FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİdocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR... · ayrı ayrı tespit edilmiş olup, bazı eserlerinin ise tahlil

T.C.SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜTARİH ANABİLİM DALI

ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİ

DOKTORA TEZİ

DanışmanDOÇ.DR. İLHAN ERDEM

HazırlayanBEKİR BİÇER

KONYA-2005

T.C.SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜTARİH ANABİLİM DALI

ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİ

DOKTORA TEZİ

TEZ DANIŞMANI: DOÇ. DR. İLHAN ERDEM

TEZ JÜRİSİ ÜYELERİ

Adı Soyadı İmzası

1-.................................................. ..............................

2-.................................................. ...............................

3-................................................... ...............................

4-................................................... ................................

5- ................................................... ...............................

Tez Sınavı Tarihi:........../........./.......

i

i

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ.................. ....................................................................................VKISALTMALAR......................................................................................IXGİRİŞ.........................................................................................................1

I- Konunun Önemi ve Sınırlandırılması. ...............................................1II- Firdevsî-i Rûmî’nin Tarih Yazıcılığı. ...............................................4III- Firdevsî-i Rûmî Hakkındaki Kaynaklar ve Araştırmalar. ................9

BİRİNCİ BÖLÜMFİRDEVSÎ-İ RUMÎ’NİN HAYATI (1453-?) ve ESERLERİ

A- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN HAYATI1- Adı ve Ailesi......................................................................................142- Eğitim ve Öğretimi............................................................................163- Düşünce Dünyası ve Kaynakları.. .....................................................234- Edebî Şahsiyeti.............................. ....................................................275- Sarayla İlişkileri............................ ....................................................32

a- Firdevsî-i Rûmî’nin Şehzade Korkut ile İlişkileri ........................33b- Firdevsî-i Rûmî’nin Fatih Sultan Mehmet ile İlişkileri ................35c- Firdevsî-i Rûmî’nin Sultan II.Bayezit Han ile İlişkileri ...............36d- Firdevsî-i Rûmî’nin Yavuz Sultan Selim ile İlişkileri..................40

6- Firdevsî-i Rûmî’nin Son Yılları ve Vefatı .........................................42B- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİ.................................................48

1- Süleyman-nâme-i Kebir.....................................................................502- Kıssa-nâme-i Süleyman Aleyhisselam....... .......................................563- Süleyman-nâme Muhtasarı........................ ........................................564- Silahşor-nâme (Musallah-nâme)........................................................565- Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem.................................................................586- Davet-nâme ......................................................................................597- Satranç-nâme....................................................................................608- Kutb-nâme .......................................................................................619- Barak Baba Risalesi.. .......................................................................6310- Velâyet-nâme - Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî. ...................6511- Tuhfetü’l – Hâdî (Hâkâyık- nâme- Hakikat- nâme)...... ...................6912- Kenzü’l- Hakâyık ve Keşfü’l- Dakâyık............................................7113- Hayât-u Memat veya Hayat-nâme................................ ....................7114- Teşhisü’l- İnsan..............................................................................7215- Câmeşûy-nâme...............................................................................7216- Belkıs-nâme.............. ......................................................................7217- Gülistan Tercümesi.........................................................................7318- Pend-nâme-i Eflâtun. ......................................................................73

ii

19- Firâset-nâme............. ......................................................................7420- Tercüme-i Hadis-i Erbain ...............................................................7421- Kitabü’l- Mevâiz ............................................................................7422- Muhtar-nâme..................................................................................7423- Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat ................................................................7524- Kur’an-ı Kerimden Tefe’üle Dâir Bir Risâle ...................................7525- Risâle fi’n- Nahv ............................................................................7526- Hadîkatü’l- Hakâyık .......................................................................7627- Tâlî-i Mevlûd-i Kebir .....................................................................7628- Hadîs-i Ahsen.................................................................................7629- Tecnîsât-ı Süleyman .......................................................................76

İKİNCİ BÖLÜMOSMANLI TARİHÇİLİĞİNE GİRİŞ

A- Osmanlı Öncesi Türk Tarihi ve Tarihçileri .......................................761- Karahanlılar Devri Tarihçileri...........................................................792- Gazneliler Devri Tarihçileri..............................................................793- Harzemşahlar Devri Tarihçileri.........................................................794- Büyük Selçuklular Devri Tarihçileri .................................................795- Anadolu Selçukluları Devri Tarihçileri .............................................806- Selçuk-nâmeler.................................................................................817- Menâkıb-nâmeler ve Velâyet-nâmeler ..............................................818- Anadolu Beylikleri Dönemi Tarihçiliği.............................................839- Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu.........................................................84

B- İlk Osmanlı Tarih Yazıcılığı Örnekleri1- Yarı Destânî Olanlar ............................................................................87

a-Ahmedî..............................................................................................87b-Yahşi Fakîh .......................................................................................88c- Hamzavî ...........................................................................................88

2- II. Murat Dönemi .......................................................................... 89a- Gazavat-nâme ve Fetih-nâmeler........................................................89b- Saray Takvimleri ..............................................................................90

C- Klasik Osmanlı Tarih Yazıcılığına Doğru1. Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği ...........................................922. Anonim Olmayan Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği ............................94

a- Şükrullah ....................................................................................96b- Enverî.........................................................................................96c- Karamânî Mehmet Paşa ..............................................................97d- Tursun Bey .................................................................................98e- Aşıkpaşa-zâde.............................................................................98f- Oruç b. Adi..................................................................................99

iii

g- Mehmet Neşrî .............................................................................100h- Kemal......................................... .................................................100i- Sinan Çelebi (Bihiştî).................. .................................................101j- Kemalpaşa- Zâde (İbn-i Kemal). ..................................................102

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMFİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİNDE TÜRK TARİHİ

A-Süleyman-nâmede İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi ...............................1031- Mitolojik Bir Yaklaşım. .........................................................................1032- Konunun Kapsamı........ ..........................................................................108

a- Efrâsiyâb kimdir ?.............................................................................109b- Firdevsî-i Rûmî’nin Destanda Yararlandığı Kaynaklar.. ...................113c- Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk’te Zaman ve Mekan. ......114d- Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk’ün Konusu .....................115e- Destanda Efrâsiyâb’ın Tasviri..... ......................................................117f- Efrâsiyâb’ın Hükümranlığı.......... ......................................................118g- Efrâsiyâb’ın Belh’teki Sarayı...... ......................................................120h- Efrâsiyâb’ın Hakimiyet Alanı..... ......................................................121ı- Komutan Efrâsiyâb ve Ordusu..... ......................................................122i- Anadolu’da Hakimiyet Kavgası... ......................................................124j- Destandaki Kahramanlar....................................................................127k-Devlet ve Halk....................................................................................128l- Kavimler ve Ülkeler...........................................................................129m-Efrâsiyâb ve Araplar................... ......................................................130n- Efrâsiyâb ve Turan...................... ......................................................131o- Savaş ve Zafer Sahneleri ............ ......................................................133

B- MENAKIB’TA TARİHÎ VE EFSÂNEVÎ ŞAHSİYETLER .............137

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMFİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN VELÂYET-NÂMESİ VE İSLÂMİ DÖNEM TÜRK

TARİHİ1- Velâyet-nâme’nin Tarihi Tahlili............ ..............................................1442- Firdevsî-i Rûmî’de Anadolu’nun Fethi ...............................................148A- Abbasîler Devrinde Anadolu’ya Yapılan Akınlar ve Battal Gazi .....151B- Büyük Selçuklular................... .............................................................155C- Türkiye Selçukluları............... .............................................................158

1- Süleyman Şah (1075-1092)...............................................................1602- Sultan I. Kılıçarslan (1092-1107).. ...................................................1613- Sultan I. Alâaddin Keykubad (1220-1236)........................................1624- Sultan Gıyâseddin Keyhüsrev (1266-1284).......................................1655- Anadolu’da Fethedilen Şehirler................... ......................................167

D- Anadolu’nun Fethine Katılan Türkmen Dervişleri ..........................169

iv

a- Hacı Bektâş-ı Velî ve Âhi Evren.. ....................................................169b- Hacı Bektâş-ı Velî ve Fatma Bacı......................................................174c- Hacı Bektâş-ı Velî ve Hoca Ahmed Yesevî.. .....................................181d- Hacı Bektâş-ı Velî ve Resul Baba......................................................177e- Hacı Bektâş-ı Velî ve Muhlis Paşa.....................................................179f- Hacı Bektâş-ı Velî ve Barak Baba......................................................181g- Hacı Bektâş-ı Velî ve Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî. ..........................183h- Hacı Bektâş-ı Velî ve Yunus Emre ...................................................184i- Hacı Bektâş-ı Velî ve Sarı Saltık.... ...................................................187

E- Abdalân-ı Rum......................................................................................189

BEŞİNCİ BÖLÜMFİRDEVSÎ-İ RÛMÎ VE OSMANLI DEVLETİ TARİHİ

A- Velâyet-nâme’de Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu ...............................194a- Osmanlıların Soyu.. .........................................................................195b- Firdevsi-i Rûmî’ye Göre Osmanlıların Soy Kütüğü. ........................195c- Kayı Boyu.......................... ...............................................................196d- Ertuğrul Alp (1231-1281 ). ...............................................................197e- Osman Bey (1281-1324)...................................................................201

B- Kutb-nâme Adlı Eserde Osmanlılar1- Eser ve II. Bayezit Dönemi Hakkında Genel Bir Yaklaşım.. ............2122- Kutb-nâme’ye Göre II. Bayezit Dönemi Fetihleri ve Siyasî Olayları .221

a- Modon (Motun) Adasının Fethi için Yapılan Hazırlıklar. ...........221b- Modon (Motun) Adasının Fethi. .................................................224c- Koron Adasının Fethi. ................................................................226

3- Osmanlılara Karşı Oluşan Haçlı İttifakı ............................................227 4- Haçlı İttifakının Midilli Adasını Muhasara Hazırlıkları. ...................229

5- Haçlılar ve Şehzade Korkut.... .........................................................2316- Sultan II.Bayezit’in Haçlılara Karşı Tutumu. ...................................2327- Haçlıların Midilli Adasını Kuşatmaları... ..........................................237

a- Midilli Adası Önlerinde Haçlılarla-Osmanlılar Arasındaki İlk BüyükDeniz Savaşı . ................................................................................237b- Midilli Destanı ve Haçlıların Mağlup Olması. ............................239

SONUÇ................. .....................................................................................243KAYNAKLAR..........................................................................................249EKLER................. .....................................................................................268

v

ÖNSÖZ

Tarih, toplumsal süreklilik ve değişim içinde, eski bilgi ve belgelerin

yeniden ele alınıp yorumlandığı bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. Bilgi

toplumuna kaynaklık eden, yeni bilgilerle bilgi birikimini besleyen tarih bilimi,

insanlığın kendinden emin olarak ileriye dönük adımlar atmasına hizmet

etmektedir. Üretilen her bilgi, kültürel kaynaklarımızı zenginleştirecek ve bilgi

çağına katkı sağlayacaktır.

Firdevsî-i Rûmî, yaşadığı dönemde, bir sanatçı, bilim adamı, kültür tarihçisi

ve aydın sıfatı ile Osmanlı toplumuna ciddî kültürel katkılar sağlayan bir birey

olarak üzerine düşen sorumluluğu gereğince yerine getirmiştir. Biz de bu yazarın

hayatını araştırarak te’lif ve tercüme ettiği eserleri ortaya çıkarmış ve yazarın tarih

bilimine katkılarını tespit ederek, bilim dünyasına kazandırmış bulunmaktayız.

Firdevsî-i Rûmî ve Tarihçiliği adını taşıyan çalışmamızda yazarın İslâmiyet

Öncesi Türk Tarihi, Selçuklu Tarihi ve Osmanlı Tarihi’ne dair yazdığı bütün bilgi

ve belgeleri, kronolojik olarak inceleyip sıraladıktan sonra, tahlil ve tenkidini

yaparak, tarihçiliğini ortaya koymaya çalıştık. Tarihçimizin, tarihle ilgili, bütün

yazdıkları menâkıb-nâme (destan) mahiyeti taşımaktadır. Menâkıb-nâmeler,

tarihsel hikâye, masal ve efsane anlamına gelmektedir. Menâkıb-nâmeler,

yazıldıkları döneme ait olup, toplumun faaliyetlerini, düşünce tarzını yansıtan ve

insanlığın ruhunda binlerce yıldır yaşayan yarı tarihî vesikalardır.

Bu eserler, bir devrin ve toplumun iç dinamiklerini ve karanlık dönemlerini

aydınlatmada tarihe yardımcı kaynak niteliği taşımaktadır. Ancak destan özelliği

taşıyan bu tür eserlerin tahlili, tenkidi yapılarak, doğru ve yanlış bilgileri

birbirinden ayırmak gerektiği için kolay olmamaktadır. Bu güçlükler

çalışmamızın bütün bölümlerine yansımış, ancak doğru bilgiler tespit edilerek,

bilimsel sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır.

Çalışmamız beş bölümden oluşmuştur:

I-Bölüm: Firdevsî-i Rûmî’nin Hayatı ve Eserleri

vi

Yazarın hayatının ve eserlerinin tespitinde, yazarın kendi eserleri birinci

elden kaynak olarak kullanılmış ve daha çok kendi eserlerinden hareketle adı,

ailesi, eğitim ve öğretimi, düşünce dünyası, Osmanlı sarayı ile ilişkileri, nerede ne

zaman öldüğü hususu ciddî olarak araştırılmış, bu güne kadar bilinenlerden farklı

olarak yeni bilgilere ulaşılmaya çalışılmıştır.

Eserleri tanıtılırken ise kendisinin kullandığı isimler ve mahlaslar birer birer

belirlenmeye çalışılmış, herhangi bir karışıklığa meydan verilmeden yazdığı

kitaplar, risâleler, mücelledler, tercümeler, istihraçlar ve yaptığı şerhler ortaya

konulmuştur. Eserlerinin mevcut hâlleri, farklı ya da aynı nüshaları, kayıtlı

bulunduğu kütüphaneler, üzerinde bilimsel çalışma yapılanlar ve yapılmayanlar

ayrı ayrı tespit edilmiş olup, bazı eserlerinin ise tahlil ve tanıtımları yapılmıştır.

Bilhassa tanınmayan eserleri üzerinde daha titizlikle durulmuş, muhtevası

kapsamlı olarak tanıtılmaya çalışılmıştır. Ayrıca hakkında herhangi bir bilgi

bulunamayan ya da hiç ulaşılamayan kitaplarının da kısa bir dökümü yapılmıştır.

Müellifin sadece tarihe dair müstakil veya bir fasıl şeklinde on civarında

eseri mevcuttur. Diğer eserleri ise doğrudan tarihe dair olmamakla birlikte tarihe

kaynak olarak kullanılabilecek türden eserlerdir. Örneğin; Dâvet-nâme;

Astronomi ve Astroloji tarihi açısından, Satranç-nâme; satrançın tarihi, kullanımı

ve tarihsel gelişimi için, Silahşor-nâme; savaş ve silahların tarihi açısından,

Hakâyık-nâme; tasavvuf tarihi ve Anadolu sûfiliği araştırmaları için birinci elden

kaynaklar değerindedir. Müellifin en meşhur ve muhteşem eseri üç yüz altmış cilt

olarak yazmayı tasarladığı Süleyman-nâme ise ansiklopedik mahiyette bir eser

olup Türk kültürü ve tarih araştırmaları için müracaat kitabı türünden bir eserdir

ve bir kültür hazinesi değeri taşımaktadır.

II. Bölüm: Osmanlı Tarihçiliği’ne GirişOsmanlı Tarihçiliği’ne Giriş başlığı altında, İslâmiyet öncesi Türk

toplumunda yazı ve tarih yazıcılığından başlayarak, İlk Müslüman Türk

devletlerinden Karahanlılar, Gazneliler, Harzemşahlar ve Selçuklular

dönemlerinde yazılan ya da Türk tarihi için kaynak olarak kullanılan tarih

kitaplarının ve tarihî eserlerin kısa bir dökümü yapılmıştır. Amacımız, Firdevsî-i

Rûmî’nin tarih yazıcılığını ortaya çıkarmak olduğu için, Firdevsî-i Rûmî’ye kadar

olan dönemde Osmanlı tarihçiliğinin doğuşu, Osmanlı tarihinin kaynakları,

vii

menakıb-nâmeler, Gazavat-nâmeler, Saray takvimleri, Anonim Tevârîh-i Âl-i

Osmanlar ve Anonim olmayan Osmanlı tarihleri tanıtılmaya çalışılmıştır.

III. Bölüm: Firdevsi-î Rûmî’nin Eserlerinde İslâmiyet Öncesi TürkTarihi

Firdevsî-i Rûmî’nin İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi ile ilgili olarak yazdığı,

Süleyman-nâme içinde bir cilt halinde yer alan, “Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i

Efrâsiyâb-ı Türk” adıyla bilinen bir Türk destanı ki bu alanda yazılan ilk ve tek

eserdir. Menâkıb-nâme mahiyetinde olan bu kitap, İslâmiyet Öncesi Türk

toplumuna aittir ve bir Osmanlı tarihçisi tarafından kaleme alınmıştır. Sade bir

lisan kullanan müellif, Turan ve Efrâsiyâb, Türk kültürü ve mitolojisi, Türk devlet

yapısı ve toplumsal hayatı, Türkler’in cihangirlikleri ve egemenlik alanları, İran-

Turan savaşlarını Türkçe’nin güzellikleri ile bezeyerek bizlere anlatmıştır. Bu

eser, İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi’ne kaynak olması bakımından önemli bir Türk

destanıdır.

IV. Bölüm: Firdevsî-i Rûmi’nin Velâyet-nâmesi ve İslâmî Dönem Türk

Tarihi

Firdevsî-i Rûmî’nin kaleme aldığı, Velâyet-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı

Velî Velâyet-nâme’si, Firdevsî’nin kalemiyle ayrı bir güzellik kazanmış, Bektâşî

geleneği yeniden yoğrularak yorumlanmış ve Türk kültürünün âbidevî

eserlerinden birisi haline gelmiştir. Yazar, Velâyet-nâme içinde, Oğuzlar’ın

Anadolu’ya gelişi, Büyük Selçuklular’ın Anadolu’yu fethi, Türkiye Selçuklu

Devleti’nin kuruluşu, yükseliş devri ve Anadolu Beylikleri hakkında kayda değer

bilgilere yer vermiştir. Bu eserde Anadolu’nun fethi farklı bir yaklaşımla ele

alınmaktadır.

Velâyet-nâme’de, Kayı Boyu’nun Anadolu’ya gelişi Söğüt ve Domaniç’e

yerleşmeleri, Ertuğrul ve Osman Gaziler hakkında fevkâlade orijinal bilgiler

bulunmaktadır. Devamında, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu, Osmanlı Beyliği ve

Selçuklu Devleti ile ilişkileri hakkında tarih kitaplarında pek az yer alan bilgiler,

kapsamlı ve açık olarak, bu eserde yer almaktadır. Ayrıca bu eser, Menâkıb-

nâmelerin tarihe kaynak olarak kullanılabileceğinin en canlı örneğini teşkil

etmektedir.

viii

V. Bölüm: Firdevsî-i Rûmî’de Osmanlı Devleti Tarihi

Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemine ait olan bilgiler - Ertuğrul Gâzi’den

I. Murat’a kadar-Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî’de yer almaktadır. Osmanlı

Devleti’nin yükseliş dönemine ait bilgiler ise Firdevsî-i Rûmî’nin Kutb-nâme adlı

eserinde bulunmaktadır. Özellikle Sultan II. Bayezit Devri, Osmanlı Devleti’nin

genel politikası, Cem Sultan sorunu, Osmanlılar’a karşı oluşan Haçlı İttifakı, Ege

ve Akdeniz’de yoğunlaşan deniz savaşları, Ege Adaları’nın fethi, Papalığın

Osmanlı Devleti ile ilişkilerine yoğun olarak yer verilmektedir. II. Bayezit

devrindeki, devlet adamları, bilimsel ve kültürel faaliyetler hakkında detaylı

bilgiler mevcuttur ve bu bilgiler Osmanlı tarihçiliğine bir zenginlik katacaktır.

Bu çalışmamız esnasında başından beri hiçbir fedakârlıktan kaçınmayarak

bana rehberlik etme lütfunda bulunan tez danışmanım sayın Doç. Dr. İlhan

ERDEM’e, bütün çalışmalarıma kesintisiz katkı sağlayan sayın Prof. Dr. Mikail

BAYRAM’a, her türlü birikimini bizlerle paylaşan sayın Prof. Dr.Yusuf

KÜÇÜKDAĞ’a, sayın Doç. Dr. Yaşar AYDEMİR’e, değerli araştırmacı yazar

sayın M. Fikri AYTEKİN’e ve kıymetli meslektaşlarıma sonsuz teşekkür eder

ve saygılarımı sunarım.

Bekir Biçer

Konya-2005

ix

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen esera.g m. : Adı geçen makale

B. : Bölüm

b. : Bin, ibn

bk. : Bakınız

BŞB. : Büyük Şehir Belediyesi

BTDTD. : Belgelerle Türk Dünyası Tarih Dergisi

c. : Cilt

çev. : Çeviren

der. : Derleyen

DİA. : Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi

DTCFD. : Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi

Erdem : Erdem Dergisi

GAL. : Geschichte der Arabischen Lıtteratur

GÜHAM. : Gazi Üniversitesi Hacı Bektaş Araştırma

Merkezi

HBVAD : Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi

haz. : Hazırlayan

h. : Hicri

İA. : İslâm Ansiklopedisi

Ktp. : Kütüphane

m. : Milâdî

Md. : Madde

nşr. : Neşreden

nr. : Numara

o. : Osmanlı

s. : Sayfa

S. : Sayı

TA. : Türk Ansiklopedisi

TAD. : Tarih Araştırma Dergisi

ter. : Tercüme

TOEM. : Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası

TED. : Tarih Enstitüsü Dergisi

x

TA. : Türk Ansiklopedisi

TDA. : Türk Dünyası Araştırmaları

TMD. : Tarih ve Medeniyet Dergisi

TDTD. : Türk Dünyası Tarih Dergisi

TTK. : Türk Tarih Kurumu

TDAV. : Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı

TM. : Türkiyat Mecmuası

Ty. : Türkçe Yazmaları

yay. : Yayınlayan

vr. : Varak

vd. : ve devamı

1

GİRİŞ

I- Konunun Önemi ve Sınırlandırılması

Tarihin yeni bir dönemine giren Türk toplumları, kendi kaynaklarını

kullanarak dünya politikasında yeniden var olmaya, siyasi ve ekonomik yönden

ayakta kalmaya çalışmaktadırlar. Türkler kültürel ve tarihsel alanda da kendi

tarihini doğru anlamanın, tarihi yeniden yapmanın ve yorumlamanın çabası

içindedirler. Bunun için de tarihî araştırmaları sürdürmek, tarihin temel

kaynaklarını tespit etmek ve bunları yayınlamak aslî görevlerimizden sayılmalıdır.

Türk tarihinin her alanında ciddî araştırmaların yapıldığı, bilimsel çalışmaların

yoğunlaştığı çağımızda Türk kültür tarihinde ve tarihçiliğinde saygın bir mevkiye

sahip olan tarihçi Firdevsî-i Rûmî’nin hayatının aydınlatılması, eserlerinin ortaya

çıkarılması ve tarih yazıcılığına katkılarının tespit edilmesi, insanî ve bilimsel bir

görev olarak kabul edilebilir.

Şüphesiz her bilimsel araştırma tarihimize ait önemli bir boşluğu

doldurmakta, bir bilinmeyeni aydınlatmakta ya da yanlış bilineni düzeltmektedir.

Genel kabüllerden hareketle yapılan yorumlar ve yaklaşımlar ise yanlışta ısrar

etmek anlamına gelmektedir.

Tezimizin adını oluşturan “Firdevsî-i Rûmî ve Tarihçiliği”, çalışmanın

konusunu da kapsamaktadır. Bu çalışmada amacımız, Firdevsî-i Rûmî’nin

hayatının karanlıkta kalan bölümlerini aydınlatarak, eserlerinin dökümünü

çıkarmak ve ana hatları ile tanıtmaktır. Firdevsî-i Rûmî’nin tarih yazıcılığını ve

Türk tarihine dair yazdığı tarih kitaplarını tespit ederek, Türk tarihine olan

katkılarını belirleyip, tarihçiler arasında hak ettiği yeri almasını sağlamaktır.

Yazarın sistemsiz olarak kaleme aldığı tarihi metinler yani menâkıblar içinden,

İslâmiyet Öncesi Türk Tarihî, Selçuklu Tarihi ve Osmanlı Tarihi ile ilgili

bölümler seçilerek, kronolojik olarak tasnif edilip, tahlil ve tenkidi yapıldıktan

sonra, tanıtımı yapılarak bilim dünyasına kazandırılacaktır.

Firdevsî-i Rûmî, Uzun Firdevsî ya da Türk Firdevsî gibi isimlerle bilinen

yazar, bir Osmanlı tarihçisi ve edebiyatçısıdır. 60 yılı aşan ömrünün 40 yılını

yazmaya ayırmış, çoğu tarih ve edebiyata dair olmak üzere kırk civarında esere

imza atmış, üretken bir yazar, becerikli bir derleyici ve başarılı bir mütercimdir.

2

Klâsik bir Osmanlı tarihçisi olan Firdevsî-i Rûmi 1453 yılında Edincik’te

doğmuş, muhtemelen 1513 te yine Edincik’te ölmüştür. Yaşadığı dönemde,

Osmanlı Devleti’nin yükseliş döneminin canlı tanığı olmuştur. Fatih Sultan

Mehmet devrinde doğmuş ve gençliğinde sultanla temasa geçmiş, ilk eserini

bizzat padişahın kendisine sunmuştur. II.Bayezit devrinde, olgunluk çağını

yaşamış ve padişahın isteği ile çok sayıda eser te’lif ve tercüme etmiştir. Yavuz

Sultan Selim’in hükümdarlığının ilk yıllarında, onun izin ve irâdesiyle kitaplarını

yazmaya devam etmiştir.

Türk tarihinin temel kaynaklarını araştırıp bulmanın, tahlil ve tenkitlerini

yaparak yayımlamanın, tarihe emek verenleri yâd etmenin en temel borcumuz ve

görevimiz olduğuna inanıyoruz. Hayatını ilme adayan, Türk Kültürüne büyük

katkılar sağlayan yazarımız, hemen her konuya el atmış ve önemli eserler kaleme

almıştır. Başta tarih olmak üzere; dinler tarihi, Peygamberler tarihi, İslam tarihi,

Selçuklu tarihi, Osmanlı tarihi, Edebiyat; (manzum ve mensur), Felsefe, Hendese

(Geometri), Tıp, Astronomi (ilmi nücûm), Tasavvuf, Ahlak, Mitoloji, Astroloji,

(Tılsım-Da’vet-nâme), Savaş ve silahların tarihi, Menâkıb-nâme, Satranç,

Boyacılık ve Hadis alanında kendi deyimi ile yetmişi aşkın eseri te’lif ve tercüme

etmiştir.

Bu güne kadar ne yazık ki Firdevsî-i Rûmî’nin yazdığı eserlerin tam bir

dökümü bile çıkarılamamıştır. Kitaplarından sadece on dört tanesinin adı

bilinmekte olup, bunlardan da yalnızca dört tanesi üzerinde bilimsel çalışma

yapılabilmiş ve yayınlanabilmiştir.

Yazarımız yalnızca yazdıklarıyla değil, ayrıca eserlerini kaleme alırken

sahip olduğu düşünce dünyası, siyasi tavrı, kullandığı kaynaklar, metodolojik

yaklaşımı, sanatçılığı, dili, üslubu, nev’i şahsına münhasır kişiliği ve hayatı da,

Türk tarihçiliği açısından ona diğer tarihçilerimize nisbetle bir farklılık

kazandırmaktadır.

Müellifin yazı hayatında sık sık hocalarından söz etmesi, başta Fatih Sultan

Mehmet, Şehzâde Korkut, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim olmak üzere

Osmanlı padişahları ve devlet adamları ile olan münasebetleri ve onlar hakkında

gördüğü, duyduğu ve bildiği her şeyi kaleme alması ve onlara dair bıraktığı

belgelerle yaşadığı çağa tanıklık etmesi, Osmanlı tarihçiliği için ciddî bir kaynak

3

sayılmalıdır. Firdevsî-i Rumî’nin kendi hayat hikâyesi ve ailesi hakkında

aktardıkları da Türk biyograficiliği için önemli bir katkı olarak kabul edilebilir.

Yazarımız, geleneksel Osmanlı tarihçileri ve yazarlarından bir ölçüde

farklılık göstererek, eserlerini kaleme alırken, tarihsel olaylara ve insanlara millet

merkezli (Türkçü) bir çizgide yaklaşmaktadır. Erken dönem Osmanlı

tarihçiliğinde, milli duyarlığı yüksek olan yazarımızın, tarihçilik anlayışı yanında,

Türk tarihini milliyetçi bir tarzda yorumlaması, yazara istisnai bir özellik

kazandırmakta olup, onu daha farklı bir tarihçi ve önemli bir şahsiyet haline

getirmektedir. Yazdıklarından hareketle yazarımız için tarihimizin ilk “Türkçü”

tarihçisi denilse sanırım yanlış olmaz.

Firdevsî-i Rûmî’nin Arapça ve Farsça’yı çok iyi bilmesine rağmen,

Türkçe’yi kullanmadaki ustalığı, dilinin sadeliği ve akıcılığı, Türkçe kelimeleri

kullanmadaki ısrarcı yaklaşımı, Osmanlı yerine ısrarla Türk demesi, Türk

kültürüne duyduğu saygı ve verdiği önem, “Lisân-ı Fârisî” yerine “Kabayı

Türkiyi” tercih etmesi, yazara Türk tarihçileri ve edebiyatçıları arasında farklı bir

kimlik kazandırmaktadır.

Müellifin sadece dili ve üslûbu değil, düşünce dünyası da geleneksel

Osmanlı çizgisinden hayli farklı ve hatta biraz da Osmanlı çizgisine aykırıdır.

Firdevsî-i Rûmî Osmanlı toplumunda yaygın olan sünnî–millî anlayışa sahip

olmasına rağmen, yaşadığı çağda uzlaşmacı ve deyim yerindeyse eklektik bir

düşüncenin de sahibi olmuştur. Eserlerini de aynı felsefe ile kaleme almıştır.

Geleneksel Osmanlı toplumunda yaygın ve kesin sınırlarla ayrılmış olan Alevî-

Sünnî gibi mezhebî ayrılıkların dışında kalmış, kendisi sünnî bir câmia içinde yer

almasına ve sünnî gelenekten beslenmesine rağmen, gayrı sünnî diğer bir deyimle

Heteredoks kültürle de bağlantısını kesmemiş, tam tersine iç içe yaşamıştır.

Bunun da ötesinde, gayrı sünnî olarak tanımlanabilecek eserleri tercüme ve te’lif

etmekten çekinmemiştir.

Bu cümleden olmak üzere, Firdevsî-i Rûmî, İslamiyet öncesi Türk tarihi’ne

ait olan “Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk” adlı menâkıb-nâme’yi yani

ünlü Türk destanı meşhur eseri Süleyman-nâme’sine bir cilt halinde

yerleştirmiştir. Gayrı sünnî bir Türkmen şeyhi olan Barak Baba’ya ait “Barak

Baba Risalesi”nin şerhini Türkçe’ye tercüme etmiştir. Kendi çağındaki Bektâşi

4

rivayetlerini derleyerek, Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâme’sini kaleme almış, Türk

tarih ve edebiyatına eşsiz bir eser kazandırmıştır. Firdevsî-i Rûmî, Şeyh

Bedreddin’in Vâridâtını şerh eden ve ulemâyı Şeyh Bedreddin’i anlamamakla

suçlayan Abdullah el-İlâhî’nin de öğrencisidir. Bütün bu bilgiler, karşımıza çok

farklı bir Osmanlı tarihçisi ve Osmanlı aydını çıkarmaktadır.

Firdevsî-i Rûmî’nin bu uzlaşmacı ve eklektik politikası, klasik dönem

Osmanlı devlet politikası ile de örtüşmektedir. Muhtemeldir ki müellif, tarikat ve

mezhep çatışmalarının zirveye çıktığı bir dönemde barışçı ve birleştirici bir yazı

ve yayın politikası takip etmiştir. Yazar, Sultan II. Bayezit’in Safevîler’e karşı

kültürel mücadelesinde padişahın yanında yer almış ve eserleri Anadolu’da

halkın okuması için devlet tarafından dağıtılmıştır.

Tezimiz daha çok bir biyografi mahiyeti taşıdığı için, çalışmamızda ağırlıklı

olarak müellifin bütün eserleri temel başvuru ve kaynak eser olarak kullanılmıştır.

Yazarın önceden bilinen, yeni bulunan bütün eserleri -hangi isimle nerede ve ne

zaman yazılmış olursa olsun-tespit edilmeye çalışılmış, okuduğu ve yararlandığı

her türlü eser kayda geçilmiş, çağdaşlarının kendisi hakkındaki görüşleri ciddiye

alınmış olup hayatı, eserleri, tarihçiliği, tarihi eserleri, tarihe kaynak olarak

kullanılabilecek çalışmaları, zihniyet dünyası, sarayla ilişkileri, sanatçılığı ve

edebiyatçılığı kendi eserlerinden hareketle aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Yazarın kendisi hakkındaki çelişkili nakilleri, kendisine dair abartılı övgü

cümleleri, rakipleri hakkındaki garazkar ve şahsi tutumları gözden kaçırılmamaya

çalışılmıştır. Müellifin bütün yazdıkları, söyledikleri ve onun hakkında

söylenenler ciddi bir tenkide tâbi tutulmuş olup objektif olarak sonuca varılmaya

çalışılmıştır.

II-Firdevsî-i Rûmî’nin Tarih Yazıcılığı

Firdevsî-i Rûmî, günümüze kadar tarihçiliğinden çok edebiyatçı kimliği ile

bilindiği için, edebî tartışmalara konu olmuş ve edebiyat dünyasında genel olarak

kabul görmüş, kimi zamanda ağır eleştirilere maruz kalmıştır. Günümüzde hâlâ

edebiyatçı olarak kabul edilmekte olup yazarın edebî şahsiyeti ve eserleri üzerinde

akademik düzeyde çalışmalar devam etmektedir.

Halbuki Firdevsî-i Rûmî’nin edebiyatçılığı yanında tarihçi boyutu daha

baskındır. Yazdığı şiirlerin konusu bile tarihle ilgilidir. Buna rağmen yakın

5

zamana kadar adı tarihçiler arasında çok az anılmış olup, genel anlamda tarihçi

olarak kabül edilmemiş, hiçbir tarih kitabında da eserleri kaynak olarak

kullanılmamıştır.

Firdevsî-i Rûmî; bizzat kendisi birçok eserinde kendisinin tarihçi olduğunu

ifade etmekte ve zaman zaman tarihçiliği ile övünmektedir. Örneğin; Kutb-nâme

adlı eserinin muhtelif sayfalarında tarihçiliği için:

Nutkudur Firdevsinün gevher fasîh

Kizb yoktur hâşa kim olur sahîh

Kizb sözi sürmemişüm harcıma

İtmedüm dinmiş kelâmı tercüme

Kimseden söz almadum illâ selâm

Söz bizimdür nakdimüzdür hep temâm

Nâkil-i â’kal o suhandân emir

Böyle virdi sah haber hoş anla bir

Kal’a târîhin diyen kâmil sahîh

Nakli böyle kıldı bize key sarîh

Feylesûf-i pür-hüner ehl-i hıred

Söyleyen târîh bana mu’temed

Bu gazâm ola benüm emlâh kitâb

Tâze taze yaza kâtib bâb bâb

Adumı târih idiser rûzgâr

İsmimüz kala cihânda yâdgâr

Erlüg ile kılsa târih ismümüz

Pes ne gam çürürse sinde cismümüz1 demektedir.

Yukarıdaki metinde, Firdevsî-i Rûmî tarihçilik anlayışını şöyle özetlemiştir:

1 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, (Haz. İbrahim Olgun-İsmet Parmaksızoğlu), Ankara 1980, s. 158-170-178-230.

6

Bütün yazılarını edebî bir dille yazmıştır ve her sözü inci-mücevher

değerindedir. Hiçbir sözünde, asla yalan söze yer vermemiş, tersine sahih bilgileri

esas almıştır. Kitaplarını, eserlerini inşada yalan söz ve nakilleri asla harç olarak

kullanmamıştır. Yine kendi ifadesiyle, hikâyeleri sahih, makaleleri sarih ve

rivayetlerinin melih olduğu kanaatindedir. Doğru olmayan bilgileri asla tercüme

etmemiş, değil yanlış bilgiye yer vermek, başkalarından selamın dışında söz bile

almamıştır.

Süleyman-nâme dâhil, bütün eserleri kendisine ait olup, senetli, sağlam

bilgilerden oluşmaktadır. Konu belirleme ve kahraman seçiminde de zamanın

Kutb’unu esas almış ve onu aydınlatıcı bir üslupla yazmıştır. Yazılarında manzum

ve mensur bir anlatım yolu takip etmiştir.

“Bizden rivayetlerde bulunanlar nakilcilerin en akıllılarıdır. Çünkü bizi

ancak akıllılar anlayabilirler. Zaten tarihle ilgili bütün yazdıklarımız, kâmil mana

da tarihi tamamlamak içindir. Rivayetlerimiz ve ortaya koyduğumuz eserlerimiz

de bunun en güzel göstergeleridir. Biz, bilgileri alırken filozofları ve mesleğinde

uzman olanları seçtik ki, bu insanlar da zaten itimat edilen kişilerdir. Benim

sözlerinden yararlandığım insanlar söz sanatında usta olup parlak bir dille

yazmışlardır. Böylece doğru, tarihi bilgileri şeker tadında, sahih haberlerle

duyurduk. Zaten amacımız da dünyadaki olgun insanları bilgilendirmektir.

Tarih okuyanlar, dinleyenler ve anlayanlar da böyle anlamalılar. Edebî dille

yazdığım güzel eserler aynı zamanda benim gazam olmalı ki gerçekte ben gaza

niyetiyle yazıyorum. Bütün yazdıklarım insanların ibret ve örnek almaları içindir.

Kitaplarım ise âlemde yadigâr kalmalı ve tarih-i rûzigar olmalıdır”, demektedir.

Firdevsî-i Rûmî, te’lif ya da tercüme eserlerinde yararlandığı kaynaklar

hususunda hep iddialı ifadeler kullanmıştır. Genellikle, edebî bir lisanla yazdığını,

akıllı kişilerden rivayetlerde bulunduğunu ve kendisini ancak akıllı insanların

anlayabileceğini iddia etmiştir. Yararlandığı bilgileri kullanırken ise “nakledildi

ki, bildirildi ki, mûteber kaynaklarda rivayet edildi ki, sahih eserler de buyrulur

ki” gibi ifadelerle, güvenilir kaynaklardan yararlandığını beyan etmektedir. Ancak

yukarıdaki iddialarının tersine çoğu kez kullandığı kaynağın adını vermemiş, daha

çok eserini överken başka eserlerle mukayese yoluna gitmiş, o zaman kullandığı

kitabın adını zikr etmiş ya da başka bir eserinde, kullandığı kitaplardan bir vesile

7

ile söz etmiştir. Bazen aldığı bilgilerin kime ait olduğunu, nereden aldığını ifade

ederek bilgilerin sıhhatine kendisinin kâni ve şahit olduğunu ilave etmiştir.

Müellifin fihrist kullanma alışkanlığı olmamasına rağmen, yalnızca Kitab-ı

Hayat-nâme 2 adlı eserinde fihrist kullanmıştır. “Derbeyan-ı ibtidai kitab fihrist-i

ebvab” girişi ile kitaptaki yazıları kolay bulmak için fihristin gereğine işaret edip,

kitaplarını te’lif ederken bu esasa uyduğunu beyan etmiş ve Hayat-nâme’ yi de bu

usûle göre tertip etmiştir.

Kitaplarını yazarken, kulaktan dolma bilgilere göre değil, tarih kitaplarını

bizzat araştırıp, inceledikten ve kitabı elde ettikten sonra bilgileri oradan almış ve

kullanmıştır. Çok az da olsa bir konu hakkında kişisel görüş, gözlem ve

duygularını yazmıştır.

Eserlerini yazarken hemen hemen hiç tenkitçi tutum içinde olmamış,

kullandığı kaynakların bilgisine güvenerek, eleştirisini yapma ihtiyacını

hissetmeden olduğu gibi almış ve kullanmıştır.

Devrin yaygın Arapça-Farsça kullanımına karşılık, eserlerini Türkçe kaleme

almıştır ve Türkçe’siyle övünmüştür. Arapça ve Farsça’dan ise gerektiğinde

Türkçe’ye tercümeler yapmıştır.

a- Firdevsî-i Rûmî’nin Çalışma Esasları

Yaklaşık 60 yıllık ömrünün 40 yılını, 360 ciltlik Süleyman-nâme yazmak

sevdasıyla harcamış, bulduğu ne kadar kitap varsa, bütün eserleri kendi kitabı

içine alarak büyük bir derleme yapmıştır. Yani bulduğu bütün bilgileri istihraç

ederek aynen kullanmıştır.

Yazı hayatı boyunca erbab-ı himmet olarak kabul ettiği hocalarından,

erkan-ı devlet saydığı padişah ve sadrazamlardan sürekli yardımlar almıştır 3.

Bulabildiği bütün kitapları satın almış ve kendi çağına göre zengin

sayılabilecek bir kütüphane kurmuştur. O kadar çok kitabı vardır ki, uzun

seyahatleri esnasında kitaplığını atlarla taşıtmaktadır.

Eserlerini daha kolay yazdırmak, zamandan kazanmak ve istinsah ettirmek

için saraydan katipler istemiş, katiplerin masraflarını da saraya karşılatmıştır 4.

2 Firdevsî-i Rûmî, Hayat-nâme, Süleymaniye Ktp. , Hacı Mahmut Efendi, nr. 2333.3 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, 402. meclis.

8

Bir konuda kitap veya risale yazmak istediği zaman öncelikle o alandaki

kaynakları tespit ve temin için yoğun bir çaba sarf etmiştir. Çalışma yapacağı

konuyu belirleyerek kaynak taraması yapmış, Arapça, Farsça, Türkçe veya

İskender-i Yunanî yani Grek lisanında bulabileceği bütün kitapları sahaflarda

arayıp bulabildiklerini satın almıştır. Bulamadığı kitaplar için uzun yolculuklara

çıkarak kitap arayışını sürdürmüş, eğer bulduğu kitabı satın alamazsa oturup

kitabı kendi adına yeniden yazarak bir nüsha temin etmiştir.

Aradığı bir kitabı temin edemezse ya da kitabın istihracı çok zaman alırsa,

kitabın bulunduğu bölgeye memuriyet tayini çıkartmış ve çalışmalarını bu şekilde

sürdürmüştür. Yazı amaçlı birisi Niksar’a diğeri Hicaz’a olmak üzere iki defa

resmî görev almıştır.

Özellikle bilmediği bir dilde, Grekçe veya İbranice yazarın deyimiyle

Davud’u Süleyman dilinde kullanabileceği kitap olduğunu öğrendiği zaman o

kitabın tercümesini elde etmek için olağan üstü bir çaba sarf etmiştir.

Müellif Osmanlı Sarayı ile iç içe olmuş saray kütüphanesinden sürekli

yararlanmış, hazine kitaplarını gerektiği zaman istihraç ederek aynen kullanmıştır

Kendi deyimi ile kitap temini konusunda yazar “bal arısı gibidir” her çiçekten

koklamıştır.

b-Firdevsî-i Rûmî’nin Yararlandığı Kaynaklar

Firdevsî-i Rûmî, tercüme ettiği birkaç eseri hariç hangi bilgiyi hangi

kaynaktan aldığı ve hangi kitabında kullandığını, bize bildirmemiştir. Ancak

başkalarının kendisi hakkındaki övgü satırları arasında yararlandığı eserlerin

isimlerini vermiştir. Bazen de kendi meziyetlerini anlatırken, kendisini başka

yazarlarla mukayese ederek, onlardan daha üstün olduğunu ve eserlerinin daha

güzel olduğunu ilân etmiş ve ilgili eserlerinde kullandığı kitapların sadece

isimlerini nakletmiştir.

Bütün klâsik Türk-İslâm yazarları gibi, Firdevsi-i Rûmî de kendisinden önce

yazılan ve kendisine ulaşan her türlü bilgi ve kayıtları tereddütsüz kabullenmiş ve

kullanmıştır. Tarih ve edebiyat alanında en fazla Fars kültürünün etkisi altında

kalmış ve Farsça eserlere müracaat etmiştir. Temel İslâmî ilimlerde ise Arapça’ya

başvurmuş ve Arapça eserlerden yararlanmıştır. Hakikat-nâme adlı eserinde,

4 Lamîi, Lâmî Divan-ı, İstanbul Ün. Ktp. TY. s. 671.

9

elinin altında olan ve kullandığı kitaplardan 51 tanesinin ismini vermiştir 5.

Firdevsî’nin düşünce dünyasını anlatırken kullandığı eserlerden

ulaşabildiklerimizi yazar alfabetik sırasına göre ele aldık. Burada yalnızca

örnekleme olması açısından birkaç yazar ve eserden söz edeceğiz.

Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme adlı eserinde6 İran ve Osmanlı

şairlerinden; Firdevsî-i Tûsî, Nizâmî, Ahmedî, Şeyhî, Ahmet Paşa, Selman, Hâfız,

Enverî, Necâtî, Hamdî ve Câmî’nin isimlerini nakletmiştir. Aynı eserin vr. 22a

bölümünde ise Seyyid Nasır Bağdadî ve Eflatun-ı Yunâni’nin isimleri

geçmektedir.

Satranç-nâme7 isimli eserinde ise Sultan II. Bayezit’le diyalogunu

anlatırken, Şeh-nâme, (Firdevsî-i Tûsî), Acâyibü’l-Mahlukât-ı Kebir (Yazıcıoğlu

Ahmed Bican), Kâbus-nâme (Mercimek Ahmed), Garaibü’l-Mevcudat ve İhvan-ı

Safa’dan söz etmektedir. Aynı eserde satrançın şer’i durumunu tartışırken İmam

Şâfî, İmam-ı Azam Ebû Hanife ve İmam Muhammed’in isimlerine yer vermiştir.

Süleyman-nâme Muhtasarında8, Süleyman-nâme kıssasını Tevrat ve

Zebur’dan istihraç ettiğini, İslâm tarihinde, Tarihi Beyzâvî ve Tarihi Meftuh’dan

yararlandığını söylemektedir. Süleyman-nâme Muhtasarında, Kuruluş dönemi

Osmanlı tarih yazıcılığına ait çok ciddi iddialarda bulunmaktadır. Firdevsî’ye göre

“Mevlanâ Ahmedî, Emir Sultan b. Bayezit’e gelip, tevârihden eline geçeni cem

idüp, İskender-nâme-i Kebir-i kim 24 mücellet kitap suretine getirmişti, 360

mücellet kitap itmek kasdıyla diye söyledikten sonra, Serezli Sâdi 3500 beyitlik

Süleyman-nâme yazabilmişti” demektedir. Ayrıca bu gün kayıp olduğu bilinen

Hamzavî’nin eserini de gördüğünü ifade etmiştir. Buradan çıkarılabilecek sonuç

şu ki; yazar Ahmedî’nin “İskender-nâme”’sini, Serezli Sâdî’nin “Süleyman-

namesini” ve Hamzavî’nin eserlerini kendi eserleri arasına alarak kullanmıştır 9.

Yazar eline geçen kitapların “nesl-i beşerden kimsenin eline geçmediğini”,

yazılan diğer eserlerin de kendi eseri yanında “denizde damla hükmünde”

olduğunu iddia etmektedir.

5 Firdevsî-i Rûmî, Hakikat-nâme, Süleymaniye Ktp. (Şehit Ali Paşa), nr, 1399, s. 32.6 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, meclis, 401-402, Ali Emiri, nr.317.7 Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme-i Kebir, Nuruosmaniye Ktp. nr. 4073.8 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme Muhtasarı, Milli Ktp. M.F, 1994. A, 1839.9 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. s. 2-3.

10

III-Firdevsî-i Rûmî Hakkındaki Kaynaklar ve Araştırmalar

a-Firdevsî-i Rûmî’nin Kendi Eserleri:

Firdevsî-i Rûmî’nin, ilk eserini Fatih Sultan Mehmet’e sunması dikkate

alınırsa çok erken bir yaşta eser vermeye başlamış ve hayatı boyunca kırk yılı

aşkın bir sürede çok fazla esere imza atmıştır. Hemen hemen kalem oynatmadığı,

el atmadığı konu kalmamıştır. Tarih’ten Mitoloji’ye Astronomi’den Tıp’a,

Tasavvuf’tan Davet-nâme’ye, Edebiyat’tan Hadis’e kadar her alanda eser yazmış,

yazdığı her eserde bir şekilde kendinden söz etmiş ve kendi hayatına ışık

tutmuştur. Çalışmamızda, yazarın kendisiyle ilgili verdiği bilgiler hayatını

araştırmak için öncelikli kaynak olarak kullanılmıştır.

b- Şuarâ Tezkireleri:

Tezkireler, bir meslekten yetişmiş kişilerin biyograflarını bir arada toplayan

eserlerdir. Kişileri anmaya yaradığı için, bu gibi eserlere “tezkire” adı verilmiştir.

Bunlara -konularına göre- “tezkiretü’ş-şuara, tezkiretü’l-evliya, tezkiretü’l-

hattâtin” denildiği gibi, kapsadığı kişilere göre ayrı adlar da verilir.

Tezkirelerde, şairlerin doğum ve ölüm tarihleriyle yerleri tam olarak

gösterilmiş değildir. Doğum tarihleri hemen hemen yoktur. Ölüm tarihleri ise

eksiktir. Kiminde sadece: “Sultan Selim devrinde fevt oldı” ya da “ömrü vefa

itmedi” gibi bir cümle ile geçiştirilmiş, doğum yerleri de “Bursa kurbündendir”,

“vilâyet-i şarkdandur’’ gibi cümlelerle karanlıkta bırakılmıştır.

“Sanatkârane” kaleme alınan bu tezkirelerde, gerçek, üsluba feda edilmiştir.

Yargılar basmakalıptır. Övme ve yermede abartmaya kaçılmıştır. Hemen hemen

hiçbir kişinin gerçek portresi çizilmemiş, niteliği açıkça gösterilmiş değildir.

Devrin genel durumunu topluca görmek, edebî türlerin gelişimini izlemek olanağı

yoktur.10 Tezkireler hakkında bu kısa bilgiyi verdikten sonra şimdi Firdevsî-i

Rûmî’den söz eden tezkire sahiplerine geçebiliriz.

Latifî, Tezkiretü’ş-şuârâ ve Tabsıratü’n-nuzamâ11, adlı eserinde Firdevsî-i

Rûmî’den ve eserlerinden ilk defa söz eden kişidir. Latîfî, Tezkiresinde müelliften

söz ederken “Erbâb-ı tevârih beyninde Uzun Firdevsî demekle meşhurdur, ve

10 Agah Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1984, s. 118-119.11 Latifî, Tezkiretü’ş-şuarâ ve Tabsıratü’n nuzamâ,, (Haz. Rıdvan Canım), Ankara 2000, s. 424.

11

tevârîhe müteallik te’lifâtı elsine-i âlemiyânda meşhurdur. Ol bâbda muhît ve

müstehzar kimesne idi.” diyerek tarihçiliğine dikkat çekmiştir.

Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şuarâ 12, adlı güzide eserinde

Firdevsi-i Rûmî için “Bursalıdır, Uzun Firdevsî demekle meşhurdur, tevârih ve

muhâdaratla meşguldür” diyerek, yazarın tarihçiliğine vurguda bulunmuştur.

Beyânî, Mustafa b. Carullah, Tezkiretü’ş-şuara adlı eserinde13, “Firdevsi’nin

Sultan Bayezit’e 380 cilt Şeh-nâme sunduğunu ancak eserinin kısaltılarak iade

edildiği bunun üzerine yazarın İran’a gittiği” kaydını düşmüştür.

c-Diğer Osmanlı Yazarları ve Araştırmacılar

Gelibolulu Mustafa Âl-i, Künhü’l- Ahbâr14 adlı meşhur eserinde Firdevsî-i

Rûmî’den ve eserlerinden söz ederken şairliğine ağır eleştiriler yöneltmiş,

Firdevsî mahlasını kullanmasını ise Firdevsî-i Tûsî’ye hakaret olarak

yorumlamıştır. Âl-i’nin tespit ve tenkitleri bütün tarih ve edebiyatçılar üzerinde

etkili olmuş âdeta Firdevsî-i Rûmî’nin unutulmasına ve mahkum olmasına sebep

olmuştur.

Kâtip Çelebi, Keşf ez-Zünûn15 adlı klâsik eserinde Süleyman-nâme için

sehven Şeh-nâme adını kullanmış, Firdevsî’yi ise Firdevsî-i Tavîl adıyla anmıştır.

Ancak tezkire sahiplerinin düştüğü hataya Kâtip Çelebi de düşmüş Süleyman-

nâme’nin Sultan II.Bayezit’e sunulduktan sonra saray tarafından kısaltıldığını ve

bazı nüshaların yakıldığını, buna küsen Firdevsî’nin de padişahı hicvederek İran’a

kaçtığını ve orada öldüğü bilgisini tekrar etmiştir.

Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri (1299-1915)16 adlı ansiklopedik

mahiyetteki eserinde Firdevsî-i Rûmî ve eserleri hakkında ilk ciddi bilgiyi

hazırlamış ve kamuoyu ile paylaşmıştır. Firdevsî’nin adının tesbiti, Süleyman-

nâme’nin kısa tahlili ve on dört eserinin tanıtımını gerçeğe en uygun şekilde

yapmıştır. Osmanlı Müellifleri bütün araştırmacılar için temel başvuru kaynağı

olmuştur. Aynı müellif, Türk Yurdu dergisinde Firdevsî-i Rûmî için yazdığı kısa

12 Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şuarâ, (Haz. İbrahim Kutluk), c.II, Ankara 1999, s.745.13 Beyânî, Mustafa b. Carullah, Tezkiretü’ş-şuârâ, (Haz. İbrahim Kutluk), Ankara 1997, s. 213.14 Gelibolulu Mustafa Âl-i, Künhü’l- Ahbar, (Haz. M. İsen), Ankara 1994, s. 143-144.15 Katip Çelebi, Kefş ez-Zûnun, (Haz. Ş. Yaltkaya-R.Bilge), c.II, İstanbul 1942, s. 1023.16 Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri (1299-1915), c. II, İstanbul 1972, s. 106;Bursalı Mehmed Tahir, Uzun Firdevsî (Firdevsî-i Rûmî), Türk Yurdu, c.VII, S.75, İstanbul 1915,s. 37.

12

bir tanıtım yazısında ise yazarın memleketi, eğitimi, ilgi alanı ve Sultan II.

Bayezit’e Süleyman-nâme’nin sunuluşunu özetlemiştir.

M. Fuad Köprülü17, İslâm Ansiklopedisinin “Firdevsî” maddesinde

Firdevsî-i Rûmî hakkında kapsamlı bir makale yayınlamış ve yazar üzerindeki sis

perdesini önemli ölçüde aralamıştır. Firdevsî’nin ailesi, hayatı, eğitimi, eserleri ve

ölümüne dair yazdıkları çok aydınlatıcı olmuş, kendisinden sonra bütün

araştırmacı ve yazarlar Fuad Köprülü’nün makalesini aynen kullanmış ve bilgileri

tekrar etmişlerdir.

Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri’nde18, Firdevsî-i

Rûmî’yi Osmanlı tarihçileri arasında zikrederek edebiyatçılığının dışına taşımış ve

tarihçiler arasında saymıştır. İlyas b. Hızır adıyla takdim ettiği yazarı eksik

bilgiyle de olsa tarih câmiasına kazandırmıştır.

Vasfi Mahir Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi’nde19, Türk Firdevsi adıyla,

Firdevsî-i Rûmî’yi kısaca tanıttıktan sonra, Efrâsiyâb-ı Türk hikayesini özetlemiş

ve Süleyman-nâme’yi, Şeh-nâme ve Yunan İlyada’sı değerinde edebî bir eser

olarak kabul etmiştir.

Değerli yazar ve arkeolog, Mehmet F. Aytekin, “Edincik”20 adıyla 1994

yılında küçük ama değerli bir çalışma yapmıştır. 1921 doğumlu olan yazar,

Edincik bölgesindeki tarihsel belgelerin ve geleneğin tespitinde önemli bir rol

üstlenmiş olup tarihin canlı bir tanığıdır.

Çok kapsamlı ve yeterli olmamakla birlikte, Mehmet Süreyya, Sicilli

Osmânî’sinde; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihinde; H. Turhan Dağlıoğlu,

Uludağ Dergisinde; N.Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatında; Ahmet Kabaklı,

Türk Edebiyatında; A.Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihinde, Türk Dili ve

Edebiyatı Ansiklopedisinde, Büyük Türk Klasikleri isimli eserlerde, Firdevsî-i

Rûmî ve eserleri hakkında kısa bilgiler vermişlerdir.

d-Akademik Çalışmalar

Firdevsi-i Rûmî’nin hayatı, eserleri ve edebî kişiliği hakkında daha çok

edebiyat alanındaki araştırmacılar çalışma yapmışlardır. Ancak araştırmacılar

17 M. Fuad Köprülü, “FirdevsîMd”, İ.A, c. IV, Ankara 1956, s. 649-651.18 Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), Ankara 1992, s. 35.19 Vasfi Mahir Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1964, s. 92-98.20 Mehmet F. Aytekin, Edincik, Balıkesir 1994.

13

yazarın hayatı ve eserleri hakkında M. Ata Çatıkkaş hariç ciddi hiç bir araştırma

yapmadan, sadece Fuad Köprülü’nün İslâm Ansiklopedisi Firdevsî maddesindeki

bilgileri esas alarak çalışmışlardır. Firdevsî-i Rûmî’nin en meşhur eseri olan

Süleyman-nâme, Süleyman-nâme’nin edebî değeri ve dil özellikleri hakkında altı

doktora çalışması yapılmıştır. Ayrıca yazarın, Davet-nâme adlı eseri üzerinde ise

bir yüksek lisans tez çalışması yapılmıştır. Edebiyat alanında çalışanların

Firdevsî-i Rûmî hakkında yaptıkları akademik çalışmalar şunlardır:

M. Ata Çatıkkaş, Süleyman-nâme (72.cilt), Doktora Tezi İstanbul

Üniversitesi, 1979.

Asuman Akay, Süleyman-nâme (44.cilt), Metin ve Fiiller Üzerine Bir

İnceleme, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1990.

Halil İbrahim Usta, Süleyman-nâme-i Kebir, İnceleme-Metin-Sözlük,

Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi,1995.

Gülnaz Genç, Süleyman-nâme (25 ve 26. ciltler), Doktora Tezi, Marmara

Üniversitesi, 1995.

Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâmesi (42.cilt) Dâsitânı

Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk, Üzerinde Bir Metin İncelemesi, Doktora Tezi,

Ege Üniversitesi, 1994.

Mustafa Aksoy, Uzun Firdevsî’nin Süleyman-nâmesindeki Destan

Unsurları, c. I-II (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir 2000.

Fatma Büyükkarcı, Firdevsî-i Tavîl ve Davet-nâmesi Commentary-Text-

Indexes), Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul 1993.

14

BİRİNCİ BÖLÜM

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN HAYATI (1453-?) VE ESERLERİ

A-Firdevsî-i Rûmî’nin Hayatı

I– Adı ve Ailesi

Osmanlı kaynaklarında “Firdevsî-i Rûmî”, “Firdevsî-i Tavîl” “Uzun

Firdevsî”, “Firdevsî-i Osmanî” ve İranlı Firdevsî-i Tûsî’den ayırmak için “Türk

Firdevsi” gibi isimlerle anılan Firdevsî-i Rûmî’nin asıl adı Şerâfeddin Musa’dır.

Osmanlıların yükseliş döneminde yaşamış tarih ve edebiyat alanında eserler

vermiş, üretken bir şahsiyettir.

Firdevsî-i Rûmî’nin dedelerinin adı, çoğu kez kaynaklarda kendi adı gibi

kullanılmış; bu durum isminin farklı olduğu kanaatini doğurmuştur. İstanbul

Arkeoloji Müzesi Kütüphanesindeki bir Gülistan nüshasının sonunda “İlyas b.

Hızır al Mutahallis bil Firdevsî” imzasının bulunması, Bursalı Mehmed Tahir

Bey’in yazarımızın ismini İlyas b. Hızır olarak göstermesine sebep olmuş ve bu

yanlışlık uzun süre devam etmiştir. Hâlbuki İlyas b. Hızır, yazarın ismi değil

Firdevsî-i Rûmî’nin kullandığı mahlaslardan birisidir 21. Firdevsî “Kutb-nâme”

adlı eserinde:

“Nî galatdür bu sözüm ki men kimimMahlasum Firdevsî ammâ key kemim”

diyerek mahlasının Firdevsî olduğunu bizzat kendisi ifade etmiştir 22. Süleyman-

nâme’nin Macaristan’daki nüshalarını tanıtan Hasan Bicârî de Macaristan’daki

nüshalarda gerek İlyas b.Hızır, gerekse Şerâfeddin Musa adlarına rastlanmadığını

belirtmektedir 23. Firdevsî-i Rûmî’nin hayatı Edincik, Bursa, Manisa, İstanbul ve

Balıkesir’de geçmiştir. Tahsilini Bursa’da yaptığı için “Firdevsî-i Bursevî”24

olarak da anılmaktadır. Ayrıca yazar, “Teşhisü’l-İnsan” 25 adlı eserinde adını

Orhan b. Genek olarak ifade etmiştir; ancak bu isme bir başka eserinde

21 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1972, c.II, s. 106; Franz Babinger,Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. C. Üçok), Ankara 1992, s. 35.22 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, (Haz. İbrahim Olgun-İsmet Parmaksızoğlu), Ankara 1980, s. XI-XIII.23 Hasan Bicâri, Süleyman-nâme’nin Budapeşte’deki Yazma Nüshası, Bilimsel Bildiriler, 1972,Ankara 1975, s. 98.24 Hikmet Turhan Dağlıoğlu, Uzun Firdevsî (Firdevsi-i Rûmî), Uludağ Dergisi, Bursa 1937, s. 44.25 Firdevsî-i Rûmî, Teşhis’ül-İnsan, 7b varağı, İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve EdebiyatıSeminer Kitaplığı, nr. 164; Asuman Akay, Firdevsî, Süleyman-nâme 44. cilt, (YayınlanmamışDoktora Tezi), İstanbul 1990.

15

rastlanmamıştır. Eserlerinin çoğunda Firdevsî-i Tûsî’ye nisbetle Firdevsî-i Rûmî

ismini kullanmıştır 26.

Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme’nin 20.cüzünde ailesinin hayat hikayesini

veciz bir şekilde özetlemiştir 27. Bu esere göre yazarımızın soyu III. Alâaddin

Keykubad dönemine kadar çıkmaktadır. Firdevsî’nin büyük dedesi Gazi Genek

Bey, Sultan Alâaddin-i Selçukî’nin hizmetinde iken, Bilecik’in fethi sırasında

Osman Gâzi’ye intisap etmiş ve kendisine Sultanöyüğü (Eskişehir) dirlik olarak

verilmiş, burada bir câmi ile bir hamam inşâa ettirmiştir.

Gazi Genek Beyin Oğlu İlyas Bey ise, Orhan Gazi devrinde Gelibolu sancak

beyliğinde bulunmuştur, Onun oğlu Hızır Bey dedesinin zeâmeti olan

Sultanöyüğü’nü tasarruf etmiş, oğlu ve Firdevsî’nin dedesi Bazarlu Bey, Ankara

savaşında Yıldırım Bayezit’in yanında yer almıştır. Babası Hacı Genek Bey ise,

İstanbul’un fethinde bulunmuş, gösterdiği yararlılıklar karşısında kendisine

Edincik zeâmet olarak verilmiştir. Firdevsî; Hacı Genek Bey’in oğludur. Annesi,

Firdevsi’yi Edincik civarındaki Kasr-ı Süleyman harabelerini gezerken Belkıs-

pınarı civarında H.857’de (M.1453) yılında doğurmuştur 28. Firdevsî-i Rûmî’nin

böyle köklü bir aileden gelmesi onun aile geleneğini sürdürmesini ve verimli

eserler üretmesini sağlamıştır. Firdevsî-i Rûmî’nin atalarını böyle belirtmesine

rağmen kaynaklarımızda onlar hakkında herhangi bir kayda rastlanmamaktadır.

Ancak bugün Eskişehir’de aynı adla anılan bir mahalle ve mescidin hâlâ

yaşamakta olduğunu söyleyebiliriz. Bu da Firdevsî’nin soyu ile ilgili olarak

verdiği bilgileri doğrulamaktadır 29.

Firdevsî-i Rûmî’nin doğum yeri olan Edincik’in, Firdevsî-i Rûmî’nin

düşünceleri ve eserleri üzerinde önemli etkisi olmuştur. Çünkü Edincik bir

efsaneye göre “antik kitaplarda ifade edildiğine göre Davud oğlu Hz Süleyman

tarafından kurulmuş ve etrafı surlarla çevrilmiştir. Hz. Süleyman’ın eşi Belkıs da

26 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XII..27 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Süleymaniye ktp. , Hacı Mahmut Efendi, nr. 4863, 188 yk.28 M. Fuad köprülü, Firdevsi md, İ A, c. IV, Ankara 1956, s. 649; Orhan Fuad Köprülü, Firdevsî-iRûmî md, DİA., c. XIII, İstanbul 1992, s. 127-129.29 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XII.

16

Edincik’te doğmuş ve Edincik’te ölmüştür. Bugün mezarının Kız Dedesi denilen

Ulupaşa Mezarının yanındaki mescidin altında olduğu rivayet edilmektedir 30.

Evliya Çelebi Seyahat-nâmesi de yukarıdaki rivayeti doğrulamaktadır.

Evliya Çelebi, Edincik harabelerini kastederek “Süleyman a.s. tarafından yapılmış

derler, hâlâ bina eserleri Kapıdağ Yarımadası’na kadar bütün sahraları büyük

sütunları ve kisra takları ile doldurmak sureti ile görünür. Harekesinin genişliğini

şundan kıyas edin ki Konstantin, Sultan Mehmet, Süleyman Han ve diğerleri

İstanbul’u imar etmek için bütün büyük sütunları, değerli mermerleri buradan

getirdiler” 31 demektedir.

Firdevsî-i Rûmî’nin doğum yeri olan Edincik’te bugün, Firdevsi’nin

yaşadığı bölge Dergâh Mahallesi olarak bilinmekte ve Dergâh’a giden yola

Firdevsî Sokak denilmektedir. Edincik, Orhan Gazi döneminde Aydın Balı Bey

tarafından fethedildiği için bu şehre Aydıncık da denilmektedir. Edincik, Karesi

Beyliği sınırları içinde yer almış ve Dânişmend’li kültürünün en canlı yaşandığı

bölge olmuştur. Yazar bu coğrafyanın kültürel dokusundan etkilenerek eserler

vermiştir. Edincik bugün, Balıkesir’in Bandırma ilçesine bağlı 6000 civarında

nüfusu olan bir kasabadır. Edincik’in coğrafî özellikleri ve tarihi önemi Hoca

Sadeddin Efendi’nin dikkatini çekerken32, şair Ravzî’de Edincik Şehrengiz’i

yazarak bölgenin cennet güzelliklerine ve dünya güzellerine vurgu yapmıştır 33.

2– Eğitim ve ÖğretimiÇocukluğu, gençliği ve yetişkinliği dâhil, hayatının önemli bir kısmını

Balıkesir’de geçiren Firdevsî, öğrenimini Bursa’da tamamlamıştır. Bunun için de

bazı kaynaklarda Firdevsî-i Bursevî adıyla anılmıştır. Kutb-nâme adlı eserinde

kendisinin hiç öğrenim yapmadığını iddia etmiştir;

“Ne aruz u nahv okudum ne ho sarf

Cehlile itdüm hebâ ömrü telef

30 Mehmet F. Aytekin, Edincik, Balıkesir 1997, s. 11-12. Bu kabül şüphesiz bir efsanedir.Gerçekte Belkıs, Saba Melikesidir. Saba ise Güney Arabistan’dadır. Muhtemelen Edincik makamolmalıdır.31 Evliya Çelebi, Seyahat-nâme, c. V, İstanbul 1984, s. 208.32 Hoca Sadeddin Efendi, Tac’üt-Tevârih, (Haz. İ. Parmaksızoğlu), c. III, Ankara 1992, s. 51.33 Ravzî, Ravzî Divan-ı, (Haz.Yaşar Aydemir), Ankara 2002, s. 91.

Şevk-ı bülbülle tolu her kûşesi bağ u bahâSümbül ü güldür çemen sahrâsı cümle lâlezârHer makâmı dil-güşâdur her kinârı cûy-bârGülşeninde bülbülâsâ nâle eyler sad hezâr

17

Lîk keşf oldu me’anî vird ilah

Marifetde olmışam Hânum agâh” 34.

diyerek okulda okumadığını, ancak ilâhî yardım ile marifet ehlinden olduğunu ve

kendi çabası ile kendini yetiştirdiğini mütevazı bir şekilde, ama ustaca ifade

etmiştir.

Gerçekte genç yaşta bütün dînî rivayetler, şiir, tarih, kısas, ilm-i nücum,

(Astronomi) temsilât, felsefe, tıp vb. hemen her konu ile ilgilenen Firdevsî-i Rûmî

bildiği, duyduğu, gördüğü ve öğrendiği her şeyi yazma eğiliminde olan bir

yaradılışa sahiptir. Ondan ilk defa söz eden yazar, tezkire sahibi Latîfî’dir. Latîfî,

tezkiresinde, onun için şöyle demiştir: “Erbab-ı tevârih beyninde Uzun Firdevsî

demekle meşhurdur. Ve tevârihe müteallik te’lifâtı elsine-i âlemiyânda meşhûrdur.

Ol bâbda muhît ve müstahzar kimesne idi. Sultan. Bâyezid emri ile, Süleyman-

nâme’yi nam-ı şerîfine nazm u nesr üzre cem idüp, Kütüb-i Münzile’de ve suhuf-ı

semâviyede ne kadar kısâs ve ahbâr ve âlemde ne kadar hikâyât ve esmâr var ise

ilm-i hikmet ve hendese ve ilmi nücûm ve tabayi anda derc ve ilm-i evvelinü

Ahirini anda harc idüp üç yüz altmış cild kitap itmişti” 35 diyerek tarihle

ilgisini, ilgi alanını, çabasını, kullandığı kaynakları ve gayretini ortaya koymuştur.

Latifî’ye göre Firdevsî, inzal edilen kutsal kitaplarda ne kadar kıssa ve haberler,

âlemde ne kadar hikaye ve ürün var ise felsefe, hendese, astronomi vs. bilgi

dünyasındaki bütün bilinenleri derleyerek bir araya getirmiştir.

Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri, bütün olarak incelendiği zaman onun çağında

gerekli olan bilgilerden haberdar olduğu ve bunları her fırsatta kullandığı görülür.

Genel olarak ilgi alanı; tarih, doğu mitolojisi, peygamber kıssaları, din, tasavvuf,

ahlak, geometri, ilm-i nücum, davet-nâme (tılsım), satranç, savaş taktikleri, şiir,

edebiyat, felsefe, kumaş boyası gibi konular olmuştur. Yazarın bu bilgilerle

birlikte tarih ve mitolojiye olan derin ilgisini ve bu konudaki hazırlığını bütün

kaynaklar ifade etmektedir. Kendisini hiç beğenmeyen ve çok ağır eleştiriler

yapan tarihçi Gelibolulu Mustafa Âl-i dahi Künhü’l-Ahbâr’ında “Asrında tevârih

karıştırmış ve bir mikdar nazm u nesr i sükker-vâr alışdırmış hatta bâzı akrânıyla

34 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XII. Yazarın bu tutumu, Mutasavvıfane bir tavır olarakgörülmektedir. Bilginin kendisine çalışarak değil de, ilahi bağışla (vehbî) verildiğini ifade etmişolmaktadır. Bu kayıt aynı zamanda düzenli bir eğitim almadığının da itirafı olmalıdır.35 Latîfî, a.g.e. , s. 261.

18

semend-i tabîatı meydân-ı imtihâna çıkarup yarışdırmış” 36 demekte ve onun

bildiği konularda iddialı olduğunu bildirmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, Firdevsî

kendi kendini yetiştirmek için büyük çaba harcamış, akranlarından geri kalmamak

için daha çok çalışmıştır. Aşağıdaki beyitte ömür boyu ilimle meşgul olduğunu,

cahiller gibi boş bir hayat geçirmediğini söylemektedir:

“Cehd kılup ilm ile itdün ömri sarfMerd-i câhil misli kılmadun telef” 37.

M. Fuad Köprülü, yazarın on yedi yaşında iken devrin meşhur şairi

Melihî’den aruz okuyarak şiire heves ettiğini söylemiştir 38. Firdevsî’nin edebiyat

hocası şâir Melihî’nin Arapça, Farsça bilgisi iyidir. Melihî’nin, Molla Câmîî,

Aydınlı Dede Ömer Rûşenî ile ders arkadaşlıkları vardır. Bir vesile ile şair Melihî

Fatih’in veziri Ahmet Paşa ile tanışmış ve onun vasıtasıyla padişahın özel

sohbetlerine de katılmıştır. Padişah onu o kadar çok beğenirmiş ki Fatih Sultan

Mehmet, onsuz geçen sohbeti tuzsuz yemeğe benzetirmiş 39. Şair Melihî’nin

yetkinliğine ve Firdevsî ile ilişkilerine bakılırsa, Firdevsî’nin Melihî’den daha çok

yararlandığı ve temel edebî bilgileri ondan aldığı sonucuna varılabilir.

Firdevsî’nin hayatında önemli bir yer tutan ve üzerinde etkili olan diğer bir

şahsiyet de ünlü Nakşibendî şeyhi Abdullah el-İlâhî’dir. Yazarımız Firdevsî,

Simavlı Şeyh Abdullah el-İlâhî’ye intisab ederek manevî terbiyesini ondan

almıştır. Bahâeddin Nakşibend’in mezarının yanında ibâdet ve tefekkür hayatı

yaşamış ve bu ilişki onun, Veysel Karâni meşrebine mensup bir sûfî olarak

tanınmasına sebep olmuştur40. Molla Câmî halifesi Ahmed Buharî ve Lâmîi

Çelebi41 ile temasta bulunmuştur. Nakşî bir şeyh olarak bilinen Molla İlâhî, Şeyh

Bedreddin’in öğrencisi ve Vâridat’ının da ilk şerh edeni olarak bilinir. Hatta

“Bedreddin’i bir ârif olarak değerlendirmesi ve muarızlarının onu

anlayamadıklarını iddia etmesi” kendisinin fikrî yapısını göstermesi bakımından

dikkat çekicidir.

36 Gelibolulu Mustafa Alî, Künh’ül-Ahbâr, (Haz. Mustafa İsen), Ankara 1994, s. 143-144.37 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXIX38 M. Fuad Köprülü, a.g.m. , s. 649.39 Mustafa İsen, Melihî, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, c. VI, İstanbul 1986, s. 241-242;Gelibolulu Mustafa Ali, a.g.e. , 143-144.â40 Mustafa Kara-Hamit Algar, Abdullah el-İlâhî, DİA. , c. I, Ankara 1992, s. 111-112.41 Molla Câmî, Nefâhat Tercümesi, İstanbul 1289, s. 453-454

19

Molla İlâhî, Nakşibendiliğin aşk, vecd ve vahdet-i vücuda dayalı tasavvufî

düşüncenin Anadolu ve Rumeli’de yayılmasına hizmeti geçen sûfilerin başında

gelir. Onu takip edenlerin de Mevlânâ ve İbnü’l- Arabî’nin eserleriyle açıklık

kazanan “vahdet-i vücud” düşüncesinin Osmanlı topraklarında yer bulmasında

önemli bir tesiri vardır. Vardar Yenicesi’nde dergahını kuran Molla İlâhî, Hâyalî,

Hayretî, Usûlî ve Firdevsî gibi çok sayıda şâirin yetişmesine katkı sağlamıştır.

Molla İlâhî, Mevlevî şeyhi Âbid Çelebi’yi etkileyerek kendisine bağlamış ve

Mevleği’liğin şekillenmesini sağlamıştır. Âbid Çelebi II. Bayezit’in de şeyhi

olmuştur 42.

Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri tanıtılırken Abdullah el-İlâhi ile ilişkilerine ve

İlâhî’nin eserlerine tekrar dönülecektir. Latîfî, onun için “Molla İlâhî, hicretin

sekiz yüz doksan altısında (m.1491) dünyadan ahirete göçmüşler ve yokluktan

ebediliğe geçmişlerdir. Şeyhlerin ulularından ve berzah zümresindendir” 43

diyerek hakkını teslim etmiştir. Abdullah el-İlâhî uzun süre Bursa’da bulunmuş ve

Firdevsî-i Rûmî ile de burada görüşmüşlerdir. Firdevsî-i Rûmî’nin temel tasavvufî

eğitimini Yoğurtlu Baba Tekkesi’nde Molla İlâhî’den aldığı kabul edilmektedir 44

Zaten Firdevsî-i Rûmi’nin eserleri ve düşünceleri de Molla İlâhî’ye hayli yakındır.

Firdevsî-i Rûmî, eserlerinde zaman zaman zât-ı pâkinin kendisini teşvik ve

tasdik ettiğini, onun himmeti olmasa bu kadar eseri yazamayacağını

belirtmektedir 45. Firdevsî, Süleyman-nâme’nin yazılış sebebini ve amacını

açıklarken hocasından naklen “nice bunlar gibi eserleri cem idüp kırk yıldan berü

sây ider amma kelam uzun olduğu sebebden, kimesnenin îtibarı yoktur. İmdi

bunun gibi olmasından murad oldur kim Âleme yayılup okunup dinlene, bu kaçan

ola kim kişi 360 pâre kitabı yazıp yahut yazdurup idine buna Ömür vefa itmez.

İmdi gerek ki onda olan kelimâtın gerek lüzumu istihraç idüp derç idesün, her kişi

yazup, yazdurmağa ve okuyup idinmeğe kâbil ola, ol sebeple ânın ve senin için

hayır dua ideler” dedi. Vaktaki ol ehl-i himmet’den bu sözü işittim ikdam-ı

kemereyn dermeyan idüp birkaç cildi alup ihtiyar yüzünden beyan kıldım... Veli

42 Yusuf Küçükdağ, Konya Mevlânâ Dergâhı ve Türbe Hamamına Dair iki Mevlevî Vakfiyesi,Vakıflar Dergisi, c. XXIII, Ankara 1994, s. 75; Cemal Kurnaz, Türkiye-Orta Asya Edebî İlişkileri,Ankara 1999, s. 4-5.43 Latîfî, a.g.e. , s. 56-57.44 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XIII; Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa Dergahları, c. I-II,Bursa 1997, s. 597.45 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme Muhtasarı, Ali Emiri Nüshası, nr. 316, s. 320; İsmail Beliği,Güldeste-i Riyâzı İrfan, Bursa 1302, s. 142.

20

bu himmet kim sâhib-i nazardan oldu. Himmedi semendene süvar olup söz

seyahatine revân oldum. Bu cümleden murad sâhib-i dîlin nazar-ı pâkidir” 46

diyerek hocası ile ilişkileri hakkında değerlendirmede bulunmuş ve hocasının

uyarısı ile şu sonuca varmıştır. Çok uzun yazması eserlerine ilgi ve itibarı

azaltmış, üstelik de bu kadar kitabı ne yazmaya ne de okumaya insan ömrünün

yetmeyeceğini öğrenerek, bilginin gereklisini çıkarmış ve fazlasını atmıştır.

Kitaplarını kısaltarak yazması halkın eserlerini okumasını, yazmasını,

yazdırmasını ve edinmesini kolaylaştırmıştır. Hocası Abdullah el-İlâhî’nin uyarısı

ile daha kısa yazmaya çalışmıştır. Müellif, hayatı boyunca şeyhinin manevî lütuf

ve ihsânının kendi yanında olduğuna inanmış, hocasının düşünce ve inançlarını

yaymaya çalışmıştır.

Firdevsî-i Rûmî’nin öğrenim hayatı şüphesiz sadece Melîhi’den aldığı

edebiyat bilgileri ile Molla İlâhî’den aldığı tasavvuf terbiyesinden ibaret değildir.

Hayatı boyunca duyduğu her şeyi yazar, gördüğü bütün kitapları elde etmeye

çalışır, her alanda bilgi sahibi olmak isterdi. Kitap temini hususunda zahmet ve

meşakkatten çekinmemiş ayrıca sarayın imkanlarını kullanarak gerektiği zaman

hazine kitaplarına ulaşmıştır. İhtiyacı olan bulabildiği bütün kitapları satın almış

ve kendisine özel bir kütüphane oluşturmuştur. Hayatını bütünüyle okumak,

öğrenmek ve yazmak için harcamıştır. Yazdığı eserleri devlet eliyle yayınlatarak

Anadolu ve Rumeli’de yaygınlaştırmak için uğraşmıştır.

Firdevsî, Süleyman-nâme’nin 8.cildinde eserinin yazılış hikayesini

anlatırken “Sultan Muhammed Gazi, Süleyman-nâme’nin te’lifine hüküm idicek

emri Süleymaniye gereğince.. emrine imtisâl idüp nüsha talep itdüm ki tevârih

kitaplarında ve kasas-ı kebirde olan kıssalardan ve hazine kitaplarından istihraç

kıldım. Amma kim asıl nüsha bulunamadı kim müstakbel Süleyman-nâme ola.

Arap-Acem sahaflarını teftiş idüp, hiç ahad Süleyman kıssasın gördüm diyü cevap

virmedi. Akıbet Davud kıssasın Tevrat’dan istihraç itdüm, üç cild oldı....

Balıkesir’e varup Melik Gazi Dânişmend zâviyesinde bir emirle buluşdum gördü

kim bir at yükü kitabım var. Seyisi süal itti. Cevap virdüm ki Süleyman-nâme telif

itmek dilerüm. Her ne şehre girsem acâib, garâib kitaplardan bulup, sahibinden

alup, zabt iderüm ki şol bal arısı misali her çiçekden bir lezzet alup her kitabdan

fakir dahi Süleyman-nâme kıssasın bulup istihraç idüp te’lif iderim.

46 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, s.34-36.

21

Amma Süleyman-nâme ele girmedi deyüp cevap viricek dört mücellid kitabı,

bir Arab’a arz eyledi. Gördüm ki bazen Süleyman gibi Lokman Hakim-i İmran

dilinde mensur te’lif idilmiş sonra İskender-i Yunânî asrında Felâtun Yunan

dilince tercüme kılıp, bâdehu Seyyid Nasır Bağdadî Faris’i dilince tercüme

eylemiş. Hıta Şehrinde zaviyesi varmış ondan ol Ârâbi dört cild kitap Süleyman-

nâme alıp Uzun Hasan’a giderdi, fakir dahi öyle cehd eyledim satmadı akıbet dört

ay Niksar’da ikamet edib vazife tayin kılup nüshasın aldım müsvedde ile girüp

ibtidaden altı cild kitap te’lif idüp merhum Sultan Muhammed Han Gazi’ye teslim

itdüm. Hoş görüp muradın nedir diyicek, “Veysel Karânî aşkına bir zâviye

bünyâd eyledüm” Ona bir vakıf dilerüm deyüp ahd iddüm kitab tamam oluncak

himmet ide. Amma kitabın yedinci cildine varıcak dârül fenadan dâr’ül bekaya

rıhlet eyledi 47.

Fakir dahi taliin yârı kalmadığın bilüp kitabın te’lifine meşgul olup 99 cild

Süleyman-nâme nüshasını beyaza çıkarub halâvet halinde makam-ı uzlette ömrü

harç kitaplardan ve nüshalardan derç eyleyüp mensur, manzumeserler kaleme

aldım.”48 demiştir.

Yazar kendisi, Süleyman-nâme Muhtasarı adlı eserinde bilgi edinmek, kitap

yazmak için yaptığı çaba ve kullandığı yöntemi şöyle açıklamaktadır:

Eserlerini yazarken, Padişahların, devlet adamlarının emir ve iradelerine

göre hareket etmiş ve yaşadığı dönemde Osmanlı Devleti’nin devlet politikasına

uygun eserler yazmıştır. Te’lif ve tercüme yazdığı kitaplarını saray çevresine

takdim ve ithaf etmiştir. Sarayın her türlü imkân ve kaynaklarını azamî derecede

kullanmıştır. Örneğin, eserlerini yazmak için saraydan kâtipler istemiş, sarayın

kütüphanesini kullanmış ve geçimini saraydan aldığı bağış ve yardımlarla

sağlamıştır. Eserlerinde kendisini koruyan, destekleyen devlet adamlarına övgüler

yağdırmış, kendisine karşı cimri davrananları ise acımasızca eleştirerek

aleyhlerinde bulunmuştur.

Kutsal kitaplardaki özellikle Tevrat’taki tarihî kıssaları, başta Hz.

Süleyman ve Davud kıssası olmak üzere, tenkit ihtiyacı hissetmeden ve doğru

kabul ederek aynen kullanmıştır. Kendisi için lazım olan, işine yarayabilecek her

türlü bilgiyi, ulaşabildiği kaynak ve kitaplardan istihraç ederek kullanmıştır.

47 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, s. 34-36.48 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 143.

22

Araştırdığı, incelemek istediği bir konuda yakın çevresinden başlayarak ön

araştırma yapmış, ilgili kişilere, özellikle sahaflara, kitapçılara sorarak kitap ve

konu hakkında kaynak, bilgi ve belgeleri toplamaya çalışmıştır. Öncelikli amacı

bilgi toplamak olduğu için her nereye gitse acâib, garaip kitapları tespit ve temin

etmeye çalışmış, kitapları temin etmek için de sahibinden mümkün olduğunca

satın almaya çalışmış, satın alamadığı zaman kitabın sahibinden izin alarak, ilgili

bölümü istihraç yoluna gitmiştir. Kitap temini hususunda bir bölgede uzun süre

kalacaksa kendisini o bölgeye görevli memur olarak tayinini çıkartmış böylece

hem işlerini daha kolay hale getirmiş hem de tahsisat problemini halletmiştir.

Yazarın yaşadığı devirde ilim ve âlim, ilgi ve itibar gördüğü için sürekli

yazarak hatta bir yerden bir yere giderken kitaplarını atlarla taşıtarak toplumsal

saygınlığını artırmış ve insanlarda kitaba karşı bir merak ve heyecan

uyandırmıştır. Farklı dillerde yazılan eserleri örneğin, Hz. Süleyman ve Lokman

Hekimi İmran dili (İbranice), İskender-i Yunanî ve Felatun dili (Grekçe) ve

Seyyid Nasır Bağdadî dili (Farsça) eserleri tercüme ederek ya da ettirerek

kullanmıştır. Arapça ve Farsça’sı çok iyi olduğu için bu kaynakları kullanmada bir

sıkıntı çekmemiştir.

Yazdığı her türlü eseri, yakın çevresindeki dostları, himayesine girdiği

padişah ya da şehzadeler vasıtasıyla saraya sunmuş ve mutlaka karşılığında maddî

ve manevî bir şeyler elde etmeye çalışmıştır. Hazırlayıp saraya sunduğu eserler

halkın okuyup öğrenmesi için bizzat devlet eliyle Anadolu, Balkanlar ve Arap

yarımadasında dağıtılmış ve yaygınlaştırılmıştır.

Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim devrinde yaşayan

Firdevsî bu padişahlardan aldığı ihsan ve bağışlar sayesinde mensur manzum,

dinî, tasavvufî, edebî, ahlakî, felsefî, tıbbî ne kadar eser varsa toplamış

ansiklopedik bir yazar unvanı kazanmıştır. Yazarımız uzun süre Bursa’da

yaşamış, temel dinî ve edebî eğitimini burada tamamlamıştır. Müellif Bursa’da

yaşarken hocası Abdullah el İlâhî hakkında küçük bir menkıbe de yazmıştır49

Sonuç itibariyle düzenli bir eğitim öğretim görmeyen yazarımız, eğitimini hayat

mektebinde tamamlamış ve bütün bilgi birikimini, tecrübesini ve kazanımını

bizlerle paylaşmıştır.

49 İsmail Beliğ, a.g.e , s. 142.

23

3-Düşünce Dünyası ve Kaynakları

Firdevsî-i Rûmî klasik anlamda ne sadece tarihçi ve ne de bir edebiyatçıdır.

Üretken bir yazar, usta bir mütercim, başarılı bir derleyici, mütevâzı bir muhaddis

ve müfessir ve hatta biraz da filozoftur. Bu nedenle yazarımızın düşünce dünyası

geniş, hayalleri engin ve ufku sonsuzdur.

Firdevsî-i Rûmî’nin eserlerini okurken dikkatlice bakılacak olursa hemen

görülür ki, hangi bilgi ya da düşünceyi nereden alırsa alsın çok az ya kitabının

girişinde kullandığı eserleri isim olarak vermiştir, ya olayların akışında

zikretmiştir veya bir başka eserinde, kullandığı kaynakları dipnot şeklinde

aktarmıştır. Genellikle de kullandığı eserlerden daha iyisini oluşturduğunu

anlatmak ve kendisini övmek için mutlaka yararlandığı kişi ya da eserlerin ismini

zikretmiştir. Bu yaklaşım onun bilimsel yönünü ortaya koyduğu kadar, düşünce

dünyasının ipuçlarını da vermektedir. Yararlandığı eserlere bakılarak hangi ekole-

meşrebe mensuptur, kimlerin etkisi altında kalmıştır, gezip gördüğü yerlerde

çağdaşlarından kimlerle görüşmüştür, çağını nasıl anlamıştır, kendisinden

öncekiler hakkında neler biliyordu? Bu soruların tamamının cevabını ancak kendi

eserlerini tarayarak ortaya çıkarabiliriz.

Yazılarında kaynak olarak kullandığı eserleri genel olarak tasnif edersek,

düşünce dünyasının sınırlarını çizebiliriz. Kütüphanesindeki eserlerin listesi

çıkarılırsa, bir Osmanlı aydınının müracaat kitapları tesbit edilmiş ve bu sayede

belki Türk kütüphanecilik tarihine bir nevi katkı sağlamış oluruz 50.

Her millet ilim ve kültür hayatını devam ettirebilecek âlimlerini yetiştirir.

Yetişen bu kadro, mevcut bilgilerin üzerine yenilerini koyarak ilmin

Yükselmesine yardımcı olurken daha sonra gelecek kuşaklar için yeni kapılar

açarlar. Bilgi kaynakları arasında zikredilen unsurlardan şüphesiz en önemlisi

kitaptır. “İnsanımız, XV. ve XVI. yüzyıllarda bilgi ihtiyacını, mektep-medrese,

mescid-cami, zaviye-tekkelerde karşılamıştır. Gündelik hayatında ise üç temel

kaynaktan beslenmişlerdir. Kuran-ı Kerim, Hadis-i Şerifler ve insanın kitabı, ki

bunlar özellikle âlimler, ârifler ve sanatçılardır”51. Firdevsî-i Rûmî bu anlamda

50 İsmail Erünsal, The catologue of Bayezid II.s Palaca Library, Kütüphanecilik Dergisi, İstanbul1992, s. 56-57; Mustafa Kara, XIV-XV. yüzyılda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar,Uludağ İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 8, Bursa 1999; S. 29-58. Ali İhsan Karataş, OsmanlıToplumunda Kitap, (XIV-XVI. Yüzyıllar), Türkler, c. II, Ankara 2002, s. 898-901.51 Mustafa Kara, a.g.e., s. 29-31.

24

hem âlim hem de bir sanatçıdır. Kitapları ile kendi çağını aydınlatmaya

çalışmıştır.

Yazarımızın kullandığı kaynakların (kitapların) incelenmesi o devrin fikir

ve kültür hayatına dair önemli bir gösterge olarak da kabul edilmelidir.

Yararlandığı eserler bir bütün olarak değerlendirildiği zaman hangi meşrebe

mensup olduğu rahatlıkla görülebilir. Örneğin Fıkıhta İmam Câfer-i Sâdık, İmâm-

ı Âzam Ebû Hanife ve İmâm-ı Şâfi’yi referans olarak kullandığı görülmektedir.

Ehl-i Sünnet kaynaklara ve fıkha müracaat etmesi bizi yazarımızın sünnî geleneğe

mensup olduğu kanaatine götürmektedir. Ancak onun yazılarında yer yer Hz Ali,

Hz. Hasan ve Hüseyin’in medhiyelerine, Ebu Müslim Horasanî atıflarına, İslam

kahramanlarından ve Abdalân-ı Rûm’un önderlerinden Seyyid Battal Gazi ve

Hacı Bektaş-ı Veli hakkında övgü dolu sözlere de rastlanılmaktadır:

Haydar-i kerrâr hakdur pehlevan-ı ber-güzîn

Müctebâ Murtazâ u Muktedâ u nâm-dâr

Hel-etâ şanuna geldi bu hadis-i kudsidür

La fetâ illa Ali illa la seyfe illa zu’l-fekâr

Kurretü’l-ayn-i Muhammed’dür Hüseyile Hasan

Seyyideyn u bihterîn u envereyn ü ihtiyâr

Alü evladı hakkıçün

Hacı Bekdaş-i Veli hakkıçün

Mir Seydi Seyyid Gazi hakkıçün

Hacı Bekdaş’un niyazı hakkıçün 52.

diyerek Ehl-i Beyt’e saygı ve tazimlerini sunmuştur. Ancak sünnî fıkıh imamları

ve Ehl-i Beyt’e olan saygısına bakılacak olursa geleneksel anlamda bir Osmanlı

sünnîsi olmadığı görülmektedir.

Firdevsî-i Rûmî, eserlerinde kullandığı kaynakların künyesini tam olarak

vermemiştir ya sadece kitap ismini vermiş ya da müellifin yalnızca adını zikr

etmiştir. Aldığı bilgiyi hangi eserinde ne şekilde kullandığını da bazen

belirtmemiştir. Yazar yalnızca Hakikat-nâme adlı eserinde kütüphanesinde

52 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. XIII.

25

bulunan ve sıkça kullandığı eserlerden elli bir tanesinin adını zikretmiştir. Biz

Firdevsî’nin eserlerinde geçen bütün kitap ve yazar isimlerini bir araya getirerek

yazarın kaynakçasını, yazar isimlerine ve eserlerine göre belirlemeye çalıştık. Bu

eserlerden ilgili bölümlerde kısaca söz edildiği için burada o esereler hakkında

açıklama yapılmamıştır. Firdevsî-i Rûmi’nin kaynak olarak kullandığı eserleri ve

yazarlarını alfabetik sıraya göre şu şekilde sıralayabiliriz.

Firdevsî-i Rûmî’nin Kitaplığı

Abdullah el İlâhi: Vahdet-nâme-i İlâhî, Necâtü’l-Ervâh, Dîvan, Zâdü’l

Müstakiym, Risâle-i Tasavvuf, Tarikat-nâme, İlâhî-nâme, Esrar-nâme, Fütuhât-ı

İlâhî, Keşfü’l-Vâridat, Kitabü’l Kâinat

Abdullah Bin Ömer el-Kâdı Beyzâvi: Nizamü’t-Tevârih; Abdulkerim

Kuşeyrî: Risale-i Kuşeyrî, Ahd-i Atik (Tevrat). Abdürrezzak Kâşânî, Kitâb-ı

Te’vilât-ı Kâşânî. Ahmedî: İskender-nâme, Dâsitân-ı Tevârîh-i Âl-i Osman, Işk-

nâme, Esrar-nâme, Dîvan, Tervihü’l-Ervâh

Ahmed-i Dâî: Ferah-nâme, Ukûdu’l Cevâhir, Miftahü’l- Cenne.Ali el-Kureşî el-Bûnî : Şemsü’l-Maârif ve’l Letâifü’l-Avârif.

Aziz b. Mahmud en Nesefî, Kitâb-ı Şerh-i Ehâdis-î Nebeviyye

Barak Baba Risalesi Şerhi (Şerh-i Risâle -i Barak Baba)

Bedreddin Mahmud b. Sıbt el-Mâridî: Ed-Dakaik fi Ma’rifeti Hisabi ed-

Derec ve’d Deka’ik; Beydebâ: Kelile ve Dimne; Davud-ı Kayseri: Kitab-ı Davud-ı

Kayseri; Enverî: Düstur-nâme, Fahreddin er Râzî: Kitab-ı Esrarü’t Tenzil,

Mefâtihü’l Gayb.

Ferîdüddin Attar: Mantık et Tayr, Esrar-nâme, Muhtar-nâme.

Firdevsî-i Tûsi: Şeh-nâme

Gülşehrî: Kerâmât-ı Âhi Evran, Mantıkü’t Tayr (Tercüme) Felek-nâme.

Hacı Bektâş-ı Velî: Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Veli.

Hamzavî: Câmiü’l Meknûnat, Hamza-nâme.Hüseyin Kâşifî: Kitab-ur Reşâhat (Reşahât’ü Ayn’ül hayat).

İmam-ı Gazâli: Kimya-i saâdet, İhyâ-ü Ulûm’id-Din, el Munkız Min

ed’Dalal; İmâm-ı Şâfîi (Muhammed İbn İdris): Er-Risale; İmâm-ı Âzam Ebu

26

Hanife: Fıkhü’l Ekber, İmâm-ı Ebû Yusuf: Kitabü’l Haraç, İhvan-ı Safâ: Er

Risale. İbn’ül-Kesir Ebu’l Fida İsmail: El Bidâye ven Nihâye, Kasım Envar: Enis-

ül Ârifin, Enis ül Âşıkîn, Kur’an-ı Kerim ve Meâl-i Hakim, Mercimek Ahmed:

Kâbus-nâme, Garâibü’l Mevcûdat, Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî: Mesnevî

Mevlana Nureddin Abdurrahman b. Ahmed El-Câmi (Molla Cami):Silsilet

üz zeheb, Kitab-ı Nefâhat’ül üns Min Hazarât’il Kuds, Muhammed İbn-î Cerir

Et’Taberî: Tarih’ül Ümem ve’l Mülûk

Muhyiddin İbni Ârâbi: Fütühatü’l Mekkiye, Fususü’l Hikem, el Kudüs

(Risalet’ü Ruhu’l Kuds); Risâle-i Envar, Molla Miskin: Kitabü’l Maâriç.

Nâsîrü’d-din Ömer El Beydâvi: Envâr u’t-Tenzil Esrâr ü’t-Te’vil.

Nasırü’d-din Âhi Evren: Kitab-ı Fegıyre’tül-Mübtedi ve Tezkiretü’l

Muhtedî, Câmeşuy-nâme, Firâset–nâme; Nâsîrü’d-Din Tûsî: Ahlâk-ı Nâsıriyye.

Necmeddin-i Dâye: Zübdet’ül-Hakâyık, İrşâdü’l Mürid.

Nizâm-î Gencevî: Hüsrev-nâme, Sadreddin-î Şîrâzi:(Molla Sadra) Risale-i

Mebde ve Meâd, Risale-i Dîniyye, Sadreddin-i Konevî: el-Fükuk, En-Nusûs fi-

Tahkik et-Tavri’l-Mahsus, Tabsira’t-ül Mübtedi ve Tezkire’t-ül Müntehi, Kitâb-ı

Hadikat’ül Maârif, Sâdi: Bostan ve Gülistan

Selman-ı Sâveci: Çemşid u Hurşid, Firak-nâme; Süleyman Çelebi: Vesilet-

ün Necât (Mevlid), Şeyhî: Har-nâme, Hüsrev ü Şirin; Şeyhoğlu Mustafa: Hurşid-

nâme, Marzuban-nâme, Kâbus-nâme; Serezli Sadî: Süleyman-nâme; Şihabeddin

Hemedâni: Kitab-ı Zahiretü’l Mülûk, Kitâb-ı Kudsiyye fî Esrar-ı Nakd’ül Hâşiye;

Yakup B. Mehmed: Hüsrev ü Şirin (Tercüme),Yazıcıoğlu Ahmed Bican: Acaib’ül

Mahlûkat-ı Kebîr, Dürr-i Meknun, Kitabü’l- Münteha el-Müşteha ale’l Fûsus,

Bostan-ül Hakâyık, Envârü’l Âşıkîn

Yazıcıoğlu Mehmet Bican: Muhammediye; Yunus Emre: Risâlet’ün

Nushiyye.

