* Mgrinż.arch.KrzysztofPetrus,InstytutHistoriiArchitekturyiKonserwacjiZabytków,Wy-działArchitektury,PolitechnikaKrakowska.

KRZYSZTOFPETRUS*

ZABYTKIKARTOGRAFIIZDRUGIEJPOŁOWYXVII IPOCZĄTKUXVIIISTULECIAJAKOŹRÓDŁA DOBADAŃPRZEMIANPRZESTRZENNYCHZACHODNICHPRZEDMIEŚĆKRAKOWA

THECARTOGRAPHICALRELICSFROMTHESECONDHALFOFTHE17THANDTHEBEGINNING

OFTHE18THCENTURYASASOURCEMATERIALSFORTHESPATIALDEVELOPMENTSTUDIES OFTHEWESTERNSUBURBSOFCRACOW

S t r e s z c z e n i e

Wartykuleprzedstawionezostałytrzyplanypochodzącez1655,1657i1702rokuwrazzocenąichprzydatnościjakomateriałówźródłowychdlabadańrestytucjizabudowyzachodnichprzed-mieśćKrakowaponajeździeszwedzkimwlatach1655–1657.Badaniatesąniezwykleistotnezpunktuwidzeniahistoriikrakowskiejurbanistyki–wprawdziepozniszczeniuprzezSzwedówtylkoniewielkaczęśćdawnych jurydykzostałaodbudowana, ich restytucjawyznaczyła jednakkierunek istworzyła ramydlabudowypóźniejszychekskluzywnychdzielnicśródmiejskich,po-wstałychwdrugiejpołowieXIXwieku.

Słowa kluczowe: mapy, kartografia, urbanistyka i rozwój przestrzenny, przedmieścia, Kraków, Kleparz, Garbary, Smoleńsk

A b s t r a c t

ThepaperpresentsthreeplansofCracowfrom1655,1657and1702,togetherwithanasses-smentoftheirsuitabilityasasourcematerialsforthestudiesofwesternsuburbsrestitutionaftertheSwedishinvasionintheyears1655–1657.ThisresearchisinfacthighlyrelevanttothehistoryofurbandevelopmentinCracow:althoughaftertheSwedishinvasiononlyasmallpartofthesub-urbswasrebuilt,onthebasisofthosestructures,insubsequentyears,theexclusivetenementhousesdistrictwasformedinthesecondhalfofthenineteenthcentury.

Keywords: maps, cartography, urban systems, architectural and urban development, suburbs, Cracow, Kleparz, Garbary (Tanner’s Suburb), Smoleńsk

140

PoczątekdrugiejpołowyXVIIwiekutodramatycznyokreswdziejachkrakowskie-gozespołumiejskiego.Zniszczeniazwiązanezoblężeniem,anastępnieokupacjąszwedzkąisiedmiogrodzkąwlatach1655–1657,dotknęłyzarównosamegoKrako-wa,jakiotaczającychgoterenów.WszczególnysposóbucierpiałazabudowaKle-parzaiKazimierza,nieoszczędzonorównieżznajdującychsięnazachódodmiej-skichmurówjurydyk:Podzamcze1,Smoleńsk2,Retoryka3,Biskupie4,osad:CzarnaWieś5,Rybitwy6 iKawiory7oraznajwiększej, stanowiącejzaplecze rzemieślniczo--produkcyjneKrakowa,miejskiejjurydykiGarbary8.Stojąceuszczytuswejświetno-ścisuburbia,niekiedyorodowodziesięgającymczasówprzedlokacyjnych9,zostałyzrównanezziemią:jesienią1655roku,nawieśćozbliżającejsięofensywie,spalonoGarbaryiBiskupie(wrazzcałymKleparzem)10,niecałyrokpóźniej,narozkazgu-bernatoraPawłaWirtza,zlikwidowanowtensamsposóbm.in.Smoleńsk,CzarnąWieś,KrowodrzęiŁobzów11.Niszczononietylkozabudowęmieszkalnąiprodukcyj-ną,alerównieżobiektysakralneczyinfrastrukturędrogową.Stratybyłyogromne:„RejestrgospódwKrakowie”(budynkówmogącychsłużyć jakokwaterydlagościprzybywającychnasejmkoronacyjnyWładysławaIVWazy)wymieniaw1632roku205obiektównaGarbarach,5naRybitwach,34naKawiorach,236naCzarnejWsi, awspalonejtużprzedspisemjurydyceBiskupieokoło30domówi2dwory12.Powy-cofaniusięSzwedów30sierpnia1657naGarbarachniepozostałanijedenbudynek.

