wspólnotę pracy, — kapitał intelektualny, formację i innowacyjność, — komunikację. Kategoria kapitału ekonomicznego dotyczy każdego składni-

ka kształtującego wartość firmy. Można tu wymienić: pracowni-ków, właścicieli, współwłaścicieli – akcjonariuszy, udziałowców, społeczeństwo obywatelskie, administracje publiczną. Wartość firmy jest tworzona przez takie czynniki jak: produkcja wyrobów i świadczenie usług, tworzenie miejsc pracy, praca, generowanie zysku i jego podział.

Firma w aspekcie kapitału relacyjnego stanowi miejsce budo-wy relacji, wzajemnych odniesień, stosunków współpracy z oto-czeniem, a więc z: dostawcami, klientami, wspólnotą lokalną, społeczeństwem i środowiskiem. W przypadku relacji z klientami istotne są: ich satysfakcja z wyrobów wytwarzanych przez firmę, postrzeganie przez konsumentów działalności firmy, wpływ na zachowania klientów poprzez promocję wyrobów potrzebnych i wartościowych oraz uczciwą reklamę. Z kolei w zakresie relacji

13 Ibidem, s. 99.14 Ibidem, s. 107 i n. Grochmal prezentuje w formie opisowej zasady prowa-dzenia firm ekonomii komunii. Natomiast w niniejszej pracy zostały one na-zwane przez jej autora.


z dostawcami budowane są odniesienia partnerskie bazujące na zaufaniu, bez wykorzystywania pozycji dominującej przez firmę, lecz z dążeniem do wspólnego rozwoju i formowania systemu współpracy o charakterze długofalowym. W zakres odniesień do wspólnoty lokalnej, społeczeństwa i środowiska wchodzą: uru-chamianie odpowiednich działań na ich rzecz, dostrzeganie roz-maitych problemów, pełnienie funkcji aktywnego uczestnika życia społecznego.

Ekonomia komunii włącza do grona osób powiązanych z firmą również osoby oczekujące na jej pomoc i ją otrzymujące. Beneficjenci pomocy nie tylko z niej korzystają, lecz również biorą udział w wy-mianie darów w drodze wzajemnej wdzięczności, dobrego słowa, modlitwy, a także w miarę możliwości obdarowują innych po-trzebujących swoimi dobrami osiągniętymi dzięki udzielonej im wcześniej pomocy. A zatem krążenie dóbr powoduje zwiększanie świadomości społecznej, braterskich stosunków w społeczeństwie.

W obrębie jakości społecznej i środowiskowej wyróżnia się dwie grupy składników. Pierwsza grupa dotyczy: zdrowia i bez-pieczeństwa pracowników, zadowolenia z procesu pracy i poczu-cia komfortu psychicznego personelu. Spełnianie rozmaitych norm odnoszących się do warunków pracy, np. norm hałasu, oświetle-nia, wentylacji jest wyrazem troski pracodawcy o godne miejsce pracy człowieka będącego największą wartością firmy. Natomiast druga grupa obejmuje: zachowania etyczne i racjonalne względem środowiska, zużywanie zasobów naturalnych w całym procesie produkcji wyrobu gotowego, oszczędzanie energii.

Istnieją takie zasady zarządzania personelem w firmach opar-tych na ekonomii komunii jak:

— horyzontalna struktura organizacyjna preferowana z uwagi na możliwość budowy firmy jako wspólnoty, zapewniająca wiary-godną odpowiedzialność przy jednoczesnym unikaniu autory-tarnych zachowań,

— odpowiedzialność członków wymienionej wspólnoty za rozwój zawodowy, duchowy, psychofizyczny, co dotyczy tak każdego przełożonego, jak i każdego podwładnego,

— podejście z powagą do indywidualnych i wspólnotowych ocze-kiwań wypływających ze zdolności i kompetencji każdego pra-


cownika we współpracy z menedżerami, zapobiegające poczu-ciu nieprzydatności i frustracji. W firmach stosujących założenia ekonomii komunii występuje

dowartościowywanie zdolności, umiejętności i kompetencji każ-dego pracownika. Jest to realizowane z uwagi na jego przydatność w produkcji i usługach, samorealizację, poczucie wartości i ciągły integralny rozwój. Formowanie wspólnoty w środowisku pracy wymaga należytej troski o takie elementy jak: wygląd, harmonia, porządek, odpowiedni klimat w miejscu pracy. Troska o utrzymy-wanie tych składników na właściwym, wysokim poziomie jest nie-wątpliwie przejawem szacunku do człowieka – pracownika.

Kapitał intelektualny, formacja i innowacyjność odnoszą się do: — ciągłego dokształcania pracowników i formacji, — dzielenia się wiedzą, a także doświadczeniem wykorzystywa-nymi w procesie zarządzania firmą,

— wprowadzania, dzięki wiedzy i doświadczeniu pracowników, efektywnych projektów innowacyjnych. Komunikacja dotyczy działań, które zapewniają przekazywa-

nie i wymianę informacji w obrębie firmy i w jej otoczeniu. Dla firm stosujących rozwiązania ekonomii komunii ważne są kwestie komunikacji z firmami w skali lokalnej i globalnej po to, aby dzie-lić się zdobytym doświadczeniem. Ponadto duże znaczenie ma przepływ informacji między firmami a podmiotami korzystający-mi z pomocy przybierającej formę przekazywania części zysku na rzecz osób, które żyją w niedostatku.

Międzynarodowa Komisja Ekonomii Komunii opracowała Zasady prowadzenia przedsiębiorstw ekonomii komunii. Zasady są ad-resowane do firm traktujących przesłanie i kulturę ekonomii ko-munii za swoje rozwiązania. Można tu wyodrębnić takie poziomy obejmujące różne zasady, jak:

— przedsiębiorcy, pracownicy i przedsiębiorstwo (zasada uzna-wania komunii za podstawową wartość na każdym poziomie firmy; zasada zarządzania partycypacyjnego, zasada podziału zysku na trzy części, o której w dalszej części pracy; zasada pro-mowania nowych przedsięwzięć i nowych miejsc pracy),

— relacje z klientami, dostawcami, instytucjami lokalnymi, spo-łecznością obywatelską i podmiotami zewnętrznymi (zasada


profesjonalnego zaangażowania członków firmy w tworzenie i umacnianie otwartych i dobrych relacji z: klientami, dostaw-cami, wspólnotą lokalną; zasada uczciwości i kultury pracowni-ków firmy w relacjach z: klientami, dostawcami, konkurentami, społecznością obywatelską, administracją publiczną i postrze-gania ich jako ważnych partnerów w procesie konstruowania dobra wspólnego; zasada promowania ducha i przesłania eko-nomii komunii przez przedsiębiorcę i pracowników),

— duchowość i etyka (zasada rozwoju zawodowego, duchowego i etycznego przedsiębiorcy i pracowników poprzez pracę; za-sada zaangażowania zarządu firmy i jej pracowników w prze-strzeganie prawa i podejmowania działań zmierzających do jego zmiany i poprawy; zasada nienagannej postawy względem organów fiskalnych i kontrolnych, związków zawodowych; za-sada przestrzegania zobowiązań wypływających z zawartych przez firmę umów; zasada uwzględniania w działalności firmy oddziaływania produktów na zdrowie konsumentów i środo-wisko naturalne),

— jakość życia, szczęście i relacje (zasada tworzenia prawdziwej wspólnoty; zasada regularnego stosowania narzędzi komunii: okresowej rozmowy pracowników i menedżerów co najmniej raz w roku, braterskiego zwrócenia uwagi między wszystki-mi członkami firmy, wymiany doświadczeń w trakcie wyzna-czonych spotkań, wysłuchania przez menedżerów stanowiska załogi – ewentualnych protestów, a także różnicy zdań; zasada szczególnej troski o zdrowie fizyczne, sport i ochronę środowi-ska wynikająca z faktu, że w skład komunii wchodzą też natura i aspekt fizyczny - cielesny człowieka; zasada istotnego znacze-nia świętowania, także w środowisku pracy, prowadzącego do wzmacniania więzi i przynależności do wspólnoty pracowni-ków),

— harmonia środowiska pracy (zasada odgrywania przez piękno i harmonię - bez potrzeby luksusu - w miejscu pracy roli pod-stawowej wizytówki firmy ekonomii komunii; zasada zachowa-nia higieny, czystości i porządku będących składnikami kultury ekonomii komunii powodująca, że w ich harmonii właściciele, współwłaściciele, menedżerowie, pracownicy, klienci, dostaw-


cy czują się swobodnie; zasada przestrzegania dopuszczalnych norm bezpieczeństwa, wentylacji, oświetlenia, hałasu),

— formacja, wiedza i mądrość (zasada popierania przez firmę wśród jej członków budowania klimatu wzajemnego zaufania; zasada oddawania w wolności do dyspozycji idei, kompetencji i talentów dla rozwoju zawodowego współpracowników i roz-woju firmy; zasada stałych szkoleń, promocji formacji zawodo-wej i kształtowania do „kultury dawania” pracowników, a tak-że innych osób zainteresowanych ekonomią komunii),

— komunikacja (zasada ciągłej pracy przedsiębiorców nad formo-waniem otwartego i szczerego klimatu komunikacji promującego wymianę informacji, myśli na każdym poziomie odpowiedzial-ności; zasada wykorzystywania odpowiednich instrumentów - okresowych sprawozdań służących otoczeniu i potrzebom we-wnętrznym - bilansu społecznego prezentujących poprzez fakty wytworzoną wartość społeczną dla rozmaitych podmiotów, któ-re są zainteresowane funkcjonowaniem firmy; zasada stosowa-nia najbardziej nowoczesnych środków komunikacji w wymia-rach lokalnym i międzynarodowym; zasada podtrzymywania żywego ducha wzajemnego wsparcia i solidarności przy włącze-niu wszystkich ludzi chcących działać na rzecz świata bardziej sprawiedliwego, braterskiego i zjednoczonego.

FINANSOWE ZAŁOŻENIA EKONOMII KOMUNII JAKO FAKULTATYWNE ELEMENTY MOŻLIWE DO WYKORZYSTANIA W ETYCZNYM ZARZĄDZANIU FINANSAMI FIRM

Zarządzanie finansami firm można zdefiniować jako dyspo-nowanie zasobami finansowymi przez te podmioty zmierzające do wykonania podstawowego ich celu. Można też je określić jako podejmowanie decyzji finansowych i inwestycyjnych przez firmy ukierunkowanych na realizacje głównego ich celu. Można umow-nie przyjąć, że decyzje finansowe i decyzje inwestycyjne są tożsa-me z finansowaniem i inwestycjami (według rodzajów i portfelem inwestycji obejmującym inwestycje rzeczowe, finansowe oraz nie-materialne).


Warto nadmienić, że zarządzanie finansami firm (czyli zarzą-dzanie kapitałem finansowym firm, zasobami finansowymi firm) to nie ich finanse (będące de facto przedmiotem zarządzania firm i nie wchodzące w zakres ich zarządzania). Natomiast zarządzanie finansami firm to dziedzina ich zarządzania. Takie pojmowanie za-rządzania finansami firm zostało przyjęte w tej pracy.

W ujęciu słownikowym termin etyka to „…ogół zasad i norm moralnych, przyjętych w danej epoce i zbiorowości społecznej; moralność”15, a także „…nauka o moralności zajmująca się opi-sem, analizą i wyjaśnieniem rzeczywistości istniejącej moralności i ustaleniem dyrektyw moralnego postępowania”16. Z kolei poję-cie etyczny oznacza między innymi „…zgodny z nakazami etyki, moralny”17. Słownikowo moralność można zdefiniować jako „…zespół wartości, norm, ocen i zasad postępowania, uznanych w ja-kimś społeczeństwie lub środowisku za dobre i właściwe; także postępowanie według tych norm”18.

Można mówić o etyce, np. zarządzania finansami firm. W niniejszej pracy przyjmuje się rozumienie terminów etyka

i etyczny odpowiednio jako moralność i moralny. Sfera etyczna jest ważna w zarządzaniu finansami firm. Decyzje

podejmowane w ramach tego zarządzania są wypełnione elemen-tami, które mogą i powinny być rozważane z punktu widzenia etycznego.

Istnieje możliwość przeprowadzenia umownego podziału za-rządzania finansami firm na: etyczne (moralne), nieetyczne (nie-moralne) i aetyczne (amoralne). Wymieniony przekrój klasyfika-cyjny stanowi przeniesienie na grunt zarządzania finansami firm nazw modeli kierowania moralnego, amoralnego, niemoralnego zaprezentowanych przez M. Rybak19.

15 Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, (red.) prof. St. Dubisz, A-J, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 858.16 Ibidem, s. 858.17 Ibidem, s. 858.18 Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, (red.) prof. St. Dubisz, K-Ó, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 715.19 M. Rybak, Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 120-121.


Mianem etycznego zarządzania finansami firm określa się etyczne zarządzanie obszarem (sferą, dziedziną) firm – finansa-mi, polegające na podejmowaniu etycznych decyzji finansowych i etycznych decyzji inwestycyjnych, mające charakter czynnościo-wy i ukierunkowane na wykonanie podstawowego celu wymie-nionych podmiotów. Etyczne decyzje finansowe i etyczne decyzje inwestycyjne umownie można określić odpowiednio jako finanso-wanie etyczne i inwestycje etyczne. Etyczne zarządzanie finansami firm można też ująć jako etyczne dysponowanie zasobami finanso-wymi przez firmy, mające charakter czynnościowy i ukierunkowa-ne na realizację głównego celu tych podmiotów. Wymienione za-rządzanie jest realizowane przez właścicieli i współwłaścicieli firm oraz menedżerów uwzględniających etykę jako istotną kategorię w życiu osobistym i zawodowym20. Wymogi etyczne powinny być akceptowane przez właścicieli, współwłaścicieli i menedżerów firm oraz charakterystyczne dla określonego społeczeństwa, np. polskiego. Ponadto w tym zarządzaniu uwzględniane są, co jest oczywiste, kryteria opłacalności.

Finansowanie etyczne firm to pozyskiwanie kapitału na reali-zację ich celów przy użyciu rozmaitych form finansowania speł-niających wymogi opłacalności pozyskania kapitału (w zakresie wysokości kosztu kapitału i innych warunków dopływu środków pieniężnych) oraz wymogi etyczne akceptowane przez firmy (wła-ścicieli, współwłaścicieli, menedżerów) i właściwe społeczeństwu danego kraju, np. Polski.

Można wyodrębnić następujące aspekty finansowania etyczne-go firm:

— podmiotowy, — proceduralny. Pierwszy aspekt finansowania etycznego – podmiotowy spro-

wadza się do tego, że, firmy nie korzystają z dopływu kapitału finansowego (o charakterze krótkoterminowym i długotermino-wym) od podmiotów nie spełniających w ocenie kredytobiorców lub pożyczkobiorców akceptowanych przez niech wymogów

20 L. Kędzierski, Etyczne zarządzanie finansami przedsiębiorstw, „Zarządzanie i Edukacja” 2012, nr 83, s. 220.


etycznych. Firmy mogą więc unikać zasilenia finansowego w for-mach kredytów bankowych i pieniężnych pożyczek pozabanko-wych udzielanych odpowiednio przez banki i przez inne firmy, których działalność wykracza poza ich standardy etyczne.

Drugi aspekt finansowania etycznego – proceduralny odnosi się do: • zachowania banków i firm zasilających kapitałem obcym – od-

powiednio w formach kredytu bankowego i pożyczki pienięż-nej, np. w zakresie etyczności podejmowanych przez nie inwe-stycji w instrumenty finansowe,

• sprzedaży należności przez firmy – dawców kapitału i regu-lowania przez nie swoich zobowiązań posiadanymi wekslami wystawionymi przez firmy znajdujące się w niekorzystnej sytu-acji finansowej,

• prawdziwości dokumentów i danych przedkładanych przez firmy – biorców kapitału bankowi lub innym firmom (pożycz-kodawcom). Są to wymogi prawny i etyczny. Na podstawie przedłożonych dokumentów bowiem będą między innymi uru-chamiane decyzje przyznania kredytu bankowego lub pozaban-kowej pożyczki pieniężnej. Zatem dostarczenie dokumentów i danych nie odzwierciedlających stanu faktycznego i podjęcie na tej podstawie decyzji kredytowej lub pożyczkowej wywołuje rozmaite negatywne skutki nie tylko do podmiotu pozyskujące-go kapitał, lecz także podmiotu zasilającego finansowo,

• wydłużania okresu płatności przez firmę - dłużnika ponad czas ustalony przez firmy - wierzyciela i dłużnika, co jest nieetyczne. Skutkuje to (przy pozostałych warunkach niezmienionych, tj. przy niezmienionej długości cyklu transformacji zapasów i cy-klu transformacji należności) wydłużeniem cyklu obrotowego wierzyciela przy jednoczesnym skróceniu cyklu obrotowego dłużnika – mającego uiścić określoną kwotę środków pienięż-nych za dostawę, np. materiałów do produkcji. W efekcie wie-rzyciel ponosi koszty, a dłużnik osiąga uzysk finansowy z tytu-łu nieetycznego postępowania. Inwestycje etyczne firm to wydatkowane przez nie środki na

aktywa trwałe, które mają zwiększać ich nadwyżkę finansową (co dotyczy inwestycji: rzeczowych oraz w wartości niematerial-


ne i prawne) lub zysk (co odnosi się do inwestycji finansowych – lokat w instrumenty finansowe) w długim okresie (ponad rok). Środki pieniężne są wydatkowane na wspomniane aktywa przez podmioty inwestujące z punktu widzenia kryteriów opłacalności (oczekiwanej) oraz wymogów etycznych przez nie akceptowanych i charakterystycznych dla społeczeństwa danego kraju, np. Polski.

W zakres inwestycji etycznych nie wchodzą lokaty w instru-menty finansowe (akcje, udziały, obligacje korporacyjne) emito-wane przez firmy produkujące wyroby, które nie są akceptowane przez inwestorów ze względów etycznych. Chodzi tu, np. o: środki stosowane w eutanazji, aborcji, środki mające zapobiegać poczęciu dziecka, filmy, czasopisma i przedmioty erotyczne, wysokoprocen-towe alkohole, papierosy. Inwestorzy etyczni nie lokują kapitału finansowego w firmy: w których pracownicy są „niedopłacani”, nieregulujące terminowo zobowiązań wobec dostawców, pra-cowników, banków, pożyczkodawców i pozostałych podmiotów mimo posiadanych środków, nieterminowo dostarczających spra-wozdania finansowe do Krajowego Rejestru Sądowego (co dotyczy podmiotów wpisanych do tego Rejestru) i inne.

Firmy uruchamiające inwestycje etyczne polegające na udzie-laniu pożyczek pieniężnych powinny rozważyć między innymi dwie kwestie: wielkości oprocentowania pożyczek i podmiotów pozyskujących pozabankowy kapitał obcy. Poziom oprocentowa-nia powinien być odpowiedni dla danego dostawcy kapitału - in-westora. Nie może być zbyt niski, ale i nie za wysoki. Ważna jest też ocena etyczna biorców kapitału finansowego. Mianowicie po-zabankowe zasilenie finansowe w formie pożyczek pieniężnych nie powinno być realizowane w odniesieniu do firm – pożyczko-biorców, którzy zostali negatywnie ocenieni przez pożyczkodawcę według kryterium etycznego. Finansowe inwestycje etyczne mogą polegać, oprócz wymienionych lokat w akcje, udziały, obligacje korporacyjne, pożyczki pieniężne, na lokatach: na rachunkach w bankach komercyjnych, w jednostki uczestnictwa, w certyfika-ty inwestycyjne. Konieczna jest jednak pozytywna ocena etyczna podmiotów oferujących instrumenty finansowe jako przedmioty inwestycji dokonana przez inwestora, a także niezbędne jest osią-gnięcie odpowiedniej (oczekiwanej) opłacalności projektu.


Firmy mogą też podejmować etyczne inwestycje rzeczowe. Nie obejmują one budowy: obiektów wytwarzających wymienio-ne wcześniej wyroby niespełniające wymogów etycznych inwesto-rów, a także, np. hurtowni, sklepów służących obrotowi tymi wy-robami oraz inwestycji w istniejące już obiekty tego rodzaju (a więc inwestycji w istniejące nieruchomości). W zakres inwestycji etycz-nych nie wchodzą też obiekty niespełniające wysokich wymogów ochrony środowiska oraz lokaty w nieruchomości mieszkalne do-konywane na przetargach. Chodzi tu o domy i mieszkania, których właściciele (w tym rodziny z dziećmi) zostali wyeksmitowani z po-wodów: zadłużenia – zaległości czynszowych (domy i mieszkania komunalne), zaległości w pokrywaniu kosztów eksploatacji, braku realizacji płatności na fundusz remontowy (mieszkania własno-ściowe), braku spłaty długu wobec banków komercyjnych (domy i mieszkania własnościowe). Osiąganie korzyści finansowych w in-westowaniu rzeczowym nie powinno opierać się bowiem na wyko-rzystywaniu sytuacji biedy ludzkiej.

W inwestowaniu etycznym nie ma miejsca na tzw. „super oka-zje” wynikające z: niewiedzy właściciela, jego podeszłego wieku, braku zdolności do rozpoznawania skutków działań. Tzw. „nor-malne okazje rynkowe” są pochodną stopnia pilności sprzedaży nieruchomości, papierów wartościowych i innych przedmiotów długoterminowych lokat przez właścicieli.

Etyczne inwestycje rzeczowe obejmują zatem budowę i wypo-sażenie od podstaw oraz rozbudowę, przebudowę, modernizację istniejących obiektów, a także zakup istniejących nieruchomości spełniających wspomniane wcześniej wymogi etyczne i opłacal-ności.

W zakres etycznych inwestycji niematerialnych wchodzą, spełniające wymogi etyczne i opłacalności, takie przedmioty inwe-stycji jak: prawa do patentów, programy komputerowe, licencje, know-how, znaki towarowe. Warto nadmienić, że etyczne inwe-stycje w programy komputerowe polegają na zakupie jedynie le-galnego oprogramowania komputerów (o przewidywanym okre-sie używania dłuższym od roku). Firmom prowadzącym etyczne zarządzanie finansami obce jest zatem instalowanie (i używanie) programów nie mających certyfikatu legalności.


Firmy ekonomii komunii pozyskują kapitał finansowy na realizację działalności produkcyjnej lub usługowej i inwestycje, w tym inwestycje proekologiczne z różnych źródeł. Etyka stanowi bardzo ważną kategorię determinującą zarządzanie ogólne (cało-ściowe) firm ekonomii komunii, a także zarządzanie dziedzinowe, np. zarządzanie ich finansami. Jest ona w istocie podstawą, na któ-rej są uruchamiane i działają firmy ekonomii komunii.

Istnieją założenia ekonomii komunii, które mogą być bezpo-średnio odnoszone do zarządzania finansami firm działających według jej zasad, a także założenia dotyczące etycznego zarządza-nia finansami firm. Chodzi tu o założenia o charakterze finanso-wym związane z:

— głównym celem firm, — podejściem firm do procesu zarządzania finansami, — procesem podziału zysku w firmach, — kulturą organizacyjną oddziałującą na sferę finansową firm21. Podstawowym celem firm działających w myśl zasad ekonomii

komunii jest działanie na rynku w warunkach normalnej gospo-darki (rynkowej), a także zbudowanie wspólnoty osób wytwarza-jących dobra materialne i świadczących usługi oraz generujących zysk po to, aby rozwijać firmy i przekazywać część zysku osobom żyjącym w niedostatku. Wypływa to z założenia, że w podziale zy-sku powinny partycypować nie tylko osoby pracujące w firmach i zasilające je kapitałem i talentami, lecz również ludzie najbied-niejsi, potrzebujący, którym „powinęła się noga” niekoniecznie za ich przyczyną. Na pierwszym planie w firmach ekonomii komunii znajduje się człowiek i jego szczęście, a nie zwiększanie zysku i in-nych kapitałów22.

Natomiast firmy realizujące etyczne zarządzanie finansami jako główny cel przyjmują, np. maksymalizację zysku czy też mak-symalizację wartości rynkowej lub optymalizację zysku – osiąganie pewnego optimum zysku, niekoniecznie będącego maksimum zy-

21 Cytowany już Grochmal wyodrębnia element kultury przedsiębiorstwa ra-zem z wartościami korporacyjnymi omawiając wielowymiarowość ekonomii komunii. S. Grochmal, Paradygmat… op. cit., s. 107-108.22 Ibidem, s. 118-119.


sku, czy też pewnego optimum wartości firmy, niekoniecznie bę-dącego maksimum tej wartości. W obu przypadkach chodzi o opti-mum satysfakcjonujące właścicieli i współwłaścicieli firmy oraz menedżerów. W odniesieniu do spółek akcyjnych można przyjąć, że głównym ich celem jest maksymalizacja wartości akcji zwy-kłych (lub osiągnięcie satysfakcjonującej ich wartości) notowanych na giełdzie papierów wartościowych nie w krótkim, lecz długim przedziale czasu. Natomiast w przypadku spółek akcyjnych nieno-towanych na tej giełdzie, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz innych spółek chodzi o maksymalizację wartości rynkowej fir-my lub osiągnięcie satysfakcjonującej ich wartości.

Firmy realizujące etyczne zarządzanie finansami mogą przezna-czać część zysku na rozmaite cele, np. na wspieranie osób żyjących w biedzie. Jednakże nie jest to rozwiązanie obligatoryjne wbudo-wane w główny cel tych firm tak jak ma to miejsce w przypadku firm ekonomii komunii. Ponadto ludzie w firmach etycznego za-rządzania finansami są traktowani jako jeden z zasobów przyczy-niających się do generowania zysku. Ujęcie człowieka w firmach ekonomii komunii (szczęście człowieka, braterstwo) nie stanowi składnika podstawowego celu firm prowadzących etyczne zarzą-dzanie finansami. Nie zakłada się obligatoryjnie w tym celu, że jakakolwiek część zysku jest należna ludziom niezwiązanym z fir-mami, nawet w przypadku znacznej biedy tych ludzi. Nie wyklu-cza to jednak dobrowolnego udziału firm w procesie finansowego wspierania ludzi biednych. Taki udział nie jest jednak czynnikiem decydującym o przynależności firm do grupy podmiotów gospo-darczych prowadzących etyczne zarządzanie finansami, ale nie-wątpliwie pogłębia takie zarządzanie.