Müellifin kullandığı eserlere dikkat edilirse; görülür ki, kendisine kadar

ulaşan ama bir kısmı günümüzde mevcut olmayan her türlü eseri bir şekilde

görmüş, yararlanmış ve kaynak olarak kullanmıştır.

27

Yazarın kullandığı eserler arasında en dikkati çeken nokta ise hem selefi

hem de sûfî eserlerden aynı oranda yararlanmış olmasıdır. Bu anlamda Firdevsî;

uzlaşmacı yapısıyla cemaatler üstü bir anlayışı temsil etmiştir.

Tarihçiliğine gelince, bir anlamda kendisinden önce yazılan ve kendisine

ulaşan klasik İslam Tarihiyle ilgili hemen bütün kitapları temin etmiş ve kaynak

olarak kullanmıştır. Osmanlı Tarihinin erken dönemlerinde yazılan, destanî tarih

olarak niteleyebileceğimiz ancak bu gün kaybolduğuna inanılan nadide iki önemli

eseri temin ederek, dip not kullanmadan kendi eserleri arasına almıştır. Bu eserler

Serezli Sâdî’nin Süleyman-nâmesi ve Hamzavî’nin tarih kitabıdır.

Sanatçımız bir ansiklopedist unvanını hak etmek istercesine, bütün

bilimlerle yakından ilgilenmiş ve birçok alandaki eserleri kitaplığında

bulundurmuştur. Bu eserleri ise gelenek üzere gerektiğinde istihraç etmekten

çekinmemiştir. Çok boyutlu bir yazar olan Firdevsî-i Rûmî, tarih, edebiyat,

İlahiyat, mitoloji, askerlik, astroloji satranç ve tılsım dâhil, ilgisini çeken her

alanla bizzat meşgul olmuştur.

4– Edebî Şahsiyeti

Yazar, Satranç-nâme-i Kebir adlı eserinin giriş bölümünde, II. Bayezit’in

meclisinde oturup padişahla konuştuğunu, padişah tarafından hatırı sorulduğunda

zâtı şâhânelerine bir hediye sunamadığından yakındığını ve padişahın kendisini

överek şöyle söylediğini rivayet etmiştir: “Vilâyet-i Osmanî’de elfâz-u ibâret

fesâhat u belâgat melâhat içinde çâbuksün nazım nesir düzmekte kademun dölek

(uygun) ve tab’un bâbdur (elverişli) ve lafzı ma’nâ cem eylemekte hâtırun yavlak

tîzdür ki hazretün hıredmend-ü nikraydur ve söz dizginine malik ve dillilük (nükde

perdazluk) meydanında şeh-süvârsın maârif ve âlemde, Vilâyet-i Rûm, Memleket-

i-Arab’a ve Diyar-ı Acem’de iştihar bulursın ve her hikmet altında bir hikmet ve

her söz tertip altında bir lâtif tertib ile mahbub ve turfe ma’ni bağlamak

te’lifine”53 diyerek, padişahın kendisi hakkında iltifatta bulunduğunu ifade

etmiştir. Metinde özetle: Osmanlı ülkesinde Osmanlı dilini kullanmakta beliğ ve

fasihsin, sözlerin açık ve anlaşır, nazm ve nesirde üretken, söz döşemekte kamu

san’at ehlinin sarrafısın, Eserlerin Anadolu, Arabistan ve İran’da yayılıp şöhret

bulmuştur. Her sözün hikmetlidir. Sanat ve edebiyatın zirvesindesin. İfadelerinde

53 M. Ata Çatıkkaş, Satranç nâme-i Firdevsî, TDA., S. 37, İstanbul 1975, s. 192-193.

28

bir latefet vardır. Söz söylemekte ustasın demiştir. Kutb-nâme adlı eserinde ise

kendini:

Her kelâmum mev’ize’dür yâ habîbHak Kelâmundur hadîse key karîb

Dürr ü gevherdür sözüm sâfî cevâbO cihetden mû’teberdür bu kitâb

Hem-çû men Firdevsî misli kâm-yâbİderin te’lîf r’ânâ bir kitap

Kemteri Firdevsi dür hâr u hâkirGör ni nazm dür anun dil-pezir

diyerek, her sözünün dostlar için bir öğüt ve hak kelamından bir parça olduğunu

iddia etmiştir. Üstadının Firdevsî Tûsî, sözlerinin inci mücevher kadar değerli

olduğunu söylemektedir. Diğer yandan çok beğendiği Genceli Nizâmî, Hâfız ve

Enverî ayarında bir şair olmamakla beraber önemli bir şair olduğunu sık sık

rastlanan fahriyelerinde yani övgülerinde görebiliyoruz 54.

Ne var ki, ne yazarın çağdaşı Osmanlı şairleri ne de sonraki tezkire sahipleri

onun şairler arasında yeri olmadığını belirtmiş ve adından hep küçümseyerek söz

etmişlerdir. Ondan söz eden ve önemli bir yazar olan Lâtîfî; Firdevsî-i Rûmî’nin

edebiyatçılığı için “Amma ne nazmında nezâket ü lezzet ve ne nesrinde letâfet ü

halâvet (tatlılık) var. Yalnızca, halk hikayecileri ve masalcıları arsında yer

bulabilir. Zaten avâm cahildir, edebiyattan zevk almaz”55 demiştir. Latîfî,

Firdevsî’nin sadece çalışkanlığı ve derleyiciliğinden övgüyle söz etmiştir.

Kendisinden sonra gelenler ise aynen Latîfî’yi tekrar etmişlerdir.

Uzun Firdevsî’yi en amansız bir biçimde eleştiren ünlü tarihçi Gelibolulu

Mustafa Âlî olmuştur. Künh’ül Ahbâr’ında onun için “... mezbûrun nezâket-i tab-ı

üç yüz altmış kitâbdan ma’lûmdur ki “el ilmu noktatun kessereh’ül câhilûn”, (ilim

bir nokta idi onu cahiller çoğalttı) kelâmına mâ-sadak (uygun) düşmüş. Kütüb-i

tevârih’de birer fasılla eda olunan kıssa’yı kelimâtı gereksiz çoğaltarak

okumaktan veyahut yazılmaktan alıkoymuş, “Ke-meseli’l-himârî yahmelü esfara”

(kitap yüklü eşekler misali) ayetine kendüyi mazhar düşürmüş. Garâbet bundadır

ki okumaya değecek bir kıt’ası dahi yoktur. Yazdığı bütün eserleri temâmen

54 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 4.55 Latîfi, a.g.e. , s. 425.

29

basıma hazır hale getirseler bir rubâîsine dest-rest bulmuş kimesne bulunması

kabil değildir... Firdevsî-i Tûsî’nin rûhı, mezkur ile aynı mahlası kullanmaktan acı

çekmektedir ve bunun eş’ârı okınan vilâyetden esen yil tokandukça mezârında

merhum acı çekmektedir. N’olaydı her şâ’ir liyâkatına göre mahlas ihtiyar ideydi.

Bu bâbda Sultân’uş-Şuarâ fermânına muhâlefet câiz olmayup, ta’yîn-i mahlas-ı

ehass anlardan ruhsatla zuhûra geleydi”56 demiştir.

Gerçi, Osmanlı Devleti döneminde yazılan tezkireler ve tabakât kitaplarında

kişiler için söylenen bütün sözler ve varılan yargılar bugüne kadar doğru kabul

edilmiş değildir. Ancak tenkitlerin ağırlığına dikkat edilirse tezkire sahiplerinin

çok da tarafsız ve gerçekçi olduklarını söylemek mümkün görülmemektedir.

Firdevsi ile ilgili yorum ve eleştirilerin hakaret boyutuna vardığına bakılırsa sanki

daha çok Firdevsî-i Rûmî’nin muarızlarının düşünce ve iddiaları edebiyat

kitaplarında yer almış ve yaygınlaşmış gibidir. Bursalı Mehmed Tahir’in

“Süleyman-nâme’nin saraydan eksik iadesinde rakiplerinin kıskançlık ve

ihbârının da etkili olduğunu söylemesi”57 bu kanaatimizi doğrulamaktadır.

Yazarın geniş edebî bilgisine, sıkça kendisini övmesine ve çok sayıda eser

yazmasına rağmen, başarılı bir şair olmadığı genel olarak kabul görmektedir.

Ancak tarihi olayları abartılı bile olsa edebî bir dille aktarabilmesi,

teşhisleri, tasvirleri, mecazları, nesirdeki ustalığı hele hele Türkçe konusundaki

hassasiyetleri cidden kayda değerdir. Klasik Osmanlı çağında Arapça ve Farsça

yazmanın çok yaygın olduğu bir dönemde yazarın eserlerini Türkçe yazdığı

düşünülürse Uzun Firdevsi’ye yönelik ağır eleştirilerin arkasında sadece

şairliğinin zayıflığı değil, düşünce dünyası, Türkçeciliği ve aykırı bulunan

eserlerinin de bazı yazar ve devlet adamlarını rahatsız etmiş olabileceği

söylenebilir.

Örneğin Lâmîi, divanında, tarihçimizden rahatsızlığını şöyle ifade

etmektedir:

“Süleyman-nâme’dür Firdevsî ya’nî

Komış bir dûzahı meydân içinde

56 Gelibolulu Mustafa Âl-i, a g e. , s. 154.57 Bursalı Mehmed Tahir, Uzun Firdevsî (Firdevsî-i Rûmî), Türk Yurdu, S. 75, İstanbul 1915, s.37.

30

Götürüp hükm-ile kâtipler hep

Acâyip cem’ider devrân içinde

İdüp tasvîr-i divân-ı Süleymân

Öger kendüyi her dâstân içinde

Görenler didiler hoş virdi sûret

Yazup kendüyi ol dîvân içinde”58.

Firdevsî-i Rûmî ise kendi eserinde Lâmîi’yi haklı çıkarırcasına kendisini

şöyle övmektedir:

“Dâsitânun sohbetini kıl keremSöz ile gönülleri eyle nerm

O Nebî’nin kıssasın yâd eylegil

Müstemi’ kâmil dilin şâd eylegil”59.

N. Sami Banarlı’ya göre ise Firdevsî-i Rûmî’nin eserlerinde “büyük yer

tutan manzum bölümlerin sanat değeri azdır. Daha büyük kısmı teşkil eden nesir

kısımlarının ise dikkate değer tarafı, bu nesrin çok sâde, halk söyleyişine çok

yakın ve mesela Dede Korkut Hikayeleri’ndeki Türkçe’yi hat ırlatan bir lisanla

yazılmasıdır” 60 diyerek, şairliğinin zayıf olduğunu ifade etmiş ama nesirdeki

yerini Dede Korkut’ a benzetmiştir.

Firdevsî-i Rûmî’den Türk Firdevsî’si diye söz eden ve Süleyman-nâme’yi

Türk Edebiyatının en büyük eserlerinden birisi sayan Vasfi Mâhir Kocatürk ise,

Firdevsî’yi “dilde ve ruhta Türk ve halk zevkine bağlı” bir sanatçı olarak kabul

etmektedir61. Uzun Firdevsî’nin sanatçılığı hakkında şunları söylemek

mümkündür:

1- Uzun Firdevsî, Osmanlı Devleti’nde yaşadığı çağın önde gelen

ansiklopedistidir. Her türlü bilgiyi ustaca ve sistemli olarak kullanmış ve

kullanıma hazır hale getirmiştir.

58 Lâmîi, Lâmîi Divan-ı, İstanbul Ün. Ktp. T.Y. s. 671.59 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. 72, s. 49.60 N. Sami Banarlı, Türk Edebiyatı Tarihi, c.I, İstanbul 197, s. 503.61 Vasfi Mâhir Kocatürk, Türk Edebiyatı Antolojisi, İstanbul 1975, s. 92.

31

2- Eserleri öğretmek amacıyla yazıldığı için didaktik niteliktedir. Öğrendiği

her bilgiyi okuyucuya aktarmayı amaçlamıştır. Bunu yaparken de sık sık gramer,

aruz hataları yapmıştır. Çok başarılı bir şair olduğu söylenemez.

3- Firdevsî, bildiklerini gereğinden çok sözcükle anlatmak çabasında olup,

çok sık tekrara başvurmakta, eş anlamlı kelimeleri çokça kullanmaktadır.

4- Eserlerinde mübalağalı bir dil kullanmıştır. Devrinin devlet adamlarına

özellikle de in’am ve ihsanda bulunan saray çevresine övgüler yağdırmış

kendisine himmet etmeyenleri ağır bir dille eleştirmiştir. Tasvir ve teşbihlerinde

ise daha çok İran mitolojisinden örnekleri seçmiş ve kullanmıştır 62.

5- Firdevsî-i Tûsî’nin Şeh-nâmesini örnek alarak yazan müellif, Türk

edebiyatında “Rumeli’deki fetihleri anlatan, tarihî gerçeklere ve şahsî

müşahedelere dayanan yerli tasvirleri ile” yeni bir tarzın öncüsü olmuştur 63.

6- Sanatçı yönü zayıf olmasına rağmen Firdevsî’nin yazılarında Anadolu

Türkçesi kullanması, eserlerinin Türk diline kaynaklık etmesi açısından çok

önemli sayılmalıdır. Dilimizi zenginleştirecek bütün yöntemleri bilinçli olarak

denemiştir. Bu çağın Türkçeciliğine uygun eserler vermiştir 64.

Eserlerinde Türkçe kelimelerin çokluğu, ki bu kelimelerin çoğu yalnızca

Anadolu’ya has olmayıp, Türkçe’nin kullanıldığı Türk coğrafyasında yaygın

olması, hatta Uygurlar, Karahanlılar döneminden izler taşıması, Türk dili tarihi

açısından da anlamlıdır. Öyle anlaşılıyor ki, XV. yy. sonuna kadar Türk

dünyasında ortak bir dil kullanılıyordu ve Anadolu’da Türkistan diyalektlerinin

etkisi canlılığını koruyordu. Kültürel olarak da ortak dilin yerel boyutta bile

kullanılabilmesi Türk toplumlarının geniş coğrafî ayrılıklara rağmen bütünlük

oluşturabildiklerinin en canlı delili olarak görülmelidir 65.

Sonuç olarak yazarımız, bütün bilgileri elde ederek kendini saray çevresine

kabul ettirebilmek için bitip tükenmez bir çaba harcamıştır. Nerede yeni ve

bilmediği bir şey görmüşse dağarcığına koyabilmek için büyük bir tutkuyla ileriye

62 İbrahim Olgun, Uzun Firdevsî ve Türkçeciliği, Ömer Asım Aksoy Armağanı, Ankara 1987,s.190-191.63 Ahmet Atilla Şentürk, XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde Edebî Tasvirler, Ankara2002, s.504.64 Kemal Yavuz, XIII ve XVI Asır Dil Yadigârlarının Anadolu Sahasında Türkçe Yazılış Sebeplerive Bu Devir Müelliflerinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri, TDA. S. 27, İstanbul 1983, s. 54.65 İbrahim Olgun, a.g.e. , s. 190-191.

32

atılmıştır. Kendi kendini yetiştirmek için durmadan uğraşmıştır. Böylece

edebiyatı, bu bilgileri sergilemek için bir araç olarak kullanmıştır.

5– Sarayla İlişkileri

Türk devlet geleneğinde “saray” devlettir. Devlet; kudret, ülke dahilinde en

üstün kuvvet ve emretme gücüdür 66. Yaygın kabule göre Türkler devletçi bir

anlayışa sahiptir ve devlet; kutsal sayılmıştır. Kişinin sarayla ilişkileri de devletle

ilişkileri anlamında mütalaa edilmektedir. Bu husus Firdevsî-i Rûmî için de

geçerlidir. Bugüne kadar bilinen ve iddia edilen şu ki: Firdevsî, gayri sünnî

(Heteredoks) bir kimlik taşımaktadır. Bu sebeple de Osmanlı sarayına muhalif

olup, Safevîlere daha yakındır ve hatta Celâli isyanlarına bile katılmış olup,

kendisine ölüm yeri olarak da İran’ı seçmiştir 67.

Bu iddia Firdevsî’nin hayatının doğru anlaşılmasını zorlaştırırken

unutulmasına da haklı gerekçeler oluşturmaktadır. Hâlbuki eserleri dikkatlice

okunursa, bu iddiaları doğrulayacak kuvvetli deliller bulmanın mümkün olmadığı

görülecektir. Özellikle Ehl-i Beyt’e olan muhabbeti, Hacı Bektâş-ı Velî Vilâyet-

nâme’sini yazması, Barak Baba Risale’sini tercüme ve şerh etmesi ona Alevî

olduğu isnadını yüklemektedir. Esasında ise bu durum yazarın hayatının ve

zihniyet dünyasının yalnızca bir boyutunu teşkil etmektedir.

Orta Çağ’da, Doğu’da ve Batı’da, monarşilerde devlet; patrimonyal yapıda

olup egemenlik gücü, mülk ve tebaa, mutlak biçimde hükümdar ailesine ait

sayılırdı ve yalnız onun lûtuf ve inayetine erişenler, toplumun en şerefli ve zengin

tabakasını oluştururdu. Hanedanlar arasında rekabet ve üstünlük yarışı, yalnız

muhteşem saraylar, hizmetlilerde değil; ilim ve sanatın hâmiliğinde de kendini

gösterirdi.

Osmanlı Devleti, Patrimonyal bir devletti. Patrimonyal devlette yüksek

kültür, yalnız “yüksek saray kültürü” olarak var olmuştur. Hükümdar sarayı ve

ekâbir sarayları, toplumda şeref ve itibârın, servet ve becerinin tek kaynağı ve

sığınağı idi. Osmanlı Devleti’nde en yüksek mimar, sarayın mimar-başısı, en iyi

66 Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, İstanbul 1997, s. 106.67 Firdevsî-i Rûmî’nin İran da öldüğü yaygın ve yanlış bir yargıdır. Daha çok rakiplerinin eleştirisive kısmen gayrı sünni olarak bilinmesinin tabii sonucudur. Firdevsî’den söz eden hemen bütüneserler bu noktada hemfikirlerdir. Latîfî, Tezkire, s. 56, 57; Âl-i Künhü’l Ahbar, s. 142-144;Beyanî Tezkire, s. 213; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, s. 105; Mehmet Süreyya,Sicilli Osmanî, c.II, İstanbul 1996, s. 536; M. Fuad Köprülü, a.g.m. , s. 651; Şehabettin Tekindağ,Şah Kulu Baba Tekeli İsyanı, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 3, yıl 1967, s. 34.

33

kuyumcu, sarayın kuyumcu-başısı ve en gözde şair, padişahın ilgi ve lûtfuna lâyık

görülen Sultan’uş-şu’arâ idi. Bilgin ve sanatkâr; hükümdarın prestijini, sarayın

nâm u şânını yüceltmek için gerekli ögeler sayılırdı. Bilgi ve sanatın koruyucusu

olan hükümdarın, hakem sıfatını hakkıyla yerine getirebilmesi için kendisinin de,

ilim ve sanattan payı olması gerekirdi. Osmanlı devletinde her türlü nimet ve

mertebe, yalnız ve yalnız hükümdardan kaynaklandığı için buna erişmek isteyen

namzetler arasında kıyasıya bir rekabet, bazen de haset ve entrika egemendi 68.

Türk devlet adamları, her türlü bilimsel faaliyeti desteklemiş, bilim ve sanat

adamlarını teşvik ve himaye etmişlerdir. Bunun içindir ki bütün başkentler hatta

sancak merkezleri bile bilim ve kültür merkezi haline gelmiştir. Bu durum

Osmanlı şehir merkezleri için daha doğrudur. Şehzadeler ve Padişahlar, bilim ve

sanat adamları ile iç içe olmuşlardır. Medreseler, tekkeler, zâviyeler açılmış,

sanatçılara bağışlar ve ihsanlar dağıtılmıştır. Bu politika, bir devlet geleneği

olarak sürdürülmüştür.

Osmanlı sultanları belli zamanlarda topladıkları ulema ve şuarâ

meclislerinde hakem rolü oynarlardı. II. Murat’tan beri Sultanların, şiirlerini

toplayan birer divan tertip edecek kadar şairlik yeteneği kazandıkları

bilinmektedir. Hatta sanat ve bilim eserlerinin kalitesini ve sanatkârın şöhretini

çoğu kez hükümdar belirlerdi. Bir eserin makbul ve muteber olması her şeyden

önce sultanın iltifatına bağlı idi. Sultânü’ş-şuârâ seçilmek, in’am almak için şâirin,

ilkin şuâra meclislerine çağrılması, sultana bir kaside sunması, takdir edilip bağışa

layık görülmesi gerekli idi 69. Bu girişten sonra şimdi bir sanatçı olan Firdevsî-i

Rûmî’nin, patron olan Osmanlı Sultanları ile ilişkisine geçebiliriz.

a- Firdevsî-i Rûmî’nin Şehzâde Korkut ile Olan İlişkisiFirdevsî-i Rûmî, hayatının önemli bir kısmını Osmanlı saraylarına yakın

geçirmiştir. Sarayla olan ilişkileri Şehzade Korkut’un Manisa valiliği döneminde

başlamıştır. Firdevsî, Şehzade Korkut’un hususi tarihçisidir. Firdevsî, Kutb-nâme

adlı eserinde Şehzade Korkut’tan sıkça söz etmektedir.

Şehzade Korkut’un (1470-1513) unvanı Eb’ul hayr Muhammed’dir. Sultan

II. Bayezit’in sekiz oğlundan birisidir. Fatih Sultan Mehmet’in ölümü üzerine

İstanbul’da babasına vekâleten on yedi gün padişah naipliği yapmıştır. Amasya,

68 Halil İnalcık, Şair ve Patron, Ankara 2003, s. 9-16.69 Halil İnalcık, a.g.e. , s. 9-11.

34

Saruhan, Antalya ve Hamid İli sancak beyliklerinde de bulunmuştur. Şehzade

Korkut bir yönetici olmaktan çok bir bilgin ve bilginlerin koruyucusu idi. Sarayı

bir akademi gibi şair ve bilginlerin çalışma ve toplantı yeri haline gelmişti.

Eğitimine büyük babası Fatih Sultan Mehmet özel bir itina göstermişti. Tasavvuf,

fıkıh, kelam ve ahlaka dair eserleri, bir de divanı vardır. Şehzade Korkut ayrıca

seyahati sırasında kütüphanesini atlarla nakletmesiyle ünlüdür 70.

Firdevsî-i Rûmî’nin sarayla ilk ilişkisi Şehzade Korkut’la olan yakınlığı

sayesinde başlamıştır. Yazar ünlü eseri Kutb-nâmesinde Şehzade Korkut’tan

Midilli adasının fethini anlatırken şöyle söz etmektedir:

“Şâh Korkud bin Sultan BâyezidGeçdi tahta düşmeni oldı kadîd

Tıfliken buldı kemâliyle cemâl

Şems ü mâhe yetürüb naks u zevâl

Devletile ‘akl idüp tâlim-i hak

İstedi fermân kıla iklîm-i hak

Vâris-i Sultan Muhammeddür Emîr

Şâhdan evvel Padişehdi taht-gîr

Cümle şehden yücedür bahtı anunŞehr-i Mağnisa durur tahtı anun”71.

Firdevsî-i Rûmî’nin şiirlerinden açıkça anlaşılıyor ki; “Şah Korkut

Bayezit’in oğludur. Fatih Sultan Mehmet vefat edince daha çocukken, babasına

vekaleten tahta geçirildi. Devleti akıllıca yönetti. Şehzade Korkut Sultan

Muhammedin vârisidir. Babasından önce padişah olmuştur. Vekâlet dönemi

bitince Manisa’ya sancak beyi olarak tayin edilmiştir.72 Gerçi Manisa onun için

azdır. Şah Korkut Osmanlı sarayına namzet ve şahların şâhıdır. Onun paşası

70 İsmail Hâmi Dânişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. II, İstanbul 1967, s. 4; M. TayyipGökbilgin, Korkut Md., İ.A. c. VIII, İstanbul 1988, s. 856- 860; İ.Hakkı Uzunçarşılı, OsmanlıTarihi, c. II, Ankara 1983, s. 162.71 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 71.72 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 162; Yılmaz Öztuna, Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul 1986,s.132; Joseph Von Hammer, Osmanlı Tarihi, (Çev. M. Ata), c.I, İstanbul 1997, s. 204.

35

İskender, zamanın İskenderi gibidir. Şah Korkut’un benzeri ancak Muhammed

Sebüktekin’dir ”73.

Yazar devamında, ben Firdevsî, şahın nimetini yedim hakkını bilmeliyim, tâ

ölünceye kadar onun hasmına kılıç çalmalıyım. Yediğim tuz ekmeğin hakkını

bilip yoluna başımı koymalıyım. Tâ ki desinler, Şah Korkut’un kulu, yediği

ekmeğin hakkını bildi. Cânım sana kurban edem, yeter ki sen bâki dur, tâ haşr

olunup sur çalınana kadar. Demiyorum, bana gerçekten can baş gerek, lakin; kılıç

eri, çok yoldaş gerek. Aslanlar gibi kahramana, halkıma baş olmak gerektir

demektedir 74.

Müellif bir süre Manisa’da Sultan Korkut’un sarayında yaşamıştır. H. 904

(1498) de Süleyman-nâme’nin 281. meclisine kadar olan bölümünü burada

tamamlamıştır75. Sultan Korkut’un sarayında yaşarken kütüphanesinden

yararlandığı da düşünülebilir. Şehzade Korkut hazin bir şekilde öldürülünce

Firdevsî-i Rûmî İstanbul ve Balıkesir’e dönmüştür.

b- Firdevsî-i Rûmî’nin Fatih Sultan Mehmet ile İlişkisiFirdevsî-i Rûmî’nin Sultan Fatihle başlayan ilişki ve irtibatını yine kendi

eserinden ve kendi dilinden takip edelim. Firdevsî, Süleyman-nâme’nin yazılış

hikayesini ve hâmisi Mahmut Paşa aracılığı ile Fatih Sultan Mehmet’le

tanışmasını kitabında şöyle anlatmaktadır:

“Sultan Muhammed Hân mübarek sözleri ile Mahmut Paşa’ya dedi ki:

Tevârih kitaplarından gördüm ki İskender-î Yunâni ile Süleyman Aleyhisselam

çok saltanat ittikleri içün çok miktarda kitap yazılmıştır. Bu sebepten Sultan

Muhammed Gâzi Süleyman-nâme’nin te’lîfine hüküm idicek, emri Süleymaniye

gereğince, emrine itaat idüp, nüsha taleb ittim ki tevârih kitaplarında ve kasas-ı

kebîrde olan kıssalardan ve hazine kitaplarından istihraç kıldım”76 diyerek

Süleyman-nâme’nin yazılışını Fatih Sultan Mehmet’in emri ve isteği ile yaptığını

ve saray kitaplığından nüsha talep ettiğini beyan etmiştir.

73 Yazar sürekli eserlerinde Padişah II. Bayezid’i Gazneli Mahmud’a, kendisini de şâiri Firdevsî’-iTûsî’ye nisbet etmektedir. Gazneliler için bak. Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi,Ankara 1993, s. 35.74 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 71-194.75 İbrahim Olgun, a.g.e., s. 187.76 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., c. 32, s. 34.

36

Süleyman-nâme’yi altı cilt halinde yazdıktan sonra “Sultan Muhammed

Han Gâzi’ye teslim ettim hoş görüp muradın nedir diyicek; Veysel Karânî aşkına

bir zaviye inşaa eyledim ona bir vakıf dilerim deyü ahd ittim. Kitap tamam olmak

himmet ide. Ammâ kitabın yedinci cildine ulaşınca, dâr’ül fenâdan (dünyadan)

dâr’ül bekâ’ya rıhlet (ahirete göç) eyledi...” Bunun üzerine “Firdevsî fakir dahi

tâliin yarı kalmadığın bilüp kitabın te’lîfine meşgul olup, 99 cilt Süleyman-nâme

nüshasın beyaza çıkarup, halâvet halinde makâm-ı uzlette ömrü harç kitaplardan

ve nüshalardan derleyüp mensur ve manzum.” 77 kitabı tamamladım demektedir.

Kitabı tamamladıktan sonra Sultan Muhammed Han Gazi’ye teslim ettim, hoş

karşıladı ve muradımı sordu, diyerek Fatih Sultan Mehmet’le olan irtibatını nakil

etmiştir.

Süleyman-nâme’nin 81. cildinde ise Bu 99 mücelled Süleyman-nâmeyi

tasnif etmemizin sebebi, 595 meclisi dâstânı te’lif edip, nesrini inci gibi mensur ve

manzum, ahsen hadislerle, sözlerin en güzeli ile söylemesinin hikmeti, Sultan

Muhammed Han döneminde, Balıkesir’de Şeh-nâme müte’âla kılıp, İsfendiyar

kıssasından tâ Nuşirevân-ı Âdilin meclisine kadar Fatih’e, bir Süleyman-nâme

yazmak istediğini, Yunanlı İskender için 24 mücelled İskender-nâme yazıldığını,

niçin Hz Süleyman için bir mücelled Süleyman-nâme yazılmasın diyerek,

kendisinin teklifte bulunduğunu ifade etmiştir 78.

Yazar Süleyman-nâme’yi ister padişahın iradesi ile isterse kendi isteği ile

yazmış olsun, yazı hayatına Fatih Sultan Mehmet devrinde başlamış ve padişahla

bizzat irtibat kurmuştur. Fatih Sultan Mehmet vefat edip de, Sultan II. Bayezit

Han tahta geçince Firdevsî-i Rûmî sarayla olan ilişkilerini kesintiye uğratmadan

sürdürmüştür.

c- Firdevsî-i Rûmî’nin Sultan Bayezit Han ile ilişkileriFatih Sultan Mehmet 4 Mayıs 1481 tarihinde vefat edince, ölümü on bir gün

ordu ve halktan gizlendi. Devlet adamları iki şehzadeye haber ulaştırarak

padişahlık için İstanbul’a davet ettiler. II.Bayezit Amasya’dan İstanbul’a gelene

kadar Şehzade Korkut babasına vekaleten tahta oturdu. 21 Mayıs 1481 yılında

Sultan II. Bayezit padişah olarak tahta geçti. Sultan Bayezit tahta çıktıktan sonra

hazinelerinin kapılarını açtı. Zengin fakir herkese lütuf ve ihsanlarda bulundu

77 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 35.78 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. 81, Fatih-Millet Kütüphanesi, varak 26.

37

Beylerine köyler ve mezralar bağışladı. Beyler, asker ve halkının hayatı refah

içinde muntazam ve mükemmel oldu 79.

Sultan II. Bayezit’in cülûsu üzerine 1481 yılında bu hükümdarın emir ve

isteği üzerine Süleyman-nâme’yi yazmaya devam eden Firdevsî, eserini bundan

sonra sözü edilen padişaha ithaf etmiştir. Kaynaklarda Süleyman-nâme’nin cilt

sayısı ve padişaha sunuluşu konusunda farklı rivayetler vardır. Bu farklılık daha

çok Süleyman-nâme’nin toplam kaç cilt olduğu hususundaki tartışmadan

çıkmaktadır. Halbuki “Hayât-ü Memat” risalesinde yazarın bu risaleyi yazdığı

sırada eserinin 82. cüzünü tamamladığını belirtmesi eski iddiaları geçersiz

kılmaktadır.

Firdevsî-i Rûmî, 360 ciltlik bu hacimli eserini Sultan II. Bayezit’e sununca

padişah bu kadar büyük bir eserden bu denli laf kalabalığından sıkılmış, kendisi

ya da görevlendirdikleri kişiler içinden 80 cildini seçerek geriye kalanlarını iade

etmemiş bir rivayete göre de yakmıştır.80 Firdevsî bu haksızlık ya da yanlışlık

karşısında kırılmış ve hatta bir müddet padişaha küsmüştür. Bursalı Mehmet Tahir

ise Süleyman-nâme’nin iade edilmemesini “hiçbir zaman eksik olmayan

rakiplerinin kıskançlık ve şikayetlerine” bağlıyor ve müellifin beklediği ilgi ve

takdiri görmemesinden dolayı müteessir olduğunu söylüyor 81. Kendisi ise bu

hikâyeyi şöyle aktarmaktadır:

“Akıbet merhûm Sultan Bayezid Han bu kitabtan hâbir olup

Kostantiniyye’ye getürtüp, yazdırıp 82 cilt kitâb hazine-yi âmireye teslim olundu.

Ammâ 81. cild kitap taksîrinden teslim olunmadı. Akıbet zelzele ve feterâtı velvele

olduğı ecilden dergâha varulmayup pâdişah’a Allah ömrünü verdi rahmeten

vâsia...” devamında ise aynı konuyu nazm halinde şöyle ifade etmektedir:

Bâyezid Han eyledi dâr’ül fenâ’dan ol sefer

Rahmete irdi idüp dâr’ül bekâda ol makarrTutuben yâsin okudum ruhu için yasının

İttim âh âhirinde melek yerde beşer ”82.

79 Tursun Bey, Tarih-i Ebu’l Feth, (Haz. Ahmet Tezbaşar), İstanbul tarihsiz, s. 160-168;Müneccimbaşı Ahmed Dede, Sahâifü’l- Ahbar fi Vekâyi’ül Asar, (Ter. İsmail Erünsal), İstanbul1979, s. 405-415.80 Katip Çelebi, Keşf ez Zünun, c.II, İstanbul 1942, s. 1026.81 Bursalı Mehmed Tahir, Uzun Firdevsî, s. 37.82 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. 32, s. 47.

38

II. Bayezit’e olan küskünlüğünü bu şekilde özetliyorsa da müellifin

kırgınlığı kısa sürmüştür. Süleyman-nâme’yi yazmakta önce tereddüt etmiş ve

maddî imkansızlıklar çekmiş ama sonra yazmaya devam etmiştir. Yalnızca

Süleymân-nâme nüshalarının tamamının teslim edilmemesine tepki göstermiştir.

Süleyman-nâme’nin teslimi öncesinde ve sonrasında da sarayla ilişkilerini iyi

seviyede devam ettirmiştir.

II. Bayezit, babasının zamanında İstanbul’da başlayan ilmi faaliyetleri

teşvik etmiş, âlim, şâir ve edipleri himaye ederek onlara muayyen tahsisatlar

vermiş ve bu suretle İstanbul’u İslam âleminin ilim merkezi haline getirmiştir.

Kendisi de şâir olan ve “Adli” mahlasıyla Türkçe ve Farsça şiirler yazan padişah,

tarihe de özel bir ilgi göstermiştir. Türk tarihçiliği onun döneminde yeni bir çığır

kazanmıştır .83 II.Bayezit devrinde tarih yazımının devlet eliyle teşvik edildiğini

gösteren önemli kayıtlar vardır. Örneğin, II.Bayezit dönemine ait 906/1501 tarihli

Ahkam defterinde “Zilhicce ortaları 960’da (1533) hüküm 360, Manastır kadısına

babası Ali Çelebinin te’lîf ettiği Tarih-î Âl-i Osman adlı kitabını göndermesi”

istenmiştir 84.

II. Bayezit devrine ait bir in’âmat defterinde Firdevsî-i Rûmî’nin saraydan

aldığı ina’amat miktarı, tarihi ve ne surette verildiği beyan edilmektedir.85 Buna

göre:

Tasadduk be mezkurin fi 20 cem II, sene 912

Firdevsî, şâir müellifi Kâtib-i şâir’ân Cem’at-i müşahere horan

Süleyman-nâme 2000

-İnamı Firdevsî, müellif-i Süleyman-nâme fi 9 minhu (zilkade 912

Nakdiye 3000 câme

Benek-i Bursa

İnâm be-mezkurin, fi 26 minhü (Reb, II Sene 913)

Firdevsî, şair Câme

Nakdiye 3000 Benek-i Bursa Sevb

83 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 247.84 İlhan Şahin-Feridun Emecen, II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkam Defteri, TDAVakfı, İstanbul 1994 , s. 38.85 İsmail Erünsal, II. Bayezit Devrine Ait Bir İn’amât Defteri, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul1981, s. 314-339.

39

İn’am be-mezkurin, fi 8 Şevval sene 914

Firdevsî, şâir Câme

Nakdiye 3000 Benek-i Bursa Sevb

Tasadduk be-mezkurin fi 28 minhu (Cem. II, 915)

Firdevsî, müellif-i Süleyman-nâme, be marifeti ser hâzin

Nakdiye 3000 Câme

Benek

Tetimme fi 23 minhu (Şevval 917)

Firdevsî, şair be-ma’rifet-i ser hâzin

Nakdiye 3000 Câme

mirahori an kadafei müzehheb-i benek-i Bursa, sevb

İn’am be mezkurin, fi 26 minhu (Receb II, Sene 913)

İn’âmat kayıtlarından açıkça anlaşılıyor ki; Firdevsî-i Rûmî 1506-1511

yılları arasında hazineden düzenli olarak ödenek almıştır. “der-cemâti müsahere-

horan” ifadesi bunun açık bir delilidir. Hazineden aldığı in’amlar ve ihsanlar

nakdiye olduğu gibi câme kaydıyla elbise, kumaş da olabiliyordu. Genellikle

bayramlarda kumaş ve elbise veriliyordu. Geçimini saraydan düzenli olarak

sağlayanlara in’am verilirdi. Genelde ulemâ sınıfından olanlara verilen bağışlara

tasadduk denilirdi. Câme ismi kumaş çeşitleri için bir kanıt kabul edilirdi. Benek,

bir not ta Bursa’nın altınlı kadifesi olarak zikredilir, herhalde çok değerli bir ipekli

olmalıdır 86. Câmekiyye, Osmanlı hukukunda devlet hazinesinden veya bir vakfın

gelirinden genellikle aylık şeklinde verilen maaş ve tahsisat manasında

kullanılmıştır 87.

Yukarıdaki belge, yazarımızın saraydan hem nakit para hem de ipekli elbise

ve hatta bayramlarda bayramlık hediyeler bile aldığını bariz bir şekilde

göstermiştir. Bu sebeple müellifin, padişaha kızıp ülkeyi terk etmesi söz konusu

değildir. Müellif gerçi Süleyman-nâme’nin kendisine teslim edilmemesinden

müteessir olmuştur. Ancak âlim ve şâirleri seven, koruyan Sultan II. Bayezit’le

sürekli ilişki içinde olmuş bazen sitem etmiş, serzenişte bulunmuşsa da Sultan’ı

86 Halil İnalcık, a.g.e. , s. 75-77; İsmail Erünsal, a.g.e., s. 305-339.87 Ahmet Akgündüz, Câmekiyye Md, DİA., c. VII, İstanbul 1993, s. 45-46.

40

“Kutbu’l-aktâb”, kendisini de sultanın şâiri olarak görmüştür. Hemen bütün

eserlerinde Sultan Bayezit’den övgülerle söz etmiştir:

Şeyhimüzdür Şeyhi Firdevsi mürîd

Gerçi olduk şâir-i Hân Bâyezîd

Kutb-ı âlem kimdür anı diyelüm

Medhi içre şehd şekker yiyelüm

Bu zemânın kutbunı anla cedîd

Şâh Sultân Âl-i Osman Bâyezîd 88.

Süleyman-nâme’nin 82.cildini hazineye teslim ettikten sonra 81 cildin

kısaltılarak teslim edilmesi, Firdevsî-i Rûmî’nin bir süre saraydan uzak kalmasına

neden olmuş, ama Yavuz Sultan Selim döneminde sarayla ilişkileri yeniden

düzelmiş ve devam etmiştir.

d- Firdevsî-i Rûmî’nin Yavuz Sultan Selim ile ilişkileriSultan Bayezit’in vefatı Firdevsî-i Rûmî’yi ekonomik yönden sıkıntıya

sokmuştur. Çünkü in’âmat kayıtlarından anlaşılıyor ki 1511 tarihi itibariyle

kendisine saraydan hiç ödeme yapılmamıştır. Doğrudan geçimini patrondan

(padişah) temin eden Firdevsî için bu zor bir durumdu. Üstelik müellifin kitap ve

kâtiplik harcamaları da hayli fazlaydı. Fatih Sultan Mehmet devrinde, Veysel

Karâni aşkına bir vakıf kurma girişiminde bulunmuşsa da, bundan da bir sonuç

alamamıştı. Kendisi bu fakirlik hâlini Süleyman-nâme’sinde şöyle rivayet

etmiştir: “Bundan sonra Tefsir’i Kebir’de olan Süleyman kıssasından yedi cild

kitab te’lif itmek istedim ancak kitaba verilecek bir kuruşum dahi kalmadığı için

dört cild temâm edebildim, beşinci cildi yazmaya iktidârım olmayup, kitâba

verilecek habbe dahi kalmayup, tâlii yâri kılmayup, zikr iderem:

Ah ki tâlî yârı kılmaz bahtı yâr elden gider

Dest gîrim olmazsa ol nigâr elden gider

Şahı tımâr itmezse bende bimâre kalıser

İzz-i devlet ömr-i sıhhat tâ ki var el fikdar”

88 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 8-26.

41

diyerek içinde bulunduğu psikolojik ve ekonomik sıkıntıyı ifade ettikten sonra,

kalan cildleri yazmaya mecalim kalmadığı için “dört cild tecnisiyyâtı ve bu 81.

cild Süleyman-nâme’yi beyaza çıkarup devletlü sultanımın hâk-i pâyi şerefine

müracaat ettim” 89 demiştir.

Yazarımız eserlerini padişah Yavuz Sultan Selim’e sunarak saray ve

padişahla irtibatını tekrar kurmuştur. Süleyman-nâme’nin yazılış sebebini

açıklarken Süleyman-nâme’nin 22a bölümünde “Selim Şah Zıll-i Yezdân Âl-i

Osmân nesl-i Oğuz Hân” ifadesiyle hem sultanı övmüş hem de klasik Osmanlı

geleneğine bağlı kalarak Yavuz Sultan Selim’i Oğuz Han nesline bağlamıştır.

Firdevsî-i Rûmî’nin Yavuz Sultan Selim ile ilişkisi Firdevsî için çok anlamlı

ve önemlidir. Çünkü Firdevsî’nin Yavuz Sultan Selim gibi bir padişahla ilişkileri

sabit ve kesin olunca yazara yöneltilen Heteredoks iddiası bir şekilde bertaraf

edilmiş olmaktadır. Ayrıca müellif’in Sultan II. Bayezit’e küserek İran’a gittiği ve

orada öldüğü iddiası da asılsız kalmaktadır.

Zira Firdevsî-i Rûmî’nin 1512 yılında İstanbul’da olduğu, saraya yakın

olduğu kendi ifadeleriyle kesinlik ve netlik kazanmıştır. Üstelik de Süleyman-

nâmeyi yazmaya devam ettiğini, Allah müsaade ederse tamamlayacağını ilave

etmiştir:

“Padişahın olursa himmeti var imdi âhîr ola bu kitâb

Söz tamam vallah’ü âlem bissevâb”90.

Süleyman-nâme’nin 405.meclisinin zikrinde “Ed-duâ-yı padişah esselam

elmislü Ebulhayrât ve’l- hasenât mürebbil gureba bilâdü’l- ûlema es sultan ibn’üs

Sultan Selim Han etâullahu ömrühü... Süleyman nâme’nin te’lifini bir âdil ve

kâmil padişahın devam-ı devletinde 81. cildin tamamlanmasını müyesser itti.

Yavuz Sultan Selim’in in’am ve inâyetiyle Anadolu vilâyetinde Karasi’de, şehr-i

Balıkesir’de ikamet edib halvet halinde, makâm-ı uzlette, huzûr-i kalb ile teskîn

olup bu kitâbın te’lîfine çalışıyorum ümîdden ki temam ide... tâ ki bu kitabı

Süleyman-nâme âlemde yâdigâr kalup târîhi rûzgar olup, Sultan Selîm

89 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Ali Emirî, nr: 317, c. 82, s. 160-182.90 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, Ali Emirî, s. 23-25.

42

mütâlasıyla dâimâ müşerref ve lütfı mülahazasıyla mevkûf ve muvaffak ola

(Amin)”91.

Firdevsî-i Rûmî’nin ifadelerinden anlıyoruz ki, yazar Osmanlı sarayına

sâdık ve Yavuz Sultan Selim’e bağlıdır. Alevîler konusunda tutumu belli olan

padişah için yaptığı bu samimi duası, bunun en açık kanıtıdır. Padişahtan aldığı

bağışlar ve ihsanlar sayesinde, Anadolu’da, Balıkesir vilâyetinde uzlette

olduğunu, Süleyman-nâme’yi selim bir kalple yazmaya devam ettiğini ve

tamamlamak istediğini ifade etmiştir. Padişah için yazdığı aşağıdaki kaside

Firdevsî’nin şâirliğine ve Osmanlı Sultanına bağlılığına en güçlü delildir 92.

6– Firdevsî-i Rûmî’nin Son Yılları ve Vefatı

XV. yüzyılın ikinci yarısında XVI. yüzyılın başında yaşayan Firdevsî-i

Rûmî, çağdaşı yazarlar arasında farklı bir özelliğe sahipti. Yazarın hayatı ve

eserleri gibi ölüm tarihi ve ölüm yeri de tartışmalıdır. Tarihçimizin çok boyutlu

bir yazar olması, çok isim ve mahlas kullanması, dolaylı yönden siyasetin içinde

bulunması ve kendisi hakkındaki çelişkili rivayetler, onun hayatının son yılları

hakkında bilgi toplamamızı zorlaştırmaktadır. Firdevsî’nin hayatının teferruatına

dair, kendi yazdıklarının dışında fazlaca bilgiye sahip değiliz. Çağdaşı olup da

ondan ya da eserlerinden söz eden hemen hiçbir kimse yoktur. Yazardan

eserlerinde kısa da olsa bahsedenler daha çok tezkire sahipleridir. Özellikle Latîfî,

Beyânî ve Hasan Çelebi bunlar arasında zikredilebilir.

Ne var ki adı geçen bu kişiler muhtemelen Firdevsî-i Rûmî’nin eserlerinin

tamamını görme imkanı bulamadılar. Özellikle Latîfî tezkiresinde, nakledilen

91 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., c. 81, vr. 22a.92 Firdevsî-i Rumî Süleyman-nâme, c. 82, s. 182.

Kaside Der-Tarifi Padişah-ı EtaullahBaht ve devlet izzetiyle şamse mûtiDergahın mihr ile mâh itti penahında ref’iHalk ider şükr ü sipâsi ger sağir u ger kebirSevk idüb methini söyler ger şerif’u ger vadiğHem şikakındır hâsude hoş azâb ile feciZulmün kahrın sevadından oluptur gicelerOldu kapında sâdet baht ile şahâ deriğHer ne yere azm idersin feth ve devletle rehberinHer ne yerde olsan mukim devlet ola anda tebiğHer nerde şems kim muhalif ola itaat etmeyePes gerek ihlasla kılam dua ki tasdiğDergahın Firdevsi’ye Firdevsi âla olalıDil diler ide tavaf amma ki çarh olur maniğİzzi ikbâl ve saadet birle bâki ola şeháBaht ve devlet birle ol adl’ü emnü velehû daciğ

43

“padişah II.Bayezit’in Firdevsî’ye ait Süleyman-nâme’nin 360 cildin 80 cildi hariç

yaktırdığını ve buna kızan Firdevsi’nin gücenerek Firdevsî-i Tûsî’yi takliden,

padişahı hicvedip İran’a kaçtığı ve orada öldüğü” iddiası hemen bütün Osmanlı

müellifleri tarafından tekrarlanmış ve kabul görmüştür. Özellikle Gelibolulu

Mustafa Âlî’nin, Firdevsi’nin şairliğini ve eserlerini çok ağır bir dille eleştirmesi

bir nevi Firdevsi’nin mahkum edilmesine sebep olmuş âdetâ onu unutulmaya, yok

olmaya terk etmiştir. İşin en tuhaf tarafı da Kâtip Çelebi’nin tutumudur, “Şah-

nâme-i Firdevsî-i Tavil, Rûm şâirlerindendir, 360 ciltlik Türkçe bir kitap yazdı ve

Sultan Bayezid Hân’a arz etti. Padişah onun içinden bir bölümünü seçti ve

kalanlarını yaktırdı. Yazar Firdevsî buna üzüldü, Bilâd-ı Rum-u terk etti ve

Horasan’a gitti. Türk tezkire sahipleri bunun şahididir.” diyerek şuara

tezkirelerindeki bilgiyi aynen kullanmış ve Firdevsî-i Rûmî’nin eserlerinden

hiçbirinin ismini kıymetli eserine almamıştır93. Mehmet Süreyya Sicilli

Osmânî’sinde 94 aynı bilgiyi kullanmış, Şemseddin Sâmi, Kâmus’ul Âlâm’ında

aynı bilgiyi tekrar etmiştir 95.Yalnızca Osmanlı Müellifleri yazarı Bursalı Mehmed

Tahir yazarın ismine ve eserlerine dikkat çekerek konuyu biraz daha fazla ciddiye

almıştır 96.

Firdevsî-i Rûmî’ye ilişkin ilk ciddi çalışmayı yapan Fuat Köprülü ise

eserlerinin bilinenlerini aktarmış hayatı hakkında aydınlatıcı bilgilere ulaşmıştır.

Ne var ki büyük tarihçi de Firdevsî-i Rûmî’nin bütün eserlerini görme imkanı

bulamadığı için Firdevsî’nin doğu ülkelerine gittiği ve orada öldüğü tezini ciddiye

almış ama Latîfî’nin rivayetine de şüpheyle yaklaşmıştır. Yalnızca II. Bayezit’in

saltanatının son yıllarında ülkeyi terk ettiği kanaatine ulaşmıştır 97. Firdevsî’nin

hayatı hakkında en sağlıklı tesbiti ise Nâil Tuman yapmaktadır. Tuman’a göre

Firdevsî “Süleyman-nâme’yi Sultan Fatih’in isteği ile yazmaya başlamış ve

I.Selim zamanında tamamlamıştır. İran’a gidişini ise sadece bir iddia” olarak

kabul etmiştir 98.

93 Kâtip Çelebi, a.g.e. s. XXIII.94 Mehmet Süreyya, Sicilli Osmânî, c. II, İstanbul 1996, s. 537.95 Şemsed-din Sâmi, Kâmus’ul âlâm. c. V, Ankara 1996, s. 3386.96 Bursalı Mehmed Tahir, a.g.e., s. 105-107.97 M. Fuad Köprülü, a.g.m., s. 691.98 Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî, M.E.Yayımlar Dairesi , Ktp. nr. 870, c.II, yıl 1949 s. 763. M. OrhanBayrak ise Osmanlı Tarihi Yazarları adlı eserinde (İstanbul 2002, s. 150-151) Firdevsî-i Rûmî’ninKanuni için bir hicviye yazdığını ve 1508 yılında Horasan’da öldüğünü yazarak konuya ne kadaruzak olduğunu göstermiştir.

44

Halbuki Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri, özellikle Süleyman-nâme dikkatli bir

şekilde okunursa yukarıdaki rivayetlerin çok zayıf olduğu ortaya çıkmaktadır.

Müellifin İstanbul’da kaleme aldığı “Hayat ve Memat” adlı eserinin önsözünde

81. cüzü tamamladığını belirtmesi, 82.cüze de Yavuz Sultan Selim’e dua ve övgü

ile başlaması onun 1512 yılında İstanbul’da olduğunun açık delilidir. Dolayısıyla

II.Bayezit’e küserek ülkeyi terk etmesi vâki değildir. Üstelik manzum, mensur

eserleri arasında kırgınlığını ifade eden satırlara rastlanmışsa da hiciv türü bir

cümle görülememiştir.

Hatta Sultan’ın Süleyman-nâme’yi geri çevirme ihtimaline karşı ihtiyatlı bir

tavır da takınmıştır 99. Süleyman-nâme’nin eksiklerinin olabileceğini ifade eden

yazar eserinin kabulüne istekli olduğunu, eseri reddedilirse de üzülmeyeceğini

beyan etmiştir. Gerçi kitabı kendisine eksik iade edilince üzülmüş ve tepkisini

gizlememiştir:

“Bâyezîd Hân eyledi dar’ül fenâdan ol sefer

Rahmete irdi idüp dâ’rûl bekâda olmakarTutuben yâsin okudum ruhı için yasının

İtdim âh âhirinde melek yerde beşer.”100

Fîrdevsî, âh edip inlemiş, hatta padişahın ruhuna yasin okumuş ama hiciv

türü bir beyt kaleme almamıştır. Buradan anlaşılan şu ki müellif II. Bayezit’e

küsüp de ülkesini terk etmemiştir. Ancak kendisi değişik vesilelerle Anadolu’yu

gezdiğini, hatta Tebriz’e gidip geldiğini ifade etmiştir.101 Belki onun Tebriz

seyâhati oraya kaçtığı şeklinde anlaşılıp yorumlanmış da olabilir.

II. Bayezit’in ölümüyle maddi sıkıntı çekip zelil olduğunu söylemişse de

Yavuz Sultan Selim’in padişah olması ile bahtı yeniden açılmıştır. Yine kendisi

Süleyman-nâme’sinde gelişmeleri şöyle rivayet etmiştir:

“... İbn Sultan Selim Han etâallâhu gayrehu bu 99 mücelled kitabı

Süleyman-nâme’nin te’lifini bir âdil ve kâmil padişahın devam-ı devletinde

81.cildinin tamamlanmasını müyesser itti. Bu 495.meclisin 405.meclisini bir

fazilet sahibi ve akıllı, gönül ehli, Selim Şâhi’nin iktidarı altında tasnif etmek

99 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 286.100 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. 42 , s. 34.101 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, c. VIII, 402. meclis.

45

mukadder etti. Bundan sonra inşaallahü teala Hak’dan inâyet, kutb-el aktâb’dan

hidâyet zemâneden genişlik, ecelden mühlet bulursam, tende sıhhat, canda rahât

dilde ma’rifet görürsem, bu kitâb-ı Süleyman-nâme’nin 82. cildinin dahi Zıll-i

Yezdâ’nın nesl-i Oğuzhan’ın Âl-i Osmân’ın Sultan İbn Sultânın, Süleymanü’z-

zemânın İskender-i Devrân-ı Eyyâm-ı Devletinde Anadolu vilayetinde livâ-i

Karasi’de şehr-i Balıkesir de ikamet edip, halvet ve makam-ı uzlette, huzûr’ı kalb

ile selim olup bu kitâbın te’lifîne çalışacağım, ümîddir ki temâm idelüm, tâ ki bu

kitab-ı Süleyman-nâme âlemde yâdigar kalup, târîh-i rûzigâr olup Sultan İbni

Sultan Selim’in (Allah ömrünü uzatsın) şerifi mutâlasıyla dâima müşerref ve lutfı

mülâhazasıyla mevkûf ve muvaffak ola. Amîn. Yârabbel âlemîn”102.

Firdevsî-i Rûmî’den yaptığımız alıntıdan açıkça anlaşılıyor ki:

Yazar, Yavuz Sultan Selim zamanında, en azından iktidarının ilk yıllarında

(1512-1513) Anadolu’da Balıkesir’de uzlet halinde yaşamış ve Süleyman-nâmeyi

yazmaya devam etmiştir.

99 cilt olarak tasarladığı Süleyman-nâme’nin 81. cildini tamamlamış, 82.

cildi yazmaya devam etmiştir. Ecel mühlet verirse onu da tamamlayacaktır.

Ölüm tarihi olarak bütün kaynaklar 1512 yılını kabul etmişlerdir, ama bu

tarihin doğru olma ihtimali şüphelidir. Şimdilik kesin bir tarih vermek mümkün

görünmemektedir.

Firdevsî-i Rûmî’nin yazdığı, Latîfî’nin naklettiği, Gelibolulu Mustafa Âl-i

ve Bursalı Mehmed Tahir tarafından tekrarlanan, Firdevsî’nin şairliğine örnek

teşkil eden nefis “mersiye”sinde yaşanacak yeri, şair şöyle tasvir etmiş ve sanki

kendisi için ölüm yeri olarak orayı vasiyet etmiştir:

Gel ey vâzı işit sözün hakîmin

Eğer kim var ise tab’-ı selîmin

Dilersen vaz edesin bir imâret

Eğer kûy-u eğer şehr ü vilâyet

Gerek seyr eyleyesin yeryüzünde

102 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Ali Emirî, nr: 17.

46

Yürüyesin yücesinde düzünde

Bulasın bir yeri kim ola âlî

Şimalinden yana ola cibâli

Açık ola velî garbî hevâsı

Önü sahrâ vü dağ ola verâsı

Düşe bir ulu su garbî yanına

Vire enfâsı ol araya tervîh

İgende soğuk olmaya şitâsı

Pek ıssı olmaya yazın hevâsı

Dahi tîz irişir ola nebâtı

Dönüp tîz geçmeye hem hızravatı

Bu resme yerde yapsan menzil ü dâr

Kapusı şark’a ola didi mi’mar

Binanın ki ola kapusu şarkî

Güneş doğsa düşer içine şavkı

Buhâr-ı arzdan olan küdûret

Güneş görse gider niteki zulmet

Şu yere ki güneş kılmaz sirâyet

Zarardır eyleme anda ikâmet103.

Ölüm yeri konusuna gelince, müellif İran’a gitmediğine göre ölüm yerinin

İran, Horasan ya da herhangi bir doğu ülkesinin olması mümkün değildir. Kendi

ifadesine göre 1512 yılında Balıkesir de uzlette yaşıyordu. Ölüm yeri olarak

Balıkesir’in kabul edilmesi daha makul görünmektedir. Ama kesin bir yer

söylemek şimdilik mümkün değildir. Edincikli 83 yaşındaki değerli araştırmacı

yazar Mehmet F. Aytekin’le bu mersiye üzerine yaptığımız sohbette, Aytekin,

tasvir edilen yerin Edincik olduğunu, Firdevsî’nin mersiyesinde coğrafî olarak ve

bölgenin iklimiyle ilgili verdiği bilgilerin Edincik’e ait olduğunu söylemiştir.

103 Latîfî, a.g.e. , s. 80.

47

Şairin bölge coğrafyası ile ilgili verdiği bilgiler şöyledir: Edincik’in kuzey

kesiminde dağlar var, Marmara denizine çok yakın ve önü denize açık, hemen

batısında bir akarsu var, sandalla nehirden denize ulaşılabilir. Ilıman iklim

nedeniyle kışın soğuk yazın sıcak değildir. Her türlü bitki kolaylıkla yetişebilir ve

insanlar rahatça yaşayabilirler.

Mehmet F.Aytekin, yazarımızın tasvir ettiği bölgenin kesinlikle Edincik

olduğunu, bu bölgenin Dergah bölgesi olarak bilindiğini, bölgedeki dağın Hızır

İlyas adıyla anıldığını, Dergah bölgesine giden yolun da bugün Firdevsî sokak

adını taşıdığını beyan etmişlerdir 104. Firdevsî’nin mersiyesinde verilen bilgiler,

tarihçimizin ölüm yerinin Edincik olma ihtimalini güçlendirmektedir.

104 Mehmet F. Aytekin, a.g.e. s. 12.

48

B- FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİ

Türk tarih ve edebiyatının en üretken yazarlarından biri olan Firdevsî-i

Rûmî, “Münazarâ-i Seyf-ü Kalem” adlı eserinde, kendi eserlerinden söz ederken;

“Bazı ukelâdan, zürefâdan, şuarâdan, hâfi değildir ki, Süleyman-nâme’nin

musannifi bunun emsâli yetmiş iki risâlenin müellifi Firdevsî-i dâfîi hâkir-u fâkir

ve nuhîfe bu risâle-i rakkama geturüp tahrir idüp mensûr – manzum kaleme

geturüp takrir idüp eydür kim eğer çi kim bu sanuat’ın fâdıllarından ve bu fennün

kâmillerinden kim nazm ve nesir içinde ferîdi üsri dirler.”105 demektedir.

Müellif, kendi eserlerini tanıttığı bu giriş yazısında; sanatçı, şair ve

hekimlerin eserlerini tanıdığı kanaatindedir. Süleyman-nâme’nin musannifi; bu

kitap emsali yetmiş iki risalenin müellifi manzum ve mensur zarif eserler kaleme

almış, kendisi de sanatın ve fennin kamillerinden birisi olmuştur.

Yazar, eserlerinin (risâlelerinin) sayısını kendi eserinde, yetmiş iki olarak

vermiştir. Bunun emsali derken galiba “Münazara-i Seyf-ü Kalem” adlı eserini

kastetmiştir. Ancak, bu yetmiş iki eserinin tam bir listesini vermemiştir. Üstelik

“yetmiş iki risalenin” musannifi (derleyicisi), risâleleri arasına Süleyman-nâme’yi

dâhil etmemiştir. Hiç şüphesiz yazarın yetmiş iki ciltten oluşan müstakil eseri

yoktur. Gerçi 99 cilt olarak plânladığı Süleyman-nâme’nin 82. cildini yazdığını

söylemiştir; ama verdiği liste içinde Süleyman-nâme’nin kaydı yok, onu, bir bütün

olarak ayrı mütalâa ediyor olmalıdır.

Bizzat kendisi “Süleyman-nâme’nin musannifidir eydür kim hicreti

Nebevi’nin (sa) 908. yılında Vilâyeti Karesi’de Şehr-i Balıkesir’de halvet halinde

makâm-ı uzletde oturmuştum. 366 mücellid Süleyman-nâme’nin 287. cildini

kaleme geturûp bitirmişdim. Şâh’ın devam-ı devletine duâ, eyyâm-ı rif’atine senâ

kılup bir nice mücellid kitâb dahi envâından te’lif ittimse;

Hadîkat’ül Hakâyık

Firâset-nâme

Satranç-nâme-i Kebîr

Tecnîsâ-ı Süleyman

Belkıs-nâme

105 Firdevsî-i Rûmî, Münazara-i Seyf’ü Kalem, İstanbul B.ŞB. Ktp. nr. 355, s. 4-5.

49

Musallah-nâme

Tâli-i Mevlûd-i Kebir

Kutb-nâme... misali dahi bazı Farsça’dan tercüme kılup ve bâzın dahi sâir

kitaplardan istihraç kılup, Hadis-i Ahsen emlah kelâm birle mensûr ve manzûm

tasnîf kılup söyledimse bundan sonra bu Münâzara-i Seyf’u Kalem hadisi

muhtarla beytler ve şiirlerle te’lîf ve tasnif eyledim kaleme dökmeğe geturüp

bitirdim “tuhfetü’l- hâdi” dergah-ı âlâya getürdüm”.106 demektedir.

Firdevsî-i Rûmî bu paragrafta ise, Süleyman-nâme dâhil kitaplarının

listesini verirken on bir tane kitabının adını saymıştır. Ancak başka eserlerinin

satır aralarında te’lif, tercüme ve istihraçlarının isimlerini de vermiştir. Buna

rağmen bugün hâlâ eserlerinin tam bir dökümünü vermek mümkün

olamamaktadır. Çünkü, kendisinin zikrettiği eserlerinin birkaç tanesinin bir

nüshası bile bulunamamıştır. Bazı kitaplarının ise çift isim taşıması eserlerinin

sayımını zorlaştırmaktadır. Kimi eserleri de Süleyman-nâme içinde bir fasıl mı

yoksa müstakil bir eser mi olduğu henüz belli değildir. Bir diğer önemli mesele de

yazarın ismi konusudur. Kitapların bir kısmı kütüphanelerde İlyas b. Hızır adına

kayıt edilmiştir. İlyas b. Hızır, Firdevsî-i Rûmî olabileceği gibi, bir başka İlyas b.

Hızır’ın eserlerinin Firdevsî-i Rûmi’ye aitmiş gibi gösterilme tehlikesi de

mevcuttur 107. Genellikle Osmanlılar’da, bütün büyük şair ve yazarların mahlasları

ve isimleri bu şekilde kullanılmıştır. Bu durum da bir şekilde isim karışıklıklarına

sebep olmuştur. Bütün bu eksikliklere ve engellere rağmen eserlerinin genel bir

dökümünü yaparak, kısaca tanıtmaya çalışacağız.

Firdevsî-i Rûmî’nin tarihçiliğini açıklarken üç eseri üzerinde daha ayrıntılı

bir şekilde durulacaktır. Bu eserleri, Süleyman-nâme (42. cilt); Velâyet-nâme-i

Hacı-Bektâş-ı Velî ve Kutb-nâme adlı kitaplarıdır. Asıl çalışma alanımız da zaten

müellifin bu üç önemli eseridir.

Yazarımızın eserlerini tanıtırken yine öncelikle kendi eserlerine müracaat

edilecek ve düşüncelerine yer verilecektir. Hangi kitapları nerede, ne zaman yazdı

ya da tercüme etti, eserlerini kimlere sundu veya ithaf etti, kaleme aldığı eserleri

106 Firdevsî-i Rûmî, a. g. e. , s. 5.107 Fuad Köprülü, a.g.m. s. 659; İsim karışmasına örnek olması açısından’’Hayat-u Memat veyaHayat-nâme isimli eseri Firdevsî Orhan bin Kenek adına, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmut Efendi,nr. 2337 de kayıtlı, aynı eserin bir başka nüshası ise, Firdevsî Osmanî adına Beşiktaş Yahya Efendinr. 42150 de kayıtlıdır. Görülüyor ki hem yazar hem de eseri çift isim taşımaktadır.

50

hangileridir? Hangi kitapları üzerinde bugüne kadar çalışmalar yapıldı? nüshaları

bulunamayan eserleri hangileridir? Bütün bu sorulara çalışmamızda cevap

bulmaya çalışacağız.

Firdevsî-i Rûmî’nin şüphesiz en meşhur eseri Süleyman-nâme adlı

çalışmasıdır. İslâmî dönem Türk tarih ve edebiyatında Süleyman-nâme yazmak

bir gelenektir. Çünkü, Kuran-ı Kerim’de peygamber kıssaları “ahsen’ül kasas”108

(en güzel hikayeler) olarak adlandırılmış ve Hz.Yusuf, Hz. Mûsa ve Hz.

Süleyman’ın hayatları öğüt vesilesi olarak hikaye edilmiştir. Bu durum

edebiyatımızda peygamber kıssalarının doğmasına yol açmıştır. Hz. Süleyman’ın

hayatı ve kıssaları etrafında oluşan çok sayıda Süleyman - nâme yazılmıştır.

Osmanlılar döneminde yazılan birkaç tane Süleyman - nâme yi örnek olarak

verebiliriz. Serezli Sâdî’nin, Süleyman-nâme’si, Bihişt-î Ramazan’ın Süleyman-

nâme’si, Hamdî’nin Kitâb-ı Süleymaniye’si, Şemseddin Sivâsî’nin Süleyman-

nâme’si gibi109.

1- Süleyman-nâme-i Kebîr

Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme muhtasarında Süleyman-nâme kitabının

hikayesini şöyle nakletmiştir: “Yıldırım Bayezid Han’a Mevlânâ Ahmedî gelip

tevârihden eline geçen miktarı cem idüp, İskender-nâme sûretine getirûp güzel söz

ve beyitlerle süslemiştir. Şöyle kim ol miktar sözde medh-i mukadder uygun

değildir, 360 mücelled kitab yazmak onun gücünün sınırlarını aştı, bu kadar çok

yazmaktan çekindi ve özet yoluna başvurdu ki esma-i hüsna adedince 99 cilde

temam eyle denilmişti. Mevlana dahi 120 cilde ancak tamam idelûm deyüp başım

gözüm üstüne dedi ancak yazamadı. Buna karşılık bu hakîr-i nâ-sevâb Firdevsî,

taht-ı Kostantiniyye’de başlayıp altmış sekiz cildini temam eyledüm”demektedir.

Müellif devamla daha evvel II.Murat’ın Ahmedî, Şeyhî, Şeyhoğlu ve Ahmedî

Dâi’ye teklif ettiği halde böyle bir eser yazamadıklarını ilâve etmiştir. Yalnızca

meclisde bulunan Serezli Sâdi 3500 beyitlik bir Süleyman-nâme yazabilmiş ki, bu

108 Kuran, Yusuf Suresi, 3. ayet.109 A. Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1984, s. 122; Necla Pekolcay-Selçuk Eraydın,İslâmî Türk Edebiyatında Şekil ve Nev’ilere Giriş, İstanbul 2000, s.130-131; Asuman Akay,Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme (44.cilt), Metin ve Fiiller Üzerine Bir İnceleme (YayınlanmamışDoktora Tezi), İstanbul Üniversitesi 1990.

51

benim eserim yanında denizden bir damla hükmünde idi.” diyerek, Sadî’nin

eserini küçümsemekte ve kendi eserini övmektedir 110.

Süleyman-nâme’nin Ali Emîrî’de kayıtlı bir nüshasında aynı konuda:

“Bu 99 mücelled kitâb-ı Süleyman-nâme’nin te’lifini bir âdil ve kâmil

padişahın devam-ı devletinde 81. cildi tamamlamayı müyesser itti. Bu 495.

meclisin 405. meclisini bir fâdıl ve âkil ehl-i dil şehin şâhın eyyâm-ı rif’atinde

tasnîf itmeklik mukadder itdi...”111 demektedir.

“Süleyman-nâme’nin te’lifine “kırk yıldır çalışub 360 cild itmek sevdasıyla

ne kadar kim gayret-i istiğmali kitâblar varsa onları cümle içine alırım, söz uzun

olduğı sebebden kimesnenin îtibârı yokdur. Kitap yazmaktan murâd oldur kim

âleme yayılup okunup dinlene bu kaçan ola kim kişi 360 pâre kitâbı yazup yahut

yazdurup idine”112 diyerek yazı yazma amacını açıklamıştır.

Ancak bu kadar çalışmaya insan ömrünün yetmeyeceğini de düşünerek

“kelimelerin gereklisini istihraç idip derlemeye” başlamış, erkân-ı devlet, erbâb-ı

himmed’den aldığı destekle yazmaya devam etmiştir.

Süleyman-nâme’nin Konusu ve NüshalarıSüleyman-nâme, Süleyman peygamber ve çevresinde gelişmiş bütün dinî

hikâye ve rivayetleri bir araya toplayan, aynı zamanda tarih, felsefe, hikmet,

hendese, geometri, astronomi, tıp ve ahlâka ait pek çok bilgiyi de beraberinde

sunan ansiklopedik mahiyette bir eserdir. Eser manzum ve mensur olarak

oluşturulmuştur. Eserin hemen hemen beşte birini oluşturan manzum bölümler

zaman zaman mensur bölümlerin bir özeti mahiyetindeyken, kimi zaman da

konunun devamını sağlamaktadır.

Süleyman-nâme bir bütün olarak incelendiğinde, eserin oldukça sade bir

dille yazılmış olduğu kolayca fark edilebilir. Ancak ön ve son sözlerde müellifin

dilinde hissedilir bir ağırlık göze çarpmaktadır. Arapça, Farsça terkipler daha fazla

olmak üzere Dede Korkud’un eserine yakın bir söyleyiş tespit edilmektedir. Her

ne kadar Melihî’den aruz okuyarak şiire heves ettiğini söylese de, nesirde

nazımdan çok daha başarılıdır. Müellif özellikle tasvirler sırasında kafiyeli bir

nesir kullanmıştır.

110 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman–nâme Muhtasarı, Milli Ktp. A. 1839, s. 10.111 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Ali Emîrî, nr. 317, s. 28.112 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Ali Emirî, nr. 316, s.122.

52

Eser her şeyden önce müellifin Edincik muhitindeki doğumuna ve zihnini

dolduran Süleyman Peygamber’in hikayelerine bağlı olarak vücûda gelmiş

olmalıdır. Latîfî’ye göre eserin meydana geliş şekli ve sebebi, buna bağlı olarak

müellifin sonucu şudur: “Sultan Bayezid emriyle Süleyman-nâme’yi nâm-ı

şerîfine nazm ve nesr üzre cem idüp nazil olan kutsal kitaplarda ne kadar hikâyât

ve esmâr (gece masalları, kıssalar, hikayeler) var ise ilm-i hikmet ve hendese ve

nücûm (astronomi) ile anda birleştirip ve ulûm-u maârifden varını mahal ve

münasebetiyle anda harç idüp üç yüz altmış cild kitâb etmiş; ama Sultan Bayezid

bu cümleden seksen cildini şeçip kalanını yakınca Firdevsî-i Tûsî gibi talihsiz

birkaç beyit diyüp vilâyet-i Acem’e gitmiştir. Mezarı andadır ”113.

Yazarın adı gibi Süleyman-nâme’nin cilt ve meclis sayısı hakkında da ihtilaf

vardır. Latîfî Tezkiresi’nde eserin 360 cüz, Hasan Çelebi Tezkiresi’nde 380 cüz,

Katip Çelebi’nin Keşf-ez Zünûn’unda 330 cüz, Bursalı Tahir Bey’in Osmanlı

Müellifleri’nde 366 cüz olduğu belirtilmiştir. Fuad Köprülü, Bursalı Tahir Bey’in

verdiği sayıyı bir yanlışlık eseri sayarak Latîfî Tezkiresi’ndeki kaydın doğru

olduğunu söylemiştir. Vasfi Mahir Kocatürk ise cüz sayısı olarak yılın günleri

olan 366 sayısını ve meclis sayısı olarak da 1836 meclisi kabul eder. Beyânî ise

Tezkiresinde “Sultan Bayezid Han’a Şeh-nâme diyü üç yüz seksen cilt bir kitap

diyüp Padişâhı Âl-i cenâb hazretlerine sundular.”114 diyerek Süleyman-nâme’yi

Şeh-nâme adıyla zikretmiş ve isimlendirmede bir kargaşaya yol açmıştır.

Süleyman-nâme’nin cilt ve meclis sayısı ile ilgili birbirine uymayan

rakamlar çıkması aslında müellifin kendinden yani; mücelled, cilt ve meclis

kelimelerini sistemli kullanmayışından kaynaklanmaktadır. Görebildiğimiz ciltler

üzerinde bu konuyu incelediğimizde karşımıza şöyle bir tablo çıkmaktadır:

Süleyman-nâme bir ve birden fazla cildin bir araya getirildiği

mücelledlerden oluşan bir eserdir. Mücelledleri oluşturan cilt sayısı görülen

eserlerde l, 2, 4, 5, 6, 7, 9 olarak tespit edilmiştir. Her cildin sonunda cilt numarası

belirtilirken eserin toplam kaç mücelledden oluşacağı konusunda çoğunluk arz

eden 366 rakamı karşımıza çıkmaktadır. Elde bulunan son cilt olan 81. ciltte ise

99 mücelledden bahsedilmektedir ki bu akla daha uygun gelen bir rakamdır.

113 Latîfî, a.g.e. , s. 180.114 Beyânî Mustafa Bin Carullah, Tezkiret’üş-Şuarâ, (Haz. İbrahim Kutluk), Ankara 1997, s. 213;Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâmesi-42.cilt, -Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk-Üzerinde Bir Metin İncelemesi (Basılmamış Doktora Tezi), İzmir 1994.

53

Ancak eserin kaç meclisten oluşacağının ifade edildiği durumlarda 1800,

1830, 1835, 1836, 1838 gibi farklı meclis rakamlarıyla karşılaşmaktayız. Bunlar

içerisinde en çok geçen rakamlar 1830 ve 1836 rakamlarıdır. Her ciltte 5 meclis

bulunduğu ve 366 mücelled konusunda genellikle farklı bir rakam olmadığına

göre karşımıza 1830 sayısı çıkmaktadır. Ancak ciltlerin nadir de olsa beş yerine

daha fazla meclisten oluşabileceği de hesaba katılarak 1836’nın da fazla yanlış bir

rakam olmadığı söylenebilir. Ancak eserin büyüklüğü ve yazarın metnimizde

bahsettiği kırk yıl gibi uzun bir zamanı bu esere harcadığı göz önünde tutulursa bu

birkaç değişik meclis rakamının ortaya çıkış nedeni kolayca anlaşılabilir.

Mantıkî olarak düşünüldüğünde 366 ciltten oluşan bir eserin yazılması bir

insan ömrünü çok fazla aşmaktadır. Buna ve eserin Fatih Millet Kütüphanesi’nde

bulunan 81. cildinin 25b (aslında 3b) varağındaki sebeb-i te’life istinaden eserin

99 cilt ve 495 meclisten oluşturulduğunu düşünmek daha doğru olmalıdır.

Üniversite kütüphanesi TY 715’teki muhtasar Süleyman-nâme’ye göre de esmâ-i

hüsnâ’dan esinlenerek eserin 99 cilt olarak tasarlandığı belirtilmiştir. 366 rakamı

da muhtemelen her gün bir cüz okunmak kaydıyla bir yıl süreyle okunacak cüz

sayısı olmalıdır.

Eserin ve müellifin akıbeti konusunda Latîfî’nin tespitlerinin doğru

olmadığını Fatih Millet Kütüphanesi’nde bulunan ve mevcut en son cilt olan 81.

cildin başında müellif’in kendi ifadesiyle ispatlamaktadır: Müellif H. 876/M. 1470

yılında Balıkesir’de Karesi livasında Şeh-nâme okurken bu eserden etkilenip bir

manzume yazar ve bunu Mahmut Paşa eliyle Fatih Sultan Mehmet’e sunar. Fatih

bunu beğenince uzun zamandır yazdırmak istediği Hz. Süleyman kıssasını onun

yazmasını ister. Firdevsî-i Rûmî bunun üzerine büyük bir araştırmaya başlar.

Arap, Acem sahaflarında müstakil bir Süleyman-nâme nüshası bulamayınca

Tevrat’tan Hz. Davud kıssasını alarak üç cilt oluşturur. Bu arada görevli olarak

Niksar’a gider. Yanında gezdirdiği kitaplar bir at yükü kadardır. Hangi şehre gitse

acayib, garayib kitaplarından bulup sahibinden alır. Her kitaptan Süleyman

kıssasını bulup istihraç kılıp telif eder. Nihayet dört ciltlik tercüme bir Süleyman-

nâme’ye rastlar. Ancak ne kadar uğraştıysa da satın alamaz. Eserin Arabistan’a

götürüldüğünü öğrenince Niksar’da geçirdiği dört aydan sonra Arabistan’a tayin

isteyip gider ve kitabı ele geçirir. Başlangıçta altı cilt te’lif edip Sultan Fatih’e

teslim eder. Fatih Sultan Mehmet, muradını sorunca Veysel Karânî aşkına

54

yaptırdığı zaviyeye bir vakıf dilediğini belirtir. Fatih de kitabı tamamladığı zaman

isteğini elde edebileceğini söyler. Fakat yedinci cilde başladığı zaman Fatih vefat

eder. Firdevsî eserini yazmaya devam eder ve 99 cildi tamamlar. Fatih’in yerine

tahta geçen II. Bayezit eserin haberini alır ve İstanbul’a getirtir, yazdırır ve eserin

82 cildi hazine-i âmireye teslim edilir. Eserin on yedi ciltlik bölümü müellifin

elinde kalır. Bu açıklamalardan sonra müellif, eğer padişahtan izin olursa elinde

kalan ciltleri de kusurlarını gidererek padişaha sunmak istediğini söylemektedir.

Buradan da anlaşılacağı üzere eserin uzun bulunup fazla bulunan ciltlerin

yakılması söz konusu değildir 115.

Firdevsî’nin anlattıklarından açıkça anlaşılıyor ki:

Allah’ın 99 ismine binaen kitabını 99 cilt olarak tasarlamış, bu plânlamaya

uygun olarak kırk yılı aşkın bir süre çaba sarf etmiş 81. cildi tamamlamış ve 82.

cildi yazmaya devam ettiği anlaşılmaktadır.

Bir yılı 366 gün kabul edip, Süleyman-nâme’yi 366 cüz olarak düşünmüş ki

eserin her gün bir bölümü okunsun, okutulsun, yazılsın ya da yazdırılsın diye.

Süleyman-nâme2yi toplam 495 meclis olarak düşünmüş ve bunun 405. meclisini

tasnif etmiştir.

Süleyman-nâme’nin tespit edilebilen nüshaları

CİLT MECLİS KÜTÜPHANE

1. 1-5 Gotha, nr. 111 (357yk.), 208 (253yk.) 242 (48yk.) (bk.

kaynakça Pertsch, W.)

2-4 6-20 Süleymaniye, Hacı Mahmud Ef. no. 4863, 188 Yk.

3-5 11-25 Vaticano-Turco, nr. 28, 183 yk. XVI. yy.

5-13 25-65 Topkapı Müzesi Ktp. H. 15 25, 388 yk. Harekeli nesih

21 str. H. 951 / M. 1544’de kopya edilmiş. Mücelledin

başında 5. cildin tetimmesi var.

7-13 31-65 Török F. 2, 360 yk. (bk. kaynakça Bicari, H.)

8-15 36-75 Török F. l, 406 yk., İstanbul 968.

115 Gülnaz Genç, Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1995, s.12.

55

14-20 71-100 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1526, 321 yk., 21’ st. 16. yy.

da kopya edilmiş.

81-90 Török F. 3, 100 yk.

25-30 125-150 Topkapı Müzesi Ktp. H.1527, 951 (1544) tarihli 21

satır, 306 yk.

25-30 125-150 Török F. 4307 yk., 1103.

31-36 151-180 Topkapı Müzesi Ktp. 1528, 378 yk., 21st., 16 yy. kopyası

31-32 151-160 İstanbul Bld. Yazmaları B. 26 (M. Cevdet).

33-36 161-180 İstanbul Ünv. Ktp. TY. 9884, 264 yk.

37-42 181-210 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1529 383 yk., 21 st., 17. yy.

kopyası

43-48 211-240 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1530, 382 yk., 21st.

43-48 211-240 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1531, 367 yk. 21 st.



57-59 281-295 Török F. 14,221 yk.


64-66 316-330 Török F. 11 276 yk.

67-71 331-355 Topkapı Müzesi Ktp. K. 892, 470 yk. (16. yy. kopyası)

67-72 331-360 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1535, 595 yk. 21st.

71-73 351-365 Edebiyat Fakültesi TDE Böl. Ktp. nr. 4008, 125 yk.

73-76 361-380 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1536, 469 yk. 21 st.74-76

366-380 Topkapı Müzesi Ktp. H. 1231, 357 yk. 21 st.

75 371-375 Bibl. Nationale, n supl. 1293 (bk. kaynakça Blochet.

E.), Uppsala nr. 196 (Tornberg s. 119) Berlin nr. 470,

49 yk. (bk. kaynakça Pertsch, W. s. 457)

77 381-385 Török F. 12 118yk.


56

78-80 386-400 Török F. 13, 409 yk.

81 401 Fatih Millet Ktp. n. 317116

82 405 Bitip bitmediği belli değildir.

2- Kıssa nâme-i Süleyman AleyhisselamFirdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâme-i Kebîr’i yazmadan önce Bursa’da

iken yazdığı mensur bir eserdir. Hz. Süleyman’ın hikayesini ele alan eser

Firdevsî’nin bu konudaki ilk çalışmasıdır. Başında ve sonunda birer kaside vardır.

Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde hazine 1231 numarada kayıtlı nüsha, 24

satırlı ve 357 yapraktır 117.

3- Süleyman-nâme MuhtasarıSüleyman-nâme Muhtasarı, Firdevsî’nin Süleyman-nâme’sinde en çok

sözünü ettiği eseridir. Muhtasar kaydını müellif kendisi mi koydu yoksa

musannifler mi koydu belli değildir. Yazılar hayli silinmiş olup ve tarih kaydı

okunamamaktadır. Firdevsî’nin tarihçiliği konusunda ipuçları da barındıran bu

eserin iki nüshası bilinmektedir. İstanbul Millet Kütüphanesi nr. 949.6 ve İstanbul

Üniversitesi Merkez Kütüphanesi nr.297.91’de kayıtlıdır 118. Eserin Süleyman-

nâme’nin bir nüshası olması da mümkündür.

4-Silahşor-nâme (Musallah-nâme)

Türk Edebiyatında Gazavat-nâme adıyla eser yazmak yaygın bir gelenektir

ve iyi bilinen bir konudur.119 Gazavat-nâme türüne yakın bir tarzda yazılan; ama

daha çok silahları tanıtan, silahların nasıl kullanılacağını anlatan, silah çeşitleri

hakkında kapsamlı bilgiler veren ve silahların tarihini anlatmaya çalışan ilk örnek;

galiba Silahşor-nâme’dir. Musallah-nâme adıyla da bilinen bu eser türünün tek

örneğidir. Eser, Türk devletlerinin cihangirlik politikasına denk düşerken,

Osmanlı Devleti’nin fetihler çağında yazılmış olması ve yaşanan dönemin dünya

görüşünü yansıtması açısından faydalı bir eserdir.

116 H. Fehmi Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, c.I, (nr.19863088), İstanbul 1961; Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâme’si- 42.cilt, Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk- üzerinde Bir Metin İncelemesi, (Ege Ün. Sosyal BilimlerEnstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 1994.117 Firdevsî-i Rûmî, Kıssa- nâme-i Süleyman Aleyhisselam, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi,nr. 1231.118 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme Muhtasarı, İstanbul Millet Ktp., nr. 949.6; İ.Ü. Merkez Ktp.nr. 297.91.119 A. Sırrı Levend, Gazavat-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavat-nâme’si, Ankara 1956, s. 2.

57

Firdevsî-i Rûmî, “Ben dahi bu silahşorlük ilminde bu yararlı muhtasarı telif

idüp 16 bölüm üzere tasnîf kıldım, tâ ki benden cihan mülkine yâdigâr kala nam-ı

nişânım bu risâle sebebiyle tarih ve zikir ola...” diyerek Silahşor-nâme adlı

kitabını yazmaya başlamıştır. Yazar kitabını 16 bölüme ayırmıştır. Uzun uzun

silahların tarihçesini, bu silahları ilk defa kimlerin kullandığını, silahların nasıl

kullanılacağını, savaşçı milletlerin özelliklerini anlatmıştır. Firdevsî-i Rûmî’nin

bu eseri Almanca ve İtalyanca’ya çevrildiği halde 120 hâlâ Türkiye’de yeterince

tanınmamış ve tanıtımı bile yapılamamıştır. Biz Silahşor-nâme’nin İstanbul

Büyükşehir Belediyesi Kütüphanesi nr. k. 355’de kayıtlı olan nüshası üzerinde

çalıştık. Silahşor-nâme’nin bir nüshası da Topkapı Sarayı Müzesi’nde kayıtlıdır121. Eser 77 varaktır, talik yazı ile H.909/ M.1503’te yazılmıştır. Kitap

mücahitlerin el kitabı mahiyetini taşımaktadır. Yazar bilgileri nereden aldığını

söylemezken, eserini Silahşor-nâme adıyla zikretmiştir 122. Yazarın bu eseri,

ülkemizde yeterince tanınmaması münasebetiyle burada muhtevasını kısaca

aktarmayı uygun bulduk.

I. Bölüm: İçeride kılıç kime nail olmuş ve çekü hangi devlet devrinde icat

edilip kullanılmıştır onu bildirir.

II. Bölüm: Bozdogan, gürz ve amud ne vakit icat olduğunu ve nasıl

kullanılacağını bildirir.

III. Bölüm: Ok ve yay ne vakit düzüldüğün ve nice sene tasnif olunup

zuhura gelip kullanıldığın bildirir.

IV. Bölüm: Kalkan hangi asırda, ne zaman ve hangi padişah zamanında imâl

edilmiş ve kullanılmıştır.

V. Bölüm: Salık ve mızrak ne devirde tasnif olmuştur. Kim te’lif idüp

meydana getirmiştir.

VI. Bölüm: Silahşorlük tarihinin üstadları, kılıç kullanıcıları şubesin bildirir.

VII. Bölüm: Bervechi icmal (yukarıda açıklandığı gibi) 7. bölüm şeku

şubesin bildirir.

120 Baron O. M.V. Sclechta Wsssehid, Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellchatf,XVIII 1864, Türkçe metin 21 sayfa olarak Viyana’da M. Wickerhauser tarafından yayınlanmıştır.R. Bonelli, Rendiconti dell’ Academia dei Linceide, Roma 1892.121 Firdevsî-i Rûmî, Tercüme-i Silahşor-nâme, Topkapı Sarayı Müzesi, H. 625.122 Firdevsî-i Rûmî, Silahşor-nâme, (Musallah -nâme), İst. B.ŞB., Atatürk Kitaplığı, nr. K.355.

58

VIII. Bölüm: Bozdoğan oynatmayı bildirir.

IX. Bölüm: At üzerinde av tutmayı bildirir.

X. Bölüm: Mehâmizin faydasın ve ata mahmuz ne cihetle vurmak gerekdür

onun sıfatın bildirir.

XI. Bölüm: Ok atmanın farklı yolun bildirir ve yay çekmenin üslûbun beyan

eyler.

XII. Bölüm: Şeku ile ne şekilde cenk itmek gerekdür ve nice havale idüp ve

ne şekilde hamle itmek gerekdür onu bildirir.

XIII. Bölüm: Hasımla ne cihetle cenk itmek yolun beyan ider.

XIV. Bölüm: Kündur ile ata binmek ve cenk anında ve zorluk zamanında ata

binip sevk etmenin yolun bildirir.

XV. Bölüm: Atın yat ve yarak alıvermek tâlimin, tarikin bildirir.

XVI. Bölüm: Yarak tamirin bildirir kim çevşen’den ve kalkandan

gerektiğinde gece nasıl yararlanılır.

5- Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem (Seyf-nâme)

Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem, Firdevsî-i Rûmî’nin, H.909 (M.1503) yılında

Vilâyet-i Karesi’de “Şehr-i Balıkesir”de kaleme aldığı kitaplarından birisidir.

Kendi ifadesiyle “Bu Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem’i hadisi muhtarla, ebyâd ve eşâr

ile te’lîf ve tasnîf eyledim kaleme dökmeğe getürüp bitirdim”123 demektedir.

Bu kitap, kılıç ile kalemin tarihî rekabetini anlattığı kadar Firdevsî-i

Rûmî’nin kendi eserlerinden bazılarının isimlerini vermesi açısından da çok

faydalıdır. Bu eserinin mukaddimesinde, “Hadîkatü’l-Hakâyık”, “Tecnisât, Tâli-i

Mevlûd-i Kebir” ve “Hadis-i Ahsen” adlı kitaplarını, bundan evvel Balıkesir’de

te’lif ettiğini belirtmiştir. Eser, 54 varaktan oluşmuştur. Der-beyan-ı münâzara

kerden sâhib-i kalem ve sâhib-i seyf başlığı altında “Kalem hazineyi şah-ı pür

kılıp abadân eyler ve lâkin ehl-i tığı diriğ’i haraç idüb cem-i malı telef ve hüsran

ve vîran ider.” diyerek kılıçla kalemi tarih içinde mukayese ederken: “Kalem

şâhın hazinelerini doldurur ülkeyi kalkındırır, lâkin kılıç bütün malları telef ve

ülkeyi viran eder.” diyerek kalemin üstünlüğüne ve daha hayırlı olduğu sonucuna

123 Firdevsî-i Rûmî, Münazara-i Seyf-ü Kalem, Millet Ktp. , Ali Emîri, nr. 576, s. 4-5-6-7.

59

varmıştır. Millet Kütüphanesi, Ali Emîri, nr. 576’da kayıtlıdır. Seyf-nâme adıyla

da bilinmektedir.

6- Dâvet-nâmeDâvet-nâme, Firdevsî-i Rûmî’nin H.893 / M.1487 yılında Balıkesir’de

yazdığı ve padişah II. Bayezit’e ithaf ettiği eseridir. Yazar, bu kitabını İslâm

dünyasında yaygın olan Arapça ve Farsça Dâvet-nâme kitaplarından derlemiş ve

Türkçe’ye tercüme etmiştir. Müellif bu eserini hazırlarken yararlandığı iki önemli

eserin isimlerini de vermiştir 124.

Dâvet-nâme, yıldızlar ilmi, burçlar, büyü, tılsım, simya ilmi, astroloji, gök

cisimlerinin resimleri, hareketleri ve özellikleri, melekler, cinler, periler gibi garip

bilgiler içermektedir. Bu nedenle eser, daha çok astroloji kitabı özelliği

taşımaktadır. Astroloji, halife ve sultanların saraylarında olduğu gibi halk arasında

da oldukça yaygınlaşmıştır. Eser, Astronomiyle de ilgili bilgi ve terimleri içerdiği

için, bilim tarihi açısından büyük önem taşır.

İslâm dininde namaz vakitleri ve dînî günler Güneş ve Ay’ın gökyüzündeki

durumuna göre ayarlandığı, takvimin düzenlenmesi ve kıble doğrultusunun tayini

astronomi gözlemlerine dayandığı için bu ilimlerin asıl kullanım amacı ve gelişme

sebebi bunlar olmuştur.

Davet-nâme’nin tarih ilmiyle doğrudan ilişkisi az olmakla beraber, garip

ilimlerin ve davetiye kitaplarının halk arasında gördüğü rağbet dikkate alınırsa,

bilim tarihi, dinler tarihi ve İlm-i nücum tarihi açısından vazgeçilmez bir eserdir.

Davet-nâme, Divan Edebiyatı’nda yer alan çeşitli ilimlere ait bilgi ve

terimlere, hayallere, tasvirlere yer vermiş olup Divan Edebiyatı’na kaynaklık

edecek değerde bir edebî eserdir. Ayrıca eserde burçların, gezegenlerin ve

meleklerin resimleri de bulunmaktadır. Minyatürden farklı olarak halk resmi

özelliği taşıyan bu resimler, sanat tarihi açısından da önemli bir malzemedir.

Davet-nâme, tılsımlar, tılsım yapma nedenleri, tılsımda kullanılan

malzemelerle ilgili bilgiler içerdiği için folklorik açıdan da büyük önem

124 Muhyi’d-din Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali el-Kureşî el Bûnî, Şemsü’l-Maârifü’s-Sağir,(Ter. S.Alpay), İstanbul 1988, Bedred-din Muhammed b. Sibt el Mâridi.; Dakâik el-hakâik. Ayrıca bukonuda başka eserlerde vardır. İmam Şibli, Cinlerin Esrarı; Kazvinî, Acâib el-Mevcudat. Bu türeserlerde, sayılarda gizlilikler, gök durakları, ay menzilleri, burçlar, güneş sistemi, gezegenler,Arapça harflerin özellikleri ve gizlilikleri, cifir, kaideleri, simya ilmi, cinler, defineler ve gayb...gibi hususlara yer verilmiştir.

60

taşımaktadır. Dâ’vet-nâme’nin aslı İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir. Eser

üzerinde bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır 125.

7- Satranç-nâmeSatranç, zeka oyunu olarak tanımlanır. Satranç kelimesi dilimize Hintçe’den

geçmiştir. Bu oyun Ortaçağ boyunca Doğu’da ve Batı’da yaygın bir kabül

görmüştür. Yaygın bir oyun olması nedeniyle, bir çok konuda olduğu gibi bu konu

da yazarımızın gündemine girmiş ve Satranç-nâme adıyla bir eser kaleme almıştır.

Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme’sini H.909 (M.1503) tarihinde Balıkesir de

yazmış ve padişah II. Bâyezit’e takdim etmiştir. Kitap 95 varak, 17 satır harekeli

nesih, manzum–mensur karışık bir eserdir. İçinde tecrübe edilmiş yetmiş yedi

çeşit satranç oyunu şekilleri vardır. Birinci nüshası Nûruosmâniye Kütüphanesi,

ikincisi Berlin ve üçüncüsü Münih’te bulunan bu eserin yurt dışında bulunması

önemini bir kat daha artırmaktadır126. Eser hakkındaki ilk bilgileri Bursalı

Mehmed Tâhir’in Osmanlı Müellifleri adlı eserinden ve Fuad Köprülü’nün İslâm

Ansiklopedisi’ndeki Firdevsî maddesinden öğreniyoruz 127.

Eser mensur bir medhiye ile başlamış, 2. varakta 20 beyitlik manzum

medhiye ve onu tâkiben mensur “münâcât-ı Firdevsî” ile devam etmiştir. 7.

varakta “Fi-sebebi te’lif-i satranç-nâme-i kebir” başlığı altında yazar, kitap

hakkında şunları söylemektedir: “Akıl sahiplerinden gizli değildir ki; bu satranç-

nâme risâlesini nice pâre kitaplardan istihraç kılup kaleme getürüp tahrîr kılan,

lisân-ı Arabî’den Zebân-ı Farisî’den Türkiye tercüme kılup rakama getürüp tayin

kılan kim; 366 mücellid kitab-ı Süleyman-nâme’nin musannifi 1888 meclis bâbın

ta 990 bin ebyat-ı eş’ârun müellifidür.”128 diyerek, satrancın sekiz hanesine uygun

olarak, eserini sekiz bölüme ayırdığını ilâve etmiştir. Bu bölümleri kısaca

tanıyalım:

125 Firdevsî-i Rûmî, Dâ’vet-nâme, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi.,T.Y., nr. 208; FatmaBüyükkarcı, Firdevsî-i Tavil ve Dâ’vet-nâmesi, (Boğaziçi Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü YüksekLisans Tezi), İstanbul 1993. Son yıllarda burç, fal ve büyü gibi konulara toplumun ilgisininartmasına paralel olarak Davet-nâme kitabına da ilgi hayli artmıştır. Kitaptan alının metinlerinternet sayfalarını doldurmuştur. Ayrıca Davet–nâme kitabı Harvard Üniversitesi tarafından dabasılmıştır.126 M. Ata Çatıkkaş, Firdevsî-i Rûmî’nin Satranç-nâme-i Firdevsî’si, T.D.A. , S. 37, İstanbul 1975,s. 186-198.127 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, s 105; Fuad Köprülü; a.g.m. , s. 692.128 Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme-i Firdevsî, Nuruosmaniye Ktp. nr. 3553/4073, s. 6.

61

I. Bölüm: (v. 10-14) Bu bölümde satrançın asıl müellifinin kim olduğu ve

İdris Peygamber ile Cemşit Şah arasında vâki olan menkıbe ile Süleyman

Peygamber’in makalesi yer alır.

II. Bölüm: (v 14-15) Nuşirevân-ı Âdil zamanında vâkî satranç ustası Leclâc-

ı Kâmil ile Sise arasında olan meseleyi anlatır.

III. Bölüm: (v. 15-19) Nûşirevân-ı Âdil zamanında vaki olan satranç ustası

Leclâc ile Filozof Büzür Cimhir arasındaki bahisleri anlatır.

IV. Bölüm: (v. 19-23) Satranç oynamanın şartlarını, edebini, zamanını ve

kaidelerini anlatır.

V. Bölüm: (v. 23-29) Satranç hanelerinin taksimin ilm-i geometri gereğince

nasıl olduğunu anlatır.

VI. Bölüm: (v. 29-34) Satranç oyununun tertibini anlatır.

VII. Bölüm: (v. 34-84) Tecrübe edilmiş meşhur yetmiş yedi satranç

oyununun çizilmiş şekilleri ve oynanışını anlatır.

VIII .Bölüm: (v .84-90) Satranç oynamanın din ehline göre haram mı helal

mı olduğu, ayet, hadis ve fetvalarla ortaya konulmuştur.

“Der Dua” kısmında (v.90-94) kitabını münâcaâtla bitirmiştir.

Firdevsî-i Rûmî, Satranç-nâme-i Kebîr’inde, Fî Târîh-i Kitab;

Firdevsî bu nüshası mahbûb “Târihdür satranç-nâme hem”, diyerek tarih

düşmüş, Satranç-nâme’nin tarihçesini yazmıştır. Oyunların oynanışını anlatırken

de “Açuk Türki” diliyle söylediğinden, elfaz, ibârat ve terkip gözetmediğinden

bahseder. Bu ifadelerinden dolayı Firdevsî-i Rûmî’ye asrının Türkçecilik

cereyanının savunucularından biri gözüyle bakılabilir 129. Satranç-nâme Türk dili

tarihinin ve Türkçe’nin güzide eserleri arasında sayılabilir.

8- Kutb-nâmeİslâmî gelenekte kutub, asrın yenilikçisi olarak bilinen şeyhlerin en

ulusunadenirdi. Allah’ın yeryüzüne hükmetmek üzere bütün yetenekleriverdiği

kimseydi 130. Firdevsî-i Rûmî, hâmisi olan padişah II. Bayezit’i kutb’ul-aktâb

129 M. Ata Çatıkkaş , a. g. e. , s. 194.130 Kutb; kainatın yönetiminden sorumlu olup, aşağıdan yukarıya doğru, sayıları giderek azalmaksuretiyle bir mertebeler silsilesi meydana getiren “Velîler piramidi”nin tepe noktasındaki

62

olarak kabul etmiştir. Doğu geleneklerine uygun olarak da eserine Kutb-nâme

adını koymuştur.

“Kutb-nâme kodum ismin söyledim târîh ana

Kutbu’l aktâb oldı bâkî Şâh Sultan Bayezid”

diyerek eserinde bunu kendisi ifade etmiştir 131. Yazar bu eserini H.909 (M. 1503)

yılında yazmış ve padişah II. Bayezit’e ithaf etmiştir. Aynı yıl eser Muhammed b.

Rasul-i Sarayî tarafından kopye edilmiştir. Kutb-nâme kayda “Kıssa-nâme-i

Midilli” adıyla geçmiştir. Eser, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Halet Efendi

kitapları arasında 643 numarada kayıtlıdır ve tek nüshadır. Bu nüsha 24.1 x.16.3

ve 15.3 x 8.4 cm ebadında ve 146 yapraktan oluşmaktadır. Her sayfasında 13

mısra bulunmaktadır 132.

Kutb-nâme’nin konusu, Kutb-nâme’nin bir destan biçiminde yazılışına konu

olan Midilli baskını, aslında 1499’da başlayıp, 1503 Ağustosu2na kadar süren

Osmanlı-Venedik savaşında İnebahtı, Modon ve Koron Kalelerinden başka

Venedikliler’in en son Draç (Durrasso) kalesini de kaybetmeleri üzerine 1501

Ekimi’nde giriştikleri bir deniz harekâtıdır. Olay o tarihte Osmanlı Devleti’nce

çok önemli görülmüş ve Sultan II. Bayezit adanın kurtarılması için şiddetli

önlemler almıştır 133.

Kutb-nâme tarihî bilgi bakımından Sultan II. Bayezit dönemi askerî ve

siyasî faaliyetlerini, bu faaliyetlere katılanların kişiliklerini, başarılarını,

başarısızlıklarını anlatmaktadır. Çağın önde gelen devlet adamları ve komutanları

hakkında da aydınlatıcı bilgiler bulunmaktadır.

Kutb-nâme, îman ile küfür, yücelik ile aşağılık, ak ve kara, barış ve savaş,

iyilik ve kötülük, deniz ve kara vb. zıt temalara dayanarak Sultan II. Bayezit’in

saltanatı süresince geçen olayları özetlerken, müttefik filonun 1501 yılında yaptığı

Midilli baskınını gerçeklere yakın bir biçimde tasvir etmiştir. Olaylar bir destan

havası içinde eski Türk geleneklerinden, eski İran ve İslâm dini mitlerinden

şahsiyettir. Kainatta maddi –manevi her türlü tasarruf yetkisine sahip, kısaca “ Allah’ın adınakainatı idare eden en büyük Velî”dir. Ya da Allah’ın bu alemi yönetmek üzere ilahi yetkilerledonattığı, insan görünümündeki insanüstü, fevkalede bir varlık, âdeta Allah’ın kendisidir. Velîlerien yetkilisine ise kutb’ul aktab denir. A. Yaşar Ocak, Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul 1999, s.262-265.131 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme , s. XIX.132 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XIX.133 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XIX.

63

astroloji vb. garip bilgilerden yararlanılarak, çoğu da bu temaları tekrardan

kaçınılmayarak anlatılmıştır.

Kutb-nâme’de Sultan Bayezit dönemi olayları, 1481 yılında Sultan Cem’in

Bursa tahtında kısa süren saltanatından itibaren, Şehzade Korkut’un İstanbul’daki

saltanat naipliği ve Ayas Paşa ile Gedik Nasuh’un Bursa önündeki çarpışmasından

itibaren ele alınmaktadır. Firdevsî, Sultan Cem olayına şöyle bir değindikten

sonra, Mesih Paşa’nın Rodos seferini ve Karamanoğlu Mustafa Bey’e karşı

yürüttüğü tenkil hareketini yererek onu başarısız bir yönetici olarak değerlendirir.

Bundan başka Sultan Bayezit’in Kili ve Akkirman seferini, 1492’deki Arnavutluk

seferini, İnebahtı, Modon ve Koron kalelerinin fetihlerini, Kemal Reis’in

Kefalonya ve Korfu akınını, Malkoçoğlu Bâli Bey ile Alibey ve torunu Mehmet

Çelebi’nin Boğdan akınını, İskender Paşa’nın Tağlıyemento ve İzonso seferlerini

vb. kronolojik sıralamaya gerek görmeden manzum destan tertibinde açıklamıştır134.

9-Barak Baba RisâlesiBarak Baba Risâlesi adıyla Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri arasında herhangi

bir kayda rastlanamamıştır. Ancak Abdülbâki Gölpınarlı Barak Baba Risâlesi’nin

mütercimi olarak Firdevsî-i Rûmî (Hızıroğlu İlyas) yi göstermiştir 135. Önce Barak

Baba’nın kim olduğuna, sonra risalenin mahiyetine ve mütercimine göz atalım.

Barak Baba, Babâi hareketi mensuplarının ikinci kuşağına mensup bir

Haydarî şeyhidir. Babâi hareketinin merkezlerinden Tokat yakınlarındaki bir

köydendir. Henüz genç yaşlarında, muhtemelen yine Babâi muhitinden Sarı

Saltık’a mürid olduğu ve Barak (köpek) lakâbını kendisine onun verdiği bilinir.

Barak Baba’nın, Anadolu’yu baştan başa dolaştığı, buradaki Moğol

askerleri ve yönetim çevreleri arasına girmeyi başardığı görülmüştür. Bu vesileyle

şöhreti Anadolu ve İran’da kısa zamanda yayılmıştır 136.

Fuad Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet 137 adlı eserinin “Anadolu’nun fethi ve

Anadolu’da Moğol dönemini” anlatırken Gazan Mahmut Han’ın hayır ve

134 Firdevsî-i Rûmî, a. g. e. , s. XXI.135 Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. İstanbul 1992, s. 253.136 Ahmet Yaşar Ocak, Kalenderiler, Ankara 1999, s. 65.137 F. Babinger-Fuad Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet, (Çev. Ragıp Hulusi), İstanbul 1996, s. 58-100.

64

hasenatlarından, tekke ve medreselerin yapımından söz ederken Barak Baba

hakkında da kapsamlı bilgiler vermiştir.

“Mahmut Gazan’ın ehl-i sünnet mezhebine mensup olmakla beraber

dervişlere karşı da teveccühkâr olduğunu ifade ediyor ve Şafiî Mezhebi’ne

mensup olduğunu’’ söylüyor. Ahmed Eflakî’den rivayetle Mahmut Gazan’ın

yanında Kudbeddin Şîrâzi, Humâm-ı Tebrizî, Hâce Reşid ile birlikte Şeyh

Barak’ın da mevcudiyetine işaret ediyor. Gazan Han nezdinde gördüğümüz bu

mâlum şahsiyetlerden bilhassa Şeyh Barak nazarı dikkatimizi celbe şâyândır.

Muammaya benzeyen bazı sûfîce kelimeler müridleri tarafından hususi şerhler

yazılan Barak Baba, kendi ifadesine göre Saltık Dede’nin mürididir. Saltuk

Dede’nin Hacı Bektâş’a mensubiyeti düşünülünce onu da Babâi dervişlerinden

yani; Türkmen Babalar’ından addetmek bizim için zaruridir. Ahireti inkâr ve

hulûl’ü tasdik ederek Cenab-ı Hakk’ın önce Hazreti Ali ile ve sonra Sultan

Olcaytu Hüdabend’e ile ittihad ettiğini söyleyen ve bütün mahremâtı mübah

addeden bu Türkmen Babası, harici kıyafet itibariyle de Altay’daki Türk

Şâmanlarını hatırlatmaktadır. Gazan ve Olcaytu’nun zamanlarında İran

Moğolları’nın sarayında mühim bir mevkiyi işgal ederek birtakım mühim

müridler de kazandıktan sonra Şam’a gelmiş ve orada İbâhiye’den olduğu

anlaşılmakla yediği şer’i had cezasıyla H.706 (M.1306) sonunda ölmüştür”. Fuad

Köprülü dipnotta Barak Baba ile ilgili farklı bir rivayeti daha aktarmıştır.

“Müridleriyle birlikte sakalı matruş, bıyıkları mebzul, omuzlarında çevganlar,

kına ile boyanmış inek aşık kemikleri ve azı dişleri olduğu halde dolaşıp

dururlardı. Sonuçta onun Kalenderî-Haydarî zümresine mensup olduğu kanaatine

varıyoruz”.138 demektedir.

Abdülbâki Gölpınarlı ise eser ve müellifi için: Barak Baba Risalesi’nin

şerhini Kutbu’l-Alevî bizzat kendisi yazmıştır ve “Şerh-i Kelimât-ı Şeyh Barak”

adını vermiştir. Eser, H.756 saferinde (M.1355)’de yazılmıştır. Kutb’ul Alevi,

Barak Baba’nın sözlerini şerh ederken büyük bir kudret, hatta bu çeşit sözleri

anlamlaştırmada büyük bir maharet ve isabet göstermiştir. Hakikat ehlini, tarikat

ehlinden ayırırken, şeriatın emirlerini bile birer hicap sayarken onda bâtinî

inançlar, gizlenmeyecek kadar öne çıkıyor. Fakat yine de şeriat kayıtlarına riayet

etmeyi biliyor. İcap edince çizgiden içeri girebiliyor. Çizgiyi aştığı zaman,

138 F. Babinger-F.Köprülü, a.g.e., s. 58; Bak. A.Yaşar Ocak, Babailer İsyanı, İstanbul 1980, s.170.

65

sözlerine bir te’vil kapısı hazırlıyor, bu kapıyı daima açık bırakıyor. “Kutbu’l-

Alevî’nin bilgisi sağlamdır, temellidir. Mevlânâ’dan, Sâdî’den, Abdullah

Ensârî’den, hatta Firdevsî’den örnekler alır. Ayetlere, hadislere, atasözlerine

başvurur. Hem edebî hem de dinî bilgisi vardır. Dili, gerçekten akıcı, güzel,

üslûbu gerçekten de çekici ve sağlamdır.” diyerek eserin muhtevâsı, dili ve

yazarını tanıtmıştır. Haydar Ali Diriöz de Barak Baba Risalesi şerhinin Kutbu’l–

Alevî’ye ait olduğu kanaatindedir 139.

Barak Baba Risalesi, Barak Baba’nın ölümünden kırk sekiz yıl sonra

yazılmış bir açıklamadır. Abdulbâki Gölpınarlı, Fuad Köprülü’nün sözünü ettiği

eserle, elindeki eseri karşılaştırmış, eserin Hızıroğlu İlyas’a ait bir tercüme olduğu

sonucuna varmıştır 140. Hızır Oğlu İlyas’ın Firdevsî-i Rûmî olduğunu biliyoruz.

Firdevsî-i Rûmî ise bu şerhi Türkçe’ye tercüme etmiştir. Bu tercüme Muhammed-

î Bostânî tarafından H.890 saferinde (M.1485) kopya edilmiştir 141. Risâle, Hilmi

Ziya Ülken tarafından Barak Baba Risâlesi adıyla yayınlanmıştır 142. Aynı risâleyi

Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf adlı kitabına alarak şerhini ve

açıklamasını yapmıştır 143.

Sonuç olarak, Hızır Oğlu İlyas adını da kullanan Firdevsî-i Rûmî, Barak

Baba Risâlesi’nin şerhini Türkçe’ye tercüme etmiştir. Hızır Oğlu İlyas, eserin

tercüme olduğunu söylemediği gibi, asıl şerh edenin adını da anmamıştır. Bu

tercümeyi de müellifin eserleri arasında sayabiliriz. Barak Baba gibi bir

Heteredoks Türkmen Şeyhi’nin eserinin Firdevsî-i Rûmî tarafından Türkçe’ye

çevrilmesi ise çok manidardır.

10- Velâyet-nâme - Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî

Menkıbe yahut menâkıb, tasavvuf tarihinde, sûfîlerin izhar ettiği hârikulâde

olaylar demek olan, kerâmetleri nakleden küçük hikayelerdir. Tasavvufun

yayıldığı halk muhitlerinde IX. yüzyıldan itibaren, Evliyâ Menkıbeleri oluşmaya

başlamıştır. Halk hafızasında çeşitli sebeplerle derin izler bırakan Velîler etrafında

oluşan bu menkıbeler halkası suya atılan taşın hasıl ettiği büyüyen daireler gibi

139 Abdülbâkî Gölpınarlı, Yunus Emre , s. 253-254; Haydar Ali Diriöz, Kutbu’l-Alevî’nin BarakBaba Risalesi Şerhi,Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1951, c. IX, s. 167-170.140 Abdülbaki Gölpınarlı, a.g.e. , .s. 252.141 Abdülbâki Gölpınarlı, a. g.e. , s. 252.142 H. Ziya Ülken, Anadolu Tarihinde Dînî Ruhiyat Müşâhedeleri, Türkiyat Mecmuası, c. IX,İstanbul 1340, s. 167-170.143 Abdulbaki Gölpınarlı, a.g.e. , s. 255-279.

66

yüzyıllar içinde genişledikçe genişlemiştir. O Velîlerin gerçek hayatları, tarihî

sîmaları unutularak her birinin çevresinde bu menkıbe halkalarından oluşan

kılıflar örülmüştür. Tabakat yazarları da bunları olduğu gibi kendi eserlerine

koymuşlardır 144.

Menâkıb-nâmelere vücut veren iki ana unsur vardır: Bunlardan birincisi, hiç

şüphesiz halk dediğimiz isimsiz yaratıcıdır. Bu yaratıcının en önemli özelliği

geniş hayal gücü sayesinde durmadan yeni şeyler ortaya koyması; fakat bunları

düzenleyip yazıya geçirme kabiliyetinin bulunmamasıdır. İşte bu durum, ikinci

unsuru yani yazarı meydana çıkarır. Ancak burada yazar teriminden, kendi

muhayyilesinin ürününü yazıya döken kişi anlaşılmamalıdır. Menâkıb-nâme

yazarı nâdiren muhayyilesini kullanmakla beraber, aslında halkın mahsulü olan

menkıbeleri tertip ve tasnif ederek yazıya geçiren şahsiyettir. Bu şahsiyet çoğu

zaman, menkıbelerini yazıya geçirdiği Velînin tarikatından yetişmekte olup bazen

kalemine hâkim, sağlam bir kültüre sahip münevver biri olabileceği gibi, basit bir

mürit de olabilir. Hatta tarikatın dışından bir yazarın da bazen menâkıb-nâme

kaleme aldığı görülmüştür 145.

Yazar konu edindiği Velî’nin bu-Velî tarikat kurucusu yahut o tarikat

içinde mühim bir mevkii işgal etmiş sonraki bir şeyh de olabilir. Etrafında

teşekkül eden geleneğin temin ettiği malzemeyi toplar ve eserini kaleme alır.

Ancak o bu menkıbeleri ekseri halde hiç değiştirmeden eserine koymak

zorundadır. Zira gerek müritler zümresi gerekse Velî’nin kültürüne bağlı halk

topluluğu, bildikleri ve inandıkları kerâmetlerin dışında bir şey okumak ve

duymak istemezler. Aksi takdirde bu, Velînin hatırasına ve şahsiyetine bir tecavüz

ve saygısızlık sayılır. Menâkıb-nâmeyi okudukları zaman müritler ve halkın

ulaşmak istediği hedef, yeni olaylar öğrenmek değil, bildiği, hayâlinde yaşattığı

Velîyi o haliyle her defasında orada bularak mistik bir haz duymaktır. Bu sebeple

menakıb-nâmeler bir defa okunduktan sonra bir tarafa kaldırılmak için değil, her

vesileyle defalarca okunmak için yazılmıştır. Müritler çevresinde bu iş âdeta bir

ibadet şevkiyle icra edilmektedir 146.

144 A. Yaşar Ocak, Menâkıb-nâmeler, Ankara 1997, s. 27-31.145 A. Yaşar Ocak, a.g.e. , s. 36-37.146 A. Yaşar Ocak, a.g.e., s. 36-37.

67

Anadolu’nun Türkler tarafından fethedilişini takip eden üç asır içinde,

Anadolu’yu yeniden îmâr eden, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında

emeği geçen birçok fikir adamı, şair, mutasavvıf, san’atkar ve devlet adamının adı

ve sanı unutulmuş, birçoklarının da sadece adı ve şahsiyetinden bazı izler ve

hikayeler günümüze kadar gelebilmiştir. Anadolu’nun kültürel mimarları

diyebileceğimiz bu kahramanların hatırası hâlâ Anadolu insanının hafızasında

yaşamaktadır. Özellikle Sadreddin-i Konevî, Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî,

Evhâdü’d-dîn-î Kirmânî, Nâsü’rid-dîn Âhi Evran, Hacı Bektâş-ı Velî bu devrin

önde gelen dîni ve edebî şahsiyetleridir 147. Bu şahsiyetler etrafında menakıb-

nâmeler oluşmuştur. Bunlar içinde hiç şüphesiz Hacı Bektaş-ı Velî Menâkıb-

nâmesi’nin diğer bir deyimle Velâyet-nâme-i Hacı Bektaş-ı Velî’nin müstesna bir

yeri ve önemi vardır.

Hacı Bektâş-ı Velî ve çevresini konu alan Velâyet-nâme, yazarlarına ulaşan

her türlü bilginin derlenmesi, doğru, yanlış fakat hemen hepsi olağanüstü olayları

ihtiva ettiğinden, bu eser hiç şüphe yok ki Hacı Bektâş’ın vefatından bir hayli

zaman sonra yazılmıştır. Menkıbevî hayatı, kendisini görenlerden duyanların daha

sonrakilere eklentilerle bildirilerek, onlar tarafından da eklentilerle nakledilerek

mayalanıp yoğrulduktan, Bektâşî geleneği adam akıllı meydana gelip dal budak

saldıktan sonra yazılmıştır 148.

Menâkıb-nâmelerin ortak özellikleri şunlardır

1- Târihî vak’aları olağanüstü bir tarzda anlatırlar.

2- Kahramanları, millet ruhunda bıraktıkları izleri canlandırırlar.

3-Milletin yüksek duygularını terennüm ederler 149.

Velâyet-nâme’yi Kim Yazdı?

Bektaşîlerin “Velâyet-nâme”(Vilâyet-nâme) dedikleri bu eserde Hacı

Bektâş-ı Velî’nin biyografisi, soyu, kerametleri, Anadolu’ya gelişi, irtibat kurduğu

çevre ve şahıslar hakkında birçok bilgi mevcuttur. Bu eseri kimin yazdığı ya da

derlediği konusu ise uzun süren araştırma ve tartışmalara konu olmuştur. Bilim

147 Mikail Bayram, Şeyh Evhadü’d-din Hamid el-Kirmani ve Evhadiye Tarikatı, Konya 1993;s.VII-VIII; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2003, s. 237-274.148 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, “Menâkıb-ı Hünkar Hacı Bektaş-ı Velî”, İstanbul 1958, sXXIV.149 Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, İstanbul 1994, s. 169.

68

dünyasında Velâyet-nâmeler konusunda Abdülbâki Gölpınarlı’nın çalışmaları

makbûl ve mûteber kabul edilmiştir. Velâyet-nâme’yi kimin yazdığı konusunda

Gölpınarlı, Nihânî’nin şu beyitlerinden hareketle Velâyet-nâme’nin yazarına

ulaşmıştır.

Nihanî’nin 1296 da (1878-1879) yazdığı Vilâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî

adlı manzum Vilâyet-nâme’de “Der-beyân-ı sebeb-i nazım-ı Kitab” bölümünde:

“Ki ya’ni Hâcı Bektâş-ı Velî’nin

Keramâtından ol sırr-ı Ali’nin

Velî nesr idi ol kim söylemişdi

Hemân Firdevsî bir nazm eylemişdi,” denilmektedir.

Hiç şüphe yok ki Nihânî, Firdevsî-i Rûmî ismini faydalandığı manzum

velâyet-nâmede görmüş, ona dayanarak adını anmıştır. Abdülbâki Gölpınarlı, bu

bilgiye dayanarak diyor ki “ManzumVelâyet-nâme Firdevsî’nindir. Firdevsî’nin

üslûbuyla Velayet-nâme’nin üslûbunu inceledik ve tam bir benzerlik gösterdiğini

gördük. Bu bakımdan manzum Velayet-nâme’nin, Süleyman-nâme’nin ve daha

birçok kitapların yazarı olan Firdevsî-i Rûmî tarafından yazıldığına kanaat

getirdik”.150 demektedir. Abdülbâki Gölpınarlı’nın vardığı bu sonuç bilim dünyası

tarafından da genel kabul görmüştür. Esad Coşan, Makalât-ı Hacı Bektaş-ı Velî

adlı eserinde,151 Mikâil Bayram, Hacı Bektâş-ı Horasanî Hakkında Bazı Yeni

Kaynaklar ve Yeni Bilgileri’nde,152 Ahmet Yaşar Ocak, Bektâşî Menâkıb-

nâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motiflerinde,153 Bedri Noyan, Firdevsî-i Rûmî

Manzum Hacı Bektâş Velî Vilâyet-nâmesi’nde 154 Velâyet-nâme’nin Firdevsî-i

Rûmî tarafından derlendiğini kabul etmişlerdir.

Velâyet-nâme ne zaman yazıldı?Velâyet-nâme yazıldığında şifâhî rivayetler, sağlam bir kalem tarafından

tesbit edilirken Bektâşî geleneği tamamıyla kurulmuş, gelişmiş, zenginleşmiş ve

150 Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e. , s. XXVI-XXVII.151 Esad Coşan, Makâlât-ı Hacı Bektâş-ı Velî, Ankara 1996, s. XVII. Ayrıca Esad Coşan,Makalatında Farsça bir Makâlat’dan söz etmiş ancak bulunamadığını söylemişti. Bu eserbulunmuş ve yayınlanmıştır. Bak. Hacı Bektaş-ı Velî, Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye,G.Ü.H.A.M, Ankara 2004.152 Mikail Bayram, Hacı Bektaş-ı Horasâni Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve YeniBilgiler“Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar’’, Konya 2003, s. 144.153 A. Yaşar Ocak, Bektaşî Menâkıb-nâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul 983, s. 5.154 Bedri Noyan, Firdevsî-i Rûmî; Manzum Hacı Bektâş Velî Vilâyet -nâmesi, Aydın 1986.

69

kökleşmiştir. Velayet-nâme’nin sonunda Hacı Bektaş Türbesi’ni II. Murat’ın

yaptırdığı, II. Bayezit’in de kubbeyi kurşunla örttürdüğü rivayetine bakılırsa, eser

II. Bayezit devrinde kaleme alınmıştır 155.

Yine Velâyet-nâme’de II. Bayezit’e:

“Ömr-ü bahtın eylesün, Allah ziyâd

Tâ kıyâmet devlet ile bâki bâd.”

dendiğine göre eser yazılırken, yani rivayetler, yazar tarafından tesbit olunurken

II. Bayezit hâlâ padişahtır. Firdevsî aynı beyti değişik eserlerinde II. Bayezit için

defalarca tekrarlamıştır. Sonuç olarak Velayet-nâme’nin Firdevsî-i Rûmî

tarafından II. Bayezit devrinde (1481-1501) tarihleri arasında yazıldığını

söyleyebiliriz 156. Ancak yazılış tarihi verilmediği için maalesef kesin tarih

verememekteyiz.

11- Tuhfetü’l- Hâdî (Hakâyık -nâme-Hakîkat-nâme)

Yazarın, “Münâzarâ-i Seyf’ü Kalem” adlı eserinde “Tuhfetü’l- Hâdî” adıyla

andığı eser, “Hakâyık-nâme” adıyla şöhret bulmuştur. Şeyh Abdullah el-İlâhî

menkıbesini kapsamaktadır. Pâdişahın emri ile Anadolu ve Rumeli’de okunup

anlaşılması için Türkçe’ye tercüme ettirilmiştir. Kâinatın sırrı, insanın mâhiyeti,

ve ibâdetlerin kabûlü gibi tasavvufî konulardan bahsetmektedir. Muhyiddin İbn

Arabî, Sadreddîn-i Konevî ve Mevlânâ Celaleddîn-i Rûmî gibi sûfîlerden kıssalar

rivayet etmiştir.

Yazar, kitabına, “Hakâyık-nâme-i Mevlânâ İlâhî nurullahi kabrehu”

cümlesiyle başlamış, Haznedarbaşı Ali oğlu Mehmed’e ithafen mensur ve

manzum tertip kılup rakama getürüp bitirdim, Tuhfetü’l- Hâdî’yi Âlî nazarına

getirdüm”.157 demiştir. Eser 96 varaktır. Yazılış nedenini ise şu dizelerde

belirtmiştir:

Hatta Firdevs olur çün eşigün

Yüz sürüp bende hizmet dilerüm

155 Firdevsî-i Rûmî, Menâkıb-ı Hünkar Hacı Bektâş-ı Velî, Hacı Bektaş İlçe Kütüphanesi, nr. 200s. 369.156 Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e., s. XXVIII-XXIX; Firdevsî-i Rûmî, Menâkıb-ı Hünkar HacıBektaş-ı Velî Vilâyet-nâmesi, Hacı Bektaş İlçe Ktp. nr. 200, s. 370.157 Firdevsî-i Rûmî, Hakâyık-nâme, Milli Ktp., nr. H.2251, s. 2. Kitabın asıl nüshası, SüleymaniyeKtp. Hacı Mahmut Efendi, nr. 2587 de kayıtlıdır.

70

Hizmetümdür tapuna hayır dilerüm

Hizmetümde sanma minnet dilerüm

Minnetüm bu hakka gevherdür sözüm

Likin söze sanma kıymet dilerüm

Kıymetidür şek degül nazım-ı dürer

Ağdan ammâki kıymet dilerüm

Himmet idüp alvere in’am-ı şah

Yahşı harçluk eyü hil’at dilerüm”

“Der Ta’rif-i Şeyhü’l- Şüyûh Mevlânâ İlâhi” diye devam edip ulu şeyhler

Ali Hemedânî, Şeyh Mevlânâ İlâhî ve Meczub Osman Dede’yi tanıtmış ve

Firdevsî kitabın musannifinin kendisi olduğunu ilave etmiştir 158.

Eser tasavvuf tarihi açısından önemli bilgiler içermektedir. Örneğin; Şeyh

Abdullah el-İlâhî, Merhum Sultan Muhammed Han bin Gazi Murad asrında Acem

diyarından Mülk-i Rum’a gelmişti. Dergâh-ı Hakânîde rağbet bulmuştu, diyerek

Molla İlâhî hakkında kapsamlı bilgiler vermektedir.

Yine bu eserinde “İbn’i Sultan Selim Bin Süleyman” dan söz ediyor ki; bu

ifadesiyle Selim Han döneminde hâla Firdevsî’nin hayatta olduğunu ifade etmiş

olmaktadır. Müellif bu eserinde yaptığı tercümeler hakkında da bilgiler vermiştir.

“Hazret sabıkan bu hakirlerine Bülbül-ü Gülistân-ı Hakîkat ve Tûtî-i şehristân-ı

Tarîkat, Şeyh Attar hazretlerinin kaddesallahu sırrehül’aziz “Muhtar-nâme”sini

tercüme itmek emredip, eser yazılıp tamamlandıktan sonra huzur-ı şerîflerine îsâl

idicek hayli ihsân buyurup, şerefi kabul ile müşerref itmişlerdi. Ol zaman kalp

aynalarına nakş olmuş ki Şeyh Muhammed Ayni’l-Kuzât Hemedânî

“kaddesellahu sırruhul azîz” hazretlerinin “Kenzü’l- Hakâyık ve Keşfü’l Dekâyık-

nâme” kitabını tercüme ittirüp Anadolu’daki bütün halka ve öğrencileri dahi

hepsini kapsamak maksadı ve muradıyle kaleme alınmıştır”.

“Bu esrâr-ı ilâhî ki ahâli-yi Rum katında Fârisî lisân ile olmağın Türkler bu

eserlerden mahrum kalırlardı. Pes Türkî lisanla tercümesi kolaydur deyü tâbîr

olunup bu dâîlerine emr itti ki onda lisan-ı Acemle olan anlamlar bütünü kaba-i

158 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 32.

71

Türkî’ye çevrile, ben bunu duyar duymaz itaat ederek evvelki emir üzere eserler

hasıl oldu...’’159 demiştir.

Bu eserinden anlıyoruz ki Firdevsî, Yavuz Sultan Selim döneminde hayatta

olup bizzat padişahın emriyle tercümeler yapmış, bol ihsan ve inamlar almıştır.

Eserlerin halk ve öğrenciler tarafından daha kolay anlaşılması için Farsça yerine

“kabâ-i Türkî” tercih edilmiştir. Firdevsî-i Rûmî, Mevlânâ İlâhî’den “Hakayık-

nâme”yi, Şeyh Muhammed Hemedânî’den “Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l-

Dekâyık’ı”, Ferid’üd-din Attar’dan “Muhtar-nâme”yi tercüme etmiştir. Yine bu

eserinde yazar, Abdullah el- İlâhî’nin müridi olduğunu da beyan etmiştir.

12-Kenzü’l-Hakâyık ve Keşfü’l Dekâyık

Firdevsî-i Rûmî, bu kitabından Tuhfetü’l-Hâdî adlı eserinde söz etmiştir.

“Ansızın padişâh-ı âlimân Sultân ibni Sultân Selîm bin Süleymân Hân

Hazretleri2nin Allah devletlerini devamlı etsin, irfan sahiplerine hizmetlerini sabit

kılsın, Rahman onu koruyup gözetsin, Hak süphânehu teâlâ vücudu şerîfelerini

semâvi afâtlardan masun kılsın, akıl sahiplerinin tasdik ve kavrayacağı üzere,

hazretu sabıkan bu hakirlerine” diyerek, diğer tercüme eserleri zikrettikden sonra;

ol zaman âyîne-i kalplerinde menkûş olmuş ki şeyh Muhammed Aynü’l-Kuzât

Hemedânî “Kaddesellahu sirrehu’l aziz” hazretlerinin Kenzü’l- Hakâyık ve

Keşfü’l- Dekâyık-nâme kitabını tercüme ittürüp tüllâb-ı âhâliyi Rûm’a dahi nefy-i

âm ve şâmil olmak muradiyle”160 diyerek bizzat Padişah Yavuz Sultan Selim

Han’ın emriyle kitabı tercüme ettiğini zikretmiştir. Eser 96 varaktır. Bugüne kadar

kayıtlarda bu eserin bir nüshasına rastlamadık ve Fîrdevsî-i Rûmî’de eserleri

arasında göstermemiştir. Eser, Osmanlı padişahlarının bilim ve sanat adamlarını

koruyup desteklediklerine dair güzel bir örnektir.

13- Hayat-u Memat veya Hayat-nâme

Hayat-nâme, yazarın Farsça’dan Türkçe’ye tercüme ettiği mensur bir

eserdir. Ahlâk ve tasavvuftan bahseder. Firdevsî-i Rûmî hayatının son yıllarında

İstanbul’da yazmıştır. Eserinin 4.varağında Süleyman-nâme’nin 82. cildini

tamamladığını yazmaktadır. Kitabın bilinen iki nüshası vardır. Bir nüshası

Firdevsî Orhan b. Kenek adına Hayat-u Memat adıyla Süleymaniye Kütüphanesi

Hacı Mahmut Efendi nr.2333’te kayıtlı olup 95 varaktan müteşekkildir. Eserin

159 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 33.160 Firdevsî-i Rûmi, Hakâyık-nâme, Milli Ktp. A.2251.

72

başındaki ve sonundaki tarih silinmiştir. Bir nüshası da Beşiktaş’ta Yahya Efendi

Kütüphanesi’nde, Firdevsî-i Osmanî adına Hayat-nâme adıyla kayıtlıdır. Konusu

İslâm ahlâkıdır 161.

14- Teşhisü’l-İnsanYazar, Teşhisü’l-İnsan adlı eserini, H.886 (M.1481) da Farsça’dan

Türkçe’ye tercüme edip Ahmet Paşa’ya takdim etmiştir. İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Seminer kitaplığında kayıtlı

bulunmaktadır. Satır sayısı 9 ile 13 arasında değişmektedir. Eser, 143 varaktır.

Yazısı okunaklı ve harekeli bir nesihtir 162.

15-Câmeşuy-nâme

Câmeşuy-nâme, Nâsırü’d-dîn Tûsî (1201-1274) tarafından yazılmıştır.

Dokuz bölümden oluşan bu esere, Firdevsî bir bölüm eklemek suretiyle Türkçe’ye

çevirmiştir. 1508 yılında tamamlanan bu kitapta kumaşlarda görülen lekelerin

nasıl temizleneceği anlatılmaktadır. Bu eser kumaş ve boya sanayi tarihi

bakımından önemli bir eser sayılmaktadır 163. Mikâil Bayram, Câmeşuy-nâme

adındaki kitabın aslında Nâsırü’d-dîn Tûsi’ye değil, Şeyh Nasırü’d-din Âhi

Evran’a ait olduğu kanaatindedir 164. Firdevsî-i Rûmî, eseri Farsça aslından

Türkçe’ye çevirmiştir. Eserin aslı Manisa Sultan Murat Kütüphanesi’nde kayıtlı

bulunmaktadır.

16- Belkıs-nâmeBelkıs, Türk ve diğer İslâm edebiyatlarında çok sevilen bir edebi motif

olmuş, gerek şahsı gerekse, Hz. Süleyman’la ilişkileri çeşitli biçimlerde

işlenmiştir.

Belkıs-nâme adındaki eser, “Süleyman-ı Belkıs-nâme” adıyla da

bilinmektedir. “Münâzâra-i Seyf-ü Kalem” adlı eserinde Firdevsî, Belkıs-nâme’yi

kendi eserleri arasında zikretmiştir. II.Bayezit’in meclisinde padişahın dilinden

“Süleyman-nâme’n yâd idüp hazretün tarif iderler. Ale’l husus ki Süleyman-ı

Belkıs-nâme’yi tecnis-i tâmmıla kim nazma getürüp zü’l-kafiye kim tamam

161 Firdevsî-i Rûmî, Hayat-nâme, Süleymaniye Ktp, Hacı Mahmut Efendi, nr.2333; Firdevsî-iOsmanî, Hayat -nâme, Yahya Efendi Ktp, nr. 421-50.162 Firdevsî-i Rûmî, Teşhisü’l-İnsan, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Türk Dili Edebiyatı SeminerKitaplığı, nr. 124.163 Fuad Köprülü, a.g.m. , c. IV, s. 651; Bursalı Mehmed Tahir, a.g.e. , s. 106.164 Mikail Bayram, Âhi Evren ve Tasavvufi Düşüncenin Esasları, Ankara 1995, s. 96-101.

73

eyledün, yidi bin beyit üzerine kim âhir kılup söyledin” 165 denilmektedir. 7000

beyit olarak yazılan bu eserin nüshası bulunamamış ve eseri gören de olmamıştır.

Belkıs-nâme adıyla Süleyman-nâme’de ayrı fasıllarda mevcuttur. Firdevsi’nin

Aydıncık (Edincik) civarında bulunan Belkıs Pınarı bölgesinde doğması da

dikkate alınırsa Belkıs hikâyelerinin Firdevsî üzerindeki etkilerini tespit etmek

daha kolay olacaktır.

Firdevsî-i Rûmî’nin eserini Süleyman-ı Belkıs-nâme adıyla anması da tek

eser olma ihtimalini artırmaktadır. Hz. Süleyman ile Belkıs’ın hikayesini

anlatmaktadır. Bugüne kadar Belkıs-nâme adıyla müstakil bir eser

bulunamamıştır. İsveç’te bir nüshasının var olduğu iddia edilmiş, fakat bu

nüshanın varlığı kanıtlanamamıştır 166.

17- Gülistan TercümesiFirdevsî-i Rûmî “Hakâyık-nâme-i Mevlânâ İlâhî”adlı tercüme eserinde

padişahın emir ve istekleri ile tercüme ettiği eserleri zikrederken “Bülbülü

Gülistan-ı Hakîkat ve Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat”167 eserlerinin adlarını

vermektedir. Bursalı Mehmet Tahir Bey de İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde mevcut

bir Gülistan nüshasının sonunda İlyas İbn-i Hızır el-Mütahallas bi’l Firdevsi”

imzasının bulunması dolayısıyla şairin isminin İlyas olduğunu Gülistan

Tercümesi’nin de Firdevsî’ye ait olduğunu söylemiştir. Ancak Fuad Köprülü bu

yaklaşıma itiraz etmiş ve Gülistan Tercümesi’nin bir başka Firdevsî’ye ait

olduğunu iddia etmiştir.168 Hâlbuki Firdevsî’nin bizzat kendisinin Gülistan

Tercümesi olduğunu söylemesi, bu durumda Bursalı Mehmed Tahir Bey’i haklı

çıkarmaktadır. Yani Gülistan Tercümesi Firdevsî-i Rûmî’ye aittir. Gülistan

Tercümesi, Firdevsî’nin İslâm’ın güzel sanatlarından olan hüsn-ü hat sanatına da

vakıf olduğuna, kendi el yazısı ile yazdığı, nüshası Osmanlı Müzesi

Kütüphanesi’nde mevcut olan Gülistan Tercümesi şahitlik etmektedir 169.

18- Pend-nâme-i Eflâtun Bursalı Tahir Bey’in gördüğünü belirttiği, Pend-nâme-i Eflatun adlı eser

Hıfz’es-Sıhhay’a ait küçük bir tercümedir. Arkeoloji Müzesi 164 numarada kayıtlı

165 M.Ata Çatıkkaş, Firdevsî-i Rûmi’nin Satranç-nâme-i Firdevsî’si, TDA. S.37, İstanbul 1985, s.193.166 M. Ata Çatıkkaş, a.g.e., s. 193.167 Firdevsî-i Rûmî, Hakîkat-nâme, Milli Ktp. nr. A 2251, s. 32.168 Fuad Köprülü, a.g.m., s. 649.169 Bursalı Mehmed Tahir, a.g.e., s. 106.

74

olan eser, 105 varaktır 170. Firdevsî’ye ait olmadığı iddia edilen bu eserin İlyas b.

Hızır ismini de kullanan Firdevsî-i Rûmî’ye ait olma ihtimali hayli yüksektir.

Kitabın adını Eflatun’dan öğütler şeklinde Türkçeleştirilebiliriz.

19- Firâset-nâmeFirdevsî-i Rûmî, Hakîkat-nâme adlı eserinin girişinde eserlerini sayarken

ikinci sırada Firâset-nâme adlı bir eserinin olduğunu yazmıştır.

Balıkesir’de iken sürdürdüğü çalışmaların bir ürünüdür. II. Bayezit’in

cülûsundan önce yazmıştır. Firdevsî, bu kitaba bir muhtasar mukaddime ve hatime

eklemiştir. Üstatlarının isimlerini ise, zâhirde Fahreddin Râzî, bâtında Muhyid-din

İbn-i Arabî olarak zikretmiştir. Eserin konusu tasavvuftur. 34 varaktır. Milli

Kütüphane’deki kayda, yazarı Firdevsî-i Tavîl el-Bursevî, eserin adı da Feraset-

nâme olarak geçmiştir. Aynı isimle başka eserler de vardır. Örneğin; tarihçi

Kemal, Selâtin-nâme adlı eserinde Firâset-nâme adlı eserinin olduğunu

söylemiştir 171.

20-Tercüme-i Hadîs-i Erbain

Tercüme-i Hadis-i Erbaîn, Firdevsî-i Rûmî–İlyas b.Hızır adına, Ali Emîri

Kütüphanesi’nde 297.2 numara da kayıtlı olup, 190x125 ebadındadır. Farsça

olarak yazılmıştır. Kısa, kırk hadisten oluşmaktadır. Hadis metinleri Arapça

yazılmış olup, açıklamaları manzum olarak Farsça yapılmıştır. Eser dört varaktan

oluşmaktadır 172.

21-Kitabü’l-MevâizKitabü’l-Mevâiz adlı eser, Firdevsî-i Rûmî adına İstanbul Büyükşehir

Belediye Kütüphanesi, Muallim Cevdet Bölümü’nde 297.9’da kayıtlıdır. İslâm

ahlâkı ile ilgilidir.173

22- Muhtar-nâmeFirdevsî-i Rûmî, Hakîkat-nâme adlı eserinde “Şeyh Attar Hazretlerinin

Muhtar-nâmesi’ni tercüme ettiğini beyan edip, kitabı tamamladıktan sonra da

hayli ihsan buyurup şerefi kabul ile müşerref itmişlerdi”. diyerek Muhtar-nâme

170 Firdevsî-i Rûmî, Pend-nâme-i Eflatun, İstanbul Arkeoloji Müzesi, nr.164.171 Firdevsî-i Rûmî, Firâset-nâme, Milli ktp. Y.Z -A, 5151; Kemal, Selâtin-nâme, (Haz. NecdetÖztürk), Ankara 2001, s. XXXIII.172 Firdevsî-i Rûmî, Tercüme-i Hadis-i Erbain, Ali Emirî, nr. 297.2.173 Firdevsî-i Rûmî, Kitabu’l Mevâiz, İstanbul BŞB. Ktp, Muallim Cevdet Bölümü , nr. 297.9.

75

adlı eseri Ferid’üd-din Attar’dan tercüme ettiğini beyan etmiştir .174 Eserin

nüshası bulunamamıştır.

23- Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat

Firdevsî “Hakâyık-nâme” adlı eserinde Yavuz Sultan Selim Han’ın emriyle

Şeyh Attar Hazretleri’nden “Tûtî-i Şehristân-ı Tarikat” adında bir eseri Türkçe’ye

çevirdiğini beyan etmiştir. Ancak kayıtlarda kitabın bu adla nüshası

bulunamamıştır. Buna karşılık Tercüman yayınları 1001 Temel eser arasında,

Tûtî-nâme adıyla, yazarı belli olmayan bir kitap Şemsettin Kutlu tarafından

yayınlanmıştır. Kitabın giriş bölümünde, tercümenin II. Bayezit döneminde

yapılıp yapılmadığı tartışılmış; ancak müterciminin bilinmediği ifade edilmiştir.

Muhtemel ki Firdevsî-i Rûmî’nin, Şeyh Attar hazretlerinden çevirdiğini söylediği

eser, Tûtî-nâme olarak yayınlanan eserdir.175

24- Kur’an-ı Kerim’den Tefe’üle Dair Bir RisaleFirdevsî-i Tavil adına, Kur’an-ı Kerim’den Tefe’üle Dair Risale adıyla,

İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, nr. 11632 Demirbaş nr. 000816’ta

kayıtlıdır. Ahlâk konusu ile ilgilidir.

25- Risale Fi’n-Nahv

Hızır b İlyas adına Süleymaniye Kütüphanesi’nde Ayasofya bölümünde k.

4468 numarada Risale fil’n-Nahv adlı Arapça bir kitap vardır. Te’lif tarihi H.

863/M.1458’dir. Kitabın te’lif tarihinde bir yanlışlık yoksa eğer, bu eserin

Firdevsî-i Rûmî’ye ait olması mümkün değildir. Zîrâ 1458’de yazar henüz çocuk

yaştadır. Kitapta Arap dilinin grameri anlatılmıştır.

Firdevsî-i Rûmî “Münazara-i Seyf-ü Kalem” adlı eserinde aşağıdaki eserleri,

kendi eserleri arasında zikretmiştir. Ancak bu güne kadar bu kitapların bir nüshası

bile bulunamamıştır:

26- Hadikatü’l Hakâyık

27- Tâlî-i Mevlûd-i Kebir

28- Hadis-i Ahsen

29- Tecnîsat-ı Süleyman

174 Firdevsî-i Rûmî, Hakâyık–nâme, s. 33.175 Firdevsî-i Rûmî, Hakâyık–nâme, s. 33, Tûtî–nâme, (Haz. Semsettin Kutlu), İstanbul 1976, s. X-XIV.

76

İKİNCİ BÖLÜM

OSMANLI TARİHÇİLİĞİNE GİRİŞ

A-Osmanlı Öncesi Türk Tarihi ve Tarihçileri

Dünyanın en eski ve köklü kavimlerinden biri olan Türkler, tarih boyunca

Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarına yayılmış; buralarda egemenlik kurmuş, kültür

ve medeniyet oluşturmuş bir millettir. Türk Milleti temelde Asya kökenlidir ve

anavatanı Türkistan yani Orta Asyadır. Türk yurdu olan Türkistan’ın sınırları ise

tarihçi ve coğrafyacılar arasında hâlâ tartışılan bir konudur. Türkistan’ın sınırları

en genel anlamda; Doğu’da Büyük Kingan (Kadırgan) Dağları, Batı’da Hazar

Denizi, Kuzey’de Sibirya Ovası, Güney’de Karanlık Dağları ile çevrili geniş bir

alandır 176.

Türkler, tarih sahnesine Orta Asya’da çıkmış, devlet ve medeniyetlerini bu

coğrafyada kurmuş varlıklarını asırlarca burada sürdürmüşlerdir. Türkler, çeşitli

sebeplerden, farklı zamanlar da Orta Asya gibi geniş bir coğrafyada sürekli

hareket hAlinde olmuşlar; dağınık bir şekilde yaşamışlar ve çoğu zaman da İç

Asya dışına göç etmişlerdir. Türk adı veya hususi isimler altında çok sayıda devlet

kurmuşlardır. Genel olarak tarihin erken dönemlerinde göçebe, yarı göçebe

yaşamışlardır. Bütün bunların sonucunda da yazılı belge ve bilgileri az

bırakmışlardır. Bu durum ise Türk tarihini araştırmayı ve temel kaynakları

bulmayı zorlaştırmıştır177.

Bu güçlüklere rağmen, Türk tarihi üzerinde yapılan inceleme ve araştırmalar

sonunda, Türk tarihinin temel kaynaklarını oluşturan arkeolojik buluntulara, yazılı

ve sözlü belgelere özellikle destanî eserlere ulaşılmıştır. Türk toplum ve

devletlerinin kullandığı dil, yazı ve alfabeler tesbit edilebilmiştir 178.

176 Z. Velidi Togan, Türk İli-Türkistan Tarihi, İstanbul 1947, s. 7; Z.Velidi Togan, Umûmî TürkTarihine Giriş, İstanbul 1981, s. 7-8; L. Ligeti, Bilinmeyen İç Asya, (Çev. S. Karatay), Ankara1986, s. 14-23; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 1986, s. 41; Laszlo Rasonyı,Tarihte Türklük, Ankara 1993, s. I; Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara 1999,s. 3; V. V. Barthold, Mogol İstilasına Kadar Türkistan, (Çev. H. Dursun Yıldız), Ankara 1990, s.67; Zekeriya Kitapçı, Yeni İslam Tarihi ve Türkistan, İstanbul 1986, s. 34; Komisyon, Tarih I,İstanbul Devlet Matbaası 1932, s. 25.177 İbrahim Kafesoğlu, a.g.e. , s. 41; Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, İstanbul 1988, s. 22-44.178 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2003, s. 52-53.

77

Bir toplumun, millet olmasında başlıca unsurlardan biri olan lisan, o lisanı

konuşan toplulukların düşüncelerini oluştururken, insanları bir arada tutan en güçlü

bağdır. Dilin şekillerle ifadesi olan yazı ise bilgileri daha kalıcı ve yaygın hale

getirmiştir.

Bilinen en eski Türk topluluklarından itibaren Türkler, sınırlı bir ölçüde bile

olsa yazıyı kullanmış ve az da olsa yazılı belgeler bırakmışlardır. İbrahim

Kafesoğlu Türk devletlerinin kullandığı yazıları, birinci elden kaynaklara

dayanarak şöyle sıralamıştır: “Asya Hun’ları arasında yazı oldukça yaygın

görünüyor. Çin yıllıklarında şöyle haberler vardı: Uygurların ataları Kao-kü’ler

Çin’ce yazarlar; fakat Hunca da yazarlardı. Akhunların yazıları Göktürkler’inki

gibi idi. Bizanslı tarihçi Prikopios’a göre (6.asır) Ogur boyları kendi yazılarını

kullanırdı. İstemi Yapgu’nun 568 yılında Bizans İmparatoruna yolladığı mektup

İskit yazısı ile yazılmıştı.”179.

Türkçenin yazılı ürünleri yanında sözlü ürünler büyük bir öneme sahiptir.

Bunlar; cenaze törenlerinde söylenen sağular, şölenlerde saz eşliğinde söylenen

koşuklar, atasözleri olan savlar, bağımsızlık, vatanın kutsallığı ve kahramanlık

konularını işleyen destanlardır. Destanlar, milletlerin hayatlarındaki önemli

olayları, olağanüstü nitelikler katarak anlatan edebî ürünlerdir. Milletimizin

binlerce yıllık tarihi içinde yaşanan savaş, kahramanlık, göç, kıtlık, felaket gibi

olaylar destanlara konu olmuştur. Bu olaylar milletlerin hafızasında ve kültüründe

önemli ve derin izler bırakmıştır.

Türk destanlarının en önemlileri, Asya Hunları’na ait olan Oğuz Kağan

Destanı, İskit (Saka)lere ait Alp Er Tonga Destanı, Göktürklere ait Ergenekon

Destanı, Uygurlara ait Göç Destanı ve Kırgızlara ait Manas Destanı’dır. Bu

destanlar eski Türklerde canlı bir Halk Edebiyatı’nın varlığını ortaya koymaktadır.

Ayrıca, Alp Er Tonga destanı hariç, bu destanlar yazıya geçirilmiş ve tahlilleri

yapılmıştır. Türk destanları, Türk tarihinin kaynakları arasında önemli bir yer

tutmaktadır. Destanlar, çok ihtiyatlı olmak kaydıyla tarihe kaynak olarak

kullanılabilmektedirler 180.

179 İbrahim Kafesoğlu, a.g.e. , s. 322.180 Zeki Velidi Togan,Tarihte Usül, İstanbul 1985, s. 43-44; Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, c. I,Ankara 1998, s. 2-61-235-373-381; Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı-Reşideddin Oğuz-nâmesiTercüme ve Tahlili, Ankara 1982, s.122-126; R. Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, Ankara 1991,s. 3-4.

78

İslâmiyet’ten önce Türk tarih ve edebiyatının en güzel örnekleri, çeşitli

devirlerden kalan kitabelerdir. Bunlar, Türklerin ilk millî alfabesi olan Göktürk

alfabesiyle yazılan Orhun (Göktürk) Kitabeleri’dir. Tarihte ilk defa Göktürk’ler

kendilerini Türk olarak ifade etmişlerdir 181. Otuz sekiz harften oluşan bu alfabeye

Orhun Nehri çevresinde bulunan kitabelerde rastlandığı için “Orhun Alfabesi”de

denmiştir. Orhun yazıtları, II. Göktürk hükümdarı Bilge Kağan, kardeşi Kültigin

ve devlet adamı Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Bu kitabelerde Türk devlet

anlayışı, devlet adamlarının ve halkın karşılıklı sorumlulukları, vatan sevgisi gibi

konular yer almaktadır. Bu alfabe X. yüzyıla kadar ufak değişikliklerle Kırgızlar,

Bulgarlar, Hazarlar ve Peçenekler tarafından da kullanılmıştır.

Bir başka Türk devleti olan Uygurların da kendilerine ait alfabeleri ve

Uygur Alfabesiyle yazılmış, dinî, edebî ve siyasî metinleri mevcuttur. Uygur

Türkçesi ile yazılmış eserler daha çok dinî mahiyettedir. Büyük bir kısmı Turfan

kazıları sonunda elde edilen bu eserler, Türkçe Mani metinleri ile Budizm’in

esasları ve Buda’nın hayatını anlatan “Altun Yaruk” ve “Sekiz Yükmek” adlı

kitaplardır 182. Uygurlara ait destanlara ise “Merhale-nümâ” ve Hint destanından

çevrilen “Mahabarata” örnek olarak verilebilir 183. Uygurlar dönemine ait kazılar

sonrası bulunan kalıntı ve bulgular da oldukça fazladır.

Türkler, kitlesel olarak X. yüzyıldan itibaren Müslüman olmaya başlayınca,

dindeki değişiklik, kültür, edebiyat ve sosyal hayata doğrudan yansımıştır.

Türklerin İslâmlaşma sürecinde -geçiş döneminde-İslâmlaşma ile birlikte

Müslüman Türk kimliği ve kültürü oluşmaya başlamıştır. Bu değişim sonucunda

Türkçe, Arapça ve Farsça’nın etkisi altına girmiş; din dili olarak Arapça, edebiyat

dili olarak Farsça yaygınlaşmıştır 184. İslâm kültür dâiresi içinde Müslüman Türk

devletleri, eğitim, bilim, sanat ve yönetim alanında olduğu kadar, tarih ve

tarihçilik sahasında da kayda değer eserler ortaya koymuşlardır.

181 V.V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Ter. K.Yaşar Kopraman-İsmailAka), Ankara 1975, s. 5; İbrahim Kafesoğlu, a.g.e. , s. 321; M. Fuad Köprülü, EdebiyatAraştırmaları, Ankara 1989, s. 89-94; Ali Öztürk, Ötüken Türk Kitâbeleri, İstanbul 1996, s. 20-63;Komisyon, TTK, Tarih I, s. 41-45.182 Ceval Kaya, Uygurca Altun Yaruk, Ankara 1993.183 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 62; Faruk K. Timurtaş, Tarih İçinde TürkEdebiyatı, İstanbul 1999, s. 5-6; Saadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara1997, s. 79.184 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 121.

79

Amacımız, Osmanlı tarihçiliğine giriş için zemin oluşturmak olduğundan,

Müslüman Türk devletleri döneminde yazılan tarih kitaplarını, ayrıntıya

girmeden, tarih kitaplarının hangi Türk devleti döneminde yazıldığı ya da kaynak

olarak kullanıldığı, yazarının ve eserinin isimlerini Türk devlet isimlerine bağlı

olarak kısaca aktaracağız.

1-Karahanlılar Devri Tarihçileri: Mecdeddin Muhammed b. Adnan

tarafından yazılan “Türkistan Tarihi” ve “Hitay Tarihi” iki önemli tarih kitabıdır.

Muhammed b. Ali el-Kâtib es-Semerkandî’nin “A’radü’s-Siyâse fi Ağrâdi’r

Riyâse” adlı eseri, Karahanlı ve Selçuklular dönemini aydınlatmaktadır. M.

Grenard’ın hazırladığı “Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarih”185 ise bu dönem

için kaynak olarak kullanılan en önemli menkıbedir.

2-Gazneliler Devri Tarihçileri: Gazneliler devrinin tarih edebiyatı oldukça

zengindir. Ebu Mansur Hüseyin b. Muhammed Sa’Alibî’nin “Kitâbü’l-Gurer fi

Siyerü’l-Mülûk ve Ahbârihim” adlı kitabı, Ebû Nasr Muhammed b. Abdülcebbâr

Utbî’nin “Tarihü’l-Yemînî” adlı eseri, Ebû Sa’id Abdulhayy b. Dahhâk

Gerdîzî’nin “Zeynü’l-Ahbâr’ı”, Ebu’l Fazl Muhammed b. Hüseyn Beyhakî’nin

“Tarihî Beyhâkî”186 adlı eseri, Gazneliler dönemini aydınlatan en önemli tarih

kitaplarıdır.

3-Harzemşahlar Devri Tarihçileri: Bahâü’d-din Muhammed b.

Müeyyedi’l-Bâğdadî’nin,“Et-Tevessü’l ilâ’t-Teressül”, yazar Sultan Alaaddin

Tekiş’in İnşa divan-ı reisidir. İbnü’t-Tiktaka’nın “Kitâbü’l-Fahri”si, Narşahî’nin

“Tarih-i Buhara”sı, Nurü’d-din Münşî (Nesevî)‘nin “Siratü’s-Sultan Celâled-

din”i, Atâ Melik-î Cüveynî’nin “Tarih-î Cihân-güşa”sı Harzemşahlar dönemini

konu alan başlıca kaynaklardır 187.

4-Büyük Selçuklular Devri Tarihçileri: Tuğrul Bey’in Bağdat’a girdiği

yıla kadar Abbasilerden ve dolaylı yönden Selçuklular’dan söz eden ilk eser

“Hilâl el-Şâbî Tarihi”dir. Bu eser İbnü’l Esir tarafından kaynak olarak

185 V.V. Barthold, a.g.e. , s. 19; M.Grenard, Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarih, (Çev. OsmanTuran), Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul 1980, s. 245-308.186 M. Şemseddin Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları, İstanbul 1991, s. 122-126; V.V. Barthold,a.g.e., s. 20-26; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s. 19-24; ClaudeCahen, Selçuklu Devri Tarih Yazıcılığı, (Çev. N. Kaymaz), Tarih Araştırmaları Dergisi, c. VII, S.12-13, Ankara 1973, s. 203.187 İbrahim Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti Tarihi, Ankara 1992, s. 6-15; Yusuf Ziya Yörükan,Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Orta Çağ da Türkler, İstanbul 2004, s. 92-144.

80

kullanılmıştır. Ali b. Ebul-Ferec el-Basrî’nin “Sîretü’l Melik Tuğrul-beg el-

Selçukî” adlı eseri Tuğrul Bey dönemi için kaynak olarak kullanılmıştır. İbnü’l

Adim’in “Buğya”sı, Ali b. Mehmet Kayânî’nin “Mefâhirü’l- Etrâk”ı, Alp Arslan

nâmına yazılan “Melik-nâme”, Ebû Ali Hasan b. Ali Tûsî (Nizâmü’l-mülk) nin

“Siyaset-nâmesi”, Ebû Tahir Hatunî’nin “Şikar-nâmesi”, Cemaleddin İbnü’l-

Kıftî’nin, “Târih-î Al-î Selçuk”u, Ebu Bekir Muhammed b. Ali el-Râvendî’nin,

“Râhâtü’s Sudûr ve Ayatü’s-Surur”u, Ali b. Nâsir el–Hüseynî’nin “Ahbârü’d–

Devleti’s-Selçukiyye”si, İmadü’din Kâtib el İsfehânî’nin “Nusrat el-fıtra ve

Usretü’l-fitra fi Ahbâri’l- Devlet’üs Selçukiyye”si Selçuklular dönemine ışık tutan

başlıca tarih kitaplarıdır 188.

Tarih kitaplarının dışında, Müslüman Türklerin yazdığı ilk dinî, edebî ve

tarihî eserleri olarak kabul edilen ürünler de mevcuttur. Bu eserler şunlardır:

Yusuf Has Hacip189, “Kutadgu Bilig”; Kaşgarlı Mahmut190, “Divân-ü Lugat’ it-

Türk”; Hoca Ahmet Yesevî191, “Divân-ı Hikmet”; Edib Ahmet b. Mahmut

Yüknekî192, “Atabet’ül-Hakâyık” gibi her biri, bir hazine değeri taşıyan eserlerdir.

5-Anadolu Selçukluları Devri Tarihçileri: Kerimü’d-din Mahmud

Aksarayî, “Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâmeretü’l-Ahyâr”; Niğdeli Kadı Ahmed,

“El Veled el- Şefik”; Gregory Abü’l Faraç, “Ebü’l Faraç Tarihi”; Urfalı Mateos,

“Vekayi-nâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli”; İbn-i Batuta, “Seyahat-nâme”si ve en

önemlisi Fazlullah Reşidü’d-din’in “Câmî’ut-Tevârih” adlı tarih kitabıdır 193.

Câmi’ut-Tevârih, Türk tarihinin başlangıcını bir Türk olan Oğuz Han’la başlatıp

devamını da onunla sürdüren, Türklerin kabilelere ayrılarak dünyayı fetihlerini

anlatan ve bugünkü Türkmenlerin atalarıyla olan bağını açık bir şekilde ortaya

koyan bir eserdir. Câmi’ut-Tevârih, kendisinden sonra yazılan eserlere kaynaklık

etmiş, bütün Türk tarihçilerini etkilemiş, Türklerin şanlı mazisinden tafsilatlı

olarak söz ederek, onlarda birlik ruhunun doğmasına yol açmıştır. Bu geleneğin

188 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul 1997, s. 19-25; ClaudeCahen, a.g.e. , s. 196-210; Zeki Velidi Togan, Tarihte Usül, s. 188-1918; Şemseddin Günaltay,a.g.e. , s. 126-219; V.V.Barthold, a.g.e. , s. 26-34.189 Yusuf Has Hâcip, Kutadgu Bilig, (Çev. R.Rahmeti Arat ), Ankara 1979.190 Kaşgarlı Mahmut, Divân-ı Lugat’it-Türk, (Tercüme, B. Atalay), Ankara 1986.191 Hoca Ahmed Yesevî, Divân-ı Hikmet, ( Haz. Kemal Eraslan), Ankara 1991, M. Fuad Köprülü,Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 2003.192 Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki, Atebetü’l Hakâyık, (Çev. R. Rahmeti Arat), İstanbul 1951.193 Şemseddin Günaltay, a.g.e. , s. 416-419; M. Fuad Köprülü, Anadolu Selçuklularının YerliKaynakları, Belleten, c.VII, 1942, s. 379-457; Z. Velidi Togan, Tarihte Usül, s. 190.

81

etkisiyle hemen bütün Osmanlı tarihçileri Osman Gâzi’yi 52 batından Oğuz Han’a

bağlamışlardır.194

6-Selçuk-nâmeler

Selçuklular dönemine ait kayıt ve bilgilerin toplu bulunduğu eserlere, genel

bir isim olarak “Selçuk-nâme” adı verilmektedir. Selçuk-nâme’ler, olayları

menkıbevî bir mahiyette aksettirseler bile, tarihin ayrıntı gerektiren bölümlerinde

müracaat kitabı olarak kullanılmaktadırlar. Selçuk-nâme’lerden birkaç tanesini

örnek olarak verebiliriz. Ahmed b. Mahmud, “Selçuk-nâme” (Haz. E.Merçil,

İstanbul 1977); Hoca Dehhânî, “Selçuklu Şeh-nâmesi”, Sultan III. Alaaddin

Keykubad’ın isteği ile Farsça yazılmıştır, 20.000 beyitten oluşmaktadır. İbn-i

Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed b. ‘Ali el-Caferî er-Rugedî, “el-Evâmirü’l-

Alâ’iyye fî’l Umûri’l-‘Alâ’iyye” (Selçuk-nâme), Anadolu Selçuklu tarihinin en

temel kaynağıdır. Anonim, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi (Selçuk-nâme),

Zahiri Nisabûrî, “Selçuk-nâme” ve en önemlisi Yazıcıoğlu’nun “Tevârîh-i Âl-i

Selçuk” adlı Selçuk-nâme’sidir 195.

Sultan II.Murat’ın emriyle 1436 yılında yazılmıştır. Yazıcıoğlu Selçuk-

nâmesi, Oğuz-nâme adıyla da bilinir. XV. yüzyıl Anadolu Türkçe’siyle

yazılmıştır. Tevârîh-i Âl-i Selçuk, destânî özellikler taşıyan bir Türk-Oğuz,

Selçuk, Moğol, Beylikler ve Osmanlı tarihidir. Müellif eserinin birinci bölümünde

Türk-Moğol ve Oğuz boyları hakkında bilgi vermekte, Oğuz Destânı’nı

anlatmaktadır. Yazar, bu bölümü Reşîdüddîn’in, Câmiü’t-Tevârîh’inden almıştır.

Yazıcıoğlu, eserinin diğer bölümlerinde Selçuklular tarihini Râvendî’den

faydalanarak ve İbn-i Bîbî’nin Farsça Selçuk-nâme’sini Türkçe’ye çevirmek

suretiyle yazmıştır.

7-Menâkıb-nâmeler ve Velâyet-nâmelerMenâkıb-nâme veya Velâyet-nâme, tarikat erbabı ve şeyhler etrafında

oluşan, dinî ve efsanevî yönü ağır basan, küçük hikaye ve masallara denir. Bu tür

eserlerde, tarikat pîrinin veya şeyhinin kerametleri ve velâyetleri; tarikat

geleneğine göre abartılarak hikaye edilmiştir. İslam’ın yayılma sürecinde, İslam

194 İlhan Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), (Basılmamış Doktora Tezi),Ankara 1995, s. 437-438.195 Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, Revan Köşkü 1290. Şemseddin Günaltay, a.g.e. , s. 416-419; M.Fuad Köprülü, Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları, s. 379-457; Z.Velidi Togan, TarihteUsül, s. 190.

82

toplumları arasında, Hz. Ali, Hz. Hüseyin ve Ebu Hanife vb. çevresinde

menkıbeler oluşmaya başlamıştı. Türkler, Müslüman olmaya başlayınca,

Müslüman Türkler arasında ata veya baba lakabıyla şeyhler doğdu ve bu şeyhler

etrafında benzer şekilde menâkıblar oluştu. Hoca Ahmet Yesevî Menâkıb’ı buna

en güzel örnektir 196.

Anadolu’nun fethi yıllarında, askerî fetihlerin yanı sıra, manevî fetih

diyebileceğimiz bir başka kültür dairesi içinde, Horasan Erenleri diğer bir deyimle

Gâziyân-ı Rum öncülüğünde fetihler yoğunlaşırken, menâkıb-nâmeler de

oluşmaya başlamıştır. Dine dayalı yeni Türk edebiyatının ilk zincirini, Kitab-ı

Dede Korkut oluştururken, hemen akabinde Ebâ Müslim-nâme, Battal-nâme,

Dânişmend-nâme destanları, Saltuk-nâme adlı kitaplarla devam etmiştir. Otman

Baba Vilâyet-nâmesi’nden sonra, Hacı Bektaş-ı Velî Vilâyet-nâmesi, bu eserden

sonra Hacım Sultan, Abdal Mûsa, Elvan Çelebi’nin Menâkıbu’l Kudsiyye’si;

Seyyid Ali Sultan ve Demir Baba Vilayet-nâme’leri gibi küçük eserlerle

tamamlanmıştır 197.

Anadolu’da, Türk Edebiyatının ilk mahsûlleri olan bu menâkıb-nâmeler,

Selçuklu Devleti’nin istikrar kazanması, askerî hareketlerin kısmen de olsa

durması, ilim ve kültür hayatının canlanması sonucu teşekkül etmişlerdir 198.

İslâm edebiyatında kâfirler elinde bulunan yerlerin Müslüman mücahitler

tarafından fethini tasvir eden, kahramanlıkları ve zaferleriyle halkı coşturan,

halkın hayâl dünyasında derin izler bırakan hep bu halk hikâyeleridir. Ancak,

tarihî roman niteliği taşımalarına rağmen, tarihte yazıldıkları dönemi aydınlatacak,

tarihe yardımcı kaynak olarak kullanılabilecek değerde edebî ve tarihî eserlerdir.

Ciddi bilimsel kritiğe tâbi tutulmak kaydıyla bu destânî rivayetler, tarihin yazılı

belgeleri olabilirler 199.

Tarihin pek çok türleri, birçok millette olduğu gibi Türkler arasında da

oluşmuştur. Halk toplantı yerlerinde günün vak’aları yanında tarih vak’alarının da

büyük yer alarak hikâye edilmesi, köklü bir destan geleneğine sahip bir milletin

196 A.Yaşar Ocak, Menâkıb-nâmeler, s. 32; Ali öztürk, Türk Anonim Edebiyatı, İstanbul 1985, s. 2-3; Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, s. 166-169; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlkMutasavvıflar, s. 85-106.197 Abdülbaki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 1; Ali Öztürk, a.g.e. , s. 3; Cemal Kafadar, Between TwoWorlds-The Constructıon of the Ottoman State-London 1995, s. 67.198 A.Yaşar Ocak, a.g.e. , s. 49.199 M. Fuad Köprülü, Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları, s. 42.

83

tabîî bir zevki ve merâkı netîcesidir 200. Bunun sonucu olarak da, Anadolu’da

Selçuklu Sultanlarının ve Türkmen Bey’lerinin saraylarında tarih hânlar yani tarih

okuyucuları ve menâkıb-nâme okuyan halk şairleri doğmuştur. Gazavat-nâme

formundaki tarihî eserlerin, sultanların gururlarını okşamak ve edebî zevklerini

tatmin etmek için yüksek sesle okunmak üzere yazıldıkları bilinmektedir 201.

8-Anadolu Beylikleri Dönemi Tarihçiliği

Anadolu Selçukluları’nın son zamanlarında, özellikle XIII. yüzyılın

sonlarından itibaren, uç’lara yerleştirilen bazı Türkmen beylikleri, Selçuklular’ın

zayıflaması üzerine, merkezle bağlarını kopararak bağımsızlıklarını kazandılar.

Anadolu Beylikleri, hükümran olduktan sonra, bulundukları bölgelerde fetihlerde

bulunarak sınırlarını genişlettiler ve rakipleriyle mücadeleye girerek güçlenmeye

çalıştılar. Sahip oldukları coğrafyada iktisadî, ticarî, kültürel ve ilmî faAliyetleri

takdir ve teşvik ettiler. Bu sayede çok sayıda âlim, sanatçı ve tarihçi yetişmiştir202.

Beylikler dönemi Türk tarihçiliği, Osmanlı tarihçiliğinin doğuşuna ve

gelişmesine ciddi katkılar sağlamıştır. Germiyanoğulları sarayında, Kütahya’da

tarihçilik ve Türkçe alanında yeni bir çığır açılmıştır. Şair Ahmedî, Şeyhoğlu

Mustafa, Germiyanoğlu sarayında yetişmiş kimselerdir. Germiyanoğulları evlilik

yoluyla Osmanlılara katılınca, tarihçiler de Osmanlılara intisap etmiştir 203.

Aydınoğulları Beylerinden Gâzi Umur Bey adına Enverî, “Düstûr-nâme”yi204;

Germiyanoğlu, Süleyman Şah adına, Ahmedî, “İskender-nâme”yi 205 yazdı.

Karamanoğlu Alaaddin Bey, Karaman şairlerinden Yarıcânî’ye Karamanoğulları

“Şeh-nâme”sini yazdırdı 206. Ayrıca Şikârî bir “Karaman Oğulları” tarihi yazdı 207.

Kuruluş dönemi Osmanlı Sultanları, Arapça ve Farsça yazılan tarih kitaplarını,

Türkçe’ye tercüme ettirdiler.

200 N. Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1971, s. 497.201 Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, Söğütten İstanbul’a, İstanbul 2000, s. 110-111.202 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XII; Paul Wittek, Menteşe Beyliğli(Çev. O.Şaik Gökyay), Ankara 1986, s. 4; Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri HakkındaAraştırmalar, Ankara 1988, s. 3-5.203 Şehabettin Tekindağ, Osmanlı Tarih Yazıcılığı, Belleten, c. 35, S. 140, Ankara 1971, s. 656.204 Enverî, Düstûr-nâme, (Neş. Mükremin Halil), İstanbul 1928; Düstûr-nâme-i Enverî, (Haz.Necdet Öztürk) ,İstanbul 2003, s. XXXV.205 Ahmedî, İskender-nâme, (Neş. M.Halil Yinanç), İstanbul 1964; Yaşar Akdoğan, İskender-nâme’den Seçmeler, Ankara 1988.206 Kemal Yavuz, a.g.e. , s. 27.207 Şikârî, Karaman Oğulları Tarih, (Haz. M. Mesud Koman), Konya 1946.

84

Anadolu’da hâkim unsur olan Selçuklular ve beylikler yerli halklarla olan

ilişkilerinde özellikle Rum, Ermeni ve Musevîler’e karşı fetihçi politikanın

yanında, yeni bir medeniyet inşasında da ön plana çıkmış, onların kültürel

unsurlarını kullanarak Anadolu Selçuklu medeniyetinin alt yapısını

oluşturmuşlardır. Bunun üzerine edebî, mimârî, felsefî ve ticâri birikimlerini de

katarak âdeta Osmanlı medeniyetine temel teşkil etmişlerdir 208. Osmanlı

müellifleri geri dönüp baktıklarında, kendilerine zengin bir miras olarak bırakılan

sözlü ya da yazılı bu edebî ve tarihî geleneği sahiplenmiş; tartışmasız tarihî bir

belge ve bilgi olarak kullanmışlardır.

Sonuç olarak, Türk tarihçiliği, Selçuklu devrinde çocukluk dönemini

yaşamış, yeni bir hüviyyet, yeni bir şekil, yeni bir heyecan ve ruhla

mükemmelliyete doğru yol almaya başlamıştır. Zaten tarihi, sanatı, edebiyatı,

mûsikisi, resmi ve mîmarisiyle medeniyet bir bütündür. Medeniyetin Türk-İslam

tarihinde bunların tekâmül veya gerilemeleri, genellikle siyasi, sosyal ve askeri

hayatla paralel gittikleri görülmüştür 209.

9-Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu

XIII. yüzyılın sonlarında, Anadolu’nun kuzeybatı sınırında, Bizans

İmparatorluğu ile Selçuklu Devleti arasında, Ertuğrul Gâzi tarafından,

Selçuklulara bağlı olarak bir uç beyliği kuruldu. Ertuğrul Gâzi’nin yerine, Osman

Gâzi geçince beyliğin adı Osmanlı Beyliği oldu. Osman Bey önderliğinde beylik,

Selçuklu hakimiyetinden çıkarak, bağımsızlığını kazandı ve Bizans İmparatorluğu

aleyhine sürekli büyüdü ve bölgenin en etkin devleti hAline geldi. Bütün

devletlerin oluşumunu sağlayan halk, ülke ve iktidar gibi temel unsurlar, Osmanlı

Devleti’nin kuruluşunda da önemli bir rol oynamıştır. Orhan Gâzi döneminde,

Osmanlı Devleti Rumeli’ye geçerek Balkanlar’a doğru ilerlemeye başlamışlardır.

Anadolu’da ise Türk birliğini sağlamaya yönelik girişimlere hız vermiştir.

Devletin sınırlarının genişlemesine paralel olarak Orhan Bey devrinde idarî,

askerî, adlî ve mâlî düzenlemeler yapılarak devlet kurumlaşmıştır. I.Murat

döneminde devletin sınırları, Tuna Nehri’nden Orta Anadolu’ya kadar genişledi

ve devlet imparatorluk adayı hâline geldi. Sultan I.Murat’ın sürdürdüğü askerî ve

siyasî başarılar, Osmanlı Devleti’nin kültürel yönden de gelişmesine ve kendi

208 M. Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1988, s. 57-57-79.209 Âmil Çelebioğlu, Muhammediye, İstanbul 1996, s. 43.

85

dinamiklerini keşfetmesine yol açtı. Devletin fetihçi politikası, Yıldırım Bayezit

devrinde Ankara Savaşı’na kadar devam etti. Fetret döneminin doğurduğu yıkım,

Mehmet Çelebi ve II.Murat döneminde tamir edilebildi. Osmanlı Devleti Fatih

Sultan Mehmet’le birlikte, bir dünya devleti olma yoluna girdi 210.

Osmanlı Devletinin askerî ve siyasî zaferleri sonucu, tarih zevki ve tarih

merakı XV. yüzyıl Türkiye’sinde daha yaygın bir hayat kazanmış; nesirle ve

nazımla çok sayıda tarih yazılmış ve bunlar Türk edebiyatında hemen hemen bir

tarih çığırı manzarası almıştır 211. Osmanlı toplumunda tarihe karşı ilginin bu denli

yoğun olmasının sebepleri şu şekilde açıklanabilir:

Anadolu’da halk arasında yaşayan Battal-nâme, devrin katipleri tarafından

yazılı edebiyata geçirilen Dânişmend-nâme gibi destânî tarihi eserler; Ahmedî’nin

İskender-nâme’sine ilave ettiği tarih bölümleri ve benzeri yazmalar, halk kadar

aydınlar arasında da Arap ve Fars gelenekleri yanında, Türk folklor ve tarihine de

ilgi duyulduğunu göstermektedir.

Osmanlı İmparatorluğunun bu asırdaki büyük hamleleri tarih yazımında en

önemli etken olmuştur. İmparatorluğun devamlı zaferlerle gelişmesi, Osmanlı

Orduları’nın Hıristiyan kavimlerle savaşarak onların birleşik ordularını yenmeleri,

bütün bu savaş ve zaferlerin bilgili ve sistemli bir askerî ve idarî teşkilat içinde

kazanılması, Anadolu ve Balkanlar Türkiye’sinin sağlam ve heybetli bir bütün

hAline konulması gibi hadiseler, pek tabii olarak Anadolu ve Rumeli’deki halk

arasında Osmanlı Hanedanı’na karşı derin ve köklü bir hayranlık uyandırmıştır212.

Dinî, hamasî edebiyatın kökeni olarak popüler Türk destanları, diğer yandan

geleneksel İslam tarihçiliğinin ilk örnekleri olan megâzi ve siyer kitapları ile

birlikte bir temel teşkil etmişti. Gaza ruhuyla dolu bir toplumda menâkıb-nâmeler,

genel toplantılarda, orduda veya tüccarların kendi paralarıyla askerleri

donattıklarını gördüğümüz pazarlarda okunmak üzere düzenlenirlerdi. Sade bir

dille, herkesin anlayacağı popüler hisleri yansıtan menâkıb-nâme türü, Aşıkpaşa-

210 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.I, Ankara 1983, s. 67-96; Mehmet Neşrî, Neşrî Tarihi,(Haz. M.Altay Köymen), Ankara 1988, s. 46-137; Halil İnalcık, Osmanlı Devletinin Kuruluşu,Türkler, c. IX Ankara 2000, s.66-68; Zeki Velidi Togan, Umûmî Türk Tarihine Giriş, s. 337-351.211 N. Sami Banarlı, a.g.e. s. 497.212 N. Sami Banarlı, a.g.e. , s.497; Mehmet İpşirli, Osmanlı Tarih Yazıcılığı, Osmanlı c. VIII,Ankara 1999, s. 247.

86

zâde’nin Tarihi ve Anonim Tevârih gibi eserlerde olduğu kadar sonraki

yüzyıllarda da bir çok gazavat-nâmede yaşamaya devam etmiştir 213.

XV. yüzyılın ilk yarısında başlayan tercüme hareketleri ile Osmanlı

coğrafyasında Türkçe eser sayısı hızla artmıştı. Arapça ve Farsça eserler

yazmanın yanında Türkçe de yaygın bir edebiyat dili hAline dönüşüyordu. Bu

durum Osmanlı tarihçiliğinin doğuşunu kolaylaştırmıştır 214.

Ankara bozgunu ve Timur felaketinden sonra, Osmanlı Devleti’nin yeniden

toparlanması ve güçlenmesi, hem Osmanlı tarihçiliğinin doğuşunu hem de tarihin

muhtevasını etkilemiştir. Osmanlı Devleti’nin Timur’la girdiği rekabet,

Osmanlıları köken ve kimlik arayışına sürüklemiştir. Öte yandan Anadolu Türk

beylikleri karşısında haklılıklarına güçlü bir dayanak bulmak ve Timur’un

vasallığından kurtulabilmek için kendilerini Doğudaki hanların muâdili görmüş ve

Osmanlılar kendilerini Oğuz–Türk geleneğine bağlayan soy kütüklerini çıkarmak

zorunda kalmışlardır 215.

Osmanlı Beyliği fetih ve gaza ruhu ile ortaya çıkmış, sınırlardaki akıncı

beyler ve derviş Gâzilerin faAliyetleri ile büyüyüp ve güçlenmiştir. Bu gerçeğe

uygun olarak, kuruluş devrinde ortaya konulan ilk örnekler menâkıb-nâme ve

gazavat-nâme türünden eserler olmuştur 216.

Özellikle II. Murat döneminde, Anadolu’da Türkmen aşiretleri üstündeki

Osmanlı egemenliğini yerleştirmek ve Kayı soyundan olmanın getirdiği saygınlığı

Osmanlı lehine kullanmak için, Osmanlı Devleti’nin kültürel temellerini

zenginleştirmek yolunda yoğun bir çaba sarf ederek, tercüme ve te’lif eserlerin

yazdırılmasına hız vermiştir.

Bütün bu olumlu gelişmelere karşılık Osmanlılar, kuruluş döneminde ilm-i

tarihi, aslî bilimlerden saymamışlar, daha genel anlamda tarihi, şiirin içinde

düşünmüşlerdir. Bu sebeple de ilk tarihî eserler destânî karakter taşımışlardır.

Kendilerine İranlı meşhur yazar Firdevsî-i Tusî’nin Şeh-nâme’sini örnek

213 Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, s. 101-102.214 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, Osmanlı Tarih Yazıcılığında Anonim Tevârîh-i Âl-î OsmanGeleneği, Osmanlı, c. VIII, Ankara 1999, s. 286.215 Paul Wittek, Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu, (Çev. F. Berktay), Ankara 1985, s. 16-17;Halil İnalcık, a.g.e. , s. 99.216 Paul Wittek, a.g.e. , s. 16-17; Mehmet İpşirli, a.g.e. , s. 247.

87

almışlardır 217. Bu bölümü tamamlamak açısından, yukarıda sıraladığımız

özelliklere uygun olarak yazılan yarı destânî Osmanlı tarihlerine birkaç örnek

verebiliriz

B-İlk Osmanlı Tarih Yazıcılığı Örnekleri

1-Yarı Destanî Olanlar

a-Ahmedî

Osmanlı Devletinde tarih yazıcılığı, devletin siyasî ve askerî başarısına

paralel olarak gelişmemiştir. Osmanlı Devletinin kültürel alanda, tarihe dair

yazılan ilk eser ancak devletin kuruluşunun ikinci yüzyılında, yani XV. yüzyılın

başında yazılmıştır. Günümüze ulaşan bu eser, bir tarihçiden ziyade edebî yönüyle

isim yapmış olan Ahmedî’nin, İskender-nâme adlı eserinin sonuna ilâve ettiği

“Dâsitân-ı Tevârîh-i Mülûk-î Âl-i Osman-ı”dır. Ahmedî, Osmanlı Devletinin

kuruluşundan 1410 yılına kadar gelen olayları konu eden bu eseriyle, Osmanlı

tarih yazarlarının öncüsü sayılmıştır. İlk manzum Osmanlı tarihi örneği olan eser,

kendisinden sonraki pek çok tarihçi tarafından kaynak olarak kullanılmıştır.

İskender-nâme, Yıldırım Bayezit’in oğullarından Emir Süleyman’a sunulmak

üzere kaleme alınmıştır 218.

Asıl adı Tâceddin İbrahim b. Hızır olan Ahmedî, eserine Osmanlı devletinin

başlangıcından Çelebi Mehmed’e kadar gelen dönemi anlatan 334 beyitlik bir

bölüm ilave etmiştir; ki bu kısım, bugün elde bulunan en eski Osmanlı tarihi

olması bakımından son derece önemlidir. Müellif, burada hiçbir olayın tarihini

vermemiştir. İskender-nâme’nin özellikle Osmanlılar’a ait bölümü, Anonim

Tevârîh-i Âl-i Osmanlara (bilhassa Giese Anonimi) Neşrî Tarihi’ne ve XVI.

yüzyıl tarihçisi Lütfi Paşa’nın, Tevârîh-i Âl-î Osman’ından aynen veya bazı

değişikliklerle alınmıştır. Ahmedî’nin, Şükrullah’a ve Rûhî’ye de büyük tesiri

olmuştur 219.

Ahmedî’nin Osmanlı tarihi, müstakil bir eser olmayıp, İskender-nâme

arasına ilâve edilmiş 334 beyitlik bir bölümdür. Ahmedî, İskender-nâme’ye

217 Taner Timur, Osmanlı Kimliği, İstanbul 1986, s. 73.218 Necdet Öztürk, Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı Üzerine, Osmanlı, c. VIII, Ankara 2002, s. 257;Necdet Öztürk, XV.Yüzyıl Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri, TDTD, S. 24, s. 42; Fahamettin Başar,XV. Asır Osmanlı Müverrihleri ve Eserleri, Tarih ve Medeniyet Dergisi, S. 37, s. 37; FranzBabinger, a.g.e., s. 12-13.219 Necdet Öztürk, XV. yüzyıl Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri, s. 47.

88

Makedonyalı İskender’in destânî tarihinden başka bir İslâm Tarihi, bir İlhanlılar

Tarihi ve bir de Osmanlı Tarihi bölümü ilâve etmiştir. Küçük, muhtasar ve

manzum bir vakâyı-nâme özelliği taşımakla birlikte bu eser, bize büyük devletin

temellerine ait bazı mühim sırlar vermiştir.

Ayrıca Ahmedî’nin Divan’ında tarihe ait edebî metinler bulunmaktadır. 23

tane Emir Süleyman medhiyesi, 2 tane Emir Süleyman Terci-i Bendi, 5 tane Emir

Süleyman Terkib-i Bendi, 1 tane Melik Süleyman Terkib-i Bendi ve 1 tane Emir

Süleyman Mersiyesi, tarihî unsurlar taşıyan bölümlerdir 220.

b-Yahşi Fakih

Osmanlı tarihçiliğinin kayda değer örneklerinden birisi de Yahşi Fakih

Menâkıb-nâmesidir. Yahşi Fakih, şimdiye kadar tanınan en önemli Osmanlı tarih

yazarıdır. Hayatı hakkındaki tek bilgi, Sultan Orhan’ın imamının oğlu olduğudur.

İmamın adının İshak Fakih olduğu sabittir. Aşıkpaşa-zâde, hastalanarak evinde

yattığı bir tanıdık olarak, İshak’tan bahsetmiş ve Yahşi’nin “Menâkıb-ı Âl-î

Osman ta Yıldırım Han’a” eserinin sahibi bulunduğunu da açıkça anlatmıştır.

Bunun için, Yahşi Fakih’in tarihî bir şahsiyet olduğunu kabul etmek gerekir.

Te’lif ettiği menâkıb’ın 1389 tarihine kadar geçen vak’aları içerdiği tahmin

edilmektedir. Bu eser şimdiye kadar bulunamamıştır. Aşıkpaşa-zâde,

mukaddimesinde Yahşi’nin eserinin Bayezit’in cülûsuna kadar yani; 1389’a kadar

geçen vekâyi içerdiğini açıkça söylemiştir 221. Aşıkpaşa-zâde, Yahşi Fakih

Menâkıbını aynen iktibas etmiştir.

c-Hamzavî

Hamzavî, Ahmedî’nin kardeşinin mahlasıdır. O, 24 cüzden oluşan Hamza-

nâme adıyla bir eser yazmıştır. Hz. Peygamber’in amcası Hamza’ya ait menkıbeyi

içermektedir. Ayrıca Hamzavî, “Cami’ül Meknûnat” adlı kafiyeli bir Osmanlı

Tarihi yazmıştır ki, zikre değer bir eserdir. Bu eserin içeriği, kaynakları ve değeri

hakkında henüz bir şey bilinmemektedir. Bu eser Firdevsî-i Rûmî tarafından

220 Yaşar Akdoğan, İskender-nâmeden Seçmeler, Ankara 1988, s. 61221 Necdet Öztürk, Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı Üzerine, s. 25; Halil İnalcık, OsmanlıTarihçiliğinin Doğuşu, s. 95-117; Aşıkpaşaoğlu Tarihî, (Haz. Nihal Atsız ), Ankara 1985, s. 95;Colin İmber, İlk Dönem Osmanlı Tarihinin Kaynakları, (Çev. Oktay Özel), Söğütten İstanbul’a,İstanbul 2000, s. 4.

89

görülmüş ve kullanılmıştır. Bilinen biricik yazma, İstanbul’da, İbnü’l Emin

Mahmut Kemal’dedir 222.

2- II. Murat Dönemi

a- Gazavat-nâme ve Fetih-nâmeler

Osmanlı tarih yazıcılığında önemli bir safha, II. Murat dönemi ile

başlamıştır. Bu dönemde Osmanlı ilim, kültür ve sanat hayatında kayda değer bir

hareketlilik görülmüştür. II. Murat bizzat kendisi de ilimle özellikle, şiir ve mûsiki

sanatı ile meşgul olmuştur. O, âlim, şâir ve musikîşinasları sarayında toplayarak

onları himâye ve teşvik etmiş, sarayını adetâ akademik bir muhit hAline

getirmiştir. Bu dönemde Arap ve Fars diliyle yazılmış bazı eserler tercüme

edilerek Türk kültürüne kazandırıldığı gibi, Osmanlı tarihi kaynaklarından

gazavat-nâme ve fetih-nâme türünden eserler ile saray takvimlerinin ilk örnekleri

ortaya çıkmıştır; ki bu Osmanlı tarih yazıcılığının daha sonraki dönemlerine

model teşkil etmesi bakımından önemli bir gelişmedir 223.

Gazavat-nâme, köken olarak gaza kelimesinden doğmuştur. Gaza etmek,

savaşa gitmek ve savaşmak manasına gelir. “Gâza-nâme ya da Gâzavat-nâme” adı

altında toplanan eserlerde, tek bir savaş veya savaşlar silsileleri tasvir edilmiştir.

Bir şehrin veya kalenin alınmasını anlatan eserler ise “Fetih-nâme” adını alır.

Gazavat-nâmelerin, Osmanlı tarih yazıcılığında özel bir yeri vardır. Bu eserler,

kafirlere karşı yapılan mücadeleyi, halkın maneviyatını yükseltmek, barış ve savaş

zamanlarında halka anlatarak halka cesaret vermek üzere kaleme alınmıştır.

Gazavat-nâmeler, XIV. ve XV. yüzyıl Osmanlı tarih yazıcılığı ile bir bütün teşkil

etmekte olup sonraki asırlarda daha olgunlaşmış bulunan resmî tarihçiliğin

yanında, kronik veya dünya tarih yazarlarının da ilk kaynakları arasındadır.

Bunlar ister manzum ister mensur olsun, bir padişahın saltanat dönemi veya özel

bir savaşına tahsis edilmiş monografiler olduğu kadar, imparatorlukta siyasî veya

askerî alanlarda tanınmış kişilerin başarıyla neticelenmiş savaşlarını da anlatır 224.

222 Franz Babinger, a.g.e. , s. 14-15.223 Necdet Öztürk, Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı, s. 257.224 Aldo Gallotta, Seyyid Murad’ın Gazâvât-ı Hayreddin Paşa’sı, (Çev. Mahmut Şakiroğlu),Erdem Dergisi, Ocak 1988, c. IV, S.10, s. 127-128; Chrıstıne Woodhead, Osmanlı Gazâvat-nâmesive Gazâvat-nâmeler, Osmanlı, c.VII, Ankara 2000, s. 128; A. Sırrı Levend, Gazâvat-nâmeler veMihaloğlu Ali Bey’in Gazâvat-nâmesi, Ankara 1956; Halil İnalcık-M.Oğuz, Gazâvât-ı SultanMurad b. Mehmed Han (İzladi ve Varna Savaşları Üzerine Anonim Gazâvat-nâme), Ankara 1978.

90

II. Murat döneminde yazılan tarih eserleri Gazavat-nâmelerle sınırlı

kalmamıştır. Kendisi de şair olan padişah, Türkçe’ye ve Türk kültürüne düşkündü.

Bu yüzden kültürel gelişmeleri hızlandırmak için yoğun bir çaba sarf etmiştir.

II. Murat’ın emriyle tercümeler yapıldı ve yeni kitaplar yazıldı. Yazılan eserler

arasında, Oğuz geleneğinin günümüze taşınmasını sağlayan Yazıcı-zâde Ali’nin

Tarih-i Âl-i Selçuk’u, Molla Arif Ali’nin XI. yüzyıldaki Anadolu fethine ait

“Danişmend-nâme”si ve Kâşîfî’nin “Gazâ-nâme-i Rûm’u” sayılabilir. Dînî

edebiyatın ölümsüz ilk önemli eserlerinin de bu padişahın saltanatında yazıldığını

da unutmamak gerekir 225. II. Murat, Mercimek Ahmed’e Kabus-nâme’yi

Farsça’dan tercüme ettirirken “Hoş kitabdur ve içinde çok faideler ve nasihatlar

vardur; amma Farisî dilincedir bir kimse olsa ki kitabı açuk tercüme itse ta ki

mefhumundan gönüller haz alsa” diyerek kitabın Türkçe’ye çevrilmesini

emretmiş ve Türkçe’den yana tavrını koymuştur 226.

Osmanlı tarih yazıcılığı açısından bu ilk Osmanlı metinlerinden olan

gazavat-nâme ve menâkıb-nâmelerin önemi açıktır. Fakat bunlar, daha sonraki

yazarların, Osmanlı devletinin ilk iki yüzyılı için şu ya da bu şekilde hammaddeyi

oluşturan eserlerden oldukları için, tarih yazıcıları tarafından yeniden

incelenmelidir. Bu metinlerin büyük kısmı günümüze kadar gelmiştir. Dolayısıyla

birbirlerini izleyen derleyiciler tarafından örüldükleri ve nihayet sanatsal üslûpla

süslendikleri için, muhtelif menkıbe, gelenek, kronik ve methiye çizgilerin izini

sürmek mümkün olmaktadır 227.

Ahmedî’nin eserinden sonra, takriben kırk yıllık dönemden hiçbir tarih

çalışması günümüze gelememiştir. Aslî biçimiyle günümüze gelen ilk kaynak,

bilinen üç tanesi, kesinlikle, saray için hükümdarlık takvimleri olarak da

adlandırılan Saray Takvimleridir.

b- Saray Takvimleri

Selçuklulardaki takvim geleneğinin bir devamı olarak, Osmanlıların

kuruluş devrinde, özellikle de tarih yazıcılığının başladığı II. Murat ve Fatih

Sultan Mehmet devirlerinde birçok takvim yazılmıştır. Kısa metinler manzumesi

225 Kemal Yavuz, a.g.e., s. 12; Franz Babinger, a.g.e. , s. 16-18; Necdet Öztürk, Düstur-nâme-iEnverî, s. XXIV.226 Faruk K. Timurtaş, s. 86.227 Victor L. Menage, Osmanlı Tarihçiliğinin İlk Dönemleri, (Çev. Mehmet Öz), Söğüttenİstanbul’a, Ankara 2000, s. 77-81.

91

hAlindeki bu saray takvimlerinde, Hz. Âdem’den itibaren peygamberlerin ve

Abbasî HAlifelerinin kronolojik olarak listeleri verildikten sonra, Selçuklu,

Karamanlı ve Osmanlı hanedanlarının önemli hadiseleri anlatılmıştır 228.

Tarihi takvimlerin ilk ikisi 848/1444 ve 850/1446’da II. Murat için yazılmış

yıllıklardır. Yıllıklar, Hz. Âdem’den başlayarak önemli olayların kronolojik

listelerini verir; içinde bulunulan yılla ilgili kehanetler, rüya tabirlerinin kuralları

vb. gibi astronomi ve astroloji’ye ilişkin kısımlar izler 229. Aynı muhtevaya sahip

üçüncü yıllık, İstanbul’un alınmasından bir yıl önce II. Mehmet için yazılmıştır.

Takvim kısa ve özlüdür; ama yer yer önemli ayrıntılar da içerir. 1452 yılında Fatih

Sultan Mehmet için yazılan bu takvim Nihal Atsız tarafından yayınlanmıştır 230.

Takvimlerin muhtevaları kadar önemli bir husus da, bu erken dönem

kayıtlarının nasıl muhafaza edildiği konusunda sağladıkları bilgilerdir. Olaylar

meydana geldikleri hicrî yıl belirtilerek değil; fakat her yılla ilgili kayıtlar (elden

berü,....yıldır..) biçiminde, yıllığın tertip edildiği yıldan şu kadar yıl önce vuku

buldukları belirtilmek suretiyle tarihlendirilmiştir. Osmanlı kısmındaki kayıtlar

çok kısa olup sadece sultanların doğum ve tahta geçiş tarihleriyle önemli fetihleri

kaydederler. Ama daha yakın yıllara ait kayıtlar çok daha tamdır ve her bir yılda

bazısı epeyce ayrıntılı, ötekiler ise sadece falanca vâkıa şeklinde yazılan birçok

olay yer alır.

Varlıklarından kaynaklanan değerleri dışında, bu hükümdarlık takvimleri

ile esasen aynı tarzda nisbî tarihler de düzenlenmiş popüler takvimlerde tarihçi

açısından önemlidir; zira bunlar, genellikle kelimesi kelimesine alınarak, ara sıra

da derleyicinin malzemesini bunlardaki kronoloji ile uyuşturmak için yeni baştan

düzenlenerek daha sonraki edebî kaynaklara dahil edilmişlerdir. Bunun için bu

eserler ihtiyatlı kullanılmalıdır 231.

228 Fahamettin Başar, XV. Asır Osmanlı Müverrihleri ve Eserleri, TMD., S.37, s. 37.229 Victor L. Menage, a.g.e. , s. 77; Victor L. Menage, Sultan II. Murad’ın Yıllıkları, İ.Ü. EdebiyatFak. Tarih Dergisi, S. 33, İstanbul 1982, s. 78-98; Bu Saray Takvimleri Osman Turan tarafındanyayınlanmıştır. Osman Turan, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihi Takvimler, Ankara1954.230 Nihal Atsız, Osmanlı Tarihine Ait Takvimler, (1444/5 ve 1146/7), İstanbul 1961; Halil İnalcık,Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1954; Tarihi takvimler üzerinde yapılançalışmalar sonucunda, toplam beş tane takvim tesbit edilmiştir. Nuruosmaniye’de 858 tarihine aitve metin olarak Bagdat Köşkü takvimiyle yakından ilişkili 3080 numaralı bir yazma vardır. VictorL. Menage, a. g.e., s. 77.231 Victor L. Menage, a.g.e. , s. 78; Necdet Öztürk, Düstûr-nâme-i Enverî, s. XXIV.

92

C-KLASİK OSMANLI TARİH YAZICILIĞINA DOĞRU

1- Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği

XV. asır Türkçe’siyle yazılan tarihler arasında Tevârîh-i Âl-i Osman adı

verilen fakat; yazarları bilinmeyen bazı tarih kitapları vardır ki birbirlerine çok

benzeyen bu kitaplar, halk arasında okunmak için yazılmış–yazdırılmış destan tipi

tarih kitaplarıdır. Çok sâde, samimi ve çekici bir halk Türkçe’siyle yazılan bu

tarihlere, XIV. asır divan şairi Ahmedî’nin manzum Osmanlı tarihinden ve daha

başka manzum söyleyişlerden de parçalar katılarak anlatım zenginliği sağlanmıştır232.

Osmanlı Devleti ve Timur Devleti arasında başlayan rekabet ve üstünlük

tartışması, meşruiyyet ve menş’e çatışması Osmanlı Devleti’ni tekrar ciddi bir

köken arayışına sevk etti. Ankara Savaşı’nın getirdiği yıkım ve karamsarlığı izâle

etme çabası, kahramanlık kavramını ön plana çıkardı, hatıraları yâd etme,

geleceğe ümit ve güvenle bakma düşüncesini doğurdu. Öte yandan, Anadolu Türk

birliğini sağlama, diğer Türk beylikleri üzerinde hakim olma çabası; Osmanlıları

tarihen ve etnik olarak Oğuz-Türk nesline bağlaması ihtiyacını doğurdu ve bu

Tevârîh-i Âl-i Osman’ların yazılmasını hızlandırdı 233.

II. Murat devrinde başlayan Tevârîh-i Âl-î Osman geleneği Fatih devrinde

de devam etti. Osmanlı tarihçiliği Fatih’ten sonraki dönemde de sürekli gelişmiş

ve II. Bayezit’in ilim adamlarını himaye ve teşvik etmesi sonucunda, günümüze

ulaşan pek çok eser kaleme alınmıştır. Özellikle II.Bayezit devrinde Osmanlı

Devleti’nin kuruluşundan, müellifin bulunduğu zamana kadar gelen, yalnızca

Osmanlı tarihini konu edinen ve bu yüzden “Tevârîh-i Âl-î Osman” adı verilen

veyahut müellifin adı ile bilinen tarihler yazılmıştır. Yine bu devirde, nüvesi II.

Murat devrinde oluşan ve esas itibariyle birbirine çok benzeyen anonim Tevârîh-i

Âl-i Osman’ların sayısında önemli artış olmuştur. Aynı zamanda Tevârîh-i Âl-î

Osman geleneği üzerine temeli atılan Osmanlı tarih yazıcılığı, artık hızlı bir

gelişme sürecine girmiştir 234.

232 Aldo Gallotta, Oğuz Efsanesi ve Osmanlı Devletinin Kökenleri, (Çev. İ. Yerguz), İstanbul 2000,s. 43; Paul Wittek, a.g.e. , s. 17-21.233 Aldo Gallotta, a.g.e. , s. 43.234 Şefaettin Severcan, Tevârîh-i Âl-i Osman XI. Defter, Kemal Paşa-zâde, Ankara 1996, s. 38.

93

Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmanların genel muhtevasına baktığımızda şu

özellikleri görebiliriz: Öncelikle anonim kroniklerinin büyük bir kısmı nesir

olarak kaleme alınmıştır. Fakat bir kısmında metin arasında özellikle Ahmedî’den

alındığı tespit edilen manzum parçalar bulunmaktadır ki bunlar Fatih devrine

kadar devam etmiştir. Bazı anonim metinlerde yer yer Arapça şiirlere de

rastlanmaktadır 235.

Manzum parçaların bulunmadığı daha muhtasar metinlerin var olduğu da

malumdur. Muhtasar metinlerde manzum parçalar bulunmadığı gibi genellikle

sade bir Türkçe kullanılmış olup aşırı sanat kaygısı ile kaleme alınmamıştır. Metin

arasında destânî ve hamâsî motifler bulunmamaktadır. Olayların tarihleri Hicrî

Takvim’e göre verilmiş olup bazen ay, gün ve saat yazılmıştır.

F. Gıese, anonimleri, metin inşası yönünden mufassal ve muhtasar metinler

olmak üzere iki kısma ayırır. Mufassal anonim müellifi, eserinin gaye ve

muhtevasını “Sebeb-i te’lif-i kitab” başlığı altında bir giriş cümlesi ile başlatır ve

anlatacaklarını iki genel başlık altında toplar: Birinci bölüm, Osmanlılar’ın soy

kütüğü ve Anadolu’ya gelişleri ile başlar. Bu bölümde verilen bilgilerde, özellikle

şahıs ve yer isimlerinde oldukça hatalı ve yanlış yazımlar ve bilgiler mevcuttur.

Birinci bölümün kaynaklarının neler olduğu müellif tarafından zikredilmemiştir.

Anonimlerin ikinci bölümü İstanbul ve Ayasofya’nın efsanevî tarihinden

ibarettir. Anonim metinlerin genelinde İstanbul’un Fatih Sultan Mehmed

tarafından fethedilmesinden sonra “Fî beyan-ı tarih-î Kostantiniyye min evveli ve

ahirihî” başlığı altında başlamış ve fethin hikayesini özetlemiştir 236.

Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmanların son bölümü, İstanbul’un fethinden

1555’e kadar vuku bulan hadiseleri ihtiva eder. Anonim tarihler, diğer Osmanlı

tarihlerini tamamlar mahiyette olup son bölümleri, müelliflerinin yaşadığı devirde

kaleme alındığı için kaynak olma yönünden önemlidir. Ayrıca XVI. asır konuşma

ve edebiyat dili konusunda ip uçları vermesi bakımından da önem arz eder. Bunun

dışında çok orijinalliği olmayan, basit, avâmi (popüler) tarihçilik ürünleridir 237.

Bazı Anonim Tevârih-i Âl-i Osman Nüshaları:

Tevârîh-i Nesl-i Âl-i Osman, İ.Ü. Ktp. T.Y. nr. 587,859/ 1455’te son bulur.

235 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, a.g.e., s. 287.236 F. Gıese, Anonim Tevârîh-i Âl-î Osman, (Haz. Nihat Azamat), İstanbul 1992, s. XXII.237 Hasan Hüseyin Adalıoğlu, a.g.e., s. 291.

94

Tevârîh-i Âl-i Osman, İ.Ü. Ktp. T.Y., nr. 3704, 89671490’da son bulur.

Tevârîh-i İbtida-i Âl-i Osman, İ.Ü. Ktp. İbn-ül Emin, nr. 3202,897/1492’de

son bulur. (Halime Doğru tarafından yüksek lisans tezi yapılmıştır, İstanbul

1986).

Tevârîh-i Âl-i Osman, Belediye Ktp. M. Cevdet kitaplığı nr.

K.255,894/1489’da son bulur.

Tevârîh-i Âl-i Osman, Süleymaniye Ktp. Ayasofya Böl. nr. 2705, 971/1563-

4’te son bulur. (çok muhtasar bir nüshadır).

Tevârîh-î Nesl-i Âl-i Osman Süleymaniye Ktp. Ayasofya Böl., nr. 3018

(eksik nüsha).

Tevârîh-i Âl-i Osman, Süleymaniye Ktp. Vehbi Efendi, nr.1223,

869/1465’te son bulur.

Tevârîh-i Âl-i Osman, Millet Ktp. Ali Emirî, nr.15, 956/ 1549’da son bulur,

Tevârîh-i Âl-i Osman, (Ruhi Çelebi ) Süleymaniye Ktp. Mikrofilm Arşivi,

nr.1919.

Sonuç olarak Tevârîh-i Âl-i Osmanlarda, olayların sebep ve sonuçları

üzerinde durulmamış, yorum yapılmamış, hadiselerin tenkidi yoluna hemen hiç

gidilmemiş; faydalanılan kaynaklar gösterilmemiş, sadece bizce meçhul râvilere

atıflar yapılmakla yetinilmiştir. Kısacası ilk Osmanlı kronikleri tarih yazıcılığının

en ilkel şekli olan rivayetçi tarzla yazılmış oldukları söylenebilir. Bütün bu

kusurlarına rağmen, sözü edilen eserler, özellikle Osmanlı arşiv belgelerinin çok

kıt olduğu ilk dönemler için büyük bir boşluğu doldurduklarından literatüre,

Osmanlı tarihinin yerli kaynakları olarak geçmişlerdir 238. Anonim tarihler

hakkında bu açıklamayı yaptıktan sonra, şimdi yazarları belli olan klasik Osmanlı

tarihçilerini tanıtmaya geçebiliriz.

2-Anonim Olmayan Tevârîh-i Âl-i Osman Geleneği ve Tarihçileri

Sultan II. Murat döneminde doğduğu kabul edilen Osmanlı tarihçiliği, Fatih

Sultan Mehmet döneminde gelişmiştir. Fatih devri, her bakımdan bir Rönesans

devri olmuştur. Fatih devrinde kendi namına birçok eser kaleme alınmıştır. Fatih

döneminde, Şükrullah, Farsça, “Behçet’üt-Tevârihî”; Enverî, Türkçe, “Düstûr-

238 Necdet Öztürk, Selâtîn-nâme, s. XXII.

95

nâme”yi; Karamânî Mehmet Paşa, Arapça, “Tarihü’s-Selâtini’l-Osmaniyye”yi ve

Tursun Bey “Tarih-i Ebu’l-Feth’i yazmıştır. Fatih devrinde, Osmanlı

Hanedanı’nın kuruluşundan kendi zamanına kadar gelmek üzere bir tarih yazmak

şuuru ortaya çıkmıştır; ki burada kullanılan metot uzun müddet kullanılmıştır.

Özellikle menâkıb-nâmelerin, varsa, râvileri tesbit edilerek, hadiselerin içinde

yaşamış olanları da karıştırmak suretiyle bir Osmanlı tarihi yazmak modası ortaya

çıkmıştır 239.

Fatih’in oğlu II. Bayezit’in saltanatı ise birbirinden güzel tarihlerin telifi ile

yeni bir çığır olmuştur. Osmanlı tarih yazıcılığında altın çağın başlangıcı olarak

kabul edilen bu devirde dil, şekil, üslup, muhteva ve tür açısından büyük hamle

yapılmış ve Osmanlı tarihçiliği sağlam bir zemine oturmuştur. Sistemli tarih

yazıcılığına geçiş de bu tarihte başlamıştır. Bunun ilk başarılı örneği ise “Tevârîh-

î Âl-î Osman” adlı eseriyle Aşıkpaşa- zâdedir. Bu dönemde, Neşrî: “Kitab-ı

Cihan-nümâ”yı; İdrisî Bitlisî, “Heşt Bihişt”î; Kemalpaşa-zâde “Tevârîh-i Âl-i

Osman-ı”, Firdevsî-i Rûmî ise “Süleyman-nâme”, “Velâyet-nâme” ve “Kutb-

nâme”yi; Kemal, “Selâtin-nâme”yi; Kıvâmî, “Fetih-nâme”yi; Oruç b. Adil, “Oruç

Bey Tarihi”ni yazmışlardır 240.

II. Bayezit’in açtığı çığırla resmen teşekkül eden Osmanlı tarih yazıcılığı,

XVI. yüzyılda olgunlaşma dönemine girmiştir. II. Bayezit, Kemalpaşa-zâde gibi,

Ak Koyunlu hükümdarı Yakup’un yanından gelen İdrisî Bitlisî’ye Osmanlı tarihi

yazmalarını emretmiştir. İdrisî Bitlisî, klasik diyebileceğimiz eski İran

tarihçilerinin eserlerini örnek alarak Farsça tarih yazmış, bu da Osmanlı

toplumunda sanat dili Fars kültürü ağırlıklı tarihçilik anlayışının gelişmesine

sebep olmuştur. Bu dönemde bir taraftan genel tarih yazıcılığı devam ettirilirken,

diğer yandan şu isimler altında tarih hususileşerek zenginleşmiştir: Selim-

nâmeler, Süleyman-nâmeler, Gazavat-nâmeler, Siyaset-nâmeler, Fetih-nâmeler,

Zafer-nâmeler, Şeh-nâmeler, Nasihat-nâmeler...241 gibi.

Bu bölümde XV. ve XVI. yüzyıl klasik Osmanlı tarihçileri tanıtılacaktır.

Bizim konumuz, Firdevsî-i Rûmî’nin tarihçiliği olduğu için, çağdaşı tarihçiler

hakkında ayrıntıya girilmeden bilgi verilecektir. Bu sayede Firdevsî’nin Osmanlı

239 Mehmet İpşirli, a. g.e. , s. 247-248; Necdet Öztürk, Selâtîn-nâme, s. XXIII-XXVII.240 Şefaettin Severcan, Süleyman-nâmeler, Osmanlı, c.VIII, Ankara 2002, s. 302.241 Şefaettin Severcan, a.g.e. , s.302.

96

tarihçiliğindeki yeri tesbit edilecek, diğer tarihçilerle mukayese imkânı

sağlanacaktır. Firdevsî-i Rûmî’nin tarihçiliği ise III. bölümde müstakil olarak ele

alınacaktır.

a- Şükrullah (1388-1464)

Şükrullah, aslen Şirvanlı’dır. 22 yaşında Osmanlı Devleti’nin hizmetine

girmiştir. Buna göre 1409 yılından itibaren Osmanlı hizmetinde bulunan

Şükrullah; Fetret Devri, Mehmet Çelebi, II. Murat ve Fatih devirlerinde

yaşamıştır. Osmanlı Devleti’nde aktif siyasî ve diplomatik görevler almıştır.

Yazar, 1456 yılında başladığı “Behçetü’t-Tevârih” isimli Farsça eserini,1459

yılında tamamlayarak devrin meşhur sadrazamı Mahmut Paşa’ya takdim etmiştir.

13 bölümden meydana gelen umûmî bir tarih olup son bölümü Osmanlı tarihine

aittir. Şükrullah, eserinin son bölümünde Osmanlı devletinin kuruluşundan Fatih

Sultan Mehmet devrine kadar meydana gelen olayları anlatmıştır 242.

Müstakil hanedan tarihleri yazma geleneğinin başlangıcı sayılabilecek bu

eser, evrensel tarihin bir parçası oluşu, kronolojik bilgiye çok az yer verişi ve

Osmanlı sultanlarına methiye niteliğinde hikâyeleri içinde bulundurması açısından

Ahmedî’nin İskender-nâme’sine benzer 243. Behçetü’t-Tevârih, Kanunî Sultan

Süleyman devrinde Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Eser kendisinden sonra yazılan

Osmanlı tarihlerine kaynak olmuştur. Behçetü’t-Tevârih’in Osmanlılara ait

bölümü ilk defa Theodor Seif tarafından 1925’te Farsça ve Almanca metinleri

birlikte yayınlanmıştır. Eser, Nihal Atsız tarafından Türkçe olarak 1939 ve 1945

yıllarında iki defa yayınlanmıştır.

b- EnverîFatih Sultan Mehmet ve II. Bayezit devrinde yaşamış bir şair ve tarihçidir.

Enverî onun mahlasıdır. Düstur-nâme adıyla manzum bir tarih yazmıştır. Fatih

Sultan Mehmet ve Sadrazam Mahmut Paşa’nın maiyyetinde bir çok sefere

katılmıştır. Mahmut Paşa adına kaleme aldığı eseri, Düstûr-nâme’yi, Ağustos

1465’te te’lif etmiştir. Mesnevî tarzında yazılan ve 3730 beyitten meydana gelen

bu eser, esas olarak bir mukaddime ile üç ana bölümden oluşmaktadır. Eserin

ikinci ve en uzun bölümünde Aydın Oğulları Beyliği’nin tarihçesi, özellikle

242 Fahamettin Başar, a .g. e. , s. 39; Necdet Öztürk, XV. yüzyıl Tarihçileri ve Eserleri, s. 24; FranzBabinger, a.g.e. , s. 20-21.243 Colin İmber, a.g.e. , s. 41.

97

Aydın Oğlu Umur Bey’in gaza ve fetihleri anlatılmaktadır. Son bölüm ise

Osmanlı tarihine aittir. Bu bölümde Orhan Gâzi’nin oğlu Süleyman Paşa’nın

Rumeli’deki fetihleri, Ankara Savaşı ve Fatih dönemi uzun uzun anlatılmaktadır.

Enverî, eserlerini yazarken İslam kaynakları yanında, Bizans

kaynaklarından da istifade edip, Bizans ve Latin kaynaklarının noksan bıraktığı

noktalara ışık tutmuş olup, sadece Anadolu için değil, Akdeniz çevresi tarihi için

de önemli bir kaynaktır. Düstûr-nâme-i Enverî’nin günümüzde iki nüshası

mevcuttur. Bu iki nüsha da Mükrimin Halil tarafından neşredilmiştir. Aydın

Oğulları ile ilgili kısım tarihî kıymetine binaen aynı müellif tarafından Medhal adı

altında ayrı bir çalışma daha yapılmıştır 244. Necdet Öztürk, Düstûr-nâme’nin

Osmanlı tarihi ile ilgili kısmını, “Fatih Devri Kaynaklarından Düstûr-nâme-i

Enverî”(1299-1466) adıyla yayınlamıştır 245.

c-Karamânî Mehmed Paşa ( ? -1481)

Nişancı, sadrazam, tarihçi ve şair olan Mehmed Paşa, Karaman’da

doğmuştur. Tahsilini Konya ve İstanbul’da tamamlamıştır. Sadrazam Mahmut

Paşa’nın himayesine girmiş, devletin değişik kademelerinde görevler yapmıştır.

Arapça ve Farsça’yı iyi bilen Mehmed Paşa Sultan Fatih’e sadrazam olmuştur.

Muhtemelen, meşhur Fatih Kanun-nâme’sinin büyük bir kısmı onun eseri

olmalıdır 246.

Karamânî Mehmet Paşa, “Tevârih’üs Selâtîni’l-Osmaniyye” (Osmanlı

Sultanları Tarihi) isimli bir kitap yazmıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan

1480 yılına kadar gelen olayları anlatan bu eser bütünüyle Osmanlı tarihini ele

alan ilk eserdir. Arapça olarak yazılmış olan bu eser “Risâle” adını taşıyan iki

bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölüm, Osmanlı Devleti’nin

kuruluşundan 1451 yılına kadar gelen olayları anlatır. İkinci bölüm ise Fatih

Sultan Mehmet dönemindeki olayları anlatmaktadır. Fatih’e kadar olan bölümü

yazarken kendisinden önceki eserleri kullanmış, Fatih devrini ise bizzat yaşamış

ve yazmıştır. Kendisinden sonraki Osmanlı tarihçileri için de kaynaklık teşkil

244 Mükremin Halil, Düstûr–nâme-i Enverî, İstanbul 1928; Mükremin Halil, Düstûr–nâme-i EnverîMedhal, İstanbul 1930.245 Necdet Öztürk, Fatih Devri Kaynaklarından Düstûr-nâme-i Enverî, Osmanlı Tarihi Kısmı,(1299-1466), İstanbul 2003.246 Fehamettin Başar, a.g.e. , s. 40-41.

98

etmiştir. Eserin tamamı, İ. Hakkı Konyalı tarafından tercüme edilerek

yayınlanmıştır 247.

d-Tursun Bey (ö. 1490’dan sonra)

II. Murat, Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezit devirlerinde yaşamış olan

Tursun Bey, XV. asrın ikinci yarısını anlattığı eseriyle şöhret bulmuştur.

İstanbul’un fethine katılmış, İstanbul’un fethinden sonra nüfus ve bina sayımında

görev almış, sonra da Anadolu ve Rumeli eyaletleri defterdârlığı yapmıştır.

Fatih devri hadiseleri içinde yaşamış ve pek çok sefere katılmıştır. Tursun

Bey, “Tarih-î Ebü’l-Feth” adını verdiği bir eser kaleme almıştır. Adından da

anlaşılacağı gibi Sultan Fatih’in gaza ve fetihlerini anlatmak üzere kaleme

alınmıştır. Ancak yazar, II. Bayezit’in ilk yedi yılındaki hadiseleri de anlatmış ve

eserini 1488 yılındaki Memlük Seferi ile bitirmiştir.

Tursun Bey’in bu eseri, bizzat içinde bulunduğu olayları anlatması

bakımından birinci elden bir kaynak olup, kendisinden sonraki tarihçilerin

başvuru kitabı olmuştur. Günümüze ulaşmış beş nüshası bulunan Tarih-î Ebu’l-

Feth, Mehmed Arif tarafından ilk defa eski harflerle yayınlanmıştır.

Tursun Bey, eserini inşa tarzıyla yazmıştır. “Hilye-i inşa ile mütezeyyin bir

suret tasvir-i takrir idem” diyerek, tarihte inşayı temsil eden erken dönem Osmanlı

tarihçiliğinin güzel örneklerinden birini ortaya koymuştur 248.

e- Aşıkpaşa-zâde (1400-1484)

XV. asır Osmanlı tarihçilerinin en önemlilerinden birisi Aşıkpaşa-zâde’dir.

Aşık Paşa neslindendir. 1393 yılında Elvan Çelebi köyünde doğmuştur. Fetret

Devri’nde Mehmet Çelebi’nin yanında yer almıştır. Geyve’de Yahşi Fakih’in

evinde misafir olmuş, bu esnada Yahşi Fakih’in Menâkıb-nâme isimli eserini

görüp okumuştur. Çelebi Mehmed ve II. Murat devirlerinde Anadolu ve

Rumeli’de birçok sefere katılmış, Hac yolculuğu esnasında Konya’da Şeyh

Abdullah Makdisi’yi ziyaret etmiştir. II. Murat’la birlikte Avrupa seferlerine

247 İ. Hakkı Konyalı, Karamanî Nişancı Mehmet Paşa, “Osmanlı Sultanları Tarihi,” İstanbul1949.248 Kenan İnan, Sade Nesirden Süslü Nesire : Fatih’in Tarihçisi Tursun Bey ve Tarih Yazma Tarzı,Osmanlı, c.VIII, Ankara 1999, s. 293-299; Tursun Bey, Tarih-î Ebu’l Feth, (Haz. A.Tezbaşar ),İstanbul 1977.

99

katılmıştır. İstanbul’un fethinde Akşemseddin ve Şeyh Vefa ile birlikte bulunmuş

ve fetihten sonra İstanbul’da ikamet ederek olayları yakından takip etmiştir.

Aşıkpaşa-zâde, hayatının son yıllarında Aşıkpaşa-zâde Tarihi veya Tevârih-î

Âl-i Osman adıyla anılan eserini kaleme almıştır. Eseri, Osmanlı Devleti’nin

kuruluşundan 1478 yılına kadar cereyan eden olayları içine almaktadır. Kendi

ifadesine göre eserini tamamladığı 1484 yılında yaşı seksen beş civarındadır.

Bütünüyle Osmanlı tarihini ele alan ilk Türkçe mensur eser olan Aşıkpaşa-

zâde Tarihi, sâde bir Türkçe ile yazılmış olup XV. yüzyıl Osmanlı Türkçe’sinin en

güzel örneklerinden birisidir. Akıcı bir üslûbu olup, zaman zaman nazım

parçalarıyla süslemiştir. Eserdeki kısa başlıklar bazen soru-cevap ile bitmektedir.

Yazar, sanki kalabalık bir dinleyici karşısında eserini okurken, dinleyicilerin soru

ve itirazlarına karşılık vermektedir. İlk Osmanlı kroniklerinden olan bu eser, âdeta

gazaya giden ordunun maneviyatını artırmak için destânî bir şekilde yazılmıştır.

Osmanlı Devleti’nin kuruluş devri için önemli bir kaynak olan Aşıkpaşa-zâde

Tarihi XV. yüzyıl veya daha sonra yazılan bütün tarihlerin ana kaynaklarından

birisi olmuştur. Nihal Atsız tarafından yayınlanmıştır 249.

f- Oruç b. Âdil ( ö. 1502’den sonra)

Hayatı hakkında bildiklerimiz kendi kitabında bildirdiklerinden ibarettir.

Edirne doğumlu olup, Kazzaz (İpekçi) Adil adında birisinin oğludur ve uzun süre

Osmanlı Devleti’nde katiplik yapmıştır. Aşıkpaşa-zâdenin çağdaşı olan Oruç b.

Adil, Tevârîh-i Âl-i Osman, adını verdiği kroniği, Osmanlı Devleti’nin

başlangıcından 1484 yılına kadar gelen olayları anlatmaktadır. Oruç Bey, 1422’ye

kadarki dönem için menâkıb-nâmeleri kullanmıştır. Özellikle II. Murat ve Fatih

Sultan Mehmet devirleri hakkında verdiği bilgiler daha ayrıntılı olup, ana kaynak

vazifesi görmektedir. Onun, Oruç Bey Tarihi ya da Tevârîh-i Âl-i Osman adıyla

bilinen eseri, II Bayezit devri tarihi için büyük öneme sahiptir. XVI. yüzyıl

Anadolu Türkçe’sinin sadeliğiyle yazılmış olup Aşıkpaşa zade Tarihi gibi,

bütünüyle Osmanlı tarihini ele alan ilk eserlerdendir. İlk Osmanlı kroniklerinden

249 Aşıkpaşa oğlu Tarihi, (Haz. Nihal Atsız ), Ankara 1995; Halil İnalcık, Aşıkpaşa-zâde TarihiNasıl Okunmalı, Söğütten İstanbul’a, İstanbul 2000, s. 119-145; Halil İnalcık, OsmanlıTarihçiliğinin Doğuşu, Söğütten İstanbul’a, İstanbul 2000, s. 93, 117; F. Başar, a.g.e., s. 42.

100

olan Oruç b. Adil’in bu eserinin birçok kütüphanede yazma nüshaları

bulunmaktadır. Birkaç nüshası ise yayınlanmıştır 250.

g- Mehmet Neşrî (ö. 1520)

XV. yüzyılın tanınmış tarihçilerinden Mehmed Neşrî’nin hayatı hakkında

bildiklerimiz çok azdır. Neşrî’nin, Kitab-ı Cihan-nümâ adlı eseri, sekiz kısımlık

bir dünya tarihidir. Eserin ancak Osmanlı tarihi ile ilgili altıncı kısmı günümüze

kadar gelebilmiştir. Neşrî Tarihi adıyla tanınmış bulunan bu eser, II.Bayezit

devrinde 1492 yılında tamamlanmış ve o tarihlerde padişaha sunulmuştur. Cihan-

nümâ’nın altıncı kısmı olan bu eser, üç kısma ayrılmıştır: Birinci kısım, Evlad-ı

Oğuz Han; ikinci kısım,“Rum (Anadolu) Selçukluları”; üçüncü kısımda da

“Osmanlı Hanedanı”nın tarihi anlatılmıştır. Osmanlı tarihi, kuruluşundan 1494

yılına kadar gelmektedir. Neşrî’nin bu eseri, Aşıkpaşa-zâde Tarihi’nin sağlam bir

versiyonu ve Avrupa’da te’lif edilen Osmanlı tarihlerinin tefsiri olması

bakımından değerlidir. Neşrî’nin kendisinden sonraki tarihçilere tesiri büyük

olmuştur. Ayrıca Cihan-nümâ, Türkçe yazılan ilk dünya tarihi olması bakımından

da ayrı bir değere sahiptir 251.

h- Kemal (ö. 1490’dan sonra)

II. Bayezit devri şair ve tarihçilerinden olan Kemal’in bize ulaşan yegâne

eseri “Selâtîn-nâme yahut Tevârîh-î Al-i Osman” adını verdiği eseridir. Eser,

manzum olup 3029 beyitten oluşmaktadır. Selâtin-nâme, Sultan II. Bayezit

namına, Türkçe mesnevî tarzında kaleme alınmıştır. Müellif, asıl konusu olan

Osmanoğulları tarihine başlamadan önce, İslâmî geleneğe uyarak Allah’a hamd’ü

sena ve Hz. Peygamber’e medhiyeden sonra, dört halifeden bahsetmiş ve bunu

takiben de II. Bayezit’i övmüştür.

Tarihî değeri: Selâtîn-nâme, Kayı Boyu’nun Anadolu’ya gelişi, Anadolu

Selçuklu Sultanı Alaaddin ile görüşmeleri ve kuruluş dönemine dair bazı farklı

rivayetleri ihtiva etmesi bakımından dikkat çekmektedir. Osmanlılar’ın Anadolu

250 Oruç b. Âdil, Tevârîh-i Âl-i Osman, (Yay. F. Babinger) Hannover 1925; Oruç b. Adil, Oruç BeyTarihi, (Haz. Nihal Atsız), İstanbul 1972; Necdet Öztürk, Oruç Bey üzerine iki önemli çalışmayapmıştır. II.Bayezit Dönemi Kronolojisi-Oruç Bey Tarihine Göre ve Oruç Bey Tarihi ile TürkçeAnonim Kronikler arasındaki İlişkiye Dair, Selâtin-nâme, s. XXIV.251 Mehmed Neşri, Neşrî Tarihi, (Haz. M. Altay Köymen), Ankara 1983; Neşrî, Kitab-ı Cihan-nümâ, (Haz. F.R. Unat-M. A. Köymen), Ankara 1987; Necdet Öztürk, XV. Yüzyıl TarihçilerindenKemal, Selâtin-nâme, (1299-1490) , T.T.K. Ankara 2001, s. XXIV, XXV; F. Babinger, a.g.e., s.42, 43; Victor L. Menage, a.g.e. , s. 86-88.

101

Beylikleri ile mücadelesi, Ankara Savaşı ve II. Bayezit’in fetihleri hakkında kayda

değer bilgiler mevcuttur. Kemal’in Selâtîn-nâmesi kendisinden sonraki müellifler

tarafından hiç kullanılmamıştır 252.

i- Sinan Çelebi (Bihiştî )

Bihiştî mahlasıyla şöhret bulan müellifin asıl adı Ahmet Sinan Çelebi’dir.

Sultan II.Bayezit zamanında meşhur olan müellif, bu padişahın hizmetinde

bulunmuştur. Bir ara padişahın gözünden düşünce İran’a kaçtı. Daha sonra

padişah tarafından affedilen tarihçi, eski itibarını yeniden kazandı ve padişahın

yanında bulunarak onun çeşitli iltifatlarına mazhar oldu. Osman Gâzi’den

başlayarak II. Bayezid’e kadar olan padişahların tek tek ele alındığı Bihiştî’nin

“Tevârîh-i Âl-i Osman-ı” sekiz bölümden ibarettir. Sultan Bayezit’e ayrılan

bölümde, bu hükümdarla Cem Sultan arasındaki mücadele ele alınmakta ve daha

sonra II. Bayezit devrinin olayları anlatılmaktadır. Manzum ve mensur olarak

edebî bir üslûpla kaleme alınan eserin, maalesef mevcut nüshasının başı ve sonu

eksiktir 253.

j- Kemalpaşa-zâde (İbn-i Kemal, 1468-1534)

XVI. yüzyılda yetişmiş en büyük tarihçi, şâir, âlim ve şeyhülislam olan

Kemal paşa-zâde, Tokat doğumludur. İyi bir eğitim gördükten sonra ilmiye

sınıfına dahil olmuş bir medreselidir. Edirne’de müderris iken II. Bayezit’in emri

ile “Tevârih-i Âl-i Osman” adlı tarih kitabını yazmaya başlamıştır. Oldukça

hacimli olan bu eserinde, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan başlayıp 1533 yılına

kadar meydana gelen olayları “Defter” adını verdiği on bölüm hAlinde

anlatmıştır. Eserini 1505-1506 yıllarında yazmaya başlayan Kemalpaşa-zâde, II.

Bayezit devrine ait VIII. Defterini 919 (1510-1511) yılındaki olaylarla

tamamlamış ve Padişaha sunmuştur. Kemalpaşa-zâde II. Bayezid’in ölümünden

sonra (1512) eserine kaldığı yerden devam ederek Yavuz Sultan Selim devrini

(1512-1520) anlatan IX. Defter ile Kanunî Sultan Süleyman devrinin 1533 yılına

kadar gelen olaylarını içine alan X.Defter’i de yazmış ve böylece eserini

tamamlamıştır. Kemalpaşa-zâde’nin tarihî eserlerinden birisi de, Yavuz Sultan

Selim adına yazmış olduğu Selim-nâme’dir. Bu eser ile Tevârîh-i Âl-i Osman’ın

252 Kemal, XV.yüzyıl Tarihçilerinden Kemal , Selâtîn-nâme, (Haz. Necdet Öztürk), Ankara 2001.253 Necdet Öztürk, a.g.e. , s. XXV-XXVI; Franz Babinger, a.g.e. , s. 49-50.

102

Yavuz devrine ait olan IX. Defter’i, yakın benzerliklerine rağmen bazı farklarla

birbirlerinden ayrılmaktadır.

Tevârîh-i Âl-i Osman’ın tarihî değeri; tarihî hadiseleri anlatırken olaylar

arasındaki sebep ve sonuç bağlantısını çok güzel kurmuş, her olayın önce sebebini

sonra sonucunu anlatmıştır. Adil bir devlet idaresinin kurulabilmesi için

idarecilere yol gösteren bir tarihtir ve tarih ilminden bekleneni vermektedir.

Kemalpaşa-zâde’nin 10 Defter olarak kaleme aldığı Tevârih-î Âl-i Osman

nüshaları üzerinde ciddi bilimsel çalışmalar yapılmış ve defterlerin altı tanesi

krıtik edilerek yayınlanmıştır. Osmanlı Devletinin kuruluşu ve Osman Gâzi devri

olaylarını ihtiva eden 1. ve 2. Defter Şerafettin Turan tarafından, VII. defter, yine

aynı yazar tarafından transkribe edilerek yayınlanmıştır 254. Ahmet Uğur, VIII.

Defteri transkribe ederek yayınlamıştır 255. Kosil Mazama ise IV. Defteri,

transkribe ederek metnini yayınlamıştır 256. Şefaettin Severcan X. Defter’in

girişine kapsamlı bir tanıtım yazarak yayınlamıştır 257.

254 İbn-i Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osman, 1. Defter, (Haz. Şerafettin Turan), Ankara 1991; İbn-iKemal, Tevârîh-i Âl-i Osman II. Defter, (Haz. Şerafettin Turan), Ankara 1983, İbn-i Kemal,Tevârîh-i Âl-î Osman, VII. Defter, (Hz. Şerafettin Turan), Ankara 1954.255 İbn-i Kemal, Tevârîh-i Âl-i Osman, VIII. Defter, (Transkripsiyon ), (Haz. A. Uğur), Ankara1987.256 İbn-i Kemal (Kemalpaşa-zâde), Tevârîh-i Âl-i Osman, IV Defter, -Metin-Transkripsiyon-(Haz.Kosil Mazama), Ankara 2000.257 Kemalpaşa-zâde, Tevârîh-i Âl-i Osman, X. Defter, (Haz. Ş. Severcan), Ankara 1996.

103

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN ESERLERİNDE TÜRK TARİHİ

A-Süleyman-nâme’de İslam Öncesi Türk Tarihi

Bir Osmanlı tarihçisi olan Firdevsî-i Rûmî, klasik Osmanlı çağında yaşamış

bilim, siyaset, sanat ve düşünce çevreleri ile iç içe olmuştur. Kendisinden önce

yazılan her türlü kitabı bir şekilde temin edip okumaya çalışmış, okuduğu bütün

eserlerden bilgileri derlemiş, bunlara kendi birikim ve tecrübelerini de katarak

manzum ve mensur yeni eserler ortaya koymuştur. Müellifin yazdığı eserler

arasında tarih kitapları ve tarihe malzeme olarak kullanılabilecek menâkıb-nâme

türünden kaynaklar önemli bir yer tutmaktadır.

Yazmayı bir geçim kaynağı ve alışkanlık haline getiren yazarımız genelde

tarih, özelde Türk tarihinin her alanında ciddi sayılabilecek değerde eserler

üretmiş, klasik bir Osmanlı tarih yazarıdır. Tarihe dair yazdığı kitaplar, çoğu

zaman tarihsel bütünlükten uzak, menkıbevî mahiyette olup, daha çok tarihe

kaynak olarak kullanılabilecek ham madde özelliği taşımaktadır.

Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme adlı eserinin 42. cildini “Dâsitan-ı Cen-i

Aheng-i Efrasyâb-ı Türk”258 adlı bir destana ayırmıştır. Bu destanda, İslamiyet

öncesi Türk tarihini konu olarak seçmiş ve Efrâsiyâb etrafında oluşan rivayetleri

derleyerek, bu konuyla ilgili bir menakıb-nâme-mitolojik bir destan yazmıştır.

1- Mitolojik Bir Yaklaşım

Bütün dünya edebiyatlarının başlangıç eserleri olan destanlar, milletlerin

hayatında büyük yankılar uyandırmış bir kahramanın veya tarih olayının milletin

hayal dünyasında ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiş uzun manzum

hikâyelerdir. Destanlar bütün bir milletin ortak mücadelesini ortak değerler,

kurallar, anlamlar bütünlüğü içinde yorumladığı ve yaşatıldığı toplumun

geçmişini ve geleceğini temsil ettiği için dünya edebiyatının en idealist eserleri

olarak kabul edilirler. Destanlar her zaman tarihi gerçekleri doğru biçimde

nakletmezler. Destanlarda tarihi olay ve kahramanlar, millet ortak bilincinin,

258 Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâmesi 42.cilt, “Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-iEfrâsiyâb-ı Türk”, Süleyman–nâme’nin 42. cildi Üzerinde Bir Metin İncelemesi başlığı iledoktoraçalışması yapmıştır. Ege Üniversitesi, Türk Dili Edebiyatı Bölümü, İzmir 1994. Bizçalışmamızda bu doktora tezinin destan metnini esas aldık.

104

vicdanının istek, beklenti, doğruları ve değerleri ile idealleştirilir, eski hatıralarla

birleştirilerek tarihî gerçekmiş gibi anlatılırlar. Her milletin milli kimlik ve

nitelikleri, ortak dünya görüşü, hatıra ve beklentileri yanında kusurları ve

yanlışlarıda destanlarına yansır. Cihangirlik tutkusu, kuvvet, binicilik, ve

savaşçılık yanında, verdiği sözde durma, acizlere ve mağluplara hoşgörü ile

yaklaşma, yardımcı olma Türk destanlarında dile getirilen ortak değer ve

kabullerdir. Türk destanları, kainatın, insanın yaratılışı, Türk milletinin doğuşu,

çeşitli Türk devletlerinin kuruluş, gelişme, çöküşleri, zafer ve yenilgileri gibi

konularla beraber pek çok sebep açıklayıcı efsaneyi de içinde barındırır 259.

Destanlar, toplumların normal hayatı dışında, olağanüstü olayları, maddi ve

ruhî güçleri birleştirerek, abartılı bir üslûpla anlatan edebî türlerdir. Destanlar

savaş, göç ve kahramanlık gibi toplumları etkileyen önemli olayların, halkın

hafızasında derin izler bırakması sonucu ortaya çıkmışlardır 260. Bu nedenle de

destanları oluşturan motifler, milletlerin tarihî, siyasî, dinî ve edebî

yaşantılarından beslendiği için, o toplumun psiko-sosyal hayatını yansıtan tarihi

belge niteliği taşır 261.

Türk destanları, Sibirya’dan Akdeniz kıyılarına kadar geniş bir sahada

doğmuş ve Türk tarihini hikaye eden söyleyişlerle meydana gelmiştir. Bu

destanlar, çoğu zaman tarihin bilinmeyen taraflarını aydınlatıcı ve az da olsa

toplumsal olaylara ışık tutucu bir doğruluk içindedirler. İslamiyet Öncesi Türk

Destanları’nın başlıcaları şunlardır: İskit (Saka)lere ait Alp Er Tonga (Efrâsiyâb)

ve Şu Destanı; Hunların Oğuz Kağan Destanı; Göktürkler’in Ergenekon ve

Bozkurt Destanı; Uygurların Türeyiş ve Göç Destanı ve Kırgızların Manas

Destanı’dır 262.

Yukarıda adı geçen Türk Destanları, Alp Er Tonga Destanı hariç, Türk

edebiyatçı ve tarihçileri tarafından derlenmiş, bilimsel krıtiği yapılarak

yayınlanmışlardır 263. Yazı öncesi ya da yazılı destanî rivayetlerin önemli bir

259 Umay Günay, Türk Destanları, www. turan. tc./td/ destan. html. s.1; Murat Uraz, TürkMitolojisi, İstanbul 1992, s. 262.260 N. Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı, c. I, İstanbul 1971, s. 13-14.261 Z. Velidi Togan, Tarihte Usül, s. 43-46.262 Ali Öztürk, Tarih İçinde Türk Destanları, Erzurum 1980, s. 28-29.263 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2003, s. 65-89; M.Fuad Köprülü, EdebiyatAraştırmaları, Ankara 1989, s.192;. Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı, İstanbul 1982; s.117-127,Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 15-24; Ali Öztürk, a.g.e., s. 28, Erzurum 1980;N. Sami Banarlı, a.g.e. , s. 11-30; Fahrettin Kırzıoğlu, Milli Destanlarımızdan Dede Korkut Oğuz-

105

kısmı ise nesilden nesile, kuşaktan kuşağa zenginleşerek aktarılmış, Selçuklu ve

Osmanlılara kadar ulaşmışlardır. Özellikle Osmanlı yazar ve tarihçileri

kendilerine ulaşan, destan ve menâkıbların krıtiğini yapmadan tarihsel bir belge

olarak kullanmışlardır 264. Şüphesiz bu bilgilerin doğruluk dereceleri-sıhhatleri

tarşılabilebilir niteliktedir ve tartışılmaktadır da ama tartışılamayan bir nokta varsa

o da bu destânî rivayetlerin, milli kültürü koruduğu, milli benliği geliştirdiği, Türk

tarihinde tarihsel bütünlüğü ve devamlılığı sağladıkları gerçeğidir.

Osmanlı tarih yazıcılığında gelenek haline gelmiş olan kabule göre; Osmanlı

devleti, bir Türk kavmi olan Oğuzların devamıdır. Bu anlayışa göre, Osmanlılar,

Oğuz neslinden olup Kayı boyu’na mensupturlar. Osmanlı ailesinin soyu bazen

35. bazen de 52. göbekten Hz. Nuh’a kadar çıkarılmıştır. Böylece, Osmanlıların

Türklüğü İslamî bir kimlik de kazanmıştır 265. Osmanlıların atası olarak kabul

edilen Süleyman Şah, konar-göçer Türkmen aşireti ile birlikte Anadolu’ya göç

etmiş, aşiret birçok maceradan sonra Bizans sınırını yurt tutmuş, beyliğin

temellerini burada atmış, Osman Gazi, Oğuz töresine göre devletini burada

hazırlamıştır 266.

Osmanlılar, Orhan Bey zamanından itibaren Türkçe’yi resmi dil yapmış ve

Türk geleneklerine bağlı kalmış olan bu hânedan, Oğuzlara ait hatıralara, belki

Akkoyunlu’lardan daha fazla değer vermiştir. Ahmedî’den başlamak üzere

Ertuğrul’un askerleri “Oğuz” olarak vasıflanıyordu. Osmanlılar için Oğuzlar,

soyluluklarının ve siyasal üstünlüklerinin temeli ve en güçlü dayanağı idi. Öte

yandan bu destanî gelenek yüzyıllar boyunca saltanat süren Osmanlı hanedanında

da bir Türklük bilincinin sürekliliğinin de ifadesi olmuştur 267.

Osmanlıları etnik olarak Oğuzlar’a dayandıran ilk çalışmalar, ilk Osmanlı

kaynağı sayılan Ahmedî’nin İskender-nâme’sinde görülür. Bu eserde, Osman’ın

nâmaleri’nin Tarihsel Belge Bakımından Değerleri, Ankara 1987; s. 916-921, Bahaeddin Ögel,Türk Mitolojisi, (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar ), c.1, Ankara 1998; O. Şaik Gökyay,Dede Korkut Kitabı, Ankara 1973, s. 139; Ebülgâzi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Haz.Muharrem Ergin), İstanbul 1972, s.82.264 Ahmedî, İskender-nâme, (Haz. M. Halil Yinanç), İstanbul 1964.265 Faruk Sümer, Oğuzlara Ait Destanî Mahiyette Eserler, D.T.C.F. Dergisi, S. XVII, yıl 1969, s.367.266 Hoca Sadeddin Efendi, Tac’ üt-Tevâri,h (Yay. İsmet Parmaksızoğlu), c.I, Ankara 1992, s. 37;Halil İnalcık, Osmanlı Tarihçiliğinin Doğuşu, İstanbul 2000, s. 107; Irene Melikof, İlkOsmanlıların Toplumsal Kökeni, (Çev. İ.Yerguz), Osmanlı Beyliği, İstanbul 1997, s. 149-150.267 Aldo Gallotta, Oğuz Efsanesi ve Osmanlı Devleti’nin Kökenleri Bir İnceleme, (Haz. HıcanTuncer), İstanbul 1997, s. 41.

106

babası Ertuğrul ile yakınları olan Gündüz Alp ve Gök Alp’in Oğuz soyundan

olduğu ifade edilmiştir. II. Murat zamanında ise Oğuzlara ait hatıralar, Osmanlı

sarayında pek canlı bir şekilde yaşamakta idi. Bu hükümdarın sarayında ozanlar

bulunmakta ve bunlar Oğuzlara ait destanlar okumakta oldukları gibi onun

paralarına Oğuzların Kayı damgasını koydurmuştu 268.

II. Murat’ın emir ve isteği ile Yazıcıoğlu Ali’nin kaleme aldığı tarih ile bu

Oğuz geleneği doruk noktasına ulaşmıştır. Bu eser Tevârîh-î Âl-i Selçuk diye

bilindiği gibi “Oğuz-nâme” olarak da tanınmıştır. Bu esere göre Osmanlı

hanedânı, Oğuz kökenli yirmi dört boydan biri olan Kayı boyundan gelmektedir269. Oğuz geleneği konusunda tarihçi Neşri’de, Türklerin Hz. Nuh evladından olup

ve asıl vatanlarının Türkistan olduğunu ifade ederek, 24 Oğuz boyunun ismini

vermiş ve bütün Müslüman Türklerin Oğuz soyundan olduğunu söylemiştir 270.

Azerbeycanlı bir Türk olan Bayâtî’nin 1481 dolaylarında yazdığı Oğuz-

nâme’sinde Osmanoğullarını, Kayı ve Günhan’a kadar çıkaran bir soy ağı

oluşturmuş; her biri için hayali bir hayat hikayesi de ihdas ederek ve bu kişiler

İslâm tarihinin belirli aşamalarına yerleştirilmiştir 271. İmamî isimli bir tarihçi

tarafından derlenen, Han-nâme’de aynı paralelde bilgiler taşımış, Firdevsî-i

Tûsî’nin Şeh-nâme’sine Han-nâme ile karşılık vermeye çalışmıştır 272. Osmanlı

tarihçileri tarafından yazılı kaynak olarak yalnızca Reşidüddin’in Oğuz-nâmesi

kullanılmıştır. Kaldı ki Oğuz-nâme, bir tarih kitabı değildir; kaynakları belli

olmayan yazılı rivayetlerden oluşmuştur 273.

II. Murat döneminde yoğunlaşan Oğuz geleneği fikri, Fatih Sultan Mehmet

döneminde de devam etti. Fatih torunların dan birine Oğuzhan, diğerine Korkut

adını vermiştir. Öte yandan Oğuz geleneği ve hatıraları XVI. yüzyılda kaleme

alınan velâyet-nâmelere bile yansımıştır.

Osmanlıların kendilerini Oğuz Han’a nisbet etmeleri kendilerine tarihî bir

temel bulmaları, sağlam bir dayanak teşkil etmeleri açısından şüphesiz çok

268 Ahmedî, İskender-nâme, (Haz. İ. Üner), Ankara 1983, vr. 65.b-68a; Faruk Sümer, Oğuzlar,İ.A., c. IX, İstanbul 1988, s. 386.269 Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, Revan Köşkü 1290, s. 6; Faruk Sümer, a.g.e., s. 454.270 Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihi, (Haz. M. Altay Köymen), Ankara 1983, s. 12-15.271 Bayatî, Câm-ı Cem Âyin, (Sadeleştiren F. Kırzıoğlu -Atsız, Osmanlı Tarihleri içinde), İstanbul1970, s. 380-400; Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 69.272 İmamî, Han-nâme, (Haz. O. Şaik Gökyay), Ankara 1969, s. 276.273 Z. Velidi Togan, Oğuz Destanı, İstanbul 1982, s.118, Faruk Sümer, a.g.m., s. 367.

107

anlamlıydı 274. Ancak Oğuzlara ilişkin bütün yazılanlar bir iddiadan öte anlam

taşımadı; ön kabulden hareketle yazılanlar, yazılı belgelerle tespit edilip

temellendirilememiştir 275.

İşte bu noktada en dikkat çekici ve anlamlı yaklaşım Firdevsî-i Rûmî’den

gelmiştir. Yine destânî mahiyette olmakla beraber, Orta Asya Türk toplumlarının

devlet yapısı, devletlerin faaliyetleri, savaşları, zafer ve mağlubiyetleri, halkın

sosyal yapısı, az da olsa Türk mitolojisi ve geleneklerinden, özellikle Türklerin

hükümranlık mücadelelerinden ileri boyutta söz eden ilk ve tek Osmanlı tarihçisi

olmuştur. Önceki Türk destanlarından en önemli farkı, bizzat yazarının Osmanlı

tebasından olması ve yazarın destanı yaşadığı dönemde kaleme almasıdır. Yazar

bu destanla kısmen de olsa kendisinden önce yazılan Oğuz geleneğine ait

yazılanları doğrulamış olmaktadır.

Sultan II. Bayezit’in iradesi ile Firdevsî-i Rûmî, Anadolu’da yaşayan

Efrâsiyâb hikayelerini toplayarak Süleyman-nâmesi’ne almıştır. XV. yüzyılda,

İran’nın milli destanı Şeh-nâme’ye benzer bir destan derlemiştir. Yazarımız ünlü

İranlı şair Firdevsî-i Tûsî’den etkilendiği kadar onun İranlı kimliğinden rahatsızda

olmuştur. Kendisi de Firdevsî-i Rûmî adını kullanarak Anadolu’lu (Türk)

kimliğini öne çıkarmıştır. Türk toplumuna ait olan bir destan yine bir Türk yazarı

tarafından kaleme alınmıştır.

İslamiyet öncesi Türk toplumu hakkında müstakil bir eser yazan Firdevsî-i

Rûmî, meşhur eseri Süleyman-nâme’sinin 42. cildini bu döneme ayırmıştır.

“Dâsitan-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsiyab-ı Türk” 276 adıyla konuyu menkıbevî-destânî

bir mahiyette ele alıp ve kendisinden önceki bilgileri kullanarak, hatta biraz da

karıştırarak, bu bilgileri bize kadar ulaştırmıştır. Biz tezimizin bu bölümünde,

eserin orijinaline bağlı kalarak ve diline fazlaca müdahale etmeden, “Dâsitan-ı

Ceng-i Aheng-i Efrâsyâb-ı Türk”ün tanıtımı, tahlili ve tenkidini yapacağız.

274 Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, s.56.275 Colin İmber, Osman Gâzi Efsanesi, (Çev. Gül Çağalı.), Osmanlı Beyliği, İstanbul 1997, s.75.276 Hamdi Güleç, a.g.e , s 18 vd. Firdevsî-i Rûmî, ünlü eseri Süleyman-name’nin 39-45. ciltleriarasında Efrâsiyâb hikayelerine önemli ölçüde yer vermiştir.

108

2-Konunun Kapsamı

a-Efrâsyâb-ı Türk Kimdir?

Efrâsiyâb, Saka (İskit) devletinin hâkanıdır. Saka Devleti, M.Ö. VII.

yüzyılda Çin sınırından Tuna nehrine kadar uzanan bölgede yaşayan, toprakları

arasında bağlantıları zayıf olan, bir siyasî teşekküldür. Bu devlet uzun bir süre,

Doğu Avrupa, Kafkasya ve İran’ı elinde tutmuş ve İranlılarla sürekli mücadele

etmiştir 277. Türk destanlarından birisi olan Alp Er Tonga destanı, Saka hâkanı;

Efrâsiyâb’ın hayatı, fetihleri ve kaharamanlıkları etrafında oluşmuştur. Destan, en

eski Türk tarihinin izlerini taşımaktadır.

Alp Er Tonga, İran-Turan savaşlarında ün kazanmış, İran ordularını

defalarca mağlup ederek İran’ı işgal etmiştir. Destan sözlü gelenek halinde

asırlarca yaşamış, bütün Türk devlet ve toplulukları kendilerini Efrâsiyâb’ın soyu

olarak görmüşler ve Alp Er Tonga’yı kendi ataları olarak kabul etmişlerdir.

Alp Er Tonga’nın hâtırası bilhassa şehir hayatına alışan, Türkler arasında

asırlarca yaşamıştır. Efrâsiyâb etrafında oluşan destan öncelikle Türkler arasında,

kuşaktan kuşağa aktarılmış ve uzun zaman yazıya geçirilememiştir 278. Efrâsiyab

destanı denilince akla yazılı kayda daha erken geçen Firdesî-i Tûsî’nin Şeh-

nâme’si gelmiş ve Efrâsiyâb hakkında kaynak olarak Şeh-nâme kullanılmıştır 279.

Türk destanları üzerinde çalışmaları ile tanınan Nihal Atsız, “Türklerin Alp

Er Tonga veya Buka Han dedikleri bu millî-destanî kahramana ait bizzat Türkler

tarafından yazılmış bir parça henüz ele geçmemiştir” diyerek, destanın bazı

bölümlerinin Şeh-nâme içinde yer aldığını ifade etmiştir 280.

Halbuki Şeh-nâme’nin dışında halkın hafızasında asırlardır yaşayan bir

destan vardı ve Alp Er Tonga adına teşekkül eden bu destan vaktiyle yazıya

geçmediği için kaybolmuştu. Yalnızca Kaşgarlı Mahmud, bu destandan kopmuş

olduğu anlaşılan bir sağu’yu yani ağıt XI. yüzyıl doğu Türkleri arasında söylenen

şekliyle, bazı bölümleri Divan-ı Lügat’it-Türk’e almıştı. Efrâsiyâb destanının

277 Z. Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 34-35.278 N. Sami Banarlı, a.g.e., s. 13-14.279 N. Sami Banarlı, a.g.e., s. 13-14; Ali Öztürk, a.g.e. s. 205; Şemseddin Sami, Medeniyyetiİslamiyye, (Haz. E. Çalık), İstanbul 1996, s.104-105; N. Atsız, Makaleler, Alp Er Tonga Destanı,İstanbul 1997, s. 301; Hüseyin Hüsameddin,Afrâsyab Kimdir?, “Türt Yurdu” c. III, Nisan 1918, s.31.280 H. Nihal Atsız, a.g.e , s. 301.

109

muhtemelen tamamı ise yazarımız Firdevsî-i Rûmî tarafından “Dâsitân-ı Ceng-i

Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk”, adıyla derlenmiş ve yayınlanmıştır. Şimdi bu destanın

yazılı kayıtlara geçişi ve tarihsel gelişim seyri hakkında bilgiler verelim.

İslâmiyet öncesi Türk Edebiyatında, Alp Er Tonga adıyla bir destan teşekkül

etmişti. Bu destan, geniş bir coğrafyada oluşmuş ve birçok milleti etkileyerek

yayılmıştır. Fakat bu destan kahramanı, Türk hâkanı Alp Er Tonga’nın hayatı ile

ilgili ayrıntılar-çeşitli milletlerin tarihinde de yer almasına rağmen-ve gerçek

kişiliği aydınlığa kavuşturulamadığı gibi, destanı da bir bütün halinde tesbit

edilememiştir.

Türkler arasında sözlü kültür olarak yaşayan Efrâsiyâb-Alp Er Tonga

hikâyeleri Türklere ait yazılı kayıtlara Tonga Alp veya Tonga Tigin adıyla ilk defa

Orhun Abidelerinde geçmiştir. “Tonga Tigin’nin yuğu esnasında Tongra boyunun

on yiğit erinin çevrilip öldürüldüğünden” bahsedilmektedir. Buradan anlaşılıyor

ki, XIII. yüzyılda Alp Er Tonga’nın yuğu yapılmaktadır.

Efrâsiyâb ismi, yazılı kayıtlara İranlı meşhur şair Firdevsî-i Tûsî’nin Şeh-

nâme’siyle geçmiştir. Şair Firdevsî-i Tûsî, İran’ın millî destanı, Şeh-nâme’nin

müellifidir. Destanı İran-Turan mücadelesini konu almıştır. Efrâsîyâb’ın

zamanını, haberlerini, kahramanlıklarını bütün tafsilatıyla İran-Tûran savaşlarında

şâirane bir dille yazmıştır. Şeh-nâme’de Efrâsiyâb önemli bir bölümü teşkil

etmiştir 281. Efrâsiyâb için destanda “Efrâsiyâb; cesur bir timsah, av günün de

erkek bir aslan, savaş zamanında bir savaş fili gibidir” der. Efrâsiyâb, İran’ın ünlü

kahramanları, Keykubad, Zal, Rüstem ve Keyhüsrev’le savaşmış, başlangıçta

savaşı kazanmış ve İran’ın tamamını almıştır.

Şeh-nâme’ye göre, Efrâsiyâb’ın orduları Çiğil, Taraz, Karluk ve

Türkmenlerden oluşmuştur. Efrâsiyab genellikle Beykend şehrinde oturmaktadır.

Karargâhında Pars derisinden çadırlar vardır. Kendisi altın ve mücevherlerle

bezenmiş bir taht üzerinde oturmaktadır. Karargâhının önü, komutanlarının

bayraklarıyla doludur. Keyhüsrev ile yaptığı bir savaşı kaybetmiş. Tutsak olmak

yerine denizde ölmeyi yeğlemiş, sonra da yakalanarak öldürülmüştür 282.

281 Firdevsî-i Tûsî, Şeh-nâme, (Ter.Necati Lugal), c.I, İstanbul 1945, s. 118-119; Muharrem Ergin,Orhun Abideleri, İstanbul 1970, s. 58-67; Z.Velidi Togan, “Türk Destanının Tasnifi”, Türklerc.VI, Ankara 2002, s. 506.282 Firdevsî-i Tûsî, a.g.e. , s. 123.

110

İslam tarihçileri ise, Fars tarihi ve krallarını anlatırken İran-Tûran

savaşlarına geniş yer vermişler, kendilerine ulaşan destanî bilgileri kaynak

göstermeden kullanmışlardır. Özellikle Taberî, tarihinde İran kralı Minuçehr’in

Efrâsiyâb’la mücadelesini anlatırken iki ülke arasındaki sorunu barış yoluyla

çözmek için bir hakem tayin edildiğini, hakemin ok atarak, okun düştüğü

Amuderya’yı İran-Turan sınırı olarak kabul ettiğini rivayet etmiştir. Taberî’ye

göre, bütün İran kralları kendilerine Efrâsiyâb’ı rakip olarak görmüşler

bağımsızlıklarını ve onurlarını koruyabilmek için Efrâsiyâb kavmiyle

savaşmışlardır. Yazara göre Keyhüsrev zamanında Efrâsiyâb, savaşta yenilerek

yakalanmış ve boğazlandıktan sonra kanı çanağa akıtılmış, Keyhüsrev,

kanlıçanağa elini batırmış ve bu zafer bütün İran’da, o gün, bayram olarak

kutlanmıştır 283. İbn’ül Esir’de daha çok Taberî deki bilgileri kullanarak tekrar

etmiş, Efrâsiyâb’ın ülkesinin sınırlarını, Kafkasya, Mezopotamya, İran ve Çin’e

kadar bütün Tûran olarak göstermiştir 284.

Türk tarihinde ise Efrâsiyâb’dan söz eden ilk kişi ünlü Türk düşünürü,

tarihçisi ve edebiyatçısı Kaşgarlı Mahmut’tur. Muhteşem eseri Divan-ü Lügati’t

Türk’te Alp Er Tonga destanı olarak bilinen beyitleri kayıt altına almıştır:

Alp Er Tonga öldi mı \ ıssız acun kaldı mı

Felek öcün aldı mı \ imdi yürek yırtılur

Kaşgarlı Mahmut, şiirin şerhinde ve ilerleyen sayfalardaki açıklamasında

Alp-Er Tunga’nın Efrâsiyâb’ın bir lakabı olduğunu ilave etmiştir 285.

Türk hâkanı Efrâsiyâb’ın bir lakabı da Tunga Alp Er idi diyen Hüseyin

Hüsameddin; “Mahmud-ı Kaşgârî Alp Er Tonga öldi mi mısrasında Efrâsiyab’ın

lakabını gördü. Bu lakabtan mersiyenin Efrâsiyâb’a ait olduğunu anladı, Çünkü

Tunga Alp Er, Efrâsyab’ın lakâb-ı meşhûresinden biridir” demektedir.

Özlek kamug kefredi.

Erdem arıg setredi.Yançıg yaguz tofradı

Erdem beği çertilür.

283 Taberî, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, (Çev. Z. Kadiri Ugan-A. Temir), c. II, İstanbul 1991,s. 533-541-745.284 İbn’ül Esîr, el-Kâmil Fi’t-Târih, (Çev. A. Ağırakça-A. Özaydın ), c. II, İstanbul 1985, s. 194-224-227.285 Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügat’it Türk, (Ter. Besim Atalay), c. III, Ankara 1986, s.157.

111

Bu dörtlüğün açıklaması için müellif şöyle diyor: “Zaafü’z-zaman ve

Kültü’l-Menâkıb yani ben Efrâsiyâb eski Türk şairi diyor, zaman zaâfa duçâr

oldu. İftihar edecek menkıbeler azaldı. Birtakım zebunlar ve adı unutulmuşlar

kuvvet buldu. Çünkü Efrâsiyâb gibi büyük menkabeler sahibi olan bir kahramanı

kaybetti ” 286

Efrâsiyâb’la Alp Er Tonga’nın aynı kişi olduğunu ve etrafında bir Türk

destanının oluştuğunu savunan M.Fuad Köprülü ise tezini şöyle

delillendirmektedir: Daha Orhun Abideleri’nde Dokuzoğuzlar arasında Alp Er

Tonga namına yapılan mühim bir Yuğ; matem merasiminden bahsedildiği gibi,

Turfan yakınında Bezeklik mabedi duvarında yine aynı kahramanın kanlı resmine

tesadüf olunur. Divân-ü Lügati’t-Tür müellifine ve Kutadgu Bilig’e göre Alp

Ertunga, İran Şeh-nâmesi’ndeki büyük ve menkıbevî Turan hükümdarı

Efrâsyâb’tır. Divâü Lügâti’t–Türk bunun ikamet merkezi olarak Kaşgar şehrini

gösterdiği gibi Orta Tiyanşan sahasındaki birtakım şehirleri de yine onun ailesine

ait menkıbelerle alakalı gösteriyor. Müslüman Karahanlılar devleti hükümdarları

kendilerini Efrâsiyâb sülâlesinden saydıkları gibi Moğol devri tarihçisi

Cüveyni’ye göre Budist Uygur hükümdarları da aynı nesilden geldiklerini iddia

ederlerdi; bunun gibi tarihçi Mesûdî de VII. yüzyıl. başındaki Göktürk Hakanını

“Efrâsyâb” neslinden saymaktadır 287 demektedir.

Büyük devlet adamı ve tarihçi Nizam’ül Mülk, Siyâset-nâme adlı eserinde

hakanlara saygının gerekliliğini açıklarken: “Soy olarak Efrâsiyâb’a ulaşan

hanedanı nedeniyle onu diğer padişahlarda bulunmayan kerametler ve ululuklar

sahibi yapar diyerek Türk devlet geleneğine işaret edip Efrâsiyâb soyundan

olmanın bir üstünlük vesilesi olduğunu beyan etmiştir.288 Ebü’l-Gazi Bahadır

Han’da Türklerde hükümdarlığın meşruiyeti için hükümdarın Efrâsiyâb soyundan

gelmesi gerektiğine inanmaktadır 289.

Yusuf Has Hâcib’in 1069 da yazıp Karahanlı hükümdarı Tapgaç Buğra

Han’a sunduğu siyaset-nâme türündeki Kutadgu Bilig isimli eserinde dünya

beyleri içinde en iyileri olarak Türk beylerini gösterir ve onlar içinde adı meşhur

286 Hüseyin Hüsameddin, “Afrasyab kimdir” ?, “Türk Yurdu ”, S. 41, Mart 1334 (1918), s. 102; Z.Velidi Togan, Oğuz Destanı, İstanbul 1982, s. 102.287 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 73.288 Nizam’ül Mülk, Siyaset-nâme, (Çev. N. Bayburtlugil), İstanbul 1987, s. 29-30.289 Ebü’l Gâzi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime, (Haz. M Ergin), İstanbul 1985, s. 82.

112

olanın Taciklerin Efrâsiyab dedikleri “Tunga Alp Er” olduğunu kaydeder. Yusuf

Has Hacib’in Efrâsiyab’dan bahsettiği kısmı ve bunun Reşit Rahmeti Arat

tarafından yapılan çevirisini aşağıda veriyouz 290:

276 Körü barsa emdi bu Türk beğleri ajun beğlerinde bular yigleri

276 Eğer dikkat edersen, görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri Türk

beyleridir

277 Bu Türk beğlerinde atı belgülüg Tonga Alp Er erdi kutı belgülüg

277 Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ve ikbâli ayan-beyan olan Tonga

Alp Er idi.

278 Bedük bilgi birle öküş erdemi biliglig ukuşluk budun körümi278 O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sâhip idi; bilgili, anlayışlı ve halkın

seçkini idi.

279 Ne ödrüm ne ködrüm ne ersiğ eren ajunda tetiğ er yidi bu cihan279 Ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi; zâten âlemde ferâsetli insan bu

dünyaya hâkim olur.

280 Tejikler ayur anı Efrâsiyab bu Efrâsiyâb tuttı iller talap

280 İranlılar ona Efrâsiyâb derler; bu Efrâsiyab akınları salıp, ülkeler

zapteder

281 İdi artuk erdem kerek ig bilig ajun tutguka ötrü sunsa elig

281 Dünyaya hâkim olmak ve onu idâre etmek için, pek çok fazilet, akıl ve

bilgi lazımdır.

282 Tejikler bitiğde bitimiş munı bitigde yok erse kim ukgay anı

282 İranlılar bu kitaba geçirmişlerdir, kitapta olmasa idi, onu kim tanırdı

demektedir.

Türk destanlarında Alp Er Tonga, İran destanlarında Efrâsiyâb adıyla

tanınan kahraman, Saka Devleti’nin hükümdarıdır. Saka devleti en kudretli ve en

parlak dönemini Alp Er Tonga devrinde yaşamıştır. Saka Devleti hakanı

Efrâsiyâb, hâkimiyet alanını Orta Asya, İran, Kafkasya, Anadolu ve Doğu

Avrupa’yı içine alacak şekilde genişletmiştir. Alp Er Tonga’nın ölümü üzerine

290 Yusuf Has Hâcip, Kutadgu Bilig, Metin I, (Çev. R. Rahmeti Arat ), Ankara 1979, s. 43.

113

devlet zaafa uğramıştır. Alp Er Tonga destanı da aynı coğrafyada doğmuş ve

etkisini yüzyıllarca buralarda sürdürmüştür 291.

Destanın ne kadar etkin ve yaygın olduğuna kanıt olması için aşağıdaki

örnekler sanırım yeterlidir. Alp Er Tonga’nın kafası, Tebriz kapılarından birine

defnedildiği için burası “Dervaze-i Ser” (Başın Kapısı) adı ile anılmaktadır.

Urumiye gölü ise Alp Er Tonga’nın gark olduğu göl olarak kabul edilir. Maraga

yanında bazı yerler ve bir köprünün Alp Er Tonga tarafından yapıldığı söylenir.292

Evliya Çelebi ise Seyahat-nâmesi’nde Kars, Nahcıvan ve Malatya bölgesinde

söylenen Alp Er Tonga ile ilgili bazı rivayetleri tesbit etmiştir. Evliya Çelebi,

Nahcıvan için, “Bu şehir zaman-ı kadimde Şah Afrasyap tarafından bina

edilmiştir. Bugün de atalarının defnedildiği kubbeler mevcuttur ” demiştir 293.

Bütün bu yazılanlardan anlıyoruz ki eski Türkler, Efrâsiyâb’ı mevhum bir

kahraman olarak değil, Tûran ilinde mevcut ve müşahhas bir hakan olarak

tanımışlar; Efrâsiyâb’ın varlığına büyük ehemmiyet vermişler, parlak lakablarla

tavsif ederek vücuduyla iftihar etmişlerdir. Türklerin Efrâsiyâb’ı Yunanîlerin

Herkül’ü, Agemennon’u gibi hayali değil; İranîlerin Feridun-u, Nüşirevân-ı gibi

tarihi bir hakan idi 294. Efrâsiyâb, kahramanlar kadrosunda yaşamış, tarih yapmış,

zaman geçtikçe efsaneleşmiş, kahramanlığın uyandırdığı hayranlık ve güven

sonucu ideal bir kahramanlık tipi olarak doğmuştur.

Bu girişten sonra, şimdi Firdevsî-i Rûmî’nin Efrâsiyâb destanının tahliline

geçebiliriz.

b- Firdevsî-i Rûmî’nin Destanda Yaralandığı Kaynaklar

Firdevsî-i Rûmî, birçok eserinde olduğu gibi, Süleyman-nâme’nin 42.cildini

yazarken de kullandığı kaynaklardan söz etmemiştir. Giriş cümlesi olarak, Hakim

kavlince, râviyân-ı hikâyet ve nâkılân-ı rivayet, böyle haber verdiler kim, Lokman

Hakim kavlince, Eflatun’u Yunânî naklince, Süleyman-nâme’den asah rivayet ve

sahih hikâyet gibi ifadeler kullanmış; ama yararlandığı kitapların ya da yazarların

291 Z. Velidi Togan, Umûmi Türk Tarihine Giriş, s. 17-19-36-108-174-178, İlhami Durmuş,İskitler (Sakalar), Ankara 1993, s. 32-37.292 A. Öztürk, a.g.e., s. 105.293 Evliya Çelebi, Seyahat-nâme, c.III, s. 236-329.294 Hüseyin Hüsameddin, a.g. e. , s. 104; Ebu’l Gâzi Bahadır Han, a.g.e. s. 82; İbrahim Kafesoğlu ,Türk Milli Kültürü, İstanbul 1986, s. 320.

114

isimlerini belirtmemiştir. Sadece Süleyman-nâme kıssasını Tevrat ve Zebur’dan

istihraç ettiğini ifade etmiştir.

Süleyman-nâme kıssasını bütün unsurlarıyla, Seba Melikesi Belkıs, Hz.

Davud ve Hüdhüd Kuşu’nu ana figür olarak destanına yerleştirmiş ve sık sık

kullanmıştır 295. Ancak işlenen konulara, verilen örneklere ve Firdevsî-i Rûmî’nin,

Firdevsî Tûsî’ye ait olan Firdevsî ismini mahlas olarak kullanmasına bakılırsa,

Şeh-nâme en çok kullanılan kaynak eser olarak görülmektedir. Yazar âdeta Şeh-

nâme’yi tersinden okumuştur. Tûran adına yine Efrâsiyâb vardır; ama İran

tarafına Hz. Süleyman yerleştirilmiş gibidir. Yazar, ayrıca İskender-nâme,

Mantık’ut Tayr, Kelile ve Dimne ve Binbir Gece Masalları olmak üzere bütün

şark eserlerinden konu ve örnekler almıştır 296. Hz. Süleyman’ın, peygamber-

devlet başkanı olması, ins ve cin’e emir vermesi, bütün canlılarla konuşabilmesi

ise âdeta Firdevsî’ye ve hikayelerine kolay bir malzeme teşkil etmiştir 297.

c- Dâsitan-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsiyab-ı Türk’te Zaman ve Mekan

Efrâsiyâb tarihî bir gerçeklik olmakla birlikte, efsanevî bir kişiliğe sahiptir.

Türklerin ilk büyük atası olarak kabul edilir. Tarihî kişiliği etrafında Alp Er Tonga

destanı oluşmuştur. Yaşadığı asır ve zaman kesin olarak belli değildir. Yalnız

ölüm tarihi ile ilgili çeşitli kaynaklar birleşmektedir. Türk, İran, Arap, Hint, Eski

Yunan ve Asur kaynaklarında İranlıların Efrâsiyâb dediği Alp Er Tonga’ya ait

çeşitli rivayetler vardır. Asur Kaynaklarında “Maduva” ismi ile geçen Saka

hükümdarıdır. Maduva M.Ö. VII asırda bütün Ön Asya’yı zaptetmiştir 298. İskitler

hakkında Heredot Tarihi’nde çok kapsamlı bilgiler vardır. İskitler Çin’in kuzey

batısından Tuna Nehrine kadar geniş bir alanda yaşarlar; anavatanları Asyadır.

Savaşçı ve göçebe bir toplumdur 299. Efrâsiyâb’ın, Heredot’taki adı “Madyes”tir.

Medya Kralı Kıyaksares (Şeh-nâme’deki Keyhüsrev) tarafından ziyafete

çağırılarak sarhoş edilmiş ve hile ile öldürülmüştür (M.Ö. 626 ve 625). Bu hadise,

295 Tevrat, (Çev. Hakkı Demirel), İstanbul 1996, s.145-150.296 Vasfi Mâhir Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1967, s. 300.297 Necla Pekolcay, a.g.e , s. 131.298 Hamdi Güleç, Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâmesi-42.cilt, -Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-iEfrâsiyâb-ı Türk, Üzerinde Bir Metin İncelemesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi Ege Ün. 1994) s.21; Z.Velidi Togan, Umûmi Türk Tarihine Giriş, s. 36-108; M. Fuad Köprülü, Türk EdebiyatıTarihi, s. 64; Firdevsî-i Tûsî, a.g.e , s. 25.299 Heredotos, Heredot Tarihi, (Georege Rawlinson dan Çev, Ö Rıza Doğrul), c.I, İstanbul 1941, s.370-393.

115

İranlılar arasında yüzyıllarca bayram olarak kutlanmış; Türkler arasında asırlarca

yas tutulmasına sebep olmuştur.

Destanda zaman gerçek değil, gerçek ötesidir. Olaylar tahmini olarak

Efrâsiyâb dönemini içine almaktadır. Efrâsiyâb ile Hz. Süleyman’ın aynı asırda

yaşamış gösterilmeleri ve birbirleri ile savaşmaları tarihi gerçeklere uygun

değildir. Efrâsiyâb ise efsanevî bir kişiliğe sahiptir. Yaşadığı asır ve zaman kesin

olarak belli değildir. Hz. Süleyman’ın Efrâsiyâb’dan iki üç asır önce yaşamış

olabileceği tahmin edilebilir.

Destanda Efrâsiyâb’ın ülkesinin sınırları şöyledir: Tûran ve İran

memleketleri, çöl diyarından Karadeniz ve Hazar Denizine, Anadolu ve

Balkanlardan Kızıl Deniz’e, oradan Seyhun ve Ceyhun Nehirlerinin arasındaki

Mâveraünnehir’i içine alan yerler. Mekân olarak birkaç şehir hariç, fethedilen

yerlerden hiçbirisinin tasviri yapılmamıştır 300.

Efrâsiyâb ve Hz. Süleyman arasında ne zaman açısından ne de mekan

açısından bir yakınlık mevcuttur. Buna rağmen, Firdevsî hayal dünyasında Tûran

padişahı Efrâsyab’ın Hz. Süleyman’la savaşlarını ve mücadelelerini konu olarak

seçmiş, çoğu kez yer bildirmeden, tarihî şahsiyetleri kendi ürettiği isimlerle ön

plana çıkarmıştır.

d- Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i Efrâsiyab-ı Türk’ün konusu

Süleyman-nâme’nin 42. cildindeki “Efrâsiyâb-ı Türk ve Süleyman Ceng’i”

bölümündeki hâdiseler Tûran padişahı Efrâsiyâb’ın Hz. Süleyman’la savaşları ve

mücadeleleri ekseni etrafında dönmektedir. Türk âleminde ve eski Türk

destanlarında adı Alp Er Tonga olarak geçen büyük Türk Hakanı ve kahramanı

Efrâsiyâb’ın menkıbevî hayatına ait yazılar eserde geniş bir yer tutmaktadır.

Destanda önemli bir yer tutan Hz. Süleyman’ın peygamberliği sahih ve sabittir 301.

Peygamberlik tarihi ise tartışmalıdır. Hz. Süleymanın tahmini olarak M.Ö. 1040

tarihinde doğduğu, 970 yıllarında ise hükümdar olduğu iddia edilmektedir. Ayrıca

300 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 622.301 Kuran-ı Kerim, Bakara Suresi 102, Nisa Suresi 163, Enam Suresi 84, Enbiya Suresi 81-82,Sebe Suresi 12, 14, 15, 21, Neml Suresi 15, 44, Sad Suresi 30 ve 40. ayetler Hz. Süleyman’ınpeygamberliğinin kanıtıdır.

116

Hz. Süleyman’ın Seba Melikesi Belkıs ile buluşması da M.Ö. X.yüzyıl olarak

gösterilmektedir 302.

Hazreti Süleyman cihana gelen dört büyük peygamberden birisidir. Hazreti

Dâvud’un yerine 13 yaşında tahta geçmiş bir peygamber ve padişahtı. Hazreti

Süleyman’ın parmağında İsm-i Âzam yazılı bir yüzük mevcuttu . Bu sebeple,

“ins, cin ve vahşî hayvanlar, kuşlar ona itaat ederlerdi ”303.

Bu destanın Türk rivayetlerinde, Alp Er Tonga ile, Türk hükümdar

sülâlelerinin büyük atası, akraba ve evladı, onun kültü anlatılmaktadır. Süleyman-

nâme’nin bu bölümü oldukça ilginçtir. Çünkü, İslamî iktidarın sembolü olan Hz.

Süleyman ile Türklüğün sembolü olan Efrâsiyâb-ı Türkî destanda karşı karşıya

getirilmiştir. Yazar, eserini sunduğu II. Bayezit’in dînî eğilimleri doğrultusunda

İslamî gücü her şeyin üstünde tutmuştur. Bölüm sonunda din duygusu ağır basmış

ve Hz. Süleyman galip gelmiştir.

Menâkıb-nâme’deki zaman gerçek zaman değildir. Destan anlatıcısı

Firdevsî-i Rûmî zamanı kısaltabilir veya uzatabilir. İnsanların çocukluk, gençlik

gibi zamanları üzerinde fazla durulmamış; refah ve barış gibi konular üzerinde

değil, yiğitlik ve kahramanlık gösterdiği anlar üzerinde durulmuştur. Bundan

dolayı eserde kahramanlık ön plana geçer, savaş mekanı sık sık tasvir edilir.

“Süleyman tarafından on iki sıbtun melikleri sağ sol alay bağlayub on iki saf tutub

düşmana mukâbil muârız turdılar; kim meydana kim gele erlügi hünerin, kim

göstere diyü ol karanlık gicede nazar meydana kılub her mübâriz nazar meydana

salub, göz uruncak ol Süleyman leşgerinden beni İsrail behlivanlarından Karahan

nâm bir pehlivan rahş girüb meydana girüb irdiler...”304.

Destan zamanında mişli ifadeler yoktur. Masalla arasındaki fark, inanç

konusuna yer verilmesidir. Olay zincirinin zamanı belirli bir dönemden başlayarak

ileriye doğru gider. Eş zamanlı olaylara yer verilmiştir. Eş zamanlı veya art

zamanlı “biz gelelimler” gibi olaylar zinciri esas alınmıştır “hikayet ve nâkilân-ı

302 Seyyid Ebü’l- Alâ Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamber (Çev AhmetAsrar) c I, Ankara 1984, s. 442-443; N. Sami Banarlı , a.g.e., s. 94.303 Kur’an, Neml Suresi, nr.16.304 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s 263.

117

rivayet böyle haber virürler; kim ez-in cânib bizim kıssamuz Gayyur-Cazuy’la

Efrâsiyâb-ı Türk hikayesine geldi... ”305.

e- Destanda Efrâsiyâb’ın Tasviri

Destanların bütün kahramanları ve başlıca şahsiyetleri asilzâde sınıfına

mensup kimseler; yani beylerdir. Menâkıb ta, çok defa başkahraman olan

Efrâsiyâb’a geniş yer verilmiştir. Efrâsiyâb Turan soyundandır ve Turan şahıdır.

Destanda, Efrâsiyâb-ı Türk’ün vücudu ve dış görünüşü ile ilgili

benzetmelerde yer yer abartılı ifadelere rastlanılmaktadır. “... bir pehlevan-ı cihan

bir siyah ata süvar olub gelübirdi. Şöyle kim altmış karış boyunda, bir karadağ

gibi amma şekil camusa benzer, başı hammam kubbesince var; gözleri yanar

fânûsa benzer, ağzı magara gibi âvâzı sada verir, kûsa benzer. Kulakları kalkan

gibi, yüzi eyle kara ki abanosa benzer. Heynet içre heybette Efrâsiyâb, cesarette

Behmen-i Tûsâ benzer, at üzerinde otırışı Neriman sıfat, deprenişi Keynus’a

benzer ”306 .Başı kara öyük gibi gözleri yanar külhane benzer, bazuları bezirhane

direği gibi, gövdesinün kılları dikene benzer; bogazı degirmen olığı gibi ayakları

minareye, tabanları altı yassı hırmana benzer. Fil üzerinde otırmış sedd-i

İskender gibi, gök deniz üstünde göge gibi, yüzi gemi zifti gibi kara sakalı ak

yilkene, bıyıkları uzun serene ve burnı egri dümene, burnı içindeki kıllar demür

çatal lengere, kirpikleri elmas hançere benzer ”307.

Ayrıca Efrâsiyâb ülkesinde kuvvetli pehlivanların olduğunu, şahların kendi

tâcını giydiklerini, kendi bayraklarını çektiklerini ve bunlarla büyük bir gurur

duyduğunu belirtmiştir. “Tûran behlevanları, Acem merdanları benüm

hizmetümdedür. Bana itaat edib dururlar, bunca Vilâyetün şahları benüm tâcum

giyerler, ve benüm alemlerüm çekerler ve bana kulluk kılurlar. Ben ol

Efrâsiyâbem cihan icre hem behlavan-i cihan, hem melik-i sahip-kıran bilürler

”308.

Efrâsiyâb, masalımsı anlatımla Kayser-i Rum ağzından, Süleyman

Peygamber’e şöyle anlatılmaktadır: “Efrâsiyâb Tûran şâhıdır. Acem mülkü anın

eli altındadır. Keykubad ile yağı durür. Rüstem-i Zâl, Efrâsiyâb’a cevap veremez.

305 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 218.306 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 608.307 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 609.308 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 609.

118

Anın korkusundan yedi başlı evrenler mülküne giremezler. Bugün âlem içinde

Efrâsiyâb, Tûran şahıdır. Bir bahadır pehlivandır kim na’ra ursa râd-i felek kan

kuşanur, cenge girse Kahraman’ı yılan kuşandırır. Bir aslandır kim Rüstem-i Zâl

anın katında tavşandır. Feleğe kelek, ejderha’yı çarha sinek demez ”309.

Bir savaş halinde “Efrâsiyâb-ı Türk, o koca kurt, karındaşı Oğrırat’ın attan

yıkıldığını gördü, gayrete gelip, polat kalkanın omuzuna salıp, çınar ağacı saplı,

ejderha derisi kaplı, engerek dilli süngüsün eline alıp, ata mahmuz urup Kartus

üzerine yıldırım gibi gelip erdi. Kartus bu yandan onu gördü; ki pehlevân-ı cihan,

bir siyah ata süvâr olub gelüb erdi”310 denilmektedir.

f-Efrâsiyâb’ın Hükümranlığı

Efrâsiyâb’ın kişiliğinin temelini teşkil eden kahramanlık, cihangirlik fikri,

zamanı aşma duygusuyla bütünleşip cihana hâkim olma ideali olarak ortaya

çıkmaktadır. “Ben ol şâhem ki İran-ı Zeminde tâ mağârib serhaddine ve

Karadeniz’den deşt-i diyarından ta ağaç denizine varınca benim vilâyetüm içinde,

ne kadar san’atçılar ne kadar ulular var ise benim hizmetümdedür, bana itaat

edip dururlar. Şehr-i Medeni’den ta Sinob’a varınca Karadenizden Akgerme’ye

varınca kal’adaki şehr içindeki basubanlar benim adım çağırurlar. Bunca

vilâyetün şahları benim tacum giyerler ve benüm alemlerüm çekerler ve bana

kulluk kılurlar. Ben ol Efrâsiyab’üm cihan içre hem behlivan-ı cihan hem Melik-i

Tûran hem Sultan-ı sahip kıran bilürler” 311.

Efrasiyâb ile Hz. Süleyman’ın cengini konu edilen bölümde hareketin ve

kuvvetin hakim olduğu geniş bir mekan tasavvuru vardır. “... Acem Vilâyetinü

Tûran memleketü benüm gencümle tolmış turur ki hiç melike ol kadar genç

müyesser olmamışdur. Benim cephanem ve silahum ve hazinelerüm dükelim cem

idersem piller çekmez eğer kılıcımun çukalum hisabın disem gökteki ilduzlardan

çok durur. Ve benüm askerlerimi yirler götürmez, gürzime kimse takat getürmez

”312.

Efrâsiyâb-ı Türk, buyruklarına karşı çıkılmayan, kendisine baş kaldıranları

affetmeyen, güçlü ve kuvvetli bir insan tipini temsil etmektedir. Süleyman’ı kast

309 V. Mahir Kocatürk, a.g.e., s. 92.310 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 218; Alp Er Tonga, Türk geleneğinde uğurlu ve kutsal sayılan kurt’abenzetilmiş ve kocakurt olarak nitelendirilmiştir.311 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e., s. 477.312 Firdevsî-i Rûmi, .a.g.e., s. 476.

119

ederek dedi ki: “...Efrâsiyâb-ı Türk dedi ki: “Bu demürci oğlu, zembil urıcı

Süleymancugaz don doğdı, donlı büyüdi birkaç dil-gü segal öldürdise her guş

uşak korkıdıb kendüyeç cager kıldurdı ise kendüyi sözine aldanub gelüb yedi başlı

evren yatağına girdi; uyur ecderhanın kuyrığın basdu, kendü kendünün gaflet

eliyle başın Sinob kal’asına asdı ” 313.

Efrâsiyâb, İran ve Tûran ülkelerine hükmeden çok anlı ve şanlı bir Türk

hakanı olarak tanıtılmıştır. İran hükümdarı Keykubad ile millî kahramanları

Rüstem, onun gücüne karşı koyamazlar ve ona cevab veremezler 314. Efrâsiyâb

eski şâman’ın ruhî cephesini, Hz. Süleyman ise dinî olağan üstülükleri

taşımaktadır. Efrâsiyâb; güçlü, zorba, gururlu bir insan olarak tanıtılmaktadır..

“...Efrâsiyâb Şah ol cebbâr nefer ü gümrâh Tûran tahtgah-ı şehrinde saltanat

tahtı üzerinde karar itmekte, rüzigâr şerrinden düşman hücumundan gâfil olub,

gurur ile dimağını fesâda virüb..”315 denilmektedir.

Hz. Süleyman’nın Sinop kalesine saldırması ve kendisine bir tehdit mektubu

göndermesi üzerine, bu duruma öfkelenen Efrâsiyâb gayet tehditkar bir konuşma

yaptı ve düşmanlarını uyardı. “O Arap, mugaylan dikeni yakıcı, demirci Davud

oğlu zembil örücü, kendini görücü Süleymancık, don ile doğup don ile büyüyen

oğlan, çoktur ki bana bunun gibi mektup gönderip ululuğunu göstere... Bu sözleri

o Süleymancuk askeriyle mi söyler, yoksa hazine-i memleketiyle mi söyler.

Tûran’dan harac’u bâc ister kal’am üzerinde n’ister. Men o kişiyim ki, cihanın

şahinleri benüm elümde turna gibidür. Tûran mülkünü, göğü kuşatan yedi başlı

evren dahi elimden alamaz. Şöyle deryâyam ki şahlar katumda toprakdan kem

durur. Çâkerüm zebûnum Zâl ile Rüstem durur. Hiç kimse ildüz ile beraber

dirilmez veya gökten alçak olduğına ar kılmaz. Güneşin nurunı günülemek olmaz

bunun gibi beyhude söz söylemekten bir hüner göstermek yigrekdür ki buncılayın

sözi hayra yormak, uyur ejderhanun kuyruğını basub, yatur aslanu kulağın

burmak olmaz. Son pişmanlık assı kılmaz.

Benüm korkumdan, Keykubad tahtı üstinde rahatlıkla oturmaz, altun gümüş

bakır çıkan maden ocakları benüm dağlarumdadur. Elvan elvan meyvalar

nimetler benüm bostanumdadur. Cennet gülleri benüm bağımdadur. Ol cevher

313 Firdevsî-i Rûmi, .a.g.e., s. 465.314 Firdevsî-i Rûmi, .a.g.e., s. 596.315 Firdevsî-i Rûmi, a. g. e, s. 468.

120

çıkan incü biten bahr-ı Kulzüm (Kızıl Deniz) benüm denizümde, ırmağumdadır.

Cihanun arkası şimdi benümle doğrılmışdur, benüm ceng meydanum yeri kan ile

yoğrılmış durur. ‘Ud-ı Anber denizi benüm ilimdedür. Altunun gümüşün haddi

hisabı yokdur. Miftah-ı me’adin hep elümdedür cem’i dertlere dermân olan otlar

benüm vilâyetümdedür. Düşmana kılıcı ile cevab veren kuvvetlü pehlevanlar

benüm taht-ı hükümetümdedür. Ben ol şaham ki İran-ı zeminde tâ Magârib

serhaddince ve Karadenizden Deşt-i Diyarından ta Ağaç Denizine varınca benüm

vilâyetümdür. İçinde ne kadar sanatkârlar, ne kadar ulular var ise benüm

elümdedir. Fagfûr-ı Çin (Çin hükümdarı) gibi pâdişâhun kızı benüm sarayımda

durur. Andan bir arslan oğlum vardur ki kılıcı ile dağda aslanların, adımıyla

taşta evrenlerin bağrın ezer. Ben ol Efrâsiyâb’am ki üzerümden göğün ankası

uçsa tüy döker, ilümden arslan giçerse ter dökür. Kahraman-ı Keriman katumdan

geçerse ter döker” 316 dedikten sonra savaş için ordusunun hazırlanmasını emr

etti.

g- Efrâsiyâb’ın Belh’teki SarayıDestanda mekan Oğuz Kağan destanında görüldüğü gibi durulan, oturulan

bir yer değil, aşılan bir yerdir. Dış mekan tasvirlerinden çok iç mekan tasvirlerine

yer verilmiştir. Efrâsiyâb’ın Belh şehrindeki sarayı şöyle tasvir edilmiştir:

“Gördüler kim, bir ova ortasında, taş döşeli, bir lâtif, geniş şehir içinde, Allah

kimi yaratmışsa insan dolmuş, şehir kenarında gün doğusuna karşı bir yüksek

kasr binâ olmış ki, binaltıyüz sütun üzerinde bir güzel köşk ki, şekli gönül şekli

gibi, yapısının taşı yedi türlü mermerden, ancılayın mermer ki, âyineleyin içinde

yüz görünür. Ve yine kasrun yanında havlı, ortasında bir acâyib kal’a yapmışlar,

kubbe-i sahradan nişân virür. Kubbenin şimalinden bir bağ içre cennet bağı gibi

serv-i revânlar bitmiş uzanıb gayet göklere çıkmış, ayaklarında ab-ı hayat misali

sular revan olup akmış. Bağ ve bostan gülistan ve erguvan arasında, Efrâsiyâb

altın fildişi abanos taht üzerinde otırmış. Taht çevresinde Tûran beyleri, Acem

yiğitleri dirilmiş” 317 Sankim mahşer kavmidür. Ölü kalmayub dirilmiş, Elvan

elvân nimetlerini ol lâle yanaklı, selvi boylu, güzel yüzlü güzeller, gül’izar

sevgililer, sevilmeyi arzulayanlar, niyaz-ı nazla ellerine altun kadeh alıp gün gibi

devr kılub oturan, duran beglere gönül râhatlığı içinde sunarlar. Efrâsiyâb-ı Türk

dahi altmış altı karış boy ve bos ile taht üzerine oturmuş şarâb içer. Hakim

316 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s.622.317 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e.,s.469.

121

kavlince hüdhüd şehbâz-ı felek yüzinden Belh’i Efrâsiyâb’ın şehrini bağ ve dağ u

deştini tacu tahtını azametini göricek..” 318 diyerek büyük bir devlet adamının,

muhteşem sarayını tasvir etmiştir.

h- Efrâsiyâb’ın Hakimiyet Alanı

Hz. Süleyman ve Efrâsiyâb-ı Türk arasında geçen hâdiselerde tarihi ve

coğrafi yer ve kavim adlarına rastlanılması Efrâsiyâb’ın hâkimiyet alanının tesbit

etmemizi kolaylaştırmıştır. Örneğin bir savaş tasvirinde savaşa katılan toplumların

isimlerini şöyle sıralamaktadır: “Pes Süleymân hışma gelüb çavuşlara ve

seraskerlere hükmeyledi; Arabu Arba leşgerin, Mısr u Şâm erlerin Mekke vü

Medine serverlerin, Bağdad ü Medâyin dilâverlerin, Kayser-i Rûm mübarizlerin,

Yunan şehbazların, Sührab Şah leşgeri Amalika kavmin sağ u sol çumak urdılar

karcaşub Tûran ceng erin sürüb yirinden irüb beglü begine sancaklu sancagına

iletüb yirlü yirinde turgırdılar ”319.

Hz. Süleyman’a kaşı meydan okuyup, kendi güç ve ihtişamını anlatırken

kendisini Şâh-ı Tûran kabul edip, hâkim olduğu ülke ve sınırları ise; İran

toprağından Mağrip sınırına, Karadeniz’den Deşt-i Kıpçak’a ve Ağaç Denizi’ne,

Medâyin’den Sinop’a, Karadeniz’den Akkirman’a kadar olan yerler olup, Çin

hükümdarlarının da kendisine vergi verdiğini bildirmiştir 320.

I- Komutan Efrâsiyâb ve OrdusuTuran ordusu silah yapımında ve kullanımında ustaydı. Başlıca silahları: ok,

kılıç, kargı, çomak, topuz-gürz, temrendir. Savunma silahları ise kalkan, sırt

zırhıydı. Ok Türklerin milli silahıydı ve kayın ağacından yapılırdı 321. Savaşın en

önemli araçları atlardır. Türkler tarihleri boyunca çok at sahibi ve binici bir millet

olarak tanınmışlardır. Efrâsiyâb’ın da atı vardır ve savaşları at üzerinden

yönetmektedir. Atlı Türklerin, ailelerinden sonra, ikinci değerli varlıkları, atlar idi.

Bundan dolayı Türk devletlerinde, en önemli devlet sembolünün, at perçemleriyle

donatılmış ve süslenmiş gönderlerin olması yadırganmamalıdır.

Efrâsiyâb, efsane bir devlet adamı ve muzaffer bir komutandır. Başkomutan

sıfatıyla ordusunun başında savaşlara katılmaktadır. Bizzat kendisi iyi bir silahşör

318 Hamdi Güleç, a.g.e., s. 95.319 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 599.320 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 622.321 Faruk Sümer, a.g.e., s. 432.

122

ve savaşa her an hazır olan bir askerdir. Yazar, savaş öncesi Efrâsiyâb’ın savaş

hazırlığını şöyle aktarmaktadır: “Efrâsiyâb’ı Tük dahi yirinde turdı, Başına

hakanlık tacını urdı. Beline buz paresi gibi bir kılıç hamayil kuşandı. Üç sağrılı

eleğim sagma misali Dımışkî yayın kurdı. Pûlâd temrenli simurg yeleklü okların

kiş ağzına saldı. Bezirhane sütunu gibi süngüsün eline aldı, heybetle ayakta durdı,

sonra yerinden sıçrayıp atına bindi ” 322. Komutan savaşa hazır olduktan sonra,

ordusunu bir kez daha teftiş ederek savaş hazırlıklarnı yerinde inceledi, ordunun

eksiklerini tamamlattı ve askerlerini savaş vaziyetine soktu.

Firdevsî-i Rûmî, destanında Efrâsiyâb’ın komutanları için hayali isimler

bulumuş ve kullanmıştır. Örneğin Efrâsiyâb’ın, oğlunun adı Pişeng, kardeşinin adı

ise Uziret’tir. Savaşta Efrâsiyâb-ı Türk’ünsağ yanında kardeşi Uziret sol yanında

ise güvendiği ve saydığı beyler ile pehlivanlar bulunmaktadır. “...Efrâsiyâb’ın sağ

yanında karındaşı ‘Uziret eşerdi, sol tarafında Kehrem bin Behram behlevan

eşerdi, sağ ve sol alay bağlayub turgurdı, andan Efrâsiyâb karındaşı Üziret ile

birkaç has serverler ile behlevan dilaverler ile ol püştenün ziyâde yüksek yirinde

çıkdı ”323.

Efrâsiyâb’ın ordusu; komutanları, savaşa hazır pehlivan-bahâdır askerleri,

her türlü askerî donanıma sahip ve savaş hayvanları ile takviye edilmiş

vaziyetteydi. Orduda her bölüğün alemi ve ayrı komutanı vardı. Turan ordusunda

çok sayıda komutan vardır ki, yazarın naklettiği komutanların isimlerinin

doğrusunu herhangi bir tarihsel kayıda teyit ettirmek mümkün olmamaktadır.

“Tûran askeri silahları ile donanıp, savaş yoluna girip, fil ve gergedan dahi

seferber edilip, sancak ve âlem getürüb saf ve alay bağladı; evvela, Efrâsiyâb

karındaşı Uziret’e emr itdi. Altı kez yüz bin er ile Tûran behlevanlarından Ehrami

Türk, Behrami Türk ve ‘Abdâdi Câbiri ‘Akvasi Kahiri bilesünce alub, Efrâsiyâbî

âlemler çeküb boru ve zurnalar urub, altıyüz alayı bağlayub, altı yüz altın başlı

sancak getürüb sağ kola sarf bağlayub turdı. İkinci Efrâsiyâb oglı Pişeng-i şah

üçyüz otuz üç Efrâsiyâbî âlemler kaldurub, tabl u davullar çaldurub;

Behlevanlardan Nakruşi Türk, ‘Akruşı Türk, Bikuri Türk, Rüstaki Türk, Sehayıb

Sakıt, Sendanı Seynuni, Serâvili İzniki, Esvad-ı Rûmî bunca behlevanı bilesince

alub sol kolda saf u alay bağlayub, sağ ve sola cenaha yerleşti. Üçünci Beni Asfar

322 Firdevsi-i Rumî, a.g.e , s. 482.323 Firdevsi-i Rûmî, a.g.e., s. 591.

123

Meliki Atfaş Han, Kaysuni Asfar ile Ankabi Asrar ile Erdevanı Asrar ile Şalik

Asfari ile bir nice beni Asfari serverlerün bilesünce alub, dört kez yüzbin er ile

dörtyüz Asfari sancak ve âlem kaldurub nay ve ruyın çaldurub, rahşı rahşan

atlara binüb, dört yüz alay bağlayub Efrâsiyâb karındaşı Uziret alayınun ucunda

sağ kolda turdı ” 324.

Efrâsiyâb-ı Türk, savaştan önce yaptığı konuşmada, askerlerine savaşın

kazanılması için bir toplum şuuru; birlik ve beraberlik içinde hareket etmelerini

telkin etmiştir. Efrâsiyâb’ın konuşması bittikden sonra, önce kûs-i harbi öter ve

sonra savaş başlardı. “ ceng itmege hazır olasız; ittifak idüb, elbir idesiz, seyfü

sâlik urmagıla düşmanun menzilin yir idesüz yoksa cazunun sihrine güvenürsenüz

abesdür, görmezmisün bu gelen leşger-i Süleymân ol ateş küre misali sihirle

yanan ateşi nice ibtal itdiler. Hâkim kavlince Efrâsiyâb-ı Türk böyle diyicek,

Tûran dilâverleri, Endelüs serverleri, beni Asfar ser-firâzları yerlerinden ışık gibi

kalkıp, naralarla düşmana hücum ettiler ” 325.

Savaşan taraflardan, Hz.Süleyman’ın ordusunun önünde ise Peygamberler,

vüzerâ, ümerâ, hükemâ, ulemâ, zürefâ, nüdemâ, komutanlar ve pehlivanlar

bulunurdu. “On iki bin enbiya asker önünce giderlerdi ve ulemâ başları üzerinde

sekine getirüb giderlerdi, vüzerâ, umerâ, ulemâ, hukemâ, zürefâ, nüdemâ yirlü

yirinde karar itdiler ” 326. Hz. Süleyman’ın sağ tarafından Lokman Hekim ve sol

tarafında veziri Asaf bin Berhiya, başkomutanlar, sultanlar ve padişahlar

bulunurdu.

Uzun süren savaş hazırlığından sonra Efrâsiyâb komutasında Türk ordusu

Hz. Süleyman’ın ordusuna karşı savaşa hazırdı. “Savaş borusu öttü, davul yüzü

urulup cihan içini velvele tuttu. O sekiz kez yüzbin Tûran çerisin çeküb dahi azm-i

Süleyman kılub gitti. Sinob kal’asına doğru yürütdi. Atlar nalından yeryüzü demir

polat oluben, mıhtan yerler yüzünün taşı, ağacı otu, didildi. Süngüler ucundan

gök ejderhası oklu kirpiye döndü. Altun başlı sancaklardan gök yüzündeki aya bir

bulut olmuştu ve süngüler yalmanı gökteki yıldızlara ışık verip, ışıklardan cihan

dolmuştu. Kılıç, balçak yalmanından, nacak, bozdoğan parıltısından sanasınki

gök yüzü yer yüzüne düşmüş idi. Atlar kişnemesinden, filler nağrasından, yedi

324 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 219.325 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 221.326 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 465.

124

göğün tası çınlayıp öterdi.” Savaşta mağrur Süleyman ordusu Efrâsiyâb karşısında

ağır bir yenilgi aldı ve komutanları ile birlikte teslim oldular. Ancak Tûran Şah-ı

Efrâsiyâb, mağlup orduya ve komutanlarına saygıda kusur etmedi, onlara iyi

muamele etti.

Süleyman ordusu, “Efrâsiyab’a ta’zim ile karşu varub yakın irüb atlarından

inüb yüzlerinden yire sürüb Efrâsiyab nazarına baş yire koyup yir öpdiler.

Efrâsiyâb dahi izzet içün gergedandan inüb Tûran begler ile yayan olub ol

melikler ile görüşdi. Her birinün gönlin ele alub hal u hâtır soruşdılar. Andan

emr itdi. Atlu atına bindi sağ tarafta Endelüs Meliki Akran Şâh-ı Endelüsî sol

tarafında beni Asfar Meliki Atfaş Han asfarı eşdi. Sağ alay bağlayub Süleyman

leşgerine doğru gitdiler ”327.

i- Anadolu’da Hakimiyet Kavgası

Yazar, Hz. Süleyman ve Kayser-i Rum arasında Sinop hakkında geçen

konuşmayı şöyle aktarmaktadır: Ya Kayser-i Rum! Bu bakır çıkan yer kimindir,

bu memlekette kim hâkimdir? dedi.

Kayser-i Rum ayak üzerine durup, devletin devamına, Süleyman’a dua kılıp

dedi kim:

Ya şâh-ı cihan! Bu bakır vilâyetidir, Sinop kalesinin diyarına tâbidürür.

Evvel zamanda kayser-i Rum hükmederdi. Atam zamanında Efrâsiyâb gelip

atamın elinden almış. Şimdiki halde Efrâsiyâb’ındır, dedi.

Süleyman eşidip dedi kim:

Efrâsiyâb kimdürür? Ne vilâyete hâkimdürür?

Kayser-i Rum eydür:

Efrâsiyâb Turan şâhıdır. Acem mülkü onun eli altındadır. Keykubad ile

yağıdürür.

Süleyman Hazreti, Efrâsiyâb’ın bu veçhile saltanatını, yiğitliğini,

yılmazlığını işitince, bir zaman baş aşağa salıp, dahi, baş kaldırıp eydür:

Ya Kayser-i Rum! Bu Efrâsiyâb böyle cihan pehlivanı olunca benim

kapımda gerek idi. Acaba ne dine tapar? dedi.


125

Kayser-i Rum eyitti:

Ya Süleyman! Efrâsiyâb, aslı acayib bir kâfirdürür, putperestdürür. Amma

ki gayette kuvvetli, dayanıklı kimesnedürür. Feleğe kelek, göğün ejderhasına

sinek demez. Kuvvetine yedi başlı evren takat getirmez. Onun çaresi budur ki Hak

Tealâ sen Süleyman’a onu çeke çeke getire, şerrini cihan sarayından götüre... dedi328.

Bu konuşmadan sonra, Süleyman, Sinop üzerine varacağız, haberci gönderip

bildirmek gerektir dedi ve ordularını hazırlayarak Sinop’a saldırdı ve şehri işgal

etti. Efrâsiyâb-ı Türk, bunu duyunca çok öfkelendi. Süleyman’a zehirden acı,

kılıçtan keskin bir nâme yazdı. Sonra da Hz. Süleymân’ın elinde bulunan Sinop

şehrini almak için, büyük bir ordu ile hareket etti. Ilgaz dağının eteklerinde

Sinob’a yakın bir yerde Süleyman’ın ordusuyla savaştı. “Efrâsiyâb-ı Türk dahi

sekiz kez yüzbin Tûrani Leşger ile merd-i meydan serverleriyle sinob sahrasınun,

Ilgaz dağınun eteğinde bir yüksek püşte üzerinde çıkageldi. Dağ eteğinden Sinob

sahrası alçağına nazar kıldı ”329.

Efrâsiyâb ve Hz. Süleyman arasındaki savaş, Efrâsiyâb’ın ülkesinin sınırları

içindeki Sinop ve Kastamoni çevresinde geçmektedir. “... meger kim, otururken

nâgehân kal’a-ı Sinob cânibine bakub gördüler ki, ol karanu gice içinde cihan

elmas şulesine gark olmadı ”330.

Efrâsiyâb’ın ordusiyle Sinop’u kurtarmak üzere harekete geçişi tasvirleri

İlyada’nın en parlak tasvirleriyle mukayese edilebilecek bir değerdedir.

Süleyman’ın en büyük kahramanını yere yıkan Efrâsiyâb’ın, çarpışmaya girişi

destanda şöyle anlatılmaktadır: “Efrâsiyâb Şah ol çünar gümran nazar kılub sekiz

kez yüz bin er, cephane ve silah geyub ceng aleti üzerlerine donatıp tazı atların

binüb, kulaklarını çeküb, sağ sol alay bağlayub sekiz yüz seksen mübâriz Türk

dilaverlerinle Kehrem pehlevân önce yürüyüb ordu ardınca katar ü mehar kırk

bin er ile karavul sancağı turub Efrâsiyab sekizyüz altun başlu alem şukkaların

açub sekizyüz çift nefiri çaldurub kûs harbiler ötdürüb tob u tüfenkler atdurub

boru zurnalar urdurub kılıçlar pelhegin basub, süngüler yalmanın felege

kaldurub, mübâriz bahlevanları ön safa saldurup pil yüriyüşlü, mıh nalından ot

328 V. Mahir Kocatürk, a.g.e., s. 92-93.329 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 591.330 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 219.

126

çakarucu, yıldırım gibi düşmana urıcı, sedd-i İskender gibi yirinde turıcı, Tûran

atların yıldırum gibi Süleyman üzerine ceng itmege, düşman kanlarından

mübarizler cismini pelenk-renk itmege, ol saha üzerinden Efrâsiyâb leşger çeküp

gitdi. Yıldırım gibi sahrâyı inüb gitdi. Atların ayağın nalı mıhı penbe gibi yiryüzin

tutdı. Hakim kavlince Efrâsiyab-ı Türk gelmekde, Süleyman leşgeri bu yandan

düşman çerisiyle Endelüs ve beni Asfar leşgeriyle gayret hamiyet kılub kılıç urub

düşman çerisin sıyup, girüsine ahtarub, sancağına iletince ol canibden Efrâsiyab-

ı Türk çerisi dahi zâhir oldu 331.

Bahr-ı zulumât gibi ol kara toz, âlemi tutdı. Bahr-ı Okyanûs gibi yer yüzünü

ihata itdi. Karadeniz gibi yirle gök arasın karartdı. Acaba bu toz neden dirken,

rüzgâr esüb toz içüne ne ki girdi, leşger tozun dağutub iki yana ayırdı. Leşger tozu

arasından Efrâsiyabî alemler gökyüzündeki yıldız gibi şule virüb göründi. Sekiz

kez yüzbin er Tûran leşgeri cümlesi şît ü ner âhen-pûş atlar üzerine sedd-i

İskender gibi pûlad-pûş olup gelürler. Tîg ü tîrden tîr-ü hançerenden cihan içi

dolmış, yiryüzine leşger yıldırım gibi eyle gelürler ki, ol demür toynaklı, kamış

kulaklu, âhen-pûş atların nalı mıhından yelük atlar çıkub gelür. Sanasın ki bu

asker coşan deniz ya Karadeniz kim dalga urub seyl olub tagdan aşaga Sinob

sahrasına akar. Alemlerün altun başı göklerle beraber olmış gelür, süngüler

yalmanı gökteki yıldızlara şûle virüb şa şa’ dan cihan tolmış gelür. Cebe cevşen

ışık kolçan şevkinden dördüncü kat gök yüzinde güneş nurı tonmış. Kılıç, balcak

ve nacak cilâsın gören sanur ki gökyüzinden yıldızlar yeryüzine inmiş. Atlar

kişnemesinden, pehlavanlar narasından fil ve gergedan kıçgırmasından ashab-ı

Kehf uykudan uyanub balıklamış. Atlar kişnemesinden, kılıçlar şakırtısından, at

na’lından, yiryüzi sedd-i İskender gibi demür pülâda dönüp, öküz balık demür

yükin götürmeyüb egilmiş. Leşger ortasında İsfendiyar alemi dibinde Efrâsiyab-ı

Türk altmış karış boyunda Rüstem gibi cesaret ve yiğitliğiyle, üçyüz altmış altı

batman demür gürzini dağ gibi omızına urmış gelür ”332.

Anadolu’ya hâkim olmak için, Efrâsiyâb ve Hz. Süleyman arasında sürekli

savaşlar olmuştur. Savaşlar vesilesiyle destanda Anadolu’daki bazı şehirlerin

isimleri geçmektedir. Yazar eserinde, diğer bölgeler için yaptığı gibi

Anadolu’daki şehirlerin melikleri için de Arapça hayali isimler üretmiş ve onları

331 V. Mahir Kocatürk, a.g.e., s. 301.332 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s.110-125.

127

kullanmıştır. Savaş alanı olarak maden bölgesi Sinop ve Kastamonu dışında,

Melikleri ile birlikte, Turgut İli Meliki Unsur b. Enâsı, Hamid İli Meliki Avn b.

Iğvan, Germiyan Meliki Abdin Âbid, Ankara Meliki Akrabin Akar, Kocaeli

Meliki Akdun b. Akayıb.gib isimler geçmektedir 333. Bu bilgiler, Efrâsiyâb

destanının tarihsel izlerinin, yazar tarafından derlendiği şeklinde anlaşılabilir.

Bunun ötesinde bu bilgiler sadece destanı süsleyen kültürel motiflerdir.

j- Destandaki Kahramanlar

Destanda, Efrâsiyâb-ı Türk ve Hz. Süleyman mücadelesinde, Tûran Padişahı

Efrâsiyâb, dışa dönük bir insan tipini temsil etmektedir. Dışta, kainatı ele

geçirmek en büyük hedefidir. Destanın en büyük kahramanı Efrâsiyâb’ın vücudu,

Oğuz Kağan Destanı’nda olduğu gibi tamamen hayvanlar aleminden alınma

benzetmelerle tasvir edilmiştir. “... ol ben Efrâsiyâb kurdem ceng-i cihan görmiş,

eski kurdem” 334 “Efrâsiyâb’ı Türk ol kaplan kinelü, aslan sinel, köhne gürg adı

behlevanlara nazar kılub..” 335.

Hz. Süleyman ise içe dönük, olağanüstü güçlere sahip bir tiptir. O, gücünü

inancından almaktadır. Efrâsiyâb-ı Türk bir destan kahramanı gibi insan üstü

vasıflarla tanıtılmıştır. Bundan dolayı eser destanî bir mahiyet kazanmıştır.

“...Efrâsiyâb-ı Türk altmış arşı kadd-ı kamet ile üçyüz altmış altı batman

demürgürzini dağ gibi omızına urmış gelür. Bir pulâd-puş gergedana Sam-ı suvar

gibi süvar olub, üç sıgrilu katı yayın kurub, tarama tahtası gibi kılıcına gadab elin

urmış gelür...” 336.

Süleyman-nâme’de Efrâsiyâb-ı Türk, çok güçlü bir Türk Hâkanı olarak

tanıtılmasına rağmen Şeh-nâme’de Rüstem’le yaptığı savaşta yenilerek kaçtığı

belirtilmektedir. “artık bu savaşı kazanacak gücü kalmadığını anlayan Efrâsiyâb,

Piran’ın dediği gibi yaptı bayrağını orada bırakarak, olanca hızıyla Çin ve

Maçin’e doğru çekip gitti.” “.Daha sonra da Tûran ordusunun padişahının izini

bulmaya çalışarak, köşe bucak her yeri aradı. Fakat ne denizde ne karada izine

rastladılar; Efrâsiyâb’dan hiçbir haber yoktu. Hemen kalkıp onun sarayına ve

333 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 102-103.334 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 480.335 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 622.336 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s.595.

128

eğlence yerlerine gitmek ve oraları yakıp yıkmak için yola girdiler. Onun bütün

bayındır şehirlerini yakıp yıktılar; dünyayı ateşe verdiler...” 337.

İnsan ve toplum ilişkilerinde Süleyman-nâme’deki bu bölümün masaldan

farklı olan bir yönü de insan kadrosunun çok kalabalık olması, özel isimlerin çok

bulunmasıdır. “...Efrâsiyâb-ı Türk, düşman geldügin görüb, sağ kolda duran

karındaşı Uziret hükmeyledi; altı kez yüz bin Tûran serverleri, behlevanlardan

Ehram bin Behram, Gadbani Türk, Gayturî ve Eşbahi Türk ve Atnuşî ve Abdadi

Cabirî ve Akvasu Kahirî, Tengülüs bilesünce alub, beni İsrailün on iki sıbtun

beglerine karşu mukabil varub, tabl alem çeküb cenge mukabıl turdılar ”338.

k- Devlet ve Halk

Süleyman-nâme’de insan ve toplum ilişkileri çok yönlü olarak ele alınmıştır.

Efrâsiyâb, çevresine sımsıkı bağlı ve asla yalnız değildir. Halkla birlikte yaşar,

verdiği ziyafetlerin de sosyal bir anlamı vardır; divan kurulur beyler ile yenilir,

içilir, birlikte eğlenilir ve birlikte karar verilir. Efrâsiyâb’ın beylerine verdiği

ziyafet destanda şöyle tasvir edilmektedir: “Efrâsiyâb Şah, Turan başşehrinde

saltanat tahtı üzerine oturmuş idi. Dünya şerrinden, düşman hücumundan gafil

olup, gururla dimağını fesada verip şiddetini unutmuş idi. Kasr’ü sarayı

divanhanesinde divan-ı azim kurub, Tûran Begleri, Acem serverleriyle, Şiraz ve

Semerkand beyleriyle, Harzem ve İsfehan dilaverleriyle meclis-i âlî kurub, gümüş

tenli ayyüzlü sâkîler billur câmdan altın kadeh içre şarâb-ı erguvânı koyub nûş

ederler, hatırların içki ile hoş ederlerdi. Çünki şarap boşa çıktı, Efrâsiyâb’ın başı

kızdı. Sözden söz açıldı, Süleyman sözü açıldı ”339.

Destanda “Efrâsiyâb’ın Şah-ı Turan” olduğu bir devlet vardır. Bu devlete

bağlı beyler (melikler) vardır. Her bey’in, kendisine ait ve yalnız kendisinin

hâkim bulunduğu bir yurdu vardır. Savaş halinde bütün beyler Efrâsiyâb

komutasında askerleri ile birlikte savaşa katılırlardı. Beylerin hemen tamamı ise

Efrâsiyâb’ın yakın akrabalarıdır.

Menâkıb’a göre, Şâh-ı Efrâsiyâb başkanlığında bir Türk devleti kurulmuştur.

Bu devletin başşehri Belh olmak üzere, devlet hemen bütün Asya kıtasında

örgütlenmiştir. Devletin güçlü bir ordusu, devlete tâbi, vergi veren devletler

337 Firdevsî-i Tûsî, a.g.e. , c. IV, s. 273.338 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 263.339 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 468.

129

topluluğu, eyaletleri ve eyalet valileri vardır. Bu devlet Tûran devleti adıyla

anılmaktadır. Devlet ve Tûran beyleri arasında sıkı bir teşkilatlanma ve bir

haberleşme ağı vardır. Bu devlette Tûran yazısı kullanılmakta olup, katipler

topluluğu mevcuttur. Efrâsiyâb, Tûran diliyle mektuplar ve siyaset-nâme’ler

yazarak beylerini savaşa çağırır. “... dahi hükmeyledi, katipler nâme yazdılar.

Tûran beglerine cem olmak için Siyaset-nâme’ler yazdılar. Tûran tarzıyla

nâmeler tamam olıcak üzerlerine nişan-ı Efrâsiyâb urulub dahi yiglere virüb,

vilâyet beglerine gönderdiler. Kim on gün içre cem olub geleler, yigler nâmeleri

ile gitdiler ” 340.

l- Kavimler ve Ülkeler

Hz. Süleyman ve Efrâsiyâb cengiyle ilgili bölümde mücadele Ben-î İsrail

kavminin başında bulunan Hz. Süleyman’la Tûran kavminin başında bulunan

Efrâsiyâb arasında geçmektedir. Ancak destanın değişik yerlerinde birçok ülke ve

kavim adı yer almaktadır. Sıkça kullanılan isimlerden birisi Benî İsrail kavmidir.

“…ez-in canib Beni İsrail kavminün on iki sımtınun çerisi on iki bölük olub,

cem’an altı kez yüz bin dahi beş bin beş yüz kırk dört er alub gelüb irdiler...

gördüler ki, Karadeniz gibi bir deryayı umman Efrâsiyâb leşgeri çevre alub

kuşatmış. Süleyman serverleri anı görücek taaccüb idüb eyittiler: “Ya Sâdık

peygamber, düşman aceb ne yirde turur kim, çevresin deryayı umman kuşatmış.”

Sadık peygamber eyitti: “Bir kaçınuz bu deryayı dolaşsın görün düşman bunun

niresinden geçüt bulub geçti ise biz dahi oradan geçüp düşman ile gayret cengin

kılalum” dedi 341.

Destanın bütünü içinde; Mısır, Yunan, Kayser-i Rum, Endülüs, Beni Asfar,

İran ve Amelika kavimlerinin de adları geçmektedir. Nıte Süleyman nebi a.s.

‘Arab’u ‘arba begleri, Mısır u Şam dilâverleri, Bağdad serverleri, Kayser-i Rum

erleri, Yunan mübârizleri, düşman çerisin sıyup, nusrat viren Allah’a şükr idince

nazar kılub; gördüler ki, kıble tarafından Ilgaz eteğinden bir kara toz kopdı.

Bahr-ı zulumât gibi ol kara toz’ âlemi tutdı ”342.

Bir başka satırda ise, Şam, Mekke, Medine, Halep ve Ba’el-bek’in isimleri

geçmektedir. “Ammâ ki, Süleyman canibinden Mısr u Şam serverleri Arab’u Arba


130

yigleri, Mekke, Medine bihterleri, Haleb u B’al-Bek mihteri, Süleyman icazet ile

urub, rahş’u rahşan sürüb Efrâsiyab üzerine irüb eli kılıca urub cenge turdılar ”343.

Hz. Süleyman ve Efrârsiyâb mücadelesinde Tûran ve Acem ülkelerinin

adları da çok sık geçmektedir. “Tûran milkini harab itdim, İran mülkine katdum.

Süleymancugaz kim olur kim bana gele, ya kal’am elimden ala? “Tûran mülkini

çarhı kuşadan yedi başlu evren dahi elümden alamaz. ‘Acem Vilayetini Tûran

memleketini benüm gencümle tolmış durur ki hiçbir melik ol kadar genç müyesser

olmamışdur.”

Ayrıca, Hz. Süleyman’ın ülkesinin sınırları içinde bulunan Mekke, Medine,

Şam’ın dışında Halep ve Kudüs gibi şehir adları da geçmektedir. “... Beni

İsrail’ün on iki sıbtun begler ile Kudüs, Haleb dilaverlerini Süleyman ile sancak

dibinde kalub, on iki sıbtun beglerinden gayrisi on dört kez yüz bin sipahi

Efrâsiyâb çerisin karşılayub; otuz iki kez yüz bin er olub şahlu şahı yolına

düşürüb...344.

Sonuç olarak Efrâsiyab destanında; Afrika’da Mısır, Arap yarımadasında,

Kudüs, Şam, Halep, Ba’el-bek, Mekke, Medine, Filistin, Bağdat; Anadolu’da,

Sinop, Kastamonu, Ankara, Germiyan, Koca İli, Hamid İli, Kafkasya’nın tamamı;

Avrupa’da, Beni Asfar yani Doğu Avrupa, Yunan; merkezi Asya’da ise;

Türkistan, Çin, Afganistan ve İran’ın isimleri yer almaktadır.

m- Efrâsiyâb ve Araplar

Türk temsilcisi, Turan Şah-ı Efrâsiyâb, Arapların temsilcisi olarak gördüğü

Hz. Süleyman’ı sürekli küçümsemektedir. Onunla ilgili düşünceleri şöyledir:

“...Süleymâncugaz kim olur? Kim bana gele ve kal’am elümden ala. Bin Arab

beçe benüm gözümde yoktur. Bin sîmurg kuşı gözümde serçe değildür. Bin

Süleyman dehr-i katumda bir zayıf serçe degüldür ”345.

Efrâsiyâb, Hz.Süleyman karşısında malının ve hazinelerinin çokluğu ve

zenginliği ile övünmektedir. “...Arab beglerinün ne begligi ola, ne erligi ne gencü

malı ola, ne iklimi ola, şahlıktan hemen nasipleri lâf u güzaf ururlar. Andan gayri


131

nesne ellerinden gelmez... Acem Vilâyetinü Tûran memleketinü benüm gencümle

tolmış durur ki, hiçbir melik’e ol kadar genç müyesser olmamışdur 346.

Hz. Süleyman için, “Ol Arapbeçe, mugaylan dikenin yakıcı, demirci Davud

oğlu, zembil örücü, kendin görücü Süleymancuk, don ile doğup don büyüyen

oğlan, çoktur kim bana bunun gibi nâme gönderup ululuğun göstere. Ben şol

tavşancılım ki Süleyman-ı zaman değil, Hüthüt değil, cihan şahinleri benim

elimde turna gibidir... Şol kadar çeriyi cem kıldum ki Arab u Arba askerin

Süleymana tabi olan yiğit askerleriyle ve yer yüzü behlevanları ile kahrum

kılıcına uğradum; canların alub cigerlerün doğradum, cem’iyi serkeşlerün

başlarun kestirem, ecderha derisi kemendüm ile Sinob kal’ası burcu başlarına

asduram...” 347. Kendisini dünyanın hakimi ve sahibi olarak gören Efrâsiyâb,

milletinin üstünlüğüne ve ululuğuna inanırken, Araplarla ilgili olumsuz

düşünceler beslemektedir. Bu düşünceye sahip olmasının, galiba, yegane sebebi,

Hz.Süleyman şahsında Arapları kendisine rakip olarak görmesindendir.

n- Efrâsiyâb ve Tûran

Firdevsî-i Rûmî’nin kendi kayıtlarına göre; ailesi, mazbut olarak

Selçuklulara kadar gitmektedir ve köken olarak da kendisini Oğuzlara nisbet

etmektedir. Yazar-şairimizin, samimi İslâm kültürü ve Osmanlı terbiyesi almasına

rağmen ruhunda hep Tûran fikri var olagelmiştir. Hayal dünyası, İslâm dininin

hârika hikayeleriyle birlikte, Tûran savaşçılarının destanlarıyla doludur. O, bütün

Osmanlı edebiyatında ve hatta bütün İslâmî Türk Edebiyatı’nda eski Türk

destanlarına yer veren ilk büyük şair, tasvirini “Divan-ü Lügati’t-Türk”teki

manzumelerde gördüğümüz büyük Türk kahramanı ve hâkanı Alp Er Tonga’yı

Efrâsiyab-ı Türk adı altında anlatan, Türk adını şan ve şeref içinde tekrarlayan

biricik büyük Türk sanatkârıdır. Süleyman-nâme’de Tûran ve Efrâsiyâb, muhtelif

münasebetlerle büyük bir yer tutmuştur. Toprağa, ateşe, yele, suya, kurda, kuşa

hükmeden Süleyman Peygamber’in-eserin esas kahramanının-sonsuz haşmetine

rağmen, eserde en canlı ve en şanlı kahraman, Efrâsiyâb-ı Türk’tür 348.

Firdevsî-i Rûmî’de, çağdaşı Osmanlı tarihçi ve edebiyatçılarında pek sık

görülmeyen millet olma şuuru ve Türklük duygusu hayli yüksektir. Eserine konu

346 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 476.347 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 596.348 Vasfi Mahir Kocatürk, a.g.e., s. 301.

132

yapıp kahraman seçtiği Hz. Süleyman, Efrâsiyâb’ı doğru yola çağırınca

tereddüdsüz ret etmiş ve onunla savaşa girmiştir. Hz. Süleyman’ın ordusunun

Araplardan oluşmasını küçümsemiş ve onları ciddiye almamıştır. Efrâsiyâb’ı

dünyanın hakimi ve sahibi olarak göstermiştir. Şüphesiz ideolojik anlamda bir

milliyetçilikten bahsedilemez; ama bir millete mensup olma fikrinin temelinde

Türklük düşüncesinin olduğu dikkati çekmektedir.

Türk tarihinde ancak XX.yüzyılda Tûran düşüncesi gündeme gelirken ve

Tûran fikrinin gerçekleşmesi Ziya Gökalp tarafından bile uzak bir ihtimal olarak

görülürken,349 Firdevsî’nin çok erken dönemde bu fikri sahiplenmesi anlamlı

olmalıdır. Yazarın Süleyman-nâme’sinde, Efrâsiyâb-ı Şâhı Tûran, Efrâsiyâb-ı

Tûranî, Tûran leşgeri, Tûran Beyleri, Tûran Serverleri, Tûran Bahâdırları, Tûran

Pehlevanları ve Türkistan gibi isim ve ifadeleri, bu kadar sık kullanması başka

türlü açıklanamaz ve yorumlanamaz 350.

Orta çağda Tûran, İran ve sınırlı ölçüde Arap kaynaklarında, geniş Orta

Asya bozkırları anlamında kullanılırken,351 Firdevsî-i Rûmî’de Tûran fikri, bütün

Türkleri içine alan genel bir isimlendirme olup, Türkistan’da yaşayan bütün Türk

topluluklarını kapsamaktadır. Yazarın kullandığı bilgiler şüphesiz tartışılabilir,

destânî mahiyyetteki bilgi kırıntılarıdır; ama taşıdığı ruh ve verdiği mesaj; deyim

yerindeyse çağlar üstüdür. Müellif, Osmanlı Tarihi’ni ve özellikle II. Bayezit

devrini anlattığı Kutb-nâme adlı eserinde bile bütün kahramanlık örneklerini

Tûran’dan seçmiştir. Yiğitlik, cengâverlik örnekleri Efrâsiyab’dan alınmıştır.

“Kutb-nâme”de geçen Efrâsiyab’la ilgili beyitleri şöyle sıralayabiliriz:

Tutayın sâm olısen y Efrâsiyâb

Olısersen tu’me-i mûr-u Zebâb

Leşkerün mansûr olur re’ yün savâb

Rüstem kimi Efrâsiyâb

Sayd-ı Sungur ala mı bûm u gurâb

Rüsteme karşu duram Efrâsiyâb

349 Ziya Gökalp, Türkçüiüğün Esasları, İstanbul 1976, s. 22.350 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 11-108-112-113-114-115-116-117-118-119-238.351 Scott C. Levi, Orta Çağ Asyasında Türkistan ve Turan, (Çev. B.Boğaç ), Türkler, c. I, Ankara2002, s. 391.

133

Kime sü’nu sındı çün Efrâsiyâb

Sankim odda hasmını itdi kebâb

Eh bahadur sözini görüp sevâb

Virdi otuz yoldaş ana Efrâsiyâb

Cerh-i tennin gözleründe bir zübâb

Rüstemem durmaz sana Efrâsiyâb352

“Kutb-nâme”de; Efrâsiyâb dışında az da olsa Tûranî, Oğuz Han isimlerini

görmek normal karşılanabilir; ama “Kızıl Elma” deyimini görmek, gerçekten çok

mânidardır:

İtdügin Efrengiye Rûmi şegal

İtmedi Tûraniye destân-ı Zâl

Leşkerini cem idüp şâh Üngürüs

Kızıl almadan çıkup çaldırdı kûs

Rûmelinün avcısın akıncısın cem’ eyleyüp

O Kızıl Almay alup itsem gerek halkın şikâr

Yatağumdur kızıl alma hem evüm

Lîk Rûm ilindedür cümle avum 353

Yukarıda alıntılanan, Tûran ve Kızıl Elma ile ilgili rivayetler bir araya

gelince, Firdevsî-i Rûmî’de Türk tarihinin çok erken dönemlerinde Milliyetçi

düşüncenin var olduğu tesbit edilmektedir.

o- Savaş ve Zafer Sahneleri

Destanlarda en fazla yer tutan bölümler, savaşlar ve kahramanlık

hikâyeleridir. Zaten destanların ana teması da bu konulardır. Yazar, Firdevsî-i

Rûmî, konuda Türk tarihi olunca, savaş tasvirleri destanda daha yoğun olarak yer

almıştır. Türklerin savaşçı bir millet olduğu kabul edilirse, Efrâsiyâb destanın

savaşçı boyutu daha iyi anlaşılmaktadır.

352 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 22-113-196.352 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 77-112.

134

Gökyüzünden yeryüzünü izleyen Hz. Süleyman; dağ ve taşın Efrâsiyâb’ın

ordusuyla dolu olduğunu görür ve gözlemlerini şöyle aktarır: “ Sinop yöresinde,

Efrâsiyab-ı Türk askerine bakup gördi ki alem-i etrafı asker-i Efrâsiyab dutmış

çadırlar ve hargâhlar kurılmış, sanasın kavm-ı mahşer bir yire dirilmiş, otâg-ı

Efrâsiyab kurulmış. Tûran serverlerinün üç sinirlü katı yayları kurulmış, kan içici

kılıçları bagı billerine sarılmış, ellerin gürzlerine urmışlar, has Arap atların

eyerleyüp ki’s agzına kartal yeleklü okların dize komışlar, yarak yasak görüp cebe

vü cevşen geyüşürler, ‘alemleri yukarı kaldurup nây-ı çaldurup, Efrâsiyâb atın

otag kapusına çekmişler. Server-i selâtînler Efrâsiyâb’ı atına bindürmek için

özengiye yapışup, kimi ayagın durup kimi diz çökmişlerdir...

Yapılan zorlu savaşı Efrâsiyâb’ın komutan olduğu Tûran ordusu kazandı ve

Hz. Süleyman’ın askerleri esir alındı, elleri başları üzerine bağlandı ve savaşa

sebep olan komutanlar cezalandırıldı. “Efrâsiyab sol tarafında abanos taht

üzeride karar itdi. Çün dîvân-ı Efrâsiyâb kuruldı. Tûran bahadurları yiryirin

pûlâd kürsilere diz çöküb turdılar. Ellerin gürzi girâna urdılar. Anı gördüler ki

Efrâsiyâb oglı Bişeng ve oglı ‘Uziret Kurtus-i ‘adi’nün Zentur-i ‘adi’nün Ra’d b.

Berk’ün iki ellerin kafasında bağlamışlar. Can ve cigeri dağlamışlar. Siyaset

üzerine diz çökerdiler. Yedi başlu evrenlerün ellerin kafasında bağlamışlar.

Kahrile cigerlerin daglamışlar. Ol ‘izzet ile beslenmiş vücutların, horluk ile

mihnet yirine getürdiler. Pulad ışıkları başlarında yogrulmış kollarında

kolçakları yogrulmış, yiryirin yara yiri açılmış, kızıl kara kanlar yer üzerine

saçılmış. Boyunlarında demür zencir sercümlesi hor u hakîr siyaset atlı üzerinde

tururlar. Aslan gibi egreşüb çevre yana bakub göz ururlar. Efrâsiyab-ı Türk

düşman pehlevanların karşusında görüb evren gibi baş kaldurub kaplanleyin

gögsün gerüb, el dizine urub at kuyrugu gibi bıyıkların burub, kılları ucın

kulaklarına iledüp, gadaba gelüb, Endelüs beglerine, beni Asfar mübârizlerine,

Tûran serverlerine erlik satub, celladlara ki Süleyman otaguna karşı bir buste

üzerinde ser cümlesin dar idün, diyü siyaset kılup hükmeyledi. Yalın nacaklar

çeküb celladlar dahi bebr ü pelenk gibi gümreşdiler. Elmas nacaklar çeküb adım

adışdılar. Ol düşman pehlevanlarun boynı zencirine muhkem yapışdılar.

Dutsakları birbirinden kabıştılar. Dört yüz kırk dört hûnhâr celladlar can alıcı

kan döküci horyadlar...” 354.


135

Bir başka meydan savaşı edebî bir üslûpla şöyle anlatılmaktadır:“Tûran

serveriyle ceng itdiler. Karışub katışub uruşdılar. Süngüler sancısub sineler

sönüşdüler. Gürz saliklarıla tırak tırak dögüşdiler. Baş ve leşger hurd kılışdılar.

Tîg teberlerle başlar biçüşüb kanlar saçışdılar. Tüş tüşe ecel kuşı atışdılar.

Kalkan sineler dutışdılar, kemendler atışub atdan erler alışdılar. Aşağa yukaru

birbirin sürüşdüler. Her kişi hallü halince duruşdular. Kim turub kim düşdiler.

Kim korkub kılıç yüzinden kaçışdılar. Yüz suyın yere saçdılar, mest ejderhâleyin

gümreşüb egreşdiler. Adûsun gözledüler. Rüstem destan çıgırub hakim kavlince ol

gün tâ akşam olınca gün tolınunca gâh orduyu Tûran-gâh asker-i Süleyman

onikişer kez birbirini sıyub kaş kararınca bu resme çalışub uruşub kırışdılar.

Şahlu şahı yolına baş ve can virişdiler. Akıbet filler, atlar gergedanlar yavaşıdı.

At, fil, gergedan geçimleri oklar demreninden dörpeye döndi. Savaşçı

pehlevanlar, okdan oklu kirpiye döndi. Çalışdan tîg teberler yüzi çün gelüb

destereye döndi. Kılıç yüzinde cebe ve cevşenler rişteleyin biçildi. Yaralardan

kanlar saçıldı. Oklar atılub kişler boş kaldı. Tîr u peykânlu süngü dilinden kalkan

kalbıra döndi. İki canibden kûs-i mehterler dahi ceng-i harbî sazın koyub ahşam

oldıgın duyub Süleyman cânibinden kûs-ı harbî tabl u âsâyiş çalındı. Çeri

birbirinden cengi koyub ayrıldıgı bilindi. Kan içici arslan sinelü kaplan kiynelü

serverler gönli dolandı. Alemler şukkası çadırlı çadırından yana dönüb bulandı.

Ölüli olüsün görüp dilaverler gözi kan yaş akıdub sulandı. Maalkıssa iki cânibden

Efrâsiyab-ı Tûran Begleri Süleyman dilaverleri at dizginin diyüb hasımlu

hasımından el çeküb gürzler topuza salub kılıçlar kınına katılub, ucu sigrilü katı

yaylar kurbuna salınub, ucı kanatlu bir ayaklu anka yileklü okları kiş ağzına

dizüb, atların sürüb, sancaklu sancağına varub, begli begi yanına cem ‘olub, eşi

yoldaş dögenleyüb, at fil gergedan sürüb, kılıç yüzinde düşen dilâverleri arayub,

savaş-gâhtan leş ve başların götürüb, ölenlerün ağlayub,”355 denilerek, Türkiye

Türkçesine yakın bir dille, uzun bir savaş tasviri yapılmıştır.

Firdevsî-i Rûmî, destanında yer ve zaman belirtmeksizin, genellikle

savaşlardan söz etmiştir. Destanın son bölümünde hikâye ile beraber sözü

uzatmayalım, uzun söz okuyucuyu sıkar, kısa keselim dedikten sonra uzunca

Efrâsiyâb’ın savaş hazırlıklarını ve bir meydan savaşını anlatmıştır.


136

“...on gün içre cem’i Tûran begleri cem olub geldiler. Cenk yaragıla hazır

oldular. Çerilü çerisin getirüb Efrâsiyâb’ın tah-gahını kuşatdılar. Ve her bir melik

gelüb tazim kılup azim pişkesler çekdiler. Andan Efrâsiyâb emreyledi otâğını

şehirden taşra kurdılar. Beylere yarın göç dür diyüb haber virdiler. Andan ol

Tûran leşgerinün begleri dahi dergâh-ı Efrâsiyâb’e çıkub her birisi atlu atına

süvar olub, otaglı otaguna gelüb, leşgere göç haberin virüb, cevşenlü cevşenlerin

giyüben başlarına ışık urundılar. Ve billerine hançer sokundular. Ve kılıçların

hemayil var kuşandılar. Otuzaltı pare ceng aletin üstlerine giyinüb, gömgök pulad

demüre gark oldılar. Üç sigirlü katı yayların kurdılar. Üç kanatlu kayın

ağacından okların kurban ağzına kiş ağzına dize kodılar. Andan sonra ol Acem

atların aşkar ü düldül-sıfat peri-peyker ahu-yı nahun tazılara zerrih eyerler

urdılar. Cem’i ceng yaragı kurdılar. Sabahun intizar ile turdılar. Çünkim ol gice

geçüb sabah oldı.

Hakim kavlince ‘ale’s sabah olub tan kim atdı. Efrâsiyâb kilisesinde çan

çalınub nakus kim ötdi. Tûran begleri yirlerinden turı gelüb atlarına süvar olub

leşgerlü leşgerin alub Efrâsiyab otağını çevre alub, saf tutub turdılar. Ammâ ki

güzîde serverlerle kılıçlar yalıncak kılub Efrâsiyab-ı Türk karındaşı ‘Uziret’ün

altı kez yüzbin elini kırk bin ikiyüz Süleyman serverler ile karşu varub kılıç

yalıncak idüb Türkistan çerisiyle cenge turdılar. Azim ceng kıldılar. Altı kez

yüzbin er birbirine karışub erenler nam ü namus içün dürişdiler. At süheyl

ergiriyu câbi ve nakkareler gökler gibi gürledi. Kılıçlar ve oklar sıgıltısı gürz

salikler güpüldüsi, kalkanlar dübüldüsi, dilaverler narası fersah-be-fersah yola

ilişdi. Süleyman, serveri Tûran dilâverleriyle ol gice ta subha dek bir ceng-i aşub

itdiler. Guludan yirler gümledi, öküzi balığı inletdiler. At ayağı mıhından yedi kat

yir yüzin penbe gibi didildi. Yiryüzinün tozları göge çıktı diyu rivayet ittiler. Tûran

leşgerin Uziret dilâverlerin Süleyman pehlevanların şol kadar kanlar yire döküb

yir yüzin seylab kıldılar. Uziret sancağın yirinden irdiler. Efrâsiyâb sancağına

varınca kodılar, kırdılar, şöyle kırgun oldu kim adem leşiyle yeryüzü toldı ”356.


137

B- DESTANDA TARİHÎ-EFSÂNEVÎ ŞAHSİYETLER

Hazreti Süleyman

Kur’an’da adı geçen büyük peygamberlerden biri, 4.İsrail Kralıdır.

M.Ö.974’ten-936’ya kadar 38 yıl tahtta kaldığı tahmin edilmektedir 357.

Lokman Hekim

Hz. Eyyüb’ün kız kardeşinin oğludur. Teni esmerdi, Hazreti Davud

zamanında yaşamıştı, kendisi hekimdi, ilim sahibi ve çok akıllı bir insandı. Bütün

eşyanın hakikatını ve vasıflarını bilirdi. Onun güzel sözlerinden yüzlercesi

insanlığın hafızasında yaşamıştır. Çok uzun ömür sürmüştür. Kısa bir zamanda

hekimlikte de üstad oldu. Hastaları kısa bir zamanda tedavi ediyordu. Hekimler

onu pir olarak tanımışlardır.

Asaf Bin Berhiya

Süleyman Peygamberin meşhur veziri ve İsrail Oğulları soyundan gelen bu

kişinin İlm-i Simya gibi her tür garip ilimlere sahip olduğu söylenir. Yine bir

rivayetle İsm-i Azam kuvvetiyle Belkıs’ı tahtıyla birlikte getirten bu vezirmi .358.

Efrâsiyâb-ı Türk

Tûran’ın en büyük hükümdarlarındandır. “Alp Er Tonga” adıyla bilinen

Türk-Tûran destan kahramanın İran efsanelerinde ve “Şeh-nâme” kullanılan

Farsça adıdır. “Divan-ü Lügati’t-Türk” ve “Kutatgu Bilig”te her iki ismin aynı

kahramana ait olduğu kaydedilmiştir ve bugün bu bilgi kesin sayılmaktadır.

Efsaneleşen şahsiyetleri ile Efrâsiyâb-ı Türk ile Oğuz Kağan arasında bir ilgi

kurulabilir. Son olarak Oğuz Destanı’nın inceleyen Zeki Velidi Toğan;

Efrâsiyâb adıyla anılan Alp Er Tonga fetihlerinin, Oğuz Kağan Destanının

temelini ve ilk tabakasını teşkil ettiği kanaatine varmıştır. Destandaki Oğuz

Kağan, Alp Er Tonga’nın şahsiyetinden izler taşımaktadır. Hem Oğuz Kağan hem

de Alp Er Tonga Kafkasları Kuzey’den Güney’e geçerek Anadolu, Suriye ve

Mısır’ı fethetmişlerdir. Zeki Velid Togan, Oğuz Kağan Destanın’nda Oğuz

357 Tevrat, s.145-150; İbn’ül Esîr, a.g.e., s.212-223; Taberî, , a.g.e., s.701-728.358 Taberî, a.g.e., s.718-719.

138

Kağan’ın Efrâsiyâb idaresinde bir kumandan olduğunu ve çocuklarıyla birlikte

daha sonra bütün Oğuz kabilelerine hâkim olduğunu belirtmiştir 359.

Pişeng Şah

Tûran Şâhı Efrâsıyâb-ı Türk’ün oğludur. Tarihi kayıtlarda böyle bir isme

rastlanılmamaktadır. Destanda bölümün sonunda kuşlar tarafından kaçırılarak Hz.

Süleymân’ın huzuruna getirilmiştir.

Uziret

Tûran Padişahı Efrâsıyâb’ın kardeşidir. Efrâsiyab’ın ordusunun ön safında

bazen de sağ kolda bulunmaktadır. Tarih kitaplarında tesbit edilebilen böyle bir

isim mevcut değildir.

Gayyur Cazu

Efrâsiyâb-ı Türk ve Hz.Süleyman mücadelesinde, Efrâsıyâb-ı tutan bir

büyücüdür. Efrâsıyâb’ın savaşı kazanması için çeşitli büyüler yapmış; fakat

büyüleri Hz. Süleyman tarafından bozulmuştur.

Peygamberler

Destanda çok sayıda peygamber adı geçmektedir. En çok adı geçen

peygamberler; Hz Adem, Hz. Nuh, Hz. Mûsa, Hz. İbrahim, Hz. Dâvud, Hz.

Süleyman ve Hz. Muhammed’dir.

Melikler

Destanda çok sayıda melik ismi geçmektedir. Bu isimlerin doğrusunu tesbit

etmek mümkün olmamaktadır. Beni Asfar meliki Atfaş Han, Endelüs Meliki

Akran Şah ve oğlu Ender Yusukî, Ceriyi Melik Surgamî, Girdab Emiri

Ağrâsı, Havfül Gıva Melik Akmarı, Batmalarad Meliki Kestanı Kuvıstı, Ubil Sıbtı

Meliki Neşanil Şah, Şem’un Sıbtı Melik Uynazu Şah, Lavil Sıbtının Meliki Radi

bin İşa, Zibalün Sıbtınım Meliki Ücem bin İşa.

Tûran Pehlivanları

Tûran Pehlivanları; Ehrâm-ı Türk, Behrâm-ı Türk, Atramuş-ı Türk, Gadban-

ı Türk, Gabtur-i Türk, Abdadi Câbiri, Akvasi Kahiri, Nahruş-i Türk, Akruş-i

Türk, Biküri Türk, Rustak-i Türk, Sehayib Sakıt, Sendani Seynuni, Esvad-ı Rûmi,

359 Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı, s.152.

139

Gayturı, Eşbah-ı Türk, Tengülüs Türk, Aclan-i Türk, Gaycelan-i Türk, Antur-i

Türk’tür.

Keykubad

İran’ın Piştadiyân sülalesinden gelen şah sülalesi, Keyâniyân’ın ilk

hükümdarıdır. Key lakabını ilk defa kullanan odur. Adaletiyle ün salmıştır 360.

Rüstem-i Zal

İran’ın ünlü kahramanın adıdır. Şeh-nâme’de övgü ile anılır. Rüstem-i

Dâstan, Rüstem-i Zâl gibi sıfatlar hep onundur. Rüstem, Sam’ın oğlu olan Zal’ın

oğludur 361.

Kayser–i Rum

Eski Roma ve Bizans imparatorlarının lakabıdır. Kayser-i Rum Anadolu’ya

hakim olan Bizans imparatorlarını anlatmada kullanılır.

Eflâtun-ı Yunânî

Aristo’nun hocası olan meşhur Yunanlı filozoftur. Sokrat’tan öğrenim gören

Eflatun, Mısır’da okumuş ve Yunanistan’a dönerek Atina’da Akedemia’yı

kurmuştur. M.Ö.430’da doğan Eflatun 348’de ölmüştür. Yunan filozoflarının en

büyüğü Eflatun’dur. Büyük bir mütüfekkir ve parlak bir yazardır. Eflatun

sayesinde Yunan Felsefesi gerek şekil gerek öz bakımından en yüksek

mertebesine erişmiştir 362.

Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i Efresyab-ı Türk adlı Türk destanından

çıkarılabilecek tarihi bilgi ve kültürel sonuçlar şöyle sıralanabilir:

Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i Efresyab-ı Türk, adı üzerinde bir Türk destanıdır

ve Türk destanlarının bütün özelliklerini kendi üzerinde taşımaktadır. Destan

içinde tarihî unsurlar, tarihe kaynaklık yapacak değerde bilgiler az da olsa

mevcuttur. Destanın tahlili yapıldığı zaman ortaya önemli bilgiler çıkmaktadır.

Destanda verilen bilgilere göre şu sonuca varılabilir.

Turan padişahı, dünyanın hakimi ve hükümdarıdır; kuvvetli pehlivanlar

onun hükmü altındadır, dünyanın kralları onun tâcını giymişlerdir. Cihan şahinleri

360 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 298.361 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 298.362 Arif Müfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1947, s. 385.

140

onun elindedir. Efrâsiyâb güneş gibidir, güneşi günülemek olmaz, herkes güneşten

alçak olmak durumundadır. Yiğitlikte ejderha gibidir, kimse kuyruğuna basamaz,

O yatan aslandır. Aslanın kulağını burmak olmaz. Tûran mülkünü yedi başlı

ejderha dahi alamaz. Onun cephanelerini, silahlarını ve hazinelerini filler

çekemez. Kılıcı gökteki yıldızlardan çoktur. O İran’dan, Karadeniz’den Mağrib’e

kadar hâkimdir. Arap, Acem merdanları onun uşaklarıdır. O Meliki Turan ve

Sultanı sahip kırandır. Çin padişahının kızı onun sarayındadır. O öyle

Efrâsiyâb’dır ki üzerinden anka’yı felek uçsa per döker, İlin den arslan geçse ter

döker.

Efrâsiyâb’ın hakimiyet alanı çok geniştir. Çin onun kotrolündedir.

Karadeniz’in Kuzeyindeki Kıpçak Bozkırları Ağaç Denizi’ne kadar onun ülkesine

dahildir. İran ve Anadolu’yu da almıştır. Afganistan, Seyhun, Ceyhun nehirleri

arası, Mekke, Medine, Kudüs, Mısır’a kadar Efrâsyâb’ın egemenliği altıdadır. Bu

bilgiler Şeh-nâme’de de teyit edilmiştir 363.

Destanda, Efrâsiyâb’ın başkenti, Belh şehridir. Efrâsiyâb bütün ön Asya’ya

seferler yaparak egemenliği altına almıştır. Türkistan-Tûran zaten anavatanıdır.

Dünyanın bütün hâkan ve hükümdarları Tûran şahına vergi vermişlerdir.

Efrâsiyab, İran’ı yenerek ülkesine katmıştır. Başta Rüstem olmak üzere, İran

kahramanları karşısında çaresiz kalmıştır.

Türk topluluklarının başında isimleri Han, Hakan ya da Kağan olarak bilinen

devlet adamları bulunmuş ve hükümdarlar Türk milletini tanrı adına

yönetmişlerdir. Menâkıb içinde, Efrâsiyâb için genellikle Şah-ı Tûran ismi

kullanılmaktadır. Yanında ise sürekli tanrı’yı temsilen Gayyur Cazu adında bir

kahin bulunmakta, sahip olduğu İlahî gücüyle Efrâsiyâb’a akıl vermekte ve

yardım etmektedir.

Türk Hakan ve hükümdarları, hep muhteşem saraylarda oturmuşlardır.

Kurultayda, Hakanın sağ ve sol yanında Efrasyab’ın oğlu, tiğinler, vezirler ve

komutanlar yerlerini almışlardır. Devlet ve milletin geleceği ile ilgili kararlar

alınırken meclis toplanmış, devlet erkanı kararları müşavere yoluyla almışlardır.

Komşu ülkelerle ilgili bir karar alındığı zaman, Efrâsiyâb’ın elçileri risale ve

siyaset-nâmelerle emirleri vilâyetlere götürmüşlerdir.

363 Mustafa Aksoy, Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga (Efrâsiyâb), Türkler c. III,Ankara 2002, s. 554-567.

141

Devlet ve milletin tehlikeye düştüğü her önemli karar anında hemen

Efrâsiyâb başkanlığında, savaş divanı toplanmaktadır. Tûran Şâhı sözlerine “Ey

benim beylerim, yeğlerim, sultanlarım! Bilirsiniz ki âlem içinde ben Efrâsiyâb ne

vechile pehlivanım” diyerek iktidarını ve hükümranlığına vurgu yapıp, divandan

istediği kararı almaktadır.

Destanda Efrâsiyâb’ın hangi dine mensup olduğu söylenmemiştir. Yalnızca

Kayser-i Rum Hz. Süleyman’a Efrâsiyâb için “acayip kafirdürür, putperestdürür”

demektedir. Satır aralarında ise savaşlar öncesinde kiliselerde çanlar çalmaktadır.

Yazar, Efrâsiyâb’ın müslüman olmadığının farkındadır; ama bağlı olduğu dinin

adını da koymamıştır.

Tûran ülkesi, tabii kaynak ve maden bakımından hayli zengindir. Efrâsiyâb,

dünyanın bütün zenginliklerine ve güzelliklerine el koymuştur. Bu maden

zenginliğini Anadolu’yu alıp, Ilgaz civarındaki bakır madenlerini de elde ederek

daha da zenginleştirmiştir. Madencilik eski Türklerde büyük öneme sahiptir. Türk

destanlarında görülen madencilik, Türklerin yaşantısından destanlara geçmiştir.

Sanatkârlar, Türk toplumunda kutsiyet kazanmışlardır. Bu anlamda, Efrâsiyâb’ın

Anadolu’daki bakır madenlerine sahip olması dikkat çekicidir.

Turan ülkesi aynı zamanda zenginlikler diyarıdır; Firdevsi’nin deyimiyle

“altın, gümüş ve bakır çıkan madenler benim dağlarımda, elvan elvan meyvalar,

nimetler benim bostanımda, cennet gülleri benim bağlarımda, güher çıkan inci

biten ırmaklar benim denizlerimde, cümle dertlere derman derman otlar benim

vilâyetimdedir”364 demektedir.

Efrâsiyâb, Süleyman-nâme’de Oğuz-name’lerdeki Alp tipi gibi

canlandırılmıştır. Alplerin önemli özelliklerinden birisi son derece güçlü

olmalarıdır. Zaten Alpler’den beklenen yiğitlik ve kahramanlık için de bu şarttır.

Bu yüzden Alpler daha doğuştan güçlüdürler. Onların bu gücü, güçlü

hayvanlara benzetilmek suretiyle anlatılmıştır. Mesela Efrâsiyâb için Türkler

arasında söylenen Alp Er Tonga ismindeki Tonga kelimesi kavgada filleri bile

öldürebilen kaplan demektir 365. Süleyman-nâme’de Efrâsiyâb’dan bahsedilirken o

kurt, kartal, tavşancıl ve kaplan gibi güçlü yırtıcı hayvanlara benzetilmiştir.

364 V. Mahir Kocatürk, a.g.e. , s. 92-93.365 Mu stafa Aksoy, a.g.e., s. 554-567.

142

Efrâsiyâb destanda karşımıza güçlü bir hükümdar olarak çıkarken,

Müslüman hükümdarlığı temsil eden diğer kahraman Hz Süleyman’ın hayatı da

peygamberlik gelişinden itibaren verilmiştir. Efrâsiyâb olağanüstü tabii bir güce

sahipken, Hz. Süleyman, peygamberlik geleneğinden gelen manevî bir güce

sahiptir.

Süleyman-nâme’de Efrasiyâb ideal bakımından Oğuz Destan’ındaki (Oğuz

nâme) Oğuz’a benzer. O da bu tür eserlerdeki Oğuz gibi cihan hakimiyeti ülküsü

taşımıştır. Efrâsiyâb destanında, Korkut Ata’nın yerini Gayyur Cazu almıştır.

Gayyur Cazu, Efrâsiyâb’a danışmanlık yapmış ve doğru yolu göstermiştir.

Dâsitân-ı Ceng-i Efrâsiyab’ın dili Türkçedir. Eser Türkçe olarak kaleme

alınmıştır. Dili sadedir, Eski Anadolu Türkçesi kullanılmıştır, tasvirler ve

benzetmeler kitapta önemli bir yer tutmuştur. Zaman zaman günümüz Türkçe’sine

yakın bir dil kullanılmıştır. Türk dili tarihi ve Türkçenin zenginliği açısından

değerli bir kaynaktır. Vasfi Mahir Kocatürk, Firdevsî’nin bu eserini Homeros’un

İlyada’sı ile mukayese etmekte ve en az onun kadar edebî yönden güçlü olduğu

kanaatine varmaktadır.

Firdevsî, destanında Türk, Tûranî, Türkan, Nesl-i Efrâsiyâb, Türkmen, Âl-i

Oğuz Han isimlerini hep Türkleri tanımlamak ve bütün Tük topluluklarını

kapsayacak şekilde özel isim olarak kullanmıştır. Yazarın zihninde Türk ismi ve

imajı yerleşmiş olup, Türkleri millet düzeyinde düşünmüş, destanında millî bilinci

sürekli yüksek tutmuştur. Özellikle Türkleri, Arap ve Acem gibi diğer milletlerle

mukayese ederken, Türkçü tarafı belirgin olarak ortaya çıkmıştır.

Türk coğrafyası için, Türk İli, Turan, Türkistan isimlerini kullanmaktadır.

Her ne kadar Türkistan’ın kesin sınırlarını çizmemişse de, eserlerinde bir Türk

vatanının varlığını haber vermiştir. Türklerde var olan cihangirlik fikri, destana da

yansımış, Türkleri sürekli dünyanın mâliki ve hâkimi olarak göstermiştir.

Dünyanın bütün prensleri, melikleri, ülkeleri, Efrâsiyâb’a vergi ve ordularına

asker vermektedirler.

Türkler anayurt Orta Asyadan üç ana kıtaya sürekli göç etmiş ve egemenlik

alanlarını daima genişletmişlerdir. Nüfuslarının çokluğu, askerî güçleri ve genel

anlamda göçebe olmaları dünya tarihinde etkin olmalarını sağlamıştır. Bu sayede

143

Efrâsiyâb destanıda üç ana kıtada yayılmış, kalıcı tesirler bırakmış ve Çin, İran,

Rus ve Arap destanlarını etkilemiştir 366.

Destanda savaş tasvirleri önemli bir yer tutmaktadır. Efrâsiyâb o komutandır

ki; Turan dilaverleri savaşta seddi İskender gibi saf tutar, savaş Tanrısı Mirrih,

Türk ordusu gibi asker görmemiştir. Mehterler vurup, davullar zurnalar çalınca,

sesler Sûr-u İsrafil gibi gürlerler. Yüzbin elmas nacaklı cengaverler, Tûrânî

alemler çeküp, düşman üzerine coşan deniz gibi yürürler. Savaş meydanları Türk

ordusuyla dolar, çadırlar hargahlar kurulur, sanasın ki mahşer günüdür. Otağı

Efrâsiyâb kurulunca, Turan serverleri üç sinirli katı yayları kurar, kan içici

kılıçları bellerine sarar, ellerinde gürzleri, bedevi atları eyerler ve savaş için hazır

olurlar. Savaş sonunda oklar demreninde dörpüye döner, oklar oklu kirpiye döner,

tığlar teberler destereye, kalkanlar kalbıra döner, öyle savaş olur kim âdem leşiyle

yeryüzü dolar 367.

Hükümdarlar halkın arasında ve yanında olup zayıfları güçlülere

karşıkorumakta, açları doyurmakta, çıplakları giydirmekte, ülke bolluk ve refah

ülkesi haline gelmektedir. Türk ordusu dünyanın en güçlü, en düzenli ordusudur.

Yazara göre Türk ordusu, Turan Leşgeri adıyla bilinir, hepsi Turan pehlivanları,

Turan dilâverleri, Bahâdır serverler ve Turan bahâdırlarından oluşurlar. Efrâsiyâb

bu ordusuyla Dünya’ya hakim olmuştur.

366 Z. Velidi Togan, Oğuz Destanı, s.152.367 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 482-591.

144

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ’NİN VELÂYET-NÂMESİ VE

İSLÂMİ DÖNEM TÜRK TARİHİ

1-Velâyet-nâmenin Tarihi Tahlili

Bu bölümde, Firdevsî-i Rûmî’nin te’lif ettiği manzum “Hacı Bektâş-ı Velî

Velâyet-nâme’si”368 esas alınmak üzere Abbâsîler devrinde Anadolu’ya yapılan

akınlar, Türklerin Anadolu’yu fethi ve Türkiye Selçukluları konusu ele

alınacaktır. Bugüne kadar velâyet-nâmeler “menâkıb-nâmeler” konusunda kayda

değer bilimsel çalışmalar yapılmakla birlikte Hacı Bektaş Menâkıb-nâmelerinin

genel manada tahlil ve tenkitleri, hatta bu tür eserlerin tümüyle bir sayımı ve

dökümü bile yapılamamıştır. Velâyet-nâmeler içinde yer alan farklı nüshaların -

manzum ya da mensur - mukâyesesi ve bilimsel kritiği de yapılmamıştır.

Hacı Bektâş-ı Velî’nin hayatı hakkında gerek tarihî gerek menkıbevî bilgiyi

veren temel eser Velâyet-nâme’dir. Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâmesi, Türk

edebiyatının orijinal eserleri arasında yer alacak değerde olduğu kadar, tarihî

bakımdan da önemli bir belge niteliğindedir 369. Eserde geçen olayların bir kısmı,

Hacı Bektâş’ın gündelik hayatındaki olaylardan derlenmiş, bir bölümü ise

kişiliğinin halk arasındaki yansımalarından oluşan yarı efsanevî bilgilerdir.

Bazı hikâyelerde, Hacı Bektâş’ın farklı zamanlarda yaşayan kimselerin

birbirleriyle buluşup görüştükleri anlatılmıştır ki bu daha çok yazarın hayal

gücünü kullanarak olayları bir menâkıb mahiyetinde yazmasından

kaynaklanmaktadır. Menâkıb’da yer alan mucize ve kerâmetler gibi olağanüstü

anlatımlar ise, şeyh-mürit ilişkisinden doğan ve kamu vicdanında yerleşen

toplumsal değerler olarak görülmelidir.

Menkıbevî metinler, XIV-XVI. asır Anadolu’sunun sosyal, siyasî ve dînî

faaliyetleri hakkında kıymetli bilgiler barındıran nadide eserler arasında yer

almaktadırlar. Velâyet-nâme adıyla bilinen tarihî destanlar, Orta Asya, Kafkasya

ve Anadolu’yu kapsayacak şekilde geniş bir coğrafyada doğmuş ve Anadolu’dan

368 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî, Hacı Bektaş İlçe Ktp. nr. 200’ de kayıtlıdır.Velâyet-nâme, 1034 yılı Rebi’ul Evvel’inde (13 Kasım 1624) istinsah edilmiştir. MiliKütüphane’deki Mikro Film ise, M.F. A. 5040’da kayıtlıdır.369 Bedri Noyan, Firdevsî-i Rûmî, Manzum Hacı Bektaş Velî Vilâyet-nâmesi, Aydın 1986, s. 1.

145

başlamak üzere Balkanlar’a kadar yayılmış, asırlarca halk kitleleri tarafından

ilgiyle okunmuş ve taraftar bulmuşlardır. Hacı Bektaş Velâyet-nâmeleri,

Anadolu’daki en popüler evliyalardan biri olan Hacı Bektâş-ı Velî ve müritleri

etrafında oluşmuş olup, mensur ve manzum olmak üzere iki ayrı tarzda kaleme

alınmıştır.

Velâyet-nâme, Bektâşî geleneğinin nasıl korunup geliştiğini ve Bektâşî

inaçlarını göstermesi ve epik edebiyatımızın bir mahsulü olması bakımından

değerli olmakla birlikte, uydurma ve doğru rivayetlerin kaynaştığı bu kitap, tarih

bakımından ancak sıkı bir tenkitten geçirildikten sonra kaynak olarak

kullanılabilir 370. Fuad Köprülü de Vilâyet-nâme’nin tamamen uydurma

olmadığını, kuvvetli bir tarihsel tenkide tâbi tutulmak kaydıyla bu eserden büyük

yararlar sağlanabileceğini söylemiştir 371.

Menâkıb-nâmeler konusunda günümüzde daha çok Abdülbâkî

Gölpınarlı’nın çalışmaları dikkati çekmiş ve mûteber kabul edilmiştir 372. Buna

ilâveten Hacı Bektâş-ı Velî’nin, hayatı, eserleri ve Bektâşîlik konularında ciddi

çalışmalar yapılmış olmasına rağmen,373 Menâkıb-nâme’ler hâlâ hak ettiği ilgiyi

görememişlerdir. Konunun bütün boyutlarıyla-aktüel, politik ve kültürel-canlılığı

sürmekle birlikte, tartışmaların odağındaki Hacı Bektâş-ı Velî ve Bektâşiliğin en

temel kaynakları olan menâkıb-nâmeler ihmal edilmiştir. Onlarca nüsha arasından

bilimsel anlamda yalnızca iki tanesinin tenkitli yayımı yapılabilmiştir 374.

Gerçi Abdülbaki Gölpınarlı “Velâyet-nâme nüshaları birbirinin aynısıdır.

Nüsha farkları, sonraki zamanlarda yazılanlarda, bazı kelimelerin devre göre

değişmesinden ibarettir. Farklı nüshalarla uğraşmak yerine, bu kitabı diğer

kaynaklardan yararlanarak tahlil ve tenkit etmek, yapılacak işlerin en

doğrusudur.” 375 demişse de, Fuad Köprülü; “farklı müritler tarafından yazılmış

370 Abdülbâki Gölpınarlı, Hacı Bektâş-ı Velî, “Türk Ansiklopedisi”, c. VI, İstanbul 1968, s. 33.371 M. Fuad Köprülü, Bektâşiliğin Menşe’leri, Türk Yurdu, S. 52, Yıl 1922, s. 120.372 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme-Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, İstanbul 1958.373 Sefer Aytekin, Makalât-ı Hacı Bektâş-ı Velî, Ankara 1954; Sefer Aytekin Vilâyet-nâme-i HacıBektaş-ı Velî, Ankara tarihsiz; Hasan Basri Erk, İslâmî Mezhepler-Tarikatlar, İstanbul 1954; R.Hasluk, Bektâşî Tetkikleri, (Çev. R.Hulusi), İstanbul 1928; Hacı Bektâş-ı Velî, Makâlât-ı Gaybiyyeve Kelimât-ı Ayniyye, G.Ü.H.A.M, Ankara 2004; Cevat Hakkı Tarım, Tarihte Kırşehrî-Gülşehrî,İstanbul 1948; Rüştü Şardağ, Her Yönü ile Hacı Bektâş-ı Velî, İzmir 1985; Bedri Noyan, BütünYönleriyle Bektâşilik ve Alevilik, c. I, İstanbul 1998.374 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, İstanbul 1958;Bedri Noyan, Firdevsî-i Rûmî, Manzum Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâmesi, Aydın 1986.375 Abdülbâki Gölpınarlı, a.g.e., s. XXXVIII.

146

muhtelif velâyet-nâmeler arasında büyük ayrılılıklar vardır”376 diyerek daha

isabetli bir tesbitte bulunmuştur. Gölpınarlı’nın hazırladığı -ki tartışmasız en güzel

Velâyet-nâme örneğidir - mensur “Menâkıb-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî”

nüshasıyla, manzum nüsha arasında bile çok bariz farklılıklar mevcuttur. Velâyet-

nâmelerde, temelde aynı gibi görünen; ama teferruatta farklılık arz eden bir çok

nokta vardır. Örneğin, Manzum Velâyet-nâme’de, Firdevsî-i Rûmî’nin

Anadolu’nun fethine dair yazdığı orijinal bilgiler, mensur Velâyet-nâmede

bulunmamaktadır. Bedri Noyan, Velâyet-nâme’lerdeki farklılıkların bir kısmını

tesbit ve tenkit etmiştir 377. Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde bu farklılıklara

dikkat çekilecektir.

Velâyet-nâme’lerin yayını konusunda ise Abdülbâkî Gölpınarlı’nın,

“Vilâyet-nâme-Menâkıb-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî” adıyla yayınlanan ve

orijinalinin Hacı Bektâş Tekkesi’nde olduğu söylenen nüshasıyla, yayınlanan

ikinci baskının hiçbir alakası yoktur. Yayıncılar eserin orjinaline sadık kalmamış

ve farklı bir nüshayı yayınlamışlardır 378.

Biz çalışmamızda Hacı Bektâş İlçe Kütüphanesi nr. 200 de kayıtlı olan,

“Manzum Hacı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâme”sini esas aldık. Bir nüshası da Bedri

Noyan’ın özel kütüphanesinde bulunan Velâyet-nâme, Bedri Noyan tarafından

yayınlanmıştır 379. Ancak eserin tanıtımı esnasında mezhebî özelliklerin ön plana

çıkarılması ve yazarın kısmen ideolojik yaklaşımı, kitabın bilim dünyasında kabul

görmesini engellemiş ve menâkıb-nâme’nin tarihi boyutunun gölgede kalmasına

yol açmıştır. Halbuki edebî, tarihî ve dinî boyutuyla diğer nüshalardan farklı olan

bu Velâyet-nâme, Türk tarihi ve Bektâşilik araştırmaları için yeni ufuklar

açabilecek nitelikte bir eserdir.

Velâyet-nâmeler bugüne kadar daha çok Hacı Bektâş-ı Velî ve Bektâşilik

merkezli tartışmalara konu olmuş ve genellikle de yayınlanan bir iki nüshadan

hareketle çok genel yargılara varılmıştır. Eğer velâyet-nâmeler kısır

tartışmalardan kurtarılabilirse, Bektâşilik asliyetiyle ortaya çıkabileceği gibi

376 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 76.377 Bedri Noyan, a.g.e. s. 1-14.378 Yayıncılar Hacı Bektâştaki nüshayı mikrofilme alamadıkları için, Mevlânâ Müzesi, Gölpınarlıkütüphanesi 195 numaralı Velâyet-nâme’nin tıpkı basımını yayınlamışlar ve bunu bir uyarı ileOkuyuculara duyurmuşlardır. Aynı eser, s.162.379 Bedri Noyan, a.g.e., Aydın 1986.

147

menâkıb-nâmelerin tarihe kaynak olarak kullanılabilmesi de mümkün olacaktır380.

Çalışmamızın bu bölümünde Firdevsî-i Rûmî tarafından kaleme alındığı

bilinen “Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî”, Velâyet-nâme’sindeki tarihî

unsurları ve Firdevsî-i Rûmî’nin Selçuklu Tarihi’ni yorumunu ele alacağız.

Firdevsî-i Rûmî, bu eserinde, bugüne kadar bilinenlerden farklı bir yaklaşımla

Selçuklu Tarihi’ni ele almakta ve yeniden yorumlamaktadır. Özellikle

Selçuklular’ın Anadolu’yu fethi, fetih aşamaları ve Osmanlı Devleti’nin kuruluşu

hususunda fevkalâde orijinal bilgilerle bizlere yeni açılımlar kazandırmıştır.

Türklerin Anadolu’yu fethi konusu şüphesiz yerli ve yabancı birçok

çalışmaya konu olmuştur. Özellikle Anadolu’nun vatanımız olması münasebetiyle

Selçuklu tarihi konusunda ve Anadolu’nun fethi hususunda bilimsel araştırmalar

sürdürülmektedir. Anadolu’nun Türkler tarafından nasıl fethedilip, yurt haline

getirildiği çağdaş tarihçiliğin en önemli konu ve araştırma alanlarından biridir.

Konu bilimsel olmanın yanında Türk tarihçileri için ulusal bir görevdir. Bugüne

kadar nicelik ve nitelik açısından önemli eserler verilmiştir 381. Türkiye Tarihi

araştırmalarına kaynaklık etmesi açısından, Anadolu’nun fethi konusunda belki en

kayda değer eserlerden birisi Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’sidir.

Firdevsî-i Rûmî Anadolu’nun fethi konusunu ele alırken bugünkü

bilinenlerden farklı olarak, olayları daha geniş boyutlu ve Anadolu’nun fethini bir

bütün olarak ele almaktadır. Anadolu’nun fethi konusunu Selçuklu kronikleri daha

çok Anadolu Selçuklular’ı ve Beylikler zâviyesinden ele almış, Selçuklular

öncesiAnadolu’ya yapılan akınlara hemen hiç temas edilmemiştir. Hâssaten

Menâkıb-nâmeler, Anadolu’nun fethi konusunu Abbâsî’ler döneminden

başlayarak ve Ebu Müslim Horasanî geleneğine bağlı kalarak ele almış -özellikle

Abdülvehhab Gâzi, Battal Gâzi örneğinde olduğu gibi-menkıbevî bir şekilde de

380 A. Yaşar Ocak, Menâkıb-nâmeler, s. 65-66.381 İlhan Erdem, Türkiye Selçuklularında Fetih Metodu ve Uygulanışı, I. Uluslararası SelçukluKültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 200I, s.299; İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi,İstanbul 1992; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1997, ClaudeCahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler (Çev.Y.Moran ), İstanbul 1984.

148

olsa Türkler’den önce ya da Türk mücahitlerle özdeşleştirilerek konuyu mütalâa

etmişlerdir 382.

Osmanlı tarihçileri ise Anadolu’nun fethini daha çok Osmanlı Hanedanı’nı

ve Kayı Boyu’nu Oğuzlar’a bağlama çabası çerçevesinde ele almışlar ve

eserlerinde Anadolu’nun fethini fazlaca işlememişlerdir. Aşıkpaşa-zâde ve

Mehmed Neşri örneklerinde olduğu gibi 383. Sonuç olarak Osmanlı tarihçileri

Türk Tarihi’ni bir bütün olarak değerlendirmemişlerdir.

Çağdaş Türk tarihçileri ise Anadolu’nun fethi konusunu daha çok Büyük

Selçuklu Devleti’nin, devlet ve fetih politikasının bir parçası olarak kabul etmiş,

Anadolu Selçukluları’nı ise bu fetih politikasının devamı ve takipçisi saymışlardır384. Bu haklı yaklaşım tarzı kendi içinde birtakım kusurları da barındırmıştır. Bu

konunun daha doğru anlaşılabilmesi için Firdevsî-i Rûmî’nin konuyu ele alış

tarzını önce kısa başlıklarla özet olarak aktaracağız, sonra konunun tafsilatına ve

tahliline geçeceğiz. Firdevsî-i Rûmî Anadolu’nun fethini üç aşamada ele

almaktadır.

2-Firdevsî-i Rûmî’de Anadolu’nun Fethi

Rum fethi üç kez oldu ey aziz

Böyle zikreyledi ashâbü’t temyiz

Zikredeyin imdi sen dutğıl kulak

Nakildir bu nev’e oldu ittifak

Feth-i evvel çün Benî Abbasîler

Oldu Bağdad’a halîfe çün olar

Cins-i Kayser Rûm’a îken padişah

Hazret-i Battal ol yüzü mâh

Gâzilerle evvel anlar açtılar

382 Mikail Bayram, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında Hâce Ahmedî Yesevî’nin Rolü “Ahmed Yesevî, Hayatı-Eserleri-Tesirleri” İstanbul 1996, s. 533, Arif Âli, Dânişmend-nâme, (Haz.Bekir Biçer) yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Konya 1994.383 Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihî, (Haz. M.Altay Köymen), Ankara 1983; Aşıkpaşaoğlu Tarihi,(Haz. Nihal Atsız), Ankara 1983.384 M.Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1991; Osman Turan,Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1980; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul1984.

149

Bu fenâdan çün ki anlar geçtiler

Girü küffâr gâlip oldu geldiler

Rûm’u anların elinden aldılar

Kaldı küffârın elinde bir zemân

Çünki Şark’tan çıktı Oğuzdur ayân

Duttular mülk-i Horâsânı temâm

Hem Irâkeyn’i dahi ey nîk-nâm

Çeküben leşker Çorûm’a yettiler

Farsî milkini bilküllî duttular.

Rûm’u dahî aldı bular serteser

Pes ikinci feth budur bil haber

Çün ki tebdîl oldu Oğuz şevketi

Sürdü devrân geçti bunlar müddeti

Gine küffâr gâlip oldu geldiler

Rûm mülkini bunlardan aldılar

Kaldı bir müddet bu Rûm ol vechile

Bir tevârihten yine geldi dile

Âl-i Selçik durür üçüncü fetih

Âl-i Selçuk’u diyem görklü medih

Âl-i Selçuk bilki Abbâsîlerün

Sağ taraf vezîrîydi anlarun

Bermekîlerün idi hem sol taraf

Çoğidi Selçukte Bermek’ten şeref

Bir taraf oldu pes Oğuz şevketi

Sürdü geçti bunların da müddeti

Âl-i Selçuk’ten Selîm Şâh nâm Şâh

150

Olıben cem’ eyledi bî-had sipah. 385

Anadolu’nun askerî yönden fethini üç aşamada ele alan müellif, Velâyet-

nâme’nin ilerleyen bölümlerinde, Anadolu’nun fethinin kültürel boyutundan da

söz etmektedir. Anadolu’nun fethinin kültürel boyutu ise Horasan Erenleri’nin

yani Abdâlân-ı Rûm’un Anadolu’ya gelmesidir. Bu sayede fetih dalgası ve gaza

ruhu yeni bir ivme kazanmıştır. Bu gerçeği Firdevsî-i Rûmî, Hoca Ahmed

Yesevî’nin ağzından; Hacı Bektâş-ı Velî’nin velâyet ve hilâfet töreni yapıldıktan

sonra Anadolu’ya gönderilişini şöyle rivayet etmiştir:

Pes Horasân’ın o gerçek erleri

Çok çok geldi cem-ü illeri

Hep Halîfelik mübârek didiler

Yâ ricâl ol Hak tebârek didiler

Gine geçti kapuya ol pâk-bâz

Hak nazarla du’a kim itti niyâz

Hoca kıldı hakkına hayır du’â

Ol du’â oldu hemîn ol dem revâ

Döndü hoca didi yâ Bektâş işit

Her ne dir isem sana sen ânı it

Rûm erenlerine baş kıldık seni

Var iriş tâlipleri eyle ganî

Dahi yâ Bektâş gûş eyle sözü

Kutb ben idim şüphesüz bilgil özüm

Üstüne ol rütbeti virdik sana

Gitmeye ukbâya vakt irdi bana

Kırk yıl olıser senin devrin temâm

Ba’de kırk yıl olıser emrin temâm

385 Firdevsî-i Rûmî, Menâkıb-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, Hacı Bektâş Kütüphanesi, nr.200, s. 91-92.

151

Suluca Karayöğü var mesken it

Yurt verdik durma var anda git

Demini yomunu oynat anda sen

Fakr-u erkânı eyle zinde sen

Hacı Bektâş çün ki işitti sözin

Yine sürdü Hoca önünde yüzin

Aluben anda havâlet durdu tiz

Azm idüp gider yoluna ey azîz

İrte yeri agârup doğunca gün

Meğer ol meydan ortasında hûb

Tarabıl âteş yanardı durup

Yürüyüp andan bir dut eksisin

Dutuben Rûm’dan yana attı hemîn

Rûm erenlerine mâ’lum ola dîr

Olalar cümlesi bu işden habîr.

Aldı nasîbin döner ol yüzü gün 386.

Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’sinden aktardığımız bu özetten sonra

ilgili bölümlerin tanıtımı, tenkidi ve tahliline geçebiliriz.

A- Abbasîler Devrinde Anadolu’ya Yapılan Akınlar ve Battal Gâzi

Rûm fethi üç kez oldu ey azîz

Böyle zikreyledi ashâbü’t temyiz

Feth’i evvel çün Beni Abbâsî’ler

Oldu Bağdâd’a halife çün onlar

Cins-i Kayser Rûmayiken pâdişah

Hazreti Battal ol yüzü mah

386 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s.149-150-149-150-149-150.

152

Gâzi’lerle evvel onlar açtılar

Bu fenâdan çünki onlar geçtiler 387.

Firdevsî-i Rûmî, Anadolu’nun Müslümanlar tarafından ilk defa fethini bu

cümlelerle ifade etmektedir. Kendisinden önceki doğru bilgi sahiplerinin

kendisine sahih olarak bildirdiklerine göre; Anadolu’da Bizans İmparatorları

egemen iken, Bagdat’ta Abbâsî Halifeliği vardı. Anadolu’ya ilk İslâm fetihlerini

Abbâsî’ler başlattılar. Bu devirde Hazreti Battal benzeri ay yüzlü yiğitler, gâziler,

Anadolu’ya ilk akınları yaptılar. Firdevsî-i Rûmî’nin, Anadolu’nun fethini

Abbasîlerle birlikte başlatması, Türk tarihçileri arasında sıkça görülen bir durum

değildir. Bu yaklaşım tarzı tarihimizin doğru anlaşılması noktasında için önemli

ip uçları vermiştir. Bu bakış açısıyla konuyu ele alırsak, Firdevsî-i Rûmî’nin

yaklaşım tarzının çok aydınlatıcı olduğunu söyleyebiliriz.

İslâm tarihinde Anadolu’ya yönelik fetih hareketleri ilk defa Hulefâ-i

Râşidîn devrinde, özellikle Hz. Ömer zamanında başlamış, İslâm orduları Antakya

dahil Güneydoğu Toroslar’a kadar gelmişlerdir. Küçük Asya olarak bilinen

coğrafyaya Emevîler devrinde akınlar hızlanmış, Fırat Nehri’nin doğusuna kadar

olan kısımlar Emevîler devrinden itibaren hâkimiyet altına alınmaya çalışılmıştır.

Emevîler bu bölgede Ermeniyye eyaletini kurdukları gibi, Kilikya’nın güneyinde

ve Ceyhan Nehri ile Fırat Nehri arasındaki topraklarda da Kınnassarin ve El

Cezire vilâyetlerine bağlı iki sınır kumandanlığı teşkil etmişlerdir. Tarsus, birinci

kumandanlığın, Malatya ikinci kumandanlığın merkezi olmuştur. Emevîler

Anadolu’yu baştan başa almak için aralıksız çalıştılar. Yaz ve kış akınlar tertip

ettiler. İslâm orduları birçok defa Ege Denizi’ne ve Kostantiniyye Halici’ne

(Marmara) kadar ilerledi ve dört defa İstanbul’u muhasara ettiler 388. Abbâsî’ler

devrinde de Anadolu’ya yönelik fetih politikası devam etti ve bu defa

Anadolu’nun fethinde Türkler ön plana çıktılar.

Abbâsî iktidarında Türkler, ordu ve yönetimde etkin olmaya başladılar.

Abbasîler gayri Arap unsurlar arasında, Türkler’e de büyük önem vermişlerdir.

387 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 91-92.388 İbnü’l Esir, a.g.e , s. 479; İbn Havkal, Kitabü’l-Mesâlik Ve’l–Memâlik, (Der. Y.Ziya Yörükan),İstanbul 2004, s. 76; İbrahim Hakkı Konyalı, Konya Tarihi, Ankara, 1997, s. 33; Şahin Uçar,Anadolu’da İslâm-Bizans Mücadelesi, İstanbul 1990, s. 59-62; Philip K. Hitti, Siyasî ve Kültürelİslâm Tarihi, (Çev. Salih Tuğ), İstanbul 1980, s. 316-317; Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi ve PapazGrigor’un Zeyli, (Çev. Hrant D. Anreasyan), Ankara 2000, s. 4-5; Walter e Kaegi, Bizans ve İlkİslâm Fetihleri (Çev. Mehmet Özay), İstanbul 2000, s. 359.

153

Halife Mansur’dan itibaren durum tedrici bir şekilde Türklerin lehine değişmeye

başlamış ve Türk nüfûzu kısa zamanda büyük mesafeler kat etmiştir. Bir taraftan

hulefa ve umerânın yakın çevresinde Türk asıllı komutan ve askerlerin sayıları

artarken, diğer taraftan hükümetin idârî kademelerinde, hatta edebî sahalarda boy

gösteren Türkler, kendilerini kısa zamanda kabul ettirerek tesirli bir varlık haline

gelmişlerdir 389.

Abbâsî iktidarı güçlendikçe, Türklerin görev ve sorumlulukları da artmıştır.

Türklerin tek görevi vardı: O da “bekçilik” idi. Bunlar İslâm Hilafeti’ni

bekliyorlardı. İçeride geniş hilafet imparatorluğu ve bu topraklarda yaşayan

insanların, emniyet ve huzuru, barış ve güvenliğini sağlıyor, dışarıda ise sınır

boylarından gelebilecek her türlü tehlikeleri göğüslüyorlardı. Bunlar, İslâm’ın

ezelî düşmanı, Bizans kayzerlerine karşı etten oluşmuş bir set gibi “suğur” denen

“uç” bölgelerde nöbet tutan erlerdi 390.

Abbâsîler devrinde Harun el-Reşid hudut bölgesini “Avâsım” adıyla

müstâkil bir idarî bölge haline getirdi. Avâsım hem bir fetih merkezi hem de

karakol görevi görmeye başlamıştı. Böylece Bizans karşısında müstahkem bir

hudut hattı meydana getiriliyor ve burası tam manasıyla askerî bir üs oluyordu 391.

Abbasîler devrindeki gâzilerin ekseriyeti Türk soyundandılar ve

kendilerinden sonra Anadolu’yu açanlara öncülük etmişlerdi. Bu dönemdeki gazâ

ve cihad Bizans İmparatorluğu’nu zayıflatmış ve Anadolu’nun fethini

kolaylaştırmıştır 392. Hatta Türk mücahitler Tarsus, Malatya ve Erzurum hattı

boyunca fetihleri sürdürmüşlerdir. Türkistan, Harezm ve Horasan’dan başta

Müslüman Türkler olmak üzere gönüllü Müslümanlar fethedilen bölgelere

yerleştirilmişlerdir. Askerî bölgelerin yönetimi de Türk kumandanlar tarafından

yürütülmüştü. Bu kumandanların birkaçının adlarını şöyle sıralayabiliriz: Vâsıf et

Türkî, Bilgeçur, Toğanoğlu Ahmet, Ebu Sâbit et Turkî, Yazman 393. Türk

mücahitlerin oluşturduğu bu uç bölgelerdeki İslâm kuvvetleri, X.yüzyılın ikinci

yarısında buralardan çekilmek zorunda kaldılar. Böylece Müslüman Türk

gazilerinin Anadolu’da Bizans’a karşı sürdürdükleri gazâlar sona ermiş oldu.

389 Zekeriya Kitapçı, Saâdet Asrında Türkler, Konya 1996, s. 235.390 Zekeriya Kitapçı, Hz. Peygamberin Hadislerinde Türkler, Konya 1996, s. 235.391 Hakkı Dursun Yıldız, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 2000, s. 87-88; Ali Sevim -Yaşar Yücel,Türkiye Tarihi, Ankara 1989, s. 29.392 Mükremin Halil Yinanç, Selçuklular Devri, İstanbul 1933, s. 7-8.393 Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi, Ankara 1988. s. 15-16.

154

Ancak Anadolu fâtih ve gâzileri halk muhayyilesinde öyle derin izler bıraktılar ki

halk edebiyatının en önemli destanları bu kahramanlar etrafında oluştu. Battal

Gâzi ve Dânişmend Gâzi destanları buna en güzel örnektir 394.

Anadolu’ya yönelik faaliyetler sınır mücadeleleri ile sınırlı kalmadı ve

düzenli akınlar da yapıldı. Daha önemlisi gâzi ve mücahitler gönüllü olarak

Anadolu’nun fethine katıldılar. Bunlar arasında en önemlileri Seyyid Battal Gâzi

ve Abdulvehhab b. Buht’tur.

Konumuz itibâriyle sadece Abdullah el-Battal’ı ele alacağız. Türkçe de

Battal Gazi, Seyyid Battal ve Seyid Gazi isimleriyle anılan Battal Gazi’nin asıl adı

Abdullah Ebu’l- Hüseyin el-Antâkî’dir. Emevîlerin Bizans (Rum) seferlerinde ün

almış Arap komutanı ve Arap-Türk destânî halk romanlarının kahramanıdır 395.

Bir rivâyete göre; Battal’ı Abdülmelik, oğlu Mesleme ile Anadolu’ya göndermiş

ve onu Cezire ve Şam ehlinin reislerine emir tayin etmiştir. Oğluna da Battal’ı

öncü kuvvetlerin ve gözcülerin başına geçirmesini emretmiş ve Battal’ın

güvenilir, yiğit ve atak birisi olduğunu söylemiştir. Mesleme, Battal’ı on bin

süvârinin başına geçirdi ve Battal’ı Mesleme ile Anadolu’ya gönderdi. Battal bir

defasında Müslüman askerleriyle Bizans sınırlarına kadar ilerlemiş ve Anadolu’ya

yalnız başına gitmiştir. Tahminen 740 yılında Afyon yakınlarında yapılan bir

savaşta şehit düşmüştür 396.

Battal Gâzi’nin hayatıyla ilgili rivayetler muhtelif ve çelişkili olmakla

birlikte, tarihî şahsiyet olarak gerçektir. Anadolu’nun fethinin mimârı ve fethin

sembolüdür. Seyyid Battal etrafında, Türk-Bizans savaşlarından alınan unsur ve

motiflerle, değişik rivayetleri söylenen mistik bir destan vücuda getirilmiştir.

Battal Gâzi Destanı zaman içinde teşekkül ederken ağızdan ağıza, bazı ilaveler

alarak nakledilmiş ve ilerleyen yıllarda kayda geçmiştir 397.

Büyük kahraman, gâzi ve efsanevî şahsiyet, Anadolu’daki Müslaman Türk

halkına mâl olmuş bir Velîdir. Öyle ki halkın hayal dünyasında ve hayatında

önemli bir yer bulmuş, Anadolu’nun birçok yerinde kabri mevcut olup üzerine

türbeler yapılmış olup Seyyid Battal ve Hüseyin Gâzi adıyla iki ayrı isim halk

394 Ahmet Kabaklı, a.g.e. , s.168.395 Pertev N. Boratav, Battal Md, İA. , c. II, Ankara 1983, s. 344-351.396 İbn’ül -Esir, a.g.e, s. 207; Pertev N. Boratav, Batta Md, IA. , c. II. s. 344-351.397 Ahmet Kabaklı, a.g.e. s. 171; Türk Ansiklopedisi, Battal, c. 5, İstanbul 1968, s. 410-411;Muhittin Aslanbay, Seyyid Battal Gâzi’nin Hayatı ve Bazı Menkıbeleri, Eskişehir 1953, s. 126.

155

katında kabul görmüştür. Seyyid Battal’ın; İstanbul Maltepe’de Seydi Battal

Kayası, Erdek ve Kapadokya’da Karacağ’da kaleleri, Kayseri’de kendisinin

kurduğu kabul edilen camiî, Kırşehir’de ikinci bir mezarı, Eskişehir’de türbesi ve

adına Seyyid Gâzi ilçesi doğmuştur. Ayrıca doğum yeri kabul edilen Malatya’da

camiî vardır. Daha ötesi, Kızkulesi bile, kızını Battal’dan korumak isteyen Rum

Valisi tarafından yaptırılmıştır. İkinci ismi olan Hüseyin Gâzi adı etrafından

benzer bir halk geleneği silsilesi meydana gelmiştir. Bunun merkezi galiba Hacı

Halife’nin Hüseyin Abâd dediği Paflagonya’daki “Alaca” olup, bu kelime Alaca

ilçesinin resmî adı olarak kalmıştır. Yine Ankara’daki Hüseyin Gâzi Mahallesi ve

türbesi de aynı şahsiyete aittir 398.

Velâyet-nâme’ye göre Hacı Bektâş, Seyyid Gâzi’yi ziyaret etmiş, ona,

“Esselamü aleyküm suyun başı” diye selam vermiş, ondan da “Aleyküm es-selâm

ilüm şehrüm” cevabını almıştır. Hacım Sultan Velâyet-nâme’sinde, Hacım Sultan,

Pâkçe Sultan, Hâbib-i Acemî ve Hacı Paşa adlı erlerle, hac ayında Seyyid Gâzi’yi

ziyarete gider, Seyyid Gâzi’knin ruhâniyeti, onu bir sığın şeklinde karşılardı,

birçok mâceradan sonra, Seyyid Gâzi tekkesinde şeyhlik yapmıştı. Saltuk-

nâme’ye göre Saru Saltuk da Seyyid Gâzi soyundandır. Anadolu’da devam eden

akınlar, Bizans tahtının güçlenmesi ile yavaşlamış ve mücahitler saldırıdan

savunmaya geçmek zorunda kalmışlardır. Yaklaşık 300 yıl süren mücadeleler,

Bizans İmparatorluğu’nun üstünlüğü ile neticelenmiştir 399.

Buraya kadar verilen bilgiler yazarımızın rivayetlerini doğrulamaktadır.

Ancak Müslümanların Anadolu’yu fetih çabası bitmemiş, Anadolu’nun fethi için

bu defa da Doğu’dan Oğuzlar harekete geçmişlerdir.

B-Büyük Selçuklular

Çünki Şarktan çıktı Oğuzdur ayân

Duttular mülk-i Horasânı temam

Hem Irâkeyni dahi ey nîk-nâm

Çeküben leşker Çorum’a yettiler

398 F. R. Hasluk, Bektâşilik Tetkikleri, (Çev. Ragıp Hulusi), Ankara 2000, s. 77-78, P. Wittek,Bizanslılardan Türklere Geçen Yer Adları, (Çev. M. Eren), Byzantion X, (1935), S. 17-61.399 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 125; Abdulbâki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf,s.257-258; Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 63; Paul Wittek, Osmanlıİmparatorluğunun Doğuşu, s. 35.

156

Farsî mülkini bil-külli duttular

Rûm’u dahi aldı bûlar serteser

Pes ikinci fethi budur bilhaber

Çünki tebdîl oldu Oğuz şevketi

Sürdü devrân geçti bunlar müddeti

Gine küffâr galip oldu geldiler

Rûm mülkini bunlardan aldılar

Kaldı bir müddet bu Rûm ol vech ile

Bir tevârihten yine geldi dile 400.

Firdevsî-i Rûmî, Anadolu’nun fethinin ikinci aşamasının Oğuzlarla devam

ettiği kanaatindedir. Abbasîler devrinde başlayan akınların mevzii kaldığının,

Bizans İmparatorluğu’nun, Anadolu’nun tamamını kontrol ettiğinin farkındadır.

Türklerin, Anadolu’yu sistemli bir şekilde fethinin, Oğuzların çıkışıyla

başladığına işaret etmiştir. Oğuzlar, Şark’tan ortaya çıkarak, Horasan, İran ve

Irak’ın tamamını hakimiyetleri altına aldılar. Azerbaycan üzerinden Çorum’a (orta

Anadolu’ya) kadar ulaştılar. Sonra bütün Diyâr-ı Rum’da Selçuklu hâkimiyeti

kademeli olarak ve baştan başa egemen olmuştur. II. büyük fetih sonrasında Oğuz

iktidarı, İran’nın doğusundan Anadolu’nun batısına kadar yerleşmiştir.

Firdevsî-i Rûmî kendi ailesini köken olarak Oğuzlara nisbet ettiği için Oğuz

ismi ona yabancı değildir. Bütün eserlerinde Türkçülüğüne dair emâreler bulunan

yazar için Oğuz adı en geniş manada Türk’e tekabül etmektedir. HattaVelâyet-

nâme’de Selçuklu yerine doğrudan Oğuz ismini kullandığı görülmektedir. Oğuz

boylarından söz ederken Kayı ve Çepni boylarını bilhassa birlikte kullanmıştır. Bu

iki boyu bir arada rivayet etmesi ayrı bir mana taşıyor olmalıdır. Kayı boyunun

Osmanlı Devleti’nin kurucu boyu olduğu bilindiğine göre, bu ismi kullanması

normaldir. Ancak Firdevsî’nin, uzlaşmacı yapısı dikkate alınırsa, Çepni boyunu

Oğuzlarla birlikte kullanmasında yadırganacak bir nokta bulunmamaktadır. Daha

Oğuzların Anadolu’ya gelişlerinde “Kayı ve Çepni” boyunun birlikte

400 Firdevsî-i Rûmî, a.g. e. , s. 91-92.

157

zikredilmesi, Türkmenlerin bir bütün oldukları, birlikte hareket ettikleri 401

şeklinde yorumlanabilir.

Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme’de yararlandığı, kullandığı bilgilerin

kaynaklarını vermemiştir. Ancak verdiği bilgiler Selçuklu tarihçilerinin verdiği

bilgilerle mukayese edildiği zaman doğrulukları kabul edilebilir türdendir 402.

Müslüman Türkler, Abbasîler devrinden itibaren Anadolu’ya âşina olmaya

başlamışlardı. Abbasî ordularında İslâm hudut bölgelerinde, gaza yapan ve

Horasan gâzileri ile de gönüllü olarak Rumlarla savaşan Türkler, Anadolu’yu çok

iyi biliyorlardı. Fakat Türkler Anadolu’ya yalnız gaza için değil Anadolu’yu yurt

tutmak maksadı ile kitleler halinde geliyorlardı.

Selçuklular, Selçuk Bey döneminden itibaren önce Maverâünnehir’e, sonra

Horasan’a yerleşmeye başladılar. Ancak bölgede Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu

mücadelesinin yoğunlaşması, Oğuz-Türkmen topluluklarının Batı’ya doğru

yönelmesine sebep oldu. Çağrı Bey 1018’de, kendisine bağlı 3000 kişilik Oğuz

topluluğu ile İran ve Azebaycan üzerinden Anadolu’ya geldi. Üç yıl süren bu

keşif seferinden sonra, Arslan Yabgu Oğuzları Sultan Mahmud ve Mesud’un

tâkiplerine uğrayarak birkaç defa Anadolu’ya girmişler, 1028’de Diyarbakır

havalisine kadar yayılmışlardır. 1044’ten itibaren Oğuzlar büyük kitleler halinde

Doğu Anadolu’ya girdiler. 1048 Pasinler (Hasankale) zaferinden sonra

Selçuklular Karadeniz kıyılarından Orta Anadolu’ya kadar geniş bir havaliyi

Selçuklu hâkimiyeti altına aldılar 403. Hemen akabinde 1071 Malazgirt Meydan

Savaşıyla Bizans İmparatorluğu’nun direnci iyice kırılmış oldu. Marmara

Denizi’nden Güney sahillerine kadar Anadolu’nun tamamı Selçuklular’ın siyasî

hâkimiyeti altına girdi 404.

401 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 36-180; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), İstanbul 1999, s. 21-28-322; Faruk Sümer, Çepniler, İstanbul 1992, s. 93; Franz Babinger-Fuad Föprülü, Anadolu’daİslâmiyet, (Çev. R. Hulusi), İstanbul 1996, s. 23-52; Ahmet Refik, Anadolu’da Türk Aşiretleri,(966-1200) İstanbul 1989, s. 85-121.402 Zeki Velîdi Togan, Umûmî Türk Tarihine Giriş, s. 191-195; Mehmet Altay Köymen, BüyükSelçuklu İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1993, c.V, s. 104-112; Claude Cahen, Anadolu’da Türkler,(Çev. Y. Moran), İstanbul 1984, s. 82-85; A. Sevim-Y. Yücel, Türkiye Tarihi 1, Ankara 1990. s.34; İlhan Erdem, Doğu Anadolu Türk Devletleri, Türkler, c. VI, Ankara 2003, s. 383-384.403 Faruk Sümer, Selçuklular Devrinde Doğu Anadaolu’da Türk Beylikleri, Ankara 1990, s.2;Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1991, s. 53-126; Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi, s. 110-111; Ali Sevim, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995, s. 37. 404 M. Altay Köymen, Alp Aslan ve Zamanı, İstanbul 1972, s.74; Müneccimbaşı Ahmed b.Lütfullah, Câmi’üd-Düvel, Selçuklular Tarihi I, (Haz. Ali Öngül) İzmir 2000, s. 41.

158

Bu defa Anadolu’nun kaderi kökten değişti. Türkler kitleler halinde

yarımadaya akmaya başladılar. Gelenler arasında her türden ve her meslekten

insanlar vardı. Her kitlenin başında da prensler, beyler, askerî şefler ve kabile

reisleri vardı.Yanmış, yıkılmış içi boşalmış ve ihmal edilmiş Anadolu’da yeni bir

dönem başlıyordu. Bizans’ın ihmalinin aksine yeni gelenler büyük bir istek ve

hevesle yerleşmeye, iskân ve imâra başladılar 405. Dânişmendliler, Artuklular,

Saltuklular, Mengücekliler ve Çaka Beyliği gibi Anadolu’da Türk beyliklerinin

kurulması ile Anadolu’nun fethi kolalaylaştı ve Müslüman Türk hâkimiyeti iyice

pekişti. Türk akınları Ege kıyılarına kadar ulaştı. Anadolu’da, sivil, asker, göçebe,

yerleşik, sünnî, gayri sünnî, Türk-Müslüman unsurlar bu yeni vatanı mekan

tuttular.

Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Melikşah (1072-1092) zamanında Doğu’da

Ceyhun Nehri’nden, Batı’da Akdeniz ve Marmara Denizi’ne, Kuzey’de Kafkas

Dağları’ndan Güney’de Kızıldeniz ve Basra Körfezi’ne kadar bütün Anadolu ve

Ortadoğu’ya hakim olmuş ve İslâm Tarihi’nin Türkler devrini başlatmışlardır.

Firdevsî-i Rûmî, Anadolu’nun Türklerin elinden tekrar çıkmış olduğunu ifade

etmişse de, tarihen böyle bir hal vâki olmamıştır 406.

Firdevsî-i Rûmî’nin ikinci fetih dediği bu dönem 1018’den 1085’e kadar

süren zaman dilimidir. Bu süre içinde Anadolu’nun fethi büyük oranda

tamamlanmış ve Oğuz Türkleri yani Selçuklular Anadolu’ya hâkim olmuş ve

yerleşmişlerdir.

C- Türkiye Selçukluları

Âl-i Selçuk durür üçüncü fetih

Âl-i Selçuk’u diyem görklü medih

Âl-i Selçuk bilki Abbâsîlerün

Sağ taraf vezîrîydi anlarun

Bermekîlerün idi hem sol taraf

Çoğidi Selçikte Bermek’ten şeref

405 İlhan Erdem, Türkiye Selçuklularında Fetih Metodu ve Uygulanışı, I. Uluslaraarası SelçukluKültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, Konya 2001, s.300, İbrahim Kafesoğlu, SelçukluTarihi, İstanbul 1992, s. 9-15; Sadreddin Ebu’l-Hasan Ali el- Hüseynî, Ahbârüd’-Devlet’s-Selçukiyye, (Çev. N. Lugal), Ankara 1999, s. 49-50.406 Zekeriya Kitapçı, Türkistan-Milli Tarih ve Kültür Davamızın Temeli -İstanbul 1993, s. 139-142.

159

Bir taraf oldu pes Oğuz şevketi

Sürdü geçti bunların da müddeti

Al-i Selçuk’tan Selîm Şâh nâm Şâh

Olıben cem’ eyledi bî-had sipâh

Cem ‘edüben yediyüz bin er olur

Doğrulup Kayser’i üstüne gelür

İşidüp Kayser dahî leşker direr

Üstüne Kayseri’de gelüp irer

Kayser çün sıyuben kadh eyledi

Kayser’i Şehrin dahî fetheyledi

Pes Selim Şâh Kayseriyi yapdurur

Şimdi lîk andan hemân burc’ durur

Aksaray üstünde bil hoş nihâd

Bir dere var Selme dirler âna âd

Ulu leşker cem’ itti ba’dezân

Rûm’a kasd’itti Selim Şâh-ı cihan

Kayseri’de Kayser ile hoş duruş

Eylediler bir ulu ceng-i uruş

Kıssası çok görelüm maksûdumuz

Ahz idelüm bu beyândan sözümüz

Kayser’i sıyub da şâr-ı fethider

Oğlı Kılıç Arslan’ı gör kim n’ider 407.

Firdevsî-i Rûmî, Büyük Selçuklular’ın (Oğuzların) Batı Anadolu’da tam

hâkimiyet kuramadıklarını, küffârın tekrar galip olduğunu, Rum mülkünü geri

407 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 26I.

160

aldıklarını bildirirken, Rum egemenliğinin de uzun sürmediğini Anadolu’da bu

defa Âl-i Selçuk devrinin başladığını ifade etmiştir 408.

Müellif Büyük Selçuklu Devleti için Oğuzlar ismini kullanırken, Türkiye

Selçuklu Devleti için de, Âl-i Selçuk ismini kullanmıştır. Firdevsî-i Rûmî’ye göre

Anadolu’nun fethi için üçüncü büyük girişim Türkiye Selçuklu’ları tarafından

yapılmıştır. Âl-i Selçuk’un her türlü övgüye lâyık olduğunu vurgulayan yazar,

Selçuklularla Abbâsîlerin kısa bir mukayesesini yapmıştır. Selçukluların

başlangıçta Abbâsîlerin 409 sağ kolu olduğunu, sol tarafta ise Bermekî hanedanının

var olduğunu rivayet etmiştir. Ancak Selçukluların Bermekî’lerden daha üstün

olduğunu, Abbâsî iktidarının Oğuz şevketi karşısında kısa sürdüğünü ilave

etmiştir. Bu girişten sonra Firdevsî’nin Velâyet-nâme’de kayda geçtiği Selçuklu

Sultanları ve bu sultanların faaliyetlerine geçebiliriz.

1-Süleyman Şah (1075-1092)

Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kutalmış Oğlu Süleyman Şah (Selçuk Beyin

oğlu Arslan Yabgu’nun torunu) tarafından, Büyük Selçukluların vasalı olarak

1075 yılında İznik’te kurulduğu genel olarak kabul görmüştür 410. Firdevsî-i Rûmî

ise Selçuklu Devleti’nin kurucusu olarak Selimşah nâmında bir şahıstan söz

ediyor ki, Selçuklu Tarihinde böyle bir kişi mevcut değildir. Sehven Süleyman

Şah yerine kullanılmış olmalıdır.

Yazar, Selim Şah’ın (Süleyman Şah) asker toplayarak Rum Kayser’in

üzerine yürüdüğünü; ama Kayser’in kaçarak meydanı terk ettiğini, bunun üzerine

Kayser’i ve Aksaray şehirlerinin Selçuklu hâkimiyetine girdiğini söylemiştir.

Süleyman Şah’ın Bizans İmparatorluğu ile savaştığı İznik ve civarını fethettiği ve

Güney Marmara’ya egemen olduğu bütün kaynaklarca bidirilmektedir. Zayıf

duruma düşen Bizans İmparatorluğu Anadolu Selçuklu Devleti ile barış anlaşması

408 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 91-92.409 Abbâsîler (750-1258), Abbasoğullarının Bağdat’ta hükümran olmasıyla başlayan, 1258 Moğolistilasına kadar devam eden siyasi iktidarın adıdır. Abbâsîler, Müslümanların halifesi sıfatıylasaygın bir konumda bulunuyorlardı. Ancak Şîilerin baskısı, Tevaif’ü Mülûk’ün güçlenmesi vevezir ailesi olan Bermekî hanedanının Acem taraftarı olması, devleti iyice zayıflattı. Bu durumAbbasîlerin Selçuklu hakimiyetine girmelerine kadar devam etti. Firdevsî, bu noktaya özellikledikkat çekmektedir. Bak. Philip K. Hitti, a.g.e. , s. 447-452. Bermekî’ler, Abbâsî iktidarında etkinolmuş, vezirler hanedanı diye anılmış olan İran kökenli vezir ailesinin adıdır. Bak, M.G.S.Hodgson, İslâmın Serüveni, (Haz. İ. Kutluer), c. I, İstanbul 1973, s. 249.410 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1993, s. 258; Ali Sevim,Anadolu’nun Fethi, Ankara 1988, s. 79; Mükremin Halil, Anadolu’nun Fethi, İstanbul 1944, s.109.

161

yapmak zorunda kalmıştır. Batı sınırlarını güvence altına alan Süleyman Şah,

Kilikya’ya yönelmiş, Adana ve Tarsus’u sınırları içine dahil etmiştir. Sultan

Antakya’yı hatta Haleb’i alma girişiminde bulunmuş ama bu girişim onun

hayatına mâl olmuştur. Süleyman Şah, kısa zaman zarfında kuvvetli bir devlet

kurmuş ve Boğazlar’dan Suriye’ye kadar Anadolu’yu hakimiyeti altına almıştır411. Süryanî Mihail, Firdevsî’nin yukarıda verdiği bilgileri doğrulamaktadır.

“Süleyman bütün Türkiye şehir ve kalelerini fethedip, hakimiyet kurduktan sonra

Süleyman Şah adını aldı. Onun idaresinde Türkler, Karadeniz, Marmara, Adalar

Denizi ve Akdeniz arasında bütün beldelere girmiş ve hakim olmuşlardı ” 412.

Firdevsî-i Rûmî, fetih esnasınde fethe tanık olarak Selme Deresi’nin adını

zikretmiş ve derenin var olduğunu söylemiştir. Firdevsî’nin var olduğunu

söylediği Selme Deresi ise aynı isimle Aksaray’da hâlâ mevcuttur 413.

2-Sultan 1. Kılıçarslan (1092-1107)

Kıssa çok pes âhir anları alur

Oğlu Kılıçarslan’ı gör ne kılur

Aksaray üstünde dirler Karataş

Anda Ejderha ile kıldı savaş

Aksaray sûyuna hoş sed bağladı Yaptırıp şehrin işini sağladı

Ol kal’ayı alıcak Şâh Selîm

Fevt oluben kalur anda ol halîm

Kubbe yapdılar mezârı andadur

Mürde sanma bil ki anı zindedür

Kılıçarslan oldu anda pâdişâh

411 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, s. 287-288; Osman Turan,Süleyman Şah I. (B.Kutalmış), İ A. Md., c. II, İstanbul 1979, s. 206-613, Osman Turan, SelçuklularZamanında Türkiye, İstanbul 1980, s. 85-89; Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, a.g e. , s. 4; ErnstWerner, Büyük Bir Devletin Doğuşu, (Çev. O. E.sen-Y. Öner), Ankara 1986, s. 44; Ali sevima.g.e. s. 427; Ernst Honıgmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, (Çev. F. Işıltan), İstanbul 1970, s.121.412 Süryanî Mihail, a.g.e. , s. 64.413 İbrahim Hakkı Konyalı, Belge ve Kitâbeleriyle Aksaray Tarihi, İstanbul 1974, c. II, s. 1640.

162

Gâziler Sultânı ol zerrîn külâh

Tuttu Yunân milkini hep serteser

Çün ki kıldı ol da dünyâdan güzer 414.

Firdevsî-i Rûmî’nin söyledikleri tahlil edilecek olursa, Süleyman Şah

vefatettikten sonra, Türkiye Selçuklu Devleti fetret devrini yaşamıştır. Sultan

Melik Şah’ın ölümü üzerine, Anadolu Selçuklu tahtına Sultan I. Kılıçarslan

geçmiştir. Sultan Kılıçarslan’la birlikte Selçuklu Devleti yeniden ivme kazanmış,

kuruluş sürecini tamamlayarak fetih politikasına başlamıştır. Sultan I. Kılıçarslan

kısa sürede devletin egemenlik alanını Batı’da İzmir, Doğu’da Malatya’ya kadar

genişletmiştir. Aksaray ve Kayseri, Dânîşmendliler’den tekrar Selçuklulara geçti.

Sultan I. Kılıçarslan Anadolu’da Türk birliğini sağlamak için Çaka Bey’i etkisiz

hale getirdi 415 ve Dânîşmendliler’i tâbiyetine aldı. Selçuklular, Bizans

İmparatorluğu’nu vergiye bağladı. Ancak Papalık tarafından organize edilen Haçlı

Seferleri’nin başlaması Selçuklular’ı olumsuz etkilemiş ve Batı Anadolu Haçlı

saldırısına uğramıştır. Devletin başkenti İznik’ten Konya’ya taşınmıştır. Sultan

Haçlı Ordusunu Ereğli yakınlarında yenilgiye uğrattı. Firdevsî’nin deyimiyle,

Gaziler sultanı Anadolu’yu serteser hâkimiyeti altına almıştır 416. Müellifin

Sultan için “Gâziler Sultanı” ismini kullanması da çok manidardır. Sultan I.

Kılıçarslan’la birlikte Anadolu, büyük oranda Bizans hâkimiyetinden çıkıp,

Selçuklu hâkimiyetine geçmiş, Türkleşme ve İslâmlaşma faaliyetleri hızlanmıştır.

Yazarın söylediği gibi Sultan’ın kabri ise Aksaray’da değil, Silvan’da Kubbetü’s

Sultan türbesindedir.

3-Sultan I. Alâaddin Keykubad (1220-1236)

Oğlu ki Sultân Alâeddin durur

Adl’ü dâd ıssı ve sâhib-din durur

Hem muhibb-el ulemâdır ol

Hem muhibb-el fukârâ ehl-i temyiz

414 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 93.415 Akdes Nimet Kurat, Çaka Bey, Ankara 1966, s. 53; Işın Demirkent, Türkiye SelçukluHükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, Ankara 1996, s. 45; Ali Sevim, a.g.e., s. 434.416 Ali Sevim, a.g.e., s. 434; Ali Sevim –Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, Ankara 1990, s. 86; İbrahimHakkı Konyalı, a.g.e., s. 274; Erdoğan Merçil, Türkiye Selçukluları, Türkler, c. VI, Ankara 2002, s.508; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1980, s. 85-89; MüneccimbaşıAhmed b. Lütfullah, a.g.e. , s. 77.

163

Atası yerine oldu pâdişâh

Geçti taht’a geydi hoş zerrîn külâh

Yedi pâre şehr yaptı ol hümâm

Konya’yı hem yaptırıp kıldı temâm

Lakâbı Hüsrev asıl adı Alî

Pâdişah idi ve hem gerçek Velî

Ol zamanda geldi Hünkâr hazreti

Rûm’a girdi duttu gâyet şöhreti

İsteyenler Âl-i Selçuk’ten haber

Hoş tevârîhlere eylesün nazar

Yine söz cem’in e idelüm şürû

Zikredem sana ne oldiyise vukû

Çün ‘ki Çapni boy Oğuz’dan ayrılur

Doğruluben Rûm mülkine gelür 417.

Firdevsî-i Rûmî, Sultan Alâaddin örneğinde olduğu gibi genellikle tarihsel

olayları kronolojik olarak rivayet etmemiş, elde ettiği bilgileri sistemsiz olarak

kullanmıştır. Eserin bazı bölümlerinde doğru ve yanlış bilgileri birbirine

karıştırmıştır.

Abû’l-Faraç, Alâaddin Keykubad için: “Devrin hükümdarları arasında nev’i

şahsına münhasır bir zât idi, çevik bir adamdı, sağlam kafalı ve temiz varlıklı idi.

Arap hükümdarlarının alışık oldukları birçok kötü alışkanlıklardan ve çirkin

ihtiraslardan münezzeh bir kimse idi. Suçlulara karşı sert davranır ve

hükümlerinde adaleti gözetirdi. Birçok şehirleri ve müstahkem mevkileri

zaptederek saltanatına katmış ve satvetini yaymaya muvaffak olmuştu” 418 diyerek

Firdevsî-i Rûmî’nin Sultanla ilgili yargılarını doğrulamıştır.

I. Alâaddin Keykubad, âdil, âlim bir padişahtı. İlme, irfana değer verir, âlim

ve sanatçıları korurdu. Himaye ettiği çağdaşı düşünürlere örnek olarak

417 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 93-94.418 Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, (Çev. Ö.R. Doğrul), c. II, Ankara1999, s. 536-537.

164

Necmeddîn-i Dâye, Ahmed b. Mahmud-ı Tûsî, Sultânü’l- Ülemâ Bâhaü’d-din-i

Veled, Mevlâna Celâled-dîn-i Rûmî, Sadreddin Konevî verilebilir. Ayrıca sultan,

siyasî başarılarının yanı sıra ülkesinin kültürel yönden de gelişmesine önem

vermiştir. I. Alâaddin Keykubad, bir rivayete göre, İmam Gazalini’nin “Kimya’yı

Saadet’i” ile Nizam’ül-Mülk’ün “Siyaset-nâme”’sini elinden hiç düşürmezdi 419.

Kendisi bizzat ilmî faaliyetlerle ilgilenmiş, ilim ve kültür ile uğraşanları himaye

etmiş, Moğolların önünden kaçan Türkistanlı ve İranlı âlim, şâir ve sanatkârlara

kucak açmıştır. Ekonomik canlılığı sağlamak için, yaptığı seferler ile ticaret

yollarının güvenliğini sağlamış ve bu maksatla birçok yerde yeni kervansaraylar

inşaa ettirmiştir .420

Velâyet-nâme, Alâaddin Keykubad döneminde Hünkâr Hacı Bektâş-ı

Velî’nin Anadolu’ya geldiğini, şöhretinin Rum’u tuttuğunu söylüyor ki,

mübalağalı olmakla birlikte doğruluk payı vardır. Velâyet-nâme’de ayrıca Çepni

Boyu lideri Yunus Mukri (Makri) nin Sultan Alâaddin’le görüşmek için Konya’ya

geldiği ve yurtluk istediği Suluca Karahöyüğ’ün Çepni Boyu’na yurtluk olarak

verildiği kaydı vardır. Hacı Bektâş-ı Velî Suluca Karahöyüğ’e gelince Yunus

Mukri’nin misafiri olmuş ve Sultan Alâaddin’in Çepni Boyu’na tahsis ettiği

topraklarda ikâmet etmiş ve dolaylı olarak Hacı Bektâş-ı Velî Selçuklu Sultanı ile

irtibat kurmuştur. Bu durum Türk devlet ve tarikat geleneğinin iç içe olduğunun

en somut göstergelerinden birisidir 421.

Hünkârın Suluca Karaöyüğ’e geldiği zaman orada oturanların, Oğuzlar’ın

Çepni Boyu’ndan olduğu ve Çepniler’in Hacı Bektâş’a tâbi oldukları bütün

Velâyet-nâme’lerde geçmektedir 422. Hatta buradaki Bektâşî Çelebileri’nin

Çepni’lerden olduğu, Hacı Bektâş-ı Velî’nin en sâdık Müritlerinin Çepni Boyu’na

mensup bulunduğu da belirtilmektedir. Nitekim Kırşehir çevresinde yaşayan

Çepniler, muhtemelen 1240 daki Babaî İsyanı’na da katılmışlardır 423. Zâviye’nin

419 İbn-i Bibi, el-Evâmirü’l – Alâiyye, s. 228.420 Emine Uyumaz, Sultan I. Alaaddin Keykubat Devri ve Türkiye Selçuklu Tarihi, Ankara 2002;Erdoğan Merçil, a.g.e., s.159.421 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 181-182; Bedri Noyan, a.g.e ., s. 22; Ethem Rûhi Fığlalı,Türkiye’de Alevîlik ve Bektâşîlik, Ankara 1996422 Bedri Noyan, a.g.e. , s. 22423 Hanefi Bostan, Anadolu’da Çepni İskânı, Türkler Ansiklopedisi, c.VI, Ankara 2002, s. 299.Alevî –Çepni birlikteliği için bak. Saim Savaş, XVI. Asır da Anadolu’ da Alevîlik, Ankara 2002, s.32.

165

bulunduğu bugünkü Hacı Bektaş Kasabası, eskiden Çepni Türkmen Boyu’nun

kışlağı olan Suluca Karaöyük isimli küçük bir köy bulunmaktaydı 424.

Velâyet-nâme, Selçuklu-Moğol ilişkisinden de söz etmektedir. Yazar

Cengiz Han’ın (Oğullarının) ordusu Tataristan’ı, Deşti Kıpçak’ı ele geçirdi.

Moğollar Bağdat’ın işgalinden sonra Anadolu’yu tehdit eder hale geldiler. Hatta

Moğollar’ın Selçuklular’ı kendilerine tâbi olmaya çağırmaları üzerine Sultan

Alâaddin Keykubad Moğollar’a karşı ciddî önlemler aldı yakın çevresi ile

müşavere etti, Firdevsî’inin deyimiyle “Guş itti serteser ey’zû fünun” danıştıkları

arasında Hacı Bektâş da var idi, “Dir ne dirsiz ne dürür eyü savab nice idelüm ne

virelüm cevab,” diye sorulduğu zaman; “bunlara vermek gerektür hayli yer,

yaylak da vermek gerek yaylayalar, hem kışın kışla gerek kışlayalar” diye cevap

aldı. Bunun üzerine “Aksaray’dan Engürü’den tâ Sivas’a” kadar olan bölge Kilu

Han’a verildi 425.

Târîhi kayıtlarda yukarıdaki görüşmeyi doğrulayacak bir bilgiye rastlanmasa

bile, bu bilgiden Selçuklular’ın Moğollar’a vergi vermeyi kabul ettikleri sonucuna

varılabilir. Üstelik Moğol tehlikesinin halkın hâfızasında bıraktığı derin tesiri

tespit etmek açısından da bu bilgi önemli sayılabilir.

4-Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev (1266-1284)

Kılıçarslan oğlu Keyhüsrev durur

Müştehirdür işbu sözler bellüdür

Saruhan, Aydın, Hamid-ü Germiyan

Menteşe Kâresi Kocacık ey cân

Pâdişâhın bular beyleri idi

Her biri leşker başı baş er idi

Herbirine kodu sultan çok çeri

Herbiri fethetti varduğı yeri

Bilecik Yârhisar’u İznik hemîn

424 A. Yaşar Ocak, Kalenderîler, s. 186.425 Firdevsî-i Rûmî, a.g. e. , s. 161; Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-î Cihan Güşa, (Çev.Mürsel Öztürk) Ankara 1988, s. 148.

166

Bursa kaldı fetholunmadık yakîn 426

Yazarın Selçuklu Tarihi’ne dair verdiği bilgiler bir menâkıb mahiyeti

taşımasına rağmen, bütün içinden doğru bilgiler çıkarılabilmektedir. Selçuklular,

bir bölge fethedildiği zaman fatihlere o bölgeyi yurtluk olarak verir; ama bağımsız

olmalarına müsaade etmezler ve fethedilen yerler Selçuklu Devleti’ne bağlı olarak

idâre edilirdi. Uçlarda kurulan bu beylikler yarı bağımsız olarak hayat sürerlerdi.

Firdevsî’nin deyimiyle “bütün beyler, padişahın beyiydi, her biri padişah

ordusunun komutanıydı. Devlet, askerleriyle, beyleri zaman zaman destekler ve

beyler sınırlarda sürekli fetihlerde bulunurlardı ” 427.

1243 Kösedağ Savaşı’nda Selçuklular Moğollara yenilince, Anadolu’nun

hâkimiyeti Moğollar’a geçti ve Selçuklu Sultanları Mogollar’ın vâlisi durumuna

düştüler. İşgalci Mogollar’ın Türkmenler’i katliama tâbi tutmaları üzerine

Türkmenler, Moğollar’la çetin bir savaşa tutuştular. Bu mücadele esnasında

Türkmen halk daha çok batı bölgelere göç etti ve oraya yerleştiler. Hacı Bektâş-ı

Velî ve Âhi Evren de batıya olan bu göçleri teşvik ettiler. Menâkıb’daki kayda

göre Hacı Bektaş, müritlerini sistemli olarak Batı Anadolu’ya görevli olarak

göndermiştir. Sarı İsmail’i, Şehr-i Tavas Livâ-i Menteşe’ye; Cemal Seyyid’i,

Germiyan’a; Baba Menteşi, Sandıklı’ya ve Barak Baba’yı Bugadiç’te

görevlendirmiştir 428. Sonuçta ülkenin Batı bölümünde Türkmen nüfusu

yoğunlaşmış ve Türk beylikleri güçlenmişlerdir. Selçuklu otoritesi zayıflayınca

beylikler müstakil olmaya başlamışlardır. Böylece Türk tarihinde beylikler

dönemi diye bilinen yeni bir dönem başlamıştır 429.

Selçuklu Sultanlarına bağlı kurulan beylikler bağımsız oldukları dönemde

Batı Anadolu’nun fethi, bölgenin İslâmlaşması, Türkleşmesi ve Türk

denizciliğinin gelişmesine katkıda bulunmuşlar; daha da önemlisi Osmanlı

Devleti’nin kurulmasına imkan ve ortam hazırlamışlardır. Yazarın rivayetine göre

beylikler döneminde Güney Marmara’da fethedilmedik Bilecik, Yarhisar ve İznik

426 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 262.427 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 262.428 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 305-307.429 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XI; Mikail Bayram,TürkiyeSelçukluları Uç Beyi Denizlili Mehmet Bey, Türkler, c.VI, Ankara 2002, s. 296; Salim Koca,Anadolu Türk Beylikleri, Türkler, c. VI, Ankara 2002, s. 703; Fuad Köprülü, Osmanlı Devlet’ininKuruluşu, Ankara 1988, s. 35.

167

kalmıştı. Oraları fethetmek de Osmanlılar’a kısmet olmuştur 430. Anadolu

Beylikleri’nin hükümran olmalarını ise Firdevsî-i Rûmî, şöyle rivayet etmektedir:

Aydınu, Saruhan, Menteşe Hamîd

Pâdişâh oldu yerine ber-mezîd

Hutbe okur adına sikke kazar

Yürür hükmün ider zabt serteser 431.

Selçuklu Devleti’ne bağlı olarak kurulan beylikler, Selçuklu Devleti

egemenlik haklarını kaybedince beyliklerin başında bulunan vâli, komutan ve

melikler bağımsızlıklarını ilân ederek küçük birer devlet haline geldiler. Önce

devlete bağlı beyler iken asker topladı ve fethettikleri yerleri kendi adlarına

yönetmeye başladılar. Hutbe okuyup, para basarak müstakil hükümdarlar haline

geldiler.

5-Anadolu’da Fethedilen Şehirler

Firdevsî-i Rûmî Velâyet-nâme adlı manzum eserinde, Türkiye Selçuklu

Devleti sınırlarına dahil olan şehirlerin hemen tamamından bir vesile ile söz

etmiştir. Böylece Selçuklu Devleti’nin siyasî sınırlarını çizerken, hâkimiyet

alanlarını da göstermiş olmaktadır. Şehirlerin fethini kronolojik olarak aktarmak

yerine daha çok Hacı Bektâş-ı Velî ve Müritlerinden nakillerde bulunurken

Anadolu coğrafyasını tahlil ederek ve fethedilen şehirlerin isimlerini zikretmiştir.

Şimdi adı geçen bu şehirleri ve rivayet ettiği mısraları Selçuklu Devleti’nin

egemenlik alanlarını belirlemek için sıralayalayalım:

Suluca Karayöge var mesken it

Yurt verdik durma var anda git

Geldi Ayntâb’a bilesin sen ey cân

Doğrulup ashâb-ı Kehf’e dek gelür.

Durup andan dahi azm-i Rûm ider

430 Halil İnalcık, Osman Gâzi’nin İznik Kuşatması ve Bafeus Muharebesi, Osmanlı Beyliği,İstanbul 2000, s. 77-100; Mustafa Kafalı, Anadolu’nun Fethi, Türkler, c.VI, Ankara 2002, s. 181-182.431 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 262.

168

Kayseri şehrine doğrulup gider.

Çeküben leşker Çorum’a yettiler

Farsi milkini bi-külli duttular

Aksaray üstünde bil hoş nihâd

Bir dere var Selme dirler ana ad.

Gidevü gide irer Erzincan’a

Anda uğrar can Baba Kilu Han’a

Yürüyüp Erciş’e iriştim hemân

Pes ikincisinde Erciş’i temam

Aksaray’dan Engürü’den tâ Sivâs

Ana irinceye dek tûlu tıraz

Müştehirdür Kırşehrinde bilinür

Kırşehrin’de ol Bektâşi hânedür

Çün gemi Rûm’den yana oldu revân

Kudret ile Samsun’a irdi ey cân

Saruhan Aydın Hamidü Germiyan

Menteşe Karesi Kocacık ey cân

Bilecik Yarhisar’ü İznîk hemîn

Bursa kaldı fetholunmadık yakıyn

Çünki sultan önüne geldi girü

Ol yere sancak Beği oldu girü

Aydınu Saruhan Menteşe Hamîd

Pâdişah oldu yerinde ber-mezîd 432.

Velâyet-nâme’ye göre, Türkiye Selçukluları, Anadolu’da Kuzey’de

Samsun’dan, Güney’de Antep’e, Doğu’da Erciş’ten, Batı’da Aydın’a kadar

Anadolu’nun tamamına yakın bölümüne hakim olmuşlardır.

432 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s.150-366.

169

D-Anadolu’nun Fethine Katılan Türkmen Dervişleri Velâyet-nâme, sadece tarihî olaylar değil; tarihî şahsiyetler hakkında

verdiği bilgiler açısından da tarihe kaynaklık etmektedir. Hacı Bektâş-ı Velî’nin

soyu, Hoca Ahmed Yesevî ile ilişkileri, Horasan’dan, hac yoluyla Anadolu’ya

gelmesi esnasında ve Anadolu’da görüştüğü şahsiyetler hakkında, kayda değer

bilgiler bulunmaktadır. Tarihî şahsiyetler hakkındaki bazı bilgiler düzmece

olmakla birlikte, mevcudiyetleri kabul edilen insanlardır. Hacı Bektâş-ı Velî’den

önce veya sonra yaşamış insanlardan da söz edilmektedir ve verilen bilgiler

doğruya yakındır. Biz bu bölümde daha çok Hünkârın bizzat görüştüğü ya da

görüşme ihtimali olan tarihi ve mânevî şahsiyetler üzerinde duracağız. Tarihî

şahsiyetler derken; daha çok devlet adamları ve ümerâyı, mânevî şahsiyetler

derken de; sûfîler ve tasavvuf erbabını kastediyoruz. Sonuçta hepsinin tarihî

şahsiyetler olduğu da mâlumumuzdur.

Anadolu’da, ülkenin fethi tarihi ile birlikte gelişen ve yeni yurdun dinî,

askerî ve iktisadî hayatında büyük işler gören birçok İslâmî, ticarî ve askerî

kurumlar oluşmuştur. Önemli bir kısmının Anadolu tarikatlarıyla bağlılıkları

olmakla birlikte, bu teşekküller, yeni yurdun XI.-XIII. asırlarda ve daha sonraki

dönemlerde sosyal kuruluş ve gelişim üzerinde, yaptıkları işler ve bıraktıkları

izlerle etkili olmuşlardır 433.

Selçuklular zamanında Anadolu’da etkili olan bu kişilerin, Hacı Bektâş-ı

Velî’nin dost olduğu, müntesipleri veya muhalifleri ayrımını yapmadan, irtibatlı

olduğu şahsiyetlerin bir kısmı hakkında, ilişkilerin boyutları, Velâyet-nâme

içindeki yerleri, tarihî bilgilerle uyuşup uyuşmadığı hakkında kısa

değerlendirmelerde bulunacağız.

a-Hacı Bektâş-ı Velî ve Âhi Evren

Manzum ve mensur Velâyet-nâmede, Âhi Evren’le ilgili rivayetler özetle

şöyledir: Hacı Bektaş Velâyet-nâme’sinde Âhi Evren hakkında “meğer ol vaktin

Kırşehri’nin adı Gülşehrî idi. Dopdolu ma’mur şehr idi. Mescidler, câmi’ler

müftîler, müderrisler, âlimler, kâmillerle ol şehrin içi dopdolu idi. Bunlar içinde

Âhi Evren adında bir er de vardı. Eyle olsa Âhi Evren padişah anda gelüp karar

eylermiydi. Hazret-i Hünkâr (k.s.a.) dahi Karayüğe gelüp karar dutıcak, Âhi

433 N. Sami Banarlı, a.g.e., s. 295.

170

Evren padişah ser-güzeşti velâyet-i âleme meşhur oldu. Tâ kim Denüzlü’den

Konya’ya geldi, Konya’dan Kayseri’ye geldi, Kayseri’den Gülşehri’ne, anda

karar dutup eğlendi ” 434.

Her iki zât birbirleri hakkında yakınlarından bilgi edînîp görüşmek fırsatı

kolluyorlardı. Hz. Hünkâr Kırşehri’ne doğru giderken oradaki hi Evren de Hazreti

görmeye Karahöyüğ’e doğru yola çıkar. Kırşehrin’e yakın bir tepede birbirlerine

rastlarlar, bilişib görüşürler ve yerlerine dönerlerdi.

Bu ilk görüşüp tanışmadan sonra aynı yerde muhabbet için buluştuklarında

Hz. Hünkâr: “Ne olaydı iş bu arada bir pınar olaydı. Dest namaza ve içmeğe

hizmetlenmeye gayet mahalliydi.” deyince Âhi Evren: “N’ola buyurun Hünkârım

der”, Hazreti Hünkâr mübarek eliyle yeri biraz eşer, pırıl pırıl bir pınar akmağa

başlar. Bunun üzerine Âhi Evren: “Erenler şâhı pınar oldu buyurtuğumuz gibi

amma bir gölgelik ağaç dahi olsa ıssı günlerde gölgelik iderdi” der. Bu defa,

Hazreti Hünkâr ona: “N’ola Âhim” der. Âhi Evren’in elinde kavak ağacından bir

âsası varmış, onu toprağa diker. Hemen yeşerüp yapraklanır. O günden sonra

daima bu yerde buluşup sohbet ederler, örnek: Kırşehri’nde Âhi Evren ile oturup

birlikte sohbet ederledi 435. Yukarıdaki metinde geçen ifâdeler, çağdaş olan iki

büyük zatın irtibâtının işaretleridir. Ayrıntılar ve efsaneler menâkıbdan olup tarihî

bilgi olarak kullanılamaz.

Velâyet-nâme’deki bu bilgiler, menkıbevî bir şekilde anlatılmış olsa bile,

tarihî gerçekleri yansıtmaktadır. Âhi Evren, Hacı Bektâş-ı Velî’nin yakın

dostudur. Selçuklular devrinde Kayseri, Konya, Denizli ve Kırşehir’de

bulunmuştur. Hacı Bektâş-ı Velî, Âhi Evren’in kurduğu Âhi evinde kalmıştır. Bu

da Anadolu’da Âhi Teşkilatının kurulduğunun bir göstergesidir. Âhi Evren,

üretken bir yazar, eşine az rastlanan bir halk filozofu, büyük bir fikir ve aksiyon

adamıdır. Âhi Evren, Âhi teşkilatının kurucusu olup, medresede müderrislik

yaparak öğrencileri eğitmiş, sanat erbabını yetiştirerek onların pîri olmuş, Moğol

işgalcilerine karşı direnişin sembolü haline gelmiş, sahipsiz kentlere vâliler tayin

434 Abdülbaki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, vr. 59/a.435 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s.183-184–185-187-188-214-215; Abdülbâkî Gölpınarlı,Vilâyet-nâme, s. 49-53.

171

etmiş, müntesiplerinin şeyhi mertebesine yükselmiştir 436. Esnafı örgütleyip

loncalar ve teşekküller kurmuş, mahfiller oluşturmuş, yeni taliplere, kalfalara ve

ustalara şef bağlamış, peştamal kuşatmış, yeni dükkan ve tezgah açacaklara izin

ve destur vermiştir 437. Kayseri’de sanayi sitesinin kurulmasına öncülük etmiş, eşi

Fatma Bacı’ya “Bâcıyân-ı Rûm” teşkilatını kurdurmuş, Nasirûddin ünvanı ile

Türk İslâm dünyasının Nasreddin Hoca’sı olmuştur 438.

Nâsirü’d-din Âhi Evren’in kurduğu Âhilik, çok boyutlu bir teşekküldür, bir

taraftan fetih ve gaza hamlelerini kolaylaştıran askerî bir yapılanma, öte yandan

şehir ve kasabalarda san’atkarları ve çalışanları kendi kadrosuna ve himayesine

alan ekonomik bir organizasyondur. Bir boyutu da bütün teşkilatlara mensup

kimselerin manevî ihtiyacını karşılayan bir tasavvuf hareketidir.

Âhiliğin hayatla iç içe olması toplumu etkilemiş, kısa sürede örgütlenmesi

sonucu geniş alanlara yayılmıştır. Âhiler Batı Anadolu’da insiyatifi tamamen

ellerine almışlar; bu bölgedeki tasavvufî yapılanmayı kendi kuralları çerçevesinde

gerçekleştirmişlerdir. Bunun sonucu olarak değişik tarikatlara mensup dervişler,

Âhilik anlayışı çerçevesinde üretici olmuşlar, yeni fethedilen toprakları imar

etmişlerdir 439.

Başka bir Velâyet-nâme’de ise; “Tatar muhalifi olup savaşkan idi. Fütüvvet

erbabının serveridir. Bu yüzden şehitlik şerbetini içti. Hünkâr ile müsafahası

keramâtı çokdurur” 440 denilmektedir. Sonuç, Velâyet-nâme’de Âhi Evren’e ait

bilgiler genel çerçevede doğru kabul edilebilir. Âhi Evren, debbağlar mesleğinin

pîridir. Fütüvvet ehlinin ulularındandır. XIII.-XIV.yüzyılda yaşayan Ahî Evren’in,

genç yaşında Hacı Bektaş ile görüşmüş olması mümkündür. Bu görüşme

436 İbn-i Batuta, Seyahat-nâmesinden Seçmeler, (Çev. İ.Parmaksızoğlu), s. 7-61; M. Fuad Köprülü,Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 209-213; Aşıkpaşa-zâde Tarihi, s. 193-195.437 Cevat Hakkı Tarım, Tarihte Kırşehrî-Gülşehrî, İstanbul 1948, s. 58; Neşet Çağatay, ÂhilikNedir?, Ankara 1980, s. 35-86.438 Mîkail Bayram, ihi Evren ve Âhi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991, s. 35, 81, 85; MîkailBayram, Âhî Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, Ankara 1995, s. 16-29; Mîkail Bayram,Nasreddin Hoca ve Ahî Evren, İstanbul 2001; Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 183 -184 –185-187-188-214-215; Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 49-53.439 Yusuf Küçükdağ, Ahîliğin Konya’da Kuruluşu, “Konya’da Düşünce ve Edebiyat”, Konya 2003,s. 41.440 Baki Yaşa Altınok, Hacı Bektaş Velî Hakkında Yazılmış Bir Menakıb-nâme ve Bu Menakıb-nâmede Belirliten Anadolu’daki Alevî Ocakları, “Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi”, S.24,Ankara 2005.

172

nedeniyle belki de uzunca bir menkıbe meydana çıkmıştır. Velâyet-nâme, Âhi

Evren’e ait bir menkıbenin varlığını haber vermiştir. Ayrıntılı bilgi isteyenler için

müracaat etmeleri istenmiştir 441.

b-Hacı Bektâş-ı Velî ve Fatma Bacı (Kadıncık Ana)

Velâyet-nâme’de en çok adı geçen şahsiyetlerden birisi de Fatma Bacı’dır.

Bektâşîler’in Kadıncık Ana dedikleri ve saygı ile andıkları bir hanımdır. Kutlu

Melek ve Fatma Nuriye adıyla da anılmıştır. Fatma Bacı, Hacı Bektâş’ın Rum

diyarına gelişini ilk bilenlerden ve onu selamlayanlardan olup, hatta pîr’in

geldiğini Rum erenlerine müjdeleyen ilk kişidir. Hacı Bektaş Anadolu’ya geldiği

zaman gelin (Fatma Bacı) kaynanasından izin almadan erenlere yemek verir, Hz.

Pîr’in hayır duasını alır, küpteki yağı artar azalmaz ve erenlerden himmet alırdı.

Müellif, Fatma Bacı’yı, Molla İdris’in hanımı olarak göstermiştir:

Monla İdris’in meğer kim ey azîz

Var idi bir hâtunu gâyet temiz

K’ey ulu zâde idi aslı şerîf

Pâk-i mısmıl idi gayette afir

Adı hem Fâtıma idi müştehîr

Ba’zısı Fâtımâ Bacı da diyir 442.

Fatma Bacı, Molla İdris’e rüyasını anlatır, o da yorumunda “senden bir

çocuk olacak ve o çocuğu evliyalar kabul edecek” müjdesini verir ki, o zamana

kadar İdris Hoca ve Fatma Hatun’un çocuğu yok idi.

Hacı Bektâş-ı Velî’nin kalacak yeri yoktu ve mescitte sabahlıyordu. Fatma

Bacı, evini pîr’le müşerref kıldı ve evi çilehane oldu. Bu durumdan komşular

rahatsız oldu, dedikodu yaptılar. Hatta Nureddin Hoca (Caca)’ya şikayet ettiler.

Nureddin Hoca Hz. Pîr’i bölgeyi terk etmeye zorladı ve Pîr’i tehdit etti. Hünkâr

Suluca Karahöyük’te mesken kılınca, Molla İdris ve Fatma Bacı Hünkâr’a bir

misafirhâne bünyâd itdi, gelenleri konuklayıp onlara hizmetlerde bulundu. İzzet

ve ikram ettiler. Hz. Pîr’in himmetleriyle yiyecekleri doldu taştı.

441 Abdulbâki Gölpınarlı, a.g.e., vr. 49-53-70/a -89b.442 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 96.

173

Fatma Bacı varını yoğunu erenlere harcadı, o kadar yoksul düştü ki sadece

eğninde bir gömleği kalmış idi, onu da Sarı İsmail’e sattırarak misafirlere ikramda

bulundu. Kendisi de çıplak kaldığı için tandıra gizlendi. Her şeyini erenlere

bağışlayınca hayatının kalan bölümünü ancak Hz. Pîr’in himmet ve inayetiyle

tamamlayabildi.

Hünkâr, Fatma Bacı’ya “Gele üç oğlanımız senden didi / Nesl-i zürriyet ola

andan didi / İsmimizle adayalar adını / Yapusınun berk ki ide bünyâdını”

müjdesinden sonra Fatma Bacı hamile kalır, Hünkâr’dan nefes oğlu olur, adını

Habîb koyarlar. İkinci çocuğun adı Hızır Lâle, üçüncüsünün adı ise Mahmud

konuldu. Fatma Bacı’nın üç oğlundan sadece Hızır Lâle yaşadı ve soyu onunla

devam etti 443.

Buraya kadar olan bölümde, Velâyet-nâme’den Fatma Bacı ile ilgili

bölümleri aktardık. Şimdi bu bilgilerin doğruluğunu, gerçekliğini tespit etmeye

çalışalım. Aşıkpaşa-zâde Tevârîh-i Âl-i Osman adlı eserinde ilk defa Bâcıyân-ı

Rûm yani Anadolu Bacıların’dan söz etmişti. Anadolu Bacıları (Fatma Hatun

)için “Hacı Bektaş Hazreti bunların içinde Anadolu Bacıları’nı seçti ki ona Hatun

Ana derlerdi. Geldi onu kız edindi. Gizli bilgi ve kerametlerini ona gösterdi,

teslim etti. Sonra oradan Allah’ın rahmetine vardı. Hacı Bektaş nesi varsa Hatun

Ana’ya emanet etti. Hatun Ana’nın dostu idi. Hatun Ana Hacı Bektaş üzerine

mezar yaptı” 444 demiştir. Aşıkpaşa-zâde’nin Bâcıyân-ı Rûm hakkındaki bu

rivayet uzun süre tarihçiler tarafından doğrulanamamıştır. Hacı Bektaş Menâkıb-

nâme’sinde Fatma Bacı, Fatma Ana, Kadıncık Ana ve Kadıncık olarak adından

sıkça söz edilmekte ve Aşıkpaşa-zâde’yi destekleyen ciddî kanıtlar

bulunmaktadır. Ancak, Menâkıb-nâme’deki rivayetler de doğru kabul edilse bile,

şüphesiz Fatma Bacı’nın hayatını aydınlatacak düzeyde değildir. Velâyet-nâme

içinde Fatma Bacı’yı test edecek müstakil tek çalışma şimdilik Fatma Bacı ve

Bacıyân-ı Rûm adlı eserdir 445.

Mikail Bayram’a göre, Fatma Bacı, Şeyh Evhadü'dîn-i Hâmid el-

Kirmânî’nin kızı ve Âhi Evren’in eşidir. Fatma Bacı, Ereğli’den Suluca

443 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s. 236-240-241.444 Aşıkpaşa-zâde Tarihi, s. 195-196; İ. Melikoff, yukarıda Aşıkpaşa-zâde’den rivayet edilenbilgilerin yorumunda Hatun Ana’yı Bektâşîliğin kurucuları arasında göstermiştir.445 Mîkail Bayram, Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rûm, (Anadolu Bacıları Teşkilatı), Konya 1994, s.11-32.

174

Karahöyüğ’e gelip yerleşmiş ve burada Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî ile irtibat

kurmuştur. Velâyet-nâme’de menâkıb şeklinde Fatma Bacı’ya dair rivayet edilen

bilgiler önemli oranda Bâcıyân-ı Rûm’un kurucusu Fatma Bacı’ya aittir. Bacılar

teşkilatı, Âhî Teşkilatının yan kuruluşudur. Şeyh Evhadü’d’dîn-i Kirmânî ve Âhi

Evren’in bilgi ve katkılarıyla kurulmuştur. Bacıyân-ı Rûm teşkilatı, Selçuklular ve

Türk toplumu için çok önemlidir. Bacılar teşkilatı, Âhiler’in de merkezi olan

Kayseri’de kurulmuş ve buradan Anadolu’nun diğer kasaba ve şehirlerine

yayılmıştır. Bâcıyân-ı Rum, Moğol işgaline karşı Kayseri, Kırşehir ve Aksaray’da

şiddetle direnmişlerdir. Müslüman Türk kadınları, Bacıyân-ı Rûm saflarına

katılarak, sosyal hayatta etkin olup, değişik iş ve meslekler edinmişlerdir. Bacılar,

askerî faaliyetlerde bulunmuşlar, misafirleri ağırlamışlar, dinî ve tasavvufî alanda

faaliyetler yapmışlardır 446.

Menâkıb-nâme’de Fatma Bacı’ya olağanüstü bir rol verilmiştir. Fatma

Bacı, bütün erenlerin duymadığını duymuştur. O vakit kız olduğu halde, erenler

meclisinde, onların yemeklerini pişirmiştir. Erenler meydanına ve muhabbetine

kadını da erenlerle beraber olan Bektâşilikteki ileri görüşün, fikir hürriyetinin

nüvesini taşımıştır. Fatma Bacı hikayesi okununca sûfîlerin dediği gibi “kadın

vardır rical mertebesinde, er vardır nâkıslık payesinde” kanaati oluşmaktadır 447.

Sonuç olarak, Vêlâyet-nâme’de adı geçen Fatma Bacı, tarihî bir şahsiyettir.

Aile hayatına ilişkin bilgiler menâkıbdandır. Hacı Bektâş-ı Velî ile münasebeti

mümkündür. Âhiler’in ve Bacılar’ın Anadolu’da çok yaygın olmaları, Velâyet-

nâme’de çok yoğun olarak yer almalarının da sebebi olmalıdır.

c-Hacı Bektâş-ı Velî ve Hoca Ahmed Yesevî

Türk-İslâm dünyasının mânevî mîmârı, Türkistan’ın fâtihi ve Anadolu

evliyasının öncüsü Hoca Ahmed Yesevî’ye, Menâkıb-nâme’nin giriş bölümünde

geniş bir yer ayrılmıştır. Bugüne kadar Hoca Ahmed Yesevî ve Yesevîlik üzerine

446 Mikail Bayram, a.g.e. , s. 11-61; Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda KolonizatörTürk Dervişleri, Vakıflar Dergisi, c. II, Ankara 1974, s. 302.447 Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e, s, XVIII.448 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavıflar, Ankara 2003; Hoca Ahmet Yesevî,Divân-ı Hikmet (Haz. H. Bice), Ankara 1993.449 Abdülbâki Gölpınarlı, Melâmilik ve Melâmiler, İstanbul 1931, s. 167; Mustafa Kara, HocaAhmed-i Yesevî’nin eserlerini sıralarken “ Menâkıb-ı Ahmed-i Yesevî ‘yi , Menâkıb-ı HacıBektâş-ı Velî den öğreniyoruz” diyerek Firdevsî’nin eseri kullanıldığını ifade etmektedir.Yeseviyyenin Temel kitabı,“Cevâhirü’l-Ebrar Min Emvacil – Bihar, Ahmed-i Yesevi” İstanbul1996, s. 253; Abdurrahman Güzel ise Ahmed-i Yesevî’nin Fakr–nâmesi ile Hacı Bektâş-ı Velî’nin

175

kayda değer çalışmalar yapılmıştır 448. Ancak Abdülbâki Gölpınarlı’nın

Yesevîlikle ilgili bir tespiti ve iddiası halen doğrulanamamıştır. Gölpınarlı’ya

göre, Hoca Ahmed Yesevî’ adına yazılmış “Menâkıb-ı Hoca Ahmed Yesevî”

adıyla bir menâkıb-nâme vardı ve bu menâkıb-nâme Firdevsî-i Rûmî tarafından

Hacı Bektaş Velâyet-nâme’sinde kullanıldı ama Firdevsî kaynak göstermedi,

Velâyet-nâme’nin ne kadarının Hoca Ahmed Yesevî’ye ait olduğu tespit

edilemedi 449. Gölpınarlı’nın bu tespiti gerçekten ciddi bir iddiadır ve isbatı da bir

o kadar zordur. Bu konuya açıklık getirebilmek için Velâyet-nâme içinde Hoca

Ahmed Yesevî’nin yerini bulmak, bu iddiaya dayanak aramak için Menâkıb-

nâme’yi dikkatlice tahlil ettik. Önce Velâyet-nâme’den Hoca Ahmed Yesevî ile

ilgili bölümlerin bir kısmını aktaralım, sonra tahlil ve tenkidine geçelim. Hacı

Bektaş’ın talim ve terbiyesi için bir mürebbi aranırken:

Bir kemâl içinde ol kâmil ola

Tâ ki Bektâş’a ol ulûm tâlim kıla

Didiler kim bunda vardır bir azîz

Müttakıdir hem dahî ehl-i temyîz

Hoca Ahmed Yesevî’nin ki bu er

Halifesi dürür azîz mû’teber

Hoca Ahmed Yesevî tanıtılırken:

Külli nasîbin alurdun der imâm

Şöyledür nakl-i kemâliyle temâm

Geldi Türkistân’a ol sâhibi kabûl

Hoca Ahmed Yesevî’den mücâz

Olubanı tuttu Horasân’a baz

Zikredersevüz olur tatvîl kelâm

Şeyh Lokmân’ın Velâyetin temâm

Naklidür kümmel haber verdi bize

Mâkâlatını mukayese ederek arsındaki benzerliklere işaret etmiş ve eserler arasındaki devamlılığadikkat çekmiştir. Aynı eser, s.335.

176

Sem’ini tut tâ haber virem size

Arz-ı Türkistan’da vardı bir ulû

Bir vilâyet ıssı bir er baht’lu

Hoca Ahmed Yesevî idi adı

Kim Muhammed Hanefi nesli idi

Vardı Türkistanda bir şehr-i acîb

Şehr-i Yesi derler idi ey lebîb

Ol kerâmet menba’ı ehli temyiz

Bir Velâyet-nâme desem mu’teber

Bir Velâyet-nâme takrîr eyleyem

Guşü hûşu bana dut ki söyleyem

Ey muhibb olup kılan ere sevi

Dinle n’etti Hoca Ahmed Yesevî

Bu Velâyet-nâme’de oldu beyân

Ver salâvât Ahmed’e zâhir-u nihân 450 denmiştir.

Yukarıdaki rivayetler, genel bir değerlendirmeye tâbi tutulduğunda, başka

bir kaynaktan alındığı intibaını vermektedir. Özellikle Hoca Ahmed Yesevî’nin

halef ve selefleri, Türkistan, Horasan ve Bedehşan ile ilgili bölümler anlatılırken

yardımcı bir kaynak kullanmadan Firdevsî’nin bu kadar bilgiyi temin etmesi ve

yazması mümkün görünmemektedir.

Eserin 19. sayfasındaki “zikredersek uzun olur” ifadesi daha fazla bildiğim

var; ama özet olarak aktarıyorum anlamına gelir. Sayfa 25’te bilgilerin kendisine

nakledildiği ifadesi, sayfa 29’daki, bir Velâyet-nâme desem muteber, bir Velâyet-

nâme tasvir eyleyem, cümleleri de bir başka yerden alındığı intibaını vermektedir.

Velâyet-nâme tahlil edildiği zaman görülür ki Firdevsî-i Rûmî bu bilgileri

kendisinden önceki bir kaynağı kullanarak toplamıştır. Doksan dokuz bin

Türkistan evliyasının Pîr-i Hace Ahmed-î Yesevî diye anılan, Ahmed Yesevî’nin

kim olduğu, Türkistan’daki kerametleri anlatılmakta, Kutbeddin Haydar’ın onun

450 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 15-18-25-29-41.

177

oğlu olduğu belirtilmekte ve Bedehşan denilen kafir diyarındaki cenklerden

bahsedilmektedir.

Velâyet-nâme’de Hoca Ahmed Yesevî Menâkıb’ının kullanımı konusunda

daha gerçekçi açıklamayı ise, Fuad Köprülü yapmıştır. Köprülü’ye göre; Hacı

Bektaş Menâkıb’ını derleyenler, Hoca Ahmed Yesevî Menâkıbı’nı karıştırarak

yazmışlardır. Şöyle ki: Hoca Ahmed Yesevî’nin hâlifeleri ve menâkıbları Türk–

İslâm dünyasına yayılmıştı. Yesevî dervişler tarafından oluşturulan, başta

Cevâhirü’l-Ebrar olmak üzere Hoca Ahmed Yesevî hakkında çok sayıda menâkıb

oluşmuş ve bu menâkıblar yazıya geçmemişti. Yüce Pîr etrafında oluşan

menâkıblar; Müritler, tüccarlar, seyyahlar ve en son da Cengiz istilasıyla

Anadolu’da halk arasında yayılmıştı. Bektâşîler, halk arasında esasen mevcut olan

an’aneleri alarak, arasına Hacı Bektâş-ı Velî’yi de yerleştirdiler ve böylece hem

Yesevî ve Bektâşî menâkıbları bütünleşti hem de Hacı Bektaş-ı Velî, Hoca

Ahmed Yesevî ile irtibatlandırılarak şeyh-mürit irtibatı sağlanmış oldu. Zaten

Yesevî - Bektâşî menâkıblarının yazıya geçişleri de eş zamanlı olmuştur 451.

Sonuç olarak, Firdevsî-i Rûmî, bir şekilde Hoca Ahmed Yesevî’nin

“Menâkıb-ı Hâce Ahmed-i Yesevî” adlı eserini kaynak olarak kullanmış; ancak bu

eserin isminden söz etmemiştir. Velâyet-nâme içinde kayıtsız olarak kullanılmış

bile olsa bu güzîde eser bir nevi koruma altına alınmıştır. Ancak menâkıbın ne

kadarının Menâkıb-ı Hace Ahmed-i Yesevî Menkıbesi’ne ait olduğunu belirlemek

mümkün değildir. Bu güzide eser, Türk tarihinin erken dönemleri için kaynak

olarak kullanılabilecek mahiyette olup, hâlâ tahlil ve tenkide muhtaçtır.

d-Hacı Bektâş-ı Velî ve Resul Baba (Baba Resul )

Velâyet-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî de geçen önemli isimlerden

birisi de, Resul Baba’dır. Resul Baba’yı Önce Velâyet-nâme’de geçen şekliyle

aktaralım. Hacı Bektaş’ın halifeleri anlatılırken Sarı İsmail’den sonra;

Hem Resûl Baba durür biri ey azîz Ululardan idi ashâb-ı temyîz 452.

“Reften Baba Resûl der-kişver-i Beşkarış ve Velâyet-nümûden ey,” diye

başlayan bölümde:

451 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 2003, s. 76; Hasibe Mazıoğlu,Ahmed Yesevî’nin Anadolu’ya Attığı Ateşli Eğsi, Yesevilik Bilgisi, Ankara 200, s. 456-461.452 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 134.

178

Bir ulu halîfe hem Baba Resûl

Ol Vilâyet ehl-i ol sâhibi-kabûl

Hünkâra hizmet dâim kalmış idi

Erlik içine nasîbin almış idi

Nazarın da otururken Hünkârın

Geçti fikrinden bu resme ol erün

Ey aceb ben bendesîne evliyâ

Nereyi aceb bize emreyleye..... diye Baba Resul düşünürken, Hünkâra

mâlum oldu, Beşkarış demekte maruf yani Altıntaş civarına Resul Baba’yı

kondurdu 453.

Resul Baba o havalide kendisini Hacı Bektaş’ın halifesi olarak takdim etti,

bu yeri o er bana yurt verdi, burayı bana mahal gördü;

İmdi hak dîn bil Muhammed dînidür

Makbul âyin bil onun âyînidir.

Ben sizi ol dîne da’vet iderem

Yolum oldur ben o yola giderem

diyerek, Baba Resul Beşkarış halkını İslâm’a davet etti, kerametler gösterdi, onlar

da müslüman olup, ehl-i îman arasına katıldılar. Sıdk ile Şeyh’e sâdık kaldılar.

Kuru Gölcük’e yakın bir yerde Hisarcık’ı mekan tutup makam yaptılar, latif bir

âsitâne şeklinde tekke inşa ettiler. Orası fakirlere mesken oldu. Sonra kiliseleri

yıktı, zâviye yaptı, sonra da dervişleri topladı. Hayatını orada geçirdi. Âhirü’l-

emr Beşkarış da fevt oldu, merkadi dahi oradadır.

Mensur Velâyet-nâme’de ise, Resul Baba Hünkâr’ın Ferraşı ve 360

halifesinden birisi olarak gösterilmiş ve Altıntaş bölgesi Seyyid Cemal Sultan’a

yurtluk olarak verilmiştir 454.

Firdevsî-i Rûmî, bu bilgileri nereden aldı bilmiyoruz; ama verdiği bilgiler

ana hatlarıyla yanlıştır. Doğrusu, Baba Resul (Baba İlyas) Hacı Bektâş-ı Velî’nin

453 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 334.454 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 36.

179

halifesi değil, şeyhidir 455. Bu rivayetlerden çıkarılabilecek sonuçlar ise şöyle

sıralanabilir:

Anadolu’nun İslâmlaşması ve Türkleşmesinde sûfîlerin önemli rolleri

olmuştur. Şeyhler etrafında toplanan halife ve Müritân zaman içinde Anadolu’ya

dağılarak irşad görevlerini yerine getirmişlerdir.

Baba Resul ile Hacı Bektâş-ı Velî arasında kuvvetli bir irtibat mevcuttur.

Her ne kadar burada tersi söylenmişse de aynı camia içinde yer almaktadırlar.

Hacı Bektâş-ı Velî, Baba İlyas Horasânî’ye intisap etmiş ve onun halifesi olarak

bulunmuştur 456.

Müellif, Baba Resul’ü de Menâkıb-nâme içine dahil ederek yıllarca halk

arasında yaşamış ve yayılmış bir bilgiyi ve geleneği kayıt altına almıştır. Bir

şekilde Hünkâr’ı, Babâî geleneği ile irtibatlandırmış ya da var olan irtibatı ifşa

etmiştir.

e Hacı Bektâş-ı Velî ve Muhlis Paşa

Firdevsî-i Rûmî, Selçuklu Sultanları’nı sıralarken Sultan Gıyâseddin için;

Keykubâd adı ile meşhûrdur

Bil tevârîh’de bu söz mestûrdur

Ölicek aldı yerin Muhlis Paşa

Kalmadı nesli bak imdi bu işe 457.

diyerek, Selçuklu Sultanlar’ı arasına Muhlis Paşa’yı da ilave etmiştir. Muhlis Paşa

kimdir ve neden Firdevsî-i Rûmî, tarafından Selçuklu Sultanlar’ı arasında

zikredilmiştir?

Selçuklu kaynaklarında Muhlis Paşa hakkında kayda değer bilgiler çok

azdır. Yalnızca Şikarî, “Baba İlyas kati ulu şeyh idi. Nureddin Sofu uzletten sonra

yerine oğlu Karaman geçti.” diyerek Babâiler ve Karaman Oğulları arasındaki

irtibatı kurmuştur 458. Osmanlı tarihçilerinden Aşıkpaşa-zâde ise, “Muhlis Paşa’yı

455 İrene Melikoff, İlk Osmanlıların Toplumsal Kökeni, (Çev. Gülçağalı-İsmail Yerem) OsmanlıBeyliği, İstanbul 1997, s. 152-155; Ahmed Eflâkî, Menâkıb-ül Ârifin, (Çev. T. Yazıcı) İstanbul1995, c I, s. 381, Aşıkpaşa-zâde Tarihi, s. 195.456 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 36.457 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 280.458 Şikârî, Karamaoğulları Tarihi, (Haz. M.Mesut Koman), Konya 1946, s. 15-16.

180

(Baba Muhlis) Osman Bey döneminde yaşayan bir derviş olarak zikretmiştir ” 459.

Oruç Bey, “Babâilerden Muhlis Paşa bir sebeple padişah oldu. Babaâileri

kıranlardan intikam alıp o askerden kim varsa hep kılıçtan geçirdi. Kırk gün

beylik etti. Bazıları altı ay beylik etti.” 460 tespitini yapmıştır.

Menâkıbü’l-Kudsiye’de Elvan Çelebi, büyük dedesini menkıbevî bir

şekilde de olsa anlatarak tarihî kişiliğine ışık tutmuştur. Elvan Çelebi’ye göre;

Muhlis Paşa, Baba İlyas Horâsânî (Baba Resul)’nin beş oğlundan en küçüğüdür.

1240 ta Babâiler İsyanı’nda, Muhlis Paşa henüz beşikte bir çocuktur. Çarpışmalar

sırasında Çat köyündeki zâviye ateşe verilmiş, o esnada içeride beşikte yatmakta

olan Muhlis Paşa, müritlerden Şerefüddin namında biri tarafından kurtarılmıştır.

Köre Kadı ile arası iyi olan bu zat, kimliğini bildirmeden çocuğu Köre Kadı’nın

evine yerleştirmiştir. Muhlis Paşa gerçek hüviyyeti bilinmeden yedi yaşına kadar

burada yetişmiştir. Sonra Muhlis Paşa Mısır’a kaçırılmış ve orada on dört yıl

kalmıştır. Babasının intikamını almak için Anadolu’ya dönmüş; ancak Selçuklu

Sultanlığı tarafından hapsedilerek cezalandırılmıştır. Konya’da hanedanın taht

kavgalarından yararlanan Muhlis Paşa, 1273’te Konya tahtını ele geçirmiş ve

sultanın sarayına yerleşmiştir. Altı ay hükümdarlık yaptıktan sonra, şehri terk

ederek Kırşehir’e yerleşmiş, hayli müddet Kırşehir’de zâviyesinde yaşamış ve

burada vefat etmiştir 461.

Tarihî kaynaklar yukarıdaki rivayetleri tartışmalı bir hale getiriyorsa da,

tartışılamayacak nokta Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’sine Muhlis Paşa’yı bir

satırla da olsa kayda almasıdır. Selçuklu kaynakları mühâlif, kısmen de olsa

iktidar olmuş Muhlis Paşa’dan az söz etmektedirler. Bu durum normal

karşılanabilir. Ama Firdevsî-i Rûmî’nin Muhlis Paşa’yı Selçuklu pâyitaht’ına

oturtması, muhtemelen halk arasında yaygın bir düşünceyi yazıya geçirmesiyle

açıklanabilir. Yazar, Muhlis Paşa’nın nesli kalmadı derken de yanılmıştır. Çünkü,

Aşıkpaşa-zâde tarihinde, kendisinden başlamak üzere Baba İlyas’a kadar

dedelerini sayarak Muhlis Paşa’nın soyunun devamına tanıklık etmiştir 462.

459 Aşıkpaş-zâde Tarihi, s. 193.460 Oruç b. Adil, Oruç Bey Tarihi, s. 28; Yusuf Küçükdağ, a.g.m. s.193-194.461 Elvan Çelebi, a.g.e., s. LIV-LV.462 Aşıkpaş-zâde Tarihi, s. 193.

181

f-Hacı Bektâş-ı Velî ve Barak Baba

Velâyet-nâme’de adı geçen şahsiyetlerden biri de, Barak Baba’dır. Önce

menâkıb-nâmeden Barak Baba ile ilgili rivayetleri aktaralım, sonra tahliline

geçelim:

Bir Halîfe bilki Barak Babadur

Erdür ol adı bil anâ mertebedür

Bâis oldur eyle âd olmasına

İşbu lâfza Er’en gelmesine

Hazret-i Hünkâr-ı Şâh-ı Evliyâ

Tâcidâr-ı asfiyâ-vü etkıyâ

Hoş Barak’sun Barakkımsun Barakım

Bais oldur bil nasîbüm bil benüm

Andan âna geldi hâlet-i garîb

Rütbet-ü erlik anâ oldı nasîb

Sonra ânâ çâr alâmet virdiler

Buğadıç yerine anı gönderdiler

Şimdi ‘ahibbâsı anun saç getürür

Böyl erenler söze te’vîl getürür

Kim Barak kıllu olur hem biz dahî

Götürürüz saç bu durur söz dahi 463.

Ünlü Türk şeyhi Barak Baba’dan, Elvan Çelebi de söz etmektedir:

Muhibi mümkiri Seçerse Barak

Tân değül bunda hem Seçerdi burak

Nâgehan çıktı sûfi vü ashab

Ol Baraklar ne kıldılar deryâb 464.

463 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 346-347.464 Elvan Çelebi, a.g.e. , s. 22-25.

182

Mensur Velâyet-nâme’de ise Hacı Bektaş-ı Velî, Saru İsmail’e vasiyetini

yaparken, “ne kadar Mürit, muhib varsa dâvet et, onları topla, öğüt ver

ağlamasınlar. Bir halifem de (Barak Baba’dır) gerçek bir erdir. Ona da söyleyin,

Karesi’ye varsın, Balıkesrî’ye gidip orasını yurt edinsin.” 465 denilmektedir.

Adı geçen üç temel eserde de Barak Baba’dan söz edilerek, Hacı Bektaş

halifesi olduğu vurgulanırken, Türkmen şeyhinden övgüyle söz edilmektedir.

Barak Baba üzerinde yapılan çalışmalar, Barak Baba’nın Horasan

erenlerinden olup, gayri sünnî düşünceler taşıdığı, Türkmen câmiada geniş taraftar

topladığı rivayet edilmektedir 466. Firdevsî-i Rûmî’nin eserleri tanıtılırken “Barak

Baba Risalesi” şerhi münasebetiyle gereken açıklamalar yapılmıştı. Burada

yalnızca yazarın Barak Baba hakkındaki rivayetleri tahlil ve tenkit edilecektir.

Barak Baba, Babaî hareketi mensuplarının ikinci kuşağına mensup

Kalenderî, daha doğrusu Haydarî şeyhidir. Sarı Saltık mürüdidir Barak (köpek)

lakabını Sarı Saltık takmıştır. Yazar, Barak Baba’nın, Hacı Bektaş ile görüştüğünü

söylemişse de tarihsel olarak böyle bir olayın olması mümkün değildir. Aralarında

şeyh-mürit ilişkisi yoktur. Barak Baba ile Hacı Bektaş-ı Velî ikisi de Kalenderî-

Haydarî câmiaya mensupturlar,467 belki de yazar bu nedenle iki önemli şeyhi bir

araya getirmiştir.

Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’de Barak Baba için “Hoş Baraksun

Barakkımsın, Barakım” ifadelerinin Saru Saltuk Menâkıb’ında da yer alması

mânidardır. Ayrıca kendisine dört âlametin verilmesi Buğadiç’e (mensur Velâyet-

nâme karesi idi) gönderilmesi, tarihen vâki değildir. Ancak Barak Baba için

“Kıllu olur.” ifadesi Heteredoks Türkmen şeyhi için kullanılan genel bir

tanımlamadır ve doğrudur.

Yazar Velâyet-nâme adlı eserine Barak Baba hikayesini almakla

yetinmemiş, aynı zamanda Barak Baba Risâlesi’ni tercüme ve şerh etmiştir. Hem

Firdevsî’nin Velâyet-nâme’de Barak Baba’dan söz etmesi, hem de eserin şerhini

kendi adına tercüme etmesi, Türk tarihçiliği ve Firdevsî-i Rûmî için bir farklılık

ve güzellik sayılmalıdır.

465 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 88.466 İ Melikoff, a. g. e. , s. 151-152; A. Yaşar Ocak, Osmanlı Beyliği Topraklarındaki Sûfî Çevrelerve Abdalân-ı Rum Sorunu (1300-1389), İstanbul 1997, s. 159-161.467 A. Yaşar Ocak, Kalenderîler, s. 65-68; Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 41-44.

183

g-Hacı Bektâş-ı-Velî ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî

Velayet-nâme’de, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hakkında şu bilgiler yer

almaktadır: “Bir gün Sarı İsmail, Hünkârın huzuruna gelip el kavuşturdu. Hünkâr,

şöyle dedi: Sarı İsmail, sizin için sucağız ılıttım, lütfedip gelseniz dedi. Hünkâr,

şimdi onun vakti değil dedi, tez Konya’ya, Molla Celâleddin’nin huzuruna git,

onlarda bir kitabımız var, onu al gel.”dedi.

Sarı İsmail hemen yola düştü, Konya’ya yaklaşınca gördü ki Molla

Celâleddin çıkageldi. Birbirleriyle niyazlaşıp görüştüler. “Sarı İsmail bir gün su

ılıtmıştım, mübarek arkanızın kirciğinizi arıtsam dedim; Şimdi onun vakti değil,

Molla Celâleddin’de bir kitabımız var, Konya’ya git onu al gel dedi, ben de yola

düştüm geldim mübarek yüzünüzü görüp şeref buldum.” dedi.

Molla Celâleddin bu sözleri duyunca dedi ki: “Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî

katına, her gün yedi deniz, sekiz ırmak uğrar. Onların suya girmeye ne ihtiyaçları

var ki” böyle dedin erenler. Sarı İsmail bu sözü duyduktan sonra efendim dedi,

kitabı verin de gideyim. Molla, kitaptan maksat, bu anlattığımız öğüttü dedi,

bunun üzerine Sarı İsmail, vedalaşıp geri döndü .

Mevlânâ, Molla Hünkâr’a bir nâme yazub elçi ile Hazreti Hünkâr Hacı

Bektâş-ı Velî’ye irsal eyledi “yolladı”. Gelip vusul buldukta muhabbet-namesin

okuyup mefhumu malum oldukta: “Bizlere bir Dede Sultan irsal buyursanız bizi

irşad ede” deyu tahrir eylemiş. Ol vakit hazreti Hünkâr çile dağında ibadet ve

taatle meşgul idi ve otuz altı bin evliya yanında mevcut idi 468.

Menâkıbü’l Ârîfin’de, Mevlânâ’nın Hacı Bektâş-ı Velî’den haberli

olduğuna dair bir rivayet vardır. “Bir gün Mevlânâ’nın huzurundayken Hacı

Bektaş’tan söz açılmış, Nureddin Caca demiştir ki: “Bir gün yanına vardım,

Şeriate uygun hareket etmediği için namaz kılmanın gerekli olduğundan

bahsettim. Git su getir de abdest alayım dedi. Testiyi elimle çeşmeden doldurdum.

Dök dedi, döktüm, bir de baktım ki su kan olmuş.” Bu sözleri duyan Mevlânâ,

“keşke demişti, kanı su yapsaydı; temiz suyu pis bir hale getirmek, pek de öyle

büyük bir hüner değil” 469. “Mürşid ona derler ki senin şarabını bal yapsın,

müşkülünü halletsin, bakır haline gelmiş gönlünü ayarı tam altın haline getirsin.

468 Bedri Noyan, a.g. e. s. 73.469 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 29-539-540.

184

Hem de bu keramette israfın son derecesi var. İsrafta ileri gidenlerse şeytanların

kardeşleridir” 470.

Meşreb bakımından Mevlânâ’ya tamamıyla zıt olan Hacı Bektaş, Baba

İshak adlı bir dervişini Mevlânâ’ya yollamış ve “hakikati bulduysan aleme

saldığın bu gürültü nedir? bulmadıysan ne diye aramızdasın”? diye haber

göndermişti. Baba İshak geldiği sırada Mevlânâ sema esnasında “dostu

görmediysen ne diye aramızdasın, sevgiliye ulaştıysan niçin çalıp çağırmazsın?’’

beytiyle gazeli söylemiş, derviş de soruyu sormadan geri dönmüştür 471.

Mevlânâ, Harizm’in tanınmış âlim ve sûfîlerinden olan Sultanü’l- Ulemâ

Bahaeddin Veled’in oğlu olup, M.1207 de Belh’te doğmuştur. Babasıyla birlikte

uzun bir yolculuktan sonra Anadolu’ya gelmiş ve Alaaddin Keykubad’ın teklif ve

ısrarıyla Konya’ya yerleşmiştir. XIII. yüzyıl Anadolu’sunun hatta İslâm

dünyasının en büyük tasavvuf şâiri ve İslâm düşünürüdür. Coşkun bir aşk ve

yüksek bir ilhamla yazdığı eserleri bütün dünyayı etkilemiştir. Anadolu

Selçukluları döneminde, Konya’da yaşayan Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî ile

Suluca Karayük’te yaşayan Hacı Bektâş-ı Velî arasında doğrudan temas

olmamıştır. İki ulu şeyhin meşrebi, kültürleri ve siyasî eğilimleri de farklıdır, belki

de temas kurmalarına manidir 472.

Hacı Bektaş-ı Velî ve Mevlâna Celâleddin temsilcileri aracılığı ile

görüşmüşlerdir. Menâkıb-nâme’lerdeki rivayetler, tarihî kaynaklara uymaktadır ve

doğrudur. Bu iki büyük insan çağdaştır 473.

h-Hacı Bektâş-ı Velî ve Yunus Emre

Hacı Bektâş-ı Velî Menâkıbı’nda Yunus Emre hakkında şu bilgiler

kaydedilmiştir: “Hacı Bektaş’ın şöhreti her yana yayıldı, her taraftan Mürit, muhip

gelmeye başladı. Semalar, sefalar sürdürülüyordu, meclisler kuruluyordu.

Yoksullar geliyorlar, zengin oluyorlar, murad almak dileyenler, başvuruyorlar,

muradlarına eriyorlardı.

470 Abdülbâkî Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin Hayatı, Eserleri, Felsefesi, İstanbul 1999, s. 238.471 Ahmed Eflâkî, Menâkıbu’l Ârifîn, (Ter. T. Ünal), s. 97-98.472 İsmail Kaygusuz, Hacı Bektâş-ı Velî ve Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, www. AleviyolCom. s 9-15.473 Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e , s.117; M.Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2003, s.272-273, M.Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara2003, s. 213-224;Abdülbâkî Gölpınarlı, a.g.e. ,s. 34-234; Mehmet Önder, Mevlânâ, Hayatı, Şahsiyeti Eserleri veTürbesi, Konya 1952; Emine Yeniterzi, Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Ankara 2001, s. 6.

185

Sivrihisar’ın güney’inde Sarıgök derler, Bir köy vardı (manzum Vilayet-

name’de Kütahya suyu kenarında Sarıköy).474 O köyde doğmuş Yunus Emre adlı

biri vardı. Bu erin mezarı da gene doğduğu yere yakındır. Yunus, ekincilikle

geçinir, yoksul bir adamdı. Bir kıtlık olmuştu, ekin bitmemişti. Hacı Bektaş’ın

vasfını o da duymuştu. Gideyim biraz bir şey isteyeyim dedi. Bir öküze alıç

yükledi, vara vara Karaöyüğ’e geldi, Hünkâr’a: Yoksul bir adamım, ekinimden bir

şey alamadım, yemişimi alın, karşılığını lütfedin, ehlimle, ayalimle aşkınıza

yiyeyim dedi. Hünkâr, emretti, alıcı yediler. Bir iki gün sonra Yunus memleketine

dönmeyi kararlaştırdı. Hünkâr, bir derviş gönderdi, sorun dedi, buğday mı

verelim, nefes mi ? Yunus’a sordular, “ben nefesi ne yapayım bana buğday gerek”

dedi. Hünkâr’a bildirdiler. Buyurdu ki: Her alıcın çekirdeği başına on nefes

verelim. Yunus’a bunu söylediler, “ehlim var ayalim var, bana buğday gerek”

dedi. Bunun üzerine öküz’e buğday yüklediler, yola düştü. Fakat köyün aşağısına

gelince hamamın öte yanındaki yokuşu çıkar çıkmaz ne olamayacak iş ettim, ben

dedi, vilâyet erine vardım, bana nasip sundu, her alıcın çekirdeği başına on nefes

verdi, kabul etmedim. Verilen buğday birkaç gün yenir, biter. Bu yüzden o

nasipten mahrum kaldım. Döneyim tekrar varayım belki gene himmet eder.

Halifeler gidip Hünkâr’a bildirdiler. Hünkâr o iş bundan böyle olmaz, o kilidin

anahtarını Taptuk Emre’ye sunduk. Ona gitsin nasibini ondan alsın dedi. Halifeler

Hünkâr’ın sözünü Yunus Emre’ye söylediler. O da Taptuk Emre’ye gitti,

Hünkâr’ın selamını söyledi, olanı biteni anlattı. Tapduk; selamı aldı, safa

geldin, kademler getirdin, halin bize malum oldu, hizmet et, emek ver, nasibini al

dedi. Yunus, Tapduk Emre’nin tekkesine odun çeker, sırtıyla getirirdi, yaş ağaç

kesmez, eğri odun getirmezdi. Kırk yıl hizmet etti. Sonra, Tapduk Emre, Yunus’a

döndü “ vakit tamam oldu, o hazinenin kilidînî açtık, nasibini verdik, hadi söyle

dedi. Yunus Emre’nin gözünden bir perde kalktı, söylemeye başladı. Söylediği

nefesler, büyük bir divan oldu 475.

Yunus Emre’nin hayatı hakkında, menkıbevî rivayetlerden başka, hemen

hiç bilgimiz yoktur. Velâyet-nâme’deki bilgiler uzun süre birçok esere kaynaklık

etmiş ve doğru kabul edilmiştir. Destan mahiyetindeki Velâyet-nâme Yunus

Emre’yi Sivrihisar’ın Sarıköy’ünde doğmuş gösterir. Yunus’un Kütahya suyu

474 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 177-178.475 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 47-48.

186

üzerinde, o suyun Sakarya’ya karıştığı yere yakın bir mahalde yattığını söyleyerek

menkıbelerle dolu olan Velâyet-nâme’deki kayıtların doğrululuğuna tanıklık

etmiştir 476. Yunus Emre, Tapduk Emre’nin hizmetine girmiş ve Hacı Bektaş

dergahında bulunmuştur 477.

Yunus da yerini yurdunu haber vermemekle beraber şeyhinin Baba Tapduk

olduğunu, birçok şiirinde açıklamıştır. Bu hususta Vilâyet-name’yi

doğrulamaktadır. Yunus Emre, Tapduk Emre’ye, Tapduk Emre de Hacı Bektâş-ı

Velî’ye bağlıdır. Yunus Emre şiirlerinde verdiği bilgilerle dolaylı yönden Babâi

(Bektaşî) olduğunu teyit etmiştir 478.

Yunus Emre, Mevlânâ ile çağdaştır ve gençlik çağında Mevlânâ meclisinde

bulunarak Konya’da kendisiyle görüşmüştür.

Mevlânâ meclisinde saz ile işret oldu

Arif maniye daldı çün biledir ferişte

Yunus’un bu sözinden sen mani alarısan

Konya menaresini göresün bir çuvaldız

Hayatı ile ilgili bütün bilgiler şiirlerinin tahlili yoluyla elde edilmiştir. Ama

nasıl yaşadı, nerede okudu, neler yaptı sorusuna cevap verebilecek kesin kayıt

yoktur.Yunus Emre, XIII. yüzyılın son yarısı ile XIV. yüzyılın başlarında yaşamış

basit bir derviştir. Fakir bir çiftçiydi, uzun müddet hak yoluna erişmeğe çalışmış

bu emeline ancak Taptuk Emre’ye Mürit olduktan sonra ulaşmıştır 479. Yunus

Emre’nin hayatı ve eserleri hakkında çok fazla çalışma yapılmış; ancak hayatı ile

ilgili birçok soru hala cevapsız kalmıştır 480.

Yunus Emre’nin hayatı gibi ölüm tarihi ve ölüm yeri de tartışmalıdır.

Türkiye’nin birçok yerinde şairin mezarı ve makamının olduğu iddia edilmektedir.

476 Lâmîi, Nefahat Tercümesi, s. 69; Aşıkpaşa-zâde ise,Taptuk Emre ve Yunus Emre’yi OrhanGâzi devrinde yaşamış göstermektedir. s. 193.477 H. Baki Kunter, Yunus Emre, Eskişehir 1966, s. 141.478 Abdülbâkî Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 62.479 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 248-253.480 A. Yaşar Ocak, Türkiye’de Kültürel –İdeolojik Eğilimler ve Bir XIII.-XIV.yüzyıl Türk HalkSufisi Olarak Yunus Emre, Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu, Ankara 1995, s. 79-83;S.Adnan Erzi, Notlar ve Vesikalar I, Yunus Emre’nin Hayatı Hakkında Bir Vesika, Belleten, c.XIV, S 53, s. 85-89; İ. Hakkı Konyalı, Yunus Emre Nerelidir? Yedigün Dergisi, Mart 1945, S.5;Kamil Kepecioğlu, Yunus Emre Nerdede Yatıyor? Agustos 1945, S.4, s 6-7; Faruk K. Timurtaş,Yunus Emre Divan-ı, İstanbul 1983.

187

Bursa’da Emir Sultan ile Çelebi Mehmet türbesi arasında Yunus Emre adına bir

mezar vardır. Manisa’nın Kula ve Salihli kazaları arasında Emre adlı köyde türbe

ve Yunus’a ait bir mezar vardır. Erzurum’da Tapduk Emre ile Yunus Emre’nin

türbeleri mevcuttur. Konya Akşehir ve Karaman’da da Yunus Emre yatırları

olduğu kabul edilmektedir 481.

Bugün Yunus Emre’nin hemen bütün şiirleri ilâhî olmuş kuşaktan kuşağa

aktarılarak yaşatılmış ve ölümsüz eserler arasına katılmıştır. Halk diliyle ve halkın

zevkine göre yazılan tasavvufî şiirler, edebiyatımızın en güzîde eserleri

arasındadır 482.

İ- Hacı Bektâş-ı Velî ve Sarı Saltık

Velâyet-nâme’ye göre, Sarı Saltık ile Hünkâr’ın karşılaşması şöyle

olmuştur: “Rivayettir, bir gün Hünkâr Çilehane de idiler. Çilehaneden çıkub pınar

kenarına eriştiler. Kim adına zemzem pınarı derler. Gördüler kim bir çoban, bir

bölük koyun ile ol pınar kenarında yürür. Hünkâr, çobanın yanına gitti, arkasını

sığadı, adın nedir çoban senin dedi. Çoban, adım Saru Saltuk’tur, ne emredersiniz,

elimden geldiği kadar hizmette olayım deyince Hünkâr haydi dedi, seni Rum

ülkesine saldık. Çobana safa-nazar edüb himmet itti. Gözin sığadı, an-ı vahitte,

erin nazarı kimyadır, erlik mertebesine erdi. Hal nidüğin bildi. Andan Hünkâr Sarı

Saltık padişaha itti. Yürü Taptık İmre’ye var. Bizden selam eyle. Dahi digel, sana

yarağ (silah) virsün, yoldaş koşsun, andan öte Rum’a git dedi 483. ( mensur nüsha

da, Hünkâr, Sarı Saltık’a bir yay’la yedi ok verdi ve bir kılıç kuşattı, bir seccade

sundu). Dahi Ulu Abdal’ı Kiçi “küçük” Abdal’ı yoldaş koşdu.

Ayrıldıklarında Saltık ve arkadaşları Sinop’un üstünde Karadeniz kıyısında

Harmankaya adlı bir yere varırlar. Oradan seccadesini suya salub üzerine binerler,

seccade bunları Dobruçka taraflarında Kiliğra adlı bir kalenin yanına götürür.

(Romanya kıyılarında Kalikarya). (Mensur Vilayet-namede Gürcistan). Şehre

giren Sarı Saltık şehri ejderden kurtardı. Halk Müslüman oldu. Sarı Saltık, o

kavme çok kerametler gösterdi. O il halkını muhip etti. Rum ülkesinde nice

481 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 259-261.482 Abdülbâkî Gölpınarlı, Yunus Emre ve Tasavvuf, s.144-145.483 Firdevsî-i Rûmî, Vilâyet-nâme, A.yazması, vr.55/a.

188

kerametler görüldü. Yıllardan sonra Hünkârı ziyarete geldi. Fakat doğru rivayet

şudur: Hünkârın ölümünden sonra yıllar geçti, Çelebiler zamanında Hacı Bektaş

tekkesine geldi, ziyaret etti 484.

Sarı Saltık kale beyine vasiyyet etti. “Ben müteveffa olurun. Bana muhib

olanlarınuz birer tabut getirüb katımda bırakın gidin münazaa etmeyin, yoksa

ziyanım dokunur, dedi. Kangınızın tabutunda çıkarsam çıkam, dedi. Hem eyle

ettiler. Götürüp kodukları tabutunda her biri açtılar gördüler kim getirdikleri tabut

içinde, alub yerli yerine gittiler ” 485.

Sarı Saltık hakkında tarihî bilgimiz pek azdır. Menkıbevî şahsiyeti ile tarihî

şahsiyetî birbirine karışmıştır. Ancak, menkıbevî bilgilerin bir kısmı tarihi

belgelerle teyit edilebilmiştir. Sarı Saltık, Türk edebiyatında Alp-erenler denilen

yiğit dervişlerdendir. Türk halkına sadece mistik inanışları aşılamak ve onları

olgunlaştırmakla kalmamış, savaşçı arkadaşlarıyla düşman topraklarına akınlar

yapıp çarpışmış kimselerdendir 486.

Sarı Saltık hakkında tarihî kaynaklardaki bilgiler şöyledir: Evliya Çelebi’ye

göre asıl adı Muhammed Buhâri’dir, Hoca Ahmed Yesevî Müriti olup, 1258 de

adamları ile birlikte Rumeli’ye geçmiştir. Balkanlar, Kırım, Rusya, Lehistan

topraklarını dolaşmış ve Moskova’ya uğramıştır 487. Sarı Saltık, 1263 te

beraberindeki Türklerle Dobruca’ya geçmiş, sonra Balıkesir’de Karesi

Oğullarından İsa Bey zamanında tekrar Karesi topraklarına göç etmiştir 488.

Sarı Saltık, İzzeddin Keykavus’la, maiyyetinde birçok Türkmen bulunduğu

halde Kırım’a gitmiş, Sultan İzzeddin’den sonra Kırım Han’ından izin alarak

1281’de karadan Dobruca’ya geçip ölünceye dek savaşla uğraşmıştır. Sarı

Saltık’ın ölümünden sonra, onun yanındaki Müslümanlar 1300-1301de,

başbuğları Halil Ece’yle Karesi’ye geçmişlerdir 489.

Tarîhi Âl-i Selçuk, Sultan İzzeddin’le Ali Bahadır’un, bir gün Fasilyos’a,

biz Türküz, daima şehirde oturamayız. Bize yaylak ve kışlak olacak yerler versen

de Anadolu’dan bize uyanlar da gelse diyorlar. Kendilerine Dobruca ili veriliyor.

484 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 46.485 Bedri Noyan. Velâyet-nâme, vr. 57b.486 Bedri Noyan. Velâyet-nâme, s.57.487 Evliya Çelebi, Seyahat-nâme, c.I, s. 659-660, c.II, s.133-140.488 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s.80-81-128-262.489 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmî’ed Düvel, c. I, s.1183-1184.

189

Bunun üzerine Anadolu’dan birçok Türkmen göçüp geliyor. Sarı Saltık da bu

göçenlerle beraberdir 490.

İbn-i Battuta Seyahat-name’sinde, Sarı Saltık için “mükaşefe sahibi

(gizlileri ortaya çıkaran) fakat hakkında söylenenlerin şer-i şerife uymaz’’

olduğunu kaydetmiştir 491.

Sarı Saltık adına Saltuk-name adında birçok menâkıb oluşmuştur. Bunların

en meşhuru, Müellif Ebu’l- Hayr Rûmî tarafından 1480’li yıllarda yazılan üç

ciltlik menakıbdır 492.

Velâyet-nâme’deki bilgiler, tarihî rivayetlerle test edildiği zaman görülüyor

ki, Sarı Saltık tarihî bir şahsiyettir; ancak hakkındaki tarihî bilgiler kısıtlı ve

çelişkilidir. Sarı Saltık, Hacı Bektaş yakınıdır, en azından Babâi zincirinin

halkalarından bir tanesidir. Selçukluların son zamanlarında yaşamış, Balkanlar ve

Doğu Avrupa’nın fethine aktif olarak katılmıştır. Tarihe tanıklık etmesi açısından

çoğu Balkanlarda olmak üzere çok sayıda mezarı ve makamı oluşmuştur. Saltuk-

name’deki bilgiler, Velâyet-nâmedeki bilgilerin doğruluğunu teyit etmektedir.

E-Abdalân-ı Rum

Anadolu’nun Türkler tarafından fethedişilini tâkip eden üç asır içinde,

Anadolu’yu yeniden imar eden, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında

emeği geçen birçok fikir adamı, şâir, mutasavvıf, sanatçı ve devlet adamının adı

sanı unutulmuş, birçoklarının da sadece adı ve menkıbeleşmiş şahsiyetinden bazı

izler ve hikayeler günümüze kadar gelmiştir. Anadolu’nun kültürel mimarları

diyebileceğimiz bu kahramanların hatırası hâlâ Anadolu insanının hafızasında

yaşamakta ve hatıraları saygıyla yad edilip, titizlikle muhafaza edilmektedir. Bu

dönemden kalan, kurucusu bilinmeyen yüzlerce tekke, zâviye, medrese ve yatır

bulun maktadır. Bu dönemde Anadolu’yu imar eden bu fikir adamları, Türkmen

halkın rehberleri olmuş, muhtelif sosyal ve kültürel teşkilatlar da kurmuşlardır.

Zamanla bu kahramanları destanlaştıran Anadolu insanı, bunlardan birçoğunun

destanî şahsiyetlerini ve hatıralarını derlemiş, Dânişmend-nâme, Saltuk-nâme,

490 Yazıcıoğlu Ali, Târîh-i Âl-i Selçuk, vr. 357b-377a.491 İbn-i Batuta, Seyahat-nâme, (Çev. M. Şerif), c. II, s. 386.492 Ebu’l- Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme, (Haz. Şükrü Haluk Akalın) c. I-II, Ankara 1988; KemalYüce, Saltuk-nâme’de Tarihî, Dînî ve Efsanevî Unsurlar, Ankara 1987; A.Yaşar Ocak, Popülerİslâmın Balkanlardaki Öncüsü, (XIII. yüzyıl ), Ankara 2002.

190

Velâyet-nâme, Dede Korkut Hikayeleri gibi birçok meşâyih menâkıb-nâme’leri

bu şekilde doğmuştur.

Anadolu Selçukluları devri, fikir hareketleri bakımından çok renkli ve

çeşitlidir. Bu renklilik ve çeşitlilik, büyük ölçüde birbirinden küçük nüanslarla

ayrılan pek çok dinî ve fikrî zümrelerden kaynaklanmaktadır. Abdallar, Âhiler,

Haydarîler, Kalenderîler, Mevlevîler, Babâîler, Bektâşiler, Şemsîler, Evhâdiler

Rûfailer, Ekberîler, Kübrevîler, o dönemde Anadolu’da faaliyet gösteren dinî,

siyasî ve fikrî zümrelerdir 493.

Şüphesiz bu kadar farklı meşrep ve ekolün ortaya çıkmasında tasavvuf

önemli bir rol oynamıştır. XIII. yüzyıl Anadolu’sunda tasavvuf, göçebe, yarı

göçebe çevrelerde kuvvetli temsilciler bulmuştur. Bozkırlarda göçebe, yarı göçebe

bir hayat süren Türkmenlerle birlikte bulunan ve eski kam ozanlara benzeyen

babalar, sade bir İslâmî anlayışı yayıyorlar ve orada âdeta bir çeşit halk

tasavvufunu oluşturuyorlardı. Onların hitap ettikleri Türkmen boyları, henüz sathî

bir şekilde İslâmlaşmış olduklarından, eski Şâman inançlarını ve atalarıyla ilgili

birtakım dinî geleneklerini muhafaza etmekteydiler. Türkçe konuşan bu ahâli

baba, ata veya dede ünvanını taşıyan söz konusu şahsiyetlerin vaazlarını

heyecanla dinliyor ve söylediklerini uyguluyorlardı 494.

Bunlara ekseriya Horasan Erenleri ya da Abdalân-ı Rûm deniliyordu. Çoğu

evliya Menâkıb-nâme’sinde, Anadolu’ya göç ettiğinden söz edilen her derviş,

hangi tarikata mensub olursa olsun, mutlaka Horasan erenlerindendi.

Esasında bu tâbir coğrafî anlamda alınmamaktadır. Zira asıl tarihî anlamına

IX. yüzyıldan itibaren Horasan’da ortaya çıkan büyük bir tasavvuf anlayışının,

Melâmîliğin etkilediği tasavvuf tarikatlarına mensup, Asya’nın değişik

mıntıkalarından gelen kimseleri ifade eder idi 495.

Velâyet-nâme’de Hoca Ahmed Yesevî’nin, Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî’nin

şahsında Abdalân-ı Rûm’un Anadolu’ya gönderilişi şöyle anlatılmaktadır. “Hoca

Ahmed Yesevî Hünkârı, erkana uygun olarak tıraş etti, emanetleri verdi, icazetini

493 Mikail Bayram, Şeyh Evhâdü’d-din Hamid el-Kirmânî ve Evhâdiye Tarikatı, Konya 1993, s.VII-VIII; Fuad Köprülü, Osmanlı Devlet’nin Kuruluşu, Ankara 1988, s. 94-96.494 İrene Melikof, Anadolu’da Heteredoks İslâm, (Çev. İ. Cem Erseven), İstanbul 1999, s. 226-227.495 A. Yaşar Ocak, Babâiler İsyanı, İstanbul 1980, s. 41-42; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatındaİlk Mutasavvıflar, s. 73-79.

191

teslim etti, ya Bektâş dedi, tam olarak nasibini aldın. Müjde olsun ki Kutbu’l

Aktablık senindir; kırk yıl hükmün vardır. Şimdiye dek bizimdi, bundan sonra

senindir. Biz bu yokluk yurdunda çok eğlenmeyiz, ahirete gideriz. Var, seni

Rum’a saldık Suluca Karayük’ü sana yurt verdik, Rum Abdallarına seni baş

yaptık. Rum’da gerçekler, budalalar, serhoşlar çoktur, artık hiçbir yerde eğlenme

hemen yürü.

Hacı Bektaş-ı Velî ertesi gün, gün doğarken Hace Ahmed-i Yesevî’den izin

alıp yola düştü. Orada bulunan erenlerden biri, ortada yanan ateşten bir odun alıp

Rum ülkesine doğru attı, Rum’daki erenler ve gerçeklerden biri, bu odunu tutsun,

Türkistan Erenleri’nin, Rum’a er gönderdikleri, erenlere malum olsun dedi ” 496 .

Aşıkpaşa-zâde,“Tevârîh-i Âl-i Osman” adlı eserinde Anadolu Selçukluları

devrinde Türkmenler arasındaki sosyal zümreleri “Gâziyân-ı Rûm,” “Âhiyân-ı

Rûm”, “Abdalân-ı Rûm” ve “Bacıyân-ı Rûm” diye dörde ayırmıştır 497. Aşıkpaşa-

zade’nin zikrettiği dört gruptan biri olan Abdalân-ı Rum genel isim olarak

kullanılmakta olup, 1240 Babâi isyanından başlamak üzere, çoğu Kalenderîlerden,

bir kısmı da Haydarî ve Yesevîlerden ibaret bir zümreye verilen isimdir 498.

Elvan Çelebi, “Menakıbu’l-Kudsiyyesinde”, Baba İlyas’ın Müritlerini abdal

lakabıyla yad ederek, önemli bir gerçeği, yani Rum Abdalları’nın Babai çevresiyle

ilgisini ortaya koymuştur 499. O halde Abdalân-ı Rum yahut Rum Abdalları terimi,

Babâi hareketine mensup kalenderî zümrelerini niteleyen bir isimlendirmedir 500 .

Rum Abdalları zaman zaman Horasan er (en)leri tabiriyle de nitelendirilmiştir. Bu

tabirdeki Horasan kelimesi, onların hakikaten Horasan mıntıkasından geldiklerini

değil, Horasan’da doğmuş bulunan, cezbe ve ilâhî aşk esasına dayalı Melâmeti

sûfîliğinden kaynaklanan Kalenderîlik akımına mensup olduklarını göstermektedir501.

Türk halk sûfîliği ise kendi arasında üçe ayrılmıştır:

1) Türkistan Erenleri

496 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. 16.497 Aşıkpaşa-zâde Tarihi (Haz. Nihal Atsız), Ankara 1985, s. 205.498 M. Fuad Köprülü, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, “Abdal”Md, s. 29-38; M.Fuad Köprülü,Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 94-98-99; Franz Babinger-M.Fuad Köprülü, Anadolu’daİslâmiyet, s. 48-52.499 Elvan Çelebi, Menâkıb’ül Kudsiyye, s. 166.500 A. Yaşar Ocak, Kalenderîler, s. 81; A. Yaşar Ocak, Osmanlı Beyliği Topraklarındaki SufiÇevreler ve Abdalân-ı Rum Sorunu (1300-1389), Osmanlı Beyliği, İstanbul 1997, s. 165.501 A.Yaşar Ocak, Kalenderîler, s. 83.

192

2) Horasan Erenleri

3) Rum Erenleri

Bu sıralama Türkistan Piri’nin en üstte bulunduğu manevî yerleşik bir

hiyerarşiyi göstermektedir. Türkistan ve Rum erenleri arasındaki bağı Horasan

erenleri oluşturmuştur. Ahmed Yesevî’nin öğretilerini ve kültürünü Anadolu’ya

Horasan erenleri taşımış ve Anadolu’da farklı bir kültüre zemin oluşturmuşlardır502.

Şüphesiz bu ayrım Türk Sûfîliğini incelemeyi kolaylaştırmak için

yapılmıştır. Yoksa erenleri kesin sınırları ile birbirinden ayırmak mümkün

değildir. Eski kaynaklarda “Tâife-i Abdalân” veya “Cevâlika” namı altında da

zikrolunur ki, eski Osmanlı tarihlerinin Abdal, Işık, Turlak, Şeyyad, Haydârî,

Edhemî, Câmî, Şemsî” gibi manen hemen hemen müterâdif kelimelerle

kastettikleri hep aynı camiadır 503.

Bütün bunların ortaya koyduğu gerçek şu ki: Abdalân-ı Rûm, Müslüman

Türklerin Anadolu’ya gelişleri ile birlikte Anadolu’nun fethinde yer almış,

ülkenin mânevî mimarları olmuşlardır 504. İşte bu hakikati daha erken bir dönemde

keşfeden Firdevsî-i Rûmî, Hacı Bektâş Menâkıb-nâme’sinde veciz bir ifade ile bu

konuya yer ayırmış ve etraflı bir şekilde rivayetlerde bulunmuştur.

Abdalân-ı Rûm olarak adlandırılan şahsiyetler, menâkıb-nâme içinde

birebir isim olarak zikredildiği, hatta haklarında kapsamlı bilgiler verildiği gibi

bazen de sadece isimler rivayet edilmeden Rum’un Pîr’leri, Rum Erleri, Rum

Erenleri, Abdâlan-ı Rum, Ebdalân-ı Rum, Erenler, Ebdal gibi isimler halinde

kullanılarak Anadolu’nun mânevî mimarları tarihsel kayda geçmiş ve velâyet-

nâmede hak ettikleri ilgiyi görmüşlerdir 505. Aşıkpaşa-zâde’nin Anadolu’daki

sosyo-kültürel hayata yön veren zümrelerden söz eden rivâyeti tartışılırken,

çağdaşı tarihçi, Firdevsî Rûmî tarafından aynı türden bilgiler tekrar edilmiş,

doğrulanmış ve kuvvetli bir dayanak daha bulunmuştur.

502 İrene Melikoff, Anadolu İslâm Gizemciliğinin Orta Asya Kökenleri, www. Aleviyol.com s.3-5.503 F.Babinger-F.Köprülü, a.g.e., s. 50; Mikail Bayram, Hacı Bektâş-ı Horasanî Hakkında BazıYeni Kaynaklar ve Yeni Bilgiler, Osmanlı, c.VII. Ankara 2002, s. 55.504 A. Yaşar Ocak, Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul 1996, s. 51.505 Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme, s.154-156-210-234-274-346-362. Ethem Ruhi Fığlalı,Türkiye’de Alevîlik Bektâşilik, Ankara 1996, s. 183-188.

193

Velâyet-nâme’de Anadolu’nun fethinde rol alan insanlar, tarihî

şahsiyetlerine uygun bir şekilde, efsanevî bir tarzda bile olsa isimleri birer birer

zikredilmiş, bu vesile ile hem bu dinî tarihî şahsiyetler kayıt altına alınmış, hem

de Türk tarihini aydınlatan müstesna şahsiyetler olarak hayatımızdaki yerlerini

muhafaza etmişlerdir. Müellif zaman zaman isimler hakkında daha kapsamlı

bilgiler de arz etmiştir. Tarihi şahsiyetler hakkındaki bilgiler bir araya getirildiği

zaman ortaya, Selçuklu tarihini aydınlatmaya katkı sağlayacak değerde bilgi

tablosu çıkmaktadır. Bu isimlerin bir kısmı, Abdülbâki Gölpınarlı ve Bedri Noyan

tarafından tahlil edilerek yayınlanmışlardır 506. Biz de bazı şahsiyetleri bu

bölümde tanıtmaya çalıştık.

Haklarında bilgi verdiklerimizin dışında, velâyet-nâme’de adı geçen dinî ve

tarihî şahsiyetleri, isimleri geçen sayfalarla birlikte, bir fikir vermesi açısından şu

şekilde sıralayabiliriz:

Seyyid Battal Gâzi (282, 284, 326); Molla Sâdeddin (203, 205, 207, 209,

226, 227); Karaca Ahmet (78, 356, 357); Tapduk Emre (78, 178, 179), Sarı İsmail

(78, 134, 211, 220, 237, 255); Koluaçık Hacım Sultan (134, 314, 320, 323, 325,

328); İbrahim Hacı (82), Akça Koca (137, 138, 139, 140), Hızır Samed (304);

Bahâeddin Atlas-pûş (304, 347, 348), Şeyh Necmeddin-i Kübra (143, 144),

Sadreddin-i Konevî (338, 339); Seyyid Mahmud Hayranî (181, 356); Dede Garkın

(82); Güvenç Abdal (294, 299); Recep Seyyid (134, 303, 342), Baba Menteş (134,

304, 345), Ali Baba (134, 304, 345); Hızır Lale (241, 242, 351, 364, 366); Yunus

Mukrî (95, 96); Nureddin Caca (105, 106, 108, 109,110); Recep Seyyid ( 134,

303, 342).

506 Abdülbâki Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, İstanbul 1958, 74; Bedri Noyan, Menâkıb-ı-Hünkâr HacıBektâş-ı Velî, Aydın 1986, s. 18-34; Bedri Noyan, Bütün Yönleriyle Bektâşilik ve Alevîlik, c.I,İstanbul 1998.

194

BEŞİNCİ BÖLÜM

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ VE OSMANLI DEVLETİ TARİHİ

A- Velâyet-nâme’de Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Devri

Firdevsî-i Rûmî’nin hayatında ve eserlerinde Osmanlı Devleti’nin özel

bir yeri vardır. Çünkü; Firdevsî, bir Osmanlı tarihçisidir ve hayatının

tamamını Osmanlı coğrafyasında geçirmiştir. Yazar, eserlerini Osmanlı

sarayına sunmuş ve geçimini te’lif ettiği eserleriyle sağlamıştır. Hatta

Osmanlı Devleti’nin belirlediği genel politikaya uygun eserler vermiş ve

faaliyetlerde bulunmuştur.

Yazarın Osmanlı Devleti’ni konu aldığı tek müstakil çalışması Kutb-nâme

adlı eseri olmasına rağmen, muhtelif eserlerinde bir vesile ile Osmanlılar’dan söz

etmiştir. Osmanlılar’a dair ilk kapsamlı bilgiyi ise “Velâyet-nâme” adlı eserinde

vermiştir. Velâyet-nâme’de menkıbevî unsurlar ağırlıkta olmasına rağmen

Selçuklu Devleti ve Osmanlılar’ın kuruluş dönemini aydınlatacak boyutta ciddî

bilgiler bulunmaktadır. Özellikle Oğuzlar, Kayı Boyu, Ertuğrul Gâzi, Selçuklu

Devleti’nin Kayı Boyu ile ilişkileri, Ertuğrul Gâzi’ye hil’at verilmesi, Ertuğrul

Gâzi yerine Osman Gâzi’nin Kayı Boyu’nun başına geçmesi gibi konularda

mevcut bilgilerimizi doğrulayacak ve tarihe yeni katkılar sağlayacak düzeyde

bilgiler vardır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşu, bağımsız olması, Selçuklu

Sultanları’nın Osman Bey’e hil’at vermesi, Anadolu’nun Moğollar tarafından

işgali, Anadolu Beylikleri’nin kuruluşu ve Abdalân-ı Rûm’un Anadolu’daki

faaliyetleri, Osmanlılarla ilişkileri hakkında da hayli kapsamlı ve orjinal bilgiler

yer almaktadır.

Çalışmamızın bu bölümünde Firdevsî-i Rûmî’nin Velâyet-nâme’si ve Kutb-

nâme’si esas alınarak, Osmanlı Tarihi’ne ait bilgiler, kronolojik olarak toplanarak

bir araya getirilecektir. Ertuğrul Gâzi döneminden, Sultan I. Murat dönemi dahil,

Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemine ait bilgiler, Velâyet-nâme içinde yer

almaktadır. Kutb-nâme ise tamamiyle Osmanlı tarihinin yükseliş dönemine ait

olup, özellikle II. Bayezit devrinin fetihlerine ve siyasî olaylarına ışık tutmaktadır.

195

Müellifin adı geçen iki önemli eserinden, önce olaylar kronolojik sırayla

aktarılacak, olaylar arasında konu bütünlüğü kurulduktan sonra, verilen bilgilerin

tahlili ve tenkidi yapılacaktır.

a- Osmanlıların Soyu

Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme adlı eserinde, Osmanlılar’ın Oğuz Han

soyundan geldiğini farklı yer ve mısralarda şöyle nakletmiştir:

Hazretündür Âl-Oğuz Han nesl-i Osman bilürüz

Lîk bende şâh-ı Asfar olmuşumdur nîk-nâm

Zıll-i Hakken nesl-i Oğuz Âl-i Osman Bayezid

Hind’ü Sind’ü Mısr’u Şâm’u Rûm’a şehken bahtiyar

Zill-i Hallâk Âl-î Osman şehriyâr

Nesl-i İshak Oğuz aslı tâc dâr 399.

Bütün klâsik Osmanlı tarihçilerinde olduğu gibi Firdevsî-i Rûmî de,

Osmanlı hânedanının Efrâsiyâb soyundan ve Oğuz Han neslinden olduğunu kabul

etmiştir. Konu ile ilgili olarak, özellikle Kutb-nâme adlı eserinde Âl-i Oğuz Han,

Nesl-i Oğuz Han ifadelerini kullanarak geleneksel Osmanlı temâyülüne dahil

olmuştur 400. Ancak yazar klasik Osmanlı tarihçilerinden farklı olarak, Osmanlı

Devleti’nin Oğuzlarla ilişkisinde daha geriye giderek, Osmanlı Tarihi’ni

anlatırken zaman zaman Tûrânî, Kızıl Elma, Türkmen, Türk İli ve Türkân gibi

Türkçülük ifade eden isimleri kullandığı gibi kahramanlık örneklerini tamamen

Türk tarihinden seçmiştir 401. Osmanlı ismi yerine yüzlerce defa “Türk” ismini

tekrarlayarak, geleneksel Osmanlı tarihçiliğinin dışına çıkmış ve eserlerinde Türk

unsurunu öne çıkararak Türkçü sayılabilecek bir çizgide eserlerini kaleme

almıştır.

b- Firdevsî-i Rûmî’ye Göre Osmanlılar’ın Soy Kütüğü Şöyledir:

399 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 94-107-226.400 Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihî, (Haz. M. Altay Köymen), Ankara 1983, s. 13; Oruç b. Adil, OruçBey Tarihi (Haz.N. Atsız), İstanbul 1972, s. 19.401 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 22-42-55-77-108-195.

196

Efrâsiyâb

Âl-i Oğuz Han

Kayı Boyu

Aydoğmuş- Ertuğrul- Gündüz

Osman Gâzi 402.

c- Kayı Boyu

Firdevsî-i Rûmî, Kayı Boyu’nu tanıtmaya Ertuğrul Gâzi ve kardeşleriyle

başlamıştır:

Kayı Bey oğlanlarında üç dilîr

Cenk içinde her biri bir nerre şîr

Üçü dahî anlarun kardaş durur

Üçü birbirine hem râzdaş durur

Aydoğmuş durur anun en ulusu

Artuk olur bil ulu’nun ulus’u

Entunrol’ durur ortancası

Gündüz olupdur olârın giçisi 403.

Osmanlı Devleti’nin, Oğuzlar’ın Kayı Boyu tarafından kurulduğu hemen

bütün Osmanlı tarihçilerince kabul edilmiştir. Ancak, Süleyman Şah’tan başlamak

üzere Kayı Boyu’nun Anadolu’ya gelmesi, Söğüt ve Domaniç’e yerleşmeleri,

Süleyman Şah’ın çocukları, çocuklarının sayısı ve isimleri hususunda

kaynaklarımızda ihtilaf vardır 404.

Firdevsî-i Rûmî, Ertuğrul Gâzi’nin üç kardeş olduğunu yazmış ve

isimlerinin, en büyüğünü Aydoğmuş, ortancası Ertuğrul ve en küçüklerini de

Gündüz Alp olarak zikretmiştir.

Firdevsî-i Rûmî Kayı Boyu ile ilgili bölümde sözlerine “Önce Sultan

402 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264; Osmanlı kaynaklarında Kayı Boyu ve Osmanlıların soy kütüğühakkında daha kapsamlı bilgiler verilmiştir. Bak. Cezmi Karasu, Osmanlı Vekayinameleri’ndekiSoykütükleri Hakkında Notlar, Türkler, c. VIII, Ankara 2002, s. 89-93.403 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264.404 Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. I, Ankara 1994, s. 101; Joseph Van Hammer, OsmanlıTarihi, (Çev. M. Ata), c. I, İstanbul 1997, s. 2; Aşıkpaşa -zâde Tarihi, (Haz. A. Nihal Atsız)Ankara 1985, s. 14; Yılmaz Öztuna, Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul 1986, s. 66; Kemal, Selâtin-nâme, (Haz. Necdet Öztürk), Ankara 200, s. 26; Enverî, Düstur-nâme, s. XLV; Cezmi Karasu,a.g.e. , s. 90-91; Fahriye Arık, Oğuz Boyları ve Osmanoğulları Şeceresi, T.T.D. , S. 84, Ocak2004, s.40-47.

197

(Selçuklu Sultanı) bunların sözünü kabul etti, onların en ulusu Aydoğmuş’a

Sultanönü’nü yurtluk olarak verdi, oraya Aydoğmuş’u sancak beyi olarak atadı ve

Aydoğmuş bey oldu. Aydoğmuş’un kılıcından bütün küffar zebûn oldu, bir iki yıl

Sultanönün’de beylik yaptı. O gidince (ölünce) yerine Ertuğrul talip oldu”

demiştir 405.

d- Ertuğrul Alp (1231-1281)

Yazar, Ertuğrul Gâzi’yi anlatırken sözlerine Ertuğrul Gâzi’nin Hacı Bektâş-ı

Velî’yi ziyareti ile başlamıştır. “Ertuğrul kalktı sultanla görüşmek için Konya’ya

azmeyledi. Yolda Hacı Bektaş yoldaşı bir yiğitle karşılaştı ve ondan Hünkâr’ın

evsafını baştan sona öğrendi. Ertuğrul Gâzi hakkında öğrendiklerinden sonra Hacı

Bektaş’a karşı muhabbet besledi ve onunla görüşmek istedi. Gece gündüz yol

yürüdü ta ki Karahöyük’e ulaştı. Devecik Ardıcı dibinde Hünkârla görüştü, elini

öptü, halini Hünkâr’a arz etti. Hacı Bektaş sözünü dinlemesini, hiçbir şeyin gizli

kalmamasını istedi ve ekledi:

“Nesl- Selçik’ten bu hükm-i saltanat

Yedi yıldur götürirdi bil bu vakt”

diyerek Selçuklu saltanatının zaâfiyetine işaret edip, “Âl-i Selçuk’tan saltanat

alınmıştır. Ben saltanatı senin evladına verdim demiş, Ertuğrul Gâzi’nin evlâdına

ve ahfâdına dua edip onların seçkinliğine işaret etmiştir” 406. Müellifin rivâyet

ettiği bu bilgileri Osmanlı tarihçileri tam olarak doğrulayamamaktadır 407. Zira

hiçbir Osmanlı tarihçisi XV. yüzyıla kadar bu denli detaylı bilgiyi kullanmamıştır.

Bu bilgiyi sadece Firdevsî-i Rûmî’ye ait bir rivayet ve belge olarak kabul etmek

durumundayız.

Kardeşi Aydoğmuş’un yerine Ertuğrul Gâzi bey olmuştur. Ertuğrul Bey

için, Alp408 ismini kullanan Firdevsî, “Ertuğrul kalktı Konya’ya azmeyledi, ol

murad için kati cezmeyledi. Ertuğrul’a hil’at verdi, sancağına gönderdi.

Sultanönün’e geri geldi, o yere sancak beyi oldu.” diyerek Ertuğrul Gâzi’nin

Konya Sultanlığı ile ilişki içinde olduğunu ve Konya’yı bizzat ziyaret ettiğini,

405 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264.406 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 264-265; Benzer bir rivayet, Enverî’de Ertuğrul Gâzi’ye Hızır’ıngelerek fetihler hakkında müjde vermesi şeklindedir. Bk. Enverî, a.g.e. , s. XLIV.407 Mükremin Halil, Ertuğrul Gâzi md, İ.A, c. IV, İstanbul 1988, s. 328-335.408 M. Fuad Köprülü, Alp Md. İ.A. , c. I, İstanbul 1988, s. 380 de “Efrâsiyâb soyundan gelenhükümdarlara Alp ünvanı verildiğini” yazmıştır.

198

kendisine Söğüt ve Domaniç’in yurtluk olarak verildiğini ifade etmiştir 409.

Ertuğrul Gâzi’nin Konya ziyareti ve Sultan Alâaddin’le görüşme yapması

tarihçiler arasında ihtilaflı bir konudur 410. Belki Ertuğrul Gâzi, II. Alâaddin

Keykubad’ı ziyaret etmiş olabilir 411. İlk Osmanlı tarihçisi olan Ahmedî, İskender-

nâme’sinde; “Ertuğrul Bey’in Rumeli ucundaki Selçuklu ümerâsından olup,

Sultanöyüğü’ne gelen Sultan Alâaddin’in Rumlara karşı yaptığı bir seferde, yine

kendisi gibi hudut ümerâsından olan Gündüz Alp, Gök Alp ve diğer Oğuz beyleri

ile, sultanın maiyyetinde bulunduğunu, bu gazâda büyük şöhret aldığını, bir çok

ülkeler ve hazineler kazandığını ve düşmanları bozduğunu söyler. O sırada

Tatarlar’ın Anadolu’ya şarktan taarruz eylemiş oldukları haberinin gelmesi

üzerine, sultanın geriye dönmeye mecbur kalıp, Rumlar ile yapılmakta olan savaşı

Ertuğrul’a bıraktığını ve buna karşılık Konya Sultanlığı’nın Ertuğrul’a

Sultanöyüğü’nü ikta eylediğini rivayet etmiştir ”412. Firdevsî-i Rûmî’nin Selçuklu

Devleti ve Kayı Boyu ilişkisi hakkında verdiği bilgiler, özel isimler hariç ilk

Osmanlı tarihçisi olan Ahmedî’nin verdiği bilgileri teyit eder şekildedir.

Yazıcıoğlu Ali’de “Sultan I. Alâaddin Keykubad’ın Rum ucunu Kayı

Boyu’ndan Ertuğrul’a ve Gündüz Alp ile Gök Alp’e ısmarladığını” söyleyerek,

Ahmedî’nin vermiş olduğu malumatı kullanmış ve tekrar etmiştir 413.

Yazar, Ertuğrul Gâzi’nin destur alıp Konya’ya eriştiği ve padişah Sultan

Alâaddin ile buluştuğu konusunda ısrarlıdır:

Hüsn’i kelâmı u hulku serteser

Hoş gelür Sultân’a çün kıldı nazar

Virdi hil’at sancağuna gönderür

İş Hak’undur er çerâğın yandurur

409 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264- 266; Ahmedî, İskender-nâme, vr. 113 vd.410 Aşıkpaşa-zâde Tarihî, s. 15; Ahmedî, Dâstan, s. 8, dizeler, 75-98; Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme,s. 238; Kemal, Selâtin-nâme, s. 25-26; Aldo Gallotta, a.g.e., s. 49; Hoca Sadeddin Efendi, Tac’ütTevârih, c. I, İstanbul 1279, s. 15’de “Ertuğrul Gâzi oğlu Dündar’ı Keyhüsrevoğlu AlâaddinKeykubad’a gönderdi, dileğini bildirerek boyun konacağı uc’un açıklanmasını istedi’’ diyerekKayı Boyu ile Selçuklular arasındaki doğrudan irtibata işaret etmiştir.411 Ahmedî, İskender-nâme, s. 113 v.d.412 Mükremin Halil, a.g.e, s. 328.413 Yazıcıoğlu Ali, Selçuk-nâme, s. 238.

199

Çünki Sultân önine geldi girü

Ol yere Sancak Beg’i oldu girü 414.

Menâkıb’a göre Ertuğrul Gâzi Konya’da Sultan Alâaddin ile görüşmüştür.

Yapılan görüşmeden sonra, Sultan, Ertuğrul Gâzi’ye hil’at vermiş ve

Sultanönü’ne sancak beyi olarak tayin ederek geri göndermiştir.

Kayı Boyunun Anadolu’ya gelirken ve Anadolu’da Moğollarla yaptıkları

mücadele sonunda, Sultan I.Alâaddin Keykubad tarafından, gösterdikleri yararlığa

karşılık Söğüt ve Domaniç civarının kendilerine yurtluk olarak verildiği genel

olarak kabul edilmektedir. Firdevsî-i Rûmî’nin rivayetleri de bu bilgileri

doğrulayacak niteliktedir 415.

Selçuklu Devleti ile Kayı Boyu arasındaki ilişkiler hakkında Mehmed Neşri

tarihindeki bilgiler Osmanlı tarihçileri arasında en kabûl gören rivayetlerdir.

“Sultan 1.Alâaddin’e Ertuğrul Gâzi yetişmiş ve onun zamanında nice işler

yapmıştır. Ertuğrul’un Sultan II. Alâaddin ile tam bir münasebeti vardı.

Oğullarından (biri) zaman zaman bu Sultan II. Alâaddîn’e hediyeleriyle varıp

gelirlerdi. Sultan I.Alâaddîn’in ölümünden sonra Selçuk Oğullarından Rum’a kim

hükümdar ola, Ertuğrul’a himaye gözünü esirgemezdi.”416 demektedir.

Karamânî Mehmet Paşa ise, “Ertuğrul Gâzi’nin sultanın yanında savaşlara

katıldığını yazmıştır. Ertuğrul Gâzi’nin vefatından sonra, Osman Gâzi aşiretin

başına geçti. Selçuklu Sultanı’yla onun ilişkileri gayet samimi bir havada devam

etti. İlk adımı Konya’da oturan sultan attı. Ertuğrul Gâzi’nin vefatı duyulunca

hemen bir elçi göndererek gazâ işinde babasının yerine onu vekil tâyin etti. ”417

demiştir.

Ertuğrul Gâzi ve Kayı Boyu muhtemelen 1260 larda batıya göç edip

aşiretiyle birlikte Eskişehir, Sakarya bölgesine yerleştiler. (Firdevsî’ye göre

Sultanönü’ne) 1261 de Anadolu’da Moğollar’a karşı başlayan isyanın yenilgiyle

414 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 267; Firdevsî-i Rûmî’nin yukarıdaki bilgileri ilk Osmanlı tarihçisiAhmedî’nin Ertuğrul Gâzi’yi anlattığı mısralarıyla benzerlikler göstermektedir. Bk., Ahmedî,Dâstan, Atsız Osmanlı tarihleri içinde, s. 8.415 Firdevsî- Rûmî, Velâyet-nâme, s. 278.416 Mehmed Neşrî, a.g.e. , s. 32-42; Oruç b. Adil, Oruç Bey Bey Tarihî’de bu rivayetidoğrulamaktadır. Bk.s. 22; İbn-i Kemal ise, “Sultan Alâaddin’in Ertuğrul Gâzi’ye yoğun birteveccühünün olduğunu, aralarında Saru Yatu aracılığı ile irtibatın sağlandığını” ifade etmiştir. Bk.Tevârih-i Âl-i Osman, 1.Defter, (Haz. Ş Turan), Ankara 1970, s. 44-49.417 Karamânî Mehmet Paşa, Osmanlı Sultanları Tarihi, (Çev. İ. Hakkı Konyalı), İstanbul 1949, s.344.

200

sonuçlanmasıya Türkmen akını ve göçünü hızlandırdı. Bu hâl Uç Beyleri’ni

güçlendirdi. Türkmen egemenliğinde yarı bağımsız beylikler doğdu. Buna karşılık

Selçuklu Sultanlığı üzerinde Moğol baskısı ve tesiri arttı 418. XIII. asrın sonlarında

ise Ertuğrul Gâzi ve sonra Osman Gâzi fiîlen değil fakat nazarî olarak Konya

Sultanları’na ve daha sonra İlhanlılara tâbi olan uç aşiret reisleriydiler 419.

Firdevsî-i Rûmî’nin rivayet ettiği Ertuğrul Gâzi’nin Sultan II.Alâeddin ile

görüştüğüne dair bilgileri - tartışılır olmakla birlikte - doğru kabul etmek mümkün

görünmektedir. Ancak Firdevsî, Selçuklu Devleti yerine sürekli Sultan Alâaddîn

ismini kullanmaktadır ki, bu da doğru bilgiyi bulmamızı zorlaştırmaktadır. Genel

kabûl görmüş gerçek şu ki; Kayı Boy’u başından beri Selçuklu Devleti’nin vasal’ı

durumundaydı, doğrudan ya da dolaylı olarak Selçuklular’la münâsebet kurmaları

normaldi. Yukarıdaki bilgilerden çıkarılabilecek en doğru sonuç; Osmanlı

hânedanının Selçuklular’ın haleflerinden biri olduğu ve Kayı Boyu’nun Sultan

Alâaddin şahsında Selçuklulara bağlı kaldığı gerçeğidir 420.

Menâkıb’ta, Ertuğrul Gâzi’nin Konya yolunda bir erle karşılaştığı, bu erin

Suluca Karahöyük’te Hacı Bektaş dergahında menzile ulaştığı rivayet edilmiştir.

Bu rivayet mevcut tarihî bilgilerimiz açısından doğru değilse bile, menâkıbın

mâhiyeti ve sosyal psikolojisi açısından önemlidir 421. Hacı Bektâş’ın Ertuğrul

Gâzi’ye duasını Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun manevî boyutu hakkında bir

fikir vermesi açısından ilgili bölümü aktaralım:

Şöyle kılam ulu senün neslüni

Tâb’ Mehdî ulu kılam aslını

Gün doğrusundan batısına temâm

Yana çerâğun didi ol nîk nâm

Kardaşın yerin sanâ bağışlaya

Vire sancak k’ey ulu iş işleye

418 Halil İnalcık, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 67.419 M. Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 73.420 Colin İmber, Osmanlı Hanedanı Efsanesi, s. 252, Paul Wittek, The Rise of The OttomanEmpire, London 1971, s. 40; Şerif Baştav, Bizans İmparatorluğu Tarihi (1261-1461), Ankara1989, s. 17.421 Firdevsî-i Rûmî, Osmanlı Devleti’ni Selçuklular aracılığı ile Hacı Bektâş’a bağlayarak, devletiçin güçlü bir manevî temel arayışına girmiştir. Mevcut bilgilerimize göre, Ertuğrul Gâzi ile HacıBektâş-ı Velî’nin görüşme yapması mümkün görünmemektedir. Çünkü Velâyet-nâme’yi teyitedecek başka bir kaynak şimdilik mevcut değildir. Bk. Süreyya Fârukî, Bunalım, Uzlaşma ve UzunSüreli Var Oluş: Bektaşî Ocağı ve Osmanlı Devleti, (Çev. Cemal Çakır), Hacı Bektâş VelîAraştırma Dergisi, Yaz 2001/18, s. 142.

201

Bögöre atun kılıcun hem kese

Düşmenün k’ey olıser senden kısa

Gür gele önün sonundan k’ey kati

Serteser mülki tutuser haşmeti

Seni eyledi kabûl ilmim bilem

Ol ulu didi Ertuntulum

Adım ile âdına zürriyyetün

Sıdk ile virgil yüce tut himmetün

Kimse senün aslın arkasın ebed

Yere getürmeye didi bir ehad

Arkasın yaptı bilini bağladı

Kılıcın kuşattı işin sağladı

Dâhi kıldı hakkına hayır du’â

Ol du’â oldu ol demde revâ 530.

Dua bölümünde yazar, Hünkâr’ın ağzından Osmanlı soyunun mehdi

tarafından ulu kılındığını, gün doğusundan batısına kadar zafer çerağının

yanacağını, Hacı Bektaş adı ile Ertuğrul soyunun adının birlikte anılacağını,

kılıcının keskin olup, haşmetinin mülkü tutacağını söylemiştir. Sonra Hünkâr,

Ertuğrul Gâzi’nin belini bağlamış ve kılıcını kuşatmıştır.

e- Osman Bey (1281-1324)

Ertuğrul Gâzi ile birlikte Uç beyliği olan Kayı Boyu’nun Güney

Marmara’daki etkinliği artmış, hakimiyet alanı genişlemiş ve müstakil olma

yoluna girmiştir. Yazar Kayı Boyu ve Ertuğrul Gâzi’yi tanıttıktan sonra sözü

Osman Bey’e getirmiştir.

Sözün evvelîne geldük biz yine

Geldi Osman Beye irdi söz yine

Zikrolan Ertunrul Alp’ın ey azîz

Varıdı Osmân nâm bir oğlu nîz

Küçük kalur atası ölinceğiz

Âhiret mülkine nakl olıncağuz

Varıdı Ertunrul’un çiftlikleri

530 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 350.

202

İhtiyâr idüp o dahî bir yeri

Çift sürerdi anda Osmân rûz-u şeb

Atası yerini itmeyüp taleb

Kaddü kaamet, yâlü bâl ıssı harîf

Hüsnü hulk’u hûb gâyet zarîf

Tâ ki Osman Bey oldu nevcivân

Kuvvet ehli k’ey dilber pehlivân

Kayı’nun yiğitleri bir gün meğer

Cem’i oldu katına hep serteser

Didiler Osman Beğ’e nutk açuben

Meclise dürr-ü cevâhir saçuben

Hiç bilir misiz bizi kim kimimüz

Atan idi ezelîden begimüz

Sen Beğimüz oğlısın Sancak senün

Oğlan idün Atan ölince senün

Ol sebebden itmedük âna taleb

Atanun kullarıyuz biz didi hep

Kuvvet ıssı hoş yiğit oldun bu gün

Ne oturursun bu gün böyle zebûn

Düş önümüze gazâlar idelüm

Kâfire dürlü cezâlar idelüm

Sen toyum ol bizi de eyle av’ım

Böyle dir Osman Beğ’e ol kavim

Râzı oldı çünkü eyle itmege

Akın idüben gazâya gitmege

Bir nice def’ât ile itti gazâ

Kâfirün câniyle eyledi cezâ

Gölhisar Göynük’le İznik mülkine

Akına aktı dün-ü gün yine

Tâ ki doyum eyledi askerini

Mâla garketti temâmet varını 531.

Firdevsî-Rûmî’nin yukarıdaki rivayetlerinden anlaşılıyor ki: Osman Bey,

531 Firdevsî-i Rumî, a.g.e. , s. 268-269.

203

Ertuğrul Gâzi’nin küçük oğluydu. Ertuğrul Gâzi vefat ettiğinde yaşı küçüktü ve

çiftçilikle uğraşmaktaydı. Kendisi babasının yerine Boy Bey’i olmayı talep

etmemişti. Ancak istikamet sahibi, güzel ahlaklı, yetenekli, meslek sahibi, zarif ve

bir pehlivan kadar güçlü olduğu için, boylar meclisi toplandı ve meclis kararı ile

Osman Gâzi’yi (Osmancık’ı) Kayı Boyu’na reis olarak seçtiler 532.

Osman Bey, Kayı Boyu’na başkan seçildikten sonra seçici kurulu yani

danışma meclisini toplamış ve mecliste uzun istişâreler sonunda Osmanlı

Beyliği’nin genel politikası belirlenmiştir. Danışma kurulu üyeleri “Sen beyimiz

oğlusun ve sancakda senin, biz de atanın kullarıyız; hoş bir yiğit oldun boş

oturmak ve düşkünler gibi beklemek sana yaraşmaz, sen bize toyum bul, düş

önümüze gazâ edelim ve düşmanlara cezalar verelim.”demişler. Bunun üzerine

Kayı Boyu gazâ için akınlar yapmaya başlamıştır.

Ertuğrul Gâzi’den sancak beyi diye söz eden yazar, Osman Beyi de sancak

beyi olarak tanıtıyor ki bu durum Osmanlılar’ın hâlâ Selçuklular’a bağlı

olduklarının kanıtı sayılmalıdır. Müellif, Osman Bey’in şahsında Osmanlı

Devleti’nin genel politikasını da şöyle özetlemiştir:

Kafirlere karşı akınlar yaparak gazâ etmek

Ganimetlerle askerleri doyuma (toyum) ulaştırmaktır.

Firdevsî-i Rûmî’ye göre, Osman Bey bizzat kendisi fetih ve gazâlara

başlamış, Bizans üzerine yaptığı akınlarla Gölhisar, Göynük ve İznik’i

fethetmiştir. Yaptığı akınlar sonrasında ise ordusunu doyuma ulaştırmıştır 533.

Osmanlı kaynakları Ertuğrul Gâzi’nin doksan yaşını geçmiş olduğu halde H.

680 / M.1281 yılında vefat ettiğini kabul ederler. Kabrinin Söğüt’te bulunması

Kayı Boyu’nun o havâliye hâkim olduğunun da delili sayılmaktadır. Selçuklular

tarafından Kayı Boyu kışlak olarak Söğüt’e, yaylak olarak da Domaniç’e

532 Firdevsî-i Rumî’nin bu yaklaşımı ve Osman Bey için kullandığı ifadeler sonraki Osmanlıtarihçileri tarafından da kullanılmıştır. Örneğin. İbn-i Kemal, “Gerçi yaşta karındaşlarının kiçisiidi. Ama şimşir ve tedbir ile cümlesinin evVelî olması dolayısıyla babasının son zamanlarında onavekil ve reisliğe müstehak olmuş idi ve bu vasfı ile her türlü istirkabı ortadan kaldırmışidi”demiştir. Bk. a.g.e. , s. 434.533 Firdevsî-i Rûmî’nin Osmanlı Devleti’nin gazâ temeli üzerine kurulduğunu söylemesi, PaulWittek’in, Osmanlı Devleti’nin “gazâ temeli üzerine kurulduğu” iddiasına delil teşkil etmektedir.Bak. Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu , s. 45-46; Gerçi Wittek’in devletin başarısını tek unsurlaaçıklama çabası ciddi eleştirilere sebep olmuştur. Bak. Colin Heywood, Writing Ottoman Hıstory,U.S.A. 2000, s. 238-240; Ferudun Emecen, Osmanlı’nın Batı Anadolu Türkmen Beylikleri FetihSiyaseti: Saruhan Beyliği Örneği, Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s. 34.

204

yerleştirilmiştir.

Osman Bey babasının son zamanlarında Ertuğrul Alp’e vekalet ediyordu ve

yirmi dört yaşları civarındaydı. Osmanlı Beyliği, kurucusunun adını almış ve

Osmanlı Devleti diye anılmıştır. Bölgedeki savaşçı gruplar, Alpler - nökerler,

cihat ve ganimet için gazâ liderinin etrafına toplandılar. Dışarıdan gelen dervişler

ve göçmenlerle beylik güçlenmişti. Kayı Boyu Uç Beyliği o zamanlar

Çobanoğulları’na tâbîi idiler. Selçuklu ve İlhanlı otoritesi de bu dönemde

zayıflamıştı 534.

Bizans İmparatorluğu’nun zayıflaması ve taht kavgaları, Bitinya’daki

Tekfur’ların kişisel ihtirasları ve iktidar çatışmaları, Selçuklu ve İlhanlı

oteritesinin zayıflaması, bölgede Osmanlılar’ın başarısını hızlandırmış ve

büyümesini kolaylaştırmıştır. Moğol katliamından kaçan Türkmenler’in Osmanlı

Devleti’nin saflarına katılmaları, Babâi ve Âhi şeyhlerin bölgeye gelerek

yerleşmeleri, kısa sürede tekke ve zâviyeler kurarak, buraları imâra açmaları, fetih

ve gazâlara katılmaları Kayı Boyu’nun bağımsız bir beylik mertebesine

ulaşmasını ve sonra da devlet sıfatı kazanmasını temin etmiştir 535.

Osman Gâzi’nin Şeyh Edebalî’nin kızıyla evlenmesi, Âhiler ve ulemâ gibi

Anadolu toplumlarının güçlü sosyal zümrelerinin Osmanlılara olan manevi

desteğini artırmıştır. Türkmen Babalar için zâviyeler ve vakıflar kurulması, Batı

Anadolu’nun dinî, etnik ve siyasî yapısını kısa sürede değiştirmiş ve zaman

Türkler lehine işlemeye başlamıştır. Bir aşiret düzeni içinde başlayan fetihler,

düzenli orduların cihadı haline dönüşmüştür. Bizans İmparatorluğu’na ait şehirler,

kasabalar birer birer Osmanlı Devleti’nin eline geçmişti 536.

Osmanlılar, 1291 de Karacahisar’ı, Mudurnu’yu, Göynük’ü, Harmanka

ya’yı aldılar. 1299 da Bilecik, Yarhisar ve İnegöl fethedildi. Aynı yıl Osmanlı

Beyliği müstakil hale geldi. 1301 de İznik kuşatıldı ve Yeni Şehir kuruldu. 1302

yılında Koyunhisar (Baphaon) Muharebesi’nde ilk defa Bizans orduları

Osmanlılar karşısında ağır bir yenilgi aldılar. Bu zaferden sonra Osmanlılar,

534 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. I, s. 103-116.-Yazarın, Osman Bey’in fetih veganimetlerine ilişkin verdiği bilgiler Göktürk Kitabelerindeki Bilge Kağan’ın ifadeleriniandırmaktadır. Bilge Kağan “gündüzleri dinlenmeyerek, geceleri uyumayarak, dört tarafa 22 seferaçarak halkı zengin ettiğini çoğalttığını, düşmanları ezdiğini” söylemektedir. Bk. F. Köprülü, TürkEdebiyatı Tarihi, s. 58.535 M. Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, s. 82-83.536 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 107-112.

205

Bitinya’nın en büyük siyasî ve askerî gücü haline geldiler. Osmanlılar 1308 de

Karahisar’ı aldılar. 1313 yılında Köse Mihal Müslüman oldu ve beraberinde

Mekece, Akhisar, Geyve ve Gölpazar’ı Osmanlılar’a katıldı. 1317 yılından

itibaren Osmanlılar, İlhanlılar zayıfladığı için müstakil beylik haline geldiler.

1320 yılından itibaren Osman Bey sağlığı nedeniyle gazâlara katılamaz oldu ve

yönetimde Orhan Gâzi ön plana çıkmaya başladı 537.

Yukarıda verilen bilgiler ışığında söyleyebiliriz ki Firdevsî-i Rûmî’nin

Velâyet-nâme’sindeki rivayetleriyle, Osmanlı kroniklerindeki bilgiler hemen

hemen örtüşmektedir. Belki de Firdevsî’nin rivayet ettiği en sağlıklı bilgiler,

Osman Gâzi’nin fetihleri hakkında söyledikleridir 538.

1326 da Osman Gâzi vefat ettiğinde Osmanlı Beyliği diğer Türk beylikleri

gibi geniş bir bölgeyi egemenliği altına almış, şehirleri, ordusu ve bürokrasisi olan

bir devletçik haline gelmişti. Vakfiyelerin ortaya koyduğu bilgilere göre, Osman

Bey katiplere (bürokrat) sahipti, tahrir defterlerindeki kayıtlar, Osman’ın Edebali

dahil birçok derviş, Âhi ve fakı’ya vakıflar yapmış olduğunu ortaya koymaktadır539.

Velâyet-nâme’de anlatıldığına göre, “din aşkına kafire kılıç vuran”, Osman

Bey’in tekfurluklar üzerine yaptığı akınlar, onlarla anlaşma imzalamış olan Bursa

Beyi’ni rahatsız etmiş, durum Selçuklu Sultanı Alâaddin’e bildirilmiştir. Firdevsî,

ilerleyen sayfalarda Osman Bey’in Bursa’yı kuşatması üzerine Bursa Tekürü’nün

Selçuklu Sultanı’na Osman Gâzi’yi şikayet ettiğini, Sultan’a: “Biz senünle barış

idük bilürüz / İttiğün ahd üzere kâim oluruz / Bir eri kıldun musallat üstime /

Vilâyetim gâret itmek kasdına / Ya hakkından gelin ya ahdı sıruz / Biz dahi

bildiğimüzü iderüz.” diyerek Selçuklu Sultanı’na Osman Gâzi’yi şikayet etmiş ve

Selçuklular’dan Osmanlılar’a karşı yardım istemiştir 540.

Menâkıb’a göre bunun üzerine Sultan Alâaddin, Osman Bey’in yakalanıp

kendisine gönderilmesini istemiştir. Osman Gâzi Sultan’ın huzuruna çıkarılmıştır.

537 Paul Wittek, Menteşe Beyliği (Çev. O.Ş. Gökyay), Ankara 1986, s. 17; İsmail HakkıUzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. XI- XII, İrene Beldiceanu- Steinherr, Bitinya daGayri Müslim Nüfus, (Çev. Gül Çağalı), İstanbul 2000, s. 8-19; Halil İnalcık, Osman Gâzi’ninİznik Kuşatması ve Bafeus Muharebesi, Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s. 90; J. V. Hammer,a.g.e., s. 7-10; Mehmet Neşri, a.g.e., s. 55-56; Ahmet b. Mahmut, Selçuk-name, (Haz. E. Merçil),İstanbul s. 177; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s. 106-116.538 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 268-269.539 Halil İnalçık, a.g.e. , s. 72.540 Firdevsî-i Rumî, a.g.e. , s. 269.

206

“Gördiler bir hûb nev-hat nevcüvan / yâl bâl ıssı mahbûb görkli Han” idi.

Sultan’ın danışmanları “bir habis mel’un kafir sözüyle / Hayfdur bunun düzeni

bozula” dedikleri zaman, Sultan sancağını ona tekrar reva gördüler ve görevine

iade ettiler.

Osman Bey’in yakalanarak Konya’ya götürüldüğü ile ilgili bilgiler tamamen

menâkıbtandır. Ancak gerçek olan şu ki, Osmanlı Beyliği’nin batıdaki fetihleri,

Bizans İmparatorluğu’nu ciddî anlamda rahatsız etmiştir 541. Çünkü; bir yandan

Osman Bey’in, diğer yandan uçlardaki öteki Türk beylerinin Bizans kalelerine ve

topraklarına saldırıları karşısında Bizans İmparatorluğu zor duruma düşmüş ve

İlhanlılar’dan yardım istemiştir. Bu sebeple Bizans İmparatorluğu’nun,

Selçuklular’dan, Osmanlı Beyliği’ne karşı da yardım istemiş olmaları mümkündür542.

Menâkıb üzere, Osman Bey Konya ziyaretinden sonra Hünkâr Hacı Bektâş-ı

Velî ile görüşür ve onun hayır duasını alır. Osman Bey’i iltifatlarla karşılayan

Hacı Bektaş-ı Velî, ona tekbirleyerek kafirler karşısında heybetli görünsün diye

“elif-i taç” giydirmiş, belindeki kemeri çıkararak, Osman Bey’e kuşatmıştır.

Önündeki çerağı ve sofrayı yine tekbirleyip Osman’ın önüne koymuş ve ona şu

şekilde hitap etmiştir. “Bunları al, seni din düşmanlarına havale ettik. Senin

başındaki tâcımızı gören kafirler, kılıcına karşı duramasınlar, kılıçları seni

kesmesin. Nereye varırsan galip gel. Önünden sonun gür gelsin. Kimse senin

soyunun sırtını yere getiremesin. Hünkâr adını sana bağışladım, senin soyunun

adını bu adla ansınlar. Gün doğusundan gün batısına kadar çerağın yansın, kendi

kavmi tâc’ı ak ola / sâirlerini boyayalar kızıla der, Ve öyle ederler ”.543

Bu rivayetten şöyle bir sonuca varmak mümkün olabilir. Osman Gâzi’ye

başarısı için dua eden Hacı Bektâş-ı Velî, aynı zamanda ona bir misyon da

541 Mükremin Halil, Ertuğrul Gâzi Md, İ.A., c.IV, s.332. Bizans İmparatorluğu’nun Osmanlıakınlarından rahatsız olduğunu göstererek ve yazarımızı doğrulayan önemli kayıtlar var. “Bizansİmparatorluğu Selçuklu (Beylikler) akınlarına karşı İlhanlı Devleti ile dostluk kurdu. VIII.Michael kızı Meryemi Hülagu ile evlendirerek İlhanlılarla münasebeti pekiştirdi.” Bertold Spuler,İran Moğolları, (Çev. Cemal Köprülü) Ankara 1987, s. 77; Ayrıca bk. İ. Hakkı Uzunçarşılı,Osmanlı Tarihi, c. I, s. 110.542 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 62-70-84; P. Witttek, Menteşe Beyliği, s. 2; Halilİnalcık, a.g.e. , s, 72; Mustafa Kafalı, a.g.e. , s. 182-183; Yaşar Yücel, a.g.e., s. 3-4.543 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 278. İlk Osmanlı tarihlerinde yer alan, Hacı Bektâş-ı Velî’ninYeniçerilere ak börk giydirdiği rivayeti burada Hacı Bektaş’ın Osman Bey’e ak börk giydirdiğişeklinde yer almıştır. Osman Bey ak börk giyerken diğerlerinin kızıla boyanması istenmiştir.Aşıkpaşa-zâde ise; “ Her kimse ki Hacı Bektaş, Osmanlı Hanedânından birisi ile konuştu derseyalandır, şöyle bilesiz” diyerek bu irtibatı yalanlamıştır. bk. s. 197.

207

yüklemektedir. Misyon; islam’ın yayılması için mücadele etmektir. “Hünkâr”

adını vermekle de Osman Gâzi onunla bir gönül bağı kurmaktadır. Böyle bir

görüşme gerçekleşmese bile önemli olan, Yeniçeri Ocağı’nın bu olayın

gerçekleştiği inancı ile Hacı Bektaş ve Bektâşi tekkelerine bağlılığın devam etmiş

olmasıdır. Hünkâr adı da Osmanlı padişahları tarafından kabul görmüş ve

kullanılmıştır 544.

Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme’de; araya Osman Bey’in Hünkâr Hacı

Bektâş-ı Velî’yi ziyaretini ve Sultan Alâaddîn’in Osman Bey’e hil’at vermesini

aldıktan sonra, tekrar fetihler konusuna geri dönmüştür:

Gâziler başı olup kıldı gazâ

Dîn düşmenlerine kıldı cezâ

Göl Köynüküle İznik Yârhisar

Bilecik İrmeni ile Yenişar

Fetih itti ol diyârın küllisin

Tutucak öldürdi küffâr bellisin

Göl Beği Mihâl idi ol vakt meğer

544 Osman Eğri, Yeniçeri Ocağının Manevi Eğitimi ve Bektaşilik, Hacı Bektaş Araştırma Dergisi,S. 24, Ankara 2004, s. 2.

208

Geldi Osman Beğ öninde kodu ser 545.

Firdevsî-i Rûmî, Osman Gâzi’nin fetihlerini kapsamlı olarak tekrar ele

almıştır. Kaynağımıza göre fethedilen yerler, Göl (pazarı), Köynük (Göynük),

İznik, Yârhisar, Bilecik, İrmeni (Ermeni Beli), Yenişar (Yeni Şehir) dir. Sonra

yazar, Köse Mihal’in Müslüman olmasına yer vermiştir. Osman Gâzi’nin

artmakta olan gücünün en sağlam dayanaklarından birisi, Köse Mihal’in

Müslüman olması ve Osman Gâzi emrinde hizmetlerde bulunmasıdır. Bu husus

bütün tarih kitaplarında işlenen önemli bir konudur. Velâyet-nâme’de, Köse

Mihal’in Müslüman olması doğru bir biçimde zikredilmiştir 546.

Son bölümde yine Osman Bey’i anlatan Velâyet-nâme, Selçuklu Sultanı

Gıyaseddin’nin ölümü üzerine sözü Anadolu Beylikleri’nin bağımsız olmalarına

getirmiştir:

Aydın-u Saruhân Menteşe Hamid

Pâdişâh oldu yerinde ber-mezîd

Hutbe okur adına sikke kazar

Yürüdür hükmün ider zabt serteser

Gördü bu hâli Osman Beğ hemân

Ol dahi eyle kılur anda hemân

Altıyüz seksen dokuzunda hemîn

Saltanat tahtında oldu cânişin

Nakl-i Osmân tarihi oldu temâm

Böyle mezkûr oldu zikri vesselâm 547.

Yazarın verdiği bilgiye göre; Aydınoğulları (1308), Saruhanoğulları

(1302), Menteşe Beyliği (1282) ve Hamidoğulları (1284) tarihlerinde

hükümranlıklarını ilan ettiler. Bağımsızlığın sembolü olarak yeni hükümdarlar:

Kendi adlarına hutbe okuttular

Kendi adlarına para bastırdılar

Sahip oldukları topraklarda egemenliklerini ilan ettiler 548.

545 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 278.546 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s.117-118; Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e. , s. 38.547 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 386.548 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 62-70-84; P. Wittek, Menteşe Beyliği, s. 2-4; Halilİnalcık, a .g.e. , s. 72; Mustafa Kafalı , a .g.e. s. 182-183; Yaşar Yücel, a .g .e. , s. 3-4.

209

Yazarımızın, beyliklerin bağımsız olmaları ile birlikte bağımsızlık

sembollerini vermesi hayli manidardır. Diğer beyliklerin bağımsız olduğunu

gören ve onları örnek alan Osman Bey de hemen bağımsızlığını ilân etmiştir.

Firdevsî-i Rûmî, Osmanlı Devleti’nin H.689/M.1290 yılında bağımsız olduğu

kanaatindedir. Diğer beyliklerin bağımsızlık tarihleriyle Osmanlı Devleti’nin

bağımsızlık tarihi ise çelişmektedir.

Firdevsî-i Rûmî, Osmanlı Devleti’nin naklinin tamam olduğunu söyleyerek,

Velâyet-nâme’de Osman Beyle ilgili bahsi kapatmıştır 549. Müellif, Velâyet-

nâme’nin sonunda, Hacı Bektâş-ı Velî’yyel-Horasâni’nin vefatı ve kabrinin

üzerine kubbe yapılmasını anlatırken, Sultan I. Murat ve Sultan II. Bayezit’ten de

söz etmiştir:

Çün ki Sultân itti dünyâdan güzer

Dünye halkına irişti bu haber

Ol zamanda şâh idi Gâzi Murâd

Mülk-i Rûm’da ider idi adlu dâd

Edrene’i itmişidi taht gâh

Bursaya da gelür idi gâh gâh

Dileğince devriderdi mâhü sâl

Devlet-i şemsi bulupdu hoş kemâl

Hâcı Bektâşa muhibb oldu emîr

Kim bilür ceddi ne virdidi serîr

Şâh-ı Osmân geydi Bektâş kisvetin

Şem’i ondan yakup aldı himmetin

Kasdiderdi hazretine varaydı

İşiğün öpüp yüzin süreyidi

Lîk mâni olmağın kevn-i fesâd

Görmedi er dîdarın Gâzi Murâd

549 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 366; Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar,Ankara 1998, s. 3-4.

210

Burusa’da otururken Gâzi şâh

Hâcı Bektâş öldüğünden old âgâh

Çok niyâz eyleyüp ağladı şâh

Er’e mi’mâr olmağı istedi şâh

İstediki türbesini yapa şâh

Varup andan işiğini öpe şâh 550

Hacı Bektâş-ı Velî’nin vefat ettiği 1270 yılında, henüz Osmanlı Devleti

kurulmamıştı. Dolayısıyla Sultan 1.Murat’ın Hünkârı görmesi ve o yılda padişah

olması mümkün değildir. Ancak yazar, manzum metinde Sultan I. Murat’la II.

Murat’ı birbirine karıştırmış olup, I. Murat’la ilgili olarak verdiği bilgiler ana

hatlarıyla doğrudur.

Şöyle ki; Sultan I. Murat (1362-1389) yılları arasında Osmanlı Devletine

padişahlık yapmıştır. Osmanlı Devleti, Orhan Gâzi devrinde Bizans’ın

Anadolu’daki topraklarının tamamını fethetmiş, Bursa’yı alarak başkent yapmış

ve 1353 yılında Rumeli’ye geçmiştir. Sultan I. Murat, 1363 yılında Edirne’yi

fethetmiş ve başkenti Edirne’ye taşımıştır. Balkanlar ve Anadolu’nun büyük bir

bölümü Osmanlı hakimiyeti altına girmiş, bölgede barış ve adalet tesis edilmiş ve

padişah halka adaletle muamele etmiştir. Sultanlar Avrupa’da sefere çıktıkları

zaman Edirne’de, Anadolu seferlerine çıktıkları zaman da Bursa’da ikamet

ederlerdi 551.

İlk Osmanlı sultanlarının Velîlerin türbelerine büyük ilgi gösterdikleri

bilinmektedir. Sultanın Hacı Bektâş-ı Velî’ye türbe yaptırması meselesine

gelince, Sultan I. Murat’ın Hünkâr için türbe yaptırması tarihî gerçeklere daha

uygun düşmektedir 552. Sultan II. Murat, Hacı Bektâş-ı Velî türbesini süsleyen

alem için altı yüz parça altın döktürmüştür. Sultan II. Bayezit ise Hacı Bektaş

Türbesi’ni ziyaret etmiş ve türbeyi kurşunla kaplatmıştır 553.

Firdevsî-i Rûmî, Velâyet-nâme’nin sonunda Sultan Muhammed Han’ın

550 Firdevsî-i Rûmî, a. g .e. , s. 449-450.551 Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solak–zâde Tarihi (Haz. V. Çabuk), Ankara 1989, s. 40-49-69; J. V. Hammer, Osmanlı Tarihi, c.II, s. 27; Yılmaz Öztuna, Osmanlı Devleti Tarihi, s. 77.552 Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. XXIX.553 İ. Melikoff, a.g.e. , s. 157; Abdülbâkî Gölpınarlı, Vilâyet-nâme, s. XXIX, Süreyya Farukî, a.g.e.s. 142.

211

yerine, Osmanlı Devleti’ne II. Bayezit’in hükümdar olduğunu, padişahın ülkeyi

adaletle yönettiğini, çok sayıda imaret, hankâh, köprü ve kervansaray yaptırdığını

ve yoksulları zengin ettiğini ilave etmiştir 554. Yazar, bölümün devamında

padişahın Hacı Bektaş türbesini ziyaret edip türbeyi kurşunla kaplattığını, Hacı

Bektaş Vakfına yüklü miktarda altın bağışında bulunarak vakfı zenginleştirdiğini

ifade etmiştir.

Yazarın padişah II. Bayezit dönemi faaliyetlerine tanıklık etmesine, Hacı

Bektaş’a karşı muhabbet beslemesine ve hükümdarla - Hünkâr arasındaki irtibatı

teyit etmesine bakılırsa Velâyet-nâme II. Bayezit döneminde, padişahın bilgisi ve

iradesiyle yazılmıştır. Bu bilgilere göre, Velâyet-nâme’nin II. Bayezit döneminde-

tarihi belli olmamakla birlikte- yazıldığı da kesinlik kazanmıştır 555.

554 Firdevsî-i Rûmî, a. g .e. , s. 455; İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 247.555 Firdevsî-i Rûmî, a. g .e. , s. 456.

212

B- KUTB-NÂME ADLI ESERDE OSMANLILAR

1- Eser ve II. Bayezit Dönemi Hakkında Genel Bir Yaklaşım

Bu bölümde ise müellifin Kutb-nâme adlı eserinden Osmanlı Tarihi’ne ait

bölümler ele alınacaktır. Kutb-nâme ismini yazar, doğu geleneklerine uygun

olarak çağının Kutb’u (Kutbu’l aktâb) sanını verdiği Sultan II. Bayezit’e ithaf

etmiş ve kitabına Kutb-nâme adını vermiştir. Bunu kitabının çeşitli yerlerinde de

ifade etmiştir

Kutb-nâme kodum ismin söyledim târîh ana

Kutb’ul-aktâb oldı bâkî şâh Sultan Bâyezîd

mısraı hesabına göre, Kutb-nâme H.909 (M.1503) yılında yazılmış ve aynı yılda

Muhammed b. Rasul-i Sarayî tarafından kopye edilmiştir. Kitap, “Kıssa-nâme-i

Midilli” adıyla da bilinmektedir. Kutub-nâme’nin 556 konusu özetle şöyledir:

Kutb-nâme’nin bir destan biçiminde yazılışına konu olan Midilli baskını,

aslında 1499’da başlayıp 1503 Ağustos’unda biten Osmanlı-Venedik savaşında

İnebahtı, Modon ve Koron kalelerinden başka Venedikliler’in en son Draç

(Durazzo) kalesini de kaybetmeleri üzerine 1501 ekiminde giriştikleri bir deniz

herakâtıdır.

Olay o tarihte Osmanlı hükümetince çok önemli görülmüş ve Sultan II.

Bayezit adanın kurtarılması için şiddetli önlemler almıştır. Venedik, Fransız ve

İspanyol donanmalarından oluşan müttefik filo 18 Ekim 1501 yılında Midilli

önüne gelerek demirlemiştir. Müttefik filo, ada önüne geldiği zaman 60 gemi,

kuşatmayı bırakıp ayrıldığı vakit 80 gemiden oluşuyordu. Düşmanın Midilli’ye

baskına kalkışacağı Osmanlı yöneticilerince hızla haber alındığından, Saruhan

Sancak Beyi Şehzade Korkud, silahdarlar Ağası Kör Hamza Ağa’yı 800 kişilik bir

kuvvetle Midilli’nin Anadolu’ya açılan kapısı olan Ayazmend İskelesine

gönderdiği gibi, daha önce de Karesi Sancak Beyi Firuz Bey sancağındaki

sipahilerle adaya geçmiş bulunuyordu 557.

Haçlı Donanması beş altı gün süren kuşatmadan sonra Donanmayı

Hümâyun’un gelmekte olduğunu haber alınca, Midilli’den ayrıldılar. Midilli’de

olay böyle gelişirken, Sultan II. Bayezid adanın tehlikede olduğunu haber alınca

556 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XIX.557 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XX.

213

deliye dönmüş, sefere katılmak istemeyen azebleri kendi eliyle cezalandırmış,

adaları ve bu arada Midilli’yi de tahkim etmede ihmali görülen Mesih Paşa’ya da

sinirlenmiştir 558.

Divan-ı Hümâyun’da Midilli’nin kurtarılması için Hersek-zâde Ahmed

Paşa, Serdâr-ı Ekrem olarak atanmış, donanma ile Kapudan-ı Derya Küçük Davut

Paşa ve Anadolu askeri ile de Anadolu Beylerbeyi Güveyi Sinan Paşa

görevlendirilmişti. Ancak donanma Gelibolu’da son hazırlıklarını tamamlarken,

Sadrazam Mesih Paşa’nın Galata Baruthanesi’nde çıkan yangın sırasında geçirdiği

kaza üzerine ölmesi, Hersek zâde’nin vezir olarak geriye dönmesine neden olmuş,

Küçük Davud Paşa ve Güveyi Sinan Paşa hazırlanan kuvvetler ve donanma ile

Midilli’yi kurtarmak amacı ile hareket etmişlerdi. Ne var ki, bunlar Ayezmend’e

vardıkları zaman adanın düşman kuvvetlerince boşaltılmış olduğunu öğrendiler ve

sadece ağır hasara uğrayan Midilli kalesini onarmak, yararlık gösterenleri

belirleyip Divan-ı Hümayun’a arz etmekle yetindiler.

Papalığın teşviki ile Osmanlılar’a karşı oluşan Haçlı İttifakına Hıristiyan

Avrupa’nın, İspanya (Katalonya ve Aragon dukalıkları) Fransa, Cenova, Venedik

ve Macaristan ile bu krallığa bağlı Bohemya, Lehistan ve Suarsel (As) Krallık ve

dukalıklarına dek yani, İspanya’dan Moskova Knezliğine varıncaya kadar tamamı

savaşa katılmış ve yazar da mücadeleyi başarı ile tasvir etmiştir. Yalnız burada

bütün Avrupa kral, dük, kont ve kraliçelere kendine özgü unvanlar vermiştir.

Ayrıca Macaristan ve Lehistan krallarının ortak kuvvetlerle karadan

Osmanlı sınırlarına saldırıya geçmek üzere hazırlanışlarını, buna karşılık II.

Bayezit’in Silistre, Niğbolu ve Bosna Sancakları’ndaki kuvvetleri alarma

geçirişini, Lehistan kralı Jeanne Albert’in Osmanlı sınırlarına yaklaştığı sırada

ölümü üzerine Macar Kralı Ladislas’ın böyle bir saldırıya imkan kalmadığı

gerekçesiyle II. Bayezit ile anlaşma çabasına giriştiğini de, aynı destan ortamında

canlandırmıştır 559.

Kutb-nâme, tarihî bilgi bakımından olduğu kadar, Türkçe için bir kelime

hazinesi olmak yanında epeyce önem taşımaktadır. Anlatım biçimi ile de yazarın

devrin tarihini iyi tanıdığı meydana çıkmaktadır. Olayları, kişiler arasında

558 Hoca Sadeddin Efendi, Tac’üt- Tevârih, c. II, İstanbul 1282, s. 110.559 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXV.

214

konuşma yöntemiyle açıklayarak dolaylı bir biçimde Sultan II. Bayezit dönemi

askerî ve siyasî faaliyetlerini bu faaliyetlere katılanların kişiliklerini, başarılarını,

başarısızlıklarını tanıtmaktadır.

Kutb-nâme, iman ile küfr, yücelik ile aşağılık, ak ve kara, barış ve savaş,

iyilik ve kötülük, deniz ve kara vb. zıt temalara dayanarak Sultan II. Bayezit’in

saltanatı süresinde geçen olayları özetlerken, müttefik filonun 1501 yılında yaptığı

Midilli baskınını gerçeklere yakın bir biçimde tasvir etmiştir. Bu nedenle Kutb-

nâme’nin verdiği bilgileri Sultan Bayezit devri olayları, papalığın teşviki ile

Osmanlı Devleti’ne karşı girişilen Haçlı İttifakı, Midilli baskının nedenleri, olayın

her iki tarafta da gösterdiği gelişme ve ulaşılan sonuç olmak üzere, üç ayrı yönde

incelenmiştir. Olaylar bir destan havası içinde eski Türk geleneklerinden, eski İran

ve İslam dini mitlerinden, astroloji vb. garib bilgilerden yararlanılarak, çoğu da bu

temaları tekrardan kaçınılmayarak anlatılmıştır 560.

Eserde Sultan Bayezid dönemi olayları, 1481 yılında Sultan Cem’in Bursa

tahtında kısa süren saltanatından itibaren Şehzade Korkut’un İstanbul’daki

saltanat naipliği ve Ayas Paşa ile Gedik Nasuh’un Bursa önündeki çarpışmasından

itibaren ele alınmaktadır. Firdevsî, Sultan Cem olayına şöyle bir değindikten

sonra, Mesih Paşa’nın Rodos seferini ve Karamanoğlu Mustafa Bey’e karşı

yürüttüğü tenkil hareketini yererek, onu başarısız bir yönetici olarak değerlendirir.

Bundan başka yazar, Sultan Bayezit’in Kili ve Akkirman seferini 1492 deki

Arnavutluk seferini, İnebahtı Modon ve Koron kalelerinin fetihlerini, Kemal

Reis’in Kefalonya ve Korfu akınını, Malkoçoğlu Bali Bey ile Ali Bey ve torunu

Mehmed Çelebi’nin Boğdan akınını, İskender Paşa’nın Tağliyemento ve İzonso

seferlerini, yukarıda belirtilen anlatım biçimi içinde kronolojik sıralamaya gerek

görmeden destan tertibinde anlatmaktadır 561.

Kutb-nâme’de ağırlığını tarihten alan bir destan havası vardır. İran şairi

Firdevsî’nin İran - Turan savaşlarına karşılık Kutb-nâme’de Müslümanlarla

Haçlılar karşılaştırılmaktadır. Haçla, hilalin çarpışması tasvir edilmektedir. Şeh-

nâme’de olduğu gibi burada da her iki tarafın yiğitleri, silahşörleri birbirlerinden

geri kalmayacak biçimde, bütün savaş hünerlerini ortaya koyarak

savaşmaktadırlar. Savaş tasvirlerinde at nallarının yerin altındaki balığın sırtını

560 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXIII.561 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXVI.

215

didik didik etmesi, donanmanın küreklerinin, denizin bağrını yarması, kan

buharının gökyüzünü karabulut gibi kaplaması, savaş tanrısı Mirrih’in

şaşkınlıktan parmağının ağzında kalması, düşman kellelerinin Kaf Dağı gibi

yığılması en çok görülen tasvirlerdir 562.

Destanın en başta gelen niteliği olan insan üstü yiğitlik niteliklerini bu

eserde en iyi biçimde görmekteyiz. Başta Yıldırım ünvanıyla andığı padişah II.

Bayezit olmak üzere, Şehzade Korkut, onun beylerinden Hamza Bey’in, Kemal

Reis gibi yiğitlerin olağanüstü kahramanlıkları ve davranışları, önlemleri, kimi

büyük ideallara bağlı kalarak onlar uğruna yaşamı hiçe saymaları ve benzeri

temalar, hep bu destan türünün ortak yanlarıdır. Firdevsî, Midilli Savaşı üzerine

işittiklerine biraz da hayal katarak, en büyük kahraman olan II. Beyazit’in

çevresinde bir destan ortaya koymuştur 563.

Firdevsî’nin Kutb-nâmesi’de öbür kitapları özellikle, en büyük ve ünlü eseri

olan Süleyman-nâme’si gibi yaşadığı dönemin çeşitli bilgilerini içeren bir

hazinedir. Dînî inançlar, Türk ve İran mitolojisi kalıntıları yanında, günün savaş

taktiklerine ve deniz manevralarına, satranç terimlerine kadar geniş bir malzeme

yığını bulmak mümkündür. Bütün olaylar, Firdevsî-i Rûmî’ye göre kişiliklerine,

erdemleri ile kendilerine güvenilen habercilerden edinilen bilgiler üzerine

yazılmıştır. Söz gelimi

Yağdıralum ölüm okın düşmene

Tut kefen giydün ye girdün cevşene

Çıkarub Şeh Bâyezîd adın göge

Ceng idelüm er-yigit bizi öğe

Cânum ister Rüstem adın kazana

Aşinâyum erlük adın yazana

Ol Süleyman-nâme’sin te’lîf iden

Padişeh çün nüshalar tasnîf iden

Nutkıdur ahsen sühan emlah kelâm

Dostumuzdur ol hünermend-i hümâm

Erlügimi dinleyüp tahsîn ider

562 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXVI.563 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. XXVII.

216

Nazm idüb tâ nazmını şîrîn ider

Bu gazâm ola benim emlâh kitâb

Tâze tâze yaza kâtib bâb bâb

Cengimi Firdevsî işidirse temâm

Nazm idüp söyleyişer emlah kelâm 564.

Bu metinde Firdevsî, olayların görgü tanıklarının eserine kaynaklık ettiğini

söylemek istemiştir. Gerçekten de yazarın olayla ilgili olarak çağının

kaynaklarından yararlanmış olduğu, verdiği bilgiye göre kendiliğinden ortaya

çıkmaktadır.Bu bakımdan Kutb-nâme öteki özellikleri bir yana, Midilli tarihi ve

II. Bayezit devri için yararlı bir kaynaktır denilebilir.

Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme adlı eserinde ana hatlarıyla II. Beyazit devrini

işlemektedir. II. Bâyezid (1481-1512), Fatih Sultan Mehmet’in yerine padişah

olmuştur. Firdevsî-i Rûmî ise, II. Bayezit devri tarihçisi ve şâiridir. Kutb-

nâme’sini padişah adına yazmış ve padişaha sunmuştur. Kutb-nâme’nin doğru

anlaşılabilmesi için II. Bâyezit döneminin genel özelliklerini ve önemli

problemlerini şu şekilde özetleyebiliriz:

II. Bayezit Avrupa’nın en kritik bir zamanında, Batı ve Doğu devletlerinin

Türkler’e karşı gittikçe tehditkâr bir hal aldıkları ve Osmanlı İmparatorluğu ile

daha çok ilgilendikleri bir sırada, saltanat sürmüştür. Bu devre içinde politik

menfaatler, Müslüman ve Hıristiyan devletlerin Osmanlılar aleyhinde müştereken

hareket etme arzularını kamçılamış görünmektedir. Osmanlılar aleyhine bu

sıralarda girişilen teşebbüslerin çokluğu dikkate alınırsa, Avrupa’da öteden beri

sürüp gelen Türk düşmanlığının, Osmanlı fetih siyasetini yürütecek kadar bir

kabiliyete malik olmadığı kabul olunan II. Bâyezit zamanında daha da artmış

olduğu görülmektedir 565.

564 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 230.565 Selâhattin Tansel, Yeni Vesikalar Karşısında Sultan İkinci Bayezit Hakkında Bazı Mütalâlar,“Belleten”, c. XXVII, S. 106, Ankara 1963, s.186.566 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 170-171; J. V. Hammer, Osmanlı Tarihi, c.I, s.301.

217

II. Bayezit, rakiplerinden önce Macaristan’ı hesaba katmak mecburiyetini

duymuş ve Mathias’ın kudretli idaresi altındaki Macaristan’ın, Osmanlılar için

daha tehlikeli olduğunu hissetmişti. Fakat Bayezit’e göre en önemli mesele,

kardeşi Cem’in isyanı idi. Çünkü, olay gittikçe genişlemiş ve imparatorluğu türlü

yönlerden tehdit eder bir durum almıştı. Öte yandan Otranto’nun Osmanlılar

tarafından fethedilmesinden sonra Papa IV. Sixtus’ün teşvikleri ile, Hıristiyan

devletler birleşerek, kendilerinde İstanbul’u bile zaptedebilecekleri umudunu

yaratan, büyük bir deniz kuvveti meydana getirmişlerdi. Ayrıca Fatih’in ölümünü

duyan İtalya Prensleri, II. Bayezit ile Cem arasındaki mücadeleden

faydalanacaklarını umdukları için, Osmanlılar’a karşı harekete geçmeye

hazırlanıyor, bu arada Kırım Han’ından da bu harekete katılacağına dair müspet

cevap alıyorlardı. Bundan başka, Karamanoğlu Kasım Bey, Cem ile yaptığı ortak

hareketi kâfi görmeyerek, Rodos’tan harp levazımı ve gemi istiyordu. 10 Eylül

1481’de Otranto’nun Osmanlılar’dan geri alınışından sonra eğer müttefikler,

Napoli Kralının Osmanlılar hakkındaki plânını uygulama yoluna gidebilseydiler,

ihtimal II.Bayezit’in durumu daha da güçleşecekti. Bu sıralarda Cem de Mısır’a

iltica etmişti. Bu mühim bir mesele idi. Çünkü; Mısır Sultanı onu çok iyi karşı-

lamış, hattâ biraz sonra tekrar Anadolu’ya geçmesine müsaade etmişti. Fakat 1482

Temmuzunda Cem’in Rodos’a kaçması, büsbütün büyük bir hâdise oldu 566.

Çünkü Cem’i ele geçiren Rodos şövalyeleri reisi Papa’ya, Napoli Kralı’na,

Macar Kralı’na ve Venedik Hükümeti’ne birer mektup göndererek bir Haçlı

Seferi’nin teşkilini teklif etmişti. Ayrıca Macar Kralı Şövalyelere başvurarak ve

karşılığında her türlü yardımın yapılacağını vaat ederek Cem’in kendisine

verilmesini istemişti. Cem’den büyük faydalar sağlayacağını ve yine onun

sayesinde Osmanlı İmparatorluğu içinde bulunan Bayezid aleyhtarı zümrenin bile

yardımını temin edeceğini uman Kral, Rodos şövalyeleri nezdinde yaptığı bu

teşebbüsten bir sonuç alamayınca, aynı maksatla Papa’ya müracaat etti. Bundan

da bir sonuç alamayan ve fakat bir türlü bu arzusundan vazgeçmeyen Mathias, bu

sefer de, Fransa’ya götürülmüş olan Cem’i Fransa Kralı’ndan ısrarla istemeye

başladı 567.

567 Selahattin Tansel, Sultan II. Bayezit’in Siyasi Hayatı, İstanbul 1966, s. 260; Şerafettin Turan, II.Bayezit Md, DİA, c.III, İstanbul 1989, s. 235.

218

Bu arada Osmanlı- Memlük münasebetleri bozulmuş ve iki devlet arasında

savaş başlamıştı. Savaşın devam ettiği süre içinde, Osmanlılar aleyhine

Hıristiyanlarla işbirliği yapma yolunda büyük gayretler harcayan Memlûklar da,

türlü imkânlardan faydalanarak Cem’i elde etmeye uğraştılar ve bu maksatla

Fransa’ya bir elçi heyeti göndererek, Cem kendilerine verildiği takdirde Fransa

Kralı’na bir milyon duka ödeyebileceklerini bildirdiler. Ancak Papa VIII.

İnnocent Türkler’e karşı açmayı düşündüğü bir haçlı seferinde, Cem’in

oynayabileceği büyük rolü düşünerek, onun başka devletlere verilmemesi

hususunda gerekli teşebbüsleri yapmış ve sonunda da bu kıymetli esiri elde

etmeye muvaffak olmuştu.

Ayrıca, girişeceği teşebbüslerden Bâyezit’i vaz geçirmek için Cem bir tehdit

vasıtası olarak da kullanılıyordu. Nitekim 1485 den sonra İstanbul’da hazırlanan

bir donanmanın Napoli’ye karşı harekete geçeceğini sanan Rodos şövalyeleri

reisi, donanma Akdeniz’e çıktığı takdirde bütün Hıristiyan devletlerin

birleşeceğini ve başa da Cem’i geçirerek Osmanlılara hücum edeceklerini

padişaha bildirdi 568.

Bu tarihlerde Dulkadir Beyi Alâüddevle, Osmanlılardan ayrılarak

Memlüklerle birleşti ve bir müddet sonra, I490 da, Memlûk orduları Kayseri’yi

kuşatırken, Papa VIII. İnnocent de Osmanlılara karşı bir Haçlı Seferi teşkil etmek

üzere Roma’da topladığı kongrede, teşkil olunacak üç ordu ile Türkler üzerine

yürüme kararını aldı. Ordulardan birincisi Papa kuvvetleri ile İtalyanlar’dan;

ikincisi Almanlar, Macarlar, Daçlar ve Polonyalılar’dan; üçüncüsü de Fransız,

İngiliz ve İspanyollar’dan kurulucaktı. Kuvvetlerin bir kısmı Viyana’da, bir kısmı

da Ankona, Brendizi ve Mesina’da toplanacaktı. Viyana’da toplanacak kuvvetler

Eflâk, diğerleri ise İllirya üzerinden Türkler’e saldırırken, Haçlı Donanması da

Eğriboz ve Mora’ya hücum edecekti. Fakat bu Haçlı Ordularının başlıca gücünü

teşkil edecek olan Macar Kralı Mathias’ın aynı yıl içinde ölmesi, bu plânın

tatbikine imkân bırakmadı. Kısa bir süre sonra da Papa İnnocent öldü. Ancak yeni

Papa VI. Rodrigo Borgia (Alexandre) zamanında da Haçlı Orduları kurmak fikri

devam etti 569.

568 Selâhattin Tansel, a.g. , s.188.569 Selâhattin Tansel, a.g.e. , s. 189; Şerafettin Turan, Bayezid II Md, DİA., c. III, s. 235.

219

Aynı tarihlerde Dalmaçya’daki Türk akınlarından endişeye düşen

Venedikliler, bir Haçlı Seferinin tertiplenmesi için Papa’ya bir miktar para

göndermiş ve daha fazlasının da verilebileceğini bildirmişlerdi. Ayrıca

maceraperest Fransa Kralı Charles VIII. Türkler’e karşı daha cüretkârane bir proje

hazırlamış bulunuyordu. Bizans’ın son imparatoru Constantine’nin yeğeni

Thomas oğlu Andria’dan Bizans tahtı üzerindeki hukukunu satın alarak bu suretle

kendisini imparator farzeden ve büyük fetih plânının gerçekleşeceğinden emin

bulunan bu kral, daha işe girişmeden, Kudüs Kralı unvanını kullanmaya başlamış

ve Osmanlı topraklarından mühim bir kısmını da, Venediklilere sözde hediye

etmişti.

Ayrıca Anadolu’nun muhtelif bölgelerinde Safevîler’e taraftar yaygın bir

zümre vardı. Bilhassa Anadolu’nun güney bölgesindeki kabileler arasında

Kızılbaşlık çok ilerlemişti, İstanbul’da bile 1502 de Kızılbaşlar’ın sayısı beş bin

kişi olarak tahmin olunuyordu. Ayrıca Safevîler’in, Bektâşî tarikatına geleneksel

surette bağlı olan yeniçeriler ile hudut kabileleri arasında karışıklık ve isyan

çıkaracakları düşünülüyordu. Doğu’da Safevî tehlikesi giderek büyüyordu 570.

Doğu’da durum böyle iken, Batı’daki Türk düşmanlığı da devam ediyordu.

Bilhassa 1503’de Papalık makamına geçen II.Julius imkânlar elverdikçe

kendinden evvel gelenler gibi, Türkler’e karşı bir Haçlı Seferi’ni ısrarla teşvik etti

ve Avrupa hükümdarlarının hemen hepsine yazdığı mektuplarda birleşmelerini

ileri sürerek kâfirlere (Türkler’e) karşı açılacak mücadelenin maddî ve mânevî

mükâfatlarından bahsetti. Onun her taraftaki mümessilleri bu gayeyi

gerçekleştirmek üzere büyük gayretler harcadılar. Şah İsmail’in ortaya

çıkmasından büyük bir sevince kapılan Papa, bir yazısında,“Adına iş gördüğümüz

Tanrı bile mahut Türkler’e karşı büyük bir hareketi icra etmemiz için bize fırsat

hazırlıyor görünmektedir.” diyordu. Müslümanların Gırnata’dan (Granada)

kovulması olayı, aynı Papa’da Türkler’in Avrupa’dan atılabileceği kanaatini

uyandırdığı için, Aragonya Kralı Ferdinand’a yazdığı bir mektupta “Şimdi bizim

ve senin en mühim isteğimiz, kuzey krallarını, kayzerin ve Fransa Kralı’nın bütün

kuvvetlerini şerefsiz Türkler’e karşı kullanmaları olmalıdır. Batı’da senin ve

570 Faruk Sümer, Safavî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara1992, s. 34.

220

Portekiz Kralı’nın yaptığı iş, Doğu’da Allahsız Türklere karşı da yapılmalıdır.”571

demekte idi. Gerçekte 1508 de Cambrai’ de Venedik’e karşı olmak üzere ittifak

eden İmparator Maximulian, Papa II. Julius, Fransa Kralı XII. Louis ve Aragonya

Kralı Ferdinand, Macarlar’ı Türklerle münasebetlerini kesmeye zorluyorlar ve

Dalmaçya sahillerini onlara vermeyi vaat ediyorlardı 572.

Macar Kralı Mathias’ın ölümünden sonra da, Osmanlı-Macar münasebetleri

kötü şartlar altında sürüp gitmekte idi. İki taraftan yapılan akınlar o kadar kanlı ve

zâlimâne oldu ki, nihayet taraflar bunlara bir son vermek lüzumunu duyarak 1495

te üç yıllık bir barış antlaşması imzaladılar 573.

Üç yıl için yapılmış olan bu antlaşma daha sona ermeden, Osmanlı - Leh

münasebetleri de kritik bir hâl aldı. Osmanlı akıncı kuvvetleri tarafından

Lehistan’ın yağmalandığı sıralarda Macar Kralı Viladislaus tarafından İstanbul’a

gönderilen bir elçi, mütarekenin zedelendiğinden bahsetmiş ve Polonya’da

yapılan tahribattan şikâyet ederek, Polonya’ya tazminat verilmesi lâzım geldiğini

ve antlaşmaya Polonya Kralı ile Litvanya Dükü’nün de dahil edilmesini istemişti.

Osmanlı-Venedik savaşının çıkmasını önleyemeyen ve Venedik’in müttefiki

olan Fransa Kralı XII. Louis Rodos yoluyla Bayezit’e iki elçi gönderdi. 1500

Nisan’ında İstanbul’a gelen bu elçiler padişahla görüşmüşler ve Venedik’le sulh

yapılmadığı takdirde, müttefiklerin, yani Fransa, Papalık, İspanya, Portekiz,

İngiltere, İskoçya ve Rusya’nın, Türkler’e karşı hücuma geçeceklerini

bildirmişlerdi. Öte taraftan Venedikliler de Macarları para ile ikna ederek 1500

Ağustos’unda onları Türkler’e karşı savaşa soktular. Bununla beraber denizde ve

karada, iyice hırpalanan ve Mora’daki limanlarının en mühimlerini kaybeden

Venedik, sonunda Papa ile diğer Hıristiyan hükümdarlara gönderdiği mektuplarla

durumun kötülüğünü izah etmiş, Osmanlılar’a karşı onların yardımlarını da

istemişti. Bu sebepten 1500 yılının sonuna doğru, Türkler’e karşı Papalık,

Macaristan ve Venedik arasında saldırı ve savunma antlaşması imza olunmuş, bu

ittifak 1501 yılının Pantecost yortusu günü ilân edilmişti 574.

571 Selâhattin Tansel, a. g.e. , s. 193572 Selâhattin Tansel, a.g.e., s. 203.573 Kenan Akın, II. Bayezit Dönemi, “Türkler”, c.VIII, Ankara 2002, s.386.574 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 220.

221

2- Kutb-nâme’ye Göre II. Bayezit Dönemi Fetihleri ve Siyasi Olayları

Kutb-nâme’nin özetini verdikten ve II. Bayezit dönemine genel bir giriş

yaptıktan sonra şimdi Kutb-nâme’nin tahlil ve tenkidine geçebiliriz. Kutb-

nâme’nin bir adı da müstensihin kaydına göre “Kıssa–i Midilli”dir 575. Midilli

Kıssası tahlil edilirken, Firdevsî-i Rûmî’nin eserinde oluşturduğu konu bütünlüğü

bozulmamaya çalışıldı. Yazar, metin içinde yabancı isimler için kendisi özel

isimler kullanmıştır. Bu özel isimlerin ve ünvanların karşısına doğruları eklendi,

yabancı adlandırmalarda yerli isimler parantez içinde gösterildi. Firdevsî’nin

verdiği bilgiler Osmanlı tarihçilerinin eserleri ile takviye edildi ya da tenkidi

yapıldı. Destanî bilgiler içinden tarihî bilgiler seçilerek yorumlanmadan kullanıldı.

Firdevsî tekrarlara sıkça müracaat ettiği için, tekrarlardan uzak durulmaya

çalışıldı. Mitoloji ve efsanelere dair yazdıkları üzerinde durulmadı. Kullandığı

dile mümkün olduğunca müdahale edilmemeye çalışıldı.

Kutb-nâme’ye “Hâzâ Kitâbu Kıssa-i Midilli”, adıyla başlayan müellif; dua

bölümünden sonra kendisini anlatmaya başlamıştır:

Ne arûz u nahv okıdum ne ho sarf

Cehlile itdüm hebâ ‘ömri telef

Lik keşf oldı ma’âni vird İlah

Ma’rifetden olmuşum Hânum âgâh,576.

diyerek okul okumadığını, ama hayatını da boş geçirmediğini, kendisini

yetiştirdiğini ve mârifet ehlinden olduğunu beyan etmiş, kendisini övmeye

başlamıştır:

Her kelâmum mev’izedür yâ habîb

Hak peyâmumdur hadîse key karîb

Dürr ü gevherdür sözüm şâfî cevâb

O cihetden mû’teberdür bu kitâb

Husrevâ şîrin-i sözün şeyhiyüm

Ahmediyüm hem zemânın Şeyhiyüm

Nî galatdür bu sözüm ki men kimin

Mahlasum Firdevsî amma key kemin 577.

575 Firdevsî-i Rûmî, Kıssa-i Midilli, Süleymaniye Ktp, Halet Efendi Kitapları, nr. 643.576 Firdevsî-i Rûmî, Kutb- nâme, vr. 2a.577 Firdevsî-i Rûmî, Kutb- nâme, vr. 2a-4a.

222

Midilli Adası’nın fethini konu alan Kutb-nâme’ye girişte uzun bir duadan

sonra bir kaside ve münacaâta yer verilmiştir. Münacaat bölümünde:

Al ü evlâdı Alî’nün hakk çün

Hacı Bekdâş-ı Velî’nün hakk-ı çün

dedikten sonra Ehli Beyt’e ve Hünkâr Hacı Bektâş’a tazimlerini sunarak

meşrebini ve kendi hareket hattını tesbit etmiş olmaktadır 578.

Na’t-ı Muhammedî’den sonra “Ender Sitâyiş-i Firdevsî ve Du’a- kerden-i

Hâkân-ra” başlığı ile, kendisinin Sultan Bayezit’in şâiri olduğunu söyledikten

sonra, sözü kendisini himaye eden kişinin kâmil ve fâzıl Nişancı Paşa olduğuna

getirmiştir. Tarih konularını anlatmaya, Osmanlı Devleti’nin dış politikasından

başlayarak, Osmanlı - Lehistan ilişkilerine geçmiştir. Lih (Lehistan) kralının

Osmanlılar’a bağlı olduğunu, bütün düşmanların kahr olduğunu, kavm-i Efrengin

Padişaha tâbi olduğunu zikretmiştir 579.

Kitabının ismini Kutb-nâme koyan yazar, Kutb’unda Sultan II.Bayezit

olması münasebetiyle, padişahtan sürekli övgülerle söz etmiştir. II. Bayezit,

âlimleri sever, ilmi olana âlemi bahşeder, din hususunda âbid ve zâhittir. Sultan II.

Murat’ın torunu ve Fatih Sultan Mehmet’in oğludur. Askerleri sürekli zaferler

kazanır, komutanları Efrâsiyâb gibidir. Kendileri Sultan Mahmut, şairi de Firdevsî

gibidir. Medh-i Sultan İbni Sultan Bayezit, başlıklı kasidesinde ise; II. Bayezit’e

abartılı övgüler yaparak, padişah; kahramanlıkta Rüstem’e, padişahlıkta

Feridun’a, hikmet’te Eflatun’a, hükümranlıkta Hazreti Süleyman ve İskender’e

benzetilmiştir 580.

a- Modon (Motun) Adası’nın Fethi İçin Yapılan Hazırlıklar

Osmanlı Beyliği kuruluş döneminde, Orhan Gâzi’den itibaren denizlerle

yakından ilgilenmeye başlamıştı. Osmanlılar özellikle Rumeli’ye geçtikten sonra,

boğazlar ve Ege Denizi ile alâkâdar olmak bir zorunluluk haline gelmişti. Ege

sahillerine yakın adalardan İmroz, Semandirek, Limni, Taşoz, Midilli, Sakız ve

Sisam gibi belli başlı adalar Cenevizliler’in, İstanköy ve diğer bazı adalar ise

Rodos şövalyelerinin yönetimindeydi ve zaman içinde adalar Osmanlı

578 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 13.579 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 32.580 Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, s. 39.

223

egemenliğine girmişlerdir. Osmanlı Donanması henüz Akdeniz’de üstünlüğü elde

edecek durumda değildi. Buna karşılık Venedik, Ceneviz, Napoli ve Papalık

donanmaları ile adaların donanmaları hem sayı hem de denizcilik bakımından

daha üstün durumda idiler. Osmanlı Devleti sahillerini hem korumak, hem de

Türk ticaret gemileriyle limanlarını emniyet altına almak için bu adaların

senyörleriyle antlaşmalar yapmıştır. Antlaşmalara göre zaten vergi vermekte olan

bu beyler, Osmanlı sahillerinin güvenliğini korumakla da görevlendirilmişlerdi581.

1390’da Gelibolu tersanesinin inşasına başlandığı yıl, artık Anadolu’nun

batısı, kıyılar ve limanlar da Osmanlı hakimiyetine girmiş bulunuyordu. Saruca

Paşa kumandasında Sakız ve Eğriboz adalarına yapılan harekat, Osmanlı

Beyliği’nin ilk önemli deniz seferidir. İstanbul’un fethinden sonra Türk deniz

gücü adalar halkı üzerinde müthiş bir panik yaratmıştı. Bu nedenle Taşoz, İmroz,

Limni ve Midilli halkının büyük bir kısmı göç etmiş, geri kalanlar da verilen

güvence üzerine yerlerinde kalmışlardı 582.

II. Bayezit devrinde, Osmanlı donanması yenilendi ve güçlendirildi.

Venedik donanması örnek alınarak yeni gemiler yapıldı. Padişah ünlü denizci

Kemal Reis’i 583 devlet hizmetine aldı ve donanmanın başına geçirdi 584. Kemal

Reis, derhal donanmada tadilat ve ıslahat yaptı ve ölümüne kadar Türk

denizciliğini müdafaa etti. Osmanlı Devleti, Ege Denizi, Akdeniz ve Adriyatik

Denizi kıyılarında sınır güvenliğini sağlamak ve denizlere egemen olmak için

yoğun bir çaba sarf etmişti.

Mora Yarımadasında bulunan sağlam kalelerin çoğu Fatih Sultan Mehmet

zamanında alınmıştı. Mora, Osmanlı Devleti ile Haçlı Donanması arasında bir set

vazifesi görüyor ve iki büyük gücün çatışma alanını teşkil ediyordu. Pek sağlam

bir kale olan Modon ve Koron adalarının alınma tasarısı, geçen yüzyıldan beri

bekleyen ve padişahların emel edindikleri bir sorun olarak duruyordu. Bu kaleleri

almak, bunların savunma gereçlerinin çokluğundan o tarihlerde mümkün

olamamıştı. Kalelerin hakimleri olan Frenkler, kaleleri çelik gibi işlemiş ve içini

581 Yasemin Demircan, Ege Adalarında Osmanlı Hakimiyeti, “Türkler”, c.IX, Ankara 2002, s. 364.582 Yasemin Demircan, a.g.e. , s. 364.583 Kemal Reis ( - 1511) Ünlü Türk denizcisidir. 1495’te Osmanlı Devleti’nin emrine girmiştir.Yeğeni Pîrî Reis’i yetiştirerek Türk denizciliğine hizmet etmiştir. 1511 de Venediklilerlesavaşırken şehit düşmüştür.584 Pîrî Reis, Kitab-ı Bahriye, (Haz. Y. Senemoğlu), Ankara 1973, s. 31-68.

224

askerler ve savunma araçları ile tıka basa doldurmuşlardı 585.

II. Bayezit, denizlerdeki fetih faaliyetlerine önce Ege Adaları’ndan başladı.

Padişah Mora Yarımadasından, adalara yönelik fetih faaliyetlerini bizzat yönetti.

Rumeli Beylerbeyi Koca Mustafa Paşa karadan, Kemal Reis ise denizden İnebahtı

Körfezi’ni kuşattı ve uzun mücadele sonunda İnebahtı Limanı’nı ele

geçirdiler(1499) 586. Osmanlılar, adaya asker ve mühimmat yerleştirerek, körfezin

muhafazası için orayı üs olarak kullandılar.

İnebahtı Limanı’nın Osmanlı Devleti’nin eline geçmesi ve denizlerdeki

başarıları Venedikler’i çok üzdü ve elçileri aracılığı ile Osmanlılardan barış

istediler. Padişah II. Bayezit ise, “eğer benimle sulh yapmak istiyorsanız Mora’da

elinizde bulunan Modon, Koron ve Napoli (Napoli di Malvazya) şehirlerini teslim

ile senede bir vergi vermelisiniz.” diyerek barış şartlarını açıklamış ve Osmanlılar

için adaların önemine dikkat çekmiştir. 587.

b- Modon (Motun) Adası’nın Fethi

Yazar tarihî hadiseleri aktarmaya Modon (Motun) Adası’nı anlatarak devam

etmiştir. Modon, Mora yarım adasında bir liman ve kale olup yarımadanın

batısında yer almaktadır. Modon Adası’nda bulunan kalenin üç tarafı suyla çevrili

iken, dördüncü yönünde yarlar vardı ve kalenin duvarı oldukça yüksekti. Modon

Adası’nın fethini Osmanlılar geçen asırdan beri tasarlamışlardı. Bu kaleyi almak

savunmasının kolay olmasından dolayı mümkün olmamıştı. Padişah II.Bayezit,

Preveze sancak beyi Mustafa Bey ve Kaptan Davut Paşa’yı adanın fethiyle

görevlendirdi. Ancak Mustafa Bey donanmanın hazırlıklarını sürdürürken

Venedik donanması Osmanlı donanmasını yakarak ağır bir zayiat verdirdi.588

Buna rağmen Osmanlı donanması uzun bir hazırlıktan sonra Modon Adası’nı

kuşattı. Modon, bir ay kadar Osmanlılar tarafından topa tutuldu, yürüyüş 10

Ağustos 1500’de başlamış, Türkler duvarlara tırmanınca, Frenkler şehri ateşe

vermişlerdir. Alevler içinde, padişahın hilal alemli tuğu ve güneş alametli bayrağı,

bir burca, bir yeniçeri tarafından yükseltilmiştir 589. Ada, II.Bâyezit döneminde

585 Hoca Sadeddin Efendi, Tâc’üt- Tevârih, (Haz. İ. Parmaksızoğlu), s. 231.586 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 217.587 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. II, s. 218-220.588 Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e., s. 307-308.589 Emel Esin, İkinci Bayezit’in H. 904-906/1498-1500 Yıllarında Adalar Denizine Seferi, ErdemDergisi, c. I, S. 3, Ankara 1985, s. 793.

225

fethedilmiştir. Firdevsî adanın fethini şöyle anlatmıştır:

Ol zemânki Şâh Sultân Bâyezîd

Motunı alup idince feth-ü îd

Tîg-i havfinden ne kim varsa Freng

Nüh cezîre suya daldı çün neheng 590.

İşidüp bî-din ulusı Rin-pab

Çekdi Motun fethiçün gâyet şitâb

Zîra kudsün iskelesidür Motun

Râhibi mün’ım sevenden ol putun 591.

Firdevsî-i Rûmî, “kâmil, hüner sahibi filozoflardan aldığı bilgilere göre; Şah

Sultan Bayezit zamanında, Modon Adası Haçlı İttifakına rağmen Dâvut Paşa

komutasındaki Osmanlı donanması tarafından, üç haftalık bir muhasaradan sonra

fethedildi.” demiştir (H. 906 / M. 1500)592. Fetih, Osmanlı Devleti’nde büyük bir

sevince yol açmış ve adanın fethi bir bayram havasında kutlanmıştı. Modon

Adası’nın fethinden sonra, Ege Adaları’nın tamamı Osmanlılar’ın eline geçmiş

oldu. Adanın fethinin beşinci gününde, kalenin en büyük kilisesi camiye çevrilip

Cuma namazı kılındı. Öteki tapınaklar da mescide çevrildi. Kalenin bütünüyle

onarılması ve yanan yapıların yeniden yaptırılması görevi Anadolu Beylerbeyi

Sinan Paşa’ya verildi. Padişah fethi, fetih-nâmelerle dost düşman bütün devletlere

bildirmişti 593.

Osmanlılar’ın denizlerdeki hakimiyeti, Hıristiyan dünyasının ulusu Papa’yı

paniğe sürüklemiş ve adanın geri alınması için şiddetli önlemlere müracaat

etmişti. Modon Adası Hıristiyan dünyası için çok önemliydi. Çünkü Modon,

Kudüs’ün iskelesi durumundaydı. Modon’un fethinden sonra Papalık, Hıristiyan

âlemini dînî vaatler ve maddi imkanlarla Osmanlılar’a karşı Haçlı Seferi

düzenlemeleri için kışkırtmaya başlamıştı.

II. Bayezit Devri’nde Osmanlı Devleti, Ege ve Akdeniz’deki adaları

fethetmek için yoğun bir çaba sarf ederken, buna karşılık Hıristiyan dünyası da,

Osmanlılar’ın fetihlerini engellemek, kaybettikleri yerleri, özellikle, Kudüs’ü geri

590 Ege denizinde Arnavutluk’un batı kıyılarına serpilmiş dokuz adaya verilen isimdir.591 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 120.592 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1983, c.II, s. 219; Solakzâde Tarihi, s. 416.593 Hoca Sadeddin Efendi, a.g.e., s. 314-315.

226

almak için Haçlı İttifakı oluşturmaya çalıştılar. Firdevsî-i Rûmî’nin Rin-pab

dediği papa VI. Alekandre Borgia ve Fransa kralı XII Louis Osmanlılar’a karşı

ittifak çağrısında bulundular. Yazarın, yukarıda verdiği bilgiler, Safâi adında,

savaşa gönüllü olarak Sinop’tan katılan, olayları günü gününe vezinli olarak

yazan, yazdıkları akşamları padişaha anlatılan “Tarih-i Feth-i Aynabahtı ve

Moton” adlı eser tarafından da doğrulanmıştır 594.

c- Koron Adası’nın Fethi

Modon Kalesinin tamirine Güveyi Sinan Paşa memur edildikten sonra,

Koron Kalesinin zaptı için, ikinci vezir Hadım Ali Paşa görevlendirilmişti. Deniz

yönünden de kaptan Davud Paşa Donanmayı Hümayunla Koron Adası’nın

üzerine gönderildi. Hadım Ali Paşa, Modon’a giderken önce Navarin Kalesi’ni

harpsiz zapt etti ve içindeki Rumlar’ın bir kısmına göç izni verilirken, kalanlar

cizyeye bağlandı. Buradan Koron üzerine gidildi. Osmanlı ordusu ve donanması

Koron Kalesi’ni kuşattı. Komutan Hadım Ali Paşa, adanın komutanına hisarı

teslim etmesini önerdi. Modon’un akıbeti, Koron’da yaşayanlar için bir ibret

olduğundan paşanın teklifini fırsat bildiler. İsteyenler çoluk ve çocuklarını alarak

adayı terk ettiler. Kalanlar ise Osmanlı egemenliğinde yaşamaya devam ettiler.

Böylece Koron Adası teslim alındı (16 Ağustos 1500) 595.

Rum Diyarının Molla Camîi’si, bilim ve hünerleri özünde derleyen Molla

Lâmîi bu parlak fetih için şu güzel tarih dizelerini söylemiştir:

Çün uluğ sancakların görkemli tahtın Şahı

Mora üstüne yürüdü kıldı Freng’le cenk

Aldı Moton kalesin savaşarak zor ile

İtti toprak yüzün düşman kaniyle lale renk

Vire didi Avarin bildi olan biteni

Boyun eğdi Koron başa geleni işidecek

Geldi bir ilham Lami’ı Hak katından hemen

Çün didi Tarihini fethu biladi’l-Frenk 596.

Modon ve Koron Adalarının fethini tamamlayan Osmanlı Devleti, deniz

ticaretinin önemli merkezlerinden olan, denizcilerin çok sevdikleri ve uğrak

594 Emel Esin, a.g.e., s. 790; İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 219-220.595 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s.220.596 Hoca Sadeddin Efendi, a. g.e. s. 316

227

yerleri olan Mora yarımadasının tamamını fethetmiş oldu. Adalarda hak ve adaleti

tesis ederek, buraları bayındır bir vatan haline getirdi. Bu tarihlerde, Endülüslü

Müslümanlar, Hıristiyan zulmüne maruz kaldıkları için padişah, Müslümanlar’ı

fethedilen bu yeni topraklarda iskan etti 597.

3- Osmanlılar’a Karşı Oluşan Haçlı İttifakı

İnebahtı Limanı, Modon, Koron, ve Navarin Adalarının Venedikliler’den

alınması fetih-nâmelerle İslam ve Hıristiyan devletlere duyurulmuştu. Osmanlılar

adalardaki zaferleri değişik problemler yaşadığı Macaristan, Lehistan, Fransa,

İspanya, Cenevizler ve Rodos şövalyelerine hassaten bildirilmişti. Venedik

Cumhuriyeti üst üste inen bu darbelere karşı koyamayacağını bildiği için

Hıristiyan dünyasından kendisine yardım edilmesini talep etti. Başta Papalık

olmak üzere, Alman İmparatoru, İngiltere, Fransa, İspanya, Napoli, Lehistan ve

Macaristan krallarından yardım rica etti.

Modon Adası’nın fethinden sonra başta Papalık olmak üzere, Fransa (Freng)

ve Venedik, Osmanlılar’ın Koron ve İnebahtı limanlarını almalarına şiddetle tepki

gösterdiler. Orta Çağ’daki Haçlı Seferleri’nden sonra, ilk defa bütün Hıristiyan

dünyası Osmanlılara karşı bu denli büyük bir ittifak girişiminde bulundular.

Papalık, Osmanlılar’ın eline geçen adaları geri alabilmek için Şâh-ı Çih

(Bohemya), Şâh-ı Lih (Lehistan) ve Üngürüs’ü (Macaristan) Osmanlılar’a karşı

kutsal ittifaka çağırdı 598. Eğer Haçlılar, Osmanlılar’a karşı birleşebilirlerse,

Osmanlılar’ı Balkanlar, Doğu Avrupa ve hatta İstanbul’dan bile

çıkarabileceklerdi. İlk defa müşterek menfaatleri sebebiyle Venedik, Papalık ve

Macaristan arasında 1500 senesi sonbaharında bir antlaşma yapılarak, 1501

senesinde yortuya rastlayan bir pazar günü ittifak ilân edildi. Müttefikler

denizlerde meşgulken, Macarlar da karadan Osmanlılar’a taarruz edeceklerdi 599.

Papalık, Ceneviz Tekfuru’na da haber gönderdi, para karşılığı onlardan

yardım istedi ve Akdeniz’de oluşturulan büyük bir Haçlı Donanması’na katkı

beklediğini iletti. Bütün Hıristiyan dünyasına Modon ve Koron limanlarını geri

almak, Tuna Nehri üzerinde köprüler yaparak, Osmanlılar’a saldırmak ve

Kosova’da yeni bir meydan savaşına girmek için çağrıda bulunuldu. Hatta tüm

597 Hoca Sadeddin Efendi, a. g.e., s. 323598 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 55; Selâhattin Tansel, a.g.e. , s.203.599 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a. g.e., s. 220.

228

Beni Asfar yani Doğu Roma egemenliğinde bulunan bütün kavimler Türkler’e

karşı ittifak yaparak, Kostantiniyye üstüne sefere çağrıldılar 600. Müslümanlar’ın

Endülüs’den çıkarıldığı gibi Osmanlılar’ın da Avrupa’dan çıkarılması istendi.

Rim-pâb (Papa) çağrısını biraz daha genişleterek, Haçlı Seferi kapsamına Kudüs’ü

ve Şâm’ı da aldı. Bu sefere Ceneviz Tekfuru’nun mutlaka katılmasını istedi.

Cenevizliler, bu davete olumlu cevap verdiler ve Fransa ile ittifak yaptılar.

Cendiral, (Amiral Ravenstein) Fransız donanmasını hazırlamakla görevlendirildi.

Savaş hazırlığına Brankheford ve Bourganeuf dukası Santurluoğlu (Guy de

Blançhefort) da katıldı 601.

Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme adlı eserinde de nesir olarak II. Bayezit

dönemi fetihlerinden ve Haçlı İttifakından uzun uzun söz etmiştir. “Kal’a-i

Rodos’u ve Belgrat, kal’a gazâ kılup Engurüsun ruûsi keferesiyle mahalli ve

mağrekelerin ve mal a mal ve deyyârların at ve ayağı altında pâyimal idüp....adl u

insâfın ra’yetin ve sebâtı nâmı imaretin emaret.... Diyâr-ı keferede Vilayet-i

İspanya kralı olan Karl nam lâin-i bîdin ve bi-dîn-i müşrikîn beyninde nâdir-ül

akrân ve memalik-i âzam bilâd-ı erbabı ve akvâm..602 diyerek ittifaka katılan

Hıristiyan ülkeleri ve amaçlarını açıklamıştır.

Yazar, Osmanlı ordusu karşısında hezimete uğrayacak bu olan bu

kuvvetleri, güçlü göstererek zaferin büyüklüğünü vurgulamak istemiştir. Haçlı

ordusu ve donanmasının, askerler ve gemilerinin hazırlanıp, yol alışına kadar

bütün ayrıntısıyla anlatması bu durumun bir kanıtı olmalıdır. Ayrıca olayları

anlatırken, görgü tanığı olarak olayların içinden birisi gibi yazmıştı 603.

1500 sonbaharında Venedik amirali Pisaro, Türkler’e ait Egine Adası’nı

aldığı sırada, İspanya ve Venedik donanması da Kefalonya Adası’nı ele

geçirmişti. Fransızlar’ın gönderdikleri onbeş bin askerden oluşan donanma da

Zanta Adası’na gelip demirlemişti; bundan başka Aragon ve Sicilya kralının

donanması da Korfu Adası’na yanaşmıştı. Cendiral (Amiral Ravenstein

XII.Louis’in filosuna komutanlık yapan kişi) komutasındaki donanma ile birleşen

Venedik gemilerinin mevcudu iki yüz kadardı ve savaş için hazırlanmışlardı. Otuz

600 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 56; Emel Esin, İkinci Bâyezid’in H. 904-906 / 1498-1500 YıllarındaAdalar Denizine Seferi, “Erdem Dergisi” , c. I, no. 3, Ankara 1985, s. 793.601 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 57.602 Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme, Milli Ktp. M.F.A. , s. 7.603 A. Atilla Şentürk, a.g.e. , s. 521-522.

229

bin erle savaşa Cenevizliler de katıldılar. Santurluoğlu (Guy de Blanchefort )604 da

bu sefere katılmıştı. Kutsal ittifak, mensupları bu muazzam donanma ile Ege

Denizine gelerek Midilli Adası’nı muhasara ettiler.

II. Bayezit Devrinde, Akdeniz de korsanlık yapan büyük denizci Kemal

Reis, denizcilik deneyiminden yararlanmak için, bizzat Padişah’ın irade ve isteği

ile Osmanlı Devleti’nin hizmetine alınmış ve donanmanın başına geçirilmişti.

Haçlılar Osmanlılar’a karşı ittifakı sürdürürken Osmanlı donanması Kemal

Reis’le birlikte Akdeniz de Hıristiyan donanması ile rekabet edecek güce

ulaşmıştı.

4- Haçlıların Midilli Adası’nı Muhasara Hazırlıkları

Osmanlı donanmasının Ege Denizi’ndeki, Venedikler’in en değerli

kalelerinden olan İnebahtı,605 Modon, Koron ve Navarin adalarını

Venedikliler’den alması, onları yürekten yaralamış ve büyük bir kuşkuya

kapılmalarına sebep olmuştu. Hatta Osmanlı korkusu Hıristiyan dünyasının

tepkisinin giderek büyümesine yol açmıştı. Osmanlılar’a karşı oluşan Haçlı

İttifakı giderek güçlenmiş, Venedik Cumhuriyeti’nin teşvik ve tahriki, papalığın

desteği ile 1500 yılında Kutsal İttifaka Aragon ve Kastilya Kralı V. Fernando

Catholigue (Firdevsî’ye göre Şâh’ı Endülüs) de katılmak istemişti. Gadalen

Serverü (Katalonya Dukası), Avusturya Arşidük’ü ve Flemenk Kralı olan I.

Philippe seçkin askerlerden oluşan bir ordu ve donanma hazırlamaya başladılar.

İttifakın büyümesi yeni bağımsız olan Kızhan’ı da (Kastilya kraliçesi ve V.

Fernando’nun eşi olan İsabella de Castille) cesaretlendirdi 606. Fransa’nın kötü

niyetli kralı Papa’nın çağrısına uyup, askerî yardım toplamaya başladı. Fransa’nın

bu girişimi Aragonya ve Kastilya kralını da harekete geçirdi. Bütün Haçlılar hep

birlikte Osmanlılar’a karşı savaş için saf tutup, Midilli kal’asını almak istediler.

Yazar, yazdığı bilgileri bazen gezerek, görerek ve gözlemlerine dayanarak

edinmiş ve yazmıştır. Örneğin yazara göre Midilli adası:

Ben Midilli kal’asın gördüm begüm

Tâcir iken anda çok durdum begüm

Ol hisârun yapusıdur üstüvâr

Aşıkun ahdi bigi muhkeme yar

604 Kemalpaşa-zâde, Tarihi Âl-i Osman, Ali Emirî, s. 32-76.605 Korint Körfezi’nin kuzeyinde bir limandır. 1499 da Osmanlılar tarafından fethedilmiştir.606 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 60.

230

Sedd-i İskender gibidir yapusı

Gök denize karşu açılur kapusı

Burci keyvân evcine olmuş gılel

Her burucı sanasın kâf-ı cebel 607.

gibi olup alınması hayli zordur demiştir.

Papalığın Midilli Adası’nı almak için Hıristiyan dünyasına yaptığı çağrı

olumlu etki yapmıştı, ittifaka Kızhan (Kastilya kraliçesi İsabellede Castille) da

katılmıştı. Kaptanlık konusunda iddialı olan bir Cendiral (İspanya filosunun

komutanı, Amiral Gonzalas da Cordo) da savaş meydanında yerini almıştı. Haçlı

donanması uzun bir hazırlık yapıp altı günlük yolculuktan sonra Venedik’e varıp,

şehrin limanına girdiler. Amiral Ravestein komutasındaki birleşik Haçlı

Donanması, elli top ve iki yüz gemiden oluşmuştu. Amaçları, Midilli Adası’nı

muhâsara ederek ele geçirmekti 608.

Ünlü Osmanlı tarihçisi Enverî’de Midilli Adası’nın muhasarasına katılmış

olup, Midilli’nin muhasarasından kısaca söz etmiştir. “Düşman (Frenk Tekfuru)

özellikle Venedik, Katalan ve Cenevizliler kan dökerek adaya saldırdı, gemileri

ile denize ağ kurdu ve yer götürmez askerleriyle adayı muhasara ettiler.

Osmanlılar’ın kaleyi hiç alamayacağını sanıyorlardı ancak Şehinşah ve paşa,

adayı kurtarmaya azm etmişti” 609 demiştir.

Papalığın çağrısı ile oluşan Haçlı İttifakı Akdeniz’de yer götürmez, su

taşımaz askerleri ile hazırlıklarını tamamlayıp Venedik’e doğru yöneldiler.

Müttefikler, ziyafet ve istirahatten sonra savaş divanını kurdular. Bütün beyler,

âvam-u hâvas kurula katıldılar. Kendilerine o kadar çok güvenleri geldi ki, yüz

bini aşkın insan orduya katılmıştı ve yüz bin kişilik orduyla Rum’u, Irak’ı ve

Semerkand’ı bile alacak güce ulaştıklarını sandılar. Haçlı donanmasına

Santurluoğlu komuta edecekti. Osmanlı kuvvetlerine ise Anadolu Beylerbeyi olan

Güveyi Sinan Paşa’nın 610 komutanlığı münasip düşüyordu 611.

Firdevsî-i Rûmî’nin yazdıkları değerlendirildiğinde ortaya çıkan manzara

607 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 62.608 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. s. 67-68; İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 221.609 Enverî, Düstur-nâme-i Enverî –Osmanlı Tarihi Kısmı-(Haz. Necdet Öztürk), İstanbul 2003,s.66-67.610 Güveyi Sinan Paşa, 1491de Gelibolu sancak beyi olmuş, Kaptan-ı Deryalıkta bulunmuş veAnadolu beylerbeyi olmuştur. II. Bayezit’in kızı ile evlendiği için güveyi sanı ile anılmıştır.611 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. s. 68.

231

şudur. Venedikliler 1499-1500 yıllarında iki sene Osmanlılar’a karşı aldıkları

yenilgiler üzerine diğer Avrupa devletlerini kendilerine yardımcı olmaya

çağırdılar. Papa da Türkler aleyhine yeni bir Haçlı Seferi organizasyonu için

devreye girdi. Evvela Venedik, Macaristan ve Papalık aralarında üçlü bir ittifak

kurdu. Diğerleri de yardım kuvveti gönderdi. Avrupa devletlerinin oluşturduğu

müttefik donanma 1500 yılı sonbaharından itibaren önce Akdeniz’de daha sonra

da Ege Denizi’nde faaliyete başlamış, bilahere Midilli Adası kuşatılmıştır 612.

Yazar, Şehzade Korkut’un resmî tarihçisi olması ve Şehzade’ninde Midilli

Adası seferinde aktif görev alması nedeniyle, sözü ona getirmiş ve eserinde onun

için önemli bir yer ayırmıştır.

5- Haçlılar ve Şehzade Korkut

Bundan özge dahi vardur korku da

Kim Midillidür yakın Şeh Korkud’a

Şâh Korkud bin Sultan Bâyezîd

Geçti tahta düşmeni oldı kadid

Cümle şehden yücedir bahtı anun

Şehr-i Mağnisâ durur tahtı anun

Gerçi azdur mansıb-ı Sarhan ana

İndirür âhir kamu ser han ana

Hazreti dür şâh-ı şâhan hân onun

Paşası ho Skender-i devrân anun

Havfum ol ki re’yile tedbîr ide

Kal’aya yardum idüp elbir ide

Binden artuk vardur onun askeri

Rüstem’e benzer beğenmez ‘Anteri 613.

Midilli Adasının tehlikeye düşmesi, Manisa sancak beyi Şehzade Korkut’u,

onun paşası İskender’i - ki sonra vezîr-i âzam oldu- ve şehzadenin silahtarı tek

gözlü Hamza Ağa’yı hazırlık yapmaya sevketti. Midilli Adası’nın muhasaradan

kurtarılabilmesi için Şehzade Korkut’un komutanı İskender Paşa614 hazırlıklarını

612 Kenan Akın, a.g.e , s. 388; İ.Hakkı Uzun Çarşılı, a.g.e. , s. 221.613 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 71-72.

232

tamamlayarak, Rüstem’e benzeyen askerleri ile yardıma gelmişlerdi.

6- Sultan II. Bayezit’in Haçlılar’a Karşı Tutumu

İnebahtı, Modon ve Koron kalelerini Osmanlılar’a kaptıran Venedikliler,

karşılığında Midilli Adası’nı geri almak için Eylül 1500 de hesaba gelmez asker

ve iki yüz parça gemiden oluşan bir donanma gönderdiler. Türkler’in Avrupa’daki

en güçlü rakibi ve ittifakın güçlü üyesi Macaristan iki yüz bin askeri ile Tuna

Nehri’ne yakın bir yerde konakladı. Osmanlı karşıtı Haçlı İttifakı’na Moskova

Knezi İvan’da katılmış ve bu sayede Rusya yayılmacı siyasete başlamıştı. Doğu

Avrupa toplumları adına (Beni Asfar)615 Rusya’nın ittifaka katılması, bölgede

Osmanlı Devleti’ni zora sokarken, Papa’yı çok memnun etmişti. Papalığın çağrısı

çok geniş bir yankı yapmış ve Üngürüs’te (Macaristan) Osmanlılarla yaptığı barış

antlaşmasını bozmuş, Osmanlı karşıtı ittifaka asker vererek, Osmanlı Devleti’ne

karşı Orta Avrupa’da ciddî bir askerî tehdit oluşturmuştu 616.

Haçlı güçleri her taraftan Midilli Adası’nı kuşattılar. Şehzâde Korkut,

Midilli Adası’na yakın (Manisa’da Sancak Bey’i) olduğu için düşmanın

hücumunu haber alınca, kendi kapı kullarından 800 cenkci dilaver ile silahtar

ağasını Ayezmend’e gönderdi. Geceleyin iskelesi olan mahaldan gemilerle adaya

asker naklederken, yıkılası düşman mes’eleden haberdar oldu ” 617.

Hemen meşaleleri yakarak, o karanlık gecede savaşa başladılar. En az iki

yüz bin askerin katıldığı, sanki denizlerin coşup gümlediği, at nalından feleklerin

inlediği, toz dumanın gökyüzünü kapattığı ve savaş tanrısı Mirrih’in savaş naraları

attığı büyük bir deniz savaşı yapıldı. Silahtar ağası savaş meydanında şehit düştü.

Midilli Muhasarası İstanbul’dan duyulunca buranın düşman eline geçme ihtimali

büyük telâşa sebep oldu.

Padişah, bizzat ada ile meşgul oldu. Adalar halkının isyan ederek buraların

elden çıkmasına sebep olacağından, adaya mühim bir kuvvet sevkinde zaruret

614 İskender Paşa, 1489 yılında Osmanlı Devleti’ne vezir oldu. 1498 de Bosna beyi olarak görevyaptı615 Beni Asfar; İslam tarihçilerine göre Doğu Roma egemenliğinde bulunan bütün toplumların ortakadıdır. Genel olarak Slav ve Germen kavimlerine verilen isimdir. Kitapta Çek, Leh, Rus gibi doğuAvrupa toplumları için özel isim olarak kullanılmıştır.616 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 77.617 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 77.

233

gördü ve Hersek-zâde Ahmet Paşa 618 komutasında üç yüz parça gemiyi adaya

gönderdi. Öte yandan müttefik donanmasının bir kısmı ise Ege sahillerini tahrip

ettiği gibi, Rodos şövalyeleri reisi Kardinal Döbusson’un emri altındaki donanma

da, Akdeniz’deki Osmanlı adalarını vurmaya başlamıştı 619.

Papa bu savaşı çok önemsiyor, Hıristiyan dünyasına mektuplar yazarak

savaşa katılımı artırmaya çalışıyordu. Özellikle Rus Çarlığı’nın bu savaşın içinde

olmasını arzu ediyor, Rum mülkünü (Anadolu) bile Beni Asfar’la vurmayı

hesaplıyordu 620. Ruslar’ın bu çağrıya olumlu cevap vermesi, Şâh-ı Çih

(Bohemya) ve Hân-ı Lih (Lehistan) arasında ittifak arayışlarını hızlandırdı. Buna

karşılık Osmanlı hükümeti Macaristan’ı tehdit ederek ittifakı desteklememesini

istedi ve Kutsal İttifak zayıflatmaya çalıştı 621.

Osmanlı Devleti’nin özellikle Macaristan üzerindeki diplomatik girişimleri

ve rakipleri üzerindeki baskıları etkisini gösterdi, ittifakın bazı üyeleri, özellikle

Venedik ve Lehistan, sorunları barış yoluyla çözmeye ve Osmanlılar’dan

ayrıcalıklar koparmaya çalıştılar. Buna karşılık Osmanlı Devleti tavizler vermek

yerine, gücünü ortaya koymaya ve caydırıcı olmaya çalışarak gereken önlemleri

almakta gecikmedi. Hatta yazarımızın anlatımı ile düşmanları etkilemek için

yabancı elçi ve temsilcilere sarayda görkemli karşılama törenleri yapıldı 622.

Osmanlı Devleti, aleyhine oluşan ittifakı bozmak, alınacak tedbirleri

görüşmek üzere Divan-ı Hümâyun’u topladı. Padişah II. Bayezit, başkanlığında

divan toplantısı yapıldı. Hünkâr divanda yerini aldı, sol tarafta Vezir Hersek-zâde

Ahmet Paşa el pençe divan durdu, sol tarafta Beyler Beyi Koca Mustafa Paşa623

yer aldı. Sarayın dışında ise, Türgiş oklu serverler saf bağlamış, on iki bin

yeniçeri, elli bin sipahi, on binden fazla sekban-solak ve yedi yüz zerrin kemerli

has çavuş emre âmâde beklediler. Bu ihtişam karşısında yabancı elçiler (kralları

618 Hersek-zâde Ahmet Paşa (1458-1518) Fatih devrinde Sarayı Hümayun’a alındı. Kapudan-ıderyalık, Anadolu beylerbeyliği, kubbe vezirliği yapmış ve dört kez vezir-i azam olmuştur.619 Selehattin Tansel, a.g.e. , s. 204.620 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 77.621 İ.Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 224.622 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 92.623 Koca Mustafa Paşa, (? - 1512) Enderun’da yetiştirilmiş, kapıcıbaşılıkla saraydan alınmış, PapaVI. Alexandre Borcia’ya elçi olarak gönderilmiş, Rumeli beylerbeyliği ve Kubbe vezirliğindebulunmuştur. 1501 de veziri âzam olmuştur. İstanbul’da Koca Mustafa Paşa semti onun adınıtaşımaktadır.

234

adına), padişahın huzuruna başını koyup, el öptüler 624.

Buna karşılık Hıristiyan dünyası da Osmanlılara karşı hazırlıkları

tamamlamıştı. Macar Kralı, Beni Asfar devletleri (Bohemya-Lehistan), Doğu

Avrupa devletleri Osmanlılar’a karşı yeni bir cephe daha açtılar. Amaçları, Tuna

Nehri’ni geçip Karadeniz’e inmek ve sonrada, Edirne üzerinden İstanbul’a

yürümekti. Osmanlı hükümeti, önlem olarak Haçlı İttifakı’nı bozmak için Macar

kralına bir mektup yazarak bir ulak aracılığı625 ile Macaristan’a gönderdi 626.

Macaristan diplomatik yönden baskı altına alındı, önceki anlaşmalar hatırlatılarak,

aksi halde büyük bir savaşın kaçınılmaz olduğu vurgulandı ve Macaristan savaşla

tehdit edildi 627.

Haçlı orduları ise, Tuna Nehri’ni geçti, Boğdan’ı işgal ettiler. Kili ve

Akkirman kalelerini ele geçirdiler 628. Malkoçoğlu Bali Bey’in oğlu Ömer Bey ise

Haçlı saldırılarını durdurmak için Silistre Sancağı’nda hazırlıklarını tamamlayarak

karşı saldırıya geçmişti. 629.

Akdeniz, Ege Denizi, Balkanlar ve Doğu Avrupa’da saldırılara maruz kalan

Osmanlı hükümeti, yeni tedbirlerle savaş hazırlıklarını hızlandırdı. İskender Paşa

ikinci vezirliğe getirildi ve Hıristiyan İttifakı’na karşı Serdar-ı Ekrem olarak

görevlendirildi. Yayça kuşatmasına yardım eden Miloş Kapudan’ın da haddini

bildirmekle görevlendirildi.

Balkanlar’daki Osmanlı askerî gücünü artırmak, Avusturya üzerinden

gelecek bir saldırıyı önlemek için de Semendire Sancak Bey’i Muhammed Çelebi630görevlendirildi. Muhammed Çelebi aynı zamanda ulakları vasıtasıyla

müttefiklerden alacağı istihbarî bilgileri İstanbul’a ulaştıracak ve bölgedeki

akıncıları koordine edecekti 631. Semendire Sancak Beyi Muhammed Çelebi 632

ile Miloş-ı lâin askeri arasındaki azîm savaşı Firdevsî şöyle tasvir etmiştir 633:

624 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 91-92.625 Macaristan’a elçi olarak Rumeli çavuşları başı Mehmet gönderildi.626 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 86.627 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 117.628 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 113.629 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 115.630 Muhammed Çelebi, Mihaloğlu Ali Beyin oğludur. Nigbolu sancak beyliği yapmıştır.631 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 117.632 Miloş Kapudan (Michael), İskender Paşa’nın 1500’deYayça kuşatması esnasında kaleyisavunan Hırvat Banıdır.633 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 126.

235

Kara sancaktan tutundı gök dunuk

At tozundan gög yüzi oldı tunuk

Asfarînun her bir eri mest pîl

Canlar almak isteşür Çün ‘Azraîl

Tiğ-ı Berrânı çeküp yortar bular

At mıhıyla yer yüzin yırtar bular

Çün Sikender Asfara âheng ider

Gâziler tekbîr idüben çekdi seyf

Asfari korkup deriga dirdi hayf

Çekdi kılıç tutdı kalkan sürdi at

Heybetinden oldı Mirrîh iki kat

Har kral agâh olup eyledi zâr

Tutdı mâtem Çıh-u Lıh-u oldu hâr

Bu taraftan sünni gönlin şâd ider

Ol yanadan Asfarî feryâd ider 634.

Savaşların yoğun yaşandığı bir başka bölge de Polonya idi. Şâh-ı Lih’in

(Lehistan kralı) ve Şah-ı Çih’in ittifak yaparak her fırsatta Boğdan’a (Moldova)

tasullutu üzerine Silistre (1498) Sancak Bey’i Mihaloğlu Bâli Bey

görevlendirilmişti 635. İlkbaharda ve sonbaharda 40.000 akıncıyla akına çıkan

akıncılar, Leh Kralı’nı yenerek Laraslow, Lublin, Varşova gibi önemli Leh

şehirlerine girip yaktılar. Türk akıncıları Baltık Denizi’ne 500 km kadar

yaklaştılar. Leh Kralı perişan ve şaşkın duruma düştü. Bu akınlar, Lehistan’ın

Karadeniz’e yapacağı müdahaleyi engelledi. Bu durumdan korkuya kapılan

Macaristan ve Venedik’in ise Papalığ’a güvenleri sarsıldı ve Osmanlılar’a yönelik

saldırılarını artırdılar . 636

II. Bâyezit’in Macarlar’a karşı tehditkar duruşu ve akıncaların Lehistan

üzerindeki başarılı saldırıları Macarlar’ın ittifaktan çekilmelerine sebep oldu 637.

Osmanlılar, Doğu Avrupa’da egemenliklerini pekiştirmek ve sınır güvenliğini

sağlamak istedikleri için geniş çaplı bir savaş planı hazırladılar. Osmanlı Ordusu

Moldovya üzerinden karadan hareket ederken, Osmanlı donanması da

634 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 123.635 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 135.636 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e ., s. 137.637 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e ., s. 137.

236

Karadeniz’den Tuna Nehri’ne girecek ve akıncılar da akınlara başlayacaklardı.

Üçlü kuşatma ve saldırı hazırlıkları yapıldıktan sonra Osmanlı orduları Edirne’den

bizzat padişahın da katıldığı bir sefere çıktı. Ordu Dobruca yoluyla Tuna Nehrini

geçti. Boğdan üzerine sefere çıktılar. Önce Tuna Nehri girişindeki Kili’ye gelen

ordu dokuz günlük bir muhasaradan sonra Kili Kalesi’ni fethetti. Sonra 50.000

kişilik Kırım kuvvetlerinin desteği ile Osmanlı ordusu 11 Ağustos 1498 yılında

Kara Deniz kıyısındaki Akkirman Kalesi’ni fethetti. Üç cepheden yapılan

saldırılar sonunda, Osmanlı Devleti Tuna Nehri’ni geçti, Boğdan ilini fethetti, Kili

ve Akkirman kalelerini tekrar ele geçirmiş oldular. Ayrıca, bu sayede Osmanlı

toprakları ile Kırım Hanlığı arasındaki bağlantıda kurulmuş oldu. Osmanlı

Hükümeti, bu başarılı zaferlerden sonra Lehistan ve Moldova’yı vergiye

bağladı.638 Firdevsî-i Rûmi, Osmanlı Devleti’nin Doğu Avrupa’daki fetih

politikasını şöyle özetlemektedir:

Devlet Tunay evvel geçdi ol

Nusratile Boğdan ilin açtı ol

Kerme Kili kal’asın almış dürür

Bab-ı Boğdan bağrını delmiş dürür

Çıh-u Lih’den dâima alur harâç

Hin-ü Sindün banlarından aldı bâc 639.

.Boğdan Seferi ile Osmanlı kuvvetleri Dobruca ile Tuna Nehri arasından

başlayarak Karadeniz’le Prut Nehri arasından kuzeye çıkma imkanını elde ettiler.

Bu şekilde Kırım Hanlığı ile de karadan temas kurulabildi 640. Bu fetihlerden zor

duruma düşen Boğdan Bey’i Stefan Çel Mâre (1457-1504) Kili ve Akkirman

kalelerini geri alabilmek için yeniden harekete geçti ve Leh Krallığı’ndan yardım

istedi.

Doğu Avrupa’da Osmanlı hakimiyeti tesis edilirken, Osmanlı orduları

karadan Arnavutluk üzerine yürümüş ve Arnavutluk’un tamamını fethetmişti.

Dalmaçya kıyılarında kurulan Osmanlı hakimiyeti, İtalyan şehir devletlerini zor

duruma düşürmüş ve Osmanlılar’ın Akdeniz’deki deniz savaşları daha da

kolaylaşmıştı. Bütün Akdeniz’de üstün olmak isteyen II.Bayezit Kuzey

638 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 144.639 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 144.640 Kenan Akın, a.g. e. , s. 385; İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e. , s. 181- 182; Yılmaz Öztuna, a.g.e. , s.141; Tursun Bey, Fatih’in Tarihi, (Haz. Ahmet Tezbaşar ), s. 168.

237

Afrika’dan destek bulmak için Cezayir Beylerbeyi ile irtibat kurdu ve işbirliği

arayışlarına başladı 641.

Firdevsî-i Rûmî, diğer eserlerinde olduğu gibi, Kutb-nâme’de de II Bâyezit

devri olaylarını kronolojik sıraya göre ele almamıştır. Kitabın adı da Kıssa-i

Midilli olduğu için olayları kıssa mantığı içinde ele almış olup diğer olayları daha

çok Midilli Muhasarası’nı açıklamak için ilâve bilgi olarak kullanmıştır. Yazar

girişte, konuya Midilli Muhasarası ile başlamış, Şehzade Korkut’un Midilli

Adası’na yardıma gelmesi, padişahın savaş divanını toplaması, Osmanlı

donanmasının harekete geçirilmesi ve hatta Lehistan ve Macaristan üzerine

yapılan seferleri anlatmış ve asıl gündem olan Midilli Muhasarası’na geri

dönmüştür.

7- Haçlılar’ın Midilli Adası’nı Kuşatmaları

a- Midilli Adası Önlerinde Haçlılarla Osmanlılar Arasındaki İlk Büyük

Deniz Savaşı

Firdevsî için Kutb-nâme’yi yazmaktaki amaç, Osmanlı tarihini anlatmak

değil, II. Bâyezid’i methetmek, yüceltmek ve Firdevsî-i Tûsî’nin Şeh-name’sinde

olduğu gibi bir destan yazmak olduğu için, tarihi bilgileri ancak süslü satır

aralarında aramak durumundayız. Mübalağalı övgüler, uzun uzun savaş tasvirleri

ve Hıristiyanlığın aşağılanıp, Papalığın eleştirilmesi eserde daha çok yer

tutmuştur. Yazarın bu şekilde bir yazım tarzını benimsemesi kitap içinde tarihî

bilgilerin az yer almasına sebep olmakta ve tarihî bilgileri elde etme imkanımızı

zorlaştırmaktadır. Uzun ayrıntıdan sonra müellif tekrar başa dönmüş, yani Midilli

Muhasarası’nı anlatmaya devam etmiştir.

Midilli Adası savaşı öncesinde Osmanlı Devleti Modon, Koron ve İnebahtı

gibi liman ve kaleleri ele geçirdikten sonra bütün Avrupa ülkelerine fetih-nâmeler

göndermiş ve Venedik’i isyancı olarak göstermişti. Bu hâl Venedik’i Papalıktan

yardım istemeye sevk etmişti. Papalık öncülüğünde Osmanlılar’a karşı Almanya,

İngiltere, Fransa, İspanya, Napoli, Polonya ve Macaristan’dan yardım istendi.

Hıristiyanlık duygusu ve Osmanlı korkusu bütün Avrupa ülkelerini bir araya

getirmişti. Roma’da Papa Kilisesi’nde 1501 yılının Pantecot yortusunda Haçlı

641 Firdevsi-i Rûmî, a.g.e. , s.144.

238

İttifakı imzalandı 642. Venedik donanması, Papalık, İspanya ve Fransız deniz

kuvvetleri tarafından desteklendi. Amiral Ravestein komutasındaki Fransız

gemileri Midilli Adası’na doğru yelken açtılar 543. Ardından müttefikler, Midilli

Adası’nı kuşattılar. Önce sabahtan öğleye kadar Fransızlar saldırdılar.

Cenevizliler de Fransızlar’a yardım ettiler. Fransızlar başlangıçta başarılı da

oldular ve adada ki şehir ve köyleri yaktılar. Midilli baskını karşısında adadaki

Müslümanlar, Alaybeyi Yunusoğlu Hızır Çelebi komutasında toplandılar. Midilli

sancak beyi Çakırcıbaşı Mahmut Bey emrine girdiler. Midilli’ye yakın

sancaklardan özellikle Karesi sancak bey’i Balipaşaoğlu Hamza Beğ ve Aydın

sancak beği Sinan Bey’den yardım istediler 644.

Gün akşama dönünce Cenevizler’in yardımı ile Fransızlar tekrar saldırıya

geçti, kaleye girdi, şehri, köyü, burçları yaktı yıktılar. Kale halkı saldırıdan âciz

kalınca, Sancak Beyi, bir eri kayıkla padişaha haber vermek için İstanbul’a

gönderdi. Padişah kalenin düştüğünü öğrenince çok üzüldü. Vezir Mesih Paşa’yı

azarladı ve görevden azletti. Zaten Mesih Paşa Rodos Adası’nın fethinde ve

Karaman Oğulları’na karşı yapılan tenkil hareketinde de başarısız olmuştu.

Âkil Ahmet Paşa vezir-i âzamlığa getirildi ve padişahtan vezirlik mührünü

aldı. Ahmet Paşa, padişahın emri ile danışma kurulunu topladı. Rum

Beylerbeyi’ne ulaklar göndererek, askerlerin Midilli İskelesi’nde toplanmasını

emretti. Savaş için gereken bütün hazırlıkları tamamlattı. Kendisi de 60 000 asker

ile Gelibolu Yarımadasına doğru sefere çıktı 645. Gelişmelerden Manisa Sancak

Bey’i Şehzade Korkut da haberdar edildi. Şehzade Korkut’un silahtar ağası

Hamza Bey komutasında 800 kişilik birliği, Midilli Adası’nda savaşmak için

orduya katıldılar.

Firdevsî-i Rûmî, eserinde Şehzâde Korkut’la münasebetlerini imâ ederek,

minnet duygusu içinde “tuz ekmek hakkın”ı ödemek için savaşa katılan

sipahilerin isimlerini de zikretmiştir. Bu isimler, Nasuh, Süleyman, Yoğurtlu Reis

642 1501 yılında, Papa öncülüğünde Hıristiyan dünyasının temsilcileri Roma’da, Papa Kilisesindebir araya geldiler. Pantecot yortusu denilen özel dini günde Türklere karşı ikinci defa birleşerekkarşılıklı taahhütlerde bulundu ve ittifak kurdular. Osmanlılara karşı savunma ve kontrol politikasısistemi oluşturdular. J. V. Hammer, a.g.e., s. 332.543 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 147-148.644 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 162.645 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 147-148.

239

ve Hamza Bey’in kayınbiraderi Çeribaşı Mehmet gibi kişilerdir 646. Yazar,

Şehzade Korkut’un savaştaki konumunu ise abartarak ön plana çıkarmıştır.

Güveyi Sinan Paşa, adayı muhafaza için görevlendirildi. Sinan Paşa, ulaklar

vasıtasıyla sancaklardan asker toplanmasını istedi ve savaşa katılmak istemeyen

ya da görevi ihmal edenlerin ağır bir şekilde cezalandırılmasını istedi 647.

Hersek-zâde Ahmet Paşa, savaş hazırlıklarını denetlemek ve tamamlamak

için savaş divanını topladı. Bütün sancak beyleri ve beylerbeyleri toplantıya

katıldılar. Yüz bin askerin savaş için hazır olduğu görülmüştü.

Yazar, tarihî ve siyasî olayları anlatmaktan çok, şairliğini kullanarak edebî

bir lisanla savaş tasvirleri yapmış ve devlet erkanına bolca övgüler yağdırmıştır.

Örneğin; Midilli Savaşı yazara göre şöyle olmuştur:“Savaş çanı çaldı, savaş

bayrağı çekildi, Orduyu Hümâyun savaşa hazırlandı. Yeryüzündeki bütün askerler

gemilere bindirildi, dümenler Midilli’ye doğru kırıldı. Doldu yelken, esti yel, gitti

gemi geçti denizi görünmez oldu nemi. Burçlardan toplar tüfekler atıldı, gökte

bulutlar, suda balıklar sarsıldı 648.

Tarihçimiz, savaş tasvirleri yanında düşmanın bölgede yaptığı tahribata da

geniş yer ayırmıştır. Düşman kuvvetleri ve birlik donanması, Midilli Adası’na

geldi, köyleri yağma etti, hayvanlara el koydu, bağları harap etti ve ağır toplarla

surları dövmeye başladılar. Kuşatma tasvirleri ise tarihin canlı tanığı olarak yazar

tarafından yapılmış, adeta gördüklerini kağıda aktarmıştır.

b- Midilli Destanı ve Haçlılar’ın Mağlup Olması

Osmanlı donanması Midilli Adası’nın yardımına gelince İbn-i Santur ve

müttefikleri paniğe kapıldılar. Osmanlı hükümetinin, Şehzade Korkut’un ve kale

komutanlarının yoğun çabası sonrasında adadaki Haçlı kuşatması kırıldı. İspanya

filo komutanı Gonzalos de Cardo ve Cenevizler’inde yer aldığı müttefik

donanması yenilgi üzerine bölgeyi terk ettiler. Frenkler kaleyi koyup kaçtılar.

Haçlı İttifakı ağır kayıplar vermişti 649. Donanmanın çekilişi anında Haçlılar’a ait

bin gemiden ellisi bile kurtulamadı. Komutan Gonzalos de Cardo yenilginin

hesabını veremeyeceğini bildiği için ülkesine gidemedi ve Rodos Adası’na

646 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s.196.647 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 181.648 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 176.649 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e., s. 239.

240

sığınmak zorunda kaldı. Haçlılar tarafından terk edilen ada ise tekrar

Osmanlılar’ın eline geçti. Anadolu Beylerbeyi Sinan Paşa’ya kale dizdarı kalenin

kapısını açtı. Kalan ganimetler askerler tarafından yağmalandı 650.

Fransız Amiral Ravenstein ise Midilli Adası’ndan çekildikten sonra

donanması ile Sakız Adası’na yaklaşmıştı. Ancak âni bir rüzgarın çıkışıyla

Fransız donanmasındaki gemilerin çoğu battı ve az bir asker kurtulabildi 651. Bu

savaşta Osmanlı donanmasına ünlü Türk denizcisi Kemal Reis kaptanlık yapmıştı.

Akdeniz’de yapılan bu deniz savaşını Kemal Reis kazanmış ve rakibi

Santurluoğlu’nu tutsak almıştı. Yakalanan Santurluoğlu Sultan Bâyezit’e

götürüldü. Vezir-i Âzam Mesih Paşa Santurluoğlu’nun (Guy de Blanchefort)

öldürülmesini engelledi ve hapse attırdı, o da bir fırsatını buldu ve hapisten kaçtı652.

Kaptan Dâvud Paşa ve Kemal Reis savaş divanını tekrar topladı ve kalenin

tamirine karar verdiler. Az zaman içinde kale, gıda, asker, silah açısından

eskisinden daha güçlü hale getirildi. Adaya 50.000 yük gıda getirildi. Ambarlar

gıda maddeleriyle dolduruldu. Muhafaza için 600 yeni yeniçeri yerleştirildi.

Burçlar onarıldı, toplar ve tüfekler burçlara yerleştirildi. Kale üzerine yeniden

Osmanlı bayrağı çekildi. Adada günlerce zafer şenliği yapıldı. Padişah, savaşa

katılıp yararlık gösterenlerden kimine vilayet, kimine mülk ve hil’at vererek

ödüllendirildi 653.

Yazar, Kutb-nâme’de, Şehzade Korkut’un komutanlarından Silahdarağası

Hamza Bey’e ve onun kayın biraderi Çeribaşı Mehmet’e özel bir yer vermiştir.

Hamza Bey, başarılı bir komutan, yiğit bir askerdir. Haçlılar’a karşı savaşırken

şehit edilmiştir 654. Ayrıca yazar, Şehit Hamza Bey için uzun bir mersiye

yazmıştır.

Uzun bir kuşatma ve mücadeleden sonra, sonuçta Midilli Adası tekrar

Osmanlılar’ın eline geçmiştir. Firdevsî-i Rumî, başarılı bir fetih ve savunma

savaşı ardından, uzun uzun Avrupa krallarının yapmaması gereken faaliyetleri

650 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s 266- 267; Ahmet Akgündüz, Sultan II. Bayezid Han ve Devri, TDD,Mayıs 1989 , S. 29, s. 11.651 Pîrî Reis, Kitab-ı Bahriye, (Haz. Y. Senemoğlu ), c. II, İstanbul 1973. s. 285; J. V. Hammer,a.g.e. , s. 333.652 Firdevsî-i Rûmi, a.g.e. , s. 58.653 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 264- 265.654 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 236.

241

anlatmış ve onlara öğütler vermiştir. “Devlet aklı olmayınca mülk ve taht tarumar

olur, Türkler’e karşı çıkar savaşırsanız ve Papalığa inanırsanız, yanılır,

yıkılırsınız. Batı’nın bin tane kralı, Yıldırım Han’a karşılık olamaz. Bütün

Hıristiyan dünyası Araplar ve Acemlerle bile ittifak yapsa Osmanlı Devleti ile

başa çıkamazlar.” 655.

Firdevsî, son bölümde Padişah II. Bayezit’e dua ve övgülerle kitabını

tamamlamıştır. “Hakka şükürler olsun ki bu kitap tamam oldu. Bu kitap edebi bir

dille ve sahih bilgilerle yazılmış bir gazâvat-nâme’dir. Bu nüsha tamamlandıktan

sonra, ümidim; kitabın noksanlarının görülmeyerek padişah tarafından kabul

edilmesi ve ümit verilmesidir. Biz bir gün toprak olursak padişah sağ olsun.”

demiştir.656.

Fî Târih-i Kitâb

Hicret-i sâl-i sevâbit içre ey bahtı sa’îd

Başladum şehr –i Recebde âhiri oldı mezîd

Kutb- nâme kodum ismin söyledüm târîh ana

Kutbu’l –aktâb oldı bâkî Şâh Sultân Bâyezîd.

Firdevsî-i Rûmî’nin Kutb-nâme adlı eserinden Osmanlı tarihine dair

aşağıdaki bilgiler tesbit edilebilmiştir:

Yazarın kendi deyimiyle, bir Gazâvat-nâme şeklinde yazılan Kutb-nâme,

Osmanlı Devleti’nin II.Bayezit döneminde, Ege Denizi çevresindeki adaların

fethini konu alarak yazılmıştır. Adalardan, Modon (Motun), Koron ve özellikle

Midilli Adası’nın fethi ve Haçlılar’a karşı savunulması destanî mahiyette

anlatılmıştır. Destanî bir eser olması münasebetiyle de tarihle doğrudan ilgili

olmakla beraber, tarihe kaynak olarak kullanılabilecek bilgiler az da olsa

mevcuttur.

Genel mânâda Osmanlı Devleti’nin fetih politikası ve zihniyet dünyası ile II.

Bayezit’in Doğu Avrupa, Balkanlar ve Akdeniz’deki fetih ve faaliyetlerini konu

almıştır. Sultan, “Kutb’ul-Aktab” olduğu için eserde ağırlıklı olarak yer almıştır.

II. Bayezit devrinde görev alan devlet adamları ise yazarın kendisine yakın olanlar

abartılı bir şekilde övülürken, Mesih Paşa örneğinde olduğu gibi muhalif

655 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 236.656 Firdevsî-i Rûmî, a.g.e. , s. 290.

242

olduklarını da acımasızca eleştirmiştir. Midilli Adası’nın fethinde bizzat tanıdığı,

bildiği, gördüğü kişi ve olaylardan söz etmesi ise tarih bilimine yaptığı en ciddi

katkı sayılabilir.

Firdevsî-i Rûmî’nin verdiği bilgilere göre II. Bayezit döneminde Osmanlı

Devleti, Kili ve Akkirman kalelerini alarak Karadeniz’deki hakimiyetini

pekiştirmiş, Adriyatik kıyılarını kontrol ederek Venedikler’i baskı altına almıştır.

Ege Adaları’nı fethederek, Balkanlar ve Anadolu’nun güvenliğini sağlamıştır.

Osmanlı Devleti’nin Doğu Akdeniz’de güvenliği sağlaması Akdeniz ticaretini

geliştirmiş ve devletin gelirlerini artırmıştır. Ülkesinde barış ve adaleti tesis eden

padişah, halkın huzur ve güvenini de temin etmiştir.

243

SONUÇ

XIV. ve XVI. yüzyılın önemli tarihçilerinden biri olan Firdevsî-i Rûmî,

H.857 / M.1453 yılında Edincik’te (Balıkesir) Belkıs Pınarı civarında doğmuştur.

Babası Gazi Genek Bey’den aldığı aile terbiyesi, doğduğu bölgenin Hz Süleyman

devrinden kalma tarihî unsurlar taşıması, Osmanlı kültür ve siyaset merkezlerine

yakın yaşaması, müellif üzerinde olumlu bir tesir bırakmıştır. Gençliğinden

itibaren kendini yetiştirmeye çalışmış, hayatını ve eğitimini Manisa, Balıkesir,

Bursa ve İstanbul’da sürdürmüştür. Yazar, çağının geçerli bütün bilgilerini

edinmeye ve bütün bilimlerine vâkıf olmaya çalışmıştır.

Tarihçimiz, düzenli bir medrese eğitimi görmemiş, kendi imkanları ile

nazım ve nesirde ustalaşmaya çalışmış, sonra tarih ve destanlarla ilgilenmiştir.

Yazarımızın ilgi alanı çok geniş olup; sanat, edebiyat, hikmet, hendese, astronomi,

tıp ve askerlik gibi her türlü ilimle meşgul olmuştur. Kendi rivayetine göre kırk

civarında te’lif ve tercüme esere imza atmıştır. Önemli eserlerinden bazıları

şunlardır: Süleyman-nâme, Süleyman-nâme Muhtasarı, Velâyet-nâme, Satranç-

nâme-i Kebir, Silahşor-nâme, Davet-nâme, Kutb-nâme, Hakikat-nâme (Hakâyık-

nâme), Hayat-nâme, Câmeşuy-nâme, Firâset-nâme, Belkıs-nâme, Pend-nâme,

Firâset-nâme, Muhtar-nâme, Tûtî-nâme, Firâset-nâme, Kenzü’l-Hakâyık,

Münazâra-i Seyf-ü Kalem, Barak Baba Risalesi...

Firdevsî-i Rûmî, İstanbul’a geldikten sonra Osmanlı sultanları ile irtibat

kurmuş, eserlerini Fatih Sultan Mehmet, II. Bayezit ve Yavuz Sultan Selim’e

sunmuştur. Ancak her zaman eksik olmayan rakiplerinin kıskançlığı ve şikâyetleri

yüzünden yaşadığı dönemde eserleri umduğu kadar ilgi ve kabûl görmemiştir.

Çok yönlü bir yazar olmasına ve her alanda çok fazla eser ortaya koymasına

rağmen Firdevsî-i Rûmî, asıl başarısını tarihçilik alanında göstermiş, Türk tarih ve

kültürüne ciddî katkılar sağlamıştır. Firdevsî-i Rûmî, Türk tarihinin üç ayrı

alanında tarihe kaynaklık edecek değerde eserler vermiş ve Türk arihine hizmet

etmiştir. Yazarın tarihe dair yazdığı eserleri şöyle sıralayabiliriz:

I- İslâmiyet Öncesi Türk Tarihi: Yazar, “Dâsitân-ı Ceng-i Aheng-i

Efrâsiyâb-ı Türk” adıyla bilinen Alp Er Tonga Destanını, Süleyman-nâme adlı

eserinin 42. cildine almıştır. İslamiyet Öncesi Türk Tarihi’ne ait olan Efrâsiyâb

(Alp Er Tonga) Destanı, ilk defa Firdevsî-i Rûmî tarafından derlenerek kaleme

244

alınmıştır. Türk tarih ve edebiyatçıları arasında var olduğu bilinen; ama eser

olarak görülmemiş, okunmamış ve yazılmamış olan bu sözlü geleneği, bu kültür

hazinesini, kendine has üslûbuyla yazıya geçirerek, tarihimize kazandırmıştır.

İskitler (Saka) döneminde oluşan, ve erken dönem Türk tarih ve kültürüne ait olan

bu destanı kayıt altına alan yazar, eserin günümüze ulaşmasını sağlamıştır.

Ünlü Türk hakanı Efrâsiyâb-ı Türk etrafında oluşan destan, Alp Er Tonga

Destanı adıyla da bilinmekte olup, çok az bir bölümü XI. yüzyıl edebiyatçıları

tarafından yazılı kayıtlara geçirilmiştir. Firdevsî-i Rûmî ise, destanı hangi

kaynaktan aldığını belirtmeden, Hz. Süleyman’ın karşısına Alp Er Tonga’yı

çıkararak, destanı edebî bir lisanla yazmıştır. Muhtemelen yazar, unutulmaya yüz

tutmuş olan bu destanın tamamını yazıya geçirerek, yok olmaktan kurtarmıştır.

Tarihin önemli kaynaklarından birisi olan menâkıb-nâmelere örneklik teşkil

edebilecek bu eser -Dâsitân-ı Ceng-i Ahengi Efrâsiyâb-ı Türk- dikkatli bir

tenkitten geçirildikten sonra, destanın, Efrâsiyâb’ın tarihi şahsiyeti, hükümdarlık

anlayışı, Türkler’in hakimiyet alanları, Türk kültürü ve devlet geleneği hakkında

ciddî bilgiler taşıdığı görülmüştür. Destanda geçen tarihî bilgiler, tarih kitaplarıyla

teyit edilecek ve tarihe kaynak olarak kullanılabilecek düzeydedir. Efrâsiyâb

Destanı’nda yer alan, Türkler’in devlet yönetimi, devlet-halk ilişkileri, ordu ve

askerlik nizâmı, eski Türk toplumunun sosyo-ekonomik yapısı, Türkler’in

savaşçılığı ve savaş teknikleri, Türk coğrafyası (Türkistan’nın sınırları), Türkler’e

ait mitolojik ve destansı unsurların, Türk kültür ve medeniyetine uygunluk arz

ettiği görülürken, bu kıymetli eserin çağdaş Türk kültürüne katkı sağlayacak

düzeyde bilgiler taşıdığı kanaatine varılmıştır. Dikkatli okunup yorumlandığı

zaman Türk tarihine kaynaklık edebilecek değerde bir eserdir.

II- Selçuklu Tarihi: Yazarın önemli eserlerinden biri olan Hünkâr Hacı

Bektâş-ı Velî Velayet-nâme’sidir. Velâyet-nâmelerin bütün özelliklerini taşımakla

birlikte, tarihî bilgiler açısından da zengin bir kaynak olduğu görülmektedir.

Tarihin tenkidi esaslarına uygun olarak yapılan eleştiriden sonra, ortaya bilimsel

sayılabilecek düzeyde, tarihe hammadde katkısı sağlayacak bilgileri taşıdığı tesbit

edilmiştir.

Firdevsî-i Rûmî bu eserinde, Abbasîler döneminden itibaren, Müslümanların

-Türklerin (Oğuzlar), Anadolu’ya gelişlerini Battal Gâzi örneğinden hareketle ele

245

almış, Oğuzlar’ın sistemli olarak Anadolu’yu fetihleri hakkında bilgiler vermiştir.

Türkiye Selçuklu Sultanları’nın iktidar olmaları, sultanların Anadolu’daki fetih

politikaları, Batı ve Orta Anadolu’nun fethi, Haçlılar’a karşı savaşları, Türkmen

dervişlerin Batı Anadolu’ya iskanları ve Hıristiyan Bizans’la yaptığı mücadeleler

önemli bir yer tutmuştur. Fetihler yanında, Anadolu’da âlim, sanatçı ve

edebiyatçıların devlet adamları tarafından desteklendiklerine ve himaye

edildiklerine dair de kuvvetli deliller bulunmaktadır.

Velâyet-nâme, ayrıca Anadolu’nun manevî mimarları arasında sayılabilecek

olan Horasan Erenleri (Abdalân-ı Rum) hakkında, bir kısmı ayrıntılı olmak ve

masal özelliği taşımakla birlikte tarihî ve manevî şahsiyetlere dair bilgileri de

içermektedir. Anadolu’nun fethinin manevî mimarları olarak bilinen, Hoca

Ahmed Yesevî, Hacı Bektâş-ı Velî, Nasirüddin Âhi Evren, Mevlânâ Celâleddin-î

Rûmî, Fatma Bacı (Kadıncık Ana), Saru Saltuk Barak Baba ve Yunus Emre gibi

şahsiyetler hakkında tarihî kayıtlarla doğrulanacak düzeyde bilgiler

bulunmaktadır. Velâyet-nâme bu özelliği ile bugüne kadar birçok tarihî şahsiyetin

hayatının ve şahsiyetinin aydınlatılmasında kaynak eser olarak kullanılmıştır. Bu

manada Velayet-nâmeler Selçuklu kültür ve medeniyeti tarihi için temel

kaynaklardan biri olarak kabul edilmektedir.

Velâyet-nâme içinde, Selçuklu Devleti’nin Moğollar’la girdiği mücadele ve

yenilginin izleri, Selçuklular’ın Moğol hakimiyetine girmeleri ve devletin zaafa

uğrayıp, Anadolu Beylikleri’nin bağımsız olmaları hususunda aydınlatıcı bilgiler

mevcuttur. Selçuklu - Osmanlı ilişkileri, özellikle, Kayı Boyu, Ertuğrul Gazi ve

Osman Gazi’nin sancak beyi olarak Söğüt ve Domaniç’e yerleştirilmeleri,

sınırlardaki faaliyetleri, Osmanlı Beyliği’nin Abdalân-ı Rum’la olan ilişkileri ve

ilk Osmanlı fetihlerine dair kapsamlı bilgiler bulunmaktadır. Bilgilerin çoğu

menâkıb mahiyeti taşımakla birlikte, tenkidi yapıldıktan sonra doğru bilgiler tesbit

edilmiş ve tarihe kaynak olarak kullanılabilecekleri gösterilmeye çalışılmıştır.

III- Osmanlı Tarihi: Tarihçimizin Osmanlı toplumuna mensup olması,

Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde yaşaması, Osmanlı eğitim ve terbiyesi alması

münasebetiyle Klasik Osmanlı tarihçilerinin taşıdığı bütün özellikleri taşımıştır.

Diğer Osmanlı tarihçilerinden farklı olarak, Osmanlı Devleti’nin geleneğine ve

devlet politikasına uygun eserler vermiş, düşünce özgürlüğü konusunda

özgürlükçü tutum takınarak mezhepler üstü bir anlayışı temsil etmiştir. Başta,

246

Dâsitân-ı Ceng-i Âheng-i Efrâsiyâb-ı Türk gibi İslâm’a aykırı motifler taşıyan bir

destan olmak üzere, Velâyet-nâme’yi derleyip te’lif ederek, Barak Baba

Risalesi’ni şerh ederek, gayr-ı sünnî olarak bilinen eserleri bile Osmanlı

toplumuna kazandırmıştır.

Hemen bütün eserlerinde bir vesile ile Osmanlı Devleti’nden söz eden

yazarımızın Osmanlı Tarihi’ne dair yazdığı müstakil tek eseri Kutb-nâme’dir. II.

Bayezit dönemi fetihlerini özellikle, Ege Adaları’nın fethinden söz edip, Midilli

Adası’nın fethini konu aldığı için eser “Kıssa nâme-i Midilli” adıyla da

bilinmektedir. Firdevsî-i Tusî’nin Şeh-nâme’sini taklît ederek yazılan Kutb-

nâme’de, yazar Kutb olarak padişah II. Bayezit’i kabul etmiş, kendisini de şair

Firdevsî-i Tûsî yerine koymuştur.

Tarihçi Firdevsî-i Rûmî, Osmanlı saray ve siyaset çevrelerine yakın olduğu

için, bir kısım olayların bilfiil içinde bulunmuş, bir görgü tanığı gibi konuları ele

almış ve olayları kişiler arasındaki konuşmaları aktarır gibi rivayetlerde

bulunmuştur. Kutb-nâme’de, II. Bayezit döneminde Ege Adaları’ndan İnebahtı,

Modon, Navarin ve Koron gibi adaların fethi ve Midilli Muhasarası sonrası

başlayan, Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan dünyası ile yaptığı deniz savaşlarına

ayrıntılı olarak yer vermiştir.

Osmanlı Devleti için Ege Denizi’nin fethi çok önemliydi. Çünkü İstanbul,

Trakya, Balkanlar’ın güney kıyıları ve Anadolu’nun güvenliği ancak Ege Adaları

alındıktan sonra sağlanabilirdi. Üstelik karalarda başarılı olan Osmanlı ordusu,

Avrupa hâkimiyetini sürdürürken, denizlerde ciddî bir varlık gösterememiş ve

sürekli Haçlı Donanması’nın saldırılarına maruz kalmıştı. Bunun yanında Ege ve

Akdeniz, Osmanlı hacılarının, hac yolu güzergâhıydı ve sürekli korsanların

saldırılarına uğruyorlardı. Buna karşılık Haçlı İttifakı da varlığını koruyabilmek

için, denizlerde başarılı olmak zorundaydı. Osmanlı ve Hıristiyan Dünyası’nın

kaderini deniz savaşlarının sonuçları belirleyecekti. Nitekim bu durumun çok iyi

farkında olan II. Bayezit adaların fethine özel bir önem vermiş ve Midilli

Adası’nın muhasarasında olağanüstü bir çaba sarf etmiştir.

Bir destan tertibinde kaleme alınan Kutb-nâme de II. Bayezit devrinin siyasî

olaylarına, özellikle Cem Sultan sorunu ve II. Bayezit’le yaşanan taht kavgaları,

Osmanlılar’ın, Karamanoğulları ile olan mücadeleleri, Osmanlı - Memlük

247

ilişkileri ve Anadolu’daki Alevî isyanlarına kısaca yer verilmiştir. Müellif ayrıca,

Osmanlı Devleti’nin, Balkanlar, Doğu Avrupa ve Akdeniz’deki fetihlerini abartılı

bir üslûpla ele alarak Osmanlı tarihçiliği için kayda değer bilgiler bırakmıştır.

Firdevsî-i Rûmî, sadece tarihe dair yazdığı eserleri ile değil, Osmanlı Sarayı

ile kurduğu münasebetleri, her konuda yazdığı te’lif ve tercüme eserleri Osmanlı

kültür tarihçiliği açısından önemli bir kişidir. Bir kültürler mozaiği olarak kabul

edilen Osmanlı kültür coğrafyasında yazar, Sünnî ve Alevî kültürleri

kaynaştırmak ve barıştırmak için yoğun bir çaba sarf etmiştir. Kendisinden önce

yazılan tarihî, dinî, edebî ve felsefî bilgileri kullanarak hem tamamından

yararlanmış hem de muhtemelen kaybolabilecek özellikteki eserleri koruma altına

almıştır.

Başkasına ait eserleri kaynak göstermeden kullanmak bilimsel yönden

eleştirilecek bir yöntem olmasına rağmen, yazarın yaşadığı dönemin yaygın bir

uygulamasıdır. Yazarımız da kendisine ulaşan bazı kıymetli eserleri kaynağını

göstermeden kendi eserleri arasına almıştır. Örneğin; Hoca Ahmed Yesevî’nin

Menâkıb’ını, Serezli Sâdî’nin Süleyman - nâme’sini ve Hamzavî’nin tarih kitabını

kendi eserleri arasına almıştır. Belki de böylece bu nadide eserleri yok olmaktan

kurtarmıştır.

Yazar, tarihçiliği yanında, Türk dili tarihine de ciddî katkılar sağlamıştır.

Türk dünyasında kullanılan Türkçe kelimeleri seçerek ve tekrarından çekinmeden

özenle kullanmış, eserlerini Türkçe’nin temel kaynaklarından biri haline

getirmiştir. Yaşadığı dönemde eserlerini Türkçe yazmak hafife alınırken, yazar

Türkçe te’lif ve tercümeler yapmıştır. Dili oldukça sadedir, nazım konusunda

başarısız bulunmakla birlikte, nesirde ustalığı kabul görmüştür. Yazarın tarihçiliği

ve edebiyatçılığı birleştirilince, ortaya “Firdevsî-i Rûmî Tarihçiliği”

diyebileceğimiz bir model ortaya çıkmaktadır.

Firdevsî-i Rûmî, çok boyutlu ve üretken bir yazar olduğu için hemen her

alanda eserler vermiş ve bilim tarihine önemli katkılar sağlamıştır. Yazar

Ansiklopedist ünvanını kazanarak, çağındaki bütün bilgileri Süleyman-nâme adlı

81 ciltlik eserinde toplamıştır. Tarihçi Firdevsî, ayrıca kırk yıllık yazı hayatında,

Süleyman-nâme adlı eseri hariç, kırk civarında müstakil eser yazarak, Türk kültür

tarihinde bir ilke imza atmıştır. Yazılarında nesirden çok nazma yönelen müellif,

248

düşünce, bilgi ve eserlerini 900 000 beyitle ifade ederek, Türk edebiyatında

kendine önemli bir yer edinmiştir.

Firdevsî-i Rûmî’nin tarihçiliğine dair ilk doktora çalışması olan bu eser

şüphesiz bir çok noksanı içinde barındırmaktadır. Bundan sonra yapılacak

çalışmalarla Süleyman-nâme ciltlerinin tamamının taranarak bu zengin külliyat

bilim dünyasına kazandırılmalıdır. Yazarın tercüme ve te’lif ettiği eserlerin bir

kısmı ise bulunamamıştır. Kayıp olarak bilinen eserler muhtemelen kayıtlara

düzgün geçirilememiştir. Titiz bir çalışma ile bu değerli eserlere ulaşmak

mümkün olabilir.

Firdevsî-i Rûmî, yazdığı bütün eserlerinde Allah’ın rızasını kazanmak,

okuyucudan hayır dua almak ve tarihle birlikte yaşamak isteğini sürekli ifade

etmiştir. Ancak yazarın isteğinin aksine, kendisi ve eserleri 500 yıldır unutulmaya

yüz tutmuştur. Bu çalışma Türk kültür tarihinde âbidevî bir şahsiyetin, bir bilim

adamının yeniden hatırlanmasını sağlarsa bizce amacına ulaşmış sayılır.

249

KAYNAKLAR

A- KAYNAK ESERLER

ABU’L-FARAC Gregory: Abu’l–Farac Tarihi, C. I-II, Ankara 1999.

ABDAL MUSA: Velâyet-nâme, (Haz.Abdurrahman Güzel), Ankara 1999.

ABDULLAH el- İLÂHÎ: Süleyman (A.S.) Kıssaları ve Zülkârneyn Kıssaları,

(O. Ergin yazmaları), No:545.

AHMEDÎ: İskender-nâme, (Nşr. M. Halil Yinanç), İstanbul 1964.

AHMED EFLÂKİ: Menâkıbu’l-Ârîfin, (Nşr. Tahsin Yazıcı), Ankara 1959.

AHMET b. MAHMUD: Selçuk-nâme, (Haz. E. Merçil), İstanbul 1977.

AKSARAYİ, KERİM’ÜD-DİN MAHMUD: Müsâmeretü’l-ahbâr ve

Müsayeretü’l- ahyâr, (Yay. Osman Turan), Ankara 1944.

ANONİM, Tevârîh-i Âl-i Osman, (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, ty), nr.

2438.

ANONİM, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, (Yay. F. N. Uzluk), Ankara 1952.

ANONİM, Süleyman-nâme Muhtasarı, (Sultan Bâyezid-nâme Süleymaniye

Ktp. Ali Emiri), nr.316.

ANONİM, Târih-i Selânik-î, (Haz. M. İpşirli), İstanbul 1989.

ANONİM, Tarih-i Sultan Bayezid, (Topkapı Müzesi Kütüphanesi), nr. 0624.

ANONİM, Vekâyi-i Sultan Beyazıd ve Selim Han, (Topkapı Sarayı Müzesi

Kütüphanesi), nr.1416.

ANONİM, Selim-nâme, (Nşr. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar), Ankara 1990.

AŞIKPAŞA-ZÂDE: Tevârîh-i Âl-i Osman, (Yay. Alibey ), İstanbul 1332.

ATSIZ, Nihal: Osmanlı Tarihine Ait Takvimler, İstanbul 1961.

BAYÂTİ: Câm-ı Cem Âyin, (Haz.F. Kırzıoğlu-Atsız, Osmanlı Tarihleri

İçinde), İstanbul 1970.

BELİĞ, İSMAİL: Güldeste-i Riyâzı İrfan, Bursa 1302.

BEYÂNÎ, MUSTAFA BİN CARULLAH: Tezkiretü’ş-Şuâra, (Haz. İbrahim

Kutluk), Ankara 1997.

BEYDABA: Kelile ve Dimne, (Çev. Ö. Rıza Doğrul), Ankara 1960.

COŞAN, Esat: Makâlat, Ankara 1996.

250

CÜVEYNİ ALÂADDİN ATAMELİK: Tarih-i Cihan-Güşa, (Çev. M. Öztürk),

Ankara 1988.

ÇELEBİOĞLU, Âmil, Muhammediye, İstanbul 1996.

EBÜL GÂZİ BAHÂDIR HAN: Şecere-i Terâkime, (Haz. Muharrem Ergin),

İstanbul 1975.

EBU’L HAYR-I RÛMÎ: Saltuk-nâme, (Haz. Ş.Haluk Akalın), C.I-II, Ankara

1988.

EL-BELÂZURİ: Fütûhu’l-Büldân, (Çev. Mustafa Fayda), Ankara 2002.

EDİB AHMED b. YÜKNEKİ: Atebetü’l-Hakâyık, (Haz. R. Rahmeti Arat),

Ankara 1992.

ELVAN ÇELEBİ: Menâkıbu’l Kudsiyye, (Haz. İ. Erünsal-A.Yaşar Ocak),

Ankara 1995.

ENVERÎ: Düstur-nâme, (Nşr .Mükerimin Halil Yinanaç), İstanbul 1928.

__________: Düstur-nâme-i Enverî, “Medhal,” İstanbul 1932.

__________: Düstur-nâme-i Enverî, Osmanlı Tarihi Kısmı, (1299-1466), (Haz.

N. Öztürk), İstanbul 2003.

EVLİYA ÇELEBİ, Seyahat-nâme, C. II, İstanbul 1984.

FİRDEVSÎ, ŞERÂFEDDİN MUSA: Süleyman-nâme, (Millet Kütüphanesi, Ali

Emîrî), Manzum, nr. 317.

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ, Süleyman-nâme, (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp.),

nr.1525.1537.

____________: Süleyman-nâme Muhtasarı, (Millet Kütüphanesi), nr.949.6.

____________: Kıssa-nâme-i Süleyman Aleyhisselam, (Topkapı Sarayı

Müzesi Ktp.) H. 1231.

____________: Hayat ve Memât veya Hayat-nâme, (Süleymaniye Hacı

Mahmut Ef.), nr. 2333.

___________: Silahşor-nâme, (Musallah-nâme), (Topkapı Sarayı Müzesi

Kütüphanesi), H.625.

____________: Satranç-nâme-i Kebir, (Nuruosmaniye Kütüphanesi) ,nr.

3553/4073.

251

___________: Kutb-nâme, (İ.Olgun-İ.Parmaksızoğlu), Ankara 1985.

____________: Dâvet-nâme, (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi), Ty, nr. 208.

____________: Münâzarâ-i Seyf-ü Kalem, (Millet Kütüphanesi), nr.576.

___________: Firâset-nâme, (Milli Kütüphane), Y.Z .A 5151.

___________: Kur’an–ı Kerim’den Tefe’üle Dair Risale, (İstanbul Üniversitesi

Merkez Kütüphanesi), nr.593.

____________: Tercüme-i Hadis-i Erbain, (Millet Kütüphanesi Ali Emîrî), nr.

297.

___________: (İlyas b. Hızır), Şah-nâme, (Süleymaniye Kütüphanesi), nr.

894.35.

____________: Kitabu’l-Mevâiz, (İstanbul Belediye Kütüphanesi Muallim

Cevdet), nr.297.9.

____________: Tuhfetü’l Hâdi ya da Hakâyık-nâme, (Milli Kütüphanesi), YZ

A 2251.

____________: Hakikat-nâme, (Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa),

nr.1399.

____________: Teşhisü’l- İnsan, (İstanbul Ün. Edb. Fak. TDE. Bölümü Seminer

Kitaplığı), nr.124.

____________: Barak Baba Risalesi Şerhi, Yunus Emre Ve Tasavvuf, (Yay.

A. Gölpınarlı), İstanbul 1992.

___________: Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Veli, (Hacı Bektaş İlçe Halk ktp.) ,

nr.200.

FİRDEVSÎ-İ TÛSÎ: Şeh-nâme, (Ter. N. Lugal), İstanbul 1967.

GELİBOLULU MUSTAFA ÂL-İ: Künhü’l- Ahbâr, (Haz.M. İsen), Ankara

1994.

GIESE, Fredrich: Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, (Haz. N. Azamat), İstanbul

1992.

HACI BEKTÂŞ-I VELÎ: Menâkıb-ı Hacı Bektâş-ı Horasân-î, (Hacı Bektaş

Kütüphanesi), nr. 200.

252

____________: Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimâtı Ayniye, (İstanbul Belediye

Ktp.) , nr.87.

____________: Makalât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, (G.Ü.H.A.M.),

Ankara 2004.

____________: Makâlât, (Haz. Esad Coşan), Ankara 1996.

HÂKİ EFENDİ: Süleyman-nâme, (Topkapı Sarayı, Ktp. Revan,) nr. 1289 V.6.

HASAN, ÇELEBİ: Tezkire, (Yay. İbrahim Kutluk ), Ankara 1975.

HEREDOTOS: Tarih, (George Rawlinson’dan Çev. Ö. Rıza Doğrul), C.I,

İstanbul 1941.

HOCA SÂDEDDİN EFENDİ: Tac’üt-Tevârîh, (Haz. İsmet Parmaksızoğlu), C.

I-II, İstanbul 1992.

İMAMİ: Han-nâme, (Haz.O. Şaik Gökyay), Ankara 1969.

İBN-İ BATTUTA: Seyahat-nâme, (Ter. M. Şerif), C. II, İstanbul 1332.

İBN-İ BİBİ, el-Evâmirü’l- Alâiyye fi Umûri’l- Alâiyye, (Yay. A. Erzi), Ankara

1956.

İBN’ÜL ESİR: el- Kâmil fit-Tarih, (Çev. B.Eryarsoy ), İstanbul 1986.

İBN-İ HAVKAL: Kitabü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, (Der.Y. Ziya Yörükan),

İstanbul 2004.

İBN-İ KEMAL: Tevârîh-i Âl-i Osman, I., II., VII. Defter, (Haz. Ş. Turan),

Ankara 1991.

____________: Tevârîh-i Âl-i Osman, X. Defter, (Haz Ş. Severcan), Ankara

1996.

____________: Tevârîhi Âl-i Osman VIII. Defter, (Transkripsiyon), (Haz.

Ahmet Uğur), Ankara 1997.

____________: Tevârîh-i Âl-i Osman, IV. Defter, (Haz. Kosil Mazama),

Ankara 2000.

KARAMANÎ NİŞANCI MEHMET PAŞA, “Osmanlı Sultanları Tarihi”, (Ter.

İ.Hakkı Konyalı), İstanbul 1949

KAŞGARLI, MAHMUD: Divan-ı Lügat’it-Türk, (Ter. B. Atalay), C. III,

Ankara 1986.

253

KATİP ÇELEBİ: Tuhfetü’l Kibar fi Esfari’l Bihar, (Yay.O. Şaik Gökyay),

İstanbul 1973.

____________: Keşf ez-Zûnun, (Haz. Ş. Yaltkaya-R.Bilge), İstanbul 1942.

KEMAL: Selâtin-nâme, (Haz. N. Öztürk), Ankara 2001.

KEMALPAŞA-ZÂDE: Tevârîh-i Âl-i Osman, (Millet Kütüphanesi Ali Emiri),

nr.320.

KIVÂMÎ: Fetih-nâme-i Sultan Mehmet Han, (Nşr. F. Babinger), İstanbul 1955.

LÜTFİ PAŞA: Âsaf-nâme, (Haz. Mübahat Kütükoğlu), İstanbul 1991.

LATÎFÎ: Tezkiret-üş Şuâra ve Tabsıratün Nuzemâ, (Haz. Rıdvan Canım)

Ankara 2000.

LEVEND, Âgah Sırrı: Gazavat-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavat-

nâmesi, Ankara 1956.

MEHMED NEŞRİ: Kitab-ı Cihan-nüma-Neşrî Tarihi, (Yay. F.R Unat–M.A.

Köymen), Ankara 1949-1957.

MELİKOFF, İ.: La Geste de Melik Dânışmend I , Paris 1960.

MOLLA CÂMÎ: Nefâhât, İstanbul 1289.

MÜNECCİMBAŞI AHMED B. LÜTFULLAH, Câmîü’d-Düvel, Selçuklular

Tarihi I, (Yay. Ali Öngül), İzmir 2000.

——————: Câmîü’d- Düvel (Çev.A.Ağırakça), İstanbul 1999.

MÜSTAKIMZÂDE SÜLEYMAN SADEDDİN EFENDİ: Mecelletün Nisab,

(Tıbkı Basım), Ankara 2000.

NİZAMÜL MÜLK: Siyaset-nâme, (Çev.N. Bayburtlugil), İstanbul 1987.

PÎRÎ REİS: Kitâb-ı Bahriye, ( Haz. Y. Senemoğlu ), C.II, İstanbul 1973.

REŞİD’ED DİN: Câmiü’t Tevârîh, (Nşr.A. Ateş), Ankara 1960.

____________: Oğuz Destanı, Reşideddin Oğuz-nâmesi, Tercüme ve Tahlili

(Haz. Z. Velidi Togan), İstanbul 1982.

SADREDDİN EBU’L-HASAN ALİ EL HÜSEYNÎ: Ahbârü’d-Devlet’is-

Selçukiyye, (Çev. N. Lugal), Ankara 1999.

SAFÂYÎ: Tarih-i Feth-i Aynabahtı ve Moton, (Topkapı Sarayı Müzesi Ktp.

Revan), nr.1271

254

SEYFEDDİN, Akilli: Selçuk-nâme, (Nşr. F.N. Uzluk), Ankara 1952.

SOLAKZÂDE MEHMED HEMDEMÎ ÇELEBİ: Solak-zâde Tarihi, (Haz. V.

Çabuk), Ankara 1989.

ŞİKÂRİ: Karaman Oğulları Tarihi, (Haz. M. Mesut Koman), Konya 1946.

TABERÎ: Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, (Çev. Z. K. Ugan-A. Temir),

İstanbul 1991.

TURSUN BEY: Tarih-i Ebû’l-Feth, (Haz. M. Tulum), İstanbul 1977.

URFALI MATEOS: Vekâyi-nâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli, (Çev. Hrant D.

Anreasyan), Ankara 2000.

YAZICIOĞLU Âli: Selçuk-nâme, (Haz. Erdoğan Merçil), İstanbul 1977.

YAZICIOĞLU Âli: Selçuk-nâme, (Oğuz-nâme), Revan 1290.

YAZICIOĞLU AHMED BİCAN: Acâibü’l Mahlûkat, (Mevlânâ Müzesi

Kütüphanesi), nr. 76.

YUSUF HAS HÂCİP: Kutatgu Bilig, Metin I, (Çev. R. Rahmeti Arat), Ankara

1979.

B- İNCELEME VE ARAŞTIRMALAR

a- KİTAPLAR

AHMED Cevdet Paşa: Kısâs-ı Enbiya, (Yay. Mahir İz), Ankara 1972.

AHMED Vefik Paşa: Lehçe-i Osmanî, İstanbul 1876.

AKDOĞAN, Yaşar: İskender–nâmeden Seçmeler, Ankara 1988.

AKGÜNDÜZ, Ahmet: Osmanlı Kanunnâmeleri, C. II, İstanbul 1990.

AKAY, Âsuman: Süleyman-nâme 44.Cilt (İstanbul Üniversitesi Yayınlanmamış

Doktora Tezi), İstanbul 1994.

ARİF Alî: Danişmend-nâme, (Haz. Bekir Biçer, Selçuk Üniversitesi

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 1994.

ATEŞ, Ahmet: Mevlid, Ankara 1954.

AYDEMİR Yaşar: Ravzî Hayatı, Sanatı ve Divanının Tenkitli Metni, Ankara

2002.

AYTEKİN, M. Fikri: Edincik, Balıkesir, 1997.

255

AZAMAT, Nihat: II. Murat Devri Kültür Hayatı, İstanbul 1996.

BABINGER, Franz: Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok),

Ankara 1982.

BANARLI, Nihat Sami: Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, İstanbul 1971.

BARTHOLD, V. V.: Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Çev. K.Y.

Kopraman-İ. AKA), Ankara 1975.

——————: Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Çev. Hakkı Dursun Yıldız),

Ankara 1990.

.BAŞTAV, Şerif: Bizans İmparatorluğu Tarihi (1261- 1461), Ankara 1989.

BAYKARA, Tuncer: Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara 1985.

BAYRAM, Mikail: Âhi Evren ve Âhi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991.

____________: Âhi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, Ankara 1995.

____________: Şeyh Evhâdü’d-din Hâmid el-Kirmânî ve Evhâdiyye Tarikatı,

Konya 1993.

____________: Fatma Bacı ve Bâcıyan-ı Rum, Konya 1994.

____________: Nasreddin Hoca ve Âhi Evren, İstanbul 2001.

___________:Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Konya 2003

BLOCHET E: Catalague Des Manuscrits Turcs de la Bibliothegue Nationale

II. Paris 1993, Supl. 1293.

BROCKELMAN, Carl: Geschichte Arabischen Litteratur, C.I-II, Leiden 1943.

BORNES, J. Robert: An Introduction to Religious Foundations in the

Ottoman Empire, Leiden 1986.

BURSALI Mehmed Tâhir: Osmanlı Müellifleri, C. II, İstanbul 1972

BÜYÜKKARCI, Fatma: “Firdevsî-i Tavil ve Davet-nâmesi”, (Boğaziçi Ün.

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi),

İstanbul 1993.

CAHEN, Claude: Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev.Y. Moran),

İstanbul 1984.

___________: İslâmiyet, (Çev. E. Erendor), İstanbul 1990.

CEMÂLEDDİN Efendi: Osmanlı Tarih ve Müverrihleri (Ayîne-i Zürefâ)

İstanbul 1324.

256

ÇAĞATAY, Neşet: Ahilik Nedir?, Ankara 1990.

____________: Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974.

CARRETTO, E. Giacomo: Akdeniz’de Türkler, (Çev. D. Kundakçı-G. Kuray),

Ankara 1992.

ÇATIKKAŞ, M. Ata: Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-nâme-i Kebir’i 72.cilt,-

Gramer, Sentaks, Lugat, Metin, (İstanbul Üniversitesi

Yayınlanmamış Doktara Tezi), İstanbul 1979.

DÂNİŞMEND, İsmail Hâmi: İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.I-II, İstanbul

1967.

DEMİRKENT, Işın: Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan,

Ankara 1966.

DERVİŞ, Burhan: Velâyet-nâme-i Hacım Sultan, (Nşr. R. Tschudi) Berlin 1914.

DEVELLİOĞLU, Ferit: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1986.

DİLÇİN, Cem: Mes’ud b. Ahmed, Süheyl-ü Nevbahar, İnceleme, Metin-

Sözlük, Ankara 1991.

DİVİTÇİOĞLU, Sencer: Oğuz’dan Selçuklu’ya, İstanbul 1994.

DURMUŞ, İlhami: İskitler (Sakalar), Ankara 1993.

ERDEM, İlhan: Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1306) (Ankara

Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1995.

ERGİN, Muharrem: Orhun Âbideleri, İstanbul 1970.

FIĞLALI, Ethem Ruhi: Türkiye’de Alevîlik-Bektaşîlik, Ankara 1996.

GIBBONS, H. Adam: Foundation of the O ttoman Empıre, London 1968.

____________: A History of the Osmanlı’s up to the Death of Beyazid 1-1300-

1400-London 1968.

GIESE. Fredrich: Die Altosmonischen Anonymen Chroniken, Teıl I, Breslau

1922.

GIBB, E Lias- J.W. İlkinson: A History of Ottoman Poetry, I. London 1902.

GÖKALP, Ziya: Türkçülüğün Esasları, İstanbul 1976.

GÖKYAY, O. Şaik, Dede Korkut Kitabı, Ankara 1973.

GÖMEÇ, Sadettin: Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara 1997.

257

GÖLPINARLI, Abdulbaki: Vilâyet-nâme-i Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, İstanbul

1990.

____________: Melâmilik ve Melâmîler, İstanbul 1931.

____________: Yunus Emre Divanı, İstanbul 1943.

____________: Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1953.

____________: Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul 1992.

GÜLEÇ, Hamdi: Firdevsî-i Rûmî’nin Süleyman-namesi 42.cilt, “Dâsitân-ı

Ceng-i Aheng-i Efrâsiyâb-ı Türk, Bir Metin İncelemesi” (Ege

Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 1994.

GÜLNAZ, Genç: Firdevsî-i Rûmî, Süleyman-nâme 25. ve 26. ciltler, Giriş-

Metin- Sözlük, (Marmara Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora

Tezi), İstanbul 1995.

GÜNALTAY, Şerâfettin: İslâm Tarihinin Kaynakları, İstanbul 1991.

GÜNAY, Ümay: Türk Destanları, Ankara 2005.

GÜNDÜZ, İrfan: Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, İstanbul 1984.

GÜZEL, Abdurrahman: Abdal Musa Velâyet-nâmesi, Ankara 1999.

____________: Ahmed-i Yesevî’nin Fakr-nâmesi, Ahmet Yesevî-Hayatı

Eserleri, İstanbul 1996.

HAMMER, J.V.: Devlet-i Osmâniye Tarihi, (Çev. M. Ata), İstanbul 1997.

HANİWALDANUS: Anonimi’ne Göre Sultan Bayezid-i Velî (1481-1512),

(Çev. N. Öztürk), İstanbul 1997.

HASLUCKS, W.: Bektâşilik Tetkikleri, (Ter. R. Hulusi), İstanbul 1928.HITTİ, Philip K.: Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, (Çev. Salih Tuğ), C. I-II,

İstanbul 1980.HÜSEYİN: Bedâyiü’l Vekâyi, (Tıpkı Basım), Moskova 1961.

İNALCIK Halil, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar, İstanbul 1954.

____________: M. Oğuz, Gazâvat-ı Sultan Murat b. Mehmed Han (İzladi ve

Varna Savaşları Üzerinde Anonim Gazavat-nâme), Ankara

1978.

____________: Essay of the Ottoman Empire, Eren yay. İstanbul 1988.

____________: Şâir ve Patron, Ankara 2003.

258

____________: Osmanlı İmparatorluğunda İslâm, Tarih Risaleleri, İstanbul

1995.

KABAKLI, Ahmet: Türk Edebiyatı, C. II, İstanbul 1994.

KAFADAR, Cemal: Between Two Words–The Consfruction of The Ottoman

State, California 1995.

KAFESOĞLU, İbrahim: Selçuklu Tarihi, İstanbul 1992.

____________: Türk Milli Kültürü, İstanbul 1986.

____________: Harzemşahlar Devleti Tarihi, Ankara 1992.

KARA, Mustafa- ATLANSOY, Kadir: Bursa Dergahları-Yâdigâr-ı Şemsi, C. I-

II, Bursa 1997.

KARATAY, H. Fehmi: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe

Yazmalar Kataloğu, İstanbul 1961.

KAYA, Ceval: Uygurca Altun Yaruk, Ankara 1994.

KOCATÜRK, Vasfi Mahir: Büyük Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1964.

____________: Şaheserler Antolojisi, Ankara 1958.

Komisyon, TARAMA SÖZLÜĞÜ, TÜRK DİL KURUMU, I-VII, Ankara 1963

– 1974

KONYALI, İ.Hakkı: Âbideleri ve Kitâbeleri ile Konya Tarihi, Ankara 1997.

____________: Âbideleri ve Kitâbeleri ile Aksaray Tarihi, İstanbul 1974.

KIRZIOĞLU, Fahrettin: Dede Korkut Oğuz-nâmeleri, Ankara 2000.

KİTAPÇI, Zekeriya: Orta Asya’da İslâmiyet’in Yayılışı ve Türkler, Konya

1994.

____________: Yeni İslâm Tarihi ve Türkler, Konya 1995.

____________: Saâdet Asrında Türkler, Konya 1995.

____________: Hz. Peygamberin Hadislerinde Türkler, Konya 1996.

____________:Orta Asya Türklüğünün Büyük İslâm Kültür ve

Medeniyetindeki Yeri, Konya 1995.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad: Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1981.

____________: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1981.

____________: Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1998.

259

____________: Anadolu’da İslâmiyet, (Çev. Ragıp Hulusi), İstanbul 1996.

____________: İstanbul 1989.

KÖYMEN, Mehmet Altay: Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C.V,

Ankara 1993.

____________: Alp Arslan ve Zamanı, İstanbul 1972.

KUNTER, Hâlim Baki: Yunus Emre, Eskişehir 1966.

KURNAZ, Cemal: Türkiye -Orta Asya Edebî İlişkileri, Ankara 1999.

KURNAZ, Cemal-Mustafa Tatçı: Yesevilik Bilgisi, Ankara 2000.

KURAT, Akdes Nimet: Çaka Bey, Ankara 1966.

KÜÇÜKDAĞ, Yusuf- Caner Arabacı: Selçuklular ve Konya, Konya 1994.

LEVEND, Âgah Sırrı: Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Ankara 1988.

MANSEL, Arif Müfit: Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1947.

MERÇİL, Erdoğan: Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1991.

MÜKRİMİN, Halil: Selçuklular Devri, İstanbul 1933.

____________: Anadolu’nun Fethi, İstanbul 1944.

NOYAN, Bedri: Firdevsî-i Rûmî, Manzum Hacı Bektâş-ı Veli Vilâyet- nâmesi,

Aydın 1986.

____________: Bütün Yönleriyle Bektâşilik ve Alevilik, İstanbul 1998.

OCAK, A. Yaşar: Menakıb- nâmeler, Ankara 1997.

____________: Bektâşi Menâkıb-nâmelerinde İslâm Önce İnanç Motifleri,

İstanbul 1983.

____________: Türk Sûfîliğine Bakışlar, İstanbul 1996.

____________: Babâiler İsyanı, İstanbul 1980.

____________: Kalenderîler, Ankara 1999.

OSTROGORSKY, George: Bizans Devleti Tarihi, (Çev.F.Kızıltan), Ankara

1981.

ÖGEL, Bahâeddin: Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile

Destanlar), Ankara1998.

____________: Türk Kültür Tarihine Giriş, C. VIII, Ankara 1987.

ÖNDER, Mehmet: Mevlânâ, Hayatı Eserleri ve Türbesi, Konya 1952.

260

ÖZTUNA, Yılmaz: Osmanlı Devleti Tarihi, C.I, İstanbul 1986.

ÖZTÜRK, N: XV.yy. Tarihçilerinden Kemâl, Selâtin-nâme, Ankara 2001.

ÖZTÜRK, Ali: Türk Anonim Edebiyatı, Erzurum 1980.

____________: Ötüken Türk Kitabeleri, İstanbul 1996.

PAKALIN, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I, II,

III, İstanbul 1983.

PALA, İskender: Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara 1989.

PEKOLCAY, Necla: İslâmî Türk Edebiyatında Şekil ve Nevilere Giriş,

İstanbul 2000.

RASONYI, Laszlo: Tarihte Türklük, Ankara 1988.

RUNCIMAN, Steven: Haçlı Seferleri Tarihi, (Çev. F. Işıltan), Ankara 1986.

SARAY, Mehmet: Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara 1999.

____________: Doğu Türkistan Türkleri Tarihi, İstanbul 1987.

SAVAŞ, SAİM: XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, Ankara 2002.

SEVİM, Ali- Yaşar Yücel: Türkiye Tarihi, Ankara 1989.

____________: Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi, Ankara 1988.

SPULER, Bertold: İran Moğolları, (Çev. Cemal Köprülü), Ankara 1987.

SÜMER, Faruk: Oğuzlar (Türkmenler), İstanbul 1999.

____________: Çepniler, İstanbul 1992.

___________: Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri,

Ankara 1990.

____________:Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu

Türklerinin Rolü, Ankara 1992.

SÜREYYA Mehmet: Sicilli Osmânî, C. II, İstanbul 1986.

ŞAHİN İlhan- Feridun Emecen: II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli

Ahkam Defteri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1994.

ŞARDAĞ, Rüştü: Her Yönü ile Hacı Bektâş-ı Veli, İzmir 1985.

ŞEMSED-DİN SÂMİ: Kâmusu’l Âlâm, C. III-IV, Ankara 1996.

TANSEL, Selahattin: Sultan II. Beyazid’in Siyasi Hayatı, İstanbul 1966.

TARIM, Cevat Hakkı: Tarihte Kırşehri-Gülşehri, İstanbul 1948.

261

TİMURTAŞ, F. Kadri: Tarih İçinde Türk Edebiyatı, İstanbul 1999.

TİMUR, Taner: Osmanlı Kimliği, İstanbul 1986.

TOGAN, Z. Velidi: Umûmî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981.

___________: Oğuz Destanı, İstanbul 1982.

___________:Tarihte Usül, İstanbul 1985.

TUMAN, Nail:Tuhfe-i Nâili, C. II., Milli Eğitim Yayımlar Kütüphanesi, nr. 870,

Ankara 1945.

TURAN, Osman: Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1980.

____________: Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi, İstanbul 1981.

____________: Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1997.

____________:İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihi Takvimler,

Ankara 1954.

___________: Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1983.

____________:Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1988.

___________: “Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarih,” Selçuklular ve

İslâmiyet, İstanbul 1980, s. 245-308.

UÇAR, Şahin: Anadolu’da İslâm-Bizans Mücâdelesi, İstanbul 1990.

UĞUR, Ahmet: Osmanlı Siyaset-nâmeleri, İstanbul 2001.

UNAT, Faik Reşit: Hicri Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Kılavuzu, Ankara

1988.

USTA, H. İbrahim: “Firdevsî-i Süleyman-nâme-i Kebir–İnceleme–Metin–

Sözlük”, (Ankara Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi),

Ankara 1995.

UYUMAZ, Emine: Sultan I.Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu

Devleti Siyasi Tarihi (1220-1236), Ankara 2003.

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı: Osmanlı Tarihi, C.I-II, Ankara 1974.

____________: Anadolu Beylikleri, Ankara 1988.

____________: Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, Ankara I984.

ÜNAL, Tahsin: Karaman Oğulları Tarihi, Konya 1986.

262

ÜMİT, Burhan: Yunus Emre Divanı, İstanbul 1993.

Üveysilikten Bektaşiliğe Kitab-ı Cebbar Kulu: (Haz. H. Yüksel - S. Savaş),

Sivas 1997.

WİTTEK, Paul: The Rise of The Ottoman Empire, London 1971.

___________:Menteşe Beyliği, (Çev. O. Ş. Gökyay), Ankara 1986.

YILDIZ, Hakkı Dursun: İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 2000.

YÜCE, Kemal: Saltuk-nâme’de Tarihi Unsurlar, Ankara 1987.

YÜCEL, Yaşar: Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, Ankara 1998.

b-MAKALELER

AHMED YESEVÎ: Yeseviyyenin Temel Kitabı “Cevâhirü’l Ebrar Min Emvâc’il

Bihar”, Ahmet Yesevi, (Haz. Mustafa Kara), İstanbul 1996.

AKALIN, Haluk Şükrü: “Sarı Saltuk’un Türbe ve Makamları Üzerine”

Uluslararası Eren ve Evliyaları Kongresi, Ankara 1988, s. 286-

292.

AKGÜNDÜZ, Ahmet: “Sultan II.Bayezit Han ve Devri”, Türk Dünyası Dergisi,

S. 29, (İstanbul 1989), s.10-14.

AKKAYA, Şükrü: “Kitab-ı Melik Dânişmend Gazi-Dânişmend-nâme” Dil ve

Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.VIII, (Ankara 1954), s.131-

144.

ALTINOK, Baki Yaşa: “Hacı Bektaş-ı Veli Hakkında Yazılmış Bir Menâkıb-

nâme ve Bu Menâkıb-nâmede Belirtilen Anadolu’da Alevî

Ocakları”, Hacı Bektâş-ı Veli Araştırma Dergisi, S. 27, (Ankara

2004), s.1-8.

ATSIZ, NİHAL: Alp Er Tonga Destanı, Makaleler I, İstanbul 1997.

BAŞAR, F.: “XV. Asır Osmanlı Müverrihleri ve Eserleri”, Tarih ve Medeniyet

Dergisi, S. 30, (İstanbul 1997), s. 31-45.

BİCÂRÎ, Hasan: “Süleyman-nâme’nin Budapeşte’deki Yazma Nüshası” Bilimsel

Bildiriler, 1972, Ankara 1975.

BURSALI Mehmed Tahir: “Uzun Firdevsî (Firdevsî-i Rûmî), Türk Yurdu, C.VII,

S.75, (İstanbul 1915), s.37.

263

CAHEN, Claude: “Selçuklu Devri Tarih Yazıcılığı” (Çev. N. Kaymaz), Tarih

Araştırmaları Dergisi, C. VII, S.12-13, (Ankara 1973), s.193-221.

COGİTO, Selçuklular, Güz 2001.

ÇATIKKAŞ, M.Ata: “Türk Firdevsi ve Süleyman-nâme-i Kebir”, Türk Dünyası

Araştırmaları Dergisi, S. 25, (1983), s.169-177.

____________: “Satranç-name-i Firdevsî,” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi,

S. 37, (İstanbul 1985), s.187-198.

DAĞLIOĞLU, H. Turhan: “Uzun Firdevsi-Firdevsî-i Rûmî” Uludağ Dergisi, S.

10, (Bursa 1937), s. 44-46.

DİRİÖZ, H. Ali: “Kutbu’l-Alevî’nin Barak Baba Risâlesi Şerhi”, Türkiyat

Mecmuası, C. IX, (İstanbul 1951), s.167 –170.

EĞRİ, Osman: “Yeniçeri Ocağının Manevî Eğitimi ve Bektaşilik”, Hacı Bektâş-ı

Veli Araştırma Dergisi, S. 24, (Ankara 2004), s.1-18.

EMECEN, Feridun: “Osmanlı’nın Batı Anadolu Türkmen Beylikleri Fetih

Siyaseti: Saruhan Beyliği Örneği”, Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000,

s.34-40.

ERDEM, İlhan: “Türkiye Selçuklularında Fetih Metodu ve Uygulanışı”,

I.Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler,

Konya 2001, s. 297-308.

ERÜNSAL, İsmail: “II. Bayezid Devrine Ait Bir İn’amat Defteri”, Tarih

Enstitüsü Dergisi, S. 8, (İstanbul 1981), s.303-339.

____________: “XIV- XV. yüzyılda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe

Kitaplar”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.VIII,

S.8, (Bursa 1999), s. 29-58.

ESİN, Emel:“İkinci Bâyezid’in H.904-906/1498-1500 Yıllarında Adalar Denizine

Seferi”, Erdem Dergisi, C. I, S. 3, (Ankara 1985), s. 769-794.

GALLOTTA, Aldo: “Oğuz Efsanesi ve Osmanlı Devletinin Kökenleri: Bir

İnceleme”(Çev. İ. Yerguz), Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s.41-

61.

HÜSEYİN, Hüsameddin: “Afrasyab Kimdir”?, Türk Yurdu, C.III, S.154,

(İstanbul 1918), s. 101-105.

264

IMBER, Colin: “İlk Dönem Osmanlı Tarihinin Kaynakları” (Çev. Oktay Özel),

Söğütten İstanbul’a, İstanbul 2000, s.39-71.

İNALCIK, Halil: “Aşıkpaşa-zâde Tarihi Nasıl Okunmalı?”, Söğütten İstanbul’a

İstanbul 2000, s. 119-145.

____________: “Osman Gazi’nin İznik Kuşatması ve Bafeus Muharebesi”

Osmanlı Beyliği, İstanbul 2000, s.78-105.

KARA, Mustafa: Yesevilik Kültürünü Günümüze Ulaştıranlar ve Cevâhirü’l-

Ebrâr, Yesevîlik Bilgisi, Ankara 2000.

KOCATÜRK, V.Mahir: “Süleyman-nâme’de Efrâsiyâb-ı Türk Hikayesi”, Türk

Yurdu, S.3, (İstanbul 1954), s. 200-208.

KIENITZ, Friedrich Karl: Osmanlılardan Önceki Anadolu Türklerinin Politik ve

Kültürel Bakımından Dünya Tarihindeki Önemi, (Çev. Mithat

San), Belleten, S. 196, (Ankara 1986), s. 279-289.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad: “Anadolu Selçuklularının Yerli Kaynakları”, Belleten,

C.VII, (Ankara 1942), s.379-458.

___________: “Bektâşiliğin Menşe’leri”, Türk Yurdu, S. 52, (İstanbul 1922),

s.105-121.

KURAT, Akdes Nimet: “Bizans’ın Son ve Osmanlıların İlk Tarihçileri”, Türkiyat

Mecmuası, C. III, (İstanbul 1935), s.185-193.

___________:Orta Zaman Tarihi için Kısa Bir Bibliyografya, İstanbul 1934, s. 28

–31.

KÜÇÜKDAĞ, Yusuf: “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Etkin Rol Oynayan

Konyalı İlim, Fikir ve Devlet Adamları”, Yeni İpek Yolu Konya

Ticaret Odası Dergisi Konya Özel Sayısı, (Aralık 2002), Konya, s.

187-203.

___________:“Konya Mevlânâ Dergâhı ve Türbe Hamamına Dair İki Mevlevî

Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, C. XXIII, (Ankara 1994), s.75-101.

___________: Osmanlı Devleti’nin, Şah İsmail’in Şiî Propagandacılarına

Halvetiyye İle Karşı Koyma Politikası, XIII. Türk Tarih Kongresi

Bildirileri, Ankara 1999, s. 435-444.

MAZIOĞLU, Hasibe: “Ahmed Yesevi’nin Anadolu’ya Attığı Ateşli Eğsi”,

Yesevîlik Bilgisi, Ankara 2000, s. 456-461.

265

MELİKOFF, İ.: “İlk Osmanlıların Toplumsal Kökeni”, (Çev. G. Çagalı-

İ.Yarem), Osmanlı Beyliği, İstanbul 1997, s.19-158.

___________: “Anadolu’da Heteredoks İslâm”, (Çev.İ.Cem Erseven), İstanbul

1999, s. 222-233.

MENAGE, V. L.: “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S.

IX, (İstanbul 1978), s. 227-240.

____________: “Sultan II. Murat’ın Yıllıkları”, İÜ Ed. Fak. Tarih Dergisi, S. 33,

(İstanbul 1982), s. 79 –98.

NECİP, Âsım: “Osmanlı Tarih ve Müverrihleri”, TOEM, 1324.

OCAK, A. Yaşar: Sarı Saltık, Popüler İslâmın Balkanlardaki Öncüsü,

(XIII.yüzyıl), Ankara 2002.

____________: “Türkiye’de Kültürel İdeolojik Eğilimler ve Bir XIII-XIV. Yüzyıl

Türk Halk Sûfisi Olarak Yunus Emre”, Uluslararası Yunus Emre

Sempozyumu, Ankara 1995, s. 79-83.

OLGUN, İbrahim: “Uzun Firdevsi ve Türkçeciliği”, Ömer Asım Aksoy

Armağanı, Ankara 1978, s. 185-199.

ÖZTÜRK, N: “XV.yy. Osmanlı Tarihçileri ve Eserleri”, Türk Dünyası Tarih

Dergisi, S.24, (İstanbul 1988), s.32-36.

SÜMER, Faruk: “Oğuzlara Ait Destani Mahiyette Eserler”, Dil ve Tarih Coğrafya

Fakultesi Dergisi, S. XVII, (Ankara 1969), s. 359-443.

TANSEL, Selahattin: “Yeni Vesikalar Karşısında Sultan İkinci Bayezid Hakkında

Bazı Mütalâlar”, Belleten, C. XXVII, S.106, (Ankara 1963), s.185-

221.

TEKİNDAĞ, Şerafettin: “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Belleten S.

XXXV/140,1971, s. 655-663.

ÜLKEN, Hilmi Ziya: “Anadolu Tarihinde Dînî Rûhîyat Müşahedeleri- Barak

Baba”, Mihrap Mecmuası, Sene I, S.13-14, (İstanbul 1340), s. 167-

170.

WİTTEK, Paul: “Bizanslılardan Türklere Geçen Yer Adları” (Çev. M. Eren),

Byzantion X, 1935, s. 17-61.

YAVUZ, Kemal: “XIII. ve XVI. Asır Dil Yadigarlarının Anadolu Sahasında

Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe

266

Hakkındaki Görüşleri,” Türk Dünyası Araştırmaları”, S.27, (Aralık

1983), s.9-57.

c- ANSİKLOPEDİLER

ADALIOĞLU, H. Hüseyin: “Osmanlı Tarih Yazıcılığında Anonim Tevârîh-i Âl-i

Osman Geleneği”, Osmanlı, C. VIII, Ankara 1998.

AKGÜNDÜZ, Ahmet: “Câmekiyye” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.

C. VII, İstanbul 1993, s. 45-46.

AKIN, Kenan: “II. Bayezit Dönemi”, Türkler, C. IX, Ankara 2002, s.383-392.

AKSOY, MUSTAFA: “Destanlarda ve Tarihi Kaynaklarda Alp Er Tonga

(Efrâsiyâb )”, Türkler, C.III, Ankara 2002, s.554-568.

BABINGER, Franz: “Sarı Saltık Dede”, İslâm Ansiklopedisi , C.X, İstanbul 1979,

s. 220-221.

BARKAN, Ö. Lütfi: “Osmanlı İmparatorluğunda Kolonizatör Türk Dervişleri”,

Türkler, C. IX, Ankara 2002, s. 133-164.

BAYRAM. Mikâil: “Türkiye Selçukluları Uç Beyi Denizlili Mehmet Bey”,

Türkler, C. VI, Ankara 2002, s.287-294.

___________: “Hacı Bektâş-ı Horasâni Hakkında Bazı Yeni Kaynaklar ve Yeni

Bilgiler”, Osmanlı, C. VII, Ankara 2002, s.51-56.

BORATAV, N. Pertev: “Battal ”, İslâm Ansiklopedisi, C. II, Ankara 1983, s.344-

351.

BOSTAN, Hanefi: “Anadolu’da Çepni İskânı”, Türkler, C.VI, Ankara 2002,

s.299-307.

DEMİRCAN, Yasemin: “Ege Adalarında Osmanlı Hakimiyeti”, Türkler, C. IX,

Ankara 2000, s.363-372.

ERDEM, İlhan: “Doğu Anadolu Türk Devletleri”, Türkler, C. VI Ankara 2003,

s.383-387.

GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “Korkud”, “Abu’l-Hayr Muhammed Korkud”, İslâm.

Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul 1988, s.855-860.

İNALCIK, Halil: “Murat II.” İslâm Ansiklopedisi, C.VIII, İstanbul 1979, s. 598-

615.

267

___________: “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, C.IX, Ankara 2002, s.

66-88.

İNAN, Kenan: “Sade Nesirden Süslü Nesire: Fatih’in Tarihçisi Tursun Bey ve

Tarih Yazma Tarzı”, Osmanlı, C. VIII, Ankara 1999, s. 293-299.

İPŞİRLİ, Mehmet: “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Osmanlı, C. VIII, Ankara 1999,

247-255.

KAFALI, Mustafa: “Anadolu’nun Fethi”, Türkler, C. VI, Ankara 2002, s.177-

193.

KARA, Mustafa-HAMİT Algar: “Abdullah el-İlâhî”, Türkiye Diyanet.Vakfı

İslâm Ansiklopedisi, C. I, İstanbul 1988, s. 110-112.

KOCA, Salim: “Anadolu Türk Beylikleri”, Türkler, C. VI, Ankara 2002, s. 703-

755.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad: “Firdevsî”, İslâm Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1977,

s.649-651.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad: “Alp” İslâm Ansiklopedisi, C.I, İstanbul 1988, s. 379-384.

KÖPRÜLÜ O. FUAD, “Firdevsî-i Rûmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm

Ansiklopedisi, C. XIII, İstanbul 1996, s. 127-129.

MÜKRİMİN, Halil: “Ertuğrul Gazi”, İslâm Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1988, s.

328-337.

ÖZTÜRK, N: “Osmanlı Tarih Yazıcılığı Üzerine”, Osmanlı, C. VIII, Ankara

1999, s. 257-261.

ŞENTÜRK, A. Atilla: “XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde Edebî

Tasvirler”, Türkler, C. VII, Ankara 2002.

TOGAN, Z. Velidi: “Türk Destanının Tasnifi”, Türkler, C.III, Ankara 2002,

s.502-510.

TURAN, Osman: “Süleyman-Şah I.(B. Kutalmış)”, İslâm Ansiklopedisi, C XI, s.

205-210.

TURAN, Şerafettin: “II. Bayezid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.

II, İstanbul 1989, s. 234 –238 .

268

Ekler

Tarih-i Sultan Bayezid ve Safa-i, Tarih-i Feth-i Aynabaht-ı ve Moton

adlı eserlerde, yazarları meçhul iki ayrı sanatkar tarafından Ege ve Akdeniz’deki

adalar resimlenmiştir.

Resim 1- Adalar Denizinde sefere çıkan gemiler.

Resim 2-3- Piri Reis öncülüğünde Anadolu ve Rumeli Türk askerlerinin

sefer sırasında inşa ettikleri kaleler.

Resim 2-6- Moton (Modon)Adası haritası

Resim 4- Barak Reis’in şehit düştüğünü gösteren savaş sahnesi.

Resim 5- İnebahtı Limanı.

Resim 2-7- Koron Adası.

Resim 2-8- Avarına (Barak Reis) Adası

269

270

271

272

273

274

275

276

Documents

FİRDEVSÎ-İ RÛMÎ ve TARİHÇİLİĞİdocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR... · ayrı ayrı tespit edilmiş olup, bazı eserlerinin ise tahlil