1 E.Supranowicz,Nazwy ulic Krakowa,Kraków1995,125-126;S.Tomkowicz,Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów, ich nazwy i zmiany postaci,Kraków1926,208.

2 J.Wojnasówna,Jurydyka Smoleńsk,[w:]Studia nad przedmieściami Krakowa,„BibliotekaKrakowska”nr94,Kraków1938,175-199;E.Supranowicz,op. cit.,154;S.Tomkowicz, op. cit.,168

3 E.Supranowicz,op. cit.,136-137;S.Tomkowicz,op. cit.,170.4 F. Sikora, Biskupie, [w:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego

w średniowieczu,cz.1,z.1,Wrocław–Gdańsk1980,125-126;E.Supranowicz,op. cit.,26;S.Tomkowicz,op. cit.,178-180

5 Z.Leszczyńska-Skrętowa,Czarna Wieś,[w:]Słownik historyczno-geograficzny wojewódz-twa krakowskiego w średniowieczu,cz.1,z.3,Wrocław–Łódź1985,439-441;E.Suprano-wicz,op. cit.,39;S.Tomkowicz,op. cit.,174-175.

6 J.Laberschek,Rozwój przestrzenny krakowskiego zespołu osadniczego extra muros XIII–XVIII w.,[w:]Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta,pr.zbiorowapodred.J.Wyrozum-skiego,Kraków2007,315,322,337;E.Supranowicz,op. cit.,140-141.

7 E.Supranowicz,op. cit.,72;S.Tomkowicz,op. cit.,182-185.8 ZarysrozwojuprzestrzennegojurydykiGarbarydo1655roku,wrazzliteraturąprzedmio-tu,autorprzedstawiłwartykułachNajwiększe przedmieście Krakowa. Zarys rozwoju prze-strzennego Garbar, część I i II,CzasopismoTechniczne5-A/2011,139-163.

9 K.Radwański,Kraków przedlokacyjny. Rozwój przestrzenny,Kraków1975,233,patrzrów-nieżA.Wałowy,Badania przy ul. Krupniczej 26 w Krakowie, „Materiałyarcheologiczne”,t.XXIII,r.1986,95.

10J.Bieniarzówna,J.M.Małecki,Kraków w wiekach XVI-XVIII, Dzieje Krakowa,t.2,Kraków1984, 366-368; tam również plastyczny opis pożaru przedmieścia zaczerpnięty z dziełaM.Grodzieńskiego,Ogród fijołkowy karmelitański,Kraków1672.

11 Ibidem,384.12K.Follprecht,Rejestry gospód w Krakowie z lat 1632 i 1649,Kraków2005,89-103.

141

Klasztoryoo.Karmelitówioo.Reformatów13orazkościółśw.PiotraprzyówczesnejulicyPółwsie(obecnaŁobzowska)leżaływgruzach,drogibyłyzdewastowane,mły-nówkizasypane.Zzabudowyzachodnichterenówpodmiejskichpozostałyprawdo-podobniejedyniedwadomkinaPodzamczuikilkadrugorzędnychobiektówjurydykiBiskupie14.Wniestabilnychpolityczniewarunkachnieliczniocalelimieszkańcyniepodjęlitruduodbudowyswychsiedzibiwarsztatówpracy.Pobliskotrzechwiekachprosperityprzedmieściapowróciłydoznanegozwczesnegośredniowieczasche-matu: znacząco zmniejszyła się gęstość zabudowy, zredukowano układ drogowyisiećwodną,ponowniezakładanonatomiastsady,ogrodyipolauprawne.Iwpraw-dzietamałodynamicznarestytucjanieprzywróciłajużpierwotnegoukładuurbani-stycznego tej częściKrakowa,była jednakniezwykle istotnadla jej późniejszegorozwoju–wyznaczyłakierunekistworzyłaramydlaXIX-wiecznegoukształtowaniaekskluzywnychdzielnicśródmiejskich,m.in.NowegoŚwiatuiPiasku.Zaskakującymwydajesięzatemfakt,iżrozwójprzestrzennyzachodnichprzedmieśćKrakowapo1655rokustanowiobecniebiałąkartęwhistoriiurbanistyki.Istotnatalukawymaganiewątpliwieuzupełnienia,awbadaniachprzemianprzestrzennychpodkrakowskichjurydyk jednozważniejszychźródełarchiwalnychstanowią zachowanemateriałykartograficznepochodzącezdrugiejpołowyXVIIipoczątkuXVIIIstulecia.Zewzglę-dunamałądokładnośćkartometrycznąiznacznezniekształceniaspowodowaneza-stosowanąmetodąpomiaruniewnosząonewprawdzieistotnychinformacjigeode-zyjnych,sąjednakcennejakoźródłodlaanalizsiecidrogowej,stosunkówwodnych,liniifortyfikacji,rozplanowaniablokówzabudowyczyużytkówrolnych.