Podejście do procesu zarządzania finansami w firmach eko-nomii komunii i w firmach realizujących etyczne zarządzanie finansami jest zbliżone (pomimo istotnych różnic) pod względem faktu, że oba procesy zarządzania finansami stanowią instrument realizacji wyznaczonych, wyżej przedstawionych, głównych ce-lów firm.

Firmy ekonomii komunii dzielą osiągnięty zysk netto na trzy części:

— część na rozwój firmy,


— część na pomoc ludziom żyjącym w niedostatku (utrzymanie, leki, własna działalność gospodarcza) do momentu zatrudnie-nia lub uruchomienia własnej działalności gospodarczej,

— część na formację osób o nowej mentalności do promowania i poszerzania idei ekonomii komunii i życia duchowością jed-ności (publikacje, programy edukacyjne, kształcenie i wycho-wywanie w nurcie kultury dawania, formacja duchowa). Wymienione części zysku nie mają określonych wielkości.

Zatem mogą być one równe, lecz nie muszą23. Firmy prowadzące etyczne zarządzanie finansami dzielą wy-

pracowany zysk netto na dwie części: zysk zatrzymany przezna-czany na cele rozwojowe i zysk na dywidendy (w spółkach akcyj-nych i spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością) lub zysk na wypłaty dla właścicieli i udziałowców (spółek innych niż wyżej wymienione). Nie ma jednej polityki dywidendy – istnieją różne jej rodzaje. Nie ma również jednej polityki wypłat z zysku dla wła-ścicieli i udziałowców. Jednakże firmy powinny prowadzić opty-malną politykę dywidendy lub wypłat z zysku dla wymienionych podmiotów godzącą ich interesy rozwojowe z aspiracjami finanso-wymi akcjonariuszy, właścicieli i udziałowców.

Widać wyraźnie istotne różnice w zakresie podziału zysku do-konywanego w firmach ekonomii komunii i firmach prowadzą-cych etyczne zarządzanie finansami. Istnieje jednak też podobień-stwo. Mianowicie w obu procesach zarządzania finansami zysk jest przeznaczany na rozwój firm. Jednakże dobór inwestycji według rodzajów i portfela inwestycji (a także źródeł ich finansowania) ma charakter indywidualny. Firmy podejmują decyzje w tym zakresie zależnie od szeregu uwarunkowań.

Istnieje podobieństwo kultury organizacyjnej firm ekonomii komunii i firm realizujących etyczne zarządzanie finansami. Kultura ta prowadzi do eliminowania szeregu niekorzystnych zja-wisk w obrębie zarządzania finansami. I tak tego rodzaju firmom obce jest zjawisko korupcji w jakiejkolwiek postaci. Ksiądz prof. dr hab. A. Zwoliński przedstawia formy korupcji i formy praktyk ko-

23 S. Grochmal, Ekonomia … op. cit., s. 343. http://www.duszpasterstwotalent.pl/swiadectwo-przedsiebiorcy-uwolnilem-sie/ dostęp: 5. 09. 2016.


rupcyjnych24, a także wymienia rozległe skutki korupcji dotyczące: „moralności i kultury (…) socjalizacji (…) prawa (…) polityki (…) ekonomii”25.

W wymienionych firmach powinni być zatrudniani ludzie o najwyższych kwalifikacjach (najlepsi). Nie istnieje w nich zja-wisko wykonywania pracy „na czarno” (powodujące różne ne-gatywne konsekwencje). Nie występuje wyszukiwanie ewentual-nych luk w przepisach, które mogą generować korzyści finansowe. Pracownicy są należycie wynagradzani. Firmy nie oferują więc niskiego (lub bardzo niskiego) wynagrodzenia względem kwali-fikacji i zakresu obowiązków pracowniczych. Niestety takie ofero-wanie spotykane w innych firmach może mieć miejsce nawet przy dobrej lub bardzo dobrej ich sytuacji finansowej. W firmach ekono-mii komunii i firmach etycznego zarządzania finansami występują „zdrowe” relacje płacowe między pracownikami firm: menedżera-mi i pozostałymi pracownikami.

W firmach ekonomii komunii i firmach realizujących etyczne zarządzanie finansami nie występuje tzw. „kreatywna rachun-kowość”. J.W. Wójcik zalicza skandale powiązane z kreatywną księgowością do jednej z form wyrafinowanych oszustw finanso-wych. Autor w swojej pracy poświęconej oszustwom finansowym prezentuje różne oszustwa: bankowe, giełdowe i dokonywane w obrębie akredytywy, kredytowe, a także charakteryzuje: system argentyński (kredyt z kosztami wstępnymi), zaliczkowe oszustwa nigeryjskie, inwestycje w łańcuszki, piramidy, parabanki, oszu-stwa z wykorzystaniem cyberprzestrzeni, nowe projekty oszustw (na tle aktualnych potrzeb społecznych)26.

Firmy ekonomii komunii i firmy prowadzące etyczne zarzą-dzanie finansami podejmują etyczne inwestycje według rodzajów, a także stosują etyczne finansowanie. Jednakże realizowany głów-ny cel tych firm i podział zysku netto oraz sposób ich działania jest diametralnie inny. Zakres inwestowania i finansowania, a także

24 Ks. Andrzej Zwoliński, Chciwość, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Ra-dom 2008, s. 97-98.25 Ibidem, s. 99-100.26 J.W. Wójcik, Oszustwa finansowe. Zagadnienia kryminologiczne i kryminalistycz-ne, Wydawnictwo JWW, Warszawa 2008, s. 5 i n.


poziom akceptowanych kryteriów opłacalności i etycznych może być w obu przypadkach inny. Firmy ekonomii komunii mają inne spojrzenie na rolę pracowników, opierają się na więziach wspól-notowych, duchowych między pracownikami firm, braterstwie, zwracają uwagę na szczęście pracowników itd. Takie ujęcie jest ge-neralnie niespotykane w firmach realizujących etyczne zarządza-nie finansami.

Można powiedzieć, że finansowe założenia ekonomii komunii mogą stanowić fakultatywne instrumenty, które mogą być wy-korzystywane w ramach etycznego zarządzania finansami firm. Rozwiązania ekonomii komunii mogą być stosowane przez fir-my etycznego zarządzania finansami w różnym zakresie, odno-szącym się między innymi do podziału osiągniętego zysku netto. Zastosowanie wszystkich założeń ekonomii komunii w firmach, np. realizujących etyczne zarządzanie finansami, wymaga szero-kich zmian, których efektem jest zupełnie nowy model ich funk-cjonowania.

ZAKOŃCZENIEZarządzanie finansami firm funkcjonujących według założeń

ekonomii komunii jest diametralnie inne w porównaniu z etycz-nym zarządzaniem finansami firm. Istnieją jednak pewne podo-bieństwa w określonym zakresie. Można powiedzieć, że każda firma związana z ekonomią komunii prowadzi etyczne zarządza-nie finansami. Natomiast firmy realizujące etyczne zarządzanie finansami nie są automatycznie firmami ekonomii komunii. Aby nimi się stały musiałyby wdrożyć rozległe zmiany i wprowadzić wszystkie elementy koncepcji ekonomi komunii, w tym założenia odnoszące się bezpośrednio do zarządzania finansami. Taka sytu-acja jest możliwa. Jednakże jej wystąpienie skutkuje zupełnie in-nym modelem działania firmy. Wyróżnia się zatem między innymi firmy: ekonomii komunii (będące firmami etycznie zarządzającymi finansami w znacznie szerszym zakresie), realizujące etyczne za-rządzanie finansami i inne, np. prowadzące nieetyczne zarządza-nie finansami.


BIBLIOGRAFIA 1. Grochmal S., Ekonomia komunii w praktyce zarządzania przed-

siębiorstwem jako systemowo zorganizowana pomoc w celu eli-minacji biedy i nierówności społecznych, „Prakseologia” 2000, nr 153.

2. Grochmal S., Paradygmat jedności w kontekście zarządzania or-ganizacjami, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013.

3. http://www.duszpasterstwotalent.pl/swiadectwo-przedsiebiorcy--uwolnilem-sie/ dostęp: 5. 09. 2016.

4. Kędzierski L., Etyczne zarządzanie finansami przedsiębiorstw, „Zarządzanie i Edukacja” 2012, nr 83.

5. Ks. Zwoliński A., Chciwość, Polskie Wydawnictwo Encyklo-pedyczne, Radom 2008, s. 97-98.

6. Lubich Ch., Charyzmat jedności, (red.) M. Vandeleen, Wydawnictwo M, Fundacja Mariapoli, Kraków 2002.

7. Rybak M., Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przed-siębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

8. Torno A., Chiara Lubich. Życie i dzieło, Wydawnictwo Święty Wojciech, Poznań 2013. Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, (red.) prof. St. Dubisz, A-J, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

9. Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, (red.) prof. St. Dubisz, K-Ó, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

10. Wójcik J.W., Oszustwa finansowe. Zagadnienia kryminologiczne i kryminalistyczne, Wydawnictwo JWW, Warszawa 2008.

Janka Bursová, BULLYING IN THE SCHOOL ENVIRONMENT 61R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

Janka BURSOVÁ

BULLYING IN THE SCHOOL ENVIRONMENT

MOBBING W ŚRODOWISKU SZKOLNYM

ABSTRACTWe often face aggressiveness and bullying in modern time, and so

it is necessary to attract attention on them. The emphasis should be put on prevention, early diagnosis and detection of such behaviour, because manifestations of aggressive behaviour and bullying can escalate into more serious problems. Bullying is violent humiliating behaviour of an individual or group against a weaker individual. We live in a time of rapid and significant changes and there are several reasons why the aggression in the world attracts so much attention. The aim of education in society is provide individuals with tools that would lead to coexistence and creation of positive interpersonal relationships and solidarity. Phenomenon of bullying is not new in society. However, little attention is given to it. Bullying has become a taboo topic that may endanger the prestige of schools and educational institutions.

STRESZCZENIEW czasach współczesnych często mamy do czynienia z agresją

i znęcaniem się nad słabszymi, a więc konieczne zwrócenie na ten problem uwagi. Nacisk należy położyć na zapobieganie, wczesne wykrywanie takich zachowań, ponieważ przejawy zachowań agresywnych i mobbingu mogą przerodzić się w poważniejsze problemy, związane ze znęcaniem się danej osoby lub grupy wobec słabszego osobnika. Żyjemy w czasach gwałtownych i znaczących zmian i istnieje wiele powodów, dla których wzrost agresji na świecie przyciąga tak wiele uwagi. Celem edukacji w społeczeństwie jest zapewnienie potencjalnym ofiarom mobbingu narzędzi, które

E D U K A C J A S P O Ł E C Z N A


prowadziłyby do współistnienia i tworzenia pozytywnych relacji międzyludzkich i solidarności. Zjawisko mobbingu nie jest niczym nowym w społeczeństwie, jednak nadal niewiele uwagi poświęca się temu zjawisku. Znęcanie w wielu środowiskach jest tematem tabu, co może stanowić zagrożenie dla prestiżu szkół i placówek oświatowych.

Keywords: Bullying. Victim. Aggressor. Cause. Aggression. Prevention. Environment. Education.

Słowa klucze: Znęcanie się. Ofiara. Agresor. Przyczyna. Agresja. Zapobieganie. Środowisko. Edukacja.

1. BULLYINGThe origin of the term bullying is in French word chicane

which means malicious harassment, torment, maltreatment, or persecution.

According to Hroncová and Kraus bullying is becoming a global problem, and the age limit is moving to younger school age while brutality and recklessness are increasing1.

Bullying is violent and demeaning behaviour of a person or group against a weaker individual. Bullying can appear in family - among siblings or in partnership, in school environment and so on. Novák defines bullying as follows: “Bullying is aggressive acting aimed at getting a sense of superiority and benefits through physical or psychological abuse of other people. Aggressor experiences privileges, dominance, gratification and satisfaction”2. We can say that bullying is the abuse of power or competence that is present even in schools3. Říčan mentioned that bullying is usually defined as aggression of an individual or a group against a person or a group of person who are more or less not able to

1 Hroncová J., Kraus B., Sociálna patológia pre sociálnych pracovníkov a pedagógov. Banská Bystrica: UMB, 2006, p. 240.2 Novák T., Capponi V., Sám proti agresi. Praha: Grada, 1996, p. 45.3 Gajdošová E., Herényiová G., Rozvíjení emoční inteligence žáku. Praha: Portál, 2006, pp. 215-216.

Janka Bursová, BULLYING IN THE SCHOOL ENVIRONMENT 63

defend themselves through the physical or other weakness or inability. Repeated aggression against the same victim is typical4.

“Aggression” according to Černák can be understood as a human right violation of a person, or as an offensive action or procedure, or as an assertive action. The main goal of such behaviour is to gain power over the other person, to have an impact on others or to confirm one’s own value and importance. Aggression can be defined also as searching for pleasure in hurting the others. In this case aggression is the source of pleasure, satisfaction, and we talk about aggressive rejoicing and hilarity. Aggression is sometimes explained as an aggressive instinct responsible for a broad spectrum of behaviour which in essence may not be aggressive. However, aggression is behaviour that is intentional and is designed to harm a human being5.

Vagnerová states that bullying is violent behaviour of an individual or a group against a weaker individual who is not able to escape or defend themselves in the situation. Bullying is a severe behavioural disorder that is manifested not only in childhood, on the contrary, it is stimulated and strengthened through the helplessness and weakness of the victim. It is a manifestation of abuse of power and we can expect the increasing intensity with the increasing age of an aggressor, it means, the older the aggressor is, the more significant and stronger expressions of bullying appear6.

Hartl, Hartlová characterized bullying as physical, psychological, respectively combined humiliation, torture of individuals by physically stronger or older aggressors7.

According to Elliotová: “There are many forms of bullying. Physical bullying can include pushing, poking, beating, kicking, or slapping a child, even hitting a child with some objects”8.

4 Dunovský J., Dytrych Z., Matějček, Z. a kol. Týrané, zneuživané a zanedbávané dítě. Praha: Grada, 1995, p. 69.5 Čermák I., Lidská agrese a její souvislosti. Ždiar nad Sázavou: Fakta, 1999, p. 198.6 Vagnerová M., Psychopatologie pro pomáhajíci profese. Praha: Portál, 2004, p. 797.7 Hartlová H., Hartl P., Psychologický slovník. Praha: Portál, 2000, p. 591.8 Elliottová M., Jak ochránit své dítě. Praha: Portál, 1995, p. 83.


Strieženec states that: “Bullying is the act when one or more persons cause humiliation to others, they force them to perform degrading activities or violently restrict the freedom of others and so on”9. In this context we can say that it is the systematic abuse of power.

Another author, Vykopalová, connects bullying with extortion, humiliation and abuse of power. Bullying are repeated attacks which can be based on racial, sexual, religious, ethnic or working causes respectively10.

Bullying is when one or more pupils deliberately and repeatedly abuse a classmate or more classmates using aggression and manipulation11.

Kolář distinguishes three levels of bullying:1. Direct and indirect.2. Physical and psychological (verbal).3. Active and passive.Physical direct active bullying – aggressor attacks a victim physi-callyPhysical active indirect – aggressor tells other “helpers” to beat a victimPhysical passive direct – aggressor does not allow a victim to sit and so onPhysical passive indirect – aggressor refuses to let a victim go to social spaceVerbal active direct – cursing, insults, forcing to do humiliating tasksVerbal active indirect – gossip and so-called symbolic aggression expressed in drawings, etc.Verbal passive direct – aggressor does not respond to greetings, ignores a victim

9 Strieženec Š., Slovník sociálneho pracovníka. Trnava: AD, 1996, p. 217.10 Vykopalová H., Sociálně patologické jevy současné společnosti. Olomouc: Právnická fakulta Univerzity Palackého v Olomouci, 2002, p. 104.11 Martinek, Z. Agresivita a kriminalita školní mládeže. Praha: Grada, 2010, p. 109.


Verbal passive indirect – classmates do not stand up for victim, even in cases of false accuse12.

2. CAUSES AND CONSEQUENCES OF BULLYING

There exist many causes of bullying such as (drawing attention, boredom, too much free time for bullying, or failure at school which is compensated by bullying, curiosity how much a victim can survive) and so on.

Main causes of long-term bullying are: − Cruelty motive (bullying and seeing the victim suffers causes

pleasure to aggressor). − Desire for power (to control the others). − Boredom (too much free time). − Curiosity (as an experiment)13.

Aggressor always chooses their victim. There is always something about the victim that irritates the aggressor, who blames the victim in order to focus the attention on victim not on aggressor. Victims rarely want to talk about the bullying; however, they do not realize that secrecy and confidentiality are the best conditions for bullying.

Consequences of bullying: − Victim is feared to go to or from school respectively − Failure at school − Nightmares − Refusing to confide to someone − Bruises, scratches − Manifestation of anger − Suicide attempts, etc.14

Victim may suffer other mental, health and social consequences.Addressing bullying is very difficult as it is necessary to predict

and act preventively. Concerning bullying we should think carefully

12 Kolář M., Bolesť šikanovaní. 2. vyd. Praha: Portál, 2001, p. 32.13 Fieldová E.M., Jak se bránit šikane. Praha: Ikar, 2009, p. 52.14 Elliottová M., Jak ochránit své dítě. Praha: Portál, 1995, p. 91


how to handle with information and what to do, because a wrong step could even worsen the situation which a child is struggling.

Behavioural disorders and problems of pupils depend on social environment and relationships they live in. Social atmosphere in the classroom, relationships with classmates, teachers and parental style play also an important role.

Violent and aggressive behaviour between students in the classroom occurs also in cases, if a teacher ignores bullying or conflicts. It is therefore essential to ensure conditions that it would be clear what is and is not acceptable. Children should know what is or is not dangerous for them. School is an important mean of socialization, and fulfils educational and upbringing functions. However, school is also a place where bullying most often occurs.

It is necessary to monitor situations, attitudes of teachers, pupils and their parents and to set effective measures that would be able to eliminate bullying. Reactions of teachers are particularly important. Teacher must give adequate respond to information about bullying.

Family life brings positive and negative aspects. The climate of the family is influenced by parents’ behaviour. The family atmosphere plays an important role in preparing children for life15.

Aggression is mostly related to frustration that results from the inability to achieve goals. All things that cause unpleasant emotional feelings may escalate to aggression. Finding the way to release the annoying stress could be a solution. Sport and adequate rest, enough of sleep and fresh mind can help16.

Man as an active being is in constant interaction with the environment and this interaction has an impact on man’s personal development. Personal development is influenced also by set of ideas, beliefs that are typical for the particular society. Behavioural

15 Bursová J., Socializácia detí predškolského veku ako prevencia pred sociálno-patologickými javmi. Problematika sociálno-patologických javov v školskom prostredí – stav, prevencia, riešenie. Zborník príspevkov z medzinárodnej konferencie Ružomberok, PF KU, 2007, p. 84.16 Heterik A., Forenzná psychológia pre psychológov. Bratislava: SPN, 2004, p. 120.


patterns, principles and traditions for society also affect lives of children17.

It is also important to notice that a person is a set of biological and social values which form the essence of personality. Individual aspects of personality are represented as natural objective and societal values such as freedom, honour, dignity, etc.18.

Each personality is determined by the environment where they come from. Roots of deviant behaviour can be found mainly in social background. If an individual cannot satisfy their needs or cannot realize their goals due to obstacles, they are in conflict with the environment19. To determine the causes of deviant behaviour we have to analyze global psychological factors (consciousness, attention, perception) which are important for assessment of cognitive and control abilities of a person and cognitive skills (intellect, memory, and thinking) which are responsible for understanding of the seriousness of antisocial act. In assessing the personality we consider the following factors, physical constitution, temperament and character. Psychological determinants of social failure include also factor of motivation. Motivational factors can be divided into three areas, namely directivity (attitudes, values, and interests), activation (emotionality, instincts, needs) and targeting (will, volitional behaviour). Psyche and personality characteristics are formed together in a unique single process20.

Bullying is a multidisciplinary issue and prevention should be its priority.

17 Bursová J., Socializácia detí predškolského veku ako prevencia pred sociálno-patologickými javmi. Problematika sociálno-patologických javov v školskom prostredí – stav, prevencia, riešenie. In.: Zborník príspevkov z medzinárodnej konferencie. Ružomberok, PF KU, 2008, p. 83.18 Záhora J., a kol., Základy práva. Bratislava : Eurokódex, s.r.o. a Paneurópska vysoká škola, 2013, In. Skorková, V. Ochrana osobnosti. Bratislava: Eurokódex, s.r.o. a Paneurópska vysoká škola, 2013, p .39.19 Bursová J., Rovesnícke skupiny a ich význam pre socializáciu dieťaťa. In.: Disputationes Scientifikae Universitatis Catholicae in Ružomberok KU, 2009, roč. IX, č. 2, p. 47.20 Heretik A., Forenzná psychológia pre psychológov. Bratislava: SPN 2004, p. 120.


An educator is most often the first person who can address this phenomenon and therefore prevention in the field of teaching is essential. Teacher is the one usually detects the problem and start to solve it together with a psychologist, paediatrician or law enforcement agencies.

In the field of prevention, psychologist can prepare lectures and discussions with pupils and students, but most often they face this problem in their offices during therapy, in process of solving or remedying the consequences of bullying. These consequences can have impact on healthy mental development of an individual.

If the bullying occurs mainly in physical form, it is necessary to take a child to paediatrician, and to report to the competent Office of Labour, Social Affairs and Family or to police respectively.

The main principles of appropriate practice in addressing bullying:1. To protect the source of information, not to betray the source.2. To reveal as little as possible about what we already know and

can prove.3. To examine the victim, the accused and witnesses and to comfort

their testimonies. 4. To record everything21.

School must clearly states that this behaviour will not be tolerated. It is necessary also to inform the parents and summon them for an interview to school.

3. PREVENTIONPrevention seems to be the best way for eliminating and

addressing bullying or other pathological phenomena. Prevention is emphasised especially because of the consequences (personal, social and psychological problems) which bullying can have on a child. Prevention can be divided:

Primary prevention of bullying is oriented on pupils, who have never had problems with violence and aggression.

21 Říčan P., Agresivita a šikana mezi dětmi. Praha: Portál, 1995, p. 51.


According to Majcherová “primary prevention of violence and aggression should influence a group of children, their basic moral principles, norms, moral values, because they can give a new sense of life and basics of healthy lifestyle. Primary prevention of violence is oriented on children and youth who have had no difficulties with aggression”22.

Secondary prevention includes purposeful with pupils who tend to aggression and violence. The aim of secondary prevention is to eliminate consolidation of adverse behaviour.

Majcherová stated that “secondary prevention is systematic work with children and young people liable to violence or the ones with behavioural disorders and starting delinquency. The role of secondary prevention is to stop fixing of above mentioned behavioural manifestations and to eliminate causes of inappropriate behaviour by cooperation with family and other institutions”23.

Tertiary prevention is presented in taking care for children with serious behavioural disorders who have been ordered protective or institutional care.

Majcherová describes tertiary prevention as “complex care for seriously disturbed children to whom the court ordered institutional or protective care. The success of prevention is determined by creating safety and secure atmosphere and environment where young people can develop according to their different possibilities and preconditions”24.

Appropriate aims of primary prevention include:• „To recognize the signs of problems (personal or social) of

children and youth.• To communicate within a group in a way that all children were

active participants and were able to use their own dynamics in peer programs.

22 Majcherová K., Bullying from the point of view of social work. Szeged: Gerhardus Kiadó Szeged, 2010, p. 41.23 Majcherová K., Bullying from the point of view of social work. Szeged: Gerhardus Kiadó Szeged, 2010, p. 42.24 Majcherová K., Bullying from the point of view of social work. Szeged: Gerhardus Kiadó Szeged, 2010, p. 43.


• To support positive relationships in the classroom, to monitor if some students do not build their self-esteem at the expense of weaker pupils.

• To inform systematically and complexly about the issue of bullying, to learn the principles of violence prevention. To use discussions with experts, classroom lessons, content of curriculum in various subjects.

• To guide students’ behaviour, so they would be able to solve conflicts, control their emotions and have sufficient and adequate self-esteem.

• To lead children to personal responsibility for their actions, to use activities aimed at abolition of “silent majority” of pupils in the classroom that indirectly promotes bullying.

• To create space for solving students’ problems where students can talk to prevention coordinator, educational adviser or class teacher.

• To inform students about the possible help and support with problems.”25

“The danger of bullying can be reduced by applying the principles that will bring benefits to child's mental and moral development and will create good relations in family and at school. The idea of respecting every human being is crucial for preventing bullying. The implementation of program against bullying at school level is nowadays considered to be the only effective way of prevention. The program is coordinated at regional level. Implication of the program is connected to acceptance and application its rules in the whole school, constant monitoring of the situation and knowledge of the issue”26.

4. SURVEY OF BULLYINGRespondents from school environment took part in our survey.

In the first question respondents were asked to choose what behaviour occurs in school?

25 Machová J., Kubátkova D., a kol. Výchova ke zdraví. Praha: Grada, 2009, p.121 291.26 Majcherová K., Bullying from the point of view of social work. Szeged: Gerhardus Kiadó Szeged, 2010, p. 56.


Options:a) Vulgar insults, make fan (ridicule), threatening, ignoring, and

verbal aggression.b) Forcing to do activities, taking things, forcing to pay money,

forcing to activities. c) Kicking the things or classmates, destroying things, beating,

and physical aggression.Respondents stated options showed in the following graph:

Graph 1. Type of behaviour

Based on the responses from our survey, 70.60% of respondents choose the possibility of verbal aggression; 25.90% of respondents said that aggressor bullying others by forcing them to do activities which a victim does not want to do and 46.20% experienced physical aggression. Question 2: What do you think, when does bullying occur the most often? Options: (Before school; After school; During breaks; At lunch time; During lessons; I do not know).

According to our respondents talking about time location of bullying, the situation is the worst during breaks when teacher is not in classroom, which was marked by 97.20% of respondents. It is really significant percentage of our survey sample.


Graph 2. Time of bullying

Question 3: What would you suggest to do against bullying?Options: (To expel a pupil who bullies others from school; To tell about the problem to adult; Nothing; To talk about the problem during lessons; Preventive activities; I don’t know; Others).

Graph 3. Suggested activities against bullying

Most of our respondents, 62.10% chose the option to expel a bully from school. 31.30% suggested preventive activities. 2.50% would prefer to tell about it to adult. 2.90% propose communication about the problem and 0.20% of respondents are not able to suggest anything. However, we believe that even if expelling student can seem a very quick solution, it may not address the issue. If we understand that bullying is the whole collective disorder, the previous possibility is inadequate. In our opinion, much more can be achieved by applying preventive programs and projects.


Question 4: To whom did the victim tell about the bullying?

Graph 4. Telling about bullying

Graph 4 shows that our respondents trust mostly to one of their parents and teachers. 39.90% of respondents would say about bullying their parents. 35.40% would prefer to talk to a teacher. Only 4.50% of respondents would visit a psychologist. 11.30% of respondents trust more to their classmates or friends, respectively and 5.40% of respondents marked other person. Our survey confirms that parents and teachers should mostly participate in prevention of bullying.

Question 5: Does your school address the issue of bullying?

Graph 5. Addressing bullying


Based on our findings, 66.23% of respondents stated that school sometimes addresses bullying; option often was chosen by 3.90% of respondents and 29.87% of respondents claim that school does not address bullying at all. The last data of our survey is really alarming and it would be worthy to examine the reasons why schools do not want to take action for solving this problem.

CONCLUSIONBullying affects difficult period of time of a person, the time

of adolescence, which can cause problems in behaviour and socialization. There are lot of knowledge and literature sources about bullying and many experts who address the issue.

Complex cooperation between experts of different fields is essential, not only in finding proper solutions but also in examining successful forms of preventive activities on the basis of preventive programs, projects and existing effective methods.

BIBLIOGRAFIA 1. Bursová J., Socializácia detí predškolského veku ako prevencia

pred sociálno-patologickými javmi. Problematika sociálno-patologických javov v školskom prostredí – stav, prevencia, riešenie. Zborník príspevkov z medzinárodnej konferencie: Ružomberok, PF KU, 2007, ISBN 978-8084-246-8

2. Bursová J., Rovesnícke skupiny a ich význam pre socializáciu dieťaťa. In.: Disputationes Scientifikae Universitatis Catholicae in Ružomberok: KU, 2009, roč. IX, č. 2, ISSN 1335-9185. pp. 45-58

3. Čermák I., Lidská agrese a její souvislosti. Ždiar nad Sázavou: Fakta, 1999, p. 204, ISBN 80-9026-141-8

4. Dunovský J., Dytrych Z., Matějček Z., a kol., Týrané, zneužívané a zanedbávané dítě. Praha: Grada, 1995, p. 254, ISBN 80-7169-192-5

5. Fieldová E.M., Jak se bránit šikane. Praha: Ikar, 2009, p. 306, ISBN 978-0249-1176-2

6. Elliottová M., Jak ochránit své dítě. Praha: Portál, 1995, 173 p., ISBN 80-7178-034-0

7. Gajdošová E., Herényiová G., Rozvíjení emoční inteligence žáku. Praha: Portál, 2006, p. 324, ISBN 80-7367-115-8


8. Heretik A. Forenzná psychológia pre psychológov. Bratislava: SPN, 2004, 373 p. ISBN 80-100-034-17

9. Hartlová H., Hartl P., Psychologický slovník. Praha: Portál, 2000, p. 776, ISBN 80-7178-303-X

10. Hroncová J., Kraus B., Sociálna patológia pre sociálnych pracovníkov a pedagógov. Banská Bystrica: UMB, 2006, p. 254, ISBN 80-8083-223-4

11. Martinek Z., Agresivita a kriminalita školní mládeže. Praha: Grada, 2010, p. 152, ISBN 978-80-247-2310-5

12. Kolář M., Bolesť šikanovaní. 2. vyd. Praha: Portál, 2001, p. 255, ISBN 80-7178-513-X

13. Machová J., Kubátkova D., a kol., Výchova ke zdraví. Praha: Grada, 2009, p. 291, ISBN 978-80-24727-15-8

14. Majcherová K., Bullying from the point of view of social work. Szeged: Gerhardus Kiadó Szeged, 2010, p. 60, ISBN 978-963-88396-7-1

15. Novák T., Capponi V., Sám proti agresi. Praha: Grada Publishing, 1996, 123 p., ISBN 80-7169-253-0

16. Říčan P., Agresivita a šikana mezi dětmi. Praha: Portál, 1995, p. 95, ISBN 80-7178-049-9.

17. Strieženec Š., Slovník sociálneho pracovníka. Trnava: AD, 1996, 256 p., ISBN 80-967589-0-X.

18. Vagnerová M., Psychopatologie pro pomáhajíci profese. Praha: Portál, 2004, p. 872, ISBN80-7178-802-3

19. Vykopalová H., Sociálně patologické jevy současné společnosti. Olomouc: Právnická fakulta Univerzity Palackého v Olomouci, 2002, p. 151, ISBN 80-244-0337-4

20. Záhora J., a kol., Základy práva. Bratislava: Eurokódex, s.r.o. a Paneurópska vysoká škola, 2013, In. Skorková V., Ochrana osobnosti. Bratislava: Eurokódex, s.r.o. a Paneurópska vysoká škola, 2013, p. 144, ISBN978-80-8155-009-6


Zuzana Budayová, KOMUNIKÁCIA VEREJNÝCH INŠTITÚCIÍ S OBČANMI... 77R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

Zuzana BUDAYOVÁ

KOMUNIKÁCIA VEREJNÝCH INŠTITÚCIÍ S OBČANMI NA SLOVENSKU

V SOCIÁLNEJ OBLASTI

PUBLIC INSTITUTIONS COMMUNICATION WITH CITIZENS IN SLOVAKIA,

IN THE SOCIAL SPHERE

ABSTRACTAutorka v príspevku poukazuje na komunikáciu verejných

inštitúcií štátneho, verejného, ale i tretieho sektora z hľadiska výkonu sociálnej práce v podmienkach Slovenskej republiky. Popisuje hlavné funkcie a stratégie podávania informácií klientom, analyzuje prezentáciu internetových stránok vybraných verejných inštitúcií, ktorých hlavnou úlohou je pomoc a podpora klienta v problémovej situácii. Podáva základné informácie podľa zákona o slobodnom prístupe k informáciám.

STRESZCZENIE Autorka w niniejszym opracowaniu nawiązuje do różnych

aspektów komunikacji pomiędzy państwowymi instytucjami publicznymi a społeczeństwem i trzecim sektorem w zakresie wydajności pracy socjalnej w Republice Słowackiej. Opisuje główne cechy i strategie do raportowania informacji od klientów, sposoby analizowania i wykorzystywania stron internetowych wybranych instytucji publicznych, których głównym zadaniem jest pomoc klientowi w rozwiązywaniu problemów w kontekście podstawowych informacji odnoszących się do ustawy o wolnym dostępie do informacji.


SUMMARYThe author in this paper points to the communication of public

institutions of the state, public as well as the third sector in terms of performance of social work in the Slovak Republic. It describes the main features and strategies for reporting information to clients analyze the presentation of websites selected public institutions whose main task is to assist the client with problems. It gives basic information under the Law on Free Access to Information.

Kľúčové slová: komunikácia, médiá, mimovládne sektor, sociálna práca, verejný sektor

Słowa kluczowe: komunikacja, media, sektor pozarządowy, opieki społecznej, sektora publicznego

Keywords: communications, media, non-governmental sector, social work, public sector

ÚVODSociálny pracovník je realizátorom a vykonávateľom odborných

činností a kompetencií, ktoré vyžaduje nielen klient, ale i jeho problémová situácia. Musí vedieť využívať sám seba ako pracovný nástroj, využívať všetky svoje znalosti, schopnosti a vlastnosti v prospech klienta1.

SOCIÁLNA PRÁCA A JEJ VÝKON V PODMIENKACH SLOVENSKEJ REPUBLIKY

Sociálnu prácu môžeme rozdeľovať v praktickej činnosti na sociálnu prácu poradenskú, sociálnu prácu kuratívnu, sociálnu prácu terapeutickú, sociálnu prácu preventívnu, sociálnu prácu rehabilitačnú, sociálnu prácu resocializačnú a pod2. Sociálne, zdravotné a iné služby môžu teraz akékoľvek subjekty súkromné komerčné, neziskové, štátne a cirkevné. Tieto subjekty majú

1 BUDAYOVÁ Z., Mediálny obraz sociálneho pracovníka v súčasnej spoloč-nosti. In Recenzovaný zborník príspevkov Nové výzvy masmediálnej a marketin-govej komunikácie V, Nitra: FF UKF, 2015. s. 24-30. -80-558-2 LEVICKÁ, J. a kol. 2007. Sociálna práca I. Trnava, 2007. s. 65.

Zuzana Budayová, KOMUNIKÁCIA VEREJNÝCH INŠTITÚCIÍ S OBČANMI... 79

nepochybne rovnaký cieľ a tým je blaho a dobro klienta, ale dosahovanie tohto cieľa dosahujú rôznymi prostriedkami, za pomoci rôzne získaných finančných prostriedkov.

Sociálna práca na Slovensku tvorí cca. 14% hrubého domáceho produktu, takže vôbec nejde o nejaký nepodstatný a nepotrebný odbor, pričom toto číslo "neobsahuje" celé spektrum hospodárstva na ktoré sociálna práca má vplyv len okrajovo3.

Mnoho krát sa o odbore Sociálna práca zvykne vravieť, že absolventi tohto študijného programu nemajú uplatnenie, chodia do školy len preto, aby mali titul, nevedia sa zaradiť do spoločnosti, sú ohodnotení len minimálnou mzdou. Sociálna práce však zasahuje do všetkých oblastí nášho života, v akomkoľvek veku, v akejkoľvek problémovej situácii, teda všade tam, kde je potrebná pomoc a podpora klienta v jeho problémovej, alebo krízovej situácii. Po absolvovaní vzdelania v odbore im nie je cudzia starostlivosť o deti, alebo dospelých, o dôchodcov, o ženy týrané, mnohoproblémové rodiny, o ľudí s postihnutím, alebo sociálne vylúčených, o závislých, a o mnoho iných cieľových skupín, ktoré sú v dnešnej dobe na okraji spoločnosti. Vedia aplikovať rôzne formy sociálnej práce, od práce s jednotlivcami, cez prácu so skupinami a komunitami, až po firemnú sociálnu prácu. Majú možnosť pracovať ako sociálni pracovníci v štátnej správe, samospráve a v neziskových/dobrovoľníckych organizáciách, ale i v súkromnej sfére.

Toto delenie by sme mohli sprehľadniť pomocou zjednodušeného delenia spoločnosti na tri sektory:• verejný - štátny – patria tu úrady štátnej správy a samosprávy

a nimi zriadené subjekty,• ktoré poskytujú sociálne služby zaručené štátom,• súkromný, podnikateľský sektor – poskytujú služby na

komerčnej báze,• neziskový sektor – tu patria neziskové neštátne organizácie,

ktoré sú právne nezávislé od štátu a akýkoľvek dosiahnutý zisk

3 Porov. KOŠČ J., Sociálna práca – fámy vs. realita. [online]. [2016-07-19]. Do-stupné na: http://jankosc.blog.sme.sk/c/359681/socialna-praca-famy-vs-rea-lita.html


používajú znova k dosahovaniu svojho cieľa. Sú to napríklad občianske združenia, nadácie, cirkevné spoločnosti a iné4.Do verejného, teda štátneho sektora patrí Ústredie práce,

sociálnych vecí a rodiny, ktoré v oblasti sociálnych vecí vykonáva štátnu správu na úseku :• štátnych sociálnych dávok,• sociálnej pomoci,• poradensko-psychologických služieb,• sociálno-právnej ochrany detí a sociálnej kurately.

V oblasti služieb zamestnanosti vykonáva štátnu správu v nasledovných oblastiach:• evidencia nezamestnaných občanov hľadajúcich zamestnanie,• evidencia voľných pracovných miest,• sprostredkovanie vhodného zamestnania,• poskytovanie poradenských služieb,• vzdelávanie a príprava pre trh práce,• implementácia aktívnych opatrení na trhu práce,• zvýšenej starostlivosti o pracovné uplatnenie osobitných skupín

občanov,• prípravy a realizácie projektov spolufinancovaných

z Európskeho sociálneho fondu5.Informácie o možnostiach poskytovania širokej škály

nielen finančných príspevkov, ich nároku, ale aj poskytovanie informačno-poradenských a sprostredkovateľských služieb pri hľadaní zamestnania na domácom alebo zahraničnom trhu práce, služieb odborného poradenstva pre uchádzačov o zamestnanie a zamestnávateľov, informácií o poskytovaní štátnych sociálnych dávok a službách sociálnej pomoci klient ľahko získa osobne na každom zo 46-tich úradov práce, sociálnych vecí a rodiny.

4 VODÁČKOVÁ, D. a kol. 2002. Krize v životě člověka. Formy krizové pomo-ci a služeb. Vyd.1. Praha: Portál, 2002. s. 501. 5 ÚPSVR. Pôsobnosť Ústredia práce, sociálnych vecí a rodiny. [online]. [2016-07-19]. Dostupné na: http://www.upsvar.sk/ustredie-psvr/posobnost-ustre-dia-prace-socialnych-veci-a-rodiny.html?page_id=186012


MASOVÁ KOMUNIKÁCIA VEREJNÝCH – ŠTÁTNYCH INŠTITÚCIÍ

Masová komunikácia prostredníctvom médií v dnešnej dobe preberá prvotné miesto v spôsobe predávania informácií nielen občanom, ale i celou spoločnosťou. Dnes sú média všeobecne dobre známe, ale líšia sa z hľadiska periodicity, pôsobnosti ako aj z hľadiska foriem práce a výsledkov.

Na hlavnej stránke Ústredia práce, sociálnych vecí a rodiny je prehľadným spôsobom vytvorená sekcia Oznamy úradu a novinky, kde sú podávané informácie v prevažnej miere zo sekcie Služby zamestnanosti, Operačný program potravinovej a základnej materiálnej pomoci 2014–2020, Sociálne veci a rodina, kde sa klient dozvedá nové informácie o najpodstatnejších zmenách. Ako príklad môžeme uviesť sekciu Sociálne veci a rodina, ktorá je vytvorená v oblastiach : Hmotná núdza, Štátne sociálne dávky, Rodinné dávky v rámci EÚ, Ťažko zdravotne postihnutí, Sociálno-právna ochrana detí, Sociálna kuratela, Poradensko-psychologické služby6. V sekcii Tlačové správy sú podávané štatistické informácie vyhodnocované štatistickou analýzou ÚPSVR SR.

Ústredný portál verejnej správy (ÚPVS), ktorý je často v komerčných, ale i verejnoprávnej televízii prezentovaný a medializovaný zabezpečuje centrálny a jednotný prístup k informačným zdrojom a službám verejnej správy. Informácie (rady, návody, popisy), ktoré návštevník hľadá, sú v súčasnosti mnohokrát súčasťou informačných serverov jednotlivých rezortov. Cieľom portálu je tieto informácie a služby zintegrovať a prehľadnou a prístupnou formou poskytovať používateľovi.

Medzi najvýznamnejšie úlohy ústredného portálu patrí nasmerovanie používateľa na využitie konkrétnej elektronickej služby verejnej správy s využitím relevantných informačných zdrojov. Tento portál je klientovi prístupný na internetovej adrese www.slovensko.sk . Užívanie tohto portálu je veľmi jednoduché, keďže sa delí na dva základné oddelenia: Občan a Podnikateľ.

6 Poznámka autora: každá táto vybraná oblasť obsahuje základné informácie, ktoré sú nápomocné pre klienta pri riešení jeho problémovej situácie


V oddelení Občan si môže klient vybrať z dvanástich základných sekcií: • Bývanie• Cestovanie• Doprava• Financie • Kultúra• Občan a štát• Obrana a bezpečnosť• Rodina a vzťahy• Vzdelanie a šport• Zamestnanie• Zdravie• Životné prostredie

Ak je však klient podnikateľ, ktorý hľadá informácie na tomto portáli, portál mu ponúka sedem základných sekcií, ktorý ďalším „rozbalením“ súboru poskytnú relevantné informácie: • Administratívny a ekonomický chod podniku• Duševné vlastníctvo• Podnikanie• Podpora podnikania• Ukončenie podnikania• Začatie podnikania• Zodpovedné podnikanie7.

Na stránku slovensko.sk sa klient prihlasuje prostredníctvom občianskeho preukazu s čipom. Pred prvým prihlásením je potrebné mať nainštalovanú aplikáciu eID klient, ktorá vám umožní prihlásenie s občianskym preukazom s čipom a ktorú si môžete stiahnuť na tomto portáli s konkrétnym a jednoduchým postupom. Po prihlásení sa na portál budú klientovi sprístupnené ďalšie moduly a funkcionality portálu, akými sú napríklad Elektronická schránka“, „Môj profil“, služby a elektronické podania na inštitúcie alebo úrady a iné.

7 Ústredný portál verejnej správy (ÚPVS) Slovensko.sk. [online]. [2016-07-19]. Dostupné na: https://www.slovensko.sk/sk/titulna-stranka


Elektronická schránka je zriadená každému občanovi SR, ktorý dovŕšil 18. rok života, automaticky podľa zákona č. 305/2013 Z. z. o e-Governmente. Schránka je elektronickým úložiskom, v ktorom sú uchovávané elektronické správy a notifikácie. Elektronická schránka obsahuje základné záložky: prijaté, odoslané a rozpracované správy. Prostredníctvom funkcií nastavenia môžete pridávať nové kategórie v rámci základných záložiek podľa potreby, čo vám umožní prehľadnejšie spravovanie obsahu vašej schránky8.

Sociálna poisťovňa má vytvorený informačný panel Kontakty – Informačno-poradenské centrum (IPC), v ktorom môžete využiť formulár pre otázky. IPC je dôležitou komunikačnou bránou medzi odbornými útvarmi Sociálnej poisťovne a klientmi. IPC poskytuje informácie o všetkých druhoch sociálneho poistenia (dôchodkové poistenie, nemocenské poistenie, poistenie v nezamestnanosti, úrazové poistenie, garančné poistenie), o dávkach priznávaných Sociálnou poisťovňou, o výbere poistného a poistení pri práci v zahraničí, informácie o II. pilieri. V prípade konkrétnych informácií o výplate dávok – nemocenských, úrazových, garančných, v nezamestnanosti (s výnimkou dôchodkových dávok a úrazových rent), informácií o dlhu na poistnom, ako aj pri žiadaní o potvrdenie o výplate týchto dávok alebo o trvaní poistenia je potrebné kontaktovať priamo pobočky Sociálnej poisťovne. IPC ponúka svoje služby telefonicky, elektronickou poštou a v prípade dôchodkového poistenia aj v osobnom kontakte9.

Pre profesionálnu prácu s médiami je vhodné určiť hovorcu. Mal by to byť človek s prehľadom, pružný, s príjemným a sebavedomým vystupovaním a mal by mať priamy prístup k informáciám. Formy práce s novinármi predstavujú tlačové konferencie, briefingy, tlačové telefonáty a materiály, tlačové správy a oznamy a interview.

8 Ústredný portál verejnej správy (ÚPVS) Slovensko.sk. [online]. [2016-07-19]. Dostupné na: https://www.slovensko.sk/sk/navody/navod-na-pouzitie/9 SOCIÁLNA POISŤOVŇA. Charakteristika IPC. [online]. [2016-07-19]. Do-stupné na: http://www.socpoist.sk/charakteristika-ipc-prx/48492s#Charak-teristika+IPC


Tretí sektor a mimovládne organizácie charakterizuje týchto päť základných znakov alebo kritérií:1. Formálna štruktúra, inštitucionalizovanosť,2. Súkromný, neštátny charakter, 3. Neziskovosť,4. Nezávislosť, fungovanie na samosprávnom princípe, samo-

správnosť,5. Dobrovoľnícky charakter10.

Vzhľadom na spomínané základné účely charitatívne organizácie musia konať a byť riadené v duchu verejného záujmu. Musia účinne komunikovať svoje ciele a zámery, aby získavali a udržiavali svoj pozitívny obraz, dôveryhodnosť, zodpovednosť, aby podporovali svoj rast a rozvoj.

O čo sa usilujú experti komunikácie na úseku neziskových organizácií?1. Docieliť pochopenie a prijatie poslania organizácie.2. Vytvoriť komunikačné kanály medzi organizáciou a tými, kto-

rým slúži.3. Vytvárať a udržiavať priaznivú atmosféru na získavanie pro-

striedkov.4. Podporovať rozpracúvanie a udržiavanie verejnej politiky, pod-

porujúcej poslanie organizácie.5. Informovať a motivovať kľúčových konštituentov organizácie

– ako sú napr. zamestnanci, dobrovoľníci, kurátori, aby sa veno-vali práci podporujúcej poslanie, zámery a ciele organizácie11.Narastajúca konkurencia v sociálnych službách a negatívny

– dávno vytváraný obraz o sociálnych pracovníkoch a o samotnej sociálnej práci si vyžaduje využívanie public relations, alebo činnosti, ktoré sa využívajú pri vytváraní kladných vzťahov s verejnosťou, so spoločnosťou. „Dôležitosť vzťahov s verejnosťou spočíva v tom, že pre organizáciu je omnoho ľahšie stať sa úspešnou v dosahovaní

10 Porov. BROZMANOVÁ, GREGOROVÁ, A. a kol. Tretí sektor a mimovládne or-ganizácie. Banská Bystrica Pedagogická fakulta, Univerzita Mateja Bela, s. 22-23.11 Ž CUTLIP, S.M., CENTER A.H., BROOM G.M., Effective Public Relations. 8th ed. Prentice-Hall 2000. In ŽÁRY, I. Virtuálna kniha. Tretí sektor. [online]. [2016-06-30]. Dostupné na: http://www.zary.sk/virtualna_kniha/k10-3sek-tor.html


vytýčených cieľov za podpory a pochopenia verejnosti, a nie vtedy, ak čelí všeobecnému nezáujmu“12.

Médiá však prechádzajú obrovskými zmenami, ktoré sa týkajú nielen nových technológií, ale i premenou publika, ktoré je nielen poslucháčom, ale mnoho krát i tvorcom samotného obsahu.

Zákon č. 211/2000 Z. z. o slobodnom prístupe k informáciám

Podľa zákona č. 211/2000 Z. z. o slobodnom prístupe k informáciám a o zmene a doplnení niektorých zákonov (zákon o slobode informácií) má každý právo na prístup k informáciám, ktoré majú povinné osoby k dispozícii. Povinná osoba podľa § 2 ods. 3 sprístupní iba informácie o hospodárení s verejnými prostriedkami, nakladaní s majetkom štátu majetkom vyššieho územného celku alebo majetkom obce, o životnom prostredí, o úlohách alebo odborných službách týkajúcich sa životného prostredia a o obsahu, plnení a činnostiach vykonávaných na základe uzatvorenej zmluvy.

Informácie sa sprístupňujú bez preukázania právneho, alebo iného dôvodu alebo záujmu, pre ktorý sa informácia požaduje13.

Žiadateľom je fyzická osoba alebo právnická osoba, ktorá požiada o sprístupnenie informácie. Hromadným prístupom k informáciám je prístup neobmedzeného okruhu žiadateľov pomocou telekomunikačného zariadenia, najmä prostredníctvom siete internetu.

Zverejnenou informáciou je informácia, ktorú môže každý opakovane vyhľadávať a získavať, najmä informácia publikovaná v tlači alebo vydaná na inom hmotnom nosiči dát umožňujúcom zápis a uchovanie informácie, alebo vystavená na úradnej tabuli s možnosťou voľného prístupu, alebo sprístupnená pomocou

12 Porov. ŠVEŘEPA M., Sociální práce a média. In Sociální práce / Sociálna práca, číslo 4/2005. [online]. [2016-07-16]. Dostupné na: http://socialnirevue.cz/sverepa/doc/socialni-prace-a-media-sverepa.pdf13 Zákon č. 211/2000 Z. z. o slobodnom prístupe k informáciám a o zmene a doplnení niektorých zákonov (zákon o slobode informácií). [online]. [2016-07-13]. Dostupné na : http://www.vop.gov.sk/slobodny-pristup-k-informa-ciam


zariadenia umožňujúceho hromadný prístup, alebo umiestnená vo verejnej knižnici14.

Žiadosti o sprístupnenie informácií sa vybavujú bezodkladne, najneskôr do 8 pracovných dní odo dňa podania žiadosti alebo odo dňa odstránenia nedostatkov žiadosti. Zo závažných dôvodov stanovených zákonom môže byť táto lehota predĺžená najviac o 8 pracovných dní. O predĺžení lehoty je žiadateľ informovaný pred uplynutím lehoty spolu s uvedením dôvodov, ktoré vedú k predĺženiu lehoty. Ak ministerstvo nemá požadovanú informáciu k dispozícii a ak má vedomosť o tom, kde možno požadovanú informáciu získať, postúpi žiadosť do 5 dní povinnej osobe, ktorá má požadované informácie k dispozícii. Ak organizačný útvar ministerstva nevyhovie žiadosti o sprístupnenie informácie hoci len sčasti, vydá o tom písomné rozhodnutie15.

ZÁVERMédiá môžu podstatným spôsobom profilovať a vytvárať

kladný, alebo záporný mediálny obraz sociálnej práce. Môžu však byť i dôležitým nástrojom na propagáciu ideí sociálnej politiky, ale i na záporné ohodnotenie práce verejných inštitúcií a tým aj samotných sociálnych pracovníkov. Sociálna práca by mala prostredníctvom svojich hovorcov reflektovať na vzniknuté sociálne (krízové a problémové) situácie a tak využiť médiá v prospech kladnej a hodnotnej propagácie sociálnej práce ako odboru. Ako odboru, ktorý pomáha a podporuje klientov k zmene, pomáha riešiť situácie všetkým cieľovým skupinám sociálnej práce. Klient má na základe zákonného prístupu k informáciám právo na relevantné údaje a poznatky, ktoré by viedli k náprave jeho mnoho krát problémovej situácie.

14 Zákon č. 211/2000 Z. z. o slobodnom prístupe k informáciám a o zmene a do-plnení niektorých zákonov (zákon o slobode informácií). [online]. [2016-07-13]. Dostupné na: http://www.vop.gov.sk/slobodny-pristup-k-informaciam15 MSSR. Informácie k poskytovaniu informácií. [online]. [2016-07-13]. Dostupné na: http://www.justice.gov.sk/Stranky/Informacie/Informacie-k-poskytova-niu-informacii.aspx


BIBLIOGRAFIA 1. BROZMANOVÁ, GREGOROVÁ A., a kol., Tretí sektor a mi-

movládne organizácie. Banská Bystrica Pedagogická fakulta, Univerzita Mateja Bela, 148 s. ISBN 978-80-8083-805-8.

2. BUDAYOVÁ Z., Mediálny obraz sociálneho pracovníka v súčasnej spoločnosti. In Recenzovaný zborník príspevkov Nové výzvy masmediálnej a marketingovej komunikácie V, Nitra: FF UKF, 2015. s. 24-30. ISBN 978-80-558-0985-4. 978-80-558-

3. CUTLIP S.M., CENTER A.H., BROOM G.M., Effective Public Relations. 8th ed. Prentice-Hall 2000. In ŽÁRY I., Virtuálna kniha. Tretí sektor. [online]. [2016-06-30]. Dostupné na: http://www.zary.sk/virtualna_kniha/k10-3sektor.html

4. KOŠČ J., Sociálna práca – fámy vs. realita. [online]. [2016-07-19]. Dostupné na: http://jankosc.blog.sme.sk/c/359681/socialna-praca-famy-vs-realita.html

5. LEVICKÁ J., a kol., 2007. Sociálna práca I. Trnava, 2007. 168 s. ISBN 978-80-969454-2-9.

6. MSSR. Informácie k poskytovaniu informácií. [online]. [2016-07-13]. Dostupné na: http://www.justice.gov.sk/Stranky/Informacie/Informacie-k-poskytovaniu-informacii.aspx

7. SOCIÁLNA POISŤOVŇA. Charakteristika IPC. [online]. [2016-07-19]. Dostupné na: http://www.socpoist.sk/cha-rakteristika-ipc-prx/48492s#Charakteristika+IPC

8. ŠVEŘEPA M., Sociální práce a média. In Sociální práce / Sociálna práca, číslo 4/2005. [online]. [2016-07-16]. Dostupné na: http://socialnirevue.cz/sverepa/doc/socialni-prace-a--media-sverepa.pdf

9. ÚPSVR. Pôsobnosť Ústredia práce, sociálnych vecí a rodiny. [on-line]. [2016-07-19]. Dostupné na: http://www.upsvar.sk/ustredie-psvr/posobnost-ustredia-prace-socialnych-veci-a-rodiny.html?page_id=186012


10. Ústredný portál verejnej správy (ÚPVS) Slovensko.sk. [onli-ne]. [2016-07-19]. Dostupné na: https://www.slovensko.sk/sk/titulna-stranka

11. Ústredný portál verejnej správy (ÚPVS) Slovensko.sk. [onli-ne]. [2016-07-19]. Dostupné na: https://www.slovensko.sk/sk/navody/navod-na-pouzitie

Mariusz Szajda, Klaudia Niewitecka, WpłyW metanoi Na rozwój... 89R O Z p R A W y I A R T y K U ł y

Mariusz SZAJDA Klaudia NIEWITECKA

WpłyW metanoi NA roZWóJ osoboWościoWy i aktyWność

tWórczą śWiętego augustyna z Hippony

WstępKażdy człowiek przychodząc na świat przeżywa głębokie za-

interesowanie tym co go otacza. Z czasem odkrywa także niezwy-kłą przestrzeń swojego wnętrza. pojawiają się wówczas pierwsze, ale jakże ważne pytania egzystencjalne: kim jestem, skąd przysze-dłem i dokąd zmierzam? Odpowiedź na nie kryje się jednak nie w tym co zewnętrzne, ale w najgłębszym jestestwie własnej egzy-stencji. Rozdarcie jakie rodzi się w człowieku w zderzeniu świata materialnego z duchowym nie pozostawia go bez refleksji. po-zwanie do wyboru, decyzji kształtuje ludzkie stawanie się i doj-rzewanie do pełni człowieczeństwa. Każdorazowe pokonywanie swoich biologicznych, społecznych czy psychicznych uwarun-kowań wznosi człowieka na nowy, często nieznany dotychczas, sposób bytowania. Szczególną rolę i zadanie w tych swoistych ludzkich punktach bifurkacyjnych odgrywa μετανοια – przemia-na, jaka następuje w wyniku nawrócenia, zmiany światopoglądu religijnego. Świadectw osób, które doznały takiej zmiany myśle-nia, życia, postrzeganie siebie i świata było w historii bardzo wie-le. Jedną z najwybitniejszych postaci końca czasów starożytnych, która doznała szczególnego oświecenia i wewnętrznej przemiany,


był św. Augustyn z Hippony. Zmiany jakie nastąpiły w jego życiu i sposobie myślenia zaowocowały stworzeniem jednej z pierw-szych spójnych filozoficznych koncepcji chrześcijańskiej wizji Boga i świata1. Aureliusz, jak podpisywał się na niektórych ma-nuskryptach Augustyn, w wyniku metanoi stał się z jednej strony wybitnym teologiem chrześcijańskim, ale zarazem, mistrzem ży-cia duchowego.

MłoDzieŃcze Lata Życia augustyna Święty Augustyn urodził się jak podają liczne źródła 13 listo-

pada 354 roku w Tagaście, w Numidii2. Jego Ojciec patrycjusz był urzędnikiem państwowym. przez długi czas swojego życia po-zostawał poza wspólnotą chrześcijańską, dopiero przed śmiercią nawrócił się i został ochrzczony. Zmarł w roku 371 w Tagaście. W przeciwieństwie do ojca, matka św. Augustyna była gorliwą chrześcijanką3. To dzięki niej, jej mąż patrycjusz zdecydował się przy końcu swojego życia przyjąć chrzest. Czasy, w których żyli były szczególnie trudne dla chrześcijan.

Ówczesnym światem (tj. w IV wieku) targały ciągłe wahania i niepewności wyznaniowe. począwszy od roku 313 roku4, kiedy to został wydany przez Konstantyna Wielkiego Edykt Mediolański, który uprawomocnił instytucjonalizm chrześcijański, aż po rok 389, chrześcijaństwo w cesarstwie rzymskim było tylko jedną z wielu

1 por. W. Tatarkiewicz, Historia Filozofii, tom I, Warszawa 2002, s. 193.2 por. J. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, A. Mary-niarczyk (red.), tom I, Lublin 2000, s. 401; F. Copleston, Historia Filozofii, tom II, tłum. S. Zalewski, Warszawa 2004, s. 41; J. Legowicz, Historia Filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1973, s. 595.3 Święta Monika – urodzona 331, lub 332 roku – zgodnie ze świadectwem Św. Augustyna – w Tagaście. Data śmierci również nie jest nam dokładnie zna-na, przypuszczalnie był to rok 387. „przyczyniła się do przełomu duchowego u syna i jego nawrócenia na chrześcijaństwo (była obecna 387 przy jego chrzcie w Mediolanie); Augustyn poświęcił jej wiele miejsca w swoich Wyznaniach; w Kościele katolickim czczona jako patronka matek; wzór wytrwałej modli-twy” – monika, Encyklopedia pWN, [online]: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Monika;3943008.html, dn. 13.03. 2015; por. K.R. prokop, Wielcy ludzie kościoła. Święta Monika, Kraków 2008, s. 14, 60. 4 por. Św. Augustyn, O Państwie Bożym, tom II, tłum. W. Kornatowski, War-szawa 1977, s. 654.

Mariusz Szajda, Klaudia Niewitecka, WpłyW metanoi Na rozwój... 91

religii umożliwiających oddawanie czci Bogu pośród wszechobec-nego w mentalności ludzkiej politeizmu. Już w latach 361-363 po-nownie otwarto świątynie poświęcone rzymskim bożkom, a zbu-rzone przybytki odbudowano na koszt chrześcijan. Za państwowy system religijny w Cesarstwie uznany został przez cesarza Julia-na – neoplatonizm5. po jego śmierci sytuacja znów ulega zmianie. W roku 380 chrześcijaństwo zostało ponownie przyjęte za wy-znanie państwowe6. Niestety nie sprawiło to rozpadu neoplatoń-skich misteriów. W walkę w obronie chrześcijaństwa w tym czasie włączył się Augustyn z Hippony7. Zanim jednak rozpoczął bitwę z wyznawcami różnych wierzeń sam przeszedł długą i burzliwą drogę swojego nawrócenia. przemiana wewnętrzna jaka dokonała się w życiu przyszłego doktora kościoła zaważyła nie tylko na wy-borze drogi rozwoju duchowego ale także umożliwiła powstanie wielu bardzo ważnych dla literatury teologicznej i duchowej dzieł literackich.

Augustyn jako młodzieniec podjął naukę podstaw łaciny i arytmetyki pod kierunkiem nauczyciela w rodzinnym mieście Tagasta8. Nauka nie była jego ulubionym zajęciem, o czym sam wspomina w jednym ze swoich czołowych dzieł „Wyznaniach”, pisząc: „(...) nie lubiłem nauki, jeszcze zaś bardziej nienawidziłem tego, że mnie do niej przymuszano”9. Około 365 roku Augustyn wyjechał do Madaury, gdzie podjął dalszą naukę. Tam rozpo-czął studium literatury greckiej i retoryki10. po kilku latach nauki trudności finansowe skłoniły młodzieńca do przerwania studiów

5 por. J. Legowicz, Historia Filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, s. 591-592; Neo-platonizm — termin używany obecnie na oznaczenie poglądów grupy myśli-cieli platońskich okresu późnej starożytności, którzy łączyli aspekty różnych filozofii starożytnych: platona, Arystotelesa, stoicyzmu, epikureizmu. Central-ną postacią dla neoplatonizmu był plotyn – por. G. Vesey, p. Foulkes, Słownik Encyklopedyczny. Filozofia, p. Warsiński (red.), Warszawa 1997, s. 225.6 por. Św. Augustyn, O Państwie Bożym, dz. cyt., s. 656.7 por. J. Legowicz, Historia Filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, dz. cyt., s. 594-595.8 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 41.9 Św. Augustyn, Wyznania, tłum. Z. Kubiak, Warszawa 1992, s. 42.10 por. J. Legowicz, Historia Filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, dz. cyt., s. 595; F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 41.


i powrotu do rodzinnego miasta11. Był to rok bezczynności edu-kacyjnej Augustyna. W tym czasie jego ojciec patrycjusz, składał pieniądze na dalszą naukę syna12. W roku 371 Aureliusz przyje-chał do Kartaginy, aby studiować retorykę. Zresztą ów kierunek był bardzo popularny i szczególnie ceniony w tamtych czasach13. Augustyn poznaje tam partnerkę swego życia, związuje się z nią i żyje w nieformalnym związku przez kilkanaście lat14. po zale-dwie dwóch latach wspólnego nieślubnego życia pojawia się na świecie syn – Adeodat15. po ukończeniu studiów w Kartaginie Aureliusz postanawia ponownie powrócić do miasta w którym się urodził, aby tam nauczać retoryki. W Tagaście nie zatrzymuje się zbyt długo, bowiem przejęty śmiercią swojego bardzo bliskie-go przyjaciela, wraca do miasta, z którego około roku wcześniej wyjechał w celu zarobkowym16. Zmiana miejsca zamieszkania pozwoliła Augustynowi zapominać o bólu i cierpieniu jakiego

11 F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 41: podaje, iż był to przełom lat 369-370, co zgadza się ze słowami samego Augustyna, który pisze: „W owym szesnastym jednak roku mojego życia trudności materialne zmusiły rodzinę do przerwania wszelkich moich studiów”. – Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 58.12 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 41; Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 57-58.13 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 74.14 por. tamże, s. 93, 467-468. W. Cichosz, W. Dyk, Śladami wielkich filozofów, Warszawa 2002, s. 85. – zauważyć można niezgodność pomiędzy informacją która wskazuje na to iż Adeodat nie był synem Augustyna: „W końcu zakochu-je się w nieznanej nam z imienia matce, która miała syna Adeodata”, a prawdą zawartą w „Wyznaniach”: „Wziąłem też z sobą młodziutkiego Adeodata, mo-jego syna naturalnego, zrodzonego z mego grzechu” – Św. Augustyn, Wyzna-nia, dz. cyt., s. 256-257.15 F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 41; Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 256-257: „Kiedy zaś nadszedł czas, w którym należało się zapisać na listę ludzi mających przyjąć chrzest, powróciliśmy z wiejskiej willi do Mediolanu. (...) Wziąłem też z sobą młodziutkiego Adeodata, mojego syna naturalnego, zrodzonego z mego grzechu. (...) Miał około piętnastu lat...” – Tamże. przyja-ciel, o którym mowa nie jest znany nam z imienia.16 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 468. „Ale z miasta rodzinnego wyjechałem. Oczy moje bowiem mniej uporczywie szukały mego przyjaciela w nowym otoczeniu, gdzie nie nawykły do widywania go ciągle. Z Tagasty więc wyjechałem do Kartaginy – tamże, s. 103.


doświadczył. Upływający czas działał na przyszłego filozofa bar-dzo kojąco – „Ten przepływający czas przynosił mi nowe obra-zy i nowy pokarm dla pamięci. I powoli obarczał mnie na nowo dawnymi rodzajami przyjemności, które stopniowo wypierały mój ból. (...) Największą ulgą i pociechą była dla mnie wspólnota z innymi przyjaciółmi, moimi wspólnikami w miłowaniu tego, co zamiast Ciebie miłowałem”17. W Kartaginie Augustyn objął miej-ską Katedrę Retoryki, co pozytywnie wpłynęło na polepszenie się jego stanu wewnętrznego po śmierci przyjaciela. Neurotycz-na i poszukująca natura Aureliusza nie pozwoliła na zbyt długi pobyt w wielkim mieście. Augustyn podejął decyzję o wyjeździe do Rzymu18. po przyjeździe tutaj zapadł na poważną chorobę, najprawdopodobniej malarię19. po powrocie do zdrowia rozpo-czął pracę nauczyciela w „szkole wymowy”, którą sam założył20. Niestety okazało się, że studenci w Rzymie często nie płacili mu należności za pobieraną naukę, co powodowało u niego trudności finansowe. Wspomina o tym w swoich „Wyznaniach”: „ale mó-wią mi znajomi, nieraz tak się zdarza, że studenci umawiają się, iż nie zapłacą nauczycielowi za lekcje, i po prostu przenoszą się do innego; nie mają w tym żadnych skrupułów – uczciwość nic dla nich nie znaczy wobec pożądania pieniędzy”21.

Kiedy prefekt Rzymu otrzymał z Mediolanu list z prośbą o przysłanie do nich nauczyciela retoryki, Augustyn sam zgłosił gotowość do podjęcia tej pracy. po rocznym pobycie w Rzymie i sprawdzeniu umiejętności retorskich Augustyna przez prefekta Symmachusa, udał się młody nauczyciel do Mediolanu22. Tutaj pod wpływem lektury pism plotyna i porfiriusza, kazań biskupa

17 Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 103.18 por. tamże, s. 132-133.19 por. tamże, s. 135; Św. Augustyn, O Państwie Bożym, dz. cyt., s. 657.20 por. J. Legowicz, Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, dz. cyt., s. 596.21 Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 142.22 por. tamże, s. 143; F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 43; J. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 402 – podaje, iż Au-gustyn wyjechał do Mediolanu z uwagi na zbyt niskie wynagrodzenie w Rzy-mie za protekcją manichejczyków.


Ambrożego23 oraz głębokich przemyśleniach osobistych dokonała się w życiu Augustyna głęboka zmiana.

czas poszukiWaŃ i przeMiany DucHoWeJŚwięty Augustyn był wychowywany w duchu chrześcijańskim

od dzieciństwa. Tradycji i praktyki religijnej uczył się od matki, któ-ra była gorliwą naśladowczynią Chrystusa. Aureliusz pisał w swych „Wyznaniach”, że jako mały chłopiec „na swój sposób” wierzył w Boga, choć ojciec starał się go od tego odwieść24. Około roku 365 Augustyn zostaje wysłany przez rodziców na dalszą naukę do Madaury. Atmosfera tego miejsca, a także to, iż było to na ten czas miasto pogańskie, osłabiły w młodym Augustynie związki z chrze-ścijaństwem25. Jak wspominał: „Oderwałem się od Ciebie i pozwa-lałem, aby niósł mnie prąd. łamałem wszystkie Twoje prawa”26. Do nawrócenia nie skłonił go nawet rok przerwy w nauce, który spędził w rodzinnym domu. Szukał uznania i chwały, a najbardziej miło-ści. Rzeczy materialne zdecydowanie pociągały go bardziej niż wia-ra. W sercu młodego Augustyna zwyciężyło poszukiwanie ciepła i złudnej bliskości. po rocznej przerwie podjął studia w Kartaginie. O tym okresie swego życia pisze: „przybyłem do Kartaginy i od razu znalazłem się we wrzącym kotle erotyki. Jeszcze się nie zakochałem, a już kochałem samą myśl o zakochaniu. (...) Szukałem przedmiotu miłości”27. Zgodnie z tokiem studiów retoryki, Augustyn przeczytał

23 Ambroży (ok. 340 – ok. 397), z wykształcenia był prawnikiem. Jeszcze jako katechumen został obwołany biskupem, w trybie przyspieszonym wyświęco-ny na kapłana, by w ciągu kolejnych kilku dni otrzymać sakrę biskupią. Był żarliwym, nieustępliwym obrońcą chrześcijaństwa w swoich pismach zależny często od wschodnich myślicieli chrześcijańskich w przeciwieństwie do dzia-łającego wówczas na Zachodzie retora i gramatyka Mariusa Victorinusa. – por. J. Legowicz, Historia Filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, dz. cyt., s. 594.24 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 41-42. „Już wtedy, wierzyłem, jak i matka, i cały nasz dom oprócz jednego tylko ojca, który jednak nie zdołał udaremnić wpływu pobożnej matki i odwieść mnie od wiary w Chrystusa; on sam jeszcze w Niego nie wierzył”. – Tamże.25 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 41.26 Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 57.27 Tamże, s. 70.


jedną z książek poświęconych sztuce oratorskiej – „Hortensjusza” Cycerona. Zawierała ona, jak sam wspomina, „zachętę do filozo-fii”28. po tej lekturze młody student zwrócił się ku poszukiwaniu prawdy i mądrości29. Sięgnął po pismo Święte, by zbadać jego księgi i przekonać się, co się w nich kryje. Z czasem przyznał się do tego, iż „imię Chrystusa wyssał z mlekiem matki”, pewnie dlatego też, zdecydował się najpierw poszukać prawdy i mądrości właśnie w Biblii30. Jednak myśli zawarte w piśmie Świętym stały się dla po-szukującego Aureliusza zbyt trudne, zwłaszcza te zawarte w Starym Testamencie. Zawiedziony lekturą biblijną student retoryki, nawią-zał bliższe kontakty się z wywodzącą się ze Wschodu sektą mani-chejczyków, która głosiła nieprzezwyciężalny dualizm dobra i zła31. Augustyn przyjął naukę manichejską, gdyż zdawała się ona uka-zywać rozumową drogę dojścia do prawdy, w odróżnieniu od po-zbawionych logiki, jak uważał, nauki chrześcijańskiej. Wyznawcy Chrystusa, jego zdaniem, nie mogli wyjaśnić istnienia zła i cierpie-nia, bowiem utrzymywali, iż Bóg który stworzył świat, był i jest tyl-ko samym dobrem. Sekta, do której przystał Augustyn głosiła teorię dualistyczną. Według tej teorii istnieją dwie zasady: zasada dobra, to znaczy światła, Bóg, czyli Ormuzd, oraz zasada zła, to znaczy ciemności – Aryman. Obydwie zasady są wieczne. Człowiek składa się z duszy, która z kolei składa się ze światła i jest dziełem zasady dobra, oraz z ciała, złożonego z grubej materii, która jest dziełem zasady zła. To nauczanie wydało się Augustynowi słuszne, gdyż od-powiadało na jego pytania dotyczące istnienia zła, oraz pokazywało, że istnieje jedynie rzeczywistość materialna. Aureliusz nie wyobra-

28 por. J. Legowicz, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 595; Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 75. 41.29 por. J. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 402. 30 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 76-77.31 por. A. Wachowiak, Historia Filozofii i Etyki do współczesności. Źródła i komentarze, Toruń 2002, s. 135. Manicheizm – religia nazwana od imienia jej perskiego założy-ciela, Maniego (czy też Manesa, lub Manicheusza), który żył około 215-276. Funda-mentem manicheizmu jest radykalny dualizm ontologiczny: istnieją dwa wrogie sobie praelementy rzeczywistości: Światło (dobro) i Ciemność (zło). Dusza czło-wieka jest według manichejczyków dobra, natomiast jego ciało jest złe. Zbawienie polega na wyzwoleniu duszy ze złego, materialnego elementu ludzkiej natury. – por. G. Vesey i p. Foulkes, Słownik Encyklopedyczny. Filozofia, dz. cyt., s. 202.


żał sobie bowiem, jak mogłaby istnieć niematerialna rzeczywistość niedostępna poznaniu zmysłowemu32. pomimo przyjęcia głównych założeń manicheizmu Aureliusz Augustyn nadal nie mógł znaleźć wszystkich odpowiedzi na inne nurtujące go pytania.

W 383 roku do Kartaginy przybył biskup manichejski Faustus. Autor „Wyznań” określa go mianem „łowcy diabelskiego”, ponie-waż potrafił swym wielkim talentem wymowy zyskać sobie zaufa-nie wielu ludzi33. Między innymi pozyskał także zaufanie młode-go, poszukującego prawdy Aureliusza. Niestety, chociaż Faustus okazał się miłym człowiekiem, to jednak Augustyn nie znalazł w jego słowach intelektualnego zadowolenia34. po tym spotkaniu zainteresowanie Aureliusza naukami Manesa, a także zaufanie do innych nauczycieli owej sekty znacznie zmalało. Wszystkie daw-ne zamiary wejścia głębiej w życie manichejczyków Augustyn porzucił całkowicie. Nie odciął się jednak zupełnie od owej nauki chcąc najpierw znaleźć coś, co byłoby lepsze od koncepcji, na którą natknął się w manichejskiej sekcie35. W tym czasie z powodu bra-ku pełnej koncepcji życia i widzenia świata Aureliusz ponownie skłonił się ku sceptycyzmowi, od którego odwrócił się w czasach funkcjonowania w środowisku Mediolańskim, kiedy to zwrócił się w stronę neoplatonizmu36.

32 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 42.33 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 122.34 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 42-43; por. Św. Augustyn, Wy-znania, dz. cyt., s. 129-130. „Już w tej rozmowie odbyłem niebawem, że oprócz erudycji literackiej, zresztą tylko elementarnej, człowiek ten nie posiada żadnego wykształcenia. przeczytał zaledwie kilka mów Cycerona, jedną czy dwie książki Seneki, trochę poezji, a także te książki członków jego sekty, które się odznaczały dobrym stylem łacińskim.” — Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 129-130.35 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 131-132; F. Copleston, Historia Filo-zofii, dz. cyt., s. 42-43.36 por. J. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 402; F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 43; Sceptycyzm — (od gr. wąt-pliwość, rozważanie, poszukiwanie), pogląd zgodnie z którym nasze twier-dzenia o różnych rzeczach nie mogą być przyjęte bez uzasadnienia lub że dla takich twierdzeń mających rzekomo wyrażać wiedzę nie ma żadnego adekwat-nego uzasadnienia; a zatem, że powinniśmy albo zaprzeczyć temu, że posiada-my wiedzę o tych rzeczach, albo powstrzymać się od wydawania o nich sądu. – por. G. Vesey, p. Foulkes, Słownik Encyklopedyczny. Filozofia, dz. cyt., s. 292.


W Mediolanie Augustyn spotkał biskupa Ambrożego. W swoich „Wyznaniach” wspomina, że ten Boży Sługa przyjął go jak syna i jako biskup radośnie powitał w swoim mieście. Jak pisze: „pokochałem go, na razie nie jako nauczyciela prawdy – tego bowiem w Twoim Kościele zupełnie nie spodziewałem się znaleźć – lecz jako człowie-ka, który był mi życzliwy”37. przyznaje także, że początkowo słuchał kazań owego kapłana uważnie, lecz z niewłaściwym nastawieniem: „Sprawdzałem czy jego talenty krasomówcze odpowiadają jego sła-wie, czy kazania są lepiej, czy gorzej wygłaszane, niż zapowiadała fama. Chciwie łowiłem jego słowa, samej zaś treści nie byłem ciekaw, a nawet nią gardziłem”38. To nieuporządkowanie, do którego przy-znaje się Augustyn, w konsekwencji doprowadziło go do poznania prawdy. Jak zanotował w swojej biografii: „bo chociaż nie brałem so-bie do serca tego, co mówił Ambroży, a zwracałem uwagę tylko na formę jego wypowiedzi (takie to mi zostały jałowe zainteresowania, gdy straciłem nadzieję, że człowiek może znaleźć drogę do Ciebie), to jednak stopniowo docierała do mojego umysłu, razem ze słowa-mi, które mi się podobały, także sama treść – tak bardzo przeze mnie lekceważona. Jednego nie mogłem oddzielić od drugiego. Gdy pilnie śledziłem jego kunszt krasomówczy, jednocześnie, bardzo powoli, za-czynało świtać zrozumienie, że on przecież prawdę mówi”39.

poszukująca natura Augustyna w końcu znalazła potwierdze-nie w wierze katolickiej, którą można było naprawdę rzeczowo uzasadniać: „Oto na jedną po drugiej zagadkę Starego Testamentu padało światło właściwej interpretacji, a były to takie zagadki, któ-re wtedy, gdy przyjmowałem je według litery, zabijały mnie du-chowo”40. Nauki biskupa Ambrożego nie doprowadziły wpraw-dzie Augustyna do całkowitego nawrócenia, ale spowodowały jego odejście od nauki manichejczyków41.

37 Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 143,38 por. tamże, s. 143-144. 39 Tamże, s. 144.40 Tamże, s. 144-145.41 por. tamże, s. 145-146. ,,Od manichejczyków jednak postanowiłem odejść. Uważałem, że w okresie wątpienia nie powinienem pozostawać w tej sekcie, skoro tezy niektórych filozofów bardziej mi trafiały do przekonania niż jej wierzenia”. – Tamże.


pobyt w Mediolanie był dla młodego Augustyna bogaty także w inne, zmierzające ku nawróceniu, wydarzenia. W roku 386 dzię-ki rozmowie z jednym z przyjaciół, Firminusem, Augustyn uwolnił się od wiary w astrologię. Zapoznał się z filozoficznymi dziełami platona i neoplatoników, które przygotowały go do studiowania pisma Świętego, zwłaszcza listów Świętego pawła42. W tym czasie Augustyn odwiedził także człowieka imieniem Symplicjan, który wytłumaczył mu, w jaki sposób taki człowiek jak on mógłby stać się zdolny do kroczenia drogą wiary chrześcijańskiej43. Opowie-dział także Aureliuszowi historię nawrócenia na chrześcijaństwo neoplatonika Wiktoryna. To opowiadanie zrodziło w Augustynie pragnienie przemiany, głębokiej matanoi, jak zapisał: „gorąco za-pragnąłem pójść tą samą drogą”44. Natomiast w wyniku spotka-nia z pontycjanem, który opowiedział Augustynowi historię życia świętego Antoniego z Egiptu, dostrzegł własną niemoralność45. Augustyn wyznaje: „Ty zaś, panie, jego słowami odwracałeś mój wzrok, abym wreszcie spojrzał na samego siebie. Bo ja samego sie-bie umieściłem gdzieś za swoimi plecami, aby siebie nie dostrze-gać. I oto mi stawiałeś przed oczyma mnie samego, abym zobaczył, jaki jestem wstrętny, pokręcony, brudny, okryty wrzodami, ocieka-jący ropą. patrzyłem i ogarniało mnie przerażenie, a nie było dokąd uciec od tego widoku”46. Studium Biblii, spotkania z przyjaciółmi i własne rozważania powodują wielkie rozdarcie wewnętrzne Au-gustyna: „Wnętrze mojej istoty przestało być spokojnym domem” – pisze, „Nie panując już nad sobą, zerwałem się i wyszedłem. (...) przy domu, który wynajęliśmy, był ogródek, z którego mogliśmy korzystać, jak i z całego domu, bo właściciel w ogóle tam nie miesz-kał. Moje wzburzenie wygnało mnie do tego ogródka. Tam nikt nie mógł przeszkodzić owej zażartej walce, jaką toczyłem z samym

42 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 187-194, 207-209; J. Legowicz, Histo-ria Filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, dz. cyt., s. 596.43 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 212-213; Symplicjan był ojcem du-chowym biskupa Ambrożego. – por. tamże, s. 214.44 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 43.45 por. tamże.46 Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 229.


sobą(...)”47. poszukując prawdy Aureliusz zadawał Bogu wiele pytań: „O panie, czemu zwlekasz? Dokądże, panie? Wciąż gnie-wać się będziesz? Zapomnij o dawnych nieprawościach naszych! (...) Jak długo, jak długo jeszcze? Ciągle jutro i jutro? Dlaczego nie w tej chwili? Dlaczego nie teraz już kres tego, co we mnie wstręt-ne?”48. Wiele w Jego słowach było wątpliwości i żalu do Stwór-cy o to, iż rzekomo zwlekał by przyjść mu z pomocą. I to wołanie zostaje jednak z czasem wysłuchane. Augustyn słyszy dziecięcy głos z sąsiedniego domu: „Weź to, czytaj! Weź to, czytaj!”49. aure-liusz przyjmuje te słowa jako wezwanie samego Boga. Biegnie do miejsca, gdzie zostawił tom pism apostoła pawła, otwiera i czyta: „...nie w ucztach i pijaństwie, nie w rozpuście i rozwiązłości, nie w zwadzie i zazdrości. Ale przyobleczcie się w pana Jezusa Chry-stusa, a nie ulegajcie staraniom o ciało i jego pożądliwości”50. To wewnętrzne doświadczenie w życiu Augustyna było na tyle silne, że zmieniło całą jego optykę patrzenia na siebie i otaczający świat51. Niewiele dni dzieliło wówczas nawróconego Aureliusza od ferii jesiennych, w czasie których postanowił on odejść z zawodu reto-ra. Dodatkowo także choroba płuc stała się dobrym pretekstem do rezygnacji z zajęć nauczycielskich52. po odejściu z profesji wykła-dowcy, Werekundus oferuje Augustynowi i jego bliskim gościnę w swoim domu w Cassiciacum koło Mediolanu. To właśnie tam przez kilka miesięcy Aureliusz oddawał się modlitwie i przygoto-wywał do przyjęcia chrztu53. Na początku marca ponownie przybył do swoich przyjaciół do Mediolanu, gdzie 24 kwietnia 387 roku ra-zem z synem Adeodatem i przyjacielem Alipiuszem przyjął chrzest

47 Tamże, s. 231-232.48 Tamże, s. 241.49 Tamże.50 Tamże, s. 242; Fragment przeczytany przez Świętego Augustyna pochodzi z Listu do Rzymian; Rz 13, 13–14; por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 44.51 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 243.52 por. tamże, s. 245; F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 44. 53 por. Święty Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 471; Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 402.


z rąk biskupa Ambrożego54. po tym szczególnym wydarzeniu Au-gustyn powziął myśl o powrocie do ojczystej Afryki. W tym cza-sie przebywając w Ostii, u ujścia Tybru, dowiedział się Aureliusz o śmierci swojej matki – Moniki55. po kilku miesiącach od jej śmier-ci, udał się do Tagasty. Tutaj założył wraz z przyjaciółmi pierwszą wspólnotę augustiańską. W roku 391 Doktor Kościoła znów po-dróżuje. Tym razem udaje się do Hippony, gdzie na prośbę wier-nych przyjmuje święcenia kapłańskie z rąk biskupa Waleriusza56. Cztery lata później jest konsekrowany na biskupa pomocniczego Hippony, gdzie zakłada drugą wspólnotę augustiańską. po śmier-ci tamtejszego biskupa zostaje powołany na stanowisko biskupa ordynariusza Hippony57. W przeczuciu własnej śmierci Augustyn w roku 426 mianuje na stolicy biskupiej swojego następcę – kapła-na Herakliusza. 28 sierpnia 430 roku biskup Hippony odchodzi do wieczności pozostawiając po sobie wielką bibliotekę swych dzieł58.

54 por. Święty Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 471. F. Copleston, Historia Filo-zofii, dz. cyt., s. 44: podaje, iż chrzest odbył się w Wielką Sobotę 387 roku; J. Mi-siurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 402: podaje dzień 25 kwietnia. J. Legowicz, Historia Filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, dz. cyt., s. 596: podaje dzień 24 kwietnia.55 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 471-472. J. Legowicz, Historia Filo-zofii starożytnej Grecji i Rzymu, dz. cyt., s. 596-597: możemy przeczytać, iż Augu-styn do Rzymu udaje się z powodu zagrożenia Mediolanu przez wojska cesar-skie, a także, że był to rok „oczekiwań”, który pozostał w życiorysie świętego niewyjaśniony. Dwie rozprawy przeciw manichejczykom napisane w tamtym czasie mogą wspierać hipotezę, że był to dla Aureliusza czas kwarantanny, jakiej byli poddawani wszyscy, którzy na rzecz chrześcijaństwa wyrzekali się manicheizmu.56 por. Święty Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 472; F. Copleston, Historia Fi-lozofii, dz. cyt., s. 45; A. Wachowiak, Historia Filozofii i Etyki, dz. cyt., s. 135: możemy przeczytać, że Augustyn zostaje najpierw wyświęcony na kapłana i zostaje biskupem, a następnie udaje się do Afryki: „postanawia poświęcić się całkowicie służbie bożej, otrzymuje święcenia kapłańskie, wkrótce potem zostaje biskupem i po powrocie do Afryki, w miejscowości Hippona, spędza drugą połowę swojego życia(...)”.57 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 45: podaje, że objęcie przez Augustyna stanowiska biskupa Hippony datuje się na rok 396.58 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 474.


Moment nawrócenia stał się dla Augustyna punktem zwrot-nym w jego życiu, ale także pięknym świadectwem zmiany jakiej może doświadczyć człowiek otwierający się na Boga. Doświadcze-nie oświecenie staje się nie tyle momentem zdobycia nowej wie-dzy ile przede wszystkim przeorientowaniem dotychczasowego sposobu życia. Augustyn przechodzi przemianę od zwykłego na-uczyciela retoryki, dla którego słowo jest jedynie formą przekazu do nauczyciela życia, dla którego słowo staje się nośnikiem Bożej prawdy. Nie byłoby to możliwe gdyby nie zmiana wewnętrzna jaka musiała zaistnieć w jego życiu. Swoistym świadectwem tej metanoi jest ogromy dorobek literacki jaki pozostawił po sobie Święty mąż.

tWórczość Literacka Jako oWoc metanoi

Analizując współcześnie twórczość literacką św. Augustyna można zauważyć, że zasadniczo jego główne i najważniejsze dzieła teologiczne i filozoficzne powstały po nawróceniu na wiarę kato-licką. Należy stwierdzić, że to właśnie metanoia jako totalna zmiana sposobu myślenia i postrzegania świata przyczyniła się do rozwoju życia duchowego i nade wszystko rozkwitu twórczości pisarskiej Świętego.

Dorobek Augustyna, w znacznej mierze związany z myślą platońską i neoplatońską, jest nacechowany także treściami cha-rakterystycznymi dla sceptycyzmu, co budzi szczególne zainte-resowanie istotą przemiany, po której poglądy Aureliusza stały się zdecydowanie teocentryczne – podstawą ich zaczęło być wy-jątkowe miejsce Boga na wszystkich płaszczyznach rozważań59. Symptomy wpływu metanoi na jego sposób naukowego widzenia świata prawdopodobnie wykazywał pierwszy traktat „O pięknie i proporcji” – „De pulchro et apto”, napisany około roku 380-381, składający się z dwóch lub trzech tomów, które nie zachowały się do naszych czasów. Autor „Wyznań” pisze: „Nie mam już tego

59 por. A. Wachowiak, Historia Filozofii i Etyki, dz. cyt., s. 136-137.


dzieła, gdzieś mi się zagubiło”60. Dzieło to było dedykowane reto-rowi Rzymu – Hieriuszowi61.

po kilkuletniej przerwie w pisaniu, podczas pobytu w Cassicia-cum, gdzie Doktor Kościoła prowadził dysputy filozoficzno - teo-logiczne, powstały cztery traktaty. pierwszy z nich to „Contra aca-demicos”62 („przeciw akademikom”). Traktat ten Augustyn wzo-ruje na słynnym dziele Cycerona – „Hortensjuszu”. Omawia tam pojęcie prawdy i możliwość jej poznania, a także poddaje krytyce sceptyczne poglądy przedstawicieli Akademii platońskiej. Drugi traktat to „De beata Vita”63 („O życiu szczęśliwym”). podejmuje tu tematykę szczęścia i możliwości jego osiągnięcia.

Głównym zagadnieniem trzeciego traktatu pt. „De ordine”64 („O porządku”) jest działanie Opatrzności Bożej, ład we wszech-świecie, oraz istnienie i pochodzenie zła.

„Soliloquia” – „Solilokwia”65 to czwarty i najbardziej osobisty traktat napisany w formie dialogu wewnętrznego. Celem podję-tych rozważań jest tu poznanie duszy i Boga, które dokonuje się za pomocą poznania prawdy66. Rozważania te kontynuuje Augustyn w kolejnym dziele „De immortalitate animae” („O nieśmiertelności duszy”)67. Tutaj obok argumentacji platońskiej wprowadza wiele

60 Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 110.61 por. tamże, s. 115: Data powstania tego dzieła jest nieokreślona. Sam au-tor „Wyznań” wskazuje: „Kiedy pisałem ową książkę, miałem lat dwadzieścia sześć albo dwadzieścia siedem”.62 Zob. Św. Augustyn, Contra academicos, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contr_acc/index2.htm, dn 12.03.2016.63 Zob. Św. Augustyn, De Beata Vita, [online]: http://www.augustinus.it/lati-no/felicita/index2.htm, dn. 17.04. 2016.64 Zob. Św. Augustyn, De ordine, [online]: http://www.augustinus.it/latino/ordine/index2.htm, dn. 17.04.2016.65 Zob. Św. Augustyn, Dialogi filozoficzne, tłum. A. Świderkówna, K. Augu-styniak, J. Modrzejewski, L. Kuc, D. Turkowska, A. Trombala, J. ptaszyński, M. Maykowska, Kraków 1999, s. 239-305.66 por. J. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 403; W. Tatarkiewicz, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 193.67 Zob. Św. Augustyn, Dialogi filozoficzne, dz. cyt., s. 311-333.


nowych argumentów dotyczących nieśmiertelności duszy. Dzieło to ostatecznie nie zostaje ukończone68.

podczas pobytu w Mediolanie powstaje początek traktatu „De musica” – „O muzyce”69, który został dokończony w roku 391 podczas pobytu Doktora Kościoła w Hipponie70. Wcześniej, w roku 388, w Rzymie napisał pierwszą w filozofii chrześcijańskiej apologię duchowości człowieka – dzieło „De quantitate animae” („O wielkości duszy”)71 . Zawarł w nim swoje poglądy uzasadnia-jące odrębność bytową duszy ludzkiej72. Również w Rzymie po-wstaje początek „De moribus Ecclesiae catholicae et de moribus Manichaeorum”73 („O obyczajach kościoła katolickiego i obycza-jach manichejczyków”). W pracy tej Aureliusz demaskuje rozwią-złość życia wyznawców manicheizmu i przeciwstawia jej świętość Kościoła katolickiego.

W powstałym w latach 388-390 dziele „De Genesi contra Mani-chaeos”74 Augustyn udowadnia, że pomiędzy Starym a Nowym Testamentem nie ma sprzeczności, więcej, że wzajemnie się dopeł-niają. Natomiast w dziele „De libero arbitrio” – „O wolnej woli”75 podejmuje kolejne rozważania filozoficzne na temat problemu ist-nienia i natury zła. W dialogu „De magistro” – „O nauczycielu”76, napisanym w roku 389, odtwarza rozmowy toczone z synem Ade-odatem, podjęte tam zagadnienia dotyczą głównie problemów teo-

68 por. J. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 403; Św. Augustyn, O Państwie Bożym, dz. cyt., s. 657: powstanie tego dzieła datuje się na marzec 387 roku.69 Zob. Św. Augustyn, Traktat o muzyce, tłum. L. Witkowski, Lublin 1999.70 por. J. Legowicz, Historia Filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, dz. cyt., s. 596; j. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 403.71 Zob. Św. Augustyn, Dialogi filozoficzne, dz. cyt., s. 339-429.72 por. J. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, s. 403; F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 44.73 Zob. Św. Augustyn, De moribus Ecclesiae catholicae et de moribus Manicha-eorum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/costumi/index2.htm, dn. 12. 03. 2016.74 Zob. Św. Augustyn, De Genesi contra Manichaeos, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/genesi_dcm/index2.htm, dn. 12.03.2016.75 Zob. Św. Augustyn, Dialogi filozoficzne, dz. cyt., s. 493-649.76 Zob. tamże, s. 433-485.


riopoznawczych77. Na ten sam czas datuje się powstanie dzieła „De vera religione” – „O religii prawdziwej”78, w którym zostaje przez Augustyna uzasadniona prawdziwość religii chrześcijań-skiej. Ów traktat stanowi jeden z lepszych przykładów chrześcijań-skiego neoplatonizmu79. po powrocie do Tagasty, przyszły Doktor Kościoła robi ostatnie poprawki „De moribus”, oraz kończy pracę nad traktatem „De musica”80.

Wczesny okres kapłańskiego życia Augustyna obfituje w wiele ważnych dzieł. Z tego czasu pochodzą: „De diversis quaestioni-bus” – „Różne zagadnienia”81, „Contra Adimantum Manichaei”82 („przeciw Adimantowi”), „De sermone Domini in monte”83 („O ka-zaniu pańskim na Górze”), „De continentia”84 („O powściągliwo-ści”), oraz „De mendacio”85 („O kłamstwie”). Aureliusz pisze wte-dy również liczne komentarze biblijne np. do Listu do Rzymian czy też, Listu do Galatów. Będąc wciągniętym w spór z sektą manichej-czyków, Augustyn publikuje: „De utilitate credendi”86 („O pożytku

77 por. J. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 403. „Wśród moich pism jest dziełko pod tytułem O nauczycielu, w któ-rym Adeodat toczy ze mną dialog, Ty wiesz, że od niego naprawdę pochodzą wszystkie poglądy, które są w dziełku przypisane memu rozmówcy(...)”. – Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 257.78 Zob. Św. Augustyn, Dialogi filozoficzne, dz. cyt., s. 733 — 818.79 por. J. Misiurek, Augustyn, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, dz. cyt., s. 403.80 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 44.81 Cyt. za: F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 45; zob. Św. Augustyn, De diversis quaestionibus, [online]: http://www.augustinus.it/latino/questio-ni_simpliciano/index2.htm, dn. 12.03.2016.82 Zob. Św. Augusty, Contra Adimantum Manichaei, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/contro_adimanto/index.htm, dn. 12.04.2016. 83 Zob. Św. Augustyn, De sermone Domini in monte, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/montagna/index2.htm, dn. 12.04. 2016.84 Zob. Św. Augustyn, De continentia, [online]: http://www.augustinus.it/lati-no/continenza/index.htm, dn. 14.04.2016.85 Zob. Św. Augustyn, De mendacio, [online]: http://www.augustinus.it/lati-no/menzogna/index.htm, dn. 17.03.2016.86 Zob. Św. Augustyn, De utilitate credendi, http://www.augustinus.it/latino/utilita_credere/index.htm, dn. 17.04.2016.


wiary”), „De duabus animabus”87 („O dwóch duszach”), „De fide et symbolo”88 („O wierze i symbolu”), oraz „psalmus contra par-tem Donati”89 („psalm przeciw stronnictwu Donata”). Rozpoczyna redagowanie również innego dzieła: „De genesi ad litteram imper-fectus liber”90 („Niedokończony dosłowny wykład Księgi rodza-ju”). Sam jego tytuł świadczy o tym, iż pozostało ono niedokoń-czone. pomimo ogromu pracy i wielkiej aktywności duszpaster-skiej, już jako Biskup Hippony, pisze: „De diversis quaestionibus ad Simplicianum”91 („O różnych zagadnieniach do Symplicjana”), a także część „Confessiones” — „Wyznania”92, które zostały przez Świętego dokończone i opublikowane dopiero w roku 40093. Trze-ba wspomnieć, iż tytuł ostatniego z wymienionych utworów ozna-cza zarówno „wyznawanie”, jak i „wysławianie” — pochwałę mą-drości Stwórcy. Wyjaśnia to bowiem fakt, że księgi od X do XIII nie zawierają narracji biograficznej autora, lecz rozważania psycholo-giczne, filozoficzne i teologiczne, stanowiące integralną część tego dzieła94. Do pracy nad swym największym, składającym się z pięt-nastu ksiąg, traktatem „De Trinitae”95 („O Trójcy Świętej”), Au-gustyn przystąpił w roku 400, zaś ukończył je w roku 417. W tym samym roku (400) powstają także: „De catechizandis rudibus”96

87 Cyt. za: F. Copleston, Historia Filozofii, s. 45; zob. Św. Augustyn, De duabus animabus, [online]: http://www.augustinus.it/latino/due_anime/index.htm, dn. 12.03.2016.88 Zob. Św. Augustyn, De fide et symbolo, [online]: http://www.augustinus.it/latino/fede_simbolo/index.htm, dn. 18.03.2016.89 Zob. Św. Augustyn, Psalmus contra partem Donati, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/salmo_contro_donato/index.htmdn. 17.03.2016.90 Zob. Św. Augustyn, De genesi ad litteram imperfectus Liber, [online]: http://www.augustinus.it/latino/genesi_incompiuto/index.htm, dn. 17.03.2016.91 Zob. Św. Augustyn, De diversis quaestionibus ad Simplicianum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/questioni_simpliciano/index2.htm, dn. 17.04.2016.92 Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt..93 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 45.94 por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 472.95 Zob. Św. Augustyn, De Trinitate, [online]: http://www.augustinus.it/lati-no/trinita/index2.htm, dn. 17.04.2016.96 Zob. Św. Augustyn, De catechizandis rudibus, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/catechesi_cristiana/index.htm, dn. 17.04.2016.


(„początkowe nauczanie religii”), „De consensu evangelistarum”97 („O zgodności ewangelistów”), „Contra Faustum Manichaeum”98 („przeciwko Faustusowi Manichejczykowi”) „De opere monacho-rum”99 („O pracy mnichów”).

Lata 402 — 421 są obfite w kolejne dzieła. powstają między inny-mi: „Contra Cresconium grammaticum Donatistam”100 („przeciw Krekoniuszowi Gramatykowi”) - napisane przeciwko donatystom, „De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvuloru-m”101 („O karach za grzechy i ich odpuszczeniu”), „De spiritu et lit-tera”102 („Duch a litera”), „De fide et operibus”103 („Wiara i uczyn-ki”), „De perfectione iustitiae hominis”104 („Doskonała sprawiedli-wość człowieka”), „Enarrationes in psalmos”105 („Objaśnienia psal-mów”), „In Evangelium Joannis”106 („Homilie na Ewangelię św. Jana”), „In Epistolas Joannis ad parthos”107 („Homilie na pierwszy

97 Cyt. za: F. Copleston, Historia Filozofii,dz. cyt., s. 45; zob. Św. Augustyn, De consensu evangelistarum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/consen-so_evangelisti/index2.htm, dn. 12.03.2016.98 Zob. Św. Augustyn, Contra Faustum Manichaeum, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/contro_fausto/index2.htm, dn. 12.04.2016. 99 Zob. Św. Augustyn, De opere Monachorum, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/lavoro_monaci/index.htm, dn. 13.04. 2016. 100 Zob. Św. Augustyn, Contra Cresconium grammaticum Donatistam, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contro_cresconio/index2.htm, dn. 17.03.2016.101 Zob. Św. Augustyn, De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvu-lorum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/castigo_perdono/index2.htm, dn. 17.03.2016.102 Zob. Św. Augustyn, De spiritu et littera, [online]: http://www.augustinus.it/latino/spirito_lettera/index.htm, dn. 17.03.2016.103 Zob. Sw. Augustyn, De fide et operibus, [online]: http://www.augustinus.it/latino/fede_opere/index.htm, dn. 17.03.2016.104 Zob. Św. Augustyn, De perfectione iustitiae hominis, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/perfezione_giustizia/index.htm, dn. 17.03.2016.105 Zob. Św. Augustyn, Enarrationes in Psalmos, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/esposizioni_salmi/index2.htm, dn. 17.03.2016 r.106 Zob. Św. Augustyn, In Evangelium Joannis, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/commento_vsg/index2.htm, dn. 17.03.2016.107 Cyt. za: F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 46; zob. Św. Augustyn, in Epistolas Joannis ad Parthos, [online]: http://www.augustinus.it/latino/com-mento_lsg/index2.htm, dn. 12.03.2016.


List św. Jana”), „De nuptiis et concupiscentia”108 („O małżeństwie i pożądliwości”), „Contra duas epistolas pelagianorum”109 („prze-ciw dwom listom pelagian”), „Contra Julianum haeresis palagia-nae defensorem”110 („przeciw Julianowi”), „De anima et Eius origi-ne”111 („O duszy i jej pochodzeniu”), „De cura pro mortuis gerenda ad paulinum Nolanum”112 („Troska o zmarłych”).

W roku 413 powstało także wielkie dzieło „De civitate Dei”113 („O państwie Bożym”), liczące dwadzieścia dwie księgi, w których Augustyn wysnuwa tezę o szczególnej roli w świecie dwóch porząd-ków: doczesnego i wiecznego. Zostało ono zaliczone do największych i najgłośniejszych ksiąg jakie powstały w cieniu najazdu barbarzyń-ców na cesarstwo114. pomimo przeczucia zbliżającej się śmierci Biskup Hippony nie kończy swej literackiej aktywności. W roku 426 publikuje „De gratia et libero arbitrio”115 („łaska a wolna wola”), „De correptio-ne et gratia”116 („Naprawa a łaska”), i dwie księgi „Retractationum”117 („Sprostowania”), które stanowią krytyczny przegląd dzieł Augusty-na, oraz źródło do ustalenia ich chronologii.

108 Zob. Św. Augustyn, De nuptiis et concupiscentia,[online]: http://www.augu-stinus.it/latino/nozze_concupiscenza/index2.htm, dn. 17.03.2016.109 Zob. Św. Augustyn, Contra duas epistolas Pelagianorum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contro_lettere_pelagiani/index2.htm, dn. 17.03.2016.110 Cyt. za: F. Copleston, Historia Filozofii, s. 47; zob. Św. Augustyn, Contra Julia-num haeresis Palagianae defensorem, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contro_giuliano/index2.htm, dn. 12.03.2016.111 Zob. Św. Augustyn, De anima et Eius origine, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/anima_origine/index2.htm, dn. 17.08.2016.112 Cyt. za: F. Copleston, Historia Filozofii, s. 47; zob. Św. Augustyn, De cura pro mortuis gerenda, ad Paulinum Nolanum, [online]: http://www.augustinus.it/la-tino/cura_morti/index.htm, dn. 12.03.2016.113 Zob. Św. Augustyn, De civitate Dei, [online]: http://www.augustinus.it/la-tino/cdd/index2.htm, dn. 17.03.2016.114 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 46; Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 473.115 Zob. Św. Augustyn, De gratia et libero arbitrio, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/grazia_libero_arbitrio/index.htm, dn. 17.03.2016.116 Zob. Św. Augustyn, De correptione et gratia, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/correzione_grazia/index.htm, dn. 17.03.2016.117 Zob. Św. Augustyn, Retractationum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/ritrattazioni/index2.htm, dn. 17.08.2016.


W latach 428-429 powstają: „De haeresibus”118 („O herezjach”), „De praedestinatione sanctorum ad prosperum”119 („przeznacze-nie świętych”), „De Dono perseverantiae ad prosperum”120 („Dar wytrwania”), „Collatio cum Maximino Aranorum episcopo”121 („Dyskusja z Maksyminem biskupem ariańskim”), oraz „Contra Maximinum”122 („przeciwko Maksyminowi”). Były to ostatnie dzieła Świętego Augustyna. possydiusz – autor „Żywota” Augu-styna, zamieszczonego w zbiorze „patrologia Latina” zauważa, iż nie pozostawia On żadnej ostatniej woli, ponieważ – jak przystało na Bożego biedaka – nie ma niczego do przekazania123.

Ten jakże bogaty dorobek Mistrza z Hippony stanowi nie tyl-ko o płodności literackiej jego autora ale przede wszystkim o głębi jego refleksji. przemiana duchowa jaka zaszła w trzydziesto trzy-letnim Augustynie otworzyła w nim samym nową rzeczywistość postrzegania świata, Boga i siebie samego co z kolei miało odzwier-ciedlenie w jego twórczości. Można stwierdzić, że dzieła biskupa z Hippony są pięknym świadectwem jego przemiany wewnętrz-nej. Rozwój religijny sprawił, że z człowieka ukierunkowanego na to, co cielesne i materialne stał się orędownikiem tego co duchowe.

poDsuMoWanieMetanoia jaka dokonała się w życiu św. Augustyna z Hippony

jest najlepszym przykładem tego, jak ogromna zmiana może do-konać się w człowieku, który doświadczy nawrócenia. Spotkanie z Bogiem doznane przez człowieka poszukującego prawdy stawia go przed drastyczną decyzją dotyczącą zmiany dotychczasowego

118 Zob. Św. Augustyn, De haeresibus, [online]: http://www.augustinus.it/lati-no/eresie/index2.htm, dn. 17.03.2016.119 Cyt. za: F. Copleston, Historia Filozofii, s. 47; zob. Św. Augustyn, De praede-stinatione sanctorum ad Prosperum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/predestinazione_santi/index.htm, dn. 12.03.2016.120 Zob. Św. Augustyn, De Dono perseverantiae ad Prosperum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/dono_perseveranza/index.htm, dn. 12.03.2016.121 Zob. Św. Augustyn, Collatio cum Maximino Aranorum episcopo, [online]: http://www.augustinus.it/latino/conferenza_massimino/index.htm, dn. 12.03.2016.122 Zob. Św. Augustyn, Contra Maximinum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contro_massimino/index2.htm dn. 17.03.2016.123 por. F. Copleston, Historia Filozofii, dz. cyt., s. 47.


sposobu życia, patrzenia na świat i siebie samego. Ta przemiana zo-stanie nazwana przez biskupa z Hippony mianem iluminacji, czyli oświecenia. Zdecydowanie oświecenie to nie będzie równoważne ze swoiście pojętą gnozą, ale nade wszystko z otwarciem na łaskę Bożą. Iluminacja dotyka wszystkich płaszczyzn egzystencji ludzkiej, nade wszystko całej płaszczyzny poznawczej. Owocem jej w życiu Augu-styna jest nie tylko otwarcie na Boga w duchu modlitwy, medytacji i kontemplacji ale nade wszystko zdobycie nowej wiedzy, z którą Święty chce się podzielić z otaczającym go światem. Dzieła powstałe po doświadczeniu metanoi stają się swoistą apologią chrześcijaństwa i próbą odpowiedzi na egzystencjalne pytania związane z tajnika-mi bytu ludzkiego. Augustyn w stworzonej przez siebie literaturze korzysta z całej spuścizny filozoficznej platonizmu i neoplatonizmu jedynie w tym celu aby ukazać Boga jako źródło i kres ludzkiego dążenia. W konsekwencji można powiedzieć, że wpływ przemiany duchowej na życie i twórczość Augustyna z Hippony miał znacze-nie priorytetowe zarówno dla jego rozwoju duchowo-intelektualne-go, jak i dla rozwoju nauki chrześcijańskiej. Bez metanoi Augustyn pozostałby na poziomie swoistego sceptycyzmu egzystencjalnego i moralnego, nie odnajdując z niego drogi wyjścia. Bóg, dla rodzą-cej się w nim pustki egzystencjalnej, okazał się ratunkiem i nowym początkiem. Owocem tego spotkania, związanego z oświeceniem wewnętrznym, stał się nowy sposób życia, zauważalny w teocen-trycznym pojmowaniu rzeczywistości, obserwowalny w bogatej li-teraturze jaką pozostawił po sobie ten Święty mąż.

bibLiograFia 1. Cichosz W., Dyk W., Śladami wielkich filozofów, Warszawa 2002. 2. Copleston F., Historia Filozofii, tom II, tłum. S. Zalewski,

Warszawa 2004. 3. Legowicz J., Historia Filozofii starożytnej Grecji i Rzymu,

Warszawa 1973. 4. prokop K.R., Wielcy ludzie kościoła. Święta Monika, Kraków 2008. 5. Św. Augusty, Contra Adimantum Manichaei, [online]: http://www.

augustinus.it/latino/contro_adimanto/index.htm, dn. 12.04.2016.


6. Św. Augustyn, Collatio cum Maximino Aranorum episcopo, [on-line]: http://www.augustinus.it/latino/conferenza_massimi-no/index.htm, dn. 12.03.2016.

7. Św. Augustyn, Contra academicos, [online]: http://www.augu-stinus.it/latino/contr_acc/index2.htm, dn 12.03.2016.

8. Św. Augustyn, Contra Cresconium grammaticum Donatistam, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contro_cresco-nio/index2.htm, dn. 17.03.2016.

9. Św. Augustyn, Contra duas epistolas Pelagianorum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contro_lettere_pelagiani/index2.htm, dn. 17.03.2016.

10. Św. Augustyn, Contra Faustum Manichaeum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contro_fausto/index2.htm, dn. 12.04.2016.

11. Św. Augustyn, Contra Julianum haeresis Palagianae defensorem, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contro_giuliano/index2.htm, dn. 12.03.2016.

12. Św. Augustyn, Contra Maximinum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/contro_massimino/index2.htm, dn. 17.03.2016.

13. Św. Augustyn, De anima et Eius origine, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/anima_origine/index2.htm, dn. 17.08.2016.

14. Św. Augustyn, De Beata Vita, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/felicita/index2.htm, dn. 17.04. 2016.

15. Św. Augustyn, De catechizandis rudibus, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/catechesi_cristiana/index.htm, dn. 17.04.2016.

16. Św. Augustyn, De civitate Dei, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/cdd/index2.htm, dn. 17.03.2016.

17. Św. Augustyn, De consensu evangelistarum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/consenso_evangelisti/index2.htm, dn. 12.03.2016.

18. Św. Augustyn, De continentia, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/continenza/index.htm, dn. 14.04.2016.

19 Św. Augustyn, De correptione et gratia, [online]: http://www.augustinus.it/latino/correzione_grazia/index.htm, dn. 17.03.2016.


20. Św. Augustyn, De cura pro mortuis gerenda, ad Paulinum nolanum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/cura_morti/index.htm, dn. 12.03.2016.

21. Św. Augustyn, De diversis quaestionibus ad Simplicianum, [on-line]: http://www.augustinus.it/latino/questioni_simplicia-no/index2.htm, dn. 17.04.2016.

22. Św. Augustyn, De diversis quaestionibus, [online]: http://www.augustinus.it/latino/questioni_simpliciano/index2.htm, dn. 12.03.2016.

23. Św. Augustyn, De Dono perseverantiae ad Prosperum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/dono_perseveranza/in-dex.htm, dn. 12.03.2016.

24. Św. Augustyn, De duabus animabus, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/due_anime/index.htm, dn. 12.03.2016.

25. Św. Augustyn, De fide et operibus, [online]: http://www.augu-stinus.it/latino/fede_opere/index.htm, dn. 17.03.2016.

26. Św. Augustyn, De fide et symbolo, [online]: http://www.augu-stinus.it/latino/fede_simbolo/index.htm, dn. 18.03.2016.

27. Św. Augustyn, De genesi ad litteram imperfectus Liber, [online]: http://www.augustinus.it/latino/genesi_incompiuto/index.htm, dn. 17.03.2016.

28. Św. Augustyn, De Genesi contra Manichaeos, [online]: http://www.augustinus.it/latino/genesi_dcm/index2.htm, dn. 12.03.2016.

29. Św. Augustyn, De gratia et libero arbitrio, [online]: http://www.augustinus.it/latino/grazia_libero_arbitrio/index.htm, dn. 17.03.2016.

30. Św. Augustyn, De haeresibus, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/eresie/index2.htm, dn. 17.03.2016.

31. Św. Augustyn, De mendacio, [online]: http://www.augustinus.it/latino/menzogna/index.htm, dn. 17.03.2016.

32. Św. Augustyn, De moribus Ecclesiae catholicae et de moribus Manichaeorum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/co-stumi/index2.htm, dn. 12. 03. 2016.


33. Św. Augustyn, De nuptiis et concupiscentia,[online]: http://www.augustinus.it/latino/nozze_concupiscenza/index2.htm, dn. 17.03.2016.

34. Św. Augustyn, De opere Monachorum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/lavoro_monaci/index.htm, dn. 13.04. 2016.

35. Św. Augustyn, De ordine, [online]: http://www.augustinus.it/latino/ordine/index2.htm, dn. 17.04.2016.

36. Św. Augustyn, De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvulorum, [online]: http://www.augustinus.it/latino/casti-go_perdono/index2.htm, dn. 17.03.2016.

37. Św. Augustyn, De perfectione iustitiae hominis, [online]: http://www.augustinus.it/latino/perfezione_giustizia/index.htm, dn. 17.03.2016.

38. Św. Augustyn, De praedestinatione sanctorum ad Prosperum, [on-line]: http://www.augustinus.it/latino/predestinazione_san-ti/index.htm, dn. 12.03.2016.

39. Św. Augustyn, De sermone Domini in monte, [online]: http://www.augustinus.it/latino/montagna/index2.htm, dn. 12.04. 2016.

40. Św. Augustyn, De spiritu et littera, [online]: http://www.augu-stinus.it/latino/spirito_lettera/index.htm, dn. 17.03.2016.

41. Św. Augustyn, De Trinitate, [online]: http://www.augustinus.it/latino/trinita/index2.htm, dn. 17.04.2016.

42. Św. Augustyn, De utilitate credendi, http://www.augustinus.it/latino/utilita_credere/index.htm, dn. 17.04.2016.

43. Św. Augustyn, Dialogi filozoficzne, tłum. A. Świderkówna, K. Augustyniak, J. Modrzejewski, L. Kuc, D. Turkowska, A. Trombala, J. ptaszyński, M. Maykowska, Kraków 1999.

44. Św. Augustyn, Enarrationes in Psalmos, [online]: http://www.augustinus.it/latino/esposizioni_salmi/index2.htm, dn. 17.03.2016 r.

45. Św. Augustyn, In Epistolas Joannis ad Parthos, [online]: http://www.augustinus.it/latino/commento_lsg/index2.htm, dn. 12.03.2016.


46. Św. Augustyn, In Evangelium Joannis, [online]: http://www.au-gustinus.it/latino/commento_vsg/index2.htm, dn. 17.03.2016.

47. Św. Augustyn, O Państwie Bożym, tom II, tłum. W. Kornatowski, Warszawa 1977.

48. Św. Augustyn, Psalmus contra partem Donati, [online]: http://www.augustinus.it/latino/salmo_contro_donato/index.htm, dn. 17.03.2016.

49. Św. Augustyn, Retractationum, [online]: http://www.augusti-nus.it/latino/ritrattazioni/index2.htm, dn. 17.08.2016.

50. Św. Augustyn, Traktat o muzyce, tłum. L. Witkowski, Lublin 1999.

51. Św. Augustyn, Wyznania, tłum. Z. Kubiak, Warszawa 1992. 52. Tatarkiewicz W., Historia Filozofii, tom I, Warszawa 2002.53. Vesey G., Foulkes p., Słownik Encyklopedyczny. Filozofia,

p. Warsiński (red.), Warszawa 1997. 54. Wachowiak A., Historia Filozofii i Etyki do współczesności. Źródła

i komentarze, Toruń 2002.


Mirosław Mylik, SYMBOLICZNE REFLEKSJE NAD SYMBOLEM JAKO WARTOŚCIĄ 115R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

Mirosław MYLIK

SYMBOLICZNE REFLEKSJE NAD SYMBOLEM JAKO WARTOŚCIĄ

THE SYMBOLIC REFLECTION ON THE SYMBOL AS THE VALUE

STRESZCZENIEArtykuł podkreśla znaczenie symbolu jako istotnego zjawiska

ludzkiej egzystencji, obecnego we wszystkich jej przejawach, za-równo w codziennej praktyce życia, jak i w działaniach skierowa-nych ku ideałom dobra, piękna i prawdy oraz ku naturze i rzeczy-wistości transcendentnej.

SUMMARYArticle stresses the importance of the symbol as a significant

phenomenon of human existence, present in all its manifestations, both in the daily practice of life, as well as in activities directed toward the ideals of goodness, beauty and truth, and to the nature and the transcendent reality.

Słowa klucze: symbol, poszukiwanie sensu życia, interpretacja znaków

Keywords: symbol, search for the meaning of life, interpretation of signs

WSTĘPWydaje się nam, że symbol zawsze i wszędzie towarzyszył czło-

wiekowi. Nie wiadomo jednak kiedy dokładnie powstał, ani też gdzie może się zakończyć? Nie wiemy też czym właściwie jest sym-bol w swojej istocie, zakresie czy celu? Mimo to w praktyce życia


codziennego nie potrafimy się obejść bez symboli czasów minio-nych, obecnych czy przyszłych! Przez to wszystko jednak wzmaga się tylko w nas naturalna potrzeba zrozumienia istotnej roli i zna-czenia wszelkiego rodzaju symboli w życiu ludzkim. Wszystko to jednak nie jest sprawą łatwą do wytłumaczenia od razu, tak sobie czy po prostu.

RÓŻNORODNOŚĆ ZNACZEŃ SYMBOLUSymbol, zarówno sam w sobie, jak i poprzez swoje rozliczne

odmiany, jest dla nas zwykle czymś na wskroś życiodajnym. Po-siłkujemy się nim bowiem na co dzień. Symbolika dnia codzienne-go stanowi istotną część naszego żywota osobistego, społecznego, narodowego etc. Wszelkiego rodzaju symboliki często doszukuje-my się nawet na długo przed naszymi narodzinami, jak i liczymy na nią po śmierci np. w różnego rodzaju sennikach, horoskopach, znakach zodiakalnych czy układach gwiezdnych. Nie brakuje też symbolicznych wróżb, wizji prorockich i jeszcze wielu innych zna-ków na ziemi i w niebie, które mają wskazywać na nasz ostateczny los ziemski i nieziemski. Nie dziwmy się więc, że ludzie od wie-ków szukają w różnego rodzaju symbolach swojego przeznaczenia i dlatego poprzez wybrane symbole odnajdują swój właściwy sens, zakres i cel życia doczesny i pośmiertny.

Powoduje to z kolei poszukiwanie nie tylko odpowiedzi, dla-czego ludzie w ogóle używają symboli, ale i w jakim celu zakła-dają, że niektóre z nich są prawdziwe a inne fałszywe. Właśnie weryfikacja symboli wszelkiego rodzaju wydaje się być najlepszą drogą do ich ostatecznej wartości w naszym życiu. Stąd większość ludzkości zwraca większą uwagę na prawdziwość lub fałszywość symboli a mniejszą lub wręcz znikomą wagę przykłada do docie-kań filozoficznych na ten temat. Tylko niewielka, wybrana część z nas przykłada się do wszelkiego typu dociekań metafizycznych dotyczących zakresu, istoty i celu symbolu.

Stąd wartość symbolu, generalnie rzecz biorąc, rośnie w na-szych oczach i sercach, gdy przynosi nam spodziewane oczeki-wania osobiste lub spełnia określone wymagania społeczne. Spa-da natomiast zaufanie do symbolu, gdy nie spełnia pokładanych w nim nadziei osobistych, rodzinnych, społecznych, narodowych

Mirosław Mylik, SYMBOLICZNE REFLEKSJE NAD SYMBOLEM JAKO WARTOŚCIĄ 117

etc. Dokonuje się wtedy nie tylko obiektywna weryfikacja warto-ści poszczególnych symboli, ale i następuje ich naturalna selekcja a nawet możliwa jest całkowita degradacja symboliki życiowej, społecznej czy powszechnej. Przykładów tego rodzaju można po-dawać nieskończenie wiele, ale rzecz cała nie polega tylko na ich wyliczaniu, ale i na ich zastępowaniu.

Symbole bowiem nie są wieczne i nie są nie do zastąpienia. Wprost przeciwnie, symbole są, jak każdy twór ludzki, bytem cza-sowym, podlegają ciągłej ewolucji i bywają zastępowane innymi wytworami. Stąd nieuchronne są wzloty i upadki symboli w na-szym życiu osobistym, zbiorowym czy globalnym. Powstaje jed-nak zasadne pytanie, czy w ogóle istnieją symbole niosące za sobą jedynie wartości uniwersalne, zawsze prawdziwe i powszechnie akceptowalne?

Takimi bowiem powszechnymi symbolami zawsze była zainte-resowana ludzkość w swoich poszukiwaniach szczęścia, poznania prawd ostatecznych czy zdobycia innych wartości ziemskich lub pozaziemskich. Przez to nikt doprawdy nie chce na serio zajmować się symboliką, która niesie za sobą tylko sumę ludzkich nieszczęść bądź przynosi jedynie zło we wszelkiej postaci. W sumie wszyst-ko to pociąga za sobą naturalną selekcję, gradację i hierarchizację symboliki powszechnie istniejącej. Napisano zresztą na ten temat wiele dzieł symbolicznych i powstała w tej mierze niejedna historia symbolizmu. Półki biblioteczne uginają się pod tomami dzieł na ten temat a przeglądarki internetowe odsyłają nas po masy infor-macji w tej mierze. Dlatego właśnie problematyka ta jest bardzo złożona w swoim przedmiocie, zakresie i celu badań. W jej roz-wiązaniu może brać udział zarówno indywidualny człowiek, jak i mogą uczestniczyć wszystkie narody świata.

Mogłoby więc się wydawać, że można zarówno trafić, jak nie trafić z wyborem właściwego symbolu a przez to w ogóle zrezy-gnować z możności symbolicznego wyboru. Tak też niewątpliwie się dzieje z wieloma symbolami naszego codziennego życia. Po-woduje to nieraz nieskrywaną niechęć ludzką wobec wszelkiego rodzaju symboli. W skrajnych przypadkach następuje wręcz ich odrzucanie w znacznej części lub w całości.


Niestety dzieje się to nieraz ze szkodą dla samych symboli i to zwłaszcza wobec tych, które istotnie kierują naszym szczęściem i do-brem wspólnym każdego rodzaju społeczeństwa. Ten stan rzeczy nie jest zatem bez znaczenia zarówno dla wszystkich celów ziemskich człowieka, jak i dla wszelkich jego aspektów życia pozaziemskiego.

W sumie wszystko to powoduje lub spowodować może sym-boliczny lęk i niepokój wśród wielu z nas. Symbole przecież nie od dziś budzą wśród nas tak wiele uzasadnionych niepokojów, ale i całkiem nieuzasadnionych lęków. Wzbudzają w nas tyle pozy-tywnych uczuć, ale i wywołują mnóstwo niepotrzebnych emocji negatywnych. Niosą za sobą cały szereg osobistych wzlotów, ale i wywołują zbyt wiele upadków duchowych. Budują pokój i soli-darność międzyludzką, ale też wzniecają rewolucje i inne niepo-koje społeczne, zawirowania dziejowe a nawet stają się symbolem upadku cywilizacyjnego.

Dzieje się tak dlatego, że potrafimy dowolnie przekształcać pierwotny sens symboli w zupełnie dla nich odmienny cel ostatni, który kompletnie odwraca nieraz początkowe znaczenie symboli.

Stąd mamy zarówno przykładowych zwolenników symbolu krzyża, jak i jego przeciwników. Tak zresztą się dzieje lub może się stać niemal z każdym symbolem życia ludzkiego. Ten stan rze-czy nie znajduje jednak dotąd dostatecznej odpowiedzi a wymaga ostatecznego rozwiązania dla dobra każdej symbolicznie pojętej jednostki ludzkiej!?

Może więc nie warto w ogóle przywiązywać się do bardzo teo-retycznych dociekań nad symbolem? Może za to raczej warto sku-piać się na praktycznym oddziaływaniu symboli? Przecież w ra-zie jakiegoś nieszczęścia nie ważne jest, czy pomoc przyjdzie do nas z rąk przedstawicieli Czerwonego Krzyża czy też Czerwonego Półksiężyca. Czy więc w razie jakiegokolwiek zagrożenia życia czy zdrowia ludzkiego symbole stają się nieważne lub mniej ważne dla nas wszystkich?

Odpowiedź na to również nie jest łatwa, bo przecież znamy głośne fakty z naszego życia, kiedy to ludzie potrafią w imię sym-boli walczyć, cierpieć za nie a nawet oddawać swoje i innych ży-cie. Symbol więc dla jednych wiele lub wszystko znaczy, ale dla drugich prawie wcale lub zupełnie nic nie znaczy. Od czego to


ostatecznie zależy znów nie jest łatwe w odpowiedzi? Jak bowiem ludzie się zmieniają, tak i zmieniają się ich symbole i to najczęściej wedle wewnętrznej przemiany człowieka, społeczeństwa, naro-dów. Transformacje ludzkie zdają się więc kluczem do przemian samych symboli. To z kolei stawia pod znakiem zapytania wartość bezwzględną lub względną samych symboli. Mianowicie powstaje dylemat, czy one same w sobie są absolutną wartością, czy też je-dynie względnie zależą od naszego widzimisię?

W praktyce życia codziennego ten dylemat okazuje się mniej ważny, ale za to w teorii wydaje się bardzo skomplikowany do wyjaśnienia a nawet nieraz niemożliwy do ostatecznego rozstrzy-gnięcia. W grę bowiem wchodzą nie tylko indywidualne doświad-czenia życiowe, ale i nabyta (a nieraz wlana) wiedza ludzka na temat symboli, które skutkują takim a nie innym wyborem sym-bolicznym. Ciekawe jednak, że dopiero w konkretnym działaniu ludzkim symbol nabiera dopiero jakby swojej rzeczywistej warto-ści i prawdziwości. Symbol jednoczy nas wtedy zarówno w myśle-niu, jak i w działaniu. Zaistnieć też jednak może częściowy a nawet nastąpić zupełny rozdźwięk między symbolicznym myśleniem a praktycznymi następstwami z niego płynącymi. W tego rodzaju procesach ludzkiej transformacji dotyczących teoretycznie i prak-tycznie pojętych symboli rolę odgrywa nieskończenie wiele czyn-ników, których całkowite odgadnięcie nie jest na razie możliwe. Dlatego właśnie problematyka symbolizmu budzi ciągle tak wiele zagadek w sumie nierozwiązywalnych.

Mimo tego nie ustają ludzkie wysiłki nad zrozumieniem same-go fenomenu symbolu. Albowiem od symbolu naprawdę bardzo nieraz wiele a nieraz wszystko zależy w naszym życiu. Wydaje się nawet, że każdy bez wyjątku człowiek potrzebuje jakiegoś symbo-lu w swoim życiu. Gdy symbolu zabraknie zastępuje się go zwykle drugim a gdy i ten nie spełnia oczekiwań to znów szuka się kolej-nego i tak czyni dotąd, dokąd nie znajdzie się tego właściwego, który nas w pełni zadowoli. Stąd naturalną koleją rzeczy jest ciągłe poszukiwanie i permanentne zmienianie symboli. Nienaturalną natomiast sprawą wydaje się częściowy lub kompletny brak sym-boli w życiu ludzkim. Dlatego właśnie nie da się ani jednego dnia przeżyć bez żadnej życiowej symboliki!


Sprawa cała się potęguje, gdy w grę wchodzą symbole życia po-zagrobowego. One bowiem nie tylko nadają sens życiu doczesne-mu, ale i wykraczają znacznie poza nie. Wówczas jedna perspek-tywa nakłada się na drugą i na odwrót. Następuje wtedy swoista symbioza symboliki ludzkiej z boską. Symbioza ta zawsze może być i bywa często zrywana przez ludzi w różnych momentach ży-cia. Nie zmienia to jednak faktu, że istnieje w nas naturalna po-trzeba związania symbiozy łączącej symbolicznie świat doczesny z przyszłym. Apogeum tej symbiozy wydaje się być fakt naszej śmierci, który przekracza sferę symboliki ziemskiej w nieziemską. Stąd symbolika śmierci nabiera całkiem nowej, nie znanej nam do końca, perspektywy życia, śmierci a nawet zmartwychwstania. Koło historii życia ludzkiego nie zatacza wtedy tylko kręgu żywota doczesnego, ale wtacza się również w koleje życia wiecznego.

Nic dziwnego, że wszelaka symbolika życia po śmierci jest tak ceniona wśród zdecydowanej większości populacji rodzaju ludz-kiego, która od niepamiętnych czasów jest przekonana o istnieniu życia pozagrobowego. Budzi więc ta symbolika uzasadnione na-dzieje ludzkie na lepszą przyszłość każdego człowieka, zwłaszcza w odniesieniu do jego pośmiertnej perspektywy, do której przygo-tować się można jeszcze podczas ziemskiej wędrówki. Dochodzi więc w każdym z nas do pewnej zbieżności celów symboliki ziem-skiej z nieziemską. Tak zresztą się dzieje w życiu zdecydowanej większości populacji ziemskiej, która wierzy od wieków, że nasze życie nie kończy się, ale zmienia po śmierci. Nie zawsze tak jednak bywa ze wszystkimi ludźmi. Zdarza się bowiem nieraz, że symbo-lika ziemska walczy swoiście z nieziemską. Dzieje się tak dlatego, że niektórzy z nas nie wierzą w życie pozagrobowe i na plan pierw-szy wysuwają cele doczesne wspierane przez symbolikę ziemską. Wówczas symbolika ziemska bierze górę nad nieziemską. W na-szym życiu więc raz biorą górę rzeczy ziemskie a innym razem przeważają sprawy wieczne. Podobnie rzecz wygląda z symboliką związaną z naszymi celami doczesnymi. Doczesność bowiem ma to do siebie, że jest dla nas niewystarczająca. Stąd ludzie bardzo często sięgają poza szeroko pojętą doczesność właśnie poprzez symbolikę wieczności. Symbolika więc ta przeplata się bardzo czę-sto w naszym życiu przyrodzonym i nadprzyrodzonym. Od nas


jednak ostatecznie zależy, która symbolika jest bliższa naszemu sercu, ziemska czy pozaziemska.

Ma to oczywiście ścisły związek z wiarygodnością i atrakcyjno-ścią danego symbolu, który przez to potrafi, w mniej lub bardziej przekonywujący sposób, przemawiać do nas. Stąd zwykle praw-dziwe symbole wybieramy, a fałszywe odrzucamy. Taka jest po prostu naturalna kolej rzeczy, która zwykle trwa dopóty, dopóki nie zawiedziemy się na prawdziwości lub odkryjemy fałszywość konkretnego symbolu. Gdy tak się dzieje to dokonujemy rewizji naszego dotychczasowego poglądu na prawdę i fałsz symboliki naszego życia i śmierci. Właśnie ta rewizyjna symbolika, przewi-jająca się również przez całe nasze życie, nadaje także istotny sens ludzkiemu żywotowi. Wyraża bowiem jasny i ostateczny cel na-szego życia, zwłaszcza po śmierci.

Nic dziwnego, że symboliką życia i śmierci jest żywo zainte-resowana ludzkość, która od niepamiętnych czasów szuka naj-lepszych wzorców w dziedzinie sprawdzonych i wiarygodnych symboli. Gdy takowe ludzkość znajdzie trwa przy nich przez wie-ki i, co więcej, doskonali je cywilizacyjnie aż staną się najlepsze, niezastąpione, nieśmiertelne itd.

Droga do tego jest otwarta dla każdego z nas, ale nie wszystkim jest na niej po drodze. Życie bowiem nie jest tylko prostą drogą, w którym wszystko da się jasno przewidzieć, wyraźnie określić czy wszystko policzyć. Życie ludzkie to nie matematyka, w której sym-bole matematyczne dają się ściśle zdefiniować, poprawnie obliczyć i pewnie przewidzieć w ostateczny wynik.

Symbolika ludzkiego życia i umierania jest w swojej istocie nieporównywalnie bardziej skomplikowana niż problematyka ba-dawcza którejkolwiek z nauk ludzkich oddzielnie czy razem wzię-tych. Mimo tego niejasnego stanu rzeczy to jednak zdecydowana większość populacji ziemskiej kierowała się w swoim życiu bar-dziej irracjonalną symboliką życia i śmierci niż przykładowo tylko racjonalną symboliką nauk przyrodzonych. Dlatego właśnie istnie-je niepisana rywalizacja pomiędzy zwykle przewidywalną sym-boliką nauk przyrodzonych a czasem w ogóle nieprzewidywal-ną symboliką nauk nadprzyrodzonych. Rywalizacja taka wznosi nas najwyższe poziomy ludzkich wyborów symbolicznych, które


decydują o najważniejszych spraw naszego życia i śmierci. Wtedy też powyższa rywalizacja dotyczy już nie tylko ludzkich wyborów życiowych, ale i nabiera również walorów zmagań artystycznych. Stanowi to kolejny dowód na ważkość i potrzebę symboliki ludz-kiej w życiu każdego z nas. Symboliki tej bowiem nie sposób ani oderwać całkowicie od życia ludzkiego, ani też zanegować jej prio-rytetowej batalii w życiu każdego z nas. Przekonujemy się więc kolejny raz o niezwykle życiodajnej roli problematyki symbolicznej w życiu ludzkim. Dlatego właśnie panuje tak zażarta rywalizacja, gdy chodzi o jej pierwszeństwo w naszym życiu.

Przekonuje nas o tym nie tylko filozofia czy inna nauka przy-rodzona bądź nadprzyrodzona, ale i cały świat ludzkiej kultury, sztuki, literatury itp., który wprost przepełniony jest symboliczny-mi arcydziełami. Nie ma zresztą chyba żadnego dzieła ludzkiego, które nie nasycone byłoby jakąś symboliką doczesną lub wieczną. Kreatywność ducha ludzkiego wydaje się być wprost nieograniczo-na w tym względzie. Innowacyjność nasza też nie zna granic zwa-żywszy tylko na całą symbolikę ludzkiej śmierci i życia przyszłego. Dlatego z pokolenia na pokolenie nie brak jest ciągle nowych sym-boli w starej odsłonie, które życiodajnie wkraczają w sferę ludzkiej materii i ducha nieskończonego. Probabilistyka nie potrafi nawet przewidzieć ostatecznych granic jej symbolicznego istnienia. Tym bardziej żadna inna nauka przyrodzona nie jest w stanie podać nam wszystkim wzorcowych symboli na przyszłość. Każdy wiec kto zechce podjąć się ryzyka realizacji takiego wzorcowego dzieła, prędzej czy później, napotyka na niemożność jej dokonania z po-mocą tylko sił ludzkich. Stad wzywa się na pomoc nadprzyrodzo-ne moce, które mają dopiero ziścić wieczny symbol boski w śmier-telnym życiu ludzkim.

Symbol więc jakby stoi na granicy dwóch światów, ludzkiego życia i tego wszystkiego, co może nas spotkać po śmierci. Stąd nie-sie ze sobą symboliczne przesłanie życia lub przekaz śmierci. Tym samym raz jest czynnikiem życiodajnym a drugim razem staje się znakiem śmiertelnym. Symbolizować też może dozgonną łączność lub przepaść pomiędzy tymi dwoma światami. Nieść może również daleko idące wewnętrzne rozdarcie człowieka między jego ciałem a duszą. Wywoływać częściową harmonię lub pełną dysharmonię


pomiędzy rzeczami materialnymi a sprawami ducha. Symbol ma zatem właściwości zarówno czysto przyrodzone jak i stricte nad-przyrodzone. Nic dziwnego, że nabrał przez wieki wielkiej mocy i znaczenia dla całej ludzkości, która bez niego wprost obejść się nie może. Na tej podstawie można przypuszczać, że również w przy-szłości rola symbolu nie zmieni się w życiu ludzkim a może nawet wzrośnie jego znaczenie dla całej ludzkości.

Symbol zatem potrafi zawładnąć niepodzielnie naszym sercem i umysłem. Karmi zmysły i udoskonala wyobraźnię, a nawet śni się nam po nocach. Symbolika snu staje się przez to nawet ważniejsza niż symbolika dnia codziennego. Symbole bowiem powstałe na ja-wie są nam znane na ogół w przeciwieństwie do tych powstałych we śnie. Gdy jeszcze symbole senne powtarzają się uporczywie w naszych snach to staramy się poznać ich właściwe źródło i osta-teczne przeznaczenie dla nas. Mogąc to dopiero uczynić jesteśmy w pełni zadowoleni. W przeciwnym razie czujemy niedosyt, brak satysfakcji a nawet wręcz stajemy się zupełnie nieszczęśliwymi ludźmi. Symbolika zatem jawy czy snu jest dla nas równie waż-na, co łączące się z nią symbole życia i śmierci. Sądzimy bowiem intuicyjnie, że one łączą się ze sobą we wzajemnych stosunkach i związkach, które staramy się nie od dziś ostatecznie rozwikłać, zwłaszcza w aspekcie życia i śmierci.

Świat symboli zatem jest po części złożonym światem każde-go z nas. Symbolicznie w nim uczestniczymy od narodzin aż po śmierć. Stąd nie sposób symbolicznego świata zupełnie odrzucić ani go całkowicie pominąć w naszym życiu. Ma swoje już znane i ciągle niepoznane strony. Kręci się ciągle wokół tematyki ludzkie-go życia i śmierci. Prowadzi nas do pełni szczęścia choć uszczęśli-wić nas całkowicie nie może.

Paradoks symboli w naszym życiu polega głównie na tym, że coś mogą, ale w sumie niewiele lub nic nie mogą. Symbole bowiem, choć są przedmiotem ludzkich wytworów, to jednak prawdziwym podmiotem działań symbolicznych jest człowiek. Od niego na-prawdę wiele a nieraz prawie wszystko zależy w kwestii powsta-wania i realizacji symboli ludzkich.

Nieco inaczej wygląda sprawa z symbolami natury pozaziem-skiej, które przecież nie są i być nie powinny dziełem wyłącznie


ludzkim, ale także boskim. Stąd jeśli okazuje się, że symbol boski jest tylko i wyłącznie dziełem ludzkim to po prostu znaczy, że jest symbolem fałszywym. Prawdziwy bowiem symbol boski odnosi się tylko i wyłącznie do podmiotu, który zupełnie nie jest z tego świata, ale za to w całym wszechświecie symbolizuje swoją obec-ność. Ślady tej bytności uzmysławiają ludziom właśnie symbole, które mają stać się boskim dziełem wszystkich ludzi.

Warto natomiast zastanawiać się zawsze na tym, na ile symbol boski jest rzeczywistym dziełem bożym, na ile zaś tylko wytwo-rem ludzkim. Nie można zresztą mówić, pisać czy przedstawiać spraw nie z tego świata, jak tylko na sposób ludzki, tj. wedle nasze-go poznania, języka, wyobraźni etc. Antropomorfizm ten, zarzu-cany nam często od czasów starożytnych, nie jest naszym błędem bądź czymś zgoła na wskroś fałszywym, o ile zdajemy sobie do-brze sprawę z tego, że nie można inaczej mówić np. o prawdziwym Bogu i jego sprawach, jak jedynie po ludzku. Póki czas bowiem nie mamy innego rodzaju poznawania, jak tylko i wyłącznie sposób poznania ludzkiego.

Kwestią zatem otwartą pozostaje nadal pytanie, na ile symbol jest wytworem ludzkim a na ile tworem boskim? Pytanie to od wieków nurtuje ludzkość, która, choć bardzo różnie na nie odpo-wiadała, to jednak nie dała ostatecznej odpowiedzi na nie. Zwią-zane jest to właśnie z niedoskonałym poznaniem ludzkim, które poprzez symbol, również ułomnej natury, pragnie dotrzeć do do-skonałości bytowej Istoty najdoskonalszej. Właśnie mierzenie się doskonałości z niedoskonałością w symbolice ludzkiej jest sprawą kluczową w naszych rozważaniach. Jaką bowiem miarę można znaleźć w symbolicznym poznawaniu niedoskonałości w dosko-nałości. Doskonałość tylko może perfekcyjnie poznać to, co niedo-skonałe, Na odwrót jest to niemożliwe, bo w ludzkiej możności jest tylko częściowe poznanie doskonałości. Niedoskonałe nigdy nie zrówna się poznawczo czy bytowo z tym, co doskonałe. Doskona-łość tylko może potencjalnie poznać i przemienić ontycznie każdą niedoskonałość. Stąd właśnie się bierze cała symbolika mistyczne-go zjednoczenia niedoskonałości w doskonałości.

Symbolika tej przemiany jest bodaj najbardziej symboliczną transformacją bytowo-poznawczą z jaką może mieć do czynienia


każdy człowiek. Każdy z nas bowiem naturalnie pragnie tego ro-dzaju przemiany i to nie jeno symbolicznej, lecz realnej. Co bowiem człowiekowi po samej tylko symbolicznej transformacji, gdy praw-dziwej przemiany nigdy dokonać nie może? Dlatego właśnie sym-bolika tego rodzaju ma dla nas istotne znaczenie, gdy za nią idzie rzeczywista przemiana naszej niedoskonałości w doskonałość. Gdy symbolika tego rodzaju nas zwodzi i nie prowadzi do zamierzone-go celu, to ją z góry odrzucamy i uważamy za zbędną. Gdy jednak mamy nadzieję na jej realizację, to przykładamy do niej najwyższą wagę, poświęcamy należyty czas i przede wszystkim wdrażamy w życie jej nieśmiertelny rezultat.

Symbol więc dla samego symbolu nie interesuje nas zwykle na tyle, na ile ciekawi jego prawdziwa realizacja w naszym życiu. Pa-sjonuje nas bowiem dopiero wspomniana powyżej realna transfor-macja własnej ułomności w perfekcyjną doskonałość.

Symbole zatem odgrywają w tej drodze niepoślednią rolę, bo są w gruncie rzeczy właściwymi lub błędnymi kierunkowskaza-mi ludzkiej wędrówki do poszczególnych stopni doskonałości ziemskiej i nieziemskiej świętości. Symbole przez to nie są takie w sobie bezsensowne, gdy sensownie prowadzą nas do określone-go celu. Dla tego celu mobilizują nas wewnętrznie, organizują nas zewnętrznie i wyznaczają ostatecznie ścieżki naszego rozwoju oso-bistego, zbiorowego, narodowego etc. Rola tak pojętego symbolu rośnie w miarę tego, w jaki zatacza kręgi ludzkiej jakości poszcze-gólnych szczebli doskonałości i zarazem zwiększa zakres ilości osób uczestniczących na wszystkich etapach ludzkiej doskonałości i boskiej szczęśliwości. W ten sposób ludzkość orzeka, klasyfikuje i generalizuje poszczególnie powstałe i praktycznie zrealizowane symbole.

Nic dziwnego, że jest ich prawie tyle, ile może być gwiazd na niebie, gdyż każdy z nas może uważać, że ma na nieboskłonie swoją szczęśliwą gwiazdę symbolizującą dla niego wszystko to, co najlepsze może go spotkać w życiu i po śmierci. Na tej właśnie pod-stawie wzięła się niebywała jakość i niezliczona w sumie ilość ludz-kich symboli, które towarzyszą nam od wieków w naszym życiu. Proces tego powstawania symboli, refleksji nad nimi i sposoby ich realizacji zdają się w ogóle nie kończyć, ale wręcz ciągle zaczynać


przez każde nowe pokolenie ludzkie. Od wieków bowiem kolejne pokolenia ludzkie produkują niemal seryjnie nową symbolikę swo-jego życia i umierania. Procesy tego rodzaju nie ustają, ale zdają się wręcz stale postępować i ciągle się nasilać wraz z postępem cywili-zacyjnym. Stopień cywilizacyjny bowiem poszczególnych warstw ludzkości sprawia, że również następuje sukcesywny wzrost ilości i jakości naszych symboli dnia codziennego.

Nie tylko jednak postęp cywilizacyjny sprawia podniesienie wskaźnika ilości i jakości naszej symboliki, ale ważna jest też, wspomniana wcześniej, kwestia indywidualnego szczęścia ludz-kiego oraz nieporuszana do tej pory sprawa wolności osobistej każdego z nas. Bez tych dwóch kolejnych kwestii życia ludzkiego trudno jest mówić w ogóle o postępie symbolicznych całej niemal ludzkości.

Wolny wybór ludzki bowiem powoduje, że decydujemy się na jeden z symboli a pomijamy częściowo lub zupełnie inny sym-bol. Ta znamienna i podziwiana od wieków właściwość ludzka sprawia, że pragniemy zawsze dokonywać wyborów najlepszych a omijać złe, w drodze do własnego szczęścia. Stąd również w do-menie symbolicznej następuje nie tylko swoisty dobór naturalny symboli, ale także dokonuje się ich racjonalny wybór.

W ten bowiem sposób człowiek normalnie funkcjonuje i dlate-go powyższy dobór i wybór symboli jest zazwyczaj niezbędnym warunkiem ludzkiej egzystencji. Gdy natura nasza zostaje w jakiś sposób zaburzona w normalnym funkcjonowaniu to bardzo moż-liwy się staje częściowo nietrafiony lub zupełnie zły wybór sym-boliki ludzkiej. Naprawa tego wszystkiego zwykle nie jest prosta, lecz wymaga często pewnego naturalnego procesu przywracania równowagi psychofizycznej i procedury poznawczej, także możli-wej w dziedzinie ludzkiej symboliki.

PODSUMOWANIEZ tego wszystkiego, co zostało do tej pory napisane jawi się nam

bardzo złożony i nie do końca wyjaśniony świat ludzkich symboli. Wyjaśnienie tego ostatecznie nie jest zdaje się możliwe nawet przez wielotomowe dzieła naukowe. Można co najwyżej przybliżać sym-bolikę życia i śmierci czy też próbować wyjaśniać różnicę między


symbolami ludzkimi a boskimi. Ostatecznego jednak wyjaśnienia tego rodzaju problematyki zdaje się, że nigdy się nie doczekamy, bo ciągle nowe pokolenia przynoszą ze sobą nowe rozwiązania w tej mierze. Dopiero może poszczególne cząstki prawdy pozbierane z pośród wszystkich pokoleń ludzkich przyniosą kiedyś ostateczne rozwiązania kwestii istnienia symboli, ich właściwego znaczenia czy celu ostatecznego? Póki co zadowolić się musimy z koniecz-ności rozważaniami mającymi charakter wstępu lub przyczynku naukowego, z którym właśnie mamy do czynienia w niniejszym artykule.

BIBLIOGRAFIA1. Czeżowski T., Sens i wartość życia, [w:] Filozofia na rozdrożu,

Toruń 2009.2. Frankl V.E., Człowiek w poszukiwaniu sensu, przeł. A. Wolnicka,

Warszawa 2012.3. Gołaszewska M., Hipotetyczna wartość wartości, [w:] K. Popielski

(red.), Wartości dla życia, KUL, Lublin 2008.4. Jaspers K., Wiara filozoficzna, przeł. G. Sowiński, Kraków 1999.5. Tischner J., Myślenie według wartości, Kraków 1982.6. Śnieżyński K., Filozofia sensu jako odpowiedź na kryzys metafi-

zyki. W stronę nowej „filozofii pierwszej”, „Poznańskie Studia Teologiczne”, 22, 2008.


Jarosław Klimaszewski, KONFLIKTY SPOŁECZNE: FORMY, PRZYCZYNY... 129R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

Jarosław KLIMASZEWSKI

KONFLIKTY SPOŁECZNE: FORMY, PRZYCZYNY, DYNAMIKA

THE ESSENCE OF THE TERM OF SECURITY

STRESZCZENIEObiektywnie rzecz biorąc, sprzeczności społeczne są siłą mo-

toryczną rozwoju społecznego. Ponadto, sprzeczności rozwoju społecznego tworzą również zachętę dla różnorodnych intere-sów społecznych, których dążenia do realizacji stają się powo-dem konfliktów społecznych. Różnorodne rozmieszczenie grup społecznych o odmiennych interesach wobec ośrodków realizacji tych interesów kreuje napięcia społeczne, których kumulacja po-wodować może konflikty społeczne. Zatem działalność systemu społecznego w narastającej współzależności z systemami: ekono-micznym i politycznym powoduje, że pojawiają się sprzeczności obszaru pogranicza między systemami, których skutki w nowo-czesnych społeczeństwach przenoszone są coraz częściej do poli-tyki.

ABSTRACTObjectively speaking, the social contradictions are the driving

force of social development. In addition, the contradiction of social development also create an incentive for a wide variety of interests, which strive to become the reason of social conflicts. A variety of distribution of social groups with different interests to these centers of interests creates social tensions, which may cause the accumulation of social conflicts. Therefore the activities of the social system in the growing interdependence of systems: economic and political causes that there are contradictions in the area between


systems, the effects of which in modern societies are increasingly being transferred to the policy.

Słowa klucze: konflikt, spór, wartości, proces, sprzeczność, cel

Keywords: conflict, dispute, values, process, contradiction, purpose

WPROWADZENIEBezpieczeństwo społeczne, zwane też socjalnym1 od zarania

ludzkości przedmiot tęsknot i różnorodnych zabiegów społecz-nych, w drugiej połowie XX wieku zajęło czołową pozycję wśród wartości i potrzeb współczesnego obywatela cywilizowanego świata, na trwałe wpisując się w katalog podstawowych praw oby-watelskich ustrojów demokratycznych.

Bezpieczeństwo społeczne to niewątpliwie zmniejszanie poczu-cia zagrożenia czy redukowanie stanów niepewności ekonomicz-no-społecznej poprzez zaspokajanie potrzeb społecznych przy-czynia się do utrzymywania pokoju społecznego, który jako stan powszechnie jest pożądany. Elementy bezpieczeństwa socjalnego zdeterminowane były z jednej strony przez wymogi rozwoju ka-pitalizmu, z drugiej zaś przez stale obecne konflikty interesów po-między pracą i kapitałem.

Zjawiskiem nieuniknionym dla wszystkich grup społecznych jest konflikt społeczny. Pojawia się on na gruncie nawarstwionych, wykluczających się emocji, a objawia się afektem wrogich i anta-gonistycznych postaw. Egzystujące od dawna i nadal rosnąca am-plituda konfliktów międzyludzkich na świecie powoduje potrzebę analizy tego zjawiska, jego form, przyczyn i dynamiki. Wnikliwa obserwacja desygnuje, że kuriozum te nie jest jednorazowe, chwi-lowe i przemijające, lecz ma charakter procesu ciągłego i trwałego, podlegającego określonym prawom i odznaczającego się wzra-stającą dynamiką. Dalsza analiza zjawiska prowadzi do wniosku, że jest to wynik rozwoju technicznych możliwości ludzkości przy

1 A. Rajkiewicz przyjmuje, że istotę bezpieczeństwa socjalnego stanowią „... gwarancje uzyskania pomocy zewnętrznej (poza rodzinnej) w przypadkach zdarzeń losowych i w innych sytuacjach prawem bądź umowami określonych”, tenże, „Potrzeba bezpieczeństwa socjalnego”, [w:] Polityka społeczna nr 3/ 1988, s. 6.

Jarosław Klimaszewski, KONFLIKTY SPOŁECZNE: FORMY, PRZYCZYNY... 131

równoczesnym niedorozwoju odpowiedzialności za globalne skut-ki stosowania tego rozwoju.

POJĘCIE KONFLIKTU SPOŁECZNEGOO konfliktach społecznych mówimy wówczas kiedy dochodzi

do sprzeczności interesów pomiędzy grupami lub częściami grup społecznych. Konflikt społeczny definiowano na wiele różnych sposobów. Z punktu widzenia prowadzonych rozważań zaprezen-towane zostaną niektóre z nich.

Szeroko dostępna Encyklopedia Powszechna PWN podaje, że za konflikt społeczny uważamy stosunek między grupami lub kla-sami społecznymi wynikający ze zmniejszenia szansy lub umożli-wienia zaspokojenia interesów jednej grupy lub klasy przez drugą, jak również stosunek między jednostkami należącymi do różnych grup społecznych, mający źródła w sprzecznych ze sobą warto-ściach i celach uznawanych przez te grupy2.

Według Słownika socjologicznego, konflikt to proces społeczny zachodzący pomiędzy jednostkami, grupami, klasami, narodami czy organizacjami, wynikającymi ze sprzeczności ich interesów, celów, intencji, poglądów, motywów czy obowiązków powodują-cych powstanie wrogości między nimi3.

Również szeroko dostępny Słownik Wyrazów Obcych wyjaśnia, że konflikt (z łac. conflictus – zderzenie) to wszelkie zetknięcie się sprzecznych dążeń, niezgodność interesów, poglądów; antago-nizm, kolizja, spór, zatarg4.

Konflikt społeczny oznacza walkę dotyczącą wartości i roszczeń do ograniczonych zasobów, statusu i władzy, w której celem opo-nentów jest zneutralizowanie, narażenie na szwank bądź wyelimi-nowanie rywali5.

2 Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3., Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 451.3 K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Wyd. Graffiti BC, Toruń 2004, s. 136.4 Słownik Wyrazów Obcych, Wyd. Polskie Wydawnictwo PWN, Warszawa 1979, s. 378.5 L.A. Coser, Funkcje konfliktu społecznego, Wyd. Zakładu Wydawniczego „NOMOS”, Kraków 2009, s. 5.


Według Jana Szczepańskiego6 istotą konfliktów społecznych jest dążenie jednostek lub całych grup do zaspakajania własnych potrzeb i interesów przez wyeliminowanie innych grup lub jed-nostek o podobnych zamiarach. Podstawa konfliktów jest odmien-ne interpretowanie systemu wartości społecznych. Są postrzegane jako zjawisko negatywne, jednak mogą wzmacniać daną grupę lub jednostkę, której ten konflikt dotyczy7.

Z kolei R. Fisher, W. Ury i B. Patton określają konflikt za zde-rzenie, sytuację sprzeczności, w której uczestnicy próbują narzucić sobie nawzajem swoja wolę8.

Natomiast J.A. Stoner i Ch. Wankel definiują konflikt jako spór dwóch lub więcej członków albo grup, wynikający z konieczności dzielenia się ograniczonymi zasobami albo pracami lub zajmowa-nia odmiennej pozycji, różnych celów, wartości lub postrzeżeń9.

Z. Uniszewski przedstawia konflikt społeczny i synonimy tego określenia (spory zbiorowe, niepokoje społeczne itp.) jako definio-wane przez wspólną cechę tkwiącą u ich podłoża: wynik dążenia do tego, co się postrzega jako cele nie do pogodzenia (korzyść jed-nej strony musiałaby być osiągana kosztem drugiej)10.

Konflikt to proces, w którym strona A podejmuje świadome wysiłki zmierzające do udaremnienia dążeń strony B przez bloko-wanie w jakiś sposób osiągnięcia przez nią celów lub blokowanie działań w jej interesie11.

FORMYKonflikty społeczne wyrosłe ze sprzeczności generowanych

przez system społeczny obiektywnie wymagają uruchamiania

6 Jan Szczepański był polskim socjologiem, emerytowanym profesorem Uniwer-sytetu Łódzkiego, Wojskowej Akademii Politycznej oraz członkiem Polskiej Akade-mii Nauk. Jego prace są poświęcone teorii i historii socjologii oraz badaniom nad przekształceniami struktury społecznej.7 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Wyd. PWN, Warszawa 1970, s. 484.8 R. Fisher, W. Ury, B. Patton, Dochodząc do TAK. Negocjowanie bez poddawania się, Wyd. PWE, Warszawa 1994, s. 9.9 J.A. Stoner, Ch. Wankel, Kierowanie, Wyd. PWE, Warszawa 1997, s. 229.10 Z. Uniszewski, Konflikty i negocjacje, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2000, s. 123.11 S.P. Robbins, Zachowania w organizacji, Wyd. PWE, Warszawa1998, s. 291.


mechanizmów przystosowawczych, chroniących i sam system społeczny i jego otoczenie przed destrukcyjnymi skutkami różnych form ich przejawiania się12.

Jedną z form konfliktu społecznego jest walka. Podczas walki jednostki chcą zrealizować własne interesy, używając przemocy cielesnej jako środka osiągnięcia celów. Następną formą konfliktu jest spór. W trakcie sporu zyskują na znaczeniu elementy osobiste. Zinstytucjonalizowanym typem tego zjawiska jest spór prawny13. Simmel14 stwierdził, że w pierwszych dekadach XX wieku ta forma konfliktu odegrała dużą rolę, ponieważ mocno sformalizowane zo-stało nie tylko prawo, ale i także sam spór prawny. Formą konfliktu jest współzawodnictwo. O wiele trudniej znaleźć tu osobiste mo-tywy i potrzeby. Współzawodnictwo ograniczone jest przez prawo i moralność. Jest to, według Simmla, zastępcza forma konfliktu15.

Od najwcześniejszych stadiów rozwoju kapitalizmu trwa do-skonalenie i rozbudowywanie metod postępowania stron w kon-fliktach pracowników z właścicielami. Pracownicy uciekają się do strajków. Jako uzupełnienie wystąpień strajkowych, a czasem jako samodzielną formę, stosuje się wiece, demonstracje, marsze prote-stacyjne, petycje do parlamentu lub rządu. Obecnie strajk uznawa-ny jest za szczególną fazę konfliktu zbiorowego. W tę fazę konflikt wchodzi dopiero wtedy, gdy spór nie zostanie rozwiązany, pomi-mo zastosowania procedury negocjacyjnej. Strajk jest podstawową i najbardziej skuteczną formą akcji pracowniczej. Biorąc pod uwa-gę jego najistotniejsze elementy i wykorzystując terminologię przy-jętą przez marksistowskie nauki społeczne można określić strajk

12 H. Białyszewski, Teoretyczne problemy sprzeczności i konfliktów społecznych, Wyd. PWN, Warszawa1983, s. 19. 13 L.A. Coser, …, op. cit., s. XXXV.14 Georg Simmel – filozof, teoretyk kultury, jeden z pierwszych niemieckich socjologów. Był jednym z twórców mikrosocjologii. Obecnie jest uważany również za jednego z prekursorów socjologii codzienności. Za właściwy przed-miot zainteresowań socjologii Simmel uznawał trwałe formy stosunków mię-dzyludzkich, badane niezależnie od kontekstu historyczno-psychologicznego, w jakim występują. Pojęciu społeczeństwa rozumianemu jako realnie istniejąca ponadjednostkowa całość przeciwstawiał proces uspołecznienia, którego bada-niem miałaby zająć się socjologia. 15 L.A. Coser, …, op. cit., s. XXXV.


jako odmianę klasowego wystąpienia proletariatu, polegającą na organizacji nacisku na przedsiębiorców lub organy państwowe w formie całkowitego lub częściowego przerwania pracy, albo za-kłócenia w inny sposób normalnego przebiegu procesu produkcji, w celu spowodowania strat przedsiębiorcy lub zamanifestowania stanowiska wobec posunięć organów państwa16.

Najbardziej radykalną, obok strajku formą wywierania nacisku na pracodawców w czasie zbiorowych konfliktów pracy jest boj-kot. Bojkot w sferze stosunków praca – kapitał można określić jako formę zorganizowanego nacisku pracowników dążących do eko-nomicznej izolacji przedsiębiorców w celu osiągnięcia określonych efektów gospodarczych i społeczno-politycznych17.

Oprócz strajków i bojkotów, szczególnie dramatyczną formą zorganizowanych akcji pracowniczych są zbiorowe odejścia od pracy – wspólne i jednoczesne wypowiedzenie przez zatrudnio-nych umowy o pracę. Z punktu widzenia prawa takie działanie nie może być zakwalifikowane jako strajk. Pracownicy opierają się bo-wiem w tym przypadku nie na prawie do strajku, a na tradycyjnej dla burżuazyjnego systemu prawnego ,,wolności umowy o pracę”. W ostatnich latach ta forma nacisku jest stosowana bardzo rzad-ko18.

Podstawową formą nacisku ze strony pracodawców w zbioro-wym konflikcie dotyczącym pracy jest lokaut. Polega on na jedno-czesnym, zbiorowym, zwolnieniu (bezterminowym lub czasowym) pracowników w celu wywarcia presji i tym samym zmuszenia ich do ustępstw ekonomicznych i politycznych19.

Tradycyjną i często stosowaną formą konfliktu społecznego jest pikietowanie zakładu pracy lub instytucji, polegające na blo-kowaniu wejścia do danego obiektu przez zorganizowane grupy pracowników. Jest to ponadto forma najbardziej spektakularna

16 J. Kałuszka, P. Szymański, Związki, strajki, negocjacje, Wyd. Młodzieżowej Agencji Wydawniczej, Warszawa 1982, s. 10-39.17 Ibidem, s. 64-65.18 Ibidem, s. 66.19 Ibidem, s. 68.


z uwagi na możliwość jej szerokiego rozpowszechniania w środ-kach masowej informacji20.

Konflikt może przybierać formę wojny domowej czy debaty parlamentarnej, strajku czy dobrze uregulowanych negocjacji21. Sabotaż – działania, których celem jest osłabienie siły gospodarczej i militarnej państwa, które jest przeciwnikiem w konflikcie zbroj-nym dokonywane bez użyci broni.

PRZYCZYNYKonflikt będąc zjawiskiem społecznym na podłożu dwojakiego

co najmniej związku przyczynowo-skutkowego: przyczyn neutral-nych i moralnych, przyczyn neutralno-moralnych i reguł etycznych oraz przyczyn doktrynalno-etycznych, ale pozostających w związku z określoną poza moralną sytuacją teoretyczną lub społeczną. Nie występują lub występują zgoła rzadko czyste relacje przyczyn mo-ralnych i etycznych.

O możliwości wystąpienia konfliktu społecznego decyduje sto-pień zgodności celów, zakres, w jakim dzieli się pożądane dobra oraz stopień współzależności. Z tego względu np. mało prawdo-podobny jest konflikt między kierowcami autobusów miejskich a nauczycielami szkół powszechnych. Nauczyciele mają natomiast dość powodów do pozostawiania w konflikcie wobec przełożo-nych władz oświatowych i resortu zdrowia, współodpowiedzial-nego za zanik szkolnej służby medycznej.

Przyczyny neutralne mogą być reprezentowane przez szero-ki splot stosunków społecznych, różnorodnych działań ludzkich w grupach zarówno formalnych, jak i nieformalnych. Mogą to być np. założone i powiązane ze sobą systemy dopełnień stosun-ków sportowych i artystycznych z ekonomicznymi i polityczny-mi, z pewnych względów umożliwiające lub przekreślające karierę i pozytywną ocenę jednostek lub jakichś wąskich zespołów nie-formalnych. Przyczyny moralne manifestujące tutaj swoją obec-ność pozytywnymi lub negatywnymi nastawieniami, wyborami,

20 Ibidem, s. 66.21 J. Mucha, Konflikt i społeczeństwo: z problematyki konfliktu społecznego we współcze-snych teoriach zachodnich, Wyd. PWN, Warszawa 1979, s. 186.


działaniami i skutkami moralno-etycznymi nie są czymś sztucznie dołączonym, ale wewnętrznie z tym różnorodnym splotem i wie-lorakim systemem społecznych dopełnień związanych. Samoist-ne przyczyny moralne, których istnienie, a nawet treść nie byłaby uwarunkowana jakąś sytuacją społeczną poza moralną, z reguły nie występują. Z racji jednak pewnej odrębności przyczyn moral-nych, jeśli zachodzi społeczna bądź naukowa potrzeba, dadzą się one wydzielić ze współ związków i z relacji przyczyn neutralnych.

Należy przewidzieć i taką możliwość, kiedy w postaci swoiście rozumianych przyczyn moralnych wystąpią rozważania i ustale-nia doktrynalno-etyczne, na które powstało społeczne zapotrzebo-wanie w tym sensie, że mają one pomóc ocenić bądź uzasadnić, jako słuszną pewną sytuację społeczną lub teoretyczną dotychczas względnie neutralna moralnie. Te sytuacje również mogą stać się przesłanką złudnego wyobrażenia o czysto teoretycznych anali-zach i przyczynach etycznych w konfliktach społecznych22.

W konflikcie społecznym wartości etyczne zabezpieczają jego przerodzenie się w konflikt moralny. Zabezpieczenie to ma zarów-no charakter jednostkowy – kiedy powstrzymuje ludzi elementar-nym wartościom etycznym i aktywizuje do pozytywnego, w sensie moralnym i zawodowym, rozstrzygnięcia konfliktu społecznego, jak i społeczny – jeśli uniemożliwia przerodzenie się konfliktu spo-łecznego w konflikt moralny dzięki sposobowi organizowania sto-sunków społecznych, w zasięgu, których istnieje ów konflikt23.

Przyczyn sytuacji konfliktowych należy upatrywać w niewłaści-wych stosunkach międzyludzkich, zwłaszcza w relacji przełożony – podwładny. W różnego rodzaju interakcjach utrudnienie realizo-wania potrzeb społecznych (uznania, szacunku, samo urzeczywist-nienia) powoduje powstawanie wewnętrznych napięć. Niezrealizo-wanie tych potrzeb w powiązaniu z trudnościami z zastosowaniem przez jednostkę określonego wzoru zachowania prowadzi w rezul-tacie do konfliktu danej jednostki z otoczeniem. Należy dodać, że osoby te posiadają najczęściej nieskrystalizowany system wartości.

22 J. Pawlica, O konfliktach i postawach moralnych, Wyd. Literackie, Kraków 1973, s. 63-64.23 Ibidem, s. 126.


Każdy konflikt, który rozwinął się do znacznych społecznie roz-miarów i zaistniał w świadomości ogółu, ma przyczynę obiektyw-ną. Jest nią wcześniej kolizja interesów, wyzwalająca stany utajonej agresji, frustracji, buntu, dezaprobaty. Zarodkiem konfliktu jest przysłowiowa kropla przelewająca dzban: jakiś fakt pobudzający do uzewnętrznienia pretensji, uporządkowania ich, nadania prote-stowi zorganizowanej formy.

Fakt taki nie musi polegać na prawdzie, może być plotką, po-mówieniem, imaginacją umyślnie podsycaną przez prasę ( tzw. ,,fakt prasowy”), wręcz prowokacją. Do grupy naturalnych kata-lizatorów konfliktu należą chybione wypowiedzi publiczne ludzi władzy (np. znane powiedzenie ,,rząd się sam wyżywi”). Niefor-tunne słowo, wypowiedziane drażniąco, w napiętej sytuacji działa jak iskra rzucona w proch. tlące się zniecierpliwienie i gniew przy-bierają wtedy gwałtownie postać wielu ognisk zapalnych, łatwo zlewających się w jeden pożar. Jest tu szerokie pole do popisu dla graczy politycznych, wygrywających interesy własne lub wąskie interesy grupowe dla zachowania traconej z wolna pozycji lub dla stworzenia jakościowo nowej sytuacji24.

W sytuacjach między grupą a liczącą się społecznie jednostką – wielką indywidualnością przyczynami konfliktu mogą być:

— nie dające się usunąć różnice zdań w podstawowych kwestiach między grupą a jej liderem;

— brak szybkiego porozumienia z powodu dysponowania różny-mi źródłami informacji;

— wiarołomstwo ze strony lidera lub jego dotychczasowych so-juszników;

— dekompozycja grupy pozbawiająca ją cech partnerstwa w rysu-jącym się sporze;

— kunktatorstwo którejkolwiek ze stron, irracjonalne wahania nad wyborem celu lub dróg jego realizacji;

— presja czynników zewnętrznych (np. zatory płatnicze w ban-kach, zawirowania sytuacji międzynarodowej) spychająca w chaos stosunki między grupą a liderem;

24 Z. Uniszewski, …, op. cit., s. 123.


— przerost ambicji, próżność, pycha, zapędy wodzowskie pozba-wione racjonalnych podstaw, a nawet symptomy choroby psy-chicznej, przekreślającej przewidywalność zachowań jednostki25.W sytuacjach spornych między grupami przyczynami konfliktu

mogą być – obok wcześniej wymienionych – także inne, a mianowicie: — nie zrównoważony nacisk zaplecza społecznego poszczegól-nych grup interesów, trudny do pokonania wpływ tzw. myśle-nia życzeniowego;

— konkurencja metod załatwiania spraw wypracowanych w prze-szłości przez poszczególne grupy uwikłane w konflikt, nieustę-pliwość;

— solidaryzm wewnątrzgrupowy powstrzymujący przed kom-promisem z obawy przed utratą zewnętrznej wiarygodności grupy jako całości;

— zwiększona podatność na skłócenie we własnych szeregach; — zróżnicowanie merytorycznej znajomości przedmiotu sprawy w obrębie grupy, gdzie w przypadku liczniejszego gremium muszą w sposób nieunikniony tworzyć się współśrodkowo krę-gi wtajemniczenia co do istoty i szczegółów sprawy26.Konflikt społeczny ma miejsce wtedy gdy jednostki lub grupy spo-

łeczne dążą do realizacji swoich potrzeb i celów poprzez wyelimino-wanie innych jednostek lub grup, które dążą do tych samych celów. Do najważniejszych przyczyn konfliktów społecznych zalicza się:

— sprzeczności strukturalne mają związek ze strukturą społeczną ponieważ dotyczą takich społeczeństw, w których występują klasy społeczne, co oznacza dużą rozbieżność w podziale dóbr między tymi klasami, wynikające w różnym poziomie życia po-między klasami;

— dysproporcje rozwojowe zalicza się do głównych przyczyn kon-fliktu między państwami wysoko rozwiniętymi a krajami trze-ciego świata;

— brak równowagi rynkowej może być przyczyną konfliktu mię-dzy producentem a konsumentami w sytuacji kiedy popyt prze-wyższa podaż lub odwrotnie;

25 Ibidem, s. 126.26 Ibidem, s. 127.


— zły system informacji, który prowadzi do domysłów, uogólnień i podawania nieprawdziwych informacji;

— sprzeczności pomiędzy wartościami są przyczyną najostrzej-szych konfliktów, ponieważ różnice światopoglądowe nigdy nie pozwalają na zawarcie porozumienia;

— rodzinne i małżeńskie, związane są często z patologiami po-wstającymi w rodzinach, tj. alkoholizm, narkotyki czy rozwód;

— pokoleniowe, odnoszą się do rozbieżności zdań pomiędzy po-koleniami, występuje w rodzinie. Nasilają się w okresie szybkie-go rozwoju cywilizacyjnego kiedy to świat wartości starszego pokolenia nie rozumie nowych powstających wartości27.

DYNAMIKA KONFLIKTUKażdy konflikt charakteryzuje się swego rodzaju cykliczno-

ścią. Nie rozwiązany czynny może po pewnym czasie przerodzić się w konflikt ukryty, bierny. Jest to szczególnie prawdopodobne, kiedy uczestnicy sporu stosują nieefektywne strategie rozwiąza-nia konfliktów, np. odwlekanie może po pewnym czasie prowa-dzić do obniżenia siły i natężenia antagonizmów między strona-mi, spowodować chwilowy zanik działań czynnych, a tym samym przejść w fazę konfliktu biernego. Taka dynamika jest uwarun-kowana szczególnie sytuacją bezpośredniej wzajemnej zależności stron konfliktu. Na tej podstawie można sugerować, że konflikty rodzinne będzie cechowała duża dynamika, częste zmiany aktyw-ności (duża bezpośrednia współzależność członków rodziny). Dla porównania, konflikt pacyfiści – militaryści będzie charakteryzo-wał się małą dynamiką, częściej będzie pozostawał w fazie ukrytej i tylko czasami będzie manifestował się działaniami czynnymi28.

Istnieje szereg psychologicznych mechanizmów napędzania konfliktu społecznego. Funkcjonują one najczęściej w przypadkach długiej historii wzajemnych kontaktów. Te mechanizmy powodują

27 J. Szczepański, ..., op. cit., s. 484-489; A. Adamus-Matuszyńska, Wybrane pro-blemy socjologii, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1997, s. 81-88.28 St. Chełpa, T. Witkowski, Psychologia konfliktów. Praktyka radzenia sobie ze sporami. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995, s. 147.


eskalację konfliktu i decydują o jego dużej dynamice. Oparte na procesach spostrzegania społecznego powodują, że mamy zupeł-nie niezgodny z rzeczywistym obraz sytuacji i drugiej osoby. Czło-wiek zaangażowany w konflikt ma poczucie, że jest niewinną ofiarą, która broni prawdy i sprawiedliwości. Konflikt to wynik złośliwej napaści. Święcie przekonany o swojej racji człowiek taki proponuje ,,sprawiedliwe” rozwiązanie, które tylko z powodu bra-ku dobrej woli i przez złośliwość nie zostaje przyjęte. Naturalną konsekwencją takiego spostrzegania jest przekonanie, że wszystko co robimy jest dobre, to zaś, co robi strona druga – złe29.

Konflikt społeczny niejednokrotnie eskaluje z powodu tenden-cyjności w spostrzeganiu. Otóż tak dobrze, jak widzimy źdźbło w oku naszego przeciwnika, widzimy również wszystkie jego pod-stępy, nieczystą grę. Belką w naszym oku jest ta sama nikczem-ność, której się dopuszczamy wobec strony przeciwnej, ale której nie jesteśmy w stanie dostrzec. Obie strony narzekają wskazując doznane krzywdy i … dalej robią to samo. Kiedy nawet uzyskają świadomość takiego błędu, ukryją się w przekonaniu, że im przy-sługuje prawo do takiego działania, podczas gdy drugiej stronie nie. Takie podwójne normy są również w stanie utrzymywać wy-sokie natężenie konfliktu.

Dynamika konfliktu społecznego została dość dobrze przedsta-wiona w modelu incydentu konfliktowego Jamesa S. Colemana30. Rysunek 1 przestawia taki incydent, który eskaluje m.in. w opar-ciu o powyżej przedstawione mechanizmy. Konfliktem kierowa-no w bardzo zły sposób, wobec czego konkretna sprawa, która spowodowała jego powstanie, ustąpiła miejsca problemom dużo ogólniejszym. W miarę narastania konfliktu ujawniły się proble-my nie związane z ,,iskrą”, która spór roznieciła. Wyciągnięto na powierzchnię problemy stłumione, konflikt zaczął żyć własnym życiem31.

Duży wpływ na dynamikę konfliktu mają procesy spo-strzegania społecznego, które powodują, iż mamy niezgodny

29 Ibidem, s. 148.30 Model ten został w sposób wyczerpujący przedstawiony [w:] J. S. Coleman, Community Conflict, New York 1957, s. 11.31 Ibidem, s. 149.


z rzeczywistością obraz sytuacji i drugiej osoby. Konflikt niejedno-krotnie eskaluje z powodu tendencyjności w spostrzeganiu . Obie strony narzekają na siebie nawzajem, krzywdzą się i dalej robią to samo. Kiedy uzyskają świadomość błędu kształtują przekonanie, że im przysługuje takie prawo – do tego rodzaju działań podczas gdy drugiej stronie nie. Takie podwójne normy są również w stanie utrzymywać wysokie natężenie konfliktu.

Rys. 1. Dynamika incydentu konfliktowegoŹródło: J.S. Coleman, Community Conflict, New York 1957, s. 11.

ZAKOŃCZENIEU podłoża konfliktów społecznych najczęściej tkwi rywalizacja

o określone dobra materialne, o dostęp do statusu, władzy bądź ograniczonych dóbr. Często konflikty te przybierają formę prote-stu grupy upośledzonej w rozdziale owych dóbr i pozbawionej możliwości korzystania z innych, zinstytucjonalizowanych form walki o te dobra. Protestujący nie są nie są w stanie podjąć bezpo-średniej walki z konkurującymi grupami interesów lub ośrodkami


decydującymi o podziale dóbr, gdyż brak im odpowiednich atu-tów, takich jak władza, organizacja, dostęp do środków informa-cji itp., niezbędnych do zapewnienia minimum powodzenia w tej walce.

Konflikt społeczny jest formą stosunku między stronami, opar-tą na wzajemnym stosowaniu wobec siebie negatywnych sankcji32. Przyczyna pierwsza to konflikty powstające w procesie zaspokaja-nia potrzeb. Przyczyna druga to generowane przez system społecz-ny sprzeczności, które wpisane w rzeczywistość stanowią źródło potencjalnych konfliktów społecznych. Występujące w systemie społecznym sprzeczności wynikają z istoty tego systemu – ludzie rodzą się różni, a ich potencjał zdolności jest modyfikowany przez szeroko rozumiane warunki życia, przez wartości, które grupa społeczna przyjmuje, przez metody egzekwowania respektu dla tych wartości.

Konflikt ma swoje źródło w zróżnicowaniu, a dokładniej w sprzeczności.

LITERATURA 1. Adamus-Matuszyńska A., Wybrane problemy socjologii. Wyd.

Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1997. 2. Białyszewski H., Teoretyczne problemy sprzeczności i konfliktów

społecznych, Wyd. PWN, Warszawa 1983. 3. Chełpa St., Witkowski T., Psychologia konfliktów. Praktyka radze-

nia sobie ze sporami, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995.

4. Coleman J.S., Community Conflict, New York 1957. 5. Coser L.A., Funkcje konfliktu społecznego, Wyd. Zakładu

Wydawniczego „NOMOS”, Kraków 2009. 6. Coser, L.A., The Functions of Social Conflict, Glencoe - Illinois

1956. 7. Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3., Wyd. Naukowe PWN,

Warszawa 1996.

32 L.A. Coser, The Functions of Social Conflict, Glencoe - Illinois 1956, s. 8.


8. Fisher R., Ury W., Patton B., Dochodząc do TAK. Negocjowanie bez poddawania się, Wyd. PWE, Warszawa 1994.

9. Kałuszka J., Szymański P., Związki, strajki, negocjacje. Wyd. Młodzieżowej Agencji Wydawniczej, Warszawa 1982.

10. Mucha J., Konflikt i społeczeństwo: z problematyki konfliktu spo-łecznego we współczesnych teoriach zachodnich, Wyd. PWN, Warszawa1979.

11. Olechnicki K., Załęcki P., Słownik socjologiczny, Wyd. Graffiti BC, Toruń 2004.

12. Pawlica J., O konfliktach i postawach moralnych, Wyd. Literackie, Kraków 1973.

13. Rajkiewicz A., Potrzeba bezpieczeństwa socjalnego, [w:] Polityka społeczna nr 3/ 1988.

14. Robbins S.P., Stephen P., Zachowania w organizacji, Wyd. PWE, Warszawa 1998.

15. Słownik Wyrazów Obcych, Wyd. Polskie Wydawnictwo PWN, Warszawa 1979.

16. Stoner J.A., James A., Wankel Ch., Kierowanie, Wyd. PWE, Warszawa 1997.

17. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Wyd. PWN, Warszawa 1970.

18. Uniszewski Z., Konflikty i negocjacje, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2000.


NOTY O AUTORACH

Budayová Zuzana – PhDr., PhD.; Katolícka univerzita, Teologická fakulta Spišské Podhradie, Slovakia

Bursová Janka – PhDr.; PhD.; Katolicki Uniwersytet w Rużomberku TF Košice

Donarski Jerzy – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie

Kędzierski Leszek – dr; Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Klimaszewski Jarosław – ppłk rez. dr inż.; Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego w Łomży

Kochański Tomasz – dr inż.; Instytut Logistyki Wydziału Logistyki WAT

Mylik Mirosław – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie

Niewitecka Klaudia – Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie

Szajda Mariusz – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie

Turkowska Monika – Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie

Documents

Zarządzanie i Edukacjawarszawa.janski.edu.pl/files/wydawnictwo/ZiE 106/ZiE_106.pdfModel klienta budowany w celu realizacji projektu CRM powi-nien więc być spójny w ramach całej