Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu

İZAHLI

MUĞAM

LÜĞƏTİ

: $m:

Бак!-2015

Redaksiya heyəti:

Akif Əlizadə

Firəngiz Əlizadə

İsa Həbibbəyli

Teymur Kərimli

Fərhad Bədəlbəyli

Siyavuş Kərimi

Ərtegin Salamzadə

Muxtar İmanov

b r,. Ь \ Ь ^ * :

I - 9 9Layihənin rəhbərləri:İsa Həbibbəyli - AMEA-nm həqiqi üzvüFərhad Bədəlbəyli -SSRİ və Azərbaycan xalq artisti, professor

Tərtibçilər: Tariyel M əm m ədov - əm əkdar incəsənət xadim i, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor

Cavanşir Quliyev - əməkdar incəsənət xadimi, professor

Ön sözün müəllifi: Tariyel Məmmədov - əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor

Elmi redaktorlar: M uxtar İmanov -AMEA-nın müxbir üzvü Nailə Rəhimbəyli -AM EA Folklor İnstitu tu “Musiqi fo lk loru”

şöbəsinin müdiri, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru

Rəyçi: Sevil Fərhadova -AMEA M emarlıq və İncəsənət İnstitutu “Muğamşünaslıq” şöbəsinin müdiri, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru

İngilis dilinə tərcümə edən: Vəfa İbrahimova - AMEA Folklor İnstitutu “Mərasim folkloru” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Kitab Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə (11.12.2014, №8) çap olunur.

İzahlı muğam lüğəti. Bakı, “OL” NPKT, 2015, 214 səh., illüstrasiyalarla

Azərbaycan muğamı dünyanın mənəvi dəyərlər sisteminin ən nadir incilərindəndir. Azərbaycan muğam irsinin qorunub gələcək nəsillərə çatdırılması və dünyada tanıdılması bizim mənəvi borcumuzdur. Təqdim etdiyimiz növbəti muğam layihəsinin ali missiyası da məhz bundan ibarətdir.

Kitab iki hissədən ibarətdir. I hissə muğam terminlərinin şərhinə həsr olunmuşdur. “Azərbaycan muğamı - kolleksiya” adlanan II hissədə isə muğamın ayrı-ayrı janr və növlərinə aid nümunələr toplanmışdır.

Kitab musiqişünaslar, folklorşünaslar, bəstəkarlar, musiqi ifaçıları, ali və orta ixtisas musiqi məktəblərinin müəllimləri və tələbələri, həmçinin Azərbaycanın şifahi ənənəli musiqi yaradıcılığı ilə maraqlanan oxucular üçün nəzərdə tutulur.

M 490.5010000 sifaridə M A-016-04-15 SljanŞlƏ

ISBN 978-9952-494-45-7

® Folklor İnstitutu: azfolklor@yahoo.com © AMEA Folklor İnstitutu. 2015© “OL” NPKT. 2015

Tariximiz zəngindir. Xalqımız əsrlər boyu böyük sınaqlardan, çətinliklərdən keçmiş, ancaq öz mənliyini, öz milliliyini, öz dilini itirməmişdir.

Heydər Əliyev

ON SOZ

Elə maddi və mənəvi sərvətlər var ki, onlar əsrlərdən bəri cilalanaraq, nəsildən-nəslə keçərək müasir dövrün tükənməz mədəni xəzinəsinə çevrilmişdir. Şərq musiqi professionallığına və şifahi ənənələrə əsaslanan muğam məhz belə bir sənət abidəsidir.

Ənənəvi klassik musiqi mədəniyyətimizin əsas irsini təşkil edən muğam sənəti hər zaman özünəməxsus xüsusiyyətləri, musiqisinin p ro fessionallığ ı, estetik baxım dan m ükəm m əlliyi, həyatiliyi və dünyəviliyi ilə seçilmişdir. Azərbaycan muğam ifaçılığmın əsrlərlə cilalanmış vokal və instrumental ifa texnikası, musiqi təfsirinin səciyyəvi üslub xüsusiyyətləri, m illi alətlərim iz ta r, kam ança, qavalın qovuşuğundan yaranan xüsusi rəng çaları bu sənəti zirvələrə qaldırmışdır. Qədim dövrlərdən muğama xas olan improvizə xüsusiyyəti Şərq mədəniyyətinin bu təkrarolunmaz sərvətini fərqləndirən cəhətlərdən biri olmuşdur.

Hər bir xalqın mədəniyyətinin inkişafı bu mədəniyyətin qayğıkeşliklə qorunmasından çox asılıdır. Ulu öndərimiz, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Respublikaya rəhbərlik etdiyi dövrlərdə mədəniyyətimizin, incəsənətimizin, ədəbiyyatımızın, elmimizin və təhsilimizin inkişafı sahəsində böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir. Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərlərimizin öyrənilməsini və qorunub saxlanmasını həmişə mühüm bir vəzifə kimi irəli sürmüş və bu vəzifəyə uyğun olaraq muğam sənətinin inkişafı istiqamətində ciddi tədbirlər həyata keçirilmişdir.

H eydər Əliyev ənənələrini layiqincə davam etdirən möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti, millət vəkili Mehriban xanım Əliyeva da muğam sənətinə böyük diqqət və qayğı ilə yanaşaraq bu sənətin dünya səviyyəsində təbliğinə geniş imkan və şərait yaradırlar. Respublikamızda təşkil edilən beynəlxalq musiqi festivalları, vaxtaşırı həyata keçirilən muğam lay ihələri, o cüm lədən “ M uğam ensiklopediyası” layihəsi və muğam simpoziumlarının təşkili yaradılan imkan və şəraitin mühüm göstəriciləridir.

5

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

İnanırıq ki, «İzahlı muğam lüğəti»ndə muğama aid terminlərin şərhi, XIX-XX əsrlərdə yaşayıb-yaratm ış muğam ifaçılarının fotoları və on ların səs kolleksiyası m uğam sevərlərin böyük m arağına səbəb o lacaqd ır. Qeyd etm ək lazım dır ki, son dövrlərdə m illi m usiqi kulturologiyası sahəsində bizim təqdim etdiyimiz səpkidə, yəni ayrıca çap olunmuş şəkildə muğam lüğəti mövcud deyil. Təqdim olunan layihədə muğam mədəniyyətinin əsas meyarları nəzərə alınmışdır. Layihədə əhəmiyyətli mənbələrdən, o cümlədən dahi bəstəkarımız Ü.Hacıbəylinin “A zərbaycan xalq m usiqisinin əsas lan ” , Ə .Bədəlbəylinin “İzahlı m onoqrafik lüğət” , A .Əliverdibəyovun “Rəsmli musiqi ta rix i” və H.Əliyev Fondunun Prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərliyi ilə həyata keçirilən “Muğam ensiklopediyası” kimi qiymətli mənbələrdən istifadə olunm uşdur. Layihənin ideyasının əsasını muğamın həm term inoloji izahı, həm də muğamların musiqi təcəssümü təşkil edir. “İzahlı m uğam lüğəti”nin hazırlanm ası A zərbaycan m usiqisində te rm inşünaslıq sahəsində m övcud o lan böyük bir boşluğun doldurulm asına doğru yönələn əhəmiyyətli addım lardan biri kimi qiymətləndirilə bilər.

“İzahlı muğam lüğəti”nin əsas məziyyətlərindən biri də burada muğam dünyası haqqında dolğun təsəvvür yaradan mətbu məqalələrin yer alması, muğam terminlərinin Azərbaycan dili ilə yanaşı, ilk dəfə olaraq ingilis dilində izahlarının verilməsidir. Layihənin Azərbaycan və ingilis dillərində həyata keçirilməsi bu lüğətin dünya səviyyəsinə çıxa bilməsinə əlverişli zəmin yaradır.

6

AĞI. Ağlaşma zamanı avazla oxunan nisgilli sözlər.

ALƏT. Musiqi aləti. Müəyyən tembrli musiqi səsləri əldə etmək üçün xüsusi qurğu. Musiqi alətləri səsçıxarma imkanlarına və quruluş xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Simli musiqi alətləri - simlərin səsləndirilməsi üsullarına görə növlərə bölünür: kamanlı alətlər - skripka, alt (viola), violonçel, kontrabas; dartımlı alətlər - arfa; mizrablı alətlər, zərbli alətlər. Azərbaycan xalq musiqi alətləri: simli alətlər: tar, saz, ud, tənbur (mizrablı alətlər); kamança (kamanlı alət); qanun, çəng (dartımlı alətlər); səntur (simli-zərbi alət) və s. nəfəs alətləri: zurna, tütək, ney, balaban və s.; zərb alətləri: nağara, qoşa nağara, qaval, dəf və s.

ALƏTŞÜNASLIQ. Musiqi alətlərinin quruluşunu, texniki xüsusiyyətlərini və ifaçılıq imkanlarını öyrənən elm.

ALT MİZRAB. Mizrabla çalınan simli musiqi alətlərində (tar, saz, ud) çalğı üsulu. Bəzən buna “tərs mizrab” da deyilir. Mizrabın sim üzərinə aşağıdan yuxarı vurulmasından ibarətdir. Çox vaxt notlar üzərində V işarəsi ilə qeyd edilir.

ANSAMBL (fr.:ensemble - birgə, birlikdə). İki və daha artıq musiqiçidən ibarət olan, birgə musiqi əsərini ifa edən qrup. Musiqiçilərin sayma görə ansambl duet, trio (terset), kvartet, sekstet, septet, oktet, nonet, desimet ola bilər; ansambl termini, həmçinin, xor və orkestrlərə də aid edilir. Azərbaycan milli musiqi ifaçılığında muğam ansamblları, xalq çalğı alətləri ansamblları əsas yer tutur. Muğam ansamblına “xanəndə və sazəndə dəstəsi” və yaxud “muğam üçlüyü” deyilir. Bu ansambl xanəndə, tarzən və kamança çalanlardan ibarətdir. Bəzən muğam ansamblına nağara və balaban da əlavə edilir. Xalq çalğı alətləri ansamblı xalq

7

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

ifaçılığında istifadə olunan simli (tar, kamança, saz, qanun, ud), nəfəsli (zurna, balaban, ney), zərb (nağara, qoşa nağara) alətlərindən ibarətdir.

ARAÇALĞI. Xalq musiqisində istifadə olunan termin; vokal-instrumental musiqi janrlarında - zərbi muğamlarda, təsnif və mahnılarda bəndlərarası instrumental ifa.

ARAZBARI. “Şur” kökündə olan zərbli muğamlardan biri. Ölçüsü 3/4- dür. Solo və xorla oxunur. Poetik mətni xalq bayatılarından ibarətdir. Hər bəndin sonunda “ay zalım” sözləri təkrarlanır. Aşıq havası kimi ustad aşıqların irsinə daxildir. Ü.Hacıbəylinin “Leyli və Məcnun” operasının V şəklinin əvvəlində “Arazbarı” zərbi muğamının instrumental melodiyasından orkestr epizodunda istifadə olunmuşdur. Sonralar bəstəkarlar tərəfindən müstəqil orkestr pyesi kimi işlənilmişdir.

AŞIQ-GUŞ (və ya aşiqi-qoş; mənası: “aşiqlərin söhbəti”). “Zabul Segah” dəstgahının son guşəsi.

AŞIX. Simli musiqi alətinin qolunda simlərin sarıldığı balaca paya.

AVAZ. 1. Musiqinin nəğməkar səsi ilə ifa edilməsi (f.: avazi-bəm - aşağı səs, bas);2. Müasir vokal - instrumental musiqidə nəğməkar partiyasına aid olan not sətri;3. Səs, səda.

AVAZAT. Şərq klassik musiqisində məlum 12 muğamdan (Üşşaq, Nəva, Busəlik, Rast, Əraq, İsfahan, Zirəfkənd, Büzürg, Zəngulə, Rəvahi, Hüseyni, Hicaz) əlavə 6 dəstgahm (Qəveşt, Gərdaniyyə, Səlmək, Novruzi, Mayə, Şahnaz) məcmusu.

AVAZİ-NAQİS. Muğam şöbəsinin sonunda ifa olunan cümlə, tamamlayıcı kiçik instrumental epizod.

AVAZI XOŞ ULU MUĞAM. Konsert layihəsi.

AVAZƏ. Mahnı.

AVAZƏXAN. Müğənni.

AYAQ ETMƏ. Musiqi mətləbini qurtarıb başlanğıc kökünə (mayəyə) qayıt­maq prosesi; kökünə qayıtmaq. Muğam dəstgahının sonunda “mayəyə ayaqetmə” bir qədər geniş olur və koda tipli musiqi qurumunu əmələ gətirir.

8

AZƏRBAYCAN. “Rast”, “Şur”, “Çahargah” dəstgahlarmm tərkibində olan şöbələrdən biri, xalq rəqsi, “Bayatı-Kürd” və “Şahnaz” muğamlarının tərkibində ifa olunan son şöbə.

AZƏRBAYCAN XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ ANSANBLI. Müxtəlif xalq çalğı alətlərindən təşkil olunmuş ansambl: tərkibinə simli (tar, ud, saz, kamança, qanun), nəfəsli (zurna, balaban, tütək) və zərbli (nağara, qoşa nağara, şaxşax və s.) musiqi alətləri qrupları daxildir. Müxtəlif ansambllarda bu qruplardakı alətlərin sayı dəyişilə bilər. Xalq çalğı alətləri ansamblının repertuarı muğam, təsnif, rəng, xalq mahnı və rəqslərindən ibarət olur. Xalq çalğı alətləri ansambllarının əsas xüsusiyyəti şifahi ənənə əsasında (notsuz) ifa tərzindən ibarətdir. Respublikada kollektivlərin sayı çoxdur. Onlardan Əhməd Bakıxanov adma xalq çalğı alətləri ansamblı, Baba Salahov adma “Araz” xalq çalğı alətləri ansamblı, Əhsən D adaşov adına “X atirə” xalq çalğı alətləri ansamblı və respublikamızın müxtəlif şəhərlərində, rayon mərkəzlərində, ali və orta ixtisas məktəblərinin, mədəniyyət saraylarının nəzdində fəaliyyət göstərən ansambllar qeyd oluna bilər.

AZƏRBAYCAN XALQ ÇALĞI ALƏTLƏRİ ORKESTRİ. Tərkibi, əsasən, xalq çalğı alətlərindən ibarət olan, notla çalan musiqi kollektivi. Orkestrin partitura sxeminə: nəfəsli alətlər-balabanlar (I,II,III,IV), tütək, zurna, klarnet, qoboy, fleyta; zərb alətləri - qaval, nağara, qoşa nağara; simli - kamanlı alətlər - kamança, kontrabas; simli - mizrablı alətlər - tar (I,II,Ul), saz (I,II), qanun, bas - tar (dütar -bas), ud, fortepiano daxildir. İlk dəfə bu orkestri Üzeyir Hacıbəyli (1931) yaratmışdır. Bu orkestr üçün ilk əsərləri də (“Çahargah” və “Şur” fantaziyaları) Üzeyir bəy yazmışdır. Sonralar bu orkestrə qoboy, fortepiano və başqa alətlər daxil edilib.

AZƏRBAYSAN XALQ MUSİQİSİNİN ƏSASLARI. Ü.Hacıbəylinin Azərbaycan lad-məqam sisteminin öyrənilməsinə aid sanballı tədqiqat əsəri. İlk dəfə 1945-ci ildə Bakıda çap olunmuşdur. M üəllif bu tədqiqatların qayəsini belə səciyyələndirir: “Mənim bu əsərim Azərbaycan xalq musiqisinin əsas cəhətlərini öyrənmək üçün nəzəri bir vəsait və Azərbaycan ladları əsasında musiqi yazan bəstəkarlara bir yaradıcılıq köməyidir”. Bu monoqrafiya pedaqoji baxımdan tədris materialı kimi də qiymətlidir. Artıq 50 ildir ki, onun əsasında “Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslan” kursu ADK-nın bütün fakültələrində, həmçinin musiqi texnikum larında və musiqi m əktəblərində tədris edilir. Monoqrafiya indiyədək Bakıda dəfələrlə nəşr olunmuşdur: 1945 (rus dilində); 1957,1962,1965 (Azərb. dilində); 1985, 2010 (Azərb., rus, ingilis dillərində); elektron kitabı kimi: <http://musbook.musigi-dunya.az> (Azərb., rus, ingilis dillərində).

9

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lü\

BABA TAHİR. Muğam guşəsi. “Şur” dəstgahmda, “Mayəyi-Şur” şöbəsindən sonra ifa olunur.

BAGDADİ. “Rəhab” dəstgahmda “Hicaz” şöbəsindən sonra “Şahnaz”a keçmək üçün istifadə olunan guşə.

BAĞLAYICI HİSSƏ. Əsərin hissələri arasında keçid məqsədi daşıyan kiçik epizod. Muğam dəstgahlarda rənglər, diringələr, bəzən də guşələr bağlayıcı hissə rolunu oynayır.

BAKI MUĞAM MƏCLİSLƏRİ. XIX əsrdə Bakı şəhərində və Bakı ətrafı kəndlərdə şair və muğamatçıları öz ətrafına toplayan yığıncaqlar. Azərbaycan muğam sənətinin inkişafında Bakı məclislərinin böyük rolu olmuşdur. Bakıdakı böyük musiqi məclisinin rəhbəri Məşədi Məlik Mansurov (1838-1909) öz dövrünün açıq fikirli, istedadlı, mədəni şəxslərindən biri, ’’musiqiçilər ailəsinin” görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. İçərişəhərdəki evinin böyük salonunda öz dövrünün məşhur ziyalıları, sənətkarları yığışardı. Qarabağdan, Şirvandan, İrandan gələn musiqiçilər bu evin qonağı olurdu. Bu musiqi məclislərində ifaçılıq sənəti barəsində ciddi söhbətlər aparılır, musiqi tarixinə də xüsusi fikir verilirdi. Muğamların tamam-dəstgah və düzgün oxunmasına xüsusi diqqət yetirilərdi. Məşədi M əlikin təşkil etdiyi musiqi məclisi Bakı musiqiçilərinin bütöv bir nəslini yetişdirib tərbiyə etmişdi. Məşədi Məlikin oğlanları - Məşədi Süleyman və Mirzə Mansur bu ənənəni davam etdirmişlər.

BAL-KƏBUTƏR (hərfi mənası: bal “qanad”, kəbutər “göyərçin”). ”Şur” və “Humayun” dəstgahlarının mayəsində hər bir musiqi cümləsini ayrılıqda tam am lam aq üçün (kadans) hər dəfə zildən bəmə doğru kvarta

10

intervalının özünəməxsus tərzdə çalınmasına (tarda iki dəfə boş ağ simin və sonra bir dəfə boş sarı simin vurulması) əsaslanır. Orta əsr Azərbaycan klassik musiqisində “ Rast” və “Rəhavi” dəstgahlarında “ Mavərənnəhr” ilə “Hicaz” şöbələri arasında ifa olunan guşə. “Çahargah” muğamının mayəsində ifa olunan instrumental epizod.

BALABAN. Qədim Azərbaycan nəfəsli musiqi aləti. Fındıq, tut, qoz, yaxud ərik ağacından hazırlanır. Silindrik gövdəsi (uzunluğu 280-320 mm) üzərində 9 dəlik (8-1 ön, biri isə arxa tərəfdə) olur. Gövdəsinin baş tərəfinə qamışdan ikiqat dirçəkli yastı müştük taxılır. Buna görə el arasında balabana yastı balaban da deyilir. Müştüyün ortasındakı xərək vasitəsilə alətin kökü dəyişdirilir. Balabanın diapazonu kiçik oktavanın sol səsindən ikinci oktavanın do səsinə qədərdir. Yumşaq təsirli,həzin tembri var. Balabandan həm solo alət kimi istifadə olunur, həm də xalq çalğı alətləri ansamblları və orkestrlərində, aşıq ansambllarında müşayiətedici alət kimi o, əsasən, dəmsaz (ton əmələ gətirən) alət olaraq xüsusi yer tutur. Tanınmış balaban çalanlardan Bəhruz Zeynalovun adını çəkmək olar.

BARMAQ. Xalq musiqi ifaçılığında istifadə olunan termin. Musiqi aləti ifaçısının fərdi yaradıcılıq üslubu ilə bağlı melodik ibarə, çox kiçik, lakin bitkin instrumental epizod, improvizasiya prosesində yaradılan variant mənasını daşıyır.

BAS ALƏTLƏR. Registrinə görə aşağı, bas kişi səsinə uyğun gələn alətlərin müxtəlif növləri. Orkestrdə qalın səsli alətlər - simfonik orkestrdə: faqot, tuba, kontrabas və s.; xalq çalğı alətləri orkestrində: bas tar, bas balaban və s.

BAS TAR. Tarın ən aşağı registrə malik növü: qalın, bəm səsli simli-dartımlı musiqi aləti. Bas tar quruluşuna görə tarın böyük formasıdır, mizrabı adi tar mizrabından iki dəfə böyükdür. Alətin notları bas açarında yazılır.XX əsrin 60-cı illərində musiqi kollektivlərində bas (bəm) səslərə olan ehtiyacı ödəmək üçün yaradılmışdır (Fərid Fərzəlibəyov tərəfindən).

BAYATI. Xalq şeiri forması. 4 misradan ibarət xalq lirik vokal musiqi janrı.

BAYATI-ƏCƏM. Muğam şöbəsi. Kiçik həcmli “Bayatı-Kürd” muğamının tərkibinə daxil olan ikinci əsas şöbə (əcəm - ərəb olmayan adama deyilir, “əcəmin bayatısı” mənasını verir).

BAYATI-İSFAHAN. “Bayatı-Şiraz” dəstgahının əsas şöbələrindən biri.

BAYATI-KÜRD. “ Bayatı-Şiraz”, “Dəşti” muğamlarında, eləcə də müstəqiloxunan muğam.

11

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

BAYATI-RACE. Klassik musiqidə “Şur” məqamında olan və “Şur” dəst- gahı tərkibində sayılan “Əfşarı (Ovşarı)”nm guşələrindən biri.

BAYATI-ŞİRAZ MƏQAMI. Azərbaycan musiqisində yeddi əsas məqamdan biri (Ü.Hacıbəyli). Quruluşu 1-1-1/2 ton formullu iki tetraxordun k.3 intervalı məsafəsində birləşməsindən ibarətdir; səssırası 9 pilləlidir, IV pillə mayə (tonika) pilləsidir.Məqamın səssırasının II, IV, VI, VIII pillələri istinad-dayaq pilləsi kimi “Bayatı-Şiraz” muğamının şöbələrinin əsasını təşkil edir; bu məqamda qurulan musiqi nümunələri həmin pillələrə əsaslanır (do “Bayatı-Şiraz” məqamının səssırası).

BAYATI-QACAR. “Dügah”, “Şur” muğamının tərkibində olan əsas şöbə­lərdən biri.

BAYATI-ŞİRAZ MUĞAMI. Azərbaycan muğam dəstgahlarmdan biri. Məcmusu: “Bərdaşt”, “Nişibi-fəraz”, “Bayatı-Şiraz” (“Əbülçəp” guşə), “Bayatı-İsfahan”, “Zil Bayatı-Şiraz”, “Xavəran”, “Üzzal”, “Dilrüba” və “Bayatı-Şiraz”a ayaq kimi şöbə və guşələrdən ibarətdir.Bu muğam dəstgah “sol” “Bayatı-Şiraz” məqam kökündə (tonallığında) ifa olunur. “Bayatı-Şiraz” muğamı öz gözəl, axıcı melodikasına və dərin təsir qüvvəsinə görə musiqiçilər tərəfindən çox zaman “ərusi-musiqi” (“musiqinin gəlini”) adlandırılır. Ü.Hacıbəyli “Bayatı-Şiraz”ı emosional baxımdan qəmli əhvali-ruhiyyə daşıyan muğam kimi xarakterizə etmişdir. B.Mansurov “Bayatı-Şiraz” muğamının müstəqil muğam kimi yalnız XIX əsrin axırlarından mövcud olduğunu və əvvəllər isə “Bayatı-İsfahan” dəstgahı kimi tanındığını söyləyir.

BAYATI-ŞİRAZ MUĞAMININ NOT YAZILARI. “Bayatı-Şiraz” muğamı­nı instrumental şəkildə N. Məmmədov tarzən Əhməd Bakıxanovun ifasından (1962), A.Əsədullayev tarzən Elxan Mirzəfərovun ifasından (2003) nota yazmışdır. Bu muğam əsasında bəstəkarlar müxtəlif janrlı əsərlər, o cümlədən Süleyman Ələsgərov “Bayatı-Şiraz”, Fikrət Əmirov “Gülüstan-Bayatı-Şiraz” simfonik muğamlarını, Nazim Əliverdibəyov a capella (müşayiətsiz) xor üçün “Bayatı-Şiraz” kompozisiyasını və onun orqan üçün işləməsini, Polad Bülbüloğlu “Bayatı-Şiraz” simfoniyasını yaratmışdır.

BAYATI-TÜRK. “Şur” dəstgahı tərkibində ’’Dügah” “Fili”, “Şikəstə”,

12

“Cam ədəran”, “Mehdiyi zərrabi”, “Ruh-ül-ərvah” kimi şöbələri birləşdirən muğam.

BEYTÜS-SƏFA. Ədəbi məclis. XIX əsrin 60-cı illərində Şamaxıda şair Məhəmməd Səfanın evində yaradılmışdı; məclisin adı da bununla əlaqədardır (ərəbcədən tərcümədə Səfanın evi deməkdir).Seyid Əzim Şirvani, Mollağa Bixud, Ağababa Zühuri, Qafar Raqib, Ələkbər Qafil, Molla Mahmud Zuyi və b. şairlər məclisin fəal üzvləri idi. Məclisə Seyid Əzim Şirvani və Mollağa Bixud başçılıq edirdilər. “Beytüs-Səfa” Şuşadakı “Məclisi-üns”, “Məclisi-fəramuşan”, Bakıdakı “Məcməüş-şüəra” ilə sıx əlaqə saxlayırdı. Məclisdə ədəbiyyat, incəsənət, fəlsəfə məsələlərinə dair söhbətlər aparılır, klassiklərin əsərləri mütaliə olunur, onlarm məşhur şeirlərinə nəzirələr yazılırdı, yeni yaranan qəzəllər xanəndələr tərəfindən oxunaraq yayılırdı.

BƏHR-NUR. “Rast-pəncgah” dəstgahında “Üşşaq”dan sonra, ’’Humayun” dəstgahında “Bayatı-əcəm” ilə “Şahnaz” arasında ifa olunan guşə.

BƏHR. Musiqi vəzninin təşəkkül sistemi. Əgər vəzn musiqi səslərinin zaman ərzində səslənmə müddəti ilə əlaqədar olan ölçüdəki qarşılıqlı nisbəti ifadə edirsə, bəhr səslərin bu hərəkət ahəngində olan həmin bu nisbətin meyarı vəzifəsini daşıyır və ölçü normasını təsbit və tənzim etmiş olur. Musiqi səslərinin məntiqi, həm də mənalı surətdə təkrarlanması və növbələnməsi (ahəng) üçün bəhr təşəkkülünün olması zəruridir. Ən mürəkkəb, ən qarışıq və ən dolaşıq görünən vəzn müəyyən bəhr qəlibinə yerləşdirilə bilər.Sərbəst improvizasiya yolu ilə ifa olunan Azərbaycan muğamlarının bəhri həm olduqca mürəkkəb, həm də tez-tez dəyişəndir.

BƏXTİYARI. “Şüştər” dəstgahında şöbə.

BƏM. Aşağı registr, aşağı səs, qalın səs.

BƏRBƏT (hərfi mənası: bər - sinə, döş + bət - ördək). Ən qədim Azərbaycan simli musiqi aləti.

BƏRDAŞT. Dəstgahların əvvəlində müqəddimə tərzində çalman kiçik instru­mental epizod və yaxud xanəndə tərəfindən təxminən 5 beytlik qəzələ oxunan muğam parçası.

BƏSİT. Əruz vəznindəki bəhrlərdən biridir.

BƏSTƏKAR (lat. compositor - müəllif, tərtibçi). Müəllif, musiqi əsərinin yaradıcısı. Xalq yaradıcılığında, adətən, bəstəkar və ifaçı bir simada birləşir.

13

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti BİDAD (hərfi mənada: haqsızlıqdan şikayət). “Hümayun” dəstgahında

beşinci pillədə ifa olunan həzin və kədərli əhval-ruhiyyəli guşə.

BOĞAZ. Xanəndənin şəxsi yaradıcılıq məhsulu kimi onun ifaçılıq üslubuna xas və mənsub olan ən kiçik avaz ifadələri.

BUSƏLİK. Yaxın Şərq xalqları klassik musiqisinin əsasını təşkil edən muğam­lardan üçüncüsü.

BÜZÜRG. Yaxın Şərq xalqları klassik musiqisinin əsasını təşkil edən muğam­lardan səkkizincisi, “Şur” dəstgahlarmda son şöbələrdən biri.

BƏSTƏ-NİGAR. “Çahargah” dəstgahının ilk əsas şöbələrindən biri.

14

CABBAR QARYAĞDIOĞLU ADINA MUĞAM ÜÇLÜYÜ. 1987-ci ildə M.Maqomayev ad. Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının nəzdində yaradılmış ilk muğam triosudur. Tərkibi: xalq artistləri Möhlət Müslümov (tar), Fəxrəddin Dadaşov (kamança) və Zahid Quliyev (xanəndə).Sonrakı illərdə muğam üçlüyü bir çox xanəndələrlə işləmiş, dünyanın müxtəlif ölkələrində qastrol səfərlərində olmuşdur. Xanəndələri müşayiət edən üçlüyün ifasında xarici ölkələrdə bir sıra disklər buraxılmışdır.

CƏLD MlZRAB. Tar ifaçılığmda ənənəvi mizrab işlətmə üsulu. Əsasən triol- larla ifa edilir. ’’Segah”, ’’Çahargah”, ’’Mahur-Hindi” və b. muğamlarda rast gəlinir.

CİDAYİ. Muğam şöbəsi. ”Şur” muğam ailəsindən olan kiçik həcmli “Dəşti” muğamının ikinci şöbəsi (farsca Cidayi “mizraq”,“süngü” deməkdir). Həyəcanlı əhvali-ruhiyyə daşıyır.

CÜMLƏ. Musiqidə ən kiçik quruluş. Müəyyən kadensiya ilə yekunlaşır. Muğam şöbələrinin quruluşu cümlələrdən ibarət olur.

15

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lü,

ÇAHARGAH MƏQAMI (farsca hərfi mənası: çahar “dörd” + gah “mövqe”, “məkan”, “vəziyyət”). 1. Azərbaycan musiqisində yeddi əsas məqamdan biri (Ü.Hacıbəyli). Quruluşu: 1/2- 1 1/2, l/2tonformulluüçtetraxordun qovuşuq və yanaşı üsullarla (I və II tetraxordlar - qovuşuq (xl), II və III tetraxordlar yanaşı - b.2 intervalı məsafəsində) birləşməsindən ibarətdir; səssırası 11 pilləlidir, IV pillə mayə (tonika) pilləsidir. Məqamın səssırasının II, IV, VI, VIII, IX (IX#), XI pillələri istinad-dayaq pilləsi kimi “Çahargah” muğamının şöbələrinin əsasını təşkil edir; bu məqamda qurulan musiqi nümunələri həmin pillələrə əsaslanır (do çahargah məqamının səssırası).

ÇAHARGAH MUĞAMI. Azərbaycan şifahi ənənəli professional musiqisində ən böyük muğam dəstgahı. Məcmusu: “Bərdaşt”, “Mayəyi-Çahargah”, “Bəstə-Nigar”, “Hasar”, “Müalif”, “Qərrə”, “M üxalif’, “Məğlub”, “Mənsuriyyə”, “Üzzal”, “Çahargaha ayaq” şöbə və guşələrindən ibarətdir. Hazırda dəstgahm yığcam və lakonik ifası məqsədilə: “Bərdaşt”, “Mayəyi-Çahargah”, “Bəstə-Nigar” (“Cövhəri”), “Hasar”, “Müxalif’, “M əğlub” , “M ənsuriyyə” (zərbi muğam) tərkibdə ifa olunur. “Çahargah” Şərq xalqları musiqisində də geniş yayılmış muğamlardan biridir. “Çahargah” orta əsrlərdə Yaxın Şərq xalqlarının musiqisində muğam şöbəsi olmuşdur (Ə.Marağayi).XIX əsr Azərbaycan musiqisində “Çahargah” dəstgahı aşağıdakı muğam şöbələrindən ibarət idi: “Çahargah”, “Segah”, “Zabul”, “Yədi-hasar”, “M üxalif’, “Məğlub”, “Mənsuriyyə”, “Zəmin-xara”, Mavərənnəhr”,

16

J5W

“Hicaz”, “Şahnaz”, “Azərbaycam”, “Əşiran”, “Zəng-şötör” və “ Kərkuki” (M.M.Nəvvab). “Çahargah” parlaq, virtuoz, qəhrəmanlıq xarakterli, dərin dramatik məzmunlu bir dəstgahdır. Musiqişünas alimlərin fikrincə, “Çahargah” məqamı göy gurultusu ilə əlaqədar olaraq yaradılmışdır (M.M.Nəvvab “Vüzuh-ül-ərqam”). “Çahargah” dinləyicidə coşğunluq və ehtiras hissi oyadır (Ü.Hacıbəyli. “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları”).

ÇAHARGAH MUĞAMININ NOT YAZILARI. Bu dəstgah müxtəlif muğam ifaçılarından nota salınmışdır: N. Məmmədov instrumental şəkildə tarzən Əhməd Bakıxanovun ifasından (1962), vokal-instrumental şəkildə xanəndə Yaqub Məmmədov və muğam üçlüyünün ifasından (1970), A.Əsədullayev instrumental şəkildə tarzən Elxan Mirzəfərovun ifasından (2005) nota yazmışlar.Bütün bu not yazıları “Azərbaycan xalq musiqisinin antologiyası”na daxil edilmişdir.

ÇAHAR MİZRAB. Tar ifaçılığında ənənəvi mizrab işlətmə üsullarından biri, əsasən səslərin dörd-dörd qruplaşdırılmasmdan ibarət çalğı. Çahar mizrab cingənə simlərin, kök simin və ya ağ simlərdən birinin hər dəfə ostinat kimi və müəyyən metroritmi saxlamaqla yaradılır. Çahar mizrab üsulu “Rast”, ’’Mahur”, ’’Çahargah”, ’’Dügah”, ’’Qatar” və s. muğam­larda daim işlədilir.

ÇALĞI ALƏTLƏRİ FƏSİLƏSİ. Eyni quruluşa və səsçıxartma prinsipinə malik, lakin ölçüsünə görə fərqlənən alətlər qrupu. Bu tip alətlər oxşar tembrli olsa da, səssıraları müxtəlif registri əhatə edir. Məsələn, saz, tar və s. alətlər fəsiləsi vardır.

ÇANAQ. Simli alətlərin gövdəsi. Onun üzərinə simlər çəkilir, simlərin dartıl­masından alman səslərin rezonansım artırır.

ÇƏKAVƏK. İran musiqisində “Humayun” dəstgahının əvvəlində oxunanmuğam şöbəsi.

ÇƏNG. Üçbucaq şəklində simli, dartımlı musiqi aləti.

ÇƏQANƏ. Kamanla çalman dördsimli çalğı aləti. XIX əsrin sonlarına kimi Azərbaycan ərazisində mövcud olmuşdur. Müasir dövrdə bərpa olunaraq, qədim musiqi alətləri ansamblında istifadə olunur.

ÇOBAN BAYATI. Çobanların tütəkdə çaldıqları bayatı. Sonralar bu musiqi frazası inkişaf edərək peşəkar səviyyəyə çatmış və “Çoban bayatı” adlı muğam parçasıda çevrilmişdir. . !

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

DƏF (iti.: tamburino). Zərb aləti. Bir üzünə dəri çəkilmiş taxta dairədən ibarətdir. Dairəyə kiçik metal lövhəciklər birləşdirilir.

DƏRAMƏD. Muğamın əvvəlində ifa olunan kiçik instrumental müqəddimə.

DƏSTGAH (ər., f.: dəst - komplekt + gah - mövqe, məqam, məkan). Müəyyən muğam tərkibinə daxil olan bütün şaxələr, şöbələr, guşələr, rədiflər, rənglər və təsniflərin küll halında, məntiqi inkişaf qaydası üzrə mütəşəkkil məcmusu.Muğam dəstgahlar bunlardır:“Rast”“Mahur-Hindi”“Orta-Mahur”“Bayatı-Qacar”“Şur”“Segah”“Zabul Segah”“Mirzə-Hüseyn Segahı”“Şüştər”“Çahargah”“Bayatı-Şiraz”“Humayun”“Rahab”

DƏŞTİ (ər. dəşt - çöl, səhra). 1. “Şur” dəstgahının əsas şöbələrindən biri; 2. “Gileyi”, “Gəbri”, “Bayatı-kürd”, “Nəhib”, “Qərai”, “Məsnəvi-nur” və “Şah Xətai” şöbələrindən ibarət muğam (“Şur” kökündə).

18

DİLKƏŞ (f.: cazibəli, xoşagələn, valehedici). Muğam şöbəsi. “Şahnaz” kiçik həcmli muğamının ikinci (bəm) şöbəsi: “Şahnaz” ilə “Şəddi-şahnaz” arasında ifa olunur. Dinləyicidə dərin lirik təsir oyandırdığına görə xanəndələr çox vaxt “Rast” və “M ahur” muğamlarında “Vilayəti” şöbəsini “Dilkəş”lə əvəz edirlər.

DİLRÜBA (f.: - füsünkar, məftun edən). “Bayatı-Şiraz” dəstgahında sonun­cu şöbə (mayəyə enmək üçün).

DİRİJOR (fr.: diriger - rəhbərlik etmək, idarə etmək). Ansambl (orkestr, xor, opera və s.) musiqisinin öyrənilməsinə və ifasına rəhbərlik edən şəxs; ifa olunan əsərin bədii təfsiri dirijora məxsusdur.

DİRİNGİ. Azərbaycan şifahi ənənəli professional musiqisində instrumental musiqi janrı, rəngin bir növü. Xalq musiqi ifaçılığında rəqs xarakterli rəngləri diringi adlandırırlar. Diringilərin musiqi məzmununun əsasını rəqs melodiyaları təşkil edir.

DUET (aim.: Duett, lat.: duo - iki sözündəndir). İki ifaçıdan - müğənni və ya çalğıçıdan ibarət ansambl. İki ifaçı üçün bəstələnmiş əsər; hər ifaçının məxsusi partiyası olur.

DUETTİNO. Kiçik həcmli duet.

DULOGİYA (lat.: duo - iki, yun.: logos - məfhum, təlim, anlayış). Eyni bir mövzu ətrafında birləşmiş iki müstəqil hissədən ibarət əsər. Hissələr dramaturji süjet xəttinə görə bağlı olmayıb, bir-birindən fərqlənir və ayrı-ayrılıqda da ifa olunur.F.Əmirovun “Şur” və “Kürd Ovşarı” simfonik muğamları dulogiya əmələ gətirir.

DÜGAH. 1.“Bayatı-Qacar”, “Ruh-ül-ərvah”, “Mavərənnəhr”,“Hüseyni”, “Şikəsteyi-fars”, “Dilrüba”,”Əraq”, “Zəng-şötör” və “Rak” şöbələrindən ibarət dəstgah.

DÜTAR. İki simli saza bənzəyən dartımlı musiqi aləti.

19

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

1щ

ƏBÜLÇƏP. Muğam şöbəsi. “Bayatı-Şiraz” muğamında ifa olunan guşə.

ƏFŞARI (ovşarı). 1. “Şur” kökündə olan zərbi muğamlardan biri;2. Aşıq yaradıcılığında “Şur” kökündə vokal - instrumental musiqi forması. Əsas ölçüsü zərbi muğamda olduğu kimi 2/4-dir. Melodik və ritmik cəhətdən divani formasına çox oxşayır;3. İran musiqisində “Şur” dəstgahına mənsub şöbələrdən biri. Tərkibinə “Camədəran”, “Bayatı-race”, “Muyə”, “Şikəstə”, “Nəhib”, “Qərai”, “Məsnəvi” və “Şah Xətai” şöbələri daxildir.

ƏMİRİ. “Rahab”, “Şüştər” muğamlarının başlanğıcında ifa olunan kiçik şöbə.

ƏRAQ. 1 .Yaxın və Orta Şərq xalqları klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan beşincisi;2. “R ast” , “Segah” , “M ahur-hindi” və “R əhab” dəstgahlarmm kulminasiya nöqtəsini (bax: Ovc) özündə əks etdirən və öz bədii təsir qüvvəsi etibarilə adları yuxarıda qeyd olunan dəstgahların olduqca gümrah və əzəmətli səslənən əsas şöbəsi.

ƏRUZ VƏZNİ. Şərq (o cümlədən, Azərb.) klassik şeirinin əsasını təşkil edən vəzn. Əruz ilk dəfə VII - VIII əsrlərdə Bəsrə şəhərində ərəb şairi və alimi Xəlil ibn Əhməd tərəfindən yaradılmış və sistemə salınmışdır.Əruz vəzninin 19 bəhri var: təvil, kamil, səri, münsərih, mütəqarib, rəcəz, rəməl, həzəc, mədid, bəsit, vafir, xəfif, müzare, müqtəzəb, müctəs, mütədarik (sadalanan 16 bəhr ərəb şeirində işlədilir), cədid, qərib (bu bəhrlər əruzdan istifadə edən başqa xalqlar tərəfindən yaradılmışdır). Azərbaycan şeirində bu bəhrlərdən çoxuna təsadüf olunur. Klassik

20

Azərbaycan şairlərindən Nizami, Xaqani, Füzuli, Seyid Əzim, Sabir və b. əruz vəznində çox dəyərli əsərlər yaratmışlar.

ƏRGƏNUN. Klavişli üfləmə musiqi aləti.

ƏSAS PİLLƏLƏR. Majorda və minorda I, IV və V pillələr (tonika, ondan kvinta aşağı yerləşən subdom inanta və kvinta yuxarı yerləşən dominanta). Bu pillələrdə qurulan akkordlar ladlarm major-minor sistemində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

ƏSAS TON. 1. Tersiya quruluşlu akkordun sıx düzülüşündə aşağıda birinci yerləşən səs. Başqa sözlə, akkordun priması.2. Harmonik həm sədalar şkalasında ən aşağı və aydın səs.

ƏSƏR. 1. Bəstəkar tərəfindən yaradılan musiqi. 2. Musiqi əsəri (lat. opus). Hər bir bəstəkar yaratdığı əsərləri adətən ardıcıllıqla nömrələyir: məs., op.l; op.2 və s. Bəzən bir nömrə ilə eyni vaxtda yaranmış bir neçə əsər işarə olunur.

ƏŞİRAN (hərf, qohum - əqrəba, dost - aşna). 1. “Orta Mahur”, “Rahab” dəstgahmda “Əraq” şöbəsindən sonra, “Nəva” dəstgahında “Zəng-şötör” şöbəsindən əvvəl duran şöbə;2. Ərəb musiqisində “Əşiran” (ikinci pərdəsi yarımton alçalmış lya- minor), “Əcəm-əşiran” (ikinci və beşinci pərdələri yarımton alçalmış lya- minor) və “Müqabil-əşiran” adlanan məqamların səsdüzümü.

21

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lü,

• • •

FİLİ (f.: hərf. - açıq boz rəng). Azərbaycan musiqisində: ’’Humayun” dəst- gahmda, İran musiqisində: “Mahur” dəstgahında olan muğam şöbəsi.

FOLKLOR (ing.: folk - xalq, lore - təlim). Xalq müdrikliyi, xalq yaradıcılığı mənasını verir. Şifahi ənənələrə əsaslanan bədii yaradıcılıq növlərini - xalq ədəbiyyatını (nağıllar, zərbi-məsəllər, lətifələr və s.), xalq musiqisini (mahnı və rəqslər), tətbiqi-dekorativ sənətləri və s. əhatə edir.Musiqi folkloru xalq mahnı və rəqslərindən ibarətdir; xalqın arzu və istəklərini, duyğularını, mənəviyyatını, dünyagörüşünü, həyat tərzini, əmək prosesini əks etdirir. Məzmununa görə əmək, mərasim, məişət, tarixi mahnı və rəqs növlərinə bölünür.

22

GAF. XIX əsr Azərbaycan musiqisində dəstgahlar tərkibində olan kiçik instrumental epizod. Muğamat ifaçılığında bir şöbədən o birisinə keçmək prosesində istifadə olunan təsnif və rəngləri əvəz edir.

GƏBRİ. “Dəşti” muğamında şöbə.

GƏRDANİYYƏ. “Nəva” dəstgahının əvvəlində ( “Mayəyi-Nəva”dan sonra) ifa olunan şöbə.

GƏZİŞMƏ. Muğam ifaçılığında istifadə olunan üsul: ifaçılıq prosesində müəyyən musiqi frazasını zənginləşdirmək məqsədilə onun müxtəlif variantlarda təkrar edilməsindən ibarətdir. Muğam melodiyasının ifa edilərək yaradılmasında məqam pillələri üzərində gəzişmək mühüm əhəmiyyətə malikdir.

GUŞƏ. Dəstgahlar tərkibində şöbələrlə yanaşı bitkin melodik quruluşa malik vokal instrumental epizod.

GÜLRİZ. “Şur” dəstgahına mənsub muğam şöbəsi.

23

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

HACI YUNİ. 1. XIX əsr Azərbaycan musiqisində “Rəhavi” (“Rahab”) dəst- gahında “Bayatı-Şiraz” ilə “Sarənc”(“Sarəng”) arasında yerləşən şöbə; 2.“Nəva” dəstgahmda “Şahnaz” ilə “Bayatı-Kürd” arasında ifa olunan şöbə.

HARMONİYA. Uyğunluq, ton.

HASAR (ər.: hisar, f.: hesar - istehkam, barı, çəpər, mühasirə mənalarında). “Çahargah” dəstgahmda “Müxalif’ şöbəsindən əvvəl (“Bəstə-Nigar” şöbəsindən sonra) ifa olunan parça. Melodik cəhətdən “Çahargah”ın mayəsinə çox oxşayır, lakin “Çahargah”dan bir kvinta yuxarıda (tarı nəzərə alsaq, mayəsi sarı simin şah pərdəsinə düşür) yerləşir;“Zabul Segah” dəstgahmda çox zaman “ Mübərriğə” şöbəsindən sonra (“Manəndi-Müxalif’ şöbəsinə keçməzdən əvvəl) “Hasar” guşəsində dayanır.

HAVA. Musiqi əsərinin əsasını təşkil edən təranə, melodiya, müxtəlif musiqi obrazlarının səciyyəsini, vəziyyətini, ruhunu ifadə edən və bunun üçün lazımi intonasiya, vəzn-ahəng, dinamik və tembr vasitələrinə malik olan yeni melodiya.

HEYRATI. “Mahur-Hindi” muğamı kökündə gümrah, nikbin və cəngavər əhvali-ruhiyyəli zərbi muğam.

HƏZƏC (ər.: həzicə, həzzəc - mahnı oxumaq, zəngulə vurmaq; xoş avaz ilə oxumaq) ən çox yayılmış bəhrlərdən biri.

HƏZİN. “Şur” dəstgahmda “Kürdi” ilə “Gülriz” arasın­

24

da,’’Çahargah” dəstgahmda “Sarbang” ilə “Hüzzal” arasında; ’’Mahur” dəstgahm da “Aşur-Avənd” ilə “Saqinamə” arasında və “Nəva” dəstgahmda “Bayatı-Race” ilə “Əraq” arasında yerləşən muğam şöbəsi olub.

HƏZİZ (hərfi mənası: - periqey, aşağı nöqtə). “Şur” dəstgahmda “Nişibi- Fəraz” şöbəsindən sonra oxunan guşə olub.

HİCAZ. 1 .Yaxın Şərq xalqları musiqisində 12 əsas muğamdan on ikincisi; XIX əsr Azərbaycan musiqisində “Rast” dəstgahmda “Bal-Kəbutər” ilə “Şahnaz” arasındakı; “Rəvahi” dəstgahmda “Bal-Kəbutər” ilə “Bağdadi” arasındakı; “Çahargah” dəstgahmda “Mavərənnəhr” ilə “Şahnaz” arasındakı əsas muğam şöbəsi;“Şur” dəstgahmda “Şəmayi-Şəms” zərbi muğamı ilə “Sarənc” arasındakı şöbə;İran musiqisində: “Əbu-Əta” muğamının əsas şöbələrindən biri.

HUMA YUN. 1. Yaxın Şərq xalqları musiqisinin 24 əsas muğam şöbəsindən biri; XIX əsr Azərbaycan musiqisində “Rəhavi” (“Rahab”) dəstgahmda “Rahab” ilə “Tərkib” arasındakı şöbə;“Humayun”, “Fili”, “Şüştər”, “Tərkib”, “Bidad”, “Məsnəvi”, Üzzal” şöbələrindən ibarət dəstgah;İran musiqisində: “Çəkavək”, “Bəxtiyari”, “M oalif’, “Leyli və Məcnun”, “Tərz”, “Bidad”, “Ney-Davud”, “Guşeyi-Çahargah”, “Məvaliyan”, “Əbül-çəp”, “Bavi”, “Suzi-Güdaz”, “Mureh”, “Nəfir” (“Nəfır-Fərəng”), “Şüştəri”, “Camədəran”, “Üşşaq”, “Üzzal”, “Zabul”, “Bayatı-Əcəm”, “Bəhr-nur”, “Şahnaz”, “Dənasəri”, “Mənsuri”, “Məsnəvi” şöbələrindən ibarət dəstgah.“Humayun” məqamı (farsca: “cənnət quşu”, “səadətli”) - Azərbaycan musiqisində yeddi əsas məqamdan biri. Nəzəriyyədə səssırasınm iki növü göstərilir: Məqamın I növünün səssırası 1/2 -1.1/2 - 1/2 ton formullu iki tetraxordun böyük tersiya (orta ton vasitəsi ilə) birləşməsindən əmələ gəlir, səssırası 9 pillədən ibarətdir; IV və VII pillələr məqamın mayəsi hesab olunur (Ü.Hacıbəyli).Məqamın II növünün quruluşu: 1/2 -1- 1/2 ton formullu iki tetraxordun yanaşı üsulla (artırılmış sekunda vasitəsi ilə) birləşməsindən əmələ gəlir. Səssırası 8 pillədən ibarətdir: II pillə məqamın mayəsi, IV pillə kadensiyalar üçün səciyyəvi tondur (M. S. İsmayılov). Hümayun məqamının I növünün səssırası (do mayəli humayun).

25

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

HUMA YUN MUĞAMININ NOT YAZILARI. Humayun muğamını instru­mental şəkildə N. Məmmədov tarzən Əhməd Bakıxanovun ifasından (1962), A.Əsədullayev tarzən Elxan Mirzəfərovun ifasından (2003) nota yazmışdır. Bu muğam əsasında bəstəkarlar müxtəlif janrlı əsərlər, o cümlədən Tofiq Bakıxanov “Humayun” simfonik muğamını yaratmışdır.

HÜSEYNİ. Yaxın Şərq xalqları musiqisinin 12 əsas muğamından on birincisi, “Rast” və “Mahur-Hindi” dəstgahlarında “Üşşaq” ilə “Vilayəti” şöbələri arasında oxunan şöbə.

HÜZZAN. “Segah” dəstgahında “Məğlub” ilə “Hasar” şöbələri arasında və “Çahargah” dəstgahında “Həzin” ilə “Hodi” şöbələri arasında ifa olunan kiçik muğam guşəsi.

26

• • •

XALQ MUSİQİ ALƏTLƏRİ. Xalq tərəfindən yaradılan və xalq məişətində geniş yayılmış musiqi alətləri. Həm xalq ifaçılığmda, həm professional musiqidə istifadə olunur; həm də musiqi həvəskarları tərəfindən çalınır. Xalq musiqi alətləri səsləndirmə və quruluşuna görə simli, nəfəsli və zərb alətlərinə bölünür.Azərbaycan xalq musiqi alətləri: simli - tar, saz, ud, qanun, kamança və s.; nəfəsli - zurna, balaban, ney, tütək və s.; zərb alətləri - nağara, qoşa nağara, dəf, qaval və s.

XALQ MAHNISI. Vokal musiqi janrı. Xalq mahnıları qədim dövrlərdən bəri yaranaraq, şifahi surətdə - yaddaş vasitəsilə nəsildən-nəslə keçmiş və təkmilləşərək, dəyişilərək müxtəlif variantlarda müasir dövrə gəlib çatmışdır.Xalq mahnılarının sözlərinin və musiqisinin müəllifləri, əsasən məlum deyil. Çox zaman bu mahnılar insanların hiss və duyğularının ifadəsi olaraq yaranır. Xalq mahnısı xalqın arzu və düşüncələrini, onun dünyagörüşünü, həyat tərzini və məişətini, əmək prosesini, adət və ənənələrini, mərasimlərini əks etdirir.Növləri: Əmək mahnıları - əkinçiliklə, m aldarlıqla, sağıcılıqla, xalçaçılıqla və digər xalq sənət növləri ilə bağlı mahnılar.Mərasim mahnıları - mövsüm (təqvim) mərasimləri ilə (məsələn, Novruz mərasimləri, toy və matəm mərasimləri ilə) bağlı mahnılar.Məişət mahnıları - beşik mahnıları: (laylay, ninni, oxşama), uşaq mahnıları, lirik mahnılar, yumoristik və satirik mahnılar.Tarixi mahnılar - xalq qəhrəmanları və tarixi hadisələrlə bağlı mahnılar.

XANƏNDƏ. Bu ad, adətən, muğamat sənətinə kamil surətdə yiyələnmiş nəğməkara aid edilir. Bir qayda olaraq o, xanəndə-sazəndə dəstəsində (üçlük ansamblında) həm də dəfçi vəzifəsini daşıyır.

27

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

XANƏNDƏ VƏ SAZƏNDƏ DƏSTƏSİ. Şifahi ənənəli professional musiqi­nin - muğamın yaradıcıları və ifaçıları olan peşəkar sənətkarlar. Muğamlar xanəndələr və xalq çalğı alətləri ifaçıları tərəfindən ifa olunaraq yaradılır. Xanəndə və sazəndələr - xalq çalğı alətləri ifaçıları muğam sənətinin ənənələrini sədaqətlə qoruyaraq sonrakı nəsillərə ötürməklə yanaşı, həm də onları inkişaf etdirir, zənginləşdirirlər. (Bax: Muğam, muğam ansamblı, muğam üçlüyü). Ü.Hacıbəyli yazırdı: “Xanəndə və sazəndə dəstəsi əksər ovqat üç nəfərdən ibarət olar ki, onlardan biri oxuyar, təğənni edər, digəri tar və üçüncüsü isə kamança çalar. Bu dəstənin əhli bütün muğam və dəstgahları lazımınca bilməlidirlər; baxüsus xanəndə bir çox şeir, qəzəl və təsniflər hifzində saxlamalıdır.Tarçalan dəxi dəstgahların yollarını yaxşıca bilməlidir ki, xanəndəyə “rəhbər”lik etsin, yəni xanəndə bir guşəni oxuduqdan sonra onun dalınca gələn guşəni çalıb xanəndəni qızışdırsın, kamançaçı isə əksərən tarçalanm dalınca gedir. Xanəndə gözəl səsə malik olub, ustadanə təğənni etməkdən əlavə bir də zərb alətindən olan qavalı da ustalıqla çala bilməyə borcludur ki, rəng və təsniflərə keçdikdə bəhr tuta bilsin”.

XARİC (oxumaq, çalmaq). Pərdəyə dəqiq surətdə düşə bilməmək nəticəsində istənilən səsi lazım gəldiyindən artıq dərəcədə ya zil, ya da bəm oxumaq (çalmaq). Xaric oxumaq çox zaman nəğməkarın eşitmə qabiliyyətinin zəif olması, ya da avazın düzgün qurulmaması nəticəsində baş verir.

XARİC SEGAH. Mayəsi “Orta Segah” mayəsindən bir kvarta aşağı olan muğam.

XARRAT QULUNUN MƏKTƏBİ. Qarabağ muğam ifaçılığı sənətinin tari­xində mühüm rolu olmuş muğam bilicisi X arrat Qulunun yaratdığı muğam tədrisi ocağı. XIX əsrin ortalarında fəaliyyət göstərən bu məktəb, əsasən, dini məqsədlərə xidmət etmişdir. Xarrat Qulu dini mərasimlərdə (məhərrəmlik təziyəsində) iştirak etmək üçün gözəl səsi olan gəncləri öz məktəbinə cəlb edir, onlara muğamatı və oxumaq qaydalarını öyrədirdi. İnkar olunmaz bir faktdır ki, bu məktəb sonradan muğam tədris edən musiqi məktəblərinin təşkilində nümunə olmuşdur.Xarrat Qulunun musiqi məktəbi dinə xidmət etsə də, Azərbaycan muğam sənətinin inkişafında mühüm rol oynamış, bir sıra ustad sənətkarların yetişməsinə səbəb olmuşdur. Qarabağın ən görkəmli xanəndələri Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Dəli İsmayıl, Şahnaz Abbas, Əbdülbağı Zülalov (Bülbülcan), Keştazlı Həşim, Keçəçioğlu Məhəmməd, Cabbar Qaryağdıoğlu və məşhur tarzən Sadıqcan həmin məktəbin yetirmələridir. Beləliklə, X arrat Q ulunun məktəbinə Q arabağ muğam ifaçılığı məktəbinin inkişaf tarixində mühüm bir mərhələ kimi baxmaq olar. Xarrat Qulunun vəfatından sonra Şuşada musiqi məktəbində muğamın

28

tədrisi işini Kor Xəlifə adlı musiqiçi, daha sonra Molla İbrahim davam etdirərək yeni musiqiçilər nəslini yetişdirdi.

XAVƏRAN. 1. “R ast” dəstgahında “Xocəstə” ilə “Əraq” şöbələri arasın­dakı guşə;“Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Bayatı-İsfahan” ilə “Üzzal” arasındakı şöbə; İran musiqisində: “Mahur” dəstgahında “Xarəzmi” ilə “Nişanpurək” arasında yerləşən şöbə.

XOCƏSTƏ (f.: bəxtiyar, uğurlu, mübarək). “Rast” və “Mahur” dəstgah- larında “V ilayəti” şöbəsindən sonra gələn, melodik cəhətdən muğamlardakı “Şikəsteyi-Fars” adlı mərkəz şöbənin eyni olan və muğamat kökündə dominanta (beşinci pillə) mövqeyini tutan mühüm bir şöbə.

XUN. Tar muğam ifaçılığında çalğı üsulu. Tarzənin vurduğu mizrablardan sonra tarın qolunun geriyə dartılması və ya silkələndirilməsi sayəsində səsin titrəyişinin uzadılmasından ibarətdir. Bunun nəticəsində muğam musiqisində gözəl bədii effekt yaradılır, musiqinin təsirliliyi artırılır. İnstrumental muğam ifaçılığında bu üsuldan geniş istifadə olunur.

29

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

1щ

• •

İFAÇI. Dirijor, müğənni, pianoçu, skripkaçı və digər musiqi çilərə verilən ad. Bu adı daşıyanlar musiqi əsərlərini ifa edərək, bəstəkarın öz əsəri ilə dinləyicilərə çatdırmaq istədiyi əhvali-ruhiyyəni, ideya və düşüncələri əks etdirirlər.

İQA. Ərəb musiqi səslərinin müəyyən nizam və qaydaya uyğun növbələnməsi. İqa musiqinin təşəkkülünü təmin edən əsas ifadə vasitələrindən biridir. Melodiyanın ən kiçik ifadəli rüşeymi olan hər bir musiqi cümləsi, hər bir musiqi intonasiyası öz daxilində mütləq müəyyən uyğunluq, mütənasiblik və müntəzəmliyə malik olmalıdır ki, bunu da vaxt, zaman ərzində təmin edən iqadır.

İMPROVİZASİYA (iti.: improvisazione, lat.: improvisus - qəfildən, göz­lənilmədən, qeyri-müntəsir). Bir havanın ifa olunaraq inkişaf etdirilməsi, zənginləşdirilməsi. Bu, xalq musiqi yaradıcılığının əsas xüsusiyyətidir. Professional musiqidə improvizasiya sənətinin geniş yayıldığı dövrlərdə bəstəkarlar verilən melodiyanı improvizə edərək, virtuoz xarakterli pyeslər yaratmışlar. Muğam sənətində improvizasiya əsas rol oynayır.

İNSTRUMENTAL MUĞAM. Muğamın hər hansı bir alətdə (tar, kaman­ça, ud, qanun, balaban və s.) solo ifası ilə bağlı meydana gəlmiş növü. M uğamın instrum ental ifası haqqında m əlum atlara o rta əsr mənbələrində rast gəlinir. Böyük alim, musiqişünas Səfıəddin Urməvinin virtuoz ud ifaçısı olduğu məlumdur. Bununla belə, ifaçılıq təcrübəsində instrumental muğamların tətbiqi XIX əsrdə yaşayıb yaratmış böyük tarzən, Azərbaycan tarının yaradıcısı kimi tarixə düşmüş Mirzə Sadıq Əsəd oğlunun adı ilə əlaqələndirilir.

30

İNTONASİYA (lat.: intonare - ucadan söyləmək, bərkdən danışmaq). Musiqi əsərinin ifaçı tərəfindən səsləndirilən zaman müstəqil ifadə əhəmiyyətinə malik ən kiçik hissəciyi;Musiqinin hərəkət prosesində səslərin yüksəklik münasibəti;Oxuma və çalma zamanı musiqi səslərinin ifaçılıq keyfiyyəti; intonasiya musiqi səslərinin düzgün və ya xaric ifası; sabit intonasiya və ya qeyri-sabit intonasiya;Melodik ibarə - motivə bərabər qurum.

İSFAHAN (İsfahani). Yaxın və Orta Şərq xalqları klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan biri.

31

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lü_

• • •

KABlLİ. “Mahur-Hindi” kökündə zərbli muğam (bax: Heyratı).

KAMAN (iti.: arco). Azərbaycan zərbli musiqi aləti. Simli alətlərdə səsçıxarma vasitəsi kimi simlər üzərində sürüşdürülür.

KAMANÇA. Simli musiqi aləti. Çanağı kürəvi, qolu pərdəsiz, membranası (üzü) balıq dərisindən, ya da qaramal ciyərinin pərdəsindən çəkilir. Ağac çubuğa (yay) bağlanmış bir çəngə at tükünün tutamı simləri səsləndirir. Kamança əvvəllər 3 simli olmuş, hazırda 4 simlidir.Kamança ən qədim Azərbaycan musiqi alətlərindən biridir.

KAMİL. Klassik Şərq musiqisində çox təsadüf edilən bəhrlərdən biri.

KAMİLEŞİTMƏ (qabiliyyəti; iti.: absolutus - mükəmməl). Eşitməklə müəy- yənetmə və səsin dəqiq yüksəkliyini özün üçün təyinetmə qabiliyyəti. Kamileşitmənin mövcudluğu musiqiçi üçün vacib deyil, lakin, adətən, onun professional inkişafına kömək edir.

KAR. Qədim musiqi kitablarının bəzisində dəstgahlar tərkibinə daxil olan guşələrin adı. Musiqidən bəhs edilən başqa risalələrdə də kar sözünə təsadüf edilir.Övliya Çələbi öz “Səyahətnamə”sində xanəndə dərviş Ömər Gülşəninin nəğməkarlıq sənətini alqışlayaraq yazır ki, o, “Segah” məqamında nə qədər “Kar”, “Nəqş”, “Səvt”, “Zikr”, “Zəcəl”, “Təsnifat”, “Qollar”, “Şərqiyyat”, “Ərəsəfıyyat” varsa, hamısını böyük məharətlə ifa edirdi.

KEREŞMƏ. İran musiqisində “Mahur” və “Çahargah” dəstgahının başlanğı­cında ifa olunan kiçik guşə.

32

KEY-XOSROVANİ. Muğamın şöbələrindən biri.

KEŞİŞOĞLU. Zərbi muğamlarda (“Maani-Osmanlı”) melodiyaların pərdə- pərdə zilə qaldırılması ilə əlaqədar olaraq ifa olunan guşə.

KƏRƏMİ. Ənənəvi aşıq havası.’’Əsli və Kərəm” dastanı ilə bağlıdır. Xanən­dəlik təcrübəsində zərbi muğam kimi ifa olunur, “Bayatı-Qacar” və ya “Segah” köklüdür.

KƏRIM-ABADİ. “Çahargah” muğamının “Mənsuriyyə”dən əvvəldə olanşöbəsi.

KƏRKÜKİ. Azərbaycan klassik musiqisində “Rast”, “Çahargah” və “Nəva” dəstgahlarının tərkibində olan əsas şöbələrdən biri.

KƏSMƏ ŞİKƏSTƏ. Azərbaycan zərbi muğamı. İnstrumental müşayiət zamanı bəzi musiqi cümlələri bir növ qırıq-qırıq ifa olunduğundan kəsmə adlandırılmışdır. Melodik cəhətdən şikəstənin başqa növlərindən az da olsa, fərqlənir. Vokal hissəsi olduqca lirik səslənir.

KOOS. Azərbaycan zərbli musiqi aləti.

KLASSİK (lat.: classicus - nümunəvi). Əsərləri, fikirləri istənilən zaman kəsiyində aktual olan şəxsiyyətlər nəzərdə tutulur. Geniş mənada: ümumxalq şöhrəti, nüfuzu qazanmış, mədəniyyət və elm xəzinəsini zənginləşdirən əsərlər yaratmış yazıçı, rəssam, musiqiçi, alim. Bu söz bədii əsərlərə də şamil edilir.

KÖK. Pillələrin tezliyə görə nisbəti. Riyazi kəmiyyətlərlə göstərilir. 12 səsli bərabər temperasiyalı kök qəbul olunmuşdur.Səs ucalığı etalonu olan kamertonun köklənmə tezliyi. Musiqi alətlərində geniş mənada səsdüzümü, dar mənada açıq simlərin interval nisbəti, nəfəsli musiqi alətlərinin qəbul olunmuş not yazısı ilə real səslənməsinin ucalıq nisbəti kimi başa düşülür. Azərbaycan musiqisində muğamların əsasını təşkil edən məqamlar müəyyən kökdə verilir. Başqa sözlə desək, hər bir muğam özünəməxsus kökdə ifa olunur.

KULMİNASİYA (lat.: culmen - zirvə). Musiqi əsərində və ya onun nisbətən tam am lanm ış hissəsində inkişafın yüksək nöqtəsi, zirvəsidir. Kulminasiyanın yaranmasında bütün musiqi ifadə vasitələri iştirak edir və bu, dinamikanın, ştrixin dəyişməsi, diapazonun yüksəlməsi və s. vasitələrlə əldə edilir. Muğam - dəstgahlarda musiqi tədricən inkişaf etdirilərək kulminasiyaya - zilə çatdırılır.

33

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

KÜRD-OVŞARI. “Şur” köklü muğam. “Şur” dəstgahı kökündə zərbi muğam. Fikrət Əmirovun bəstələdiyi eyni adlı məşhur simfonik muğamda “Ovşarı” zərbli muğamı ilə yanaşı “Maani” (Osmanlı) zərbi muğamından da geniş istifadə edilmişdir. Əsər “Şur” simfonik muğamının ibtidai melodiyaları ilə tamamlanır ki, bu da hər iki əsər arasında gözəl tematik vəhdət yaratmış olur.

KÜRD-ŞAHNAZ. “Şur” köklü muğam.

KÜRDİ. Əsas etibarilə kamançada ifa olunan lirik xarakterli musiqi pyesi. “Bayatı-Kürd” kökündə olduğundan “Kürdi” adlandırılmışdır.

34

QAFQAZ HUMA YUNU. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan musiqi təcrübə­sində mövcud olmuş “Humayun” muğamının bir növü.

QANON. Ən qədim Azərbaycan dartımlı, simli musiqi alətlərindən biri. Qanon iki tərəfi müvazi olmayan dördbucaq (trapesiya) biçimdə emal edilir. Gövdəsinin üst dekası iki hissəyə ayrılır: çox qismi çinar ağacından yonulmuş nazik taxta ilə örtülür, açıq hissəsinin üzərinə isə dəri çəkilir. Taxta dekası üzərində ulduz şəklində üç böyük dəlik olur ki, bunlar dəri membranla birlikdə qanonun səs rezonansını artırır. Qanona hər səs üçün üç sim qoşulur. Cəmisi 72 simi olur. Qanonun diapazonu üç oktavadan böyükdür.

QANUN. Simli musiqi aləti. Yaxın və Orta Şərqdə geniş yayılmışdır. Azər­baycan şairləri Nizaminin, Füzulinin və b. əsərlərində bu alət haqqında məlumat verilmişdir. Qanun üzərində naxışlı üç resonator dəliyi olan düzbucaqlı trapesiya formalı yastı taxtaqutudan ibarətdir. Qanunun üzünün aşağı hissəsinə çəkilmiş dərinin üzərində xərək yerləşir. Xərəyin üstündən 24-25 üçləşdirilmiş sim keçir. Qanunun simləri barmaqlara taxılmış oymaqlara bənzər metal mizrablarla səsləndirilir. Diapazonu 3 oktava yarımdır. Qanunun incə, məlahətli səsi var. Azərbaycan Xalq Çalğı Alətləri ansamblının və orkestrinin tərkibinə daxildir.

QARABAĞ MUĞAM MƏKTƏBİ. Qarabağ bölgəsinin mərkəzi olan Şuşa şəhərində təşəkkül tapmış və Qarabağda yaşayıb-yaradan xanəndələri, xalq çalğı alətləri ifaçılarını - sazəndələri, muğam ifaçılığı ənənələrini özündə cəmləşdirən məktəb. Qarabağ muğam ifaçılığı məktəbi məhz ayrı-ayrı görkəmli sənətkarların adı ilə bağlı olub, onların ifaçılıq üslubunu yaşadan və davamçıları tərəfindən nəsildən-nəslə ötürülən ənənələrdən yaranmışdır. Qarabağ muğam ifaçıları Azərbaycanın qədim

35

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

;; musiqi ənənələrinin inkişaf etdirilməsində böyük xidmət göstərmişlər. Xanəndələr və instrumental ifaçılar ənənəvi şəkildə muğam ifaçılığı sənətinin incəliklərini, muğamları nəsildən-nəslə ötürərək böyük bir məktəb yaratmağa nail olmuşlar.Qarabağ sənətkarlarının neçə nəsli dəyişsə də, onların yaratdıqları ənənələr bu gün də muğam ifaçıları tərəfindən yaşadılmaqdadır. Bu baxımdan Qarabağın görkəmli muğam ustadları Hacı Hüsü, Əbdülbaği Zülalov, C abbar Q aryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, İslam Abdullayev, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski və b. öz məktəblərini yaratmışlar. Qarabağ musiqi mədəniyyəti tarixində tədris ocağı kimi “muğam məktəbi” ilk dəfə XIX əsrin ortalarında Xarrat Qulu tərəfindən yaradılmışdır (Bax: Xarrat Qulunun məktəbi). Xarrat Qulunun məktəbi Qarabağ muğam ifaçılığı məktəbinin inkişaf tarixində mühüm bir mərhələ olmuşdur.Xarrat Qulunun vəfatından sonra Şuşada musiqi məktəbində muğamın tədrisi işini Kor Xəlifə adlı musiqiçi, daha sonra Molla İbrahim davam etdirərək yeni musiqiçilər nəslini yetişdirdilər. Şuşa məktəblərində də poeziyanın və musiqinin sirləri yeniyetmələrə gənc yaşlarından öyrədilirdi. Ona görə də muğamı və şeiri Qarabağın sənətkarları, xüsusən də xanəndələri və instrumental muğam ifaçıları hələ uşaq yaşlarından dərindən bilirdilər.

QARABAĞ MUĞAM MƏCLİSLƏRİ. Qarabağın muğam ifaçılığı sənətinin inkişafında XIX əsrdə fəaliyyət göstərən musiqi məclislərinin böyük və əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Musiqi məclisləri ziyafətlərdən və toy şənliklərindən fərqlənirdi.Bu məclislərdə ədəbiyyata, rəssamlığa və musiqi sənətinə dair maraqlı söhbətlər aparılırdı. Burada şeir, musiqi və sənətin estetik problemləri ətraflı müzakirə olunurdu. Musiqi məclislərində birinci növbədə muğam ifaçılığına diqqət yetirilirdi. Muğam dəstgahları təkmilləşdirilir, müxtəlif şöbə və guşələrlə zənginləşdirilir, yeni yaradılan təsnif və rənglər səsləndirilirdi. Bəzən musiqi məclislərində muğamı bir neçə xanəndə oxuyar, muğam biliciləri onların haqqında rəylərini söyləyərdilər.Şuşa musiqi məclisinin rəhbəri olan Mir Möhsün Nəvvab xanəndə Hacı Hüsünün yaxından iştirakı ilə “Xanəndələr məclisi” təşkil etmişdi. Onun musiqi məclisi Xarrat Qulunun musiqi məktəbindən və Xurşidbanu Natəvanın “Məclisi-üns”ündən sonra şəhərin mədəni həyatında müstəsna rol oynamışdır.Şuşa m usiqi m əclisləri milli m usiqiçilərin, muğam ifaçılarının yetişməsində müstəsna rol oynamış və Azərbaycan musiqisinin inkişafına təkan vermişdir.

“QARABAĞ XANƏNDƏLƏRİ” . CD-albom. Qarabağ muğam ifaçılığı məktəbinin müxtəlif nəsillərinə aid 24 xanəndənin səsyazıları olan CD

36

disklərdən və çap olunmuş xanəndələrin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı məlumat və fotoları əhatə edən 5 dildə (Azərb., ing., rus, alman, fransız) albomdan ibarətdir. Layihənin müəllifi və rəhbəri YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevadır. Layihənin koord inato ru Tariyel M əmmədovdur. Layihədə Azərbaycan Respublikası Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətinin, Azərbaycan Dövlət Musiqi Mədəniyyəti Muzeyinin, Azərbaycan Dövlət Səsyazmalar Arxivinin, S.Mümtaz adma Azərbaycan Respublikası Ədəbiyyat və İncəsənət Dövlət Arxivinin, Üzeyir Hacıbəylinin Ev- Muzeyinin, Bülbülün Xatirə Muzeyinin fondlarından, F.Şuşinskinin, B.Mansurovun, X.Şuşinskinin şəxsi arxivlərindən istifadə olunmuşdur. Q arabağ xanəndələrinin 1903-1912 illərə məxsus qramm ofon vallarındakı səs yazılarının rəqəmsal bərpası “Musiqi dünyası” jurnalının yaradıcı qrupu tərəfindən həyata keçirilmişdir.

QARABAĞ ŞİKƏSTƏSİ. Segah muğam kökündə olan zərbi muğamlardan biri. Musiqi ölçüsü 2/4-dir. Dörd misradan ibarət hər bir bənddən sonra melodik cəhətdən müxtəlif olan araçalğı (instrumental epizod) ifa olunur.

QATAR. 1 . Zil registrə (tonikası tarda ağ simin şah pərdəsi) əsaslanan kiçik bir muğam. Melodik cəhətdən “Mahur-Hindi” dəstgahmdakı “Əraq” şöbəsini xatırlatsa da, ondan müəyyən dərəcə fərqlənir;2. Klassik musiqidə: “Şur” dəstgahında “Bəstə-Nigar” ilə “Qərai” arasında ifa olunan şöbə.

QATAR-BAYATI. Kiçik həcmli muğam. “Q atar” muğamı ilə “Çoban Bayatı”sının intonasiyalarının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bu muğam “Qatar” dan fərqli olaraq, “Çoban Bayatı”sı kadensiyaları ilə tamamlanır.

QAVAL. Zərbli musiqi aləti. Eni 60-75 və diametri 350-450 mm (əvvəllərdə daha çox) olan sağanağa balıq dərisi çəkilir. Sağanağın içərisində xırda halqalar (əvvəllərdə çox xırda zınqırovlar) yerləşdirilir ki, çalğı vaxtı bunlar da səslənsin.Azərbaycanda ən qədim zamanlardan geniş intişar tapmış, qonşu ölkələrə də yayılmışdır.

QAYNATMA. Xanəndənin ifasında müəyyən bir notun boğazda trel tər­zində iti surətlə növbələnməsi.

QƏMƏNGİZ. “ Dəşti” muğamı daxilində olan bir dəstgahın son şöbələrindən biri.

QƏNA, QİNA. Oxuma (vokal), qənayi-rükban - karvan mahnısı, qənayi- к mütqan - sənətkar mahnısı.

37

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

QƏRAİ. “Rast” muğam dəstgahında “Əraq” və “Pəncgah” dan sonra gələn şöbə. Muğamın zilindən bəminə - mayəyə doğru enmək “Qərai” şöbəsinə xasdır. “Rast” ailəsinə daxil olan digər muğam dəstgahlarında da eyni əhəmiyyətə malikdir.

QƏRRƏ. Muğam guşəsi.

QƏSİDƏ. Böyük həcmli musiqi - şeir forması. Məzmunundan asılı olaraq əsas etibarilə üç bitkin fəsilə bölünür: nəsib - təriflənən gözəl haqqında xatirə, vəsf - vüsal ümidi ilə gedilən yolun təsviri, qəsd - əsərin əsas hissəsi. Burada ya müəyyən bir şəxs alqışlanır, mədh edilir, ya da qəsidə müəllifinin öz keçmiş həyatındakı xoş günlər yad edilir. Məzmunu ilə əlaqədar olaraq hər fəslin özünə müvafiq musiqisi olur.

QƏZƏL. Fortepiano müşayiəti ilə avaz üçün bəstələnən musiqili poetik əsər. Azərbaycan musiqi sənətində bu yeni janrın ilk klassik nümunəsi Ü.Hacıbəylinin Nizami Gəncəvinin sözlərinə bəstələdiyi “Sənsiz” və “Sevgili canan” qəzəlləridir.

QOŞA QAFİYƏ. Dörd misradan (rübai) ibarət olan hər bəndə bir-iki söz əlavə etmək yolu ilə şeirin inkişafını təmin edən üsullardan biri.

QOŞA-NAĞARA. Bir-birinə bağlı bir cüt nağaradan ibarət zərbli musiqi aləti. Nağaralar, adətən gildən (bişmiş palçıqdan) hazırlanır, üzərinə heyvan dərisi çəkilir və bir cüt kiçik çubuqla vurularaq səsləndirilir.

QRAMMOFON (yun.: gramma - yazı + phone - səs). Qrammofon valına yazılmış səsi mexaniki quruluşlarla yenidən səsləndirən aparat. Qrammofon işləyən zaman fırlanan val üzərindəki spiral cığırda hərəkət edən qrammofon iynəsi ucunun mexaniki rəqsləri membrana ötürülür və oradan alınan səs rəqsləri ruporla gücləndirilir.Qrammofondan və xüsusilə onun yığcam variantı olan patefondan XX- ci əsrin ortalarına kimi istifadə edilmişdir. Sonralar daha təkmilləşmiş cihazlar - elektrik valoxudanı və elektrofon meydana gəlmişdir.

QRAMMOFON VALI. Səthindəki spiral cığırlara səs yazılmış disk. Qram­mofon valı sintetik materialdan hazırlanır, qrammofon, elektrofon və s. aparatlar vasitəsilə oxudulur. Monofonik (cığırında bir səs kanalı olan) və stereofonik (cığırında iki səs kanalı olan) növləri var. Beynəlxalq standartlarda diametrinə görə üç ölçüdə qəbul olunmuşdur: 17,5 sm (valın hər üzü 6 dəqiqə oxuyur); 25 sm (18 dəqiqə); 30 sm (28 dəqiqə). Mexaniki yazma və səsləndirmə prinsipi ilk dəfə fransız şairi, musiqiçisi və alimi Ş.Kro (1842-1888) tərəfindən kəşf edilmişdir.

38

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində bir sıra ölkələrin səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən qrammofon valları fabriki təşkil olunmuş və səsyazma sənayesi inkişaf etməyə başlamışdır. “Qrammofon”, “Sport- Rekord”, “Premyer-Rekord”, “Pate”, “Ekstrafon”, “Nogin zavodu” fəaliyyət göstərmişdir. 1901-1902-ci illərdən başlayaraq, Riqada “Qrammofon” ingilis səhmdar cəmiyyəti tərəfindən məşhur Azərbaycan xanəndələrindən Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, islam Abdullayev, Əbdülbaği Zülalov, Məcid Behbudov, Seyid Mirbabayev, Ələsgər Abdullayev və başqalarının səsi yazılmış qrammofon valları buraxılmışdır.1908-1912-ci illərdə Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban Primov və Saşa Oqanezaşvilidən ibarət trio Varşavada bir neçə dəfə qastrol səfərlərində olarkən “ Sport-Rekord” firması onların çıxışlarını qrammofon vallarına yazmışdır. 1916-cı ildə Kiyevdəki “Ekstrafon” şirkəti Üzeyir Hacıbəylinin “Leyli və Məcnun” operasını vala yazmışdır. 1957-ci ildə yaranan “M elodiya” firm ası da keçmiş Sovet İttifaq ında böyük tirajla qram m ofon valları istehsal etmişdir. Bu firm ada Azərbaycan bəstəkarlarının əsərləri ilə yanaşı, bir çox görkəmli ifaçıların da səsyazıları kütləvi tirajla buraxılmışdır. Azərbaycan bəstəkarlarından Q.Qarayevin, F.Əmirovun əsərləri ABŞ-da, YUNESKO xətti ilə tarzən Bəhram Mansurovun ifasında Azərbaycan muğamları Hollandiyada qrammofon valına yazılmışdır.

f39

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lü,

LAD. Müxtəlif yüksəklikdə yerləşən səslərin bir-birinə tərəf meyil edərək, eyni zamanda bir sabit səs - tonika ətrafında birləşməsi; o cümlədən, həmin səsdən qurulan interval və ya akkord (adətən tonika üşsəslisi) ətrafında cəmlənməsi.Ladı əmələ gətirən səslər pillə adlanır və tonikadan (I pillə) başlayaraq, yuxarıya doğru artan sıra ilə rum rəqəmləri ilə işarə olunur. Ladın hər bir pilləsi müəyyən funksiya (vəzifə) daşıyır.Ladlar bir-birindən səs sırasının quruluşuna görə fərqlənir, yəni səslər arasındakı intervalın kəmiyyəti və keyfiyyəti, həmçinin ayrı-ayrı pillələr arasındakı qarşılıqlı münasibət ladın səs sırasının quruluşunu müəyyən edən amildir. Bu, ladın quruluş formulu adlanır. Hər bir lad özünəməxsus adla adlandırılır.

LADTONALLIQ. Eyni vaxtda ladın və onun tonikasının (mayəsinin) təyin olunması. Məs., C-dur; lya minor; do rast, sol şur və s.

LAL BARMAQ. Simli musiqi alətlərində mizrabın və ya yayın iştirakı olma­dan simin səsləndirilməsi.

LAL PƏRDƏ. Simli musiqi alətlərinin qoluna çəkilmiş əsas pərdələrin arasın­dakı əlavə pərdələr.

LƏHN (ər.) - səs, səda, motiv, ton, melodiya. Ləhn bir-biri ilə mehriban münasibətdə olmaq sayəsində yaradılan xoş təranədir.

LtRlK, LİRİKA (yun .: lira sözündən). Bədii ədəbiyyatın üç növündən (epik, lirika, dramatik) biridir. Lirikada qəhrəmanın daxili aləmi, fərdi hiss - həyəcanları əks olunur.Musiqidə əsas lirik janrlar romans, mahnı, instrumental miniatürdür. Lirik opera, lirik kantata və simfoniyalar da olur.

40

MAANİ. “Şur” kökündə zərbi muğam.

MAHUR. Azərbaycan klassik musiqisində “M ahur”, “Şur”, “Əşiran”, “Dilkəş”, “Dügah”, “Zəng-Şötör”, “Hicaz”, “Mavərrənnəhr”, “Şahnaz”, “Hacı Yuni”.

MAHUR-HİNDİ. Muğam dəstgahı. “R ast” muğam ailəsinə daxildir. Məcmusu: “Bərdaşt”, “Mayəyi-Mahur”,“Üşşaq”, “Hüseyni”, “Vilayəti”, “Şikəsteyi-fars”, “Əraq”, “Qərai” şöbə və guşələrindən ibarətdir.“Mahur- hindi” şöbə tərkibinə görə “Rast” muğamına uyğun olsa da, xarakterinə görə fərqlənir və coşğun, əzəmətli, ehtiraslı səslənməyə malik guşələr üzərində qurulur.

MAHURİ-MÜHƏYYƏR (ər.: mühəyyər, heyrətə gətirən). Muğam guşə­si. “Mahur” muğamında “Əraq” şöbəsindən sonra ifa olunub.

МАКАМ (ər.: məkan, yer). Yaxın və Orta Şərq xalqlarının şifahi ənənəli professional musiqisinin əsasını təşkil edən sistem. Şərq musiqi mədəniyyətində “makam” termini bir neçə məna daşıyır: sarayda musiqiçinin çıxışı üçün ayrılan yer, pərdə, simli musiqi alətinin qrifində barmağın tutduğu mövqe, səs-strukturu, modus, məqam səs sırası, melodiya tipi, melodik model, musiqinin inkişaf prinsipi, universal variasiya prinsipi və ya monodiyanın inkişafı, janr, improvizasiya modeli, bədii yaradıcılıq qanunları.

МАКОМ. Özbəkistan və Tacikistan xalqlarında şifahi ənənəli professional musiqi anlayışı. Makom termini bir neçə məna kəsb edir. Xüsusi fəlsəfi, sosial-etik və ya lirik-psixoloji konsepsiyanı təmsil edən melodiya - model.12 lad, var : “Üşşaq”, “Navo”, “Busəlik” (Əbu Səlik), “Rast”, “İrok”, , “İsfahan”, “Zirəfkənd”, “Buzurq”, “Zəngulə”, “Rəhəvi”, “Hüseyni”, 1

41

İzahlı muğam

lüğəti

izah

lı m

uğam

lüğ

əti

“Hicaz”, “Şaşmakom”. 6 lad sistemi var: “Buzruk”, “Rast”, “Navo”, “Duqox”, “Seqox”, “İrok”. Emosional-obrazlı modus, bu və ya digər lada aid, birhissəli və ya çoxhissəli vokal, vokal-instrumental və ya instrumental formadır solist və ya ansambl tərəfindən ifa oluna bilər. Şifahi ənənəli professional musiqinin janr sisteminə daxildir.

MANƏND. “Zabul Segah” dəstgahmda “Orta Segah”a keçməzdən əvvəl “Muyə” ilə “Segah” arasında şöbə.

MANƏNDƏ (f.: bənzər, oxşar). “Zabul Segah” dəstgahmda “Orta Segah”a keçməzdən əvvəl “Muyə” ilə “Segah” arasında yerləşən şöbə.

MANƏNDƏ-HASAR (f.: “manənd” - kimi, bənzər, öxşar, “manəndi-hasar” -hasara bənzər). “Zabul Segah” muğamında “Bərdaşt” şöbəsindən sonra oxunan guşə.

MANƏNDİ-MÜXALİF (f.: manənd - kimi, bənzər, oxşar; manəndi-müxalif - müxalifə bənzər). Muğam şöbəsi. “Zabul Segah” muğamında “Muyə” və “Segah” arasında yerləşən şöbə. Ə.Bədəlbəylinin məlumatına əsasən, ilk dəfə xanəndə Xan Şuşinskinin şəxsi yaradıcılıq təşəbbüsü ilə “Mirzə Hüseyn Segahı” muğamında “Manəndi-müxalif dən başlanıb sonra “Segaha” keçilmişdir. Belə halda “Manəndi-müxalif’ oxunan dəstgahın bir növ müqəddiməsi mahiyyətini kəsb edir. Sonradan bu, muğam ifaçılığı təcrübəsində ənənəyə çevrilmişdir.

MAYƏ. 1. Məqamın əsas sabit pərdəsi;2. Dəstgahlarm birinci şöbəsi. Muğamat ifaçılığında, bir qayda olaraq bəm registrdən zilə doğru, şöbədən-şöbəyə keçərək dəstgahın inkişafı prosesi hər nə qədər davam etdirilərsə etdirilsin, muğamın mayəsi öz cazibə qüvvəsinin əvvəl-axır üstün gələcəyini göstərəcək, nəticədə dəstgah yenə də mayəyə qayıdıb, yenidən məhz mayədə, mayə pərdəsində tamamlanacaqdır;3. Yaxın Şərq xalqları musiqisinin əsasını təşkil edən altı avazatdan biri.

MAVƏRƏNNƏHR. 1. “Dügah” dəstgahmda “Ruh-ül-ərvah” ilə “Hüseyni” arasında yerləşən şöbə;2. Azərbaycan klassik musiqisində: “Rast” dəstgahmda “Bayatı-Qacar” ilə “Bal-Kəbutər” arasında; “Rahab” dəstgahmda “Zəmin-xara” ilə “Bal- kəbutər” arasında; “Çahargah” dəstgahmda “Zəmin-xara” ilə “Hicaz” arasında olan şöbə;3. İran musiqisində: “Rast-pəncgah” dəstgahmda “Əbülçəp” ilə “Rak- Abdulla” şöbələri arasında yerləşən guşə.

MİRZƏ HÜSEYN SEGAHI. “ Orta Segah”dan bir kvarta yuxanda olan “Segah”.

42

MELODİYA. 1. Təranə, hava; müəyyən yüksəkliyə, uzunluq və cazibə qüv­vəsinə malik (lad və metrə əsaslanan) səslərin birsəsli qaydada ardıcıl birləşərək əmələ gətirdiyi quruluş. Musiqi əsərinin əsasını təşkil edən müxtəlif obraz və əhvali-ruhiyyəni əks etdirməyə qadir olan mühüm ifadə vasitəsi.2. Homofon quruluşlu musiqidə ən ifadəli səs.3. Harmonik çalışmalarda yuxarı səsin şərti adı.

MELİZMLƏR (yun. melismos - xüsusi bir üsul üzrə oxuma). Melodiyanın ayrı-ayrı səsləri ətrafında gəzişmədən əmələ gələn melodik dönmələri, bəzəkləri göstərən xüsusi işarələr.Melizmlər bunlardır: forşlaq, qruppetto, mordent, ikiqat mordent, trel.

MƏCLİS. Oturmaq yeri, yığıncaq yeri. Mədrəsədə “dərs otağı”, “qəbul otağı”, “görüş yeri” mənalarında işlənmişdir. Müasir dövrdə Türkiyə, İran və Azərbaycanda parlament mənasında da işlənir. Müsəlman ölkələrində məclislər ictimai və mədəni həyatda geniş yayılmışdır. Xüsusilə alimləri, şairləri, xanəndə və musiqi ifaçılarını özündə birləşdirən məclislər mədəniyyət tarixinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

MƏCLİSİ-ÜNS (ərəbcədən tərcümədə: ülfət məclisi). Ədəbi məclis.1864-cü ildə Şuşada, şair H .A .A gahın evində təşkil olunmuş, X .N atəvanın rəhbərliyi ilə 1897-ci ilədək fəaliyyət göstərmişdir. X .N atəvan, M .P.Fəna, M.Ə.Növrəs, A.H.Yüzbaşov, M.Məmai, M.S.Piran və b. şairlər məclisin fəal iştirakçıları idilər. Məclisə Qarabağ xanəndələri də dəvət olunur və onlar şairlərin qəzəlləri əsasında muğamlar ifa edirdilər.

MƏCLİSİ-FƏRAMUŞAN (farscadan tərcümədə: unudulanlar məclisi). Ədəbi məclis. 1872-ci ildə M.M.Nəvvabın evində təşkil edilmiş, 1910-cu ilədək fəaliyyət göstərmişdir. M.M.Nəvvab, H.Qaradaği, F.Kəminə, A.Asi, M.Ə.Baki, B.Səbur, B.Fədai, M.Katib və b. şairlər məclisin fəal iştirakçıları idilər. Qarabağ xanəndələri də bu məclisdə yaxından iştirak edirdilər.

MƏCMƏÜŞ-ŞÜƏRA (ərəbcədən tərçümədə: şairlər yığıncağı). Ədəbi məclis. 1880-ci ildə Bakıda təşkil edilmişdir. M .Cürminin, sonralar isə A.Sürəyyanın rəhbərliyi ilə təxminən 1915-ci ilədək fəaliyyət göstərmişdir. Zülali, M.Dilxun, Ə.Vaqif, Ə.Cənnəti, Ə.Yusif, K.Salik, M.Müsəvvir, M. Azər və başqaları məclisin fəal üzvlərindən idilər. Məclisdə bəzən qonaq sifəti ilə Seyid Əzim Şirvani də iştirak edirdi. Məclisin üzvləri olan şairlərin qəzəlləri Abşeron xanəndələrinin muğam ifaçılığında geniş istifadə edilirdi.

MƏĞLUB. “Çahargah” dəstgahmda “Müxalifdən sonra gələn guşə.

43

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

MƏXLUT. “Zabul Segah” dəstgahında “Orta Segah”dan “Şikəsteyi-Fars”a keçməzdən əvvəl kiçik güşə.

MƏQAM. Müxtəlif səslər, pərdələr məcmusunun bir vahid əsas kök ətrafın­da birləşməsi.Musiqidə hər səsin, hər pərdənin öz mövqeyi və öz xüsusi keyfiyyəti var. Bu keyfiyyət ayrı-ayrı pərdələr arasında müəyyən qarşılıqlı münasibət yaratmış olur ki, bu da nəticə etibarilə, bütün pərdələrin mayəyə doğru olan meyil və istiqaməti ilə səciyyələnir (bax: Mayə).Məqam bir-birinə tərəf meyil göstərən, yönələn və bir sabit səs (mayə) ətrafında toplaşan müxtəlif yüksəklikdə (ucalıqda) olan musiqi sədalarının qarşılıqlı münasibət sistemindən ibarətdir.

MƏNSURİYYƏ. “Çahargah” kökündə olan zərbi muğam. “Çahargah” dəstgahmın tərkibinə daxil olaraq, muğamın son şöbələrindən biri hesab olunur. Əvvəllər “Rast” dəstgahında da çalındığı məlumdur. Lakin bu halda “Mənsuriyyə”nin yalnız vəzni (ritmik şəkli) saxlanılır, melodiyası isə “Rast” dəstgahı kökünə “ tərcümə” edilmiş olur.

MƏRSİYƏ. Məzmunu müsibətnamədən ibarət olan vokal əsər.

MƏSİHİ. “Rahab” muğamında şöbə.

MƏSNƏVİ. 1. Azərbaycan klassik musiqisində: “Rahab” dəstgahmın sonun­da ifa olunan şöbə.2. İran musiqisində:“Şur” dəstgahmın son şöbəsi;“Bayatı-İsfahan” muğamının “Üşşaq” ilə “İbadət” (Məsnəvinin başqa variantı) guşələri arasında yerləşən şöbəsi.

MOALİF. “Humayun” dəstgahmın əvvəlində ifa olunan parça.

“MUĞAM-DƏSTGAH” LAYİHƏSİ. Heydər Əliyev Fondu tərəfindən həyata keçirilən muğam layihələrindən biri. Layihənin məqsədi həm köhnə val yazılarının, həm də məharətlə ifa olunan muğamların bütün şöbə və guşələrinin yenidən bərpasından ibarətdir. Layihə çərçivəsində muğam- dəstgahlarm konsertlərdən birbaşa yazıya alınması və gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanması nəzərdə tutulur.

MUĞAM DƏSTGAHLARI. Şifahi ənənəli Azərbaycan professional musiqi­sinin ən böyük janrı, mükəmməl və klassik formasıdır. “Dəstgah” sözündə “dəst” bütöv, tam, “gah” yer, mövqe deməkdir. Dəstgah muğamın vokal- instrumental şəkildə bütün hissələrinin - şöbə, guşə, rəng, təsniflərin tam, bütövlükdə, muğam kompozisiyasımn tələbləri səviyyəsində ifası

44

deməkdir. Dəstgahın ən başlıca xüsusiyyəti muğam şöbələrinin və guşələrinin, təsnif və rənglərin məntiqli surətdə silsilə yaratmasından ibarətdir. Bunun da nəticəsində muğam dəstgahlarınm özünəməxsus inkişaf dramaturgiyası yaranır.Muğam dəstgahları kamil formalı, çoxhissəli, silsilə quruluşlu musiqi əsərləridir. Azərbaycan muğam dəstgahları bunlardır: “Rast”, “Şur”, “Segah”, “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz”, “Mahur-Hindi”, “Orta Mahur”, “Mirzə Hüseyn Segahı”, “Zabul Segahı”, “Xaric Segah”, “Şüştər”, “Humayun”. Bu muğam dəstgahları “Rast”, “Şur”, “Segah”, “Şüştər”, “Bayatı-Şiraz”, “Çahargah”, “Hümayun” məqamlarına əsaslanır. Bir məqam əsasında bəzən bir neçə muğam qurulur, beləliklə, muğam ailələri əmələ gəlir. Azərbaycan musiqisində “Rast”, “Şur”, “Segah” muğam ailələri yaranmışdır.Muğam dəstgahlarınm mətn əsasını qəzəllər təşkil edir. Qəzəl seçimi hər bir xanəndənin öz zövqündən və istəyindən asılı olmaqla yanaşı, həm də muğamın xarakteri ilə bağlı olur. Məsələn, “R asf’da oxunan qəzəllər “Segah”da və ya “Çahargah”da oxunmur. Muğam dəstgahlarınm ifa müddəti (xronometraj) sabit deyil. Eyni dəstgah 2-3 saat, 30-40 dəqiqə və ya 10-15 dəqiqə müddətində ifa oluna bilər.

“MUĞAM DÜNYASI” LAYİHƏSİ. Heydər Əliyev Fondu tərəfindən həyata keçirilən muğam layihələrindən biri. Layihə çərçivəsində simpoziumların, “XXI əsrdə muğam sənəti” beynəlxalq konfransının keçirilməsi, müxtəlif festival və yarışmaların, həmçinin muğam mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmış xüsusi layihələrin təşkili planlaşdırılır.

“MUĞAM ENSİKLOPEDİYASI” LAYİHƏSİ. Heydər Əliyev Fondu və “Musiqi Dünyası” jurnalının birgə layihəsi. Layihənin Azərbaycan muğamına həsr olunmuş nəşri həm elektron, rəqəmsal, həm də kitab variantlarını əhatə edir.Elektron kitabı: <http://mugam.musigi-dunya.az>

MUĞAM ETÜDLƏRİ. Azərbaycan bəstəkarlarının xalq çalğı alətlərinin ifaçılıq tədrisi məqsədilə bəstələdikləri əsərlər. Adil Gərayın, Səid Rüstəmovun “Muğam etüdlər”indən çox istifadə olunur.

“MUĞAM - İRS” LAYİHƏSİ. Heydər Əliyev Fondu tərəfindən həyata keçiri­lən muğam layihələrindən biri. Layihənin məqsədi Azərbaycan xanəndələrinin qədim qrammofon vallarının bərpasından və yeni disklərin buraxılmasından ibarətdir. Layihə çərçivəsində “Qarabağ xanəndələri”, “Unudulmuş səslər”, “Azərbaycan qadın xanəndələri”, “İnstrumental muğamlar”, “Muğam ustaları” CD - albomların hazırlan­ması nəzərdə tutulur.

45

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

; MUĞAM LAYİHƏLƏRİ. Heydər Əliyev Fondunun yaratdığı irəli sürdüyü və muğam mədəniyyəti ənənələrinin qorunub saxlanmasını nəzərdə tutan “Muğam İrs”, “Muğam - Dəstgah”, “Muğam Ensiklopediyası”, “Muğam - Antologiya”, “Muğam dünyası”, “Muğam mərkəzi” layihələri bu gün uğurla həyata keçirilməkdədir.Bu layihələrin özünəməxsusluğu onların sırf muğam aləminə, muğam fenomeninə həsr olunması ilə bağlıdır, onlar Azərbaycan muğam sənətinin qorunub saxlanılaraq gələcək nəsillərə ötürülməsinə, hərtərəfli surətdə öyrənilməsinə və təbliğinə xidmət edir. Səsyazılarını, elektron və çap nəşrlərini özündə ehtiva edən bu layihələrdə dünyamiqyaslı tədbirlərin, beynəlxalq festivalların və müsabiqələrin keçirilməsi də nəzərdə tutulur.

MUĞAM MƏCLİSLƏRİ. Azərbaycan mədəniyyət tarixində mövcud olmuş xanəndə və sazəndələrdən, muğam bilicilərindən ibarət yığıncaq, dərnək. XIX əsrin II yarısında Bakı, Şamaxı, Şuşa kimi iri mədəni mərkəzlərdə müxtəlif şəxslər - görkəmli şair və musiqiçilər, mədəniyyət hamiləri - mesenatlar, eləcə də zadəganlar tərəfindən saraylarda və kübar salonlarında “musiqi məclisləri” təşkil olunurdu. Bu musiqi məclislərini bəzən “musiqi dərnəyi” və ya “musiqi salonu” da adlandırırdılar. Şuşada “Nəvvabın məclisi” , Şamaxıda “Mahmud ağanın dərnəyi” , Bakıda isə “Məşədi Məlik Mansurovun salonu” musiqi məclislərindəndir. Bütün bu musiqi məclisləri əsl musiqi məktəbinə, sənətkarlıq məktəbinə çevrilmişdi. Belə məclislərin əks-sədası təkcə iri şəhərlərdə deyil, əyalətlərdə və hətta kəndlərdə yayılır, buradakı musiqisevərlər tərəfindən də xüsusi muğam məclisləri təşkil olunurdu.

“MUĞAM MƏRKƏZİ” LAYİHƏSİ. Heydər Əliyev Fondu tərəfindən irəli sürülən muğam layihələrindən biri. Layinənin məqsədi Azərbaycanda muğam mərkəzinin yaradılmasından ibarətdir. Mərkəz eyni zamanda muğamla bağlı bütün layihələrin fəaliyyətini əlaqələndirən bir qurum kimi nəzərdə tutulur.

MUĞAM MÜSABİQƏLƏRİ. Muğam ifaçılarının yarışı. Müxtəlif təşkilatlar tərəfindən müxtəlif yaş səviyyələrində təşkil olunur. Ayrı-ayrı görkəmli muğam ustadlarına həsr olunmuş müsabiqələr və gənc istedadların üzə çıxarılması məqsədi ilə müsabiqələr keçirilir: Sadıqcan adma müsabiqə, Cabbar Qaryağdıoğlu adma müsabiqə, Üzeyir Hacıbəylinin 100 illiyinə həsr olunmuş müsabiqə, Əhsən Dadaşov adma müsabiqə. Məktəblilər arasında muğam müsabiqələrinin keçirilməsi də ənənəvi hal almışdır.

MUĞAM ÜÇLÜYÜ. Üç ifaçıdan - xanəndə (və qavalçı), tarzən və kamança- çalandan ibarət ənənəvi muğam ansamblı. Xanəndə və sazəndə dəstəsi.

46

MUĞAMIN NOT YAZILARI. Muğam şifahi ənənəli professional musiqi növü kimi eşitmə yolu ilə qavranılaraq, yaddaş vasitəsilə müəllimdən şagirdə, bir ifaçıdan digərinə ötürülmüşdür. Orta əsrlərdə Səfiəddin Urməvinin icad etdiyi not yazı sistemi (əbcəd) Şərqdə musiqi alimləri tərəfindən geniş tətbiq olunm uş, bu sistemlə S.Urməvinin, Ə.Marağayinin və b. yaratdıqları musiqi əsərləri yazıya alınaraq, qorunub saxlanmışdır.XX əsrdə universal Avropa not yazı sisteminin Azərbaycan musiqisində tətb iq i nəticəsində 1930-cu illərdən sonra yetişən bəstəkar və musiqişünaslar tərəfindən muğam dəstgahları, zərbi muğamlar, təsnif və rənglər nota salınıb çap olunmuşdur. Azərbaycan şifahi ənənəli musiqisinin ilk nümunələri - xalq mahnı və rəqs melodiyaları hələ XIX əsrin II yarısından başlayaraq, rus etnoqrafçıları - P .Vostrikov, M.P.Polonski və b. tərəfindən nota yazılıb müxtəlif jurnallarında nəşr olunm uşdur. A zərbaycanda ilk dəfə olaraq, 1927-ci ildə isə Ü.Hacıbəylinin və M.Maqomayevin nota yazıb işlədikləri “Azərbaycan türk el nəğmələri” məcmuəsi çap olunmuşdur.Azərbaycanda ilk dəfə muğamın nota köçürülməsi işi ilə Müslüm Maqomayev məşğul olmuşdur. O, 1928-ci ildə Qurban Primovun ifasından «Rast» muğamını nota salmışdır. Həmin not yazısı çap olunmamışdır (AMEA-nm Füzuli adma Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır). Muğamların nota yazılması sahəsində Niyazinin xidmətləri qeyd edilməlidir. «Rast» və «Şur» dəstgahları vokal-instrumental şəkildə C abbar Q aryağdıoğlunun ifasından nota yazılmış, lakin çap olunmamışdır (Niyazinin ev-muzeyi). 1932-ci ildə ADK-nın nəzdində Bülbülün rəhbərliyi ilə yaranmış Elmi- tədqiqat Musiqi Kabinetinin əməkdaşları tərəfindən də muğamların notlaşdırılması sahəsində mühüm işlər görülmüşdür. 1936-cı ildə nəşr olunmuş ilk not yazıları - Tofiq Quliyevin «Rast» «Zabul», Zakir Bağırovun «Dügah» muğam dəstgahları tarzən Mansur Mansurovun ifasından nota yazılmışdır vəL. Rudolfun harmonizasiyasında, yəni fortepiano üçün işləməsində təqdim edilmişdir. Qara Qarayev tərəfindən Qurban Primovun ifasından nota yazılmış «Şur» muğamı muğam melodiyalarını olduğu kimi, heç bir işlənmə elementlərinə yol verməyərək, dəqiq əks etdirir (əlyazması AMEA-nm Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun arxivində saxlanılır, inv.Ne 94). Bu əlyazmasının yalnız bir hissəsi - “Mayə” şöbəsi V.Belyaye- vin «Oçerki istorii muzıkı narodov SSSR» (“SSRİ xalqlarının musiqi tarixinə dair oçerklər”) kitabında nümunə kimi təqdim edilmişdir). Bundan başqa, 1930-cu illərin sonunda F.Əmirov xanəndə Bilal Yəhyanın ifasından “Rast”, “Şur”, “Segah” muğamlarının şöbələrini;M. İsmayılov xanəndə Əlizöhrabın ifasından təsnifləri nota yazmışdır. V.Belyayevin adı çəkilən kitabında Qurban Primovun ifasından nota salınmış “Rast” muğamının daha iki not yazısı verilmişdir. Birincisini -

47

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

instrumental şəkildə “ Rast” muğamını rus musiqişünası V.Krivonosov nota yazmışdır. İkinci not yazısı isə bəstəkar Tofiq Quliyevə məxsusdur. Bu not yazısı “Rast” muğam dəstgahının vokal-instrumental şəkilini əks etdirir və Zülfü Adıgözəlovun və Qurban Primovun ifasından yazılmışdır.1960-cı illərdə bəstəkar Nəriman Məmmədovun tarzən Əhməd Bakıxanovun ifasından nota yazdığı instrumental muğamlar çap olunmuşdur: “Bayatı-Şiraz” və “Şur” (1962), “Rast” və “Şahnaz” (1963), “Çahargah” və “Humayun” (1962), “Segah-Zabul” və “Rahab” (1965). N.Məmmədovun 1970-ci illərdə vokal-instrumental şəkildə nota yazdığı “Çahargah” (1970) muğamı xanəndə Yaqub Məmmədovun, “Rast” (1978) muğamı Hacıbaba Hüseynovun ifaçılıq təfsirinə uyğundur. 2000- ci illərdə muğamların not yazıları kamança ifaçısı, sənətşünaslıq namizədi Arif Əsədullayev tərəfindən tarzən Elxan Mirzəfərovun ifasında nota salınıb çap edilmişdir: “Bayatı-Şiraz” və “Humayun” (2003), “Rast” və “Çahargah” (2005), “Şüştər”, “Şur”, “Zabul Segah” (2006). Muğam- dəstgahlarla yanaşı, muğamın digər janrlarına aid nümunələr də nota yazılıb çap olunmuşdur: S.Rüstəmov. “Azərbaycan xalq rəngləri” (I dəftər - 1954, II dəftər - 1956), Ə.Bakıxanov. “Azərbaycan xalq rəngləri” (1964), “Azərbaycan ritm ik m uğam ları” (1968), R .Zöhrabov. “Azərbaycan təsnifləri” (1983), “Azərbaycan zərbi muğamları” (1986), “Zərbi muğamlar” (2004), E.Mansurov və A.Kərimov. “Azərbaycan dəraməd və rəngləri” (1984), “Azərbaycan diringi və rəngləri” (1986).

MUĞAM OPERASI. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda meydana gəlmiş orijinal opera janrı Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığında təşəkkül tapmışdır. Onun muğam sənətinə əsaslanaraq yaratdığı “Leyli və Məcnun” (1908) operası ilə Azərbaycanda və Şərqdə opera sənətinin əsası qoyulmuşdur. Bu əsərin tamaşaya qoyulması musiqi teatrının yaranm asına səbəb olmuş, Azərbaycanda bəstəkarlıq sənətinin bünövrəsini qoymuşdur.Bu hadisə muğam ifaçılığı sənətinin hüdudlarını genişləndirmiş, xanəndələrin opera səhnəsinə çıxmasına təkan vermişdir. Ü.Hacıbəyli həmçinin “Şeyx Sənan” (1909), “Rüstəm və Söhrab” (1910), “Şah Abbas və Xurşid Banu” (1912), “Əsli və Kərəm” (1912), “Harun və Leyla”(1915) operalarının müəllifidir. Ü.Hacıbəylinin yaradıcılıq təcrübəsindən bəhrələnən digər bəstəkarlar da muğam operaları yaratm ışlar: Z.Hacıbəyovun “Aşıq Qərib” (1916), M.Maqomayevin “Şah İsmayıl”(1916) operaları bu janrın maraqlı nümunələridir. Bu ənənə XX əsrin II yarısında da bəstəkarlar tərəfindən davam etdirilmişdir: Ş.Axundovanın “Gəlin qayası”, C.Cahangirovun “Xanəndənin taleyi” operaları bu qəbildəndir. Y.Mustafayevin “V aqif’, V.Adıgözəlovun “Natəvan” operalarında dövrün görkəmli xanəndələrinin obrazlarını canlandırmaq üçün əsərin musiqi məzmununda muğamlardan istifadə edilmişdir.

48

MUĞAMIN SƏS YAZILARI. Muğamların qrammofon vallarında ilk səs yazıları 1900-cu illərdən başlayaraq meydana gəlmişdir. 1906-cı ildə “Qrammofon” şirkətinin dəvətilə Riqa şəhərində Şərq musiqi tarixində ilk dəfə olaraq, Cabbar Qaryağdıoğlunun səsi qrammofon valına yazılmışdır. Ondan sonra Ələsgər Abdullayev, Seyid Mirbabayev, İslam Abdullayev, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Keçəçioğlu Məhəmməd, Məcid Behbudov, Seyid Şuşinski və bir çox başqa xanəndələr 1906-1915-ci illər ərzində “Qrammofon”, “Sport-Rekord”, “Pate” şirkətləri tərəfindən Riqa, Varşava, Peterburq, Kiyev, Moskva, Tiflis şəhərlərinə dəvət olunmuş və onların səsləri qrammofon vallarına yazılmışdır. Bu xanəndələri əksər hallarda tarzən Qurban Primov və kamançaçı Saşa Oqanezaşvili müşayiət etmişlər. Sonrakı illərdə “Noqin zavodu”, “1905”, “Melodiya” səsyazma şirkətləri tərəfindən xanəndələrin qrammofon valları kütləvi tirajla buraxılmışdır.Muğamların səsyazılarının daha bir mərhələsi ADK-nın nəzdində Bülbülün rəhbərlik etdiyi Elmi-tədqiqat Musiqi Kabineti tərəfindən həyata keçirilmişdir. Burada Cabbar Qaryağdıoğlu və başqa xanəndələrin ifasından xalq mahnıları və təsniflər, muğamlar fonovalikə yazılmış və onların bir hissəsi nota köçürülmüşdür (Bülbülün ev-muzeyində saxlanılır). Müasir dövrdə muğam ifaçılarının səsyazıları kütləvi tirajla Azərbaycanda və xarici ölkələrdə CD-DVD formatında buraxılır. Qədim qrammofon valları milli musiqi xəzinəsinin ən dəyərli sərvəti kimi Azərbaycan Dövlət Səsyazıları Arxivində, Ü.Hacıbəylinin ev- muzeyində və Azərbaycan Dövlət Musiqi Mədəniyyəti Muzeyinin fondlarında saxlanılır. Qədim qrammofon vallarının bir hissəsi “Musiqi Dünyası” jurnalının yaradıcı qrupu tərəfindən rəqəmsal şəkildə bərpa olunm uşdur. Qrammofon vallarının kataloqu “Azərbaycan diskoqrafiyası (1900-1940)” adlı internet saytına yerləşdirilmişdir və həmin kataloq çox böyük həcmdə informasiyanı əhatə edir. Bundan başqa, «Musiqi Dünyası»nın yaradıcı qrupu tərəfindən Almaniya və Fransa respublikalarının Azərbaycandakı səfirliklərilə birgə «Qədim qrammofon vallarının bərpası» (1900-1940) layihəsi həyata keçirilərək (2003-2005), görkəmli xanəndələrin səsyazılarından ibarət 450 CD - disk formatında muzeylərə və Dövlət Səsyazıları Arxivinə təqdim olunmuşdur. Azərbaycan Diskoqrafıyasmın elektron kataloqu: <http://diskografiya.musigi-dunya.az>

MUYƏ. “Zabul Segah” dəstgahında “Mayeyi-Zabul” ilə “Manəndi-Müxalif ’ şöbələri arasında ifa olunan guşə.

MÜBƏRRlQƏ. 1. ‘ ‘Zabul” və “Rahab” dəstgahlarında “Şikəsteyi-Fars” ilə “Əraq” arasında, yerləşən şöbə;2. İran musiqisində: “Rast-Pəncgah” dəstgahında “Qaraçə” ilə “Nəhib” arasında ya da “Bayatı-Əcəm” ilə “Qaraçə” arasındakı şöbə.

49

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

\ j MÜGƏNNl. Nəğməkar, xanəndə, avaz ilə oxuyan.

MÜXALİF. “Çahargah” dəstgahında “Hasar” ilə “Məğlub” arasındakı şöbə.

MÜHƏYYƏR. “Mahur” dəstgahında “Əraq” şöbəsindən sonra ifa olunan parça.

50

• • •

NAĞARA. Zərb musiqi aləti.

NEHOFT (f.: gizli, məxfi). İran musiqisində “Nəva” dəstgahında “Həzin” ilə “Qəveşt” arasında yerləşən muğam şöbəsi.

NEY (f. qarğı, qamış). Ney ən qədim Azərbaycan musiqi alətlərindən biridir. Ağacdan, qamışdan, ya da bürüncdən hazırlanan üfləmə musiqi aləti. Düz silindr şəklində, 60-70 sm uzunluqda lülədən ibarətdir. Ucunda heç bir müştük və ya dilçək olmur. Yalnız lülənin aşağı tərəfində bir neçə (3-6) dəlik açılır ki, bu da səslərin müxtəlif ucalıqda olduğunu təmin edir. Neyin səsi olduqca məlahətli, zərif və təsirlidir.

NEY-DAVUD. İran musiqisində “Humayun” dəstgahında “Bidad” ilə “Bavi” arasında bulunan muğam şöbəsi.

NƏFİR. Nəfəsli musiqi aləti. Qədim dövrdə “Humayun” dəstgahında “Mureh” ilə “Camədəran” arasında ifa olunub.

NƏFİR-FƏRƏNG. Ş ərq musiqisində ; “Rast-Pəncgah” dəstgahında “M üəttər” şöbəsindən “ Novruz-Ərəbə” keçmək üçün çalınan kiçik instrumental epizod.

NƏĞMƏ. Qədim musiqidə muğam mənasında, avazın tonu, mahnı, təranə, poetik surətlə musiqi obrazını üzvi surətdə birləşdirən vokal musiqi sənətinin ən sadə və ən geniş yayılmış forması. Dəstgahlarda bəzi şöbə intonasiyaları əsasında olan vokal-instrumental epizod.

NƏHAVƏND. Muğam guşəsi.

51

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

NƏXCİRKAN. Orta əsrlərdə muğam şöbələrindən biri.

NƏSTƏRl. “ Nəva” dəstgahının son muğam şöbəsi.

NƏVA. 1. Yaxın Şərq xalqları klassik musiqisində 12 əsas muğamdan ikincisi;2. Azərbaycan klassik musiqisində: “Nəva”, “Nişapur”, “Dəraməd- Şahnaz”, “Busəlik”, “Hüseyni”, “Məsihi”, “Şahnaz”, “Hacı Yuni”, “Bayatı-Kürd”, “Azərbaycan”, “Əşiran”, “Zəng-Şötör”, “Kərkuki”, “Şah Xətai”, “Əfşari” və “Şikəsteyi-Şirvan” şöbə və guşələrindən ibarət dəstgah;3. İran musiqisində: “Mayəyi-Nəva”, “Gərdaniyyə”, “Qəveşt”, “Nəhoft”, “Bayatı-Race”, “Həzin”, “Əraq”, “Üşşaq”, “Nişapurək”, “Mülk- Hüseyni”, “Xocəstə”, “R ahab”, “Zəmineyi-Hüseyn”, “Hüseyni”, “Busəlik”,’’Məsihi”, “Taqdis” ya da “Təxt-Kavus”, “Əşiran”, “Nizir- Səğir”, “Firuz-Binəva” və “Nəstəri” şöbə və guşələrindən ibarət dəstgah.

NƏVAYİ. 1. “Nəva” kökündə, ya da “Nəva” üslubunda çalınan hər hansı bir musiqi parçası;2. Əmir Əlişir Nəvai şərəfmə tərtib olunan mahnı.

NƏVAYİ-NİŞAPUR. “Nəva” dəstgahının ikinci adı.

NlİRİZ. Şərq xalqları musiqisində: “Mahur” dəstgahında “Nişapurək” ilə “Dilkəş” şöbələri arasında; “Rast” dəstgahında“Üşşaq” ilə “Bayatı- Əcəm” arasında şöbə.

NİMRUZ. Muğam şöbələrindən biri.

NİŞAPUR. “Nəva” dəstgahında birinci şöbə.

NİŞAPURƏK. “Nəva” dəstgahında guşə.

NİŞİBİ-FƏRAZ (f., hərf. - eniş, yoxuş). “Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Bayatı- Isfahan”dan əvvəl ifa olunan bağlayıcı şöbə.

NOT (lat. nota - işarə, qeyd). Ayrı-ayrı musiqi səslərinin işarəsi; qaralanmış şəkildə və ya boş oval şəklində yazılır, müxtəlif işarələr əlavə olunur. Notun qrafik təsviri səsin uzunluğunu, onun beşxətli not sətrindəki yeri - səsin yüksəkliyini bildirir.

NOT SƏTİRLƏRİ. Beş paralel horizontal düz xətdən ibarət sətir. Üzərində notlar yazılır, xətlər aşağıdan yuxarı sayılır, səsin yüksəkliyini təyin etməyə xidmət edir.Not sətrində notlar a) xətlərin üzərində; b) xətlərin arasında; c) yuxarıdakı xəttin üstündə; d) aşağıdakı xəttin altında yazılır. Eyni zamanda, not

52

sətrindən yuxarıda və aşağıda yazılan əlavə xətlərdən də istifadə olunur. Not sətrində yazılmış notların adı və onların hansı oktavaya mənsub olması sətrin başlanğıcında qoyulan açar işarəsi ilə təyin olunur, yazılmış səslərin yüksəkliyini dəqiqləşdirmək üçün alliterasiya işarələri tətbiq edilir.

NOVRUZ-BAYATI. Yaxın Şərq xalqları klassik musiqisində 24 şöbədən biri.

NOVRUZ-BÜZÜRG. Muğam şöbələrindən biri.

NOVRUZİ-RƏVƏNDƏ. Rast muğam dəstgahının müqəddiməsi “Bərdaşt- Rast” şöbəsinin ikinci adı. Farsca Novruz - “yeni gün”, Rəvəndə - “gedişə başlanması” deməkdir.

NOVRUZ-SƏBA. Yaxın Şərq xalqları klassik musiqisində 24 şöbədən biri.

NOVRUZ-XARA. Yaxın Şərq xalqları klassik musiqisində 24 şöbədən biri.

NUZHƏ. Səfıəddin Urməvinin icad etdiyi simli musiqi aləti. Zahiri görünüşü cəngə bənzəyir, 81 simi vardır. Bu simlərdən hər üçünün eyni ucalıqda (unison) köklənmiş olduğunu nəzərə alsaq, nüzhə musiqi alətində 27 müxtəlif səs əldə edildiyi məlumdur.

53

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lü,

%

• • •

OXUMA. Vokal musiqi ifaçılığının ən qədim növlərindən biri, musiqi əsərinin obrazlı - bədii məzmununu müğənni səsi ilə çatdırılması. Oxuma solo (birsəsli) və ansambl (duet, trio və s.) və xor şəklində olur. Oxuma, əsasən, instrumental müşayiətlə səslənir.

ORTA MAHUR. “M ahur-Hindi”dən bir kvarta yuxarıda ifa olunan muğam. Tarın ağ simi do köklənirsə, “Orta Mahur”un mayəsi fa notunda olur.

ORTA SEGAH. “Zabul Segah” dəstgahında əsl “Segah” muğamının özü. Bir qayda olaraq “Manənd-Müxalif” şöbəsindən sonra ifa olunur. Tarm ağ simi do köklənmişsə, “Orta Segah”ın mayəsi mi notuna düşür.

OVUC (övc, öüc, ovc, ouc; hərfi mənası: ən uca zirvə, göyün ən yüksək qatı). Bir çox muğam-dəstgahlar tərkibində zil şöbə (məsələn, “Əraq” şöbəsi) funksiyasını daşıyan, eləcə də yuxarı registrdə səslənən şöbə.

54

PEŞREV. İnstrumental musiqinin bir janrı, hər bir muğam, ya dəstgahdan əvvəl çalınan instrumental müqəddimə.

PƏNCGAH. “Rast” dəstgahında bilavasitə “Əraq”dan sonra ifa olunan şöbə. Bu şöbənin “R ast” dəstgahında tutduğu mövqe çox əhəmiyyətli olduğundan, “Rast” dəstgahı çox zaman “Rast-Pəncgah” adlandırılır.

PƏRDƏ. 1. Səsdüzümünün ayrılıqda hər bir səsi;2. Bəzi simli musiqi alətlərinin (tar, saz, dütar, tənbur və s.) qoluna bağlanılan bölmə. Qoyun bağırsağından nazik kəndir kimi eşilib emal edilir (son vaxtlar tarçalanlardan bir çoxu pərdəni daha möhkəm və davamlı sayılan kapron sapla əvəz edirlər). İfaçılar şərti olaraq ayrı-ayrı pərdələrə ad vermişlər ki, bu da eyni zamanda həmin musiqi alətində hansı səsin nəzərdə tutulduğunu göstərir.3. Teatr üçün yazılmış əsərin müəyyən bir hissəsi (məs.: dörd pərdəli opera, üç pərdəli balet).

PƏRDƏ VURMAQ Xüsusi tarçalma təcrübəsində barmaqla sıxılmış pərdədən əlavə, ondan (çanağa tərəf) daha qabaqda duran pərdənin də istənilmədən müəyyən dərəcədə sıxılmış olması. Bu hal tar qolunun çanağa düzgün nəsb edilməməsi, ya da çanaq içərisindəki ağacın düzgün taxılmamasından irəli gəlir (bax: Çəngəl). Nəticədə simlərin səslənməsində xoşagəlməz bir vızıltı eşidilir.

PƏR-PƏRƏSTUK. “Çahargah” dəstgahının mayəsində son dərəcə təsirli instrumental gəzişmə.

PƏRVANƏ. Qədim klassik musiqidə “Rast-Pəncgah” dəstgahının əvvəlində “Zəng-Şötör” ilə “Ruh-Əfza” arasında səslənən şöbə.

55

izahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

PƏST (f., hərfi mənası: aşağı, alçaq), 1. aşağı registrdə bəm səslə oxumaq; 2. yavaş səslə oxumaq.

PƏSTDƏN OXUMAQ. Muğam ifaçılığında, xanəndəlik təcrübəsində isti­fadə olunan termin; aşağı registrdə bəm səslə oxumaq, bəzən isə yavaş səslə oxumaq mənasında istifadə olunur.

PƏSTXAN. Səsi aşağı registrdə,“bəm pərdələrdə” daha sərbəst işləyən xanəndə.

PİŞDƏRAMƏD. 1. M uğamatda xanəndə və sazəndə dəstəsi tərəfindən “tamam dəstgah” ifası üçün çalman müqəddimə;2. muğamın mayədən əvvəlki zərbli instrumental hissəsi.

56

RAK (ər. - əsas, dayaq). 1. “Rast” dəstgahmda “Pəncgah” şöbəsi ilə “Xavəran” guşəsi arasındakı epizod; başqa variantlara görə, yenə də “Rast” dəstgahmda “Xocəstə” şöbəsindən sonra (“Saqinamə”dən əvvəl) “Rak- Hindi”, “Rak-Xorasani” guşələri ifa olunur;2. Qədim klassik musiqisində: “R ast” və “M ahur” dəstgahlarının axırında (son şöbəni ifa etdikdən sonra) mayəyə qayıtmazdan əvvəl, bir qayda olaraq, hökmən “Rak-Abdulla” adlanan guşədə dayanmaq lazım gəlirdi. “Rak- Abdulla”, “Rak-Xorasani” və “Rak-Hindi” adlanan guşələr əslində eyni melodik gəzişmənin müxtəlif variantlarıdır.

RAST (hərf. - düz, dürüst, müstəqim, düzgün). Yaxın Şərq xalqları klassik musiqisinin 12 muğamından biri. “Qədim musiqişünaslar “Rast”ı muğamların anası adlandırmışlar. “Rast” muğamı nəinki öz adını və kökünün səsdüzümünü, hətta öz tonikasının (mayəsinin) ucalığını belə zəmanəmizə qədər mühafizə edib saxlaya bilmişdir” (Ü.Hacıbəyli). Azərbaycan musiqisində “N ovruz-Rəvəndə”, “R ast” , “Üşşaq” , “Hüseyni”, “Vilayəti” (bəzən “Dilkəş”), “Xocəstə”, “Xavəran”, “Əraq”, “Pəncgah”, “Rak”, “Əmiri” və “Məsihi” şöbələrindən ibarət dəstgah.

RAST MƏQAMI (mənası: doğru, dürüst, müstəqim, düzgün). Azərbaycan musiqisində yeddi əsas məqamdan birincisi (Ü.Hacıbəyli). Quruluşu: 1- 1- 1/2 ton formullu üç tetraxordun qovuşuq üsulla (x.l - intervalı məsafəsində) birləşməsindən ibarətdir; səssırası 10 pilləlidir, IV pillə mayə (tonika) pilləsidir. Məqamın səssırasının IV, VI, VII, VIII pillələri istinad - dayaq pilləsi kimi “Rast” muğamının şöbələrinin əsasını təşkil edir; bu məqamda qurulan musiqi nümunələri - xalq mahnıları, rəqsləri, aşıq havaları həmin pillələrə əsaslanır.

57

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

Do “Rast” məqamının səssırası.

RAST MUĞAM AİLƏSİ. Azərbaycan musiqisində “Rast” məqamında qurulan muğamlar “Rast muğam ailəsi” əmələ gətirir: “Mahur-Hindi”, “O rta-M ahur” , “Bayatı-Q acar”, “D ügah” . Bu muğamlar musiqi məzmunu baxımından bir-birinə uyğundur, bununla belə xarakter cəhətdən, tərkib hissələrinə və tonallığına görə bir-birindən fərqlənirlər.

RAST MUĞAMININ NOT YAZILARI. “Rast” muğamı bir neçə dəfə müxtə­lif ifalardan nota salınmışdır. M .M aqom ayev tərəfindən tarzən Q.Primovun ifasından (1928, əlyazma), N iyazi xanəndə Cabbar Q aryağdıoğlunun ifasından (1935, əlyazm a), T.Quliyev tarzənM. Mansurovun ifasından (Bakı, 1936), xanəndə Zülfi Adıgözəlov və tarzən Qurban Primovun ifasından (əlyazma, bir hissəsi V.Belyayevin “O muzıkalnom folklore i drevney pismennosti” - “Musiqi folkloru və qədim yazılar haqqında” (Moskva, 1971) kitabında nəşr olunmuşdur),N. Məmmədov Əhməd Bakıxanovun ifasından (Bakı, 1963), xanəndə Hacıbaba Hüseynovun və tarzən Bəhram M ansurovun ifasından (Moskva, 1978), A.Əsədullayev tarzən Elxan Mərzəfərovun ifasından (Bakı, 2005) no ta yazm ışdır. B əstəkar yaradıcılığında “R ast” muğamından geniş istifadə olunmuşdur. Bu muğam-dəstgah əsasında Niyazi “Rast” simfonik muğamını bəstələmişdir (1949).

RAST-PƏNCGAH. Azərbaycan musiqisində “Rast” muğamının ikinci adı. Bu muğam İran musiqisində əsas dəstgahlardan biridir.

RAVƏNDİ. Müasir Şərq musiqisində “Rast” və “Humayun” dəstgahlarında muğam şöbəsi.

REPERTUAR (lat. repertorium - siyahı). Hər hansı ifaçı, yaxud ifaçı qrupu, teatr truppası tərəfindən ifa olunan əsərlərin toplusu.

RƏCƏZ (ərcuzə). 1. “Çahargah” dəstgahının sonunda olan zərbli muğam, “Mənsuriyyə”dən əvvəl ifa edilən şöbə;2. Orta əsr musiqisində cəngavərlər fəxriyyəsini ifadə edən mahnılar üçün ən münasib bəhr.

RƏHAB. Qədim mənbələrə əsasən Azərbaycan musiqisində “Rahab” , “Humayun”, “Tərkib” , “Üzzal”, “Bayatı-Türk”, “Bayatı-Qacar”, “Zəmin- Xara”,”Mavərənnəhr”, “Bal-Kəbutər”, “Hicaz”, ’’Bağdadi”, “Şahnaz”, “Azərbaycan”, “Oraq”, “Əşiran”, “Zəng-Şötör”, “Osmani”,

58

“Bayatı- Kürd”, “Bayatı-Şiraz”, “Hacı Yuni”, “Sarənc”, “Şüştər”, “Məsnəvi-Səqil” və “Suzi-Güdaz” şöbə və guşələrindən ibarət dəstgah.

RƏMƏL. Əruz bəhri. Bir çox növü var. Bu növlər özlüyündə müəyyən təqsimat daxilində qruplaşdırılır. Burada səslərin “ hərəkat” və “sekunat” cəhətincə təvazön (müvazinət) və tənasibi əsas rol oynayır.Ərəb-İran klassik musiqisində rəməl bəhri rəməl-xəfıf və rəməl-səqil təqsimlərinə ayrılır. Bunlardan rəməl-səqil iki şəkildə olur:a) fəilatün təfiləsinin dörd dəfə təkrarlanmasından əmələ gələn bəhr;b) fəilatün-fəilün-məfulün-məfulün-fəilün təfilələrinin ardıcıl birləş­məsindən düzələn bəhr.Azərbaycan musiqisində də rəməl bəhri ən çox işlənən ölçülərdən biridir.

RƏNG. Azərbaycan şifahi ənənəli professional musiqisində instrumental musiqi janrı. Dəqiq metro-ritmik ölçülü, rəngarəng melodik quruluşlu musiqi məzmununa malikdir. Rənglər həm müstəqil pyeslər kimi, həm də muğam dəstgahının tərkibində ifa olunur.

RUBƏND. XIX əsr Azərbaycan musiqisində “Çahargah” dəstgahının son şöbələrindən biri olub.

RUH-ÜL-ƏRVAH. “Dügah” dəstgahında ilk şöbə. “Şur”da “Simayi- Şəms”in ikinci nəfəsi.

RÜBAB (rebab). Simli dartımlı musiqi aləti. Vaxtilə bütün Yaxın Şərq xalq­larının musiqi məişətində geniş istifadə olunmuşdur. Hazırda başlıca olaraq Orta Asiya xalqlarının çalğıçıları tərəfindən daha çox işlənir. Rübabın bir çox növləri var. Hər növ intişar tapdığı yerin adı ilə adlanır. Məs.: tacik rübabı, qaşqar rübabı, əfqan rübabı və s. Bəzən tamamilə eyni növdə və eyni konstruksiyada olan rübab başqa-başqa adlar daşıyır. Rübabın əsas olaraq üç simi var, lakin rezonans vermək üçün çox zaman ona əlavə bir neçə sim də qoşulur. Rübab simləri qaramal buynuzundan hazırlanan kiçik mizrabla səsləndirilir.

59

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

/и,

'Ъ

SANTUR. Simli, zərbli musiqi aləti.

SARƏNC. “Şur” dəstgahında “Hicaz” ilə “Nişibi-Fəraz” arasında yerləşən şöbə.

SAZƏNDƏ. Musiqiçi, musiqi alətində çalan, çalğıçı.

SEGAH MUĞAMI. Yaxın və Orta Şərq xalqları musiqisində 24 muğam şöbəsindən biri. Azərbaycanda geniş yayılmış muğamlardan biri. Muğam sənətində “Segah”ın bir neçə variantı mövcuddur: “Zabul Segah”, “Xaric Segah”, “Mirzə Hüseyn Segahı” .

SEGAH MUĞAM AİLƏSİ. Azərbaycan musiqisində “ Segah” ən geniş yayılmış və sanballı dəstgahlardandır. Azərbaycanda “Segah”ın bir neçə variantı mövcuddur: “Orta Segah”, “Xaric Segah”, “Mirzə Hüseyn Segahı”, “Zabul Segah”, “Haşım Segah”. Qədim qrammofon vallarında xanəndə İslam Abdullayevin oxuduğu “Yetim Segahı” variantına da rast gəlinir. Ümumiyyətlə, İ.Abdullayev bu muğamın ən mahir ifaçısı olduğuna görə ona xalq arasında “Segah İslam” deyilmişdir.Onun repertuarında “Segah”ın bütün variantları səslənmişdir. “Segah” ailəsinə aid bütün muğamlar bir-birindən tonallıq (kök) etibarilə fərqlənir və “Segah” muğamı inkişaf edərək özünəməxsus tonallıq sistemi yaratmışdır: “Xaric Segah” si (kiçik oktava) mayəli, “Orta Segah” mi (I oktava) mayəli, “Zabul Segah” mi (kiçik oktava) mayəli, “Mirzə Hüseyn

60

Segahı” lya (I oktava) mayəli, “Yetim Segah” - re (I oktava) mayəli, “Haşım Segahı” - sol (I oktava) mayəli “Segah” məqam tonallığında qurulur. “Segah”ın variantları özünəxas xarakteri, səslənməsi, yozumu, istinad pillələrinin dəyişilməsi ilə fərqləndiyinə görə onların dinləyiciyə bağışladığı təsir müxtəlif olur.

SEGAH MUĞAMININ NOT YAZILARI. “Segah” ailəsinə aid muğam­lardan “Segah Zabul” bəstəkarlar tərəfindən nota alınmışdır. M.Mansurovun ifasından “Zabul” muğamını T.Quliyev notlaşdırmışdır (1936), “Segah Zabul” instrumental muğamı N.Məmmədov tərəfindən Ə.Bakıxanovun ifasından (1965), A.Əsədullayev tərəfindən E.M irzəfərovun ifasından (2006) nota salınm ışdır. Bəstəkar yaradıcılığında da bu muğama çox müraciət olunur. V.Adıgözəlov bu muğam əsasında “Segah simfoniyası”nı (2005) yaratmışdır.

SETAR. Üç simli qədim musiqi aləti.

SƏLMƏK. l .”Şur” dəstgahında “Dəşti” ilə “Muyə” arasında yerləşən şöbə; 2. Şərq musiqisində: “Şur” dəstgahında “Gəraylı” və “Molla Nazi” guşələri arasındakı şöbə olub.

SƏMAYİ-ŞƏMS. “Şur” dəstgahına mənsub zərbi muğam. Bir qayda ola­raq “Zəmin-Xara” şöbəsindən, ya da “Şikəsteyi-Fars”dan sonra (“Hicaz” şöbəsindən əvvəl) ifa olunur.

SƏNC. Yeddi simli musiqi aləti.

SƏS. 1.Musiqi fakturasmı təşkil edən hər bir melodik xətt.2. Müğənni səsi.

SİMFONİK MUĞAM. Azərbaycan musiqisinin bir janrı. 1948-ci ildə bəstə­kar Fikrət Əmirov tərəfindən yaradılmışdır. F.Əmirovun muğamların musiqi materialına və kompozisiya xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq yazdığı “Şur” və “Kürd Ovşarı” simfonik əsərləri ilə Azərbaycan simfonik musiqisində bu janrın bünövrəsi qoyulmuşdur.Janrın əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada muğam dəstgahına xas tədrici və ardıcıl yüksəlmə və inkişaf prinsipi, onun kompozisiya quruluşu, dramaturji hərəkət xətti saxlanılmış, eyni zamanda, muğam melodiyalarının inkişafında simfonik işləmə, rəngarəng orkestrləşdirmə üsulları tətbiq olunmuşdur. Bir çox Azərbaycan bəstəkarları bu janra müraciət etmişlər.Niyazi “Rast”, S.Ələsgərov “Bayatı-Şiraz”, F.Əmirov “Gülüstan Bayatı- Şiraz”, T.Bakıxanov “Humayun”, “Nəva”, “Rahab” və s. simfonik muğamlarını yaratmışlar.

61

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

SOLİST (iti.: solista). Solo ifaçı; bir səs üçün və ya alət üçün yazılmış əsərin ifaçısı; ansamblda əsas, daha qabarıq partiyanın (bütün əsərdə və ya onun ayrılmış hissələrində) ifaçısı.Muğam ifaçılığında solist - xanəndə instrumental ansamblın - sazəndə dəstəsinin müşayiəti ilə çıxış edir.

SOLO (iti.: solo, lat.: solus - tək, tənha, vahid). Bir ifaçının müstəqil çıxış etməsi. Ansamblda daha qabarıq və mühüm partiya. Muğam ifaçılığında muğamların müxtəlif alətlərdə solo ifası geniş tətbiq olunur. Muğam ansamblında xanəndənin partiyası solo əhəmiyyətlidir, ayrı-ayrı epizodlarda tar və kamança alətlərinin solosu diqqətəlayiqdir.

SÜMSÜ. Qarğıdan düzəldilən üfləmə musiqi aləti.

62

ŞAH XƏT At. Azərbaycan musiqisində muğam şöbəsi; aşıq harası.

ŞAH PƏRDƏ. Dartımlı simli musiqi alətlərinin (tar, saz) qoluna bağlanmış pərdələrdən mərkəz mövqe tutan, adətən, açıq simdən bir oktava yuxarı səslənən pərdələr.

ŞAHNAZ. Kiçik həcmli muğam. XIX əsrin ifaçılıq təcrübəsində həm müstə­qil muğam dəstgahı, həm də muğam şöbəsi kimi mövcud olmuş (Mir Möhsüm Nəvvab. “Vüzuhul-Ərqam”), sonradan kiçik həcmli muğama çevrilmişdir. “Şur” muğam ailəsinə daxildir.Tərkibi üç şöbədən ibarətdir:”Şahnaz”, “Dilkəş” , “Zil-Şahnaz” (“Şəddi-Şahnaz”). Bu muğamın musiqisi coşğun, ehtiraslı, eyni zamanda, lirik, təsirli xarakter daşıyır. Orta əsrlərdə Şərq xalqlarının musiqisində 6 avazdan biri olmuşdur.

ŞAX9. Birlikdə yeni bir dəstgah təşkil edən muğamat şöbələrinin məcmusu. “Şur” muğam ailəsinə daxil olan “Dəşti”, “Əbu-Əta” və s. kiçik muğamlar.

ŞAMAXI MUĞAM MƏCLİSLƏRİ. XIX əsrin II yarısında Şamaxıda məşhur mülkədar Mahmud ağa tərəfindən yaradılan və Şirvan zonasında xanən­dəlik sənətinin inkişafında mühüm rol oynayan musiqili poetik məclislər. Bu dövrdə Şamaxıda Seyid Əzim Şirvaninin başçılıq etdiyi “Beytüs- Səfa” adlı ədəbi məclis də fəaliyyət göstərirdi. Mahmud ağa həmin məclisin üzvlərinə himayədarlıq edirdi. O, öz malikanəsində musiqili gecələr keçirmək üçün düzəltdirdiyi xüsusi salonda tez-tez xanəndələrin müsabiqəsini keçirir, birinci yerləri tutanlara qiymətli hədiyyələr və mükafatlar verirdi.XIX əsrin II yarısında Şamaxıya qonaq gələn bir çox səyyahlar Mahmud

63

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

ağanın evinə düşürdülər. Fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın, rus rəssamı knyaz Qaqarinin və b. bu haqda məlumatları maraq doğurur. Mahmud ağanın musiqi məclislərində yerli musiqiçilərlə birlikdə Tiflis, Qarabağ, İran musiqiçiləri də çıxış edirdilər. Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Bülbülcan, Ərdəbilli Səttar, Sadıqcan, Cabbar Qaryağdıoğlu kimi dövrünün məşhur xanəndələri Mahmud ağanın qonağı olub, onun təşkil etdiyi musiqi məclislərində iştirak etmişlər.Mahmud ağa öz məclislərinə gənc musiqiçiləri də dəvət edib onlara klassik Şərq musiqisindən təlim verərmiş. Onun məclisi bütün Zaqafqaziyada musiqiçilər üçün bir növ sənətkarlıq məktəbi idi.Şamaxıda yetişmiş Mirzə Məhəmmədhəsən, Mehdi, Məbud, Şükür, Davud Səfiyarov kimi xanəndələr, Məhəmmədqulu və Hümayi kimi tarzənlər Mahmud ağanın yetirmələri olmuşlar.Təsadüfi deyildir ki, Mahmud ağanın adı və Şamaxı musiqi məclisi bu gün də xatırlanır və örnək kimi göstərilir.

ŞAŞMAKOM (f.: altı + məqam). Şifahi ənənəyə malik olan Orta əsrlər özbək, tacik professional musiqi janrı. XVIII əsrdə formalaşmışdır. Silsilə əsər olan Şaşmakom 6 iri həcmli müstəqil əsərdən - “Buzruk”, ”Rost”, ”Navo”, “Duqox”, ’’Seqox”, “İrok” makomlarından ibarətdir. Hazırda Şaşmakomun Buxara və Xarəzm növləri var. Şaşmakom tam şəkildə nota salınmışdır.

ŞƏDDİ-ŞAHNAZ. Muğam şöbəsi. Şədd - bir melodiyanın ən ucadan, zildən oxunan hissəsinə deyilir, “Şahnaz”ın zili mənasını verir. İfaçılıq təcrübəsində “Zil-Şahnaz” muğam şöbəsini bəzən belə adlandırırlar.

ŞƏHDl-ŞAHNAZ. Muğam şöbəsi. “Şahnaz”ın balı mənasını verir.

ŞƏKKİ-ŞAHNAZ. Muğam şöbəsi. Şəkk-şübhəli “Şahnaz” mənasını verir.

“ŞƏRQ KONSERTLƏRİ”. XIX əsrin axırlarında xanəndə və çalğıçıların musiqili səhnəciklərdə çıxışlarına verilən ad. Moskvada, Peterburqda, Tiflisdə və b. şəhərlərdə təşkil olunan “Şərq konsertləri”, əsasən, yoxsul müsəlman (Azərb.) tələbələrinə maddi yardım göstərmək məqsədi daşıyırdı. “Şərq konsertləri”nin proqramı, əsasən, xanəndə və sazəndə dəstəsinin ifasında muğam və təsniflərdən ibarət olduğuna görə bu konsertləri simfonik və kamera musiqisi konsertlərindən fərqləndirmək üçün belə adlandırırdılar.Azərbaycanda ilk “Şərq konserti” 1901-ci ildə Şuşada “Xandəmirovun teatrı”nda yazıçı Ə.Haqverdiyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə təşkil edilmişdir. Həmin konsertdə çıxış etmək üçün Qarabağın ən yaxşı sazəndə dəstələri, məşhur xanəndələrdən Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, Qasım Abdullayev, tarzənlərdən Mirzə Sadıq Əsəd oğlu (Sadıqcan), Məşədi Zeynal, Gülablı aşıqları Abbasqulu və Nəcəfqulu

6 4

dəvət olunmuşdu. Konsertdə Ə.Haqverdiyev 12 nəfərdən ibarət ansamblı, el nəğmələrini ifa edən xor dəstəsini səhnəyə çıxarmışdı. Bu konsert onun tərtib etdiyi “Azərbaycan toyu” musiqili tamaşası ilə başa çatdırılmışdı. Bakıda ilk “Şərq konserti” yenə də Ə.Haqverdiyevin rəhbərliyi ilə 1902- ci ildə təşkil edilmiş, burada Şuşadakı konsert proqram ı təkrar göstərilmiş, eyni zamanda, Ələsgər Abdullayev, Seyid Mirbabayev kimi məşhur Bakı xanəndələri də konsertdə iştirak etmişlər. Şərq konsertlərinin ənənəsi bu gün də davam etdirilir, “Muğam konserti”, “Muğam axşamı” adı ilə müasir dövrdə də keçirilərək geniş dinləyici kütləsi cəlb edir. Bu konsertlər mu-ğam sənətinin inkişafında, yaşadılmasında və təbliğində mühüm rol oynayır.

“ŞƏRQ GECƏLƏRİ”. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təşkil edilən geniş proqramlı konsertlərə verilən ad. “Şərq gecələri”ndə xanəndə və aşıqların çıxışları ilə yanaşı, kiçik həcmli teatr tamaşaları göstərilir, rəqslər təşkil olunurdu.Azərbaycanda ilk “Şərq gecəsi” 1907-ci ildə Bakıda “Müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti” tərəfindən şəhər yoxsullarının xeyrinə keçirilmişdir.

ŞİFAHİ ƏNƏNƏLİ PROFESSİONAL XALQ MUSİQİSİ. Azərbaycan şifahi ənənəli musiqi mədəniyyətinin folklordan sonra ikinci təbəqəsi - professional xalq musiqi mədəniyyəti fərdi-müəllif yaradıcılığının ictimai- folklor şəkilli təzahürü olub, xalq kütlələrinin dünyagörüşünü əks etdirən şifahi-yazılı ifadəli bədii rabitə vasitəsidir. Şifahi ənənəli professional xalq musiqisinə aşıq sənəti aid edilir. İfaçılıq mədəniyyətinin ənənəvi xarakter daşıması baxımından aşıq sənəti professional yaradıcılığın bir tərəfini təmsil edir. Lakin musiqi üslubu və quruluş cəhətdən folklora yaxındır.İnstrumental ifaçılıq sənəti də professional xalq musiqisi mədəniyyətinin bir hissəsidir. Professional xalq ifaçılığında ənənəvilik, kollcktivlik, dəyişməz, təmaslı şəkildə ənənəni ötürmə kimi cəhətlər başlıca rol oynayır və bunların sayəsində xalq musiqisi ancaq ifada yaşayır və yaşadılır. Eyni zamanda, o, özünəməxsus professionallığı ilə seçilir. Xalq musiqiçisi yaşadığı mühitdə seçilir, musiqiçilik onun yeganə fəaliyyət dairəsinə çevrilir. Xalq m usiqiçilərinin özünəməxsus peşəkarlığı ifaçılıq m əktəblərinin yaranm asında başlıca am ildir. Zurnaçıların, balabançıların, nağaraçıların arasında yerli ənənələrə yaxşı bələd olan və öyrədən ustadlar - müəllimlər var; hər bir ustad qavrama tələbləri, təlim üsulları, öz terminologiyası ilə seçilir. Şifahi ənənəli xalq professional musiqisi xalq yaradıcılığı ilə professional yaradıcılığın birgə fəaliyyət modelini özündə yaşadır.

ŞİFAHİ ƏNƏNƏLİ PROFESSİONAL MUSİQİ. Azərbaycan şifahi ənənəli musiqi mədəniyyətinin ən yüksək təbəqəsi; muğam sənəti - əsaslı məktəb, keçmiş xanəndə, sazəndə kimi peşəkar musiqiçilərin yaradıcılığı və bu

6 5

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

sənətkarların yaradıcılıq məhsulu olan muğam dəstgahları, kiçik formalı muğamlar, zərbi muğamlar, təsnif və rəng kimi janrlar nəzərdə tutulur. Bu janrların təşəkkülündə, formalaşmasında və inkişafında xanəndə və sazəndələrin böyük rolu vardır. Xanəndə və sazəndələr üçün möhkəm məqam sisteminə əsaslanan muğam-dəstgahlar ən yüksək yaradıcı təfəkkürün məhsulu sayılır.Muğam sənətində tələb olunan qanunlar çərçivəsində ifaçı parlaq istedadı, zəngin təxəyyülü, gözəl zövqü sayəsində yeni ənənələr, orijinal üslublar, məktəblər yaradırlar.Ənənəvi professional musiqi sənətinin mühüm amillərindən biri şifahilik xüsusiyyətinə malik olması, yəni onun şifahi şəkildə, yaddaş vasitəsilə ustaddan şagirdə, bir ifaçıdan digərinə ötürülməsindən ibarətdir. Ənənəvi professional musiqi ifaçıları solo şəklində çalıb oxuyurlar, belə ifa tərzi muğam sənətinin inkişafında şifahi ənənənin əhəmiyyətini qabarıq göstərir. Solo ifa zamanı xanəndə və ya sazəndə əsrlərdən bəri qorunub saxlanılan muğam sənətinin ümumi qanunlarına riayət etməklə yanaşı, improvizə etmək bacarığı sayəsində onun şəxsi, fərdi yaradıcılıq tapıntıları da üzə çıxır.

ŞİKƏSTEYİ-FARS. Bir çox muğam (“Şur”, “Segah”, “Rahab” və s.) kökü­nün beşinci pilləsində qurulan mərkəz şöbə.

ŞİKƏSTƏ (hərfi mənası: sınıq, qırılmış, məğlub edilmiş). 1. “Segah”məqamında

zərbli muğam. Ölçüsü 2/4 - dür. Bir çox növləri var: “ Qarabağ Şikəstəsi”, “Kəsmə Şikəstə”, “Şirvan Şikəstə”si və s.

ŞİRVAN ŞİKƏSTƏSİ. Şikəstə növlərindən biri.

ŞÖBƏ. Muğamat dəstgahının melodik və məqam cəhətincə bitkin və müstə­qil hissəsi.

ŞUR. Azərbaycan xalq musiqisində əsas muğamlardan biri. “Şur” muğamının kökü aşıq musiqi yaradıcılığında da görkəmli yer tu tu r - aşıq mahnılarının çoxu məhz “ Şur” kökündə olur. Azərbaycan xalq mahnıları, oyun havaları və başqa instrumental formalar (cəngi, qəhrəmani, koroğlular və s.) da çox vaxt “Şur” muğamı kökündə yaradılır. Dəstgahlar içərisində də “Şur” ən böyük həcmli, ən sanballı dəstgah sayılır. Belə ki, özlüyündə müstəqil bir dəstgah mahiyyəti kəsb etmiş “Şur-Şahnaz”, “Əbu-Əta”, “Dəşti”,”Bayatı-Türk” kimi kiçik dəstgahlar da əslində “Şur”a mənsub muğamlardır. Başqa dəstgahlara nisbətən “Şur”un zərbi muğamları da çoxdur (“Səmayi-Şəms”, “Ovşarı”, “Osmanlı” - “Maani”, “Arazbarı” və s.).Ən lakonik şəkildə verilmiş olsa, “Şur” dəstgahı tərkibinə aşağıdakı şöbə və guşələr daxildir: “Mayə”, “Səlmək”,” Hacı Yuni”, “Şur-Şahnaz”,

6 6

“Busəlik”, “Bayatı-Qacar” (“Bayatı-Türk”), “Şikəsteyi-Fars”, “Əşiran”, “Şəmayi-Şəms”, “Zəmin-Xara”, “Hicaz”, “Sarənc”, “Nişib-Fəraz”.

ŞUR MƏQAMI (mənası: eşq, sevgi). Azərbaycan musiqisində yeddi əsas məqamdan biri (Ü.Hacıbəyli). Quruluşu: 1 - 1/2 - 1 ton formullu üç tetraxordun qovuşuq üsulla (xl- intervalı məsafəsində) birləşməsindən ibarətdir; səssırası 10 pilləlidir, IV pillə mayə (tonika) pilləsidir. Məqamın səssırasımn III, IV, VI, VII, VIII pillələri istinad-dayaq pilləsi kimi “Şur” muğamının şöbələrinin əsasını təşkil edir; bu məqamda qurulan musiqi nümunələri həmin pillələrə əsaslanır. Re “Şur” məqamının səssırası:

ŞUR MUĞAMININ NOTA YAZILMASI. “Şur” muğamı instrumental şəkildə N. Məmmədov tərəfindən Əhməd Bakıxanovun ifasından (1962), Əsədullayev tərəfindən E.M irzəfərovun ifasından (2006) nota salınmışdır. Bəstəkar yaradıcılığında da bu muğama çox müraciət olunur. Fikrət Əmirov bu muğam əsasında “Şur” və “Kürd Ovşarı “ simfonik muğamlarını (1948) yaratmışdır.

ŞUR-ŞAHNAZ. Şur məqamında “ Şahnaz”, “Dilkəş”, “Şəddi-Şahnaz” tərkib şöbələrindən ibarət muğam.

ŞÜŞTƏR. “Bərdaşt”, “Əmiri”, “Şüştər”, “Tərkib” şöbələrindən ibarət kiçik bir dəstgah.“Şüştər” məqamı - Azərbaycan musiqisində yeddi əsas məqamdan biridir (Ü.Hacıbəyli). Quruluşu: 1/2 -1- 1/2 ton formullu iki tetraxordun yanaşı üsulla (art.2 - intervalı məsafəsində) birləşməsindən ibarətdir; səssırası 8 pilləlidir, VI pillə mayə (tonika) pilləsidir, bu məqamda III pillə də mayə ilə yanaşı, tamamlayıcı ton əhəmiyyəti daşıyır.Məqamın səssırasımn III, VI, VII pillələri istinad - dayaq pilləsi kimi “Şüştər” muğamının şöbələrinin əsasını təşkil edir; bu məqamda qurulan musiqi nümunələri həmin pillələrə əsaslanır. Lya “Şüştər” məqamının səssırası:

ŞÜŞTƏR MUĞAMININ NOTA YAZILMASI. “Şüştər” muğamı instru­mental şəkildə A.Əsədullayev tərəfindən E.Mirzəfərovun ifasından (2006) nota salınmışdır.

6 7

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lü.

• • •

TAR. 1. Azərbaycan simli dartımlı musiqi aləti. İranda, Orta Asiyada, Da­ğıstanda və başqa qonşu ölkələrdə də geniş yayılmışdır. Lakin Azərbaycan tarı öz quruluşu, konstruksiyası etibarilə İran tarından xeyli fərqlənir. XIX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan musiqi sənətinin ən görkəmli nümayəndəsi sayılan Mirzə Sadıq Əsəd oğlu ta r musiqi alətinin konstruksiyasını elmi-akustik prinsiplər əsasında xeyli dəyişdirdi.O, tarın səsini gücləndirmək üçün simlərinin sayını artırdı; qolun yuxarısında (kəlləyə yaxın yerdə) əlavə pərdə (zabol pərdəsi) bağladı; tar ifaçılığı texnikasında lal barmaq adlanan üsuldan geniş istifadə edilməsinə yol açdı; tarı əvvəllərdə olan adət üzrə diz üstünə qoyub əyilərək çalmaq qaydasını aradan qaldırdı və tarı sinə üstünə alıb çalmağı daha münasib, daha əlverişli hesab etdi.2. ərəb ölkələrində: dəf; 3. sim.

TARZƏN. Tar alətinin ifaçısı; solist və müşayiətçi kimi fəaliyyət göstərən peşəkar musiqiçi.

TƏBİL. Zərbli musiqi aləti.

TƏXNİS. Çox zil səs.

TƏQSİM. 1. Əsas kök (məqam) üstündə sərbəst improvizasiya;2. Türk musiqisində muğam, ya da muğam şöbəsi.

TƏRANƏ. Melodiya, mahnı, nəğmə.

TƏRKİB. “Şüştər” muğamında ikinci şöbə,”Humayun” dəstgahında “Şüştər” ilə “Üzzal” arasında şöbə.

6 8

TƏSNIF. Ərəb sözüdür, dəstgah şöbələri arasında (əvvəlkinə nəhayət vermək, “yekun vurm aq”, sonrakına isə keçmək üçün) ifa olunan mahnı formasına bənzər (bənd formalı) dəqiq və sabit ölçülü nəğmə.

TÜTƏK. Üfləmə ağac musiqi aləti.

• • •

UD. Yaxın Şərq xalqlarının mizrabla çalman ən qədim simli, dartımlı musiqi aləti. Ərəbistan, Türkiyə və qismən iran ölkələrində çox geniş intişar tapmışdır.Ud əsrlər boyu müxtəlif surətdə islah edilmiş və onun konstruksiyası tez-tez dəyişdirilərək təkmilləşdirilmişdir.Müasir ud altı simli musiqi alətidir. Bunlardan beşi qoşa, altıncısı isə tək qoşulur. Simlərin düzülüş və yerləşdirilməsi çox qəribədir: ortada melodik, yəni musiqinin əsl havasını (modulyasiyasmı) çalan simlər, yanlardan isə (hər iki tərəfdən dəm saxlayan) bəm simlər (alikvot simlər) qoşulur.

• •

ÜN (arxaizm). Səs, avaz, vokal səs.

ÜST MİZRAB. Xüsusilə tar ifaçılıq təcrübəsində mizrabı simlər üzərinə hər dəfə yalnız üstdən, yuxarıdan aşağı (alt mizraba müqabil olaraq) vurmaq üsulu.

ÜŞŞAQ (hərfi mənası: aşiqlər, aşiq-məşuq). 1. Yaxın Şərq xalqları musiqi­sinin əsasım təşkil edən 12 əsas muğamdan birincisi;2. “Rast” dəstgahının mayəsində ifa olunan guşələrdən biri.

ÜZZAL. “Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Xavəran” şöbəsindən sonra muğamın sonunda yerləşən zil şöbə.

6 9

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lü\

'v>6л

• • •

VAMİQ. Qədimdə zərbli muğam olub.

VİLAYƏTİ. “Rast” və “Mahur” dəstgahlarında ifa olunan mərkəz şöbələrdən biri.

• • •

YETİM SEGAH. “Xaric Segah” kökündə kədər əhvali-ruhiyyəli formada ifa olunan muğam.

YƏDİ-HASAR. “Zabul Segah” dəstgahında “ Əraq” ilə “Aşiq-Guş” şöbələri arasında guşə.

7 0

• • •

ZABUL. 1. XIX əsrdə Azərbaycan klassik musiqisində: “Çahargah” muğa­mında “Segah” ilə “Yədi-Hasar” arasındakı şöbə olub;2. İran musiqisində: a) “Humayun” dəstgahında “Üzzal” ilə “Bayatı- Əcəm” arasındakı şöbə;b) “Çahargah” dəstgahında “Bədr” ilə “Mayeyi-Səğir” arasındakı şöbə.

ZABUL SEGAH. “Mayəyi-zabul”, “Muyə”, “Manəndi müxalif’, “Segah” (orta segah), “Məxlut”, “Şikəsteyi-fars”, “Mürəbbiqə”, “Əraq”, “Yədi- Hasar”, “Aşıq-Guş” şöbələrini birləşdirən dəstgah.

ZƏMİN-XARA (hərfi mənası: qayalıq yer, tikanlı torpaq). 1. XIX əsrdə Azərbay­

can klassik musiqisində: “Rast” dəstgahında “Mənsuriyyə” ilə “Rak- Hisar” arasında; “Rahab” dəstgahında “Bayatı-Qacar” ilə “Mavərən- Nəhr” arasında; “Çahargah” dəstgahında “Mənsuriyyə” ilə “Mavərən- Nəhr” arasında yerləşən şöbədir;2. Hal-hazırda “Şur” muğamında “Səmayi-Şəmsdən” sonra oxunan şöbə. Son dərəcə yanıqlı, niskilli və təsirli intonasiyası olan bir muğamdır. Məhz buna görə də təziyə və başqa dini ayinlərdə oxunan mərsiyə və minacat əsas etibarilə “Zəmin-Xara” üstündə tərtib olunur.

ZƏMR. Üfləmə ağac, musiqi aləti.

ZƏNGİ-ŞÜTÜR .1. “Dügah” dəstgahının sonunda “Əraq” ilə “Rak” arasın­da yerləşən şöbə;2. “Rast”, “Çahargah” və “Nəva” dəstgahlarında “Əşiran” ilə “Kərküki” arasında ifa olunan şöbə.

71

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

ZƏNGULƏ (hərfi mənası: zınqırov, xırda zəng, cmqral). 1. Yaxın Şərq xalql­arı klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan doqquzuncusu; 2. Azərbaycan vokal musiqi yaradıcılığında geniş istifadə olunan bəzək və zinət üsullarından biri. Xanəndə və aşıq ifaçılığında avazın yekrəng səslənməsi və dinləyiciyə daha artıq xoş gəlməsi üçün oxunan muğam, qoşma və şairənin melodiyasında təğənni olunan ayrı-ayrı səsin yüksəliyi etibarı ilə ona ən yaxın qonşu səslər ilə növbələndirilməsi.

ZƏRBİ MUĞAM. İnstrumental müşayiəti dəqiq və sabit ölçülü musiqidən, vokal qismi isə ritmik cəhətdən sərbəst improvizasiya əsasında ifa olunan mürəkkəb və dəyişkən vəznli muğamdan ibarət Azərbaycan orijinal xalq musiqi forması. Məsələn: “Heyratı”, “Şikəstə”, “Mənsuriyyə”, “Kərəmi”, “Maani”, “Ovşarı”, “Arazbarı” və s.

ZİL. Yuxarı registr, yuxarı səs.

ZİRƏFKƏND. 1. Yaxın və Orta Şərq xalqları klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan yeddincisi.

ZİRKEŞ. “Şur” dəstgahının əvvəlində olan kiçik guşə.

ZİRVƏ. 1. interval zirvəsi, intervalın yuxarıda yerləşən səsi.2. Melodiya zirvəsi.

ZURNA (sur - böyük ziyafət, toy, düyün + nay). Üfləmə ağac musiqi aləti. Ağacdan (çox vaxt ərik ağacından) hazırlanır. Gövdəsinin ön tərəfində 7, arxa tərəfində 1 dəlik var ki, bunlar lazımi vaxtda barmaqlarla örtülüb açılır. Əlavə olaraq zurnanın ağzı tərəfdə bir dəlik daha var ki, bu da kök üçündür. Zurnanın müştüyü iki nazik, yonulmuş qarğı parçasından hazırlanır.Onun asəfi zurna, ərəbi zurna, əcəmi zurna, qaba zurna, şəhabi zurna, cürə zurna kimi bir çox müxtəlif növləri olmuşdur. Zurna gur və çox güclü səslənən musiqi alətidir.

ZÜXMƏT. Mizrab.

ZÜMZÜMƏ. Havanın yavaş səslə oxunması. Çox vaxt musiqinin melo­diyasını mənimsəmək prosesində istifadə olunan üsullardan biri.

7 2

SOZLUK

SOZLUK • • •

Ağı 7 Bas tar 11Alət 7 Bayatı 11Alətşünaslıq 7 Bayatı-Əcəm 11Alt mizrab 7 Bayatı-lsfahan 11Ansambl 7 Bayatı-Kürd 11Araçalğı 8 Bayatı-Qacar 12Arazbarı 8 Bayatı-Race 12Aşıq-guş 8 Bayatı-Şiraz məqamı 12Aşıx 8 Bayatı-Şiraz muğamı 12Avaz 8 Bayati-Şiraz muğamının 12Avazat 8 not yazılarıAvazi-Naqis 8 Bayatı-türk 12Avazı Xoş Ulu Muğam 8 Beytüs-Səfa 13Avazə 8 Bəhr-nur 13Avazəxan 8 Bəhr 13Ayaq etmə 8 Bəxtiyari 13Azərbaycan 9 Bəm 13Azərbaycan xalq çalğı 9 Bərbət 13alətləri ansanblı Bərdaşt 13Azərbaycan xalq çalğı 9 Bəsit 13alətləri orkestri Bəstəkar 13Azərbaysan xalq 9 Bəstə-Nigar 14musiqisinin əsasları Bidad 14

Boğaz 14Busəlik 14

В Büzürg 14

Baba - Tahir 10Bağdadi 10 CBağlayıcı hissə 10Bakı Muğam Məclisləri 10 Cabbar Qaryağdıoğlu 15Bal-Kəbutər 10 adma muğam üçlüyüBalaban 11 Cəld mizrab 15Barmaq 11 Cidayi 15Bas alətlər 11 Cümlə 15

7 5

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

çÇahargah məqamı 16Çahargah muğamı 16Çahargah muğamının 17not yazılarıÇahar mizrab 17Çalğı alətləri fəsiləsi 17Çanaq 17Çəkavək 17Çəng 17Çəqanə 17Çoban Bayatı 17

D

Dəf 18Dəraməd 18Dəstgah 18Dəşti 18Dilkəş 19Dilrüba 19Dirijor 19Diringi 19Duet 19Duettino 19Dulogiya 19Dügah 19Dütar 19

Ə

Əbülçəp 20Əfşarı (ovşarı) 20Əmiri 20Əraq 20Əruz vəzni 20Ərğənun 21

Əsas pillələr 21Əsas ton 21Əsər 21Əşiran 21

F

Fili 22Folklor 22

G

Gaf 23Gəbri 23Gərdaniyyə 23Gəzişmə 23Guşə 23Gülriz 23

H

Hacı Dərvişi 24Hacı Yuni 24Harmoniya 24Hasar 24Hava 24Heyratı 24Həzəc 24Həzin 24Həziz 25Hicaz 25Humayun 25Humayun muğamının 26not yazılarıHüseyni 26Hüzzan 26

7 6

X Klassik 33Kök 33

Xalq musiqi alətləri 27 Kulminasiya 33Xalq mahnısı 27 Kürd-Ovşarı 34Xanəndə 27 Kürd-Şahnaz 34Xanəndə və sazəndə dəstəsi 28 Kürdi 34Xaric 28Xaric Segah 28Xarrat Qulunun məktəbi 28 QXavəran 29Xocəstə 29 Qafqaz Humayunu 35Xun 29 Qanon (qanun) 35

Qanun 35

İQarabağ Muğam Məktəbi 35Qarabağ Muğam Məclisləri 36“Qarabağ xanəndələri” 36

İfaçı 30 Qarabağ şikəstəsi 37İqa 30 Qatar 37İmprovizasiya 30 Qatar-Bayatı 37İnstrumental muğam 30 Qaval (qabal) 37İntonasiya 31 Qaynatma 37İsfahan (İsfahani) 31 Qəməngiz 37

Qəna, qina 37Qərai 38

К Qərrə 38Qəsidə 38

Kabili 32 Qəzəl 38Kaman 32 Qoşa qafiyə 38Kamança 32 Qrammofon 38Kamil 32 Qrammofon valı 38Kamil eşitmə 32Kar 32Kereşmə 32 LKey-Xosrovani 33Keşiş oğlu 33 Lad (məqam) 40Kərəmi 33 Ladtonallıq 40Kərim-Abadi 33 Lal barmaq 40Kərküki 33 Lal pərdə 40Kəsmə şikəstə 33 Ləhn 40Koos 33 Lirik, lirika 40

7 7

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

il M

Maani MahurMahur-Hindi Mahuri-Mühəyyər Makam Makom Manənd Manəndə Manəndə-Hasar Manəndi-Müxalif MayəMavərənnəhr Mirzə hüseyn segah Melodiya Melizmlər Məclis Məclisi-Üns Məclisi Fəramuşan Məcməüş-Şüəra Məğlub Məxlut Məqam Mərsiyə Məsihi Məsnəvi Moalif“Muğam-dəstgah” layihəsi Muğam dəstgahları “Muğam Dünyası” layihəsi “Muğam ensiklopediyası” layihəsiMuğam etüdləri “Muğam -irs” layihəsi Muğam layihələri Muğam məclisləri “Muğam Mərkəzi” layihəsi Muğam müsabiqələri Muğam Üçlüyü

Muğamın not yazıları 47Muğam operası 48Muğamın səs yazıları 49Muyə 49Mübərriqə (mobərqə) 49Müğənni 50Müxalif 50Mühəyyər 50

N

Nağara 51Nehoft 51Ney 51Ney-Davud 51Nəfir 51Nəfir-Fərəng 51Nəğmə 51Nəhavənd 51Nəxcirkan 52Nəstəri 52Nəva 52Nəvayi 52Nəvayi-Nişapur 52Niiriz 52Nimruz 52Nişapur 52Nişapurək 52Nişibi-Fəraz 52Not 52Not sətirləri 52Novruz-Bayatı 53Novruz-Büzürg 53Novruzi-rəvəndə 53Novruz-səba 53Novruz-xara 53Nühüft, nehoft 53Nüzhə 53

414141414141424242424242424343434343434344444444444444444545

45454646464646

7 8

O Rübab (rebab) 59

Oxuma, ğina 54Orta mahur 54 sOrta segah 54Ouvc (övc, öüc, ovc, ouc) 54 Santur 60

Sarənc (sarəng) 60Sazəndə 60

P Segah muğamı 60Segah muğam ailəsi 60Segah muğamının not yazıları 61

Peşrev 55 Setar 61Pəncgah 55 Səlmək 61Pərdə 55 Səmayi-Şəms 61Pərdə vurmaq 55 Sənc 61Pər-pərəstuk 55 Səs 61Pərvanə 55 Simfonik muğam 61Pəst 56 Solist 62Pəstdən oxumaq 56 Solo 62Pəstxan 56 Sümsü 62Pişdəraməd 56

Ş

R Şah-Xətai 63Şah pərdə 63

Rak 57 Şahnaz 63Rast 57 Şaxə 63Rast məqamı 57 Şamaxı muğam məclisləri 63Rast muğam ailəsi 58 Şaşmakom 64Rast muğamının not yazıları 58 Şəddi-Şahnaz 64Rast-pəncgah 58 Şəhdi-Şahnaz 64Ravəndi 58 Şəkki-Şahnaz 64Repertuar 58 “Şərq konsertləri” 64Rəcəz (ərcuzə) 58 “Şərq gecələri” 65Rəhab 58 Şifahi onənəli professional 65Rəməl 59 xalq musiqisiRəng 59 Şifahi ənənəli professional 65Rubənd 59 musiqiRuh-ül-ərvah 59 Şikəsteyi-Fars 66

7 9

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

Şikəstə 66 VŞirvan şikəstəsi 66Şöbə 66 Vamiq 70Şur 66 Vilayəti 70Şur muğamının nota yazılması 67Şur-Şahnaz 67 YŞüştər 67Şüştər muğamının 67 Yetim Segah 70nota yazılması Yədi-Hasar 70

T z

Tar 68 Zabul (zabul, zaboli) 71Tarzən 68 Zabul Segah 71Təbil 68 Zəmin-xara 71Təxnis 68 Zəmr 71Təqsim 68 Zəngi-Şütür 71Təranə 68 Zəngulə 72Tərkib 68 Zərbi-muğam 72Təsnif 69 Zil 72Tütək 69 Zirəfkənd 72

Zirkeş 72U Zirvə 72

Zurna 72Ud 69 Züxmət 72

Zümzümə 72Ü

Ün 69Üst mizrab 69Üşşaq 69Üzzal 69

8 0

AZƏRBAYCAN

MUĞAMI -

KOLLEKSİYA

Cabbar Qaryağdıoğlu:

Arazbarı 03.01Bayatı-Qacar 03.24Dəşti təsnifi 03.02Gül açdı 02.54Mahur təsnifi 02.54Manəndi-Müxalif 02.43Orta Mahur 03.10Mirzə Hüseyn Segahı 03.02Mənsuriyyə 03.01Mahur təsnifi 03.55(qrammofon vallarından köçürmələr 1903 - 1912)

Keçəçioğlu Məhəmməd:

Qarabağ şikəstəsi 03.03Şüştər təsnifi 03.02Yetim Segah 03.14Tac 03.03Şüştər 03.09Segah 02.56Rahab 03.12Tehranım 03.03Dəşti 03.08Yeri, dam üstə yeri 03.06(qrammofon vallarından köçürmələr 1903 - 1912)

İslam Abdullayev:

Axşam oldu 03.20Qatar-Bayatı 03.15Şüştər 03.16Təsnif “Məndən oldu” 03.21Yeri, dam üstə yeri 03.18Sarənc 02.48Şikəsteyi-Fars 02.56Yetim Segah 03.12(qrammofon vallarından köçürmələr 1903 - 1912)

AZƏRBAYCAN XANƏNDƏLƏRİ (Kişilər)1-Cİ ALBOM

8 3

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

Məşədi Məhəmməd Fərzəliyev:

Alma 02.58Bayatı 02.06Bayatı-Əcəm 03.18Cəlal Xalıq 03.15Bayatı-lsfahan 03.50Hisar 03.20Budaq sarı 03.04Ceyranım 03.02Durun gedək 03.23Şüştər 03.01Yeri, dam üstə yeri 03.03(qrammofon vallarından köçürmələr 1903-1912)

Məcid Behbudov:

Əraqtəsnifi 03.06Axşam oldu 02.58Kərəmi 03.20Mahur 03.14Təsnif “Zil Sultan” 03.04Xaric Segah 03.27Zəminxarə 03.24”Xuda diləm” 03.03(qrammofon vallarından köçürmələr 1903-1912)

Seyid Şuşinski:

Çahargah (1964 ilin ifası) 15.54B.Mansurov (tar)T.Bakıxanov (kamança)

Arazbarı (1963) 12.36B. Mansur ov ( tar)T.Bakıxanov (kamança)

8 4

Bülbül:

Füzuli təsnifləri (1959)Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

Təsniflər (1959)Ə.Quliyevin rəhbərliyi iləxalq çalğı alətləri ansamblı Ə.Dadaşov (tar)

Xan Şuşinski:

Ş u r(1958)A TR xalq çalğı alətləri orkestri Dirijor: S.Rüstəmov A.Cavanşirov (tar)H. Mirzəliyev (kamança)

Şahnaz (1956)A.Cavanşirov (tar)H. Mirzəliyev (kamança)

Zülfü Adıgözəlov:

Xumar oldum (1957)Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

Əraq-PəncigahƏ. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı B.Mansurov (tar)T.Bakıxanov (kamança)

Vilayəti-Dilkəş (1959)Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı B.Mansurov (tar)T.Bakıxanov (kamança)

24.56

25.44

05.49

03.45

06.02

13.49

16.38

8 5

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

Əbülfət Əliyev:

Rast (1953)B.Mansurov (tar) H.Mirzəliyev (kamança)

Çahargah (1958)H.Məmmədovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı H.Məmmədov (tar)

Müxalif (1960)H.Məmmədovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı H. Məmmədov (tar)

Yaqub Məmmədov:

Rast (1956)Ə. Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı H.Bayramov (tar)E.Bədəlov (kamança)

Mirzə Hüseyn SegahıS. İbrahimov (tar)T. Bakıxanov (kamança)Ə.Nəcəfzadə (qaval)

Mənsuriyyə (1966)H. Əliyev (kamança) A.İmanov (nağara)

Mütəllim Mütəllimov:

Orta Mahur (1956)Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı Ə. Dadaşov (tar)T.Bakıxanov (kamança)

Mirzə Hüseyn Segahı (1956) Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı Ə. D adaş ov (tar)T.Bakıxanov (kamança)

17.56

18.13

06.32

20.56

10.31

03.50

13.39

14.08

8 6

İslam Rzayev:

Çahargah (1965)Ə.Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı H.Bayramov (tar)H. Əliyev (kamança)

Bəstə-Nigar təsnifi (1962)Ə.Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

Arif Babayev:

Zabul-Segah (1966)Ə.Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı H. Bayramov (tar)E.Bədəlov (kamança)

Bayatı-Şiraz (1983)B.Salahovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı A.Abdullayev (tar)N. Əsədullayev (kamança)

Mürşiid Məmmədov:

Bayatı-Şiraz (1955)Ə.Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı H.Bayramov (tar)E.Bədəlov (kamança)

Mənsuriyyə (1959)Ə.Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

Vahid Abdullayev:

Zabul Segah (1982)"Xatirə ” xalq çalğı alətləri ansamblı

Qarabağ şikəstəsi (1983)“Xatirə ” xalq çalğı alətləri ansamblı

07.36

26.52

22.21

30.10

17.44

02.59

24.33

04.48

8 7

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

Qədir Rüstəmov:

Sona bülbüllər (1968)Ə.Dadaşovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı Ə.Dadaşov (tar)

07.55

Mirzə Hüseyn Segahı (1988)İ. Rzayevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

20.05

Süleyman Abdullayev:

Mirzə Hüseyn Segahı (1969)Ə. Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı H. Bayramov (tar)E.Bədəlov (kamança)

16.18

Şur təsnifi (1968)Ə. Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

07.17

Səxavət Məmmədov:

Heyratı (1987)Ə.Bakıxanov adına xalq çalğı alətləri ansamblı

07.24

Səmayi-Şəms (1987)Ə.Bakıxanov adma xalq çalğı alətləri ansamblı

09.50

Fehruz Məmmədov:

Şahnaz (1998)“Qarabağ " xalq çalğı

alətləri ansamblı Ə.Sədiyev (tar) S.Mürşüdov (kamança)

19.39

Bayatı-Şiraz (1999)Ə.Sədiyev (tar) S.Mürşüdov (kamança)

14.50

8 8

Zahid Quliyev:

Mirzə Hüseyn Segahı (1995)F. Əliyev (tar)Ə. Vəzirov (kamança)

Bayatı-Kürd (1996)F. Əliyev (tar)Ə. Vəzirov (kamança)

Qaraxan Behbudov:

Bayatı-Şiraz (1968)H.Məmmədovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı H.Məmmədov (tar)

Qatar (1972)H.Məmmədovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı H.Məmmədov (tar)

Sabir Abdullayev:

Dilkəş təsnifi (1998)Ə.Zeynalov (tar)İ,Həsənov (kamança)

Şur təsnifi (2000)Ə. Zeynalov (tar)İ.Həsənov (kamança)

Segah təsnifi (1998)“Araz” xalq çalğı

alətləri ansamblı

Mənsum İbrahimov:

Rahab (1994)A.Abdullayev (tar)N. Əsədullayev (kamança)

Segah təsnifi (1996)Ə.Bakıxanov adına xalq çalğı alətləri ansamblı

35.55

27.41

18.40

11.56

07.03

06.30

05.22

20.59

07.15

8 9

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

AZƏRBAYCAN XANƏNDƏLƏRİ (Kişilər)2-Cİ ALBOM

Şəkili Ələsgər:qrammofon vallarından köçürmələr (1903 - 1919)

Rahab 03.13Qatar təsnili 03.06Qatar-Bayatı 03.01Şur-Şahnaz 03.25Avara 03.17Şüştər təsnili 03.10Avazi-Şüştər 03.05Ey vətəndaşlar 03.21Heyratı 03.25Mahur təsnifi 03.40Mənsuriyyə 03.37Bəstə-Nigar 03.30Çahargah 03.24Baxçalarda 03.09

Seyid Mirbabayev:qrammofon vallarından köçürmələr (1903-1915)

Səmayi-Şəms 02.43Şüştər 02.40Mahur 03.09Hicaz 02.45Əraq 03.08Dügah 02.41Müxalif 02.20Ay bəri bax 02.40

Hüseynağa Hacıbababəyov:

Bayatı-Şiraz (1958) 19.08Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

Zabul Segah (1958) 17.20Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

9 0

Hacıbaba Hüseynov:Rast (1971)

Ə.Bakıxanov adma ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

32.26

Mahur təsnifiƏ.Bakıxanov adma ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

05.04

Ağabala Abdullayev:

Zabul-Segah (1957)Ə.Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

23.04

Rast (1955)Ə.Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

25.35

Əlibaba Məmmədov:

Rahab (1956)Ə.Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

15.22

Rast (1960)İnstrumental üçlük

11.27

Humayun (1961)Ə.Bakıxanovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

05.59

Qulu Əsgərov:

Segah-Zabul (1974) 20.39Ə.Dadaşovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı Ə. Dadaşov (tar),A.Əliyev (kamança)

I9 1

İzahlı muğam

lüğəti

İzah

lı m

uğam

lüğ

əti

Əliövsət Sadıxov:

Qaşın, gözün sürməli (1957)Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı B. Mansurov (tar)

Xumar oldum (1957)Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı B. Mansurov (tar)

Ay qız (1957)Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı B. Mansurov (tar)

Almanı atdım xarala (1957)Ə. Quliyevin rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı B. Mansur ov (tar)

Bakir Haşımov:

Əraq-Pəncgah (1986)R. Quliyev (tar)E.Bədəlov (kamança)

Heyratı (1980)Azərbaycan Televiziya və RadiosununS. Rüstəmov adına xalq çalğı alətləri orkestri

Ramiz Hacıyev:

Dəşti təsnifi(2002-ci ildə grammofon valından köçürülüb).B.Mansurovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

Qaçaq Nəbi (1974)Ə.Dadaşovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

Eynulla Cəbrayılov:

Zabul-Segah (1971)Ə.Bakıxanov adına xalq çalğı alətləri ansamblı

Qarabağ şikəstəsi (1990)“Araz” xalq çalğı alətləri ansamblı

04.08

03.00

01.59

12.12

07.35

04.37

03.51

17.32

04.25

3.26

9 2

Novruz Feyzullayev:

Humayün (1989)Ə.Dadaşovun rəhbərliyi ilə Xalq çalğı alətləri ansamblı Ə.Dadaşov (tar)A.Əliyev (kamança)

23.53

Canəli Əkbərov:

Şikəsteyi-Fars (1992)V. Məmmədəliyev (tar) T.Bakıxanov (kamança)

13.51

Çoban-Bayatı (1992)V.Məmmədəliyev (tar) T. Bakıxanov (kamança)

08.23

Nəriman Əliyev:

Ş u r(1987)A.Abdullayev (tar)N. Əsədullayev (kamança)

27.14

Şahmalı Hacıyev (Kürdoğlu):

Rast (1965)Ə. Dadaşovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı Ə.Dadaşov (tar)A.Əliyev (kamança)

17.14

Zabul-Segah (1967)B.Salahovun rəhbərliyi ilə xalq çalğı alətləri ansamblı

21.14

Teymur Mustafayev:

Segah təsnifi (1968)Ə. Bakıxanov adına xalq çalğı alətləri ansamblı

08.36

Çahargah təsnifi (1968)Ə. Bakıxanov adına xalq çalğı alətləri ansamblı

07.28

Segah təsnifi-2 (1968)Ə.Bakıxanov adına xalq çalğı alətləri ansamblı

08.45

9 3

İzahlı muğam

lüğəti

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

Each sound and act has own position and special quality. These qualities create the definite mutual relations among different acts that as a result all acts are characterized with the direction.

MENSURIYYE. The percussion mugham on the base of “Chahargah”. At the same time being in the content of the dastgah “Chahargah” it is considered one of the last part of mugham. It is known that it was performed in the dastgah “R ast” . But in that case only the rhythm ic form o f “M ensuriyye” was kept, but its melody was “translated” to the base of the dastgah “Rast” .

M ESIHI. The last part of the dastgah “Rast”; the part between “Huseyni” and “Shahnaz” in the dastgah “N ava”.

MESNEVI. 1. In Azerbaijan classical music: the part situated between “Suzi-gudaz” and “Shushtar” at the end of the dastgah “M ahur” (that part is called “Masnaviyi-sagil” when it is performed at the end of the dastgah “Rahab” again between “Shushtar” and “Suzi- gudaz”);2. In Iranian music:a) The last part of the dastgah “Shur”b) The part situated between the sections “Ushshag” and “Ibadet” (the other variant of “Mesnevi”) of the mugham “Bayati-Isfahan”.

M OALIF. The part performed between the parts “Bakhtiyari” and “Leyli ve M ejnun” at the beginning o f the m ugham “Bayati- Isfahan”.

“MUGHAM-DASTGAHI” - PRO JECT. One of the mugham projects created by Heydar Aliyev Fund. The aim of the project is to restore the old recordings, all parts and sections of mughams performed very skillfully. It is intended to record the dastgahs directly from the concerts and to save them for future generation.

MUGHAM DASTGAH. The greatest genre of Azerbaijan professional music, the perfect and classic form. The meaning of the word “dastgah” is (“dast” - butov (whole), “gah” - yer (place)) the whole place. Dastgah is to perform all parts - part, section, rang, tasnif in vocal-instrumental form, in the level of mugham composition. The main character of the dastgah is to create the succession of mugham parts and sections. As a result of it the development dramaturgy of mugham dastgahs are created. Mugham dastgahlari are the musical com positions w ith perfect fo rm ation , m any-parted , in chain structure. Azerbaijan mugham dastgahs are the followings: “Rast”,

1 6 6

“Shur”, “Segah”, “Chahargah”, “Bayati-Shiraz”, “M ahur-Hindi”, “O rta M ahur”, “Mirze Hüseyn Segahi” , “Zabul Segah” , “Kharij Segah”, “ Shushtar” , “H um ayun” . These mugham dastgahs are based on the follow ing m odes: “R a s t” , “ S h u r” , “Segah” , “ S h u sh ta r” , “B ayati-S h iraz” , “C h ah a rg a h ” , “ H um ayun” . Sometimes on the base of a mode some mughams are created, so, the mugham families are created. “Rast”, “Shur”, “Segah” mugham families have been created in Azerbaijan music. The ghazal (a kind o f eastern poem) forms the text base of mugham dastgahs. Choosing o f ghazals depends on each singer and the character of mugham, for example: ghazals sung in “Rast” are not sung in “Segah” or in “C hahargah” . The performance period of the mugham dastgahs are not constant. The same dastgah can be performed 2-3 hours, 30-40 minutes or 10-15 minutes.

“MUGHAM DUNYASI” - PRO JECT. One of the mugham projects created by Heydar Aliyev Fund. During the project the symposiums, the international conference “Mugham art in the 21th century” , different festivals and competitions and the special projects prepared by mugham specialists are intended to be organized.

MUGHAM ENCYCLOPAEDIA - PRO JECT. The combined project o f H eydar Aliyev Fund and the journal “Musigi dunyasi” . The publication of the project dedicated to Azerbaijan mugham includes the electron, digital and book variants. The electron book: http:// mugham. musigi-dunya.az

M UGHAM ETUDES. Plays composed by Azerbaijan composers for teaching of folk musical instruments mastery. “Mugham etudes” by Adil Garay and Said Rustamov is used widely.

MUGHAM-IRS - (MUGHAM HERITAGE) PR O JE C T. One of themugham projects created by Heydar Aliyev Fund. The purpose of the project is to restore the ancient gramophone records and to prepare new CD albums. During the project it is intended to prepare the following CD albums: “G arabag khanandeleri” (“G arabag singers”), “Unudulmuş sesler” (“Forgotten voices”), “Azerbaijan gadin khanandeleri” (“Azerbaijan songstresses”), “Instrum ental m ugham lar” (“Instrum en tal m ugham s”), “ M ugham u s ta la ri” (“Mugham masters”).

M UGHAM PRO JECTS. The projects intended to save the mugham art traditions such as “Mugham Heritage” , “Mugham dastgah” , “M ugham Encyclopaedia” , “ M ugham A nthology” , “M ugham

1 6 7

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

world”, “Mugham Centre” created by Heydar Aliyev Fund are being realized nowadays. The peculiarities of these projects are connected with just mugham world, mugham phenomenon, they are based on to protect Azerbaijan m ugham art, to hand them to the future genera tion , to investigate them in details and p ropaganda everywhere. In these projects including the sound recordings, electron and publication variants are also intended to hold the international conferences, festivals and competitions.

MUGHAM MEETINGS. The meeting consisting of singers, performers and mugham connoisseurs existing in Azerbaijan art history. During the second part of the 19th century in big cultural centers such as Baku, Shamakhi, Shusha there were musical meetings organized in aristocratic halls and houses, the different people - famous poets, musicians, culture sponsors, etc. took part in those meetings. Those musical meetings were also named as “musical circle” or “musical salon”. It is necessary to note the followings: “Navvab’s mejlis” in Shusha, “M ahm ud Aga’s circle” in Shamakhi, “Meshedi Melik M ansurov’s salon”, etc. All o f them had become the real musical school, school of art. The sounds of those meetings were not spread only in big cities but also in countries and villages, the special mugham meetings were organized by music lovers there too.

“MUGHAM M ERK EZI” PR O JE C T. One of the mugham projects created by Heydar Aliyev Fund. The aim of the project is to create mugham centre in Azerbaijan. The center is also considered as an organization of coordinating the activity of all projects about mugham.

MUGHAM COMPETITION. The competion of mugham performers. It is usually organized by different companies, organization in different age levels. The com petitions dedicated to the famous mugham masters and to find out the talented youths are usually often hold. For example: the competition named after Sadigjan, the competition named after Jabbar Garyagdioglu, the competition dedicated to the 100 jubilee o f Uzeyir Hajibeyli, the competition named after Ahsan Dadashov and so on. Organizing of mugham competitions among the school children is a traditional case.

MUGHAM TRIO. The traditional mugham ensemble consisting of three performers - khanande (singer), tar player and kamancha player. The group of singers and performers.

1 6 8

M UGHAM TRIO NAMED AFTER JABBAR GARYAGDI OGLU.The first mugham trio created attached to the Azerbaijan State Philharmonic named after M.Magomayev. The composition of the trio is Mohlet Muslimov (tar), Fakhraddin Dadashov (kamancha) and Zahid Guliyev (singer). Later the mugham trio worked with other singers and was in tours in many foreign countries. Some CD with the performances of the trio has been also published.

MUGHAM NOTES. Mugham as a kind of oral traditional professional music has been passed from the master to the disciple, from one performer to the other with the help of memory and hearing. The note writing system discovered by Safiaddin Urmavi in the Middle Ages was used by musicians in the East and the musical compositions created by S.Urmevi and A.Maragi have been saved in this system. As a result of application universal Europe note writing system in Azerbaijan music in the 20th century mugham dastgahs, percussion mughams, tasnifs and rangs had been noted and published by the composers and musicians formed after 1930 years. The first examples of Azerbaijan oral traditional music - folk songs and dance melodies had been noted and published in different journals by Russian ethnographers - P.Vostrikov, M.P.Polonski and others from the second part of the 19th century. For the first time the jou rnal “A zerbaijan T urkic fo lk songs” noted by U .H ajibeyli and M.Magomayev was published in Azerbaijan in 1927. Copying the m ugham note to the w riting was done for the first tim e by M.Magomayev. He noted the mugam “Rast” from the performance of Gurban Primov in 1928. That note was not published (It is kept at the ANAS Institute of Handwriting named after Fuzuli). It is necessary to note N iyazi’s services in the branch of noting the writing. The dastgahs “R ast” and “Shur” were noted in vocal- instrumental form the performance of Jabbar Garyagdi oglu, but it was not published either. In 1932 the important work in the branch of noting was done by the contributors with the leading Bulbul of Scientific-investigation musical study attached to Azerbaijan State C onservatory . The firs t note w ritings were w ritten from the mughams “R ast”, “Z abul” by Tofig Guliyev, “D ugah” mugham dastgahs by Zakir Bagirov from the perform ance of M ansur M ansurov and were given in L .R udolfs harm onization. “Shur” mugham noted from the performance of Gurban Primov by G ara Garayev reflects the mugham melodies as they are in original (its hand writing is kept at the archieve of ANAS Architecture and Art Institute). Only one part of this handwriting - the part “Maye” was published in the book “The essays about the music history of USSR nations” by V.Belyayev. Besides it at the end of 1930 years F.Amirov

1 6 9

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

noted the mughams “Rast”, “Shur”, “Segah” from the performance of the singer Bilal Yahya; M.Ismayilov noted the tasnifs from the performance of the singer Alizohrab. In the mentioned book by V. Belyayev two more note writings were given from the performance of Gurban Primov. The first of it was noted in instrumental form the mugham “R ast” by the Russian musician V.Krivonosov. But the second note writing belongs to the composer Tofig Guliyev. This note writing reflects the vocal-instrumental form of mugham dastgah “Rast”, it was written from the performances o f Zulfu Adigozelov and Gurban Primov. During 1960 years the instrumental mughams noted from the performance of Ahmed Bakikhanov by Nariman M ammadov were published: “Bayati-Shiraz” and “Shur” (1962), “R ast” and “Shahnaz” (1963), “C hahargah” and “H um ayun” (1962), “ S egah-Z abul” an d “ R a h a b ” (1965). The m ugham “Chahargah” written in vocal-instrumental form during 1970 years by N .M am m adov corresponds the m astery descrip tion o f the mugham singer Yagub Mammadov, but the mugham “R ast” (1978) fits the mastery description of H ajibaba Hüseynov. D uring 2000 years the note writings of mughams were noted and published by Arif Asadullayev from the performance of the ta r player Elkhan Mirzeferov: “Bayati-Shiraz” and “H um ayun” (2003), “R ast” and “Chahargah” (2005), “Shushtar”, “Shur”, “Zabul Segah” (2006). Adjoining with mugham dastgahs the examples belonging to other genres were also noted and published: “Azerbaijan folk rangs” by S .R ustam ov (the 1st notebook-1954, the 2nd notebook-1956), “Azerbaijan folk rangs” by A .Bakikhanov (1964), “Azerbaijan rhythmic mughams” (1968), “Azerbaijan tasnifs” by R.Zohrabov (1983), “Azerbaijan percussion mughams” (1986), “The percussion m ugham s” (2004), “A zerbaijan deram ed and rangs” (1984) by E .M ansurov and A .K arim ov , “A zerbaijan diringi and rangs” (1986).

MUGHAM OPERA. The original opera genre appeared in Azerbaijan at the beginning of the 20lh century. It was formed in the activity of Uzeyir Hajibeyli. The opera “Leyli and M ajnun” based on the mugham art and created by him formed the base o f opera art in Azerbaijan and in East. Putting this performance on the stage created the formation of musical theatre and the foundation of composer’s art were created in Azerbaijan. At the same time this event has enlarged the limits of mugham mastery and stimulated the singers to perform on the opera stage. Uzeyir Hajibeyli is also the author of the following operas: “Sheykh Sanan” (1909), “Rustam ve Sohrab” (1910), “Shah Abbas ve Khurshid Banu” (1912), “Asli ve Kerem” (1912), “H arun ve Leyla” (1915). The other composers derived

1 7 0

advantage from the activity practice of U.Hajibeyli have created the mugham operas. “Ashug Garib” by Z.Hajibeyov (1916), “Shah Ismayil” by Muslim Magomayev are the interesting examples of this genre. This tradition was continued by the composers in the second part of the 20th century: the operas “Gelin gayasi” (“Bride rock”) by S.Akhundova and “Khanendenin taleyi” (“The fate of the singer”) by J.Jahangirov are from tha t genre. In the operas “V ag if’ by V.M ustafayev and “N atavan” by V. Adigozelov the mughams have been used in order to revive the characters of the famous performers in the subject of the musical composition.

MUGHAM RECORDINGS. The first sound recordings of mughams in gramophone recordings began to appear from 1900 years. For the first time in the East musical history with the invitation of the company “G ram ophone” the voice of Jabbar Garyagdi oglu was reco rded in 1906 in R iga. L ater A lasgar A bdullayev, Seyid M irbabayev, Islam Abdullayev, M ashadi M amm ad Farzaliyev, Kechachi oglu Mahammad, Majid Behbudov, Seyid Shushinski and other singers were invited to Riga, Warszawa, Petersburg, Kiev, Moscow, Tbilisi by the companies “Gramophone”, “Sport-Record”, “Pate” and their voices were recorded. Mostly these singers were accompanied by the tar player Gurban Primov and the kamancha p layer Sasha O ganezashvili. The o ther level o f recording o f mughams were held by the Scientific-investigation music study attach to Azerbaijan State Conservatoire with the leading of Bulbul. Folk songs and tasnifs, mughams by Jabbar Garyagdi oglu and other singers were also recorded and some o f them were noted too. Nowadays the recordings of mugham performers are published in the form of CD - DVD in Azerbaijan and foreign countries with a number of copies. As the most valuable treasure of national music the ancient gramophone recordings are saved in Azerbaijan State Recordings Archive, in the memorial house of U.Hajibeyli and in the funds of Azerbaijan State Musical Art Museum. A part of the ancient gramophone recordings have been digital restored by the creative group of the journal “Musigi dunyasi” . The catalogue of gram ophone recordings were placed in internet site “Azerbaijan d iscography” (1900-1940) and tha t catalogue includes a great number of information. Besides that the creative group of the journal “Musigi dunyasi” had a project called “The ancient gramophone recordings” with the jo in t of Azerbaijani Embassies in Germany and France (2003-2005), about 450 CDs with the recordings of the famous singers were introduced to the museums and the State Sound R ecord ings A rchive. The electron ca ta logue o f A zerbaijan Discography: http://diskografiya.musigi-dunya.az.

1 7 1

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

M UYE. The section perform ed between “M ayeyi-Z abul” and “M anand-M ukhalif” in the dastgah “Zabul Segah”; the section performed between “Salmak” and “Leyli ve M ajnun” in the dastgah “Shur” .

M U B ER R IG E. 1. The p a rt situa ted am ong “Shikesteyi-fars” and “Arag” in the dastgahs “Zabul” and “Rahab”.2. In Iranian music: The part among “Garache” and “N ahib” or “Bayati-Ajam” and “G arache” in the dastgah “Rast-Panjgah”.

MUKHALIF. The part between “H asar” and “M aglub” in the dastgah “C hahargah”.

MUHEYYER. The part performed after the part “Arag” in the dastgah “M ahur” .

1 7 2

NAGARA. The percussion musical instrument.

NEHOFT. The mugham part situated between “Hezin” and “Gavesht” in the dastgah “Neva”.

NEY. One of the ancient wind musical instruments of Azerbaijan. It is prepared from the wood, cane or bronze. It is a drum form, it consists of a tube in 60-70 cm length. There is no mouthpiece in the top. There are only three or six holes which definite the height of the sounds. Its voice is very charming, tender and effective.

NEY-DAVUD. The mugham part situated between “Bidad” and “Bavi” in the dastgah “Humayun”.

NEFIR. Wind musical instrument. The mugham part performed between “M ureh” and “Jamederan” in the dastgah “Humayun”.

N EFIR-FA RA N G . In E ast music: the small instrum ental episode performed before “Novruz-araba” from “M uattar” in the dastgah “R ast-Panjgah” .

NEHAVEND. The mugham part.

NEKHJIRKAN. One of the mugham parts in Middle Ages.

NESTERI. The last mugham part of the dastgah “Neva”.

NEVA. 1. The second of 12 main mughams in classic musig of N ear

1 7 3

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

East nations; 2. In Azerbaijan music: The dastgah consisting of the following parts and sections: “N eva”, “N ishapur”, “Deramed- Shahnaz” , “Buselik” , “H useyni” , “M asihi”, “Shahnaz”, “Haji Yuni” , “Bayati-kurd” , “A zerbaijan” , “A shiran”, “Zang-Shotor” , “K arkuki”, “Shah K hatai” , “Afshari” and “Shikasteyi-Shirvan”. 3. In Iranian music: The dastgah consisting of the following parts and sections: “M ayeyi-N eva” , “ G ard an iy y a”, “ G avesh t” , “N eh o v t” , “ B aya ti-R a je” , “H az in ” , “A ra g ” , “ U shshag” , “Nishapurek”, “Mulk-Huseyni”, “Khojasta”, “Rahab”, “Zamineyi- Huseyn”, “Huseyni” , “Buselik” , “M asihi” , “Tagdis” or “Takht- Kavus”, “Ashiran”, “Nizir-Sagir”, “Firuz-Bineva” and “Nesteri” .

NEVAYI. 1. Any played music part in the style of “Neva” or on the base of “Neva”.2. The song created the honor of Amir Alishir Nevai.

NEVAYI-NISHAPUR. The second name of the dastgah “Neva”.

N IIR IZ . In the music of E ast nations: the part situated between “N ishapurek” and “D ilkesh” in the dastgah “M ahur”; the part situated between “U shshag” and “Bayati-Ajam” in the dastgah “R ast” .

NIMRUZ. One of the mugham parts.

NISHAPUR. The first part in the dastgah “Neva”.

NISHAPUREK. The part in the dastgah “Neva”.

NISHIBI-FERAZ. (the literal meaning of the word is “ups and downs”). 1. The part performed after “Sarenj” in the dastgah “Shur”; the connecting part performed before “Bayati-Isfahan” in the dastgah “Bayati-Shiraz”.

NOTE. The sign of different sounds; it is written in the form of circle or blacken, different signs are added. The graphical description of the note means the length of the sound, but its place in the line with 5ruled means the height of the sound.

NOTE LINES. The line consisting of 5 parallel horizontal straight lines; the notes are written on it; the lines are numbered from low to top; it helps to definite the height of the voice. Notes are written: a) on the lines; b) among the lines; c) on the top line; d) under the low line. At the same time the extra lines are also used. The name of the notes written on the note line and their origin are definite according

1 7 4

to the key sign at the beginning of the line; in order to specify the height of the written voices the alteration signs are used.

NOYRUZ-BAYATI. One of the 24 parts in classical music of N ear East nations.

NOVRUZ-BUZURG. One of the parts in mugham.

NOYRUZI-REVENDE. The prelude of “Rast” mugham dastgah: the second name of the part “Bardasht-Rast” . The Persian meaning of the word is “N ovruz” - the new day, “Revende” - to begin the departure.

NOVRUZ SEBA. One of the 24 parts in classical music of Near East nations.

NOVRUZ KHARA. One of the 24 parts in classical music o f Near East nations.

NUSHIN BADE. The mugham part.

NUZHE. The stringed instrument discovered by Safiaddin Urmavi. It has 81 strings. It is known that one can get 27 different voices if three of the strings are played in the same unison.

1 7 5

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

ORCHESTRA OF AZERBAIJAN FOLK MUSICAL INSTRUMENTS.The musical collective form ed on the base o f the folk musical instruments performing with the notes. The scheme of the orchestra includes the instrum ents such as wind instrum ents - balabans (1,2,3,4), tutek, zurna, clarnet, goboy, fleyta; percussion instruments - gaval, nagara, gosha nagara; stringed - bow instrum ents - kamancha, contrabass; stringed-mediator instruments - tar (1,2,3), saz (1,2), ganun, bass-tar (dutar-bass), ud, piano. For the first time this orchestra was created by Uzeyir Hajibeyli in 1931. The first works for this orchestra “Chahargah” and “Shur” were written by him. Later goboy, piano and other instruments were added to this orchestra.

ORTA MAHUR. The mugham performed one level higher than “Mahur- Hindi”. If the white string of the tar is tuned up “do” note, in this case the base of “Orta M ahur” becomes in the note “fa”.

ORTA SEGAH. The origin of “Segah” mugham in the dastgah “Zabul Segah”. As a rule it is performed after the part “M anend-M ukhalif’. If the white string of the tar is tuned up “do” note, in this case the base of “Orta Segah” becomes the note “mi”.

OUVJ. (the literal meaning of the word is “the highest level of sky”). The part sounded in the highest register, carrying the function of high-pitched tone (for example, “Arag” part).

1 7 6

PA SH REV . The genre of the instrum ental music; the instrum ental prelude performed before each mugham or dastgah.

PANJGAH. The part performed after “Arag” in the dastgah “Rast”. As the position of this part is important in the dastgah “R ast”, the dastgah is mostly called “Rast-Panjgah”.

PERDE. 1. Arrangement of each sound; 2. The part tied to the hand of some stringed musical instruments such as tar, saz, dutar, tanbur and so on. It is prepared from the intestine of sheep as a thin rope and is worked up. The performers have called the “perde” with different names and at the same time it means the voice in the musical instrument; 3. The definite part of the play written for the theatre.

PERDE VURMAG. In the practice of playing tar with fingers pressing the strings. In this case the voices are not sounded correctly.

PERFECT HEARING. The ability of specifying the exact height of the voice. The existence of perfect hearing is not important for music, but it usually helps its professional growth.

PERFO M ER. The musicians such as a conductor, a band-master, a singer, a pianist, a violinist performing the musical plays reflect the idea, thoughts and spirits of the composer with their work.

PER-PERESTUK. The most effective instrumental pacing up and down in the base of the dastgah “Chahargah”.

1 7 7

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

PERVANE. The part perform ed between “Zang-Shotor” and “Ruh- Afza” at the beginning of the dastgah “Rast-Panjah” in the ancient classical music.

PEST. 1. To sing bass, deep sound in the low register; 2. to sing slowly.

PESTKHAN. The singer performing the plays in deep sound.

PISHD ERA M ED. 1. The prelude performed for “whole dastgah” by the group of singers; 2. The percussion instrumental part before the base of mugham.

PROFESSIONAL MUSIC W ITH ORAL TRADITION. The highest level of Azerbaijan music of art with oral tradition; mugham art, the singer having special trainings, the activity of professional musicians, mughams with small forms, percussion mughams, tasnif and other genres are considered. The role of singers and musicians in the appearance, formation and development of these genres are very great. For singers and performers the mugham dastgahs based on the hard mode system are considered the product of high creating thinking. In the limits of demanded laws the performers can create the new traditions, original styles, schools with their own perfect talent, rich thinking and beautiful taste in mugham art. One of the im portant factors of traditional -professional music art is to have oral character, it means to pass it with oral form, with the help of memory from the master to the disciple, from one performer to the other. Traditional-professional music performers perform in solo form, such kind of performing style shows the vivid importance of oral tradition in the development of mugham art.

1 7 8

RAK. 1. The episode between the part “P an jgah” and the section “Khavaran” in the dastgah “Rast”; due to the other variants after the part “Khojeste” the sections “Rak-Hindi” and “Rak-Khorasani” are performed in the dastgah “R ast” ; 2. In the ancient classical music: as a rule at the end of the dastgahs “R ast” and “M ahur” (after performing the last part) it was necessary to stay in the section called “Rak-Abdulla”. As a matter of fact “Rak-Abdulla”, “Rak- Khorasani” and “Rak-Hindi” are the different variants of the same melody.

RAST. One of the 12 mughams of classical music of Near East nations. The ancient musicians were called the mugham “Rast” the mother of the mughams. “Rast”In Azerbaijan music: the dastgah consisting of parts “Novruz- Ravende”, “R ast” , “Ushshag”, “Huseyni”, “Vilayeti” (sometimes “Dilkesh”), “K hojasta”, “Khavaran”, “Arag”, “Panjgah”, “R ak”, “Amiri” and “M asihi”.

RAST MEGAM. The 1st of the seven main modes in Azerbaijan music (U.Hajibeyli). Its structure is 1-1-1/2 tune formulas with three tetra cord; the sound row consists of ten stages. The 4th, 6th, 7lh, 8lh stages of the sound row of the mode constists the base of parts of mugham “R ast”; the musical examples - folk songs, dances, ashug melodies formed in this mode are based on those stages.

1 7 9

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

RAST M UG H A M FAM ILY . The mughams created in the mode of “R a s t” form s “R ast m ugham fam ily”; the m ugham s such as “M ahur-H ind i” , “O rta-M ahur” , “B ayati-G ajar”, “D ugah” are alike to each other according to their subject, at the same time they are differed from each other due to their character, content and tonality.

RAST M UG H A M N O T ES. The mugham “Rast” has been noted in different perform ances a few times. The ta r player G .Prim ov’s performance was noted by M.Magomayev (in 1928, handwritting), the singer Jabbar Garyagdi oglu’s performance was noted by Niyazi (in 1935, handwritting), the tar player M.Mansurov’s performance was noted by T.Guliyev (in 1936, Baku), the singer Zulfi Adigozelov and the tar player G urban Primov (handwritting, some parts of it was published in the book “About music folklore and the ancient writings, Moscow, 1971”), Ahmed Bakikhanov’s performance was noted by N.Mammadov (Baku, 1963), from the performance of the singer Hajibaba Hüseynov and the tar player Bahram Mansurov (Moscow, 1978), the ta r player Elkhan Mirzeferov’s performance was noted by A. Asadullayev (Baku, 2005), “Rast” mugham has been used in composer activity very much. On the base of this mugham dastgah Niyazi has composed the symphonic mugham “R ast” (in 1949).

RAST-PANJGAH. The second name of “Rast” mugham in Azerbaijan music. This mugham is one of the main dastgahs in Iranian music.

RAVENDI. The mugham part in the dastgahs “R ast” and “Humayun” in modern East music.

REPOITOIRE. The collection of performed plays by any singer or the theatre group.

REJEZ. The percussion mugham at the end of the dastgah “Chahargah”, the part performed before “Mensuriyye”.

REHAB. The dastgah consisting of the parts and sections in Azerbaijan music: “R ahab”, “H um ayun”, “Tarkib”, “Uzzal”, “Bayati-turk”, “Bayati-Gajar”, “Zam in-Khara” , “M averannahr”, “Bal-Kabutar”, “Hijaz”, “Bagdadi”, “Shahnaz”, “Azerbaijan”, “Arag”, “Ashiran”, “Zang-Shotor” , “Osmani” , “Bayati-Kurd”, “Bayati-Shiraz”, “Haji Yuni”, “Sarenj” , “Shushtar” , “Masnevi-Sagil” and “Suzi-Gudaz” .

REMEL. Musical measure. It has many kinds. These kinds are classified according to the definite rules. In Arabian-Iranian classical music

1 8 0

the measure “remel” has two parts: “remel-khafif ’ and “remel-sagil”. In Azerbaijan music the measure “remel” is also used very much.

RENG. The instrumental music genre in Azerbaijan oral traditional professional music. It has the punctual metro-rhythmic sized, various melodic structure. The genre “reng’ is performed as the independent plays or in the content of mugham dastgahs.

ROOT. The main system is shown according to the comparison with the mathematical quantity. The root with 12 voices with the equal temperate has been accepted. It is accepted as a real sounding of musical instruments with note recordings. In Azerbaijan music the modes consisting of the base of mughams are given in the definite roots. In other words, each mugham is performed according to its root.

RUBEND. One of the last parts of the dastgah “Chahargah” in Azerbaijan music of the 19th century.

RUH-UL-ARVAH. The first part in the dastgah “Dugah”.

RUBAB. The stringed musical instrument. It was used in music life of all Near East nations. Now basically it is liked by musicians of Middle Asia. Rubab has some kinds. Each kind is named with the spread region, for example: tajik rubab, gashgar rubab, afghan rubab and so on. Sometimes the same rubab in the same kind and construction is called differently. Rubab has 3 main strings, but sometimes extra strings are also connected. Rubab strings are sounded with a little mediator prepared from the horn of the cattle.

181

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

sSANTUR. The stringed, percussion musical instrument.

SARANJ. The part situated between “Hijaz” and “Nishibi-Feraz” in the dastgah “Shur”.

SAZENDE. Musician, performer.

SEGAH MUGHAM. One o f the 24 mughams in music of Near and Middle Asia nations. One of the famous mughams in Azerbaijan. There are some variants of “Segah” in mugham art: “Zabul Segah”, “Kharij Segah” , “Mirze Hüseyn Segah” .

SEGAH MUGHAM FAMIUY. “Segah” is one of the most famous and monumental dastgah in Azerbaijan music. There are some variants of “Segah” in Azerbaijan: “Orta Segah”, “Kharij Segah”, “Mirze Huseyn Segahi” , “Zabul Segah”, “Hashim Segah”. One can meet among the ancient gramophone recordings the variant of “Yetim Segah” performed by Islam Abdullayev. Generally as I.Abdullayev was the famous master of this mugham, this mugham was named as “Segah Islam”. All variants of “Segah” were sung in his repertoire. All m ugham s belonging to the mugham “Segah” are differed according to their tonality and that is why the mugham “Segah” has created the particular tonality system in itself.

1 8 2

SEGAH MUGHAM NOTES. The mugham “Segah Zabul” belonging to the family “Segah” was noted by composers. T. Guliyev was noted the mugham “Zabul” from the performance of M.Mansurov (1936), the instrum ental mugham “Segah Z abul” was noted by N .M am m adov from the perform ance of A .Bakikhanov (1965), E.Mirzeferov’s performance was noted by A. Asadullayev (2006). This mugham is also used in composer activity. V. Adigozelov has created “Segah symphony” on the base of this mugham (2005).

SETAR. The ancient musical instrument with three strings.

SELMEK. l.The part situated between “Dashti” and “Muye” in the dastgah “Shur”; 2. In East music: the part between the sections “Gerayli” and “Molla Nazi” in the dastgah “Shur”.

SEMAYI-SHAMS. The percussion mugham belonging to the dastgah “Shur” . As a rule it is performed before “Zemin-Khara” or after “Shikesteyi-Fars” (before the part “Hijaz”).

SENJ. The musical instrument with seven strings.

SES. Any melodic line forming the music texture.

SHAH KHATAI. The part between “Abulchap” and “Azerbaijan” in the dastgah “Shahnaz” in Azerbaijan music; ashug music form.

SHAH PERDE. The tunes sounded in taut stringed musical instruments.

SH A H N A Z. The small mugham. In the practice o f the 19th century mastery it was an independent mugham dastgah and the section of mugham, after “Vuzuhul-Argam” it has become the small volume mugham. It belongs the mugham family “Shur” . Its structure consists o f three parts: “Shahnaz”, “D ilkash”, “Zil-Shahnaz” (“Shaddi- Shahnaz”). The music of this mugham is excited, passionate, at the same time lyric and effective. One of the six tunes of East nations in Middle Ages.

SHAKHE. The totality of mugham parts based on the mode o f the dastgah and in the branch of the same dastgah intonations. “Dashti”, “Abu-Ata” and other small mughams belong to the family of the mugham “Shur” .

SHAM AKHI M UGHAM M EETINGS. The musical poetic meetings

1 8 3

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y inu

gham

dictio

nary

were organized by the famous landlord Mahmud Aga in Shamakhi in the second part o f the 19th century and those meetings took an important part in the development of singing profession in Shirvan region. During those periods the other literary meeting “Beytus- Sefa” was also form ed in Sham akhi by Seyid Azim Shirvani. Mahmud Aga was a sponsor o f the members of that meeting. He often organized the competition of singers in the special hall of his proper house and awarded the conquerors with valuable presents. In the second part of the 19th century many travelers usually were guests in his place. The French writer Aleksandr Duma, Russian painter Gagarin and others’ information about it is very interesting. The musicians from different places such as from Tbilisi, Garabag, Iran , etc. also attended those musical m eetings. The fam ous musicians such as Haji Husu, Mashadi Isi, Bulbuljan, Ardabilli Sattar, Sadigjan, Jabbar Garyagdi oglu and others were the favorite guests of Mahmud Aga. He also invited the young musicians and trained them in classical East music. His meetings were a school of mastership for the musicians in the whole area of Caucasian. Singers and musicians such as Mirze Mehemmedhesen, Mehdi, M abud, Shukur, Davud Safiyarov, Mehemmedgulu and Humayi were the students of M ahmud Aga. It is not accidental that the name of Mahmud Aga and Shamakhi musical school are remembered and showed as a model.

SHASHMAKOM. Uzbek, Tajik professional musical genre belonging to the Middle Ages. It was formed in the 18th century. The musical composition “Shashmakom” consists of 6 large independent plays: “ B uzruk”, “R o s t” , “N av o ” , “D u g o k h ” , “Segokh” , “I ro k ” (makoms). Nowdays Shashmakom has two kinds: “Bukhara” and “Kharazm”. Shashmakom has been noted entirely.

SHADDI-SHAHNAZ. The part of mugham. “Shadd” is called the high- p itched tone o f a m elody, it gives the high tone m eaning of “Shahnaz” . Sometimes it is called “Zil-Shahnaz” in the mastery practice.

SHAKKI-SHAHNAZ. The part o f mugham. Its literal meaning is “Shahnaz” with “suspicion”.

SHARG CONCERTS. The name given to the performances of musicians and singers in musical sketches at the end of the 19th century. The aim of those concerts held in Moscow, St.Petersburg, Tbilisi and so on were to help pecun iary aid especially the poo r M uslim (A zerbaijanian) students. As the program o f “Sharg concerts”

1 8 4

consisting of the performances o f singers and trio groups with mughams and tasnifs (national rhythmical melody) to differ them from symphonic and camera musical concerts those concerts were called with that name. The first “Sharg concert was organized in “Khandemirov’s theatre” in Shusha in Azerbaijan in 1901 with the initiative of the writer A.Hagverdiyev. The best trio groups and the fam ous singers such as Jabbar G aryagdi oglu, Kechachi oglu Mehemmed, Gasim Abdullayev, Mirze Sadig Asad oglu (Sadigjan), Mashadi Zeynal, the well-known ashugs Abbasgulu and Najafgulu from Gulabli were invited to that concert. The concert was over with the musical performance “Azerbaijan wedding” compiled by A.Hagverdiyev. In 1902 the first “Sharg concert” in Baku was also organized by A.Hagverdiyev, the same concert program was again shown in Shusha and the famous singers of Baku Alasgar Abdullayev and Seyid Mirbabayev took part in that concert. The tradition of “Sharg concerts” (east concerts) are being continued with the names “Mugham concert”, “Mugham akhshami” nowadays and attracts a lo t o f audience. These concerts take the im portan t role of developing, immortalizing and propaganda of mugham art.

SHARG GEJELERI. The name of concerts with large programs held at the beginning of the 20th century in Azerbaijan. The performances of singers and ashugs, the small theatre performances and dances were organized in the concerts “Sharg gejeleri” . The first “Sharg gejesi” was held for the poor people by the organization “Muselman kheyriyye jemiyyeti” (“Muslim” charitable society) in 1907 in Baku.

SHIKESTEYI-FARS.The central part created on the 5th stage of some mugham mode, for example: (“Shur” , “Segah”, “D ashti” and so on.)

SHIKESTE. The precession mugham in the mode “Segah”. Its size is 2/4. It has some kinds: “Garabag shikestesi”, “Kesme shikeste”, “Shirvan Shikasta” and so on.

SHIRVAN SHIKESTESI. One of the kinds of Shikeste.

SHOBE. The complete and independent part due to the melodic and mode point of mugham dastgah.

SHUR. One of the main mughams in Azerbaijan folk music. The root of the mugham “Shur” takes an im portant place in ashug music activity, many of ashug songs are in the root of “Shur” . Usually Azerbaijan folk songs, dance melodies and other instrumental forms

1 8 5

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

(“jangi”, “gahramani”, “koroğlular” and so on) are created in the root of the mugham “Shur”. The dastgah “Shur” is considered the greatest and the m ost m onum ental dastgah am ong the o th e r dastgahs. Though some dastgahs such as “Shur-Shahnaz”, “Abu- A ta”, “Dashti”, “Bayati-Turk” considered the independent dastgah in fact belong to the m ugham “Shur” . “Shur” has percussion m ugham s by com parison o ther dastgahs (“Sem ayi-Sham s” , “Ovshari”, “Osmanli” (“M aani”), “Arasbari” and so on.).In laconic form the following parts and sections are in the content o f the dastgah “Shur” : “M aye”, “Selmek”, “Haji Yuni”, “Shur- Shahnaz”, “Buselik”, “Bayati-Gajar” (“Bayati-Turk”), “Shikesteyi- F ars” , “A shiran”, “Shamayi-Shams”, “Zam in-K hara” , “H ijaz” , “Sarenj”, “Nishib-Feraz” . The mode “Shur” is one of the 7 main modes in Azerbaijan music (U.Hajibeyli). Its structure consists of 1-1/2-1 ton formulas three tetra cord connecting method; its sound row is 10 stages, the 4th stage is tonic stage. The sound row of the mode Re “Shur” .

SHU R M UGHAM N O TES W RITIN G . The m ugham “Shur” was noted in the instrumental form by N.Mammadov in the performance of A.Bakikhanov (1962), and it was also noted by A. Asadullayev in the performance of E.Mirzeferov (2006). This mugham is applied very much in the activity of composer. F ikrat Amirov created the symphonic mughams “Shur” and “K urd-ovshari” on the base of this mugham (1948).

SHUR-SHAHNAZ. Mugham including the parts “Shahnaz”, “Dilkash”, “Shaddi-Shahnaz” in “Shur” mode.

SHUSHTER. The small dastgah including the parts “Bardasht”, “Amiri”, “Shushtar”, “Tarkib” . “Shushtar” is one of the 7 main modes in Azerbaijan music. Its structure is 1/2-1-1/2 tone formula with two te tra cord style, the sound row is 8 stages, the 6th stage is tonic stage. The 3rd, 6th, 7th stages of the sound row of mode contains the base of mugham “Shushtar”, the music examples created in this mode are based the same stages. The sound row of “lya” “Shushtar” mode:

1 8 6

“SHUSHTAR” MUGHAM NOTES. The mugham “Shushtar” was noted in the instrumental form by A. Asadullayev in the performance of E.Mirzeferov (2006).

SINGING. The art of singinf vocal; being one of the ancient kinds of music mastery it is based on the habits of delivering the figurative- aruistic subject of musical composition with the help of the musician’s voice. Singing can be solo, ensemble and chorus forms. Singing is usually sounded by the instrumental accompaniment.

SOLO. A piece o f music, dance or entertainm ent performed by only one person. The m ost im portan t p a r t in ensemble. The solo performance of mugham in different instruments is applied widely in mugham mastery. In mugham ensemble the performance of the singer is im portant as solo, but the solo of tar and kamancha in different episodes are remarkable.

SOLOIST. A solo performer; the soloist - the singer in mugham mastery perform s the song to the accom panim ent of the instrum ental ensemble.

SONG. The form of vocal musical art connecting the music character with the poetical melody. The vocal-instrumental episode based on the intonations of some parts in the dastgahs.

SUMSU. The wind musical instrument prepared from the reed.

SYM PHONIC MUGHAM. One of the genres in Azerbaijan music. It was created by F ikrat Amirov in 1948. Basing the com position characters and music materials of mughams F. Amirov created the symphonic plays “Shur” and “Kurd-Ovshari” and they were the base o f this genre in A zerbaijan sym phonic music. The main character of the genre is the principle of growth rising little by little belonging the character of mugham dastgah, its com positional structure, dramaturgical movement line have been saved, at the same time, the methods of the symphonic working in the development of m ugham m elodies, variety have been also applied. M any o f Azerbaijan composers have used this genre. Niyazi has composed the mugham “R ast”, S. Alasgarov has composed “Bayati-Shiraz”, F.Amirov “Gulustan Bayati-Shiraz”, T.Bakikhanov “H um ayun”, “Neva”, “Rahab” and other symphonic mughams.

1 8 7

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y m u

gh am

dictio

nary

TAR. 1. The taut string musical instrument. It has spread in Iran, Middle Asia, Dagestan and in other neighboring countries. But Azerbaijan tar differs from Iranian tar according to its structure, construction. During the second part o f the 19th century the famous representative o f A zerbaijan music a r t M irze Sadig A sad oglu changed the construction of musical instrum ent tar on the base of scientific- acoustic principles. He increased the number of strings in order to strength the voice of tar; tied the extra curtain (called zabol) in the top part o f the hand, he helped to use ta r mastery techniques; 2. Drum; 3. String.

TARZAN. The performer o f the instrument tar; a professional musician performing as a soloist or an accompanier.

TABIL. A percussion musical instrument.

TAKHNIS. Very high-pitched tone.

TAGSIM. 1. The free improvisation on the main base; 2. Mugham or mugham part in Turkish music.

TERANE. Melody, song, tune.

TARKIB. The second part in the mugham “Shushtar”, the part between “Shushtar” and “Uzzal” in the dastgah “Humayun”.

TASNIF. The little song with accurate and constant sizes performed between the parts of dastgah.

TUTEK. The wind instrument prepared from the wood.

1 8 8

UD. The ancient stringed instrument performed with the mediator by N ear East nations. It has spread in A rab countries, Turkey and Iran. During the centuries the instrument ud has been amended and its construction has been changed. The modern instrument ud is a musical instrument with six strings. Five of them are connected double, but the sixth is connected alone. The arrangement and order of the strings are very strange: the melodic strings are in the middle, but the bass strings are connected from sides.

UN. Voice, sound, vocal voice.

UST MIZRAB. In the practice of tar mastery the method of touching the mediator on the strings each time only from top to bottom.

USHSHAG. The l sl of the main 12 mughams of classical music of Near East nations; 2. One of the sections performed in the base of the dastgah “R ast” .

UZZAL. The high-pitched tone part situated at the end o f mugham after “Khaveran” part in the dastgah “Bayati-Shiraz” .

1 8 9

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

VAMIG. The ancient percussion mugham.

VILAYETI. One of the central parts performed in the dastgahs “Rast” and M ahur .

--- *—^ 0YEDI-HASAR. The section situated between “Arag” and “Ashig-gush”

in the dastgah “Zabul Segah”. ё ё

YETİM SEGAH The mugham performed in sad mood on the base ivhary Segah .

1 9 0

ZABUL. 1. In Azerbaijan classical music: The part situated between “Segah” and “Y edi-H asar” in the dastgah “C hahargah” ; 2. In Iranian music: a) The part situated between “Uzzal” and “Bayati- Ajam” in the dastgah “Humayun”; b) The part situated between “Badr” and “Mayeyi-Sagir” in the dastgah “Chahargah”.

ZABUL SEGAH. The dastgah (system) connecting the following parts: “M ayeyi-zabu l” , “ M uye” , “M anendi m u k h a lif” , “ Segah”, “M akhlug”, “Shikesteyi-fars” , “M urebbige” , “A rag”, “Yedi- H asar” , “Ashig-Gush”.

ZAMIN-KHARA. (The literal meaning of the word is “rocky place”) 1. In A zerbaijan classical music: the part situa ted between “M ansuriyye” and “Rak-H isar” in the dastgah “R ast”; the part situated between “Bayati-Gajar” and “M averannahr” in the dastgah “ R a s t” ; the p a r t s itua ted betw een “ M ansuriyye” and “Maverannahr” in the dastgah “Chahargah”; 2. The part performed after “Samayi-Shams” in the mugham “Shur”. This mugham has a very plaintive, languishous and effective intonation. That is why in religious rituals the elegies are composed on the base of “Zamin- K hara” .

ZAMR. A wind musical instrument.

ZANGI-SHUTUR. (The literal meaning of the word is “tinkling”)1. The part situated between “Rak” and “Arag” at the end of the dastgah “D ugah” ; 2. Before this p a rt was perform ed between “A shiran” and “K arkuki” in the dastgahs “R ast” , “C hahargah” and “Neva”.

191

Explanatory mugham dictionary

GLOSSARY ----- ----------- ^

A Baki mugham mejlisleri 135Bal-Kabutar 136

Abulchap 131 Balaban 136Afshari 131 Bakhtiyari 136Alet 131 Bam 136Aletshunaslig 132 Barbat 136Alt mizrab 132 Bardasht 136Amiri 132 Barmag 136Arachalgi 132 Bas aletler 137Araq 132 Bas tar 137A razbari 132 Basic tone 137Arganun 132 Basit 137Aruz vezni 132 Bayati 137Asas pilleler 133 Bayati-Ajam 137Ashig-Gush 133 Bayati-Isfahan 137Ashikh 133 Bayati-Kurd 137Ashiran 133 Bayati-Gajar 137A vaz 133 Bayati-Raje 137A vazat 133 Bayati-Shiraz megami 137Avazi-nagis 133 “Bayati-Shiraz“ mughami 138Avazi Khosh Ulu mugham 133 “Bayati-Shiraz“ mugham 138A vaze 133 notesA vazekhan 133 Bayati-turk 138Ayag etme 133 Beste-Nigar 138Azerbaijan 133 Beytus-Sefa 138Azerbaijan folk music basis 134 Bidad 139

Bogaz 139Buselik 139Buzurg 139

В

Bab-Tahir 135 cBagdadi 135Bahr-nur 135 Chahargah megami 140Bahr 135 Chahargah mughami 140

1 9 5

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

ZANGULE. 1. The 9th of the main 12 mughams of classical music of Near East nations. 2. One of the ornamental and adornment tricks used in Azerbaijan vocal music activity.

ZARBI MUGHAM. Azerbaijan original folk music form consisting of the mugham performed the difficult and changeable rhythm on the base of the free improvisation according to the rhythmic point of the vocal part and the accurate and constant sized from the music with the instrumental escort, for example: “Heyrati”, “Shikeste”, “Mensuriyye”, “Keremi” , “M aani” , “Ovshari” , “A razbari” and so on.

ZIL. The high-pitched tone.

ZIRAFKAND. The 7th of the main 12 mughams of classical music of Near and Middle East nations.

ZIRKESH. The small section at the beginning of the dastgah “Shur”.

ZIRVE. 1. The top of the interval; 2. The top of the melody.

ZURNA. The wind instrument prepared from the wood. There are 7 holes in the front section and a hole in the back side of it, they are usually closed or opened with the fingers in definite times during the performances. Zurna had many kinds such as: “asefi zurna”, “arabi zurna”, “ajami zurna”, “gaba zurna” , “shahabi zurna”, “jure zurna” and so on.

ZUKHMET. A mediator.

ZUMZUME. To sing the favorite music slowly. It is mostly used in the process of mastering the melody of the music.

1 9 2

GLOSSARY

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

“Chahargah” mugham notesC hahar mizrabChalgi aletleri fesilesiChanagChakavakChangChaganaChoban BayatiClassicComposerConductorConnecting partCulmiation

D

D afDeramedD astgahDashtiDilkashDilrubaDiringiDuetDuettinoDulogiyaDugahD utar

E

Elegy (Ağı)EnsembleEnsemble of Azerbaijan folk musical instruments Eser

F

Fili 147Folk musical instruments 147Folk songs 147Folklore 147Folk-professional music 148with oral tradition

G

Gabri 149G af 149Gafgaz Humayunu 149(Caucasus Humayun) 149Ganon 149Ganun 149Gana, gina 149Garabag mugham school 149 Garabag mugham meetings 150 “G arabag singers” 150G arabag shikastasi 151Gardaniyye 151G atar 151G atar-Bayati 151Gaval 151G aynatm a 151Gemensiz 151Gerai 151Gerre 152Geside 152Gezishme 152Ghazal 152Gosha gafiye 152Gosha nagara 152Gramophone record 152Gushe 153Gulriz 153

141141141141141141141142142142142142142

143143143143143144144144144144144144

145145145

146

1 9 6

H

Haji Dervishi 154Haji Yuni 154Harmony 154H asar 154H ava 154Heyrati 154Hazaj 154Hesin 155Heziz 155Hijaz 155Humayun 155Humayun makam 156“Humayun” mugham notes 156Huseyni 156Huzzan 156

I

Iqa 157Improvisation 157Instrumental mugham 157Intonation 157Isfahan (isfahani) 158

J

Jald mizrab 158Jidayi 158Jumle 158

К

Kabili 159Kaman 159K am ancha 159Kamil 159

K ar 159Kereshme 159Key-Khosrovani 159Keshish oglu 159K ar ami 159Karim Abadi 159K arkuki 160Kasma shikasta 160Khanande (Singer) 160Koos 160Khanande and sazende groupe 160 Kharij 160Kharij Segah 160K harrat Gullu’s school 160Khaveran 161Khojasta 161Khun 161Kurd Ovshari 161Kurd Shahnaz 161Kurdi 161

L

Lad 162Ladtonallig 162Lai barmag 162Lai perde 162Lahn 162Lyrics 162

M

M aani 163M ahur 163Mahur-hindi 163M ahuri-M uheyyer 163M akam 163M akom 163

1 9 7

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

M anendM anendeM anande-H asarM anandi-M ukhalifM ayeM averennehrMirze huseyn segahMelodyMelizmMejlisMejlisi-unsMejlisi FeramushanMejmeush-ShueraMeglubMekhlutM egamMensuriyyeMesihiMesneviM oalif“M ugham-dastgahi” project

M ugham dastgah “Mugham Dunyasi” project “M ugham encyclopaedia” project

Mugham etudes “Mugham Irs”(“M ugham heritage”) project Mugham projects

Mugham meetings “Mugham merkezi” project Mugham competition Mugham trio Mugham Trio named after Jabbar Garyagdi oglu Mugham notes Mugham opera Mugham recordings Muye M uberrige

M ukhalif 172Muheyyer 172

N

N agara 173Nehoft 173Ney 173Ney-Davud 173Nefir 173Nefir-Farang 173Nehavend 173Nekhjirkan 173Nested 173Neva 173Nevayi 174Nevayi-Nishapur 174Niiriz 174Nimruz 174Nishapur 174Nishapurek 174Nishibi-Feraz 174Note 174Note lines 174Novruz-Bayati 175Novruz-Buzurg 175Novruzi-revende 175Novruz seba 175Novruz khara 175Nushi bade 175Nuzhe 175

О

Orchestra of Azerbaijan folk 176 musical instruments

Orta mahur 176O rta segah 176

164164164164164164164164165165165165165165165165166166166166166166167167167167167

167168168168168169

169170171172172

1 9 8

Ouvj 176

P

Pashref 177Panjgah 177Perde 177Perde vurmag 177Perfect hearing 177Performer 177Per perestuk 177Pervane 178Pest 178Pestkhan 178Pishderamed 178Professional music with 178oral tradition

R

R ak 179R ast 179Rast megam 179Rast mugham family 180Rast mugham notes 180Rast panjgah 180Ravendi 180Repoitoire 180Rejez 180Rehab 180Remel 180Reng 181Root 181Rubend 181Ruh-ul-arvah 181Rubab 181

sSantur 182Saranj 182Sazende 182Segah mugham 182Segah mugham family 182Segah mugham notes 183Setar 183Selmek 183Semayi-Shams 183Senj 183Ses 183Shah Khatai 183Shah perde 183Shahnaz 183Shakhe 183Shamakhi Mugham meetengs 183 Shahmakon 184Shahdi Shahnaz 184Shakki Shahnaz 184Sharg concerts 184Sharg gejeleri 185Shikesteyi-Fars 185Shikeste 185Shirvan shikestesi 185Shobe 185Shur 185“Shur” mugham notes 186writingsShur-Shahnaz 186Shushter 186“Shustar” mugham notes 187Singing 187Solo 187Soloist 187Song 187Sumsu 187Symphonic mugahm 187

1 9 9

Explanatory mugham dictionary

Expla

nator

y mu

gham

dictio

nary

T

T arT arzanTabilT akhnisTagsimTeraneTarkibTasnifTutek

uUdUnUst mizrabUshshagUzzal

V

VamigVilayeti

Y

Yedi-hasar 190Yetim segah 190

zZabul 191Zabul Segah 191Zamin-Khara 191Zamr 191Zangi-Shutur 191Zangule 192Zarbi magham 192Zil 192Zirafkand 192Zirkesh 192Zirve 192Zurna 192Zukhmet 192Zumzume 192

188188188188188188188188188

189189189189189

190190

2 0 0

Notable instrumental

performers of Azerbaijan

(XIX-XX centuries)

MIRZE SAGID ASAD OGLU SADIKHAN (TAR)

(1846-1902)

GURBAN BAKHSHALI OGLU PRIMOV (TAR)

(1870-1965)

MIRZE FEREJ RZA OGLU RZAYEV (TAR) (1847-1927)

2 0 3

MASHADI JAMIL AMIRASLAN OGLU

AMIROV (TAR) (1875-1928)

-

Ш

LETIF HUSEYN OGLU KARBALAYI (QARMON)

(1876-1944)

SHIRIN MASHADI HUSEYN OGLU AKHUNDOV

(TAR) (1878-1927)

2 0 4

MAMMADKHAN MAMMADRIZ A OGLU ВAKIKHANOV (TAR)

(1890-1957)

AMHEDKHAN MAMMADRIZA TEYYUB НАЛ MAMMAD OGLUOGLU BAKIKHANOV (TAR) DEMIROV (GARMON)

(1892-1973) (1908-1970)

MEHDİ JAVAD OGLU NEZERLI (WIND INSTRUMENTS) (1892-1952)

2 0 5

BAHRAM YIASH AI)I SULEYMAN BEY MANSUROV (TAR)

(1911-1985)

AM AC A EYVAZ OGLU GULIYEV (TAR)

(1917-1998)

2 0 6

НАЛ MAMMAD OGLU MAMMADOV (TAR)

(1920-1981)

MAMMADAGA BAHRUZ MAMMAD OGLUMAMMADHASAN OGLU ZEYNALOV (BALABAN)

MURADOV (TAR) (1926-1998)(1921-1969)

EHSEN ALIABBAS OGLU DADASHOV (TAR) (1924-1976)

2 0 7

HABIB ABDULHUSEYN OGLU BAYRAMOV (TAR) (1926-1994)

ELMAN KARIM OGLU BEDELOV (KAMANCHEH) (1929-1991)

2 0 8

RAFIG FERZI OGLU BABAYEV (PIANO) (1936-1994)

ZAUR SULEYMAN OGLU ALIYEV (PIANO) (1937-1950)

2 0 9

VAGIF AZIZ OGLU MUSTAFAZADEH (PIANO) (1940-1979)

ADALAT SEFERELI OGLU VAZIROV (KAMANCHEH) (1951-2002)

2 1 0

The editor of publishing house:

Nigar Hasanova - Doctor of philosophy on philology Saadat Tahmirazgizi - Doctor of philosophy on philology

The editors of art:

Ellada Hüseynova -Doctor of philosophy on art criticism, associate professor

Leyla Mammado va Farajo va - Doctor of philosophy on art criticism, professor

Painter:Alina Jahangir ova

Design:Irina Tishakova

Computer operator:Fidan Nasir ova Narmin Aliyeva

2 1 1

Introduction ...........................................................................................129

Explanatory mugham dictionary......................................................... 131

G lossary .................................................................................................. 195

Notable instrumental performers of Azerbaijan ........................... 203( XIX -X X centuries)

CONTENTS_________________________

2 1 2

İZ A H L I M U Ğ A M L Ü Ğ Ə Tİ

Çapa imzalanıb 10.02.15. Format 70x100^16 Təbaşirli matt kağız. Ofset çap üsulu. F.ç.v. 13,375

Sayı: 400 əd. Sifariş 004.

“OL” Nəşriyyat, poliqrafiya və kitab ticarəti evi.AZ 1009 Bakı, Mirzə İbrahimov 43. Tel: (012) 497-36-23

“OL” npkt-nin mətbəəsində çap olunub.E-mail: olnpkt@gmail.com