Pierwszymzeznanychplanówobejmujących terenyprzyległedomurówmiej-skichKrakowajestznanysztychzdziełaSamuelaPuffendorfa De rebus a Carolo Gustavo... gestis15, zatytułowanyCracovia Sedes Regia. Obsessa et a Serenissimo Sve[c]o[rum] Gothorum Rege Carolo Gustavo Deditione Capta d. 8 Octob. 165516 (il. 1).Autor,ErykDahlberg, przedstawił nanimplanoblężeniaKrakowaw1655rokuwraz z lokalizacją fortyfikacji ziemnych i rozmieszczeniemnacierających namiasto formacjiwojskowych.ZachodnieprzedmieściaKrakowa (il.2) zostały tamujętewformiemocnouproszczonej,bezuwzględnieniazabudowy:zaznaczonoje-dynienajważniejszedrogi,przebiegciekówwodnychorazdwaobiektysakralne.NamapiemożemyzatemodnaleźćówczesneuliceSzerokąiCzarną(obecnaKarme-licka),Półwsie(późniejszaulicaŚw.Piotra,obecnaŁobzowska),Biskupią(obecnaKrowoderska), prostopadłe do nich trakty w okolicy dzisiejszej ul. Grabowskiegoial.Słowackiego,drogęwzdłużmurówmiejskich,stawynaŻabikruku(podmuramiuwylotuul.Wiślnej)orazklasztoroo.Karmelitówiwspomnianynawstępieklasztoroo.Reformatów.

13PierwszywKrakowieklasztoroo.Reformatówznajdowałsięzamuramimiejskimi,uwylotuobecnejul.Kapucyńskiej;zabudowaniaklasztornewznoszonood1628roku,kościółukoń-czonow1644roku–patrzJ.Bieniarzówna,J.M.Małecki,op. cit.,281-282.

14L.Sikora,Szwedzi i Siedmiogrodzianie w Krakowie, 1655–1657, „BibliotekaKrakowska”nr39,Kraków1908,109.

15S.Puffendorf,De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege gestis commentatorium libri sep-tem, elegantisimmis tabulis deneis exornati cum triplice indice,libriVII,Norymberga1696.

16WzbiorachArchiwumPaństwowegowKrakowie,sygn.Zb.kart.II-4(dawnasygn.II-2).

142

Il.1.PlanoblężeniaKrakowaErykaDahlberga,1655 (ArchiwumPaństwowewKrakowie,sygn.Zb.kart.II-4)

Ill.1.PlanofthesiegeofCracowbyErykDahlberg,1655 (TheStateArchiveinCracow,

ref.nrZb.kart.II-4)

Il.2.ZachodnieprzedmieściaKrakowanaplaniez1655roku

Ill.2.ThewesternsuburbsofCracowontheplanfrom1655

Większośćpowyższychinformacjimaznaczeniedrugorzędne,niezwyklecennadla badańhistorycznej struktury urbanistycznej jest natomiast pokazanana szty-chusiećwodnazachodniegoprzedmieścia–biegMłynówkiKrólewskiejprzed jejzdewastowaniemwczasieszwedzkiejinwazji17.Korytotejrzeczki,prowadzoneod

17MłynówkapowstałanamocyprzywilejuLeszkaCzarnegoz1286 roku–szerzejna tentematpiszeB.Krasnowolski,Młynówka Królewska – geneza i przekształcenia, „RocznikKrakowski”,t.LXIX,2003,25-33.

143

ujęcia wMydlnikachwzdłuż drogi do NowejWsi (ówczesnej ulicy Półwsie), roz-dzielałosiępodmuramimiejskiminatrzyodnogi:lewaopływałamiastoodpółno-cy iwschoduwpadającdoStarejWisłynaStradomiu,pierwszazprawychodnógprzepływałaprzezterenGarbar(wzdłużobecnejul.Garbarskiej),znajdującujściewpierwotnymkorycieRudawy,druganatomiastopływałamiastowzdłużmurówodstrony zachodniej, napełniając równoległą doniej fosę i zasilającwodociągmiej-ski (rurmus).Do tejporyniemapewnościcodomiejsca rozdziałukoryt:najczę-ściejbadacze,prawdopodobnienapodstawieśladównaPlanieKołłątajowskim18,wskazująwcześniejszeoddzielenie„garbarskiego”korytatużzaMłynemGórnym19,awdalszymbiegupodziałpozostałegociekunadwaramionaopływającemiasto20;istnieją również rekonstrukcje sugerujące podział cieku na trzy koryta w jednympunkcie,wokolicyskrzyżowaniaobecnychulicDunajewskiego,Garbarskiej,Łob-zowskiej,AsnykaiBasztowej21.Niezależnieodprzyjętegoschematubadaczezgod-nieprzyjmująodpływ „garbarskiej” odnogi tuż zamłynem,awięcwukładzie jakimożemyjeszczeodnaleźćnamapachzlat20-tychi30-tychXXwieku.Tymczasemnaszwedzkimplanieprawekorytamłynówkimająniecoinnyprzebieg,anajwiększaróżnicadotyczywłaśniebiegukoryta„garbarskiego”.NamapieDahlbergaoddzielasięonobowiemodzewnętrznego,biegnącegowzdłużmiejskichmurówcieku(mie-dzyobecnymiwylotamiulicSzewskiejiSzczepańskiej),awięczdecydowaniedalejniżpokazujątoXX-wiecznerekonstrukcje.Doomówionejkwestiinależypodchodzićoczywiściezdużąostrożnością,ozagospodarowaniutegofragmentugarbarskiegoprzedmieściaw latachpoprzedzającychszwedzką inwazjęwiadomobowiemnie-wiele: tak zwanyTasemberg (obszarmiędzymuramimiejskimi a ówczesnąulicąSzeroką,obecnieKarmelickąiPańską,obecnieGarbarską)pozostawałprzezdługiczasniezabudowany,niezostałdo tejpory równieżprecyzyjnieokreślonykształtznajdującegosięnanimwzgórza,którezpewnościądeterminowałoprzebiegkorytamłynówki22.Wskazana różnicamożewynikać również z niedokładności pomiaru,brakuosnowygeodezyjnejczywreszciebłędu lub fantazji rytownika,niemniej in-formacjeźródłoweniewykluczająmożliwości istnieniaprzedstawionegonamapieukładuhydrologicznego.Niewątpliwieproblemtenjestintrygującyiwydajesięwartpodjęciadalszychbadań.

WniecałedwalataposporządzeniuplanuDahlbergawykonanokolejny,zatytu-łowanyDelin[eatio] Obsidionis Cracoviae a Polonis et Austriacis Formatae ac con-

18 Planta Miasta Krakowa z przedmieściami Roku MDCCLXXXV zrobiona, oryginałwMu-zeumHistorycznymMiastaKrakowa,sygn.2104/VIII;publikowanywpracyM.Odlanickie-go-Poczobutta,Z.Traczewskiej-Białek,Plan Kołłątajowski źródłem informacji o Krakowie,„RocznikKrakowski”,t.XLVIII,Kraków1977,9-18.

19Obiekttenznajdowałsięnamiejscuobecnejposesjiprzyul.Łobzowskiej3.20K.Bąkowski,Dawne kierunki rzek pod Krakowem,„RocznikKrakowski”,t.V,Kraków1902,145, 149, 158;Kraków. Studia nad rozwojem miasta, pr. zbiorowa pod red. J.Dąbrow-skiego,Kraków1957,planIII,XI,XIII,XIV; J.Laberschek,op. cit.,częśćilustracyjna,il.1;K.Pieradzka,Garbary, przedmieście Krakowa (1363-1587),Kraków1931,mapypo144.

21B.Krasnowolski,op. cit.,s.27;J.Wyrozumski,Kraków do schyłku wieków średnich, Dzieje Krakowa,t.1,Kraków1992,15.

22K.Pieradzka,op. cit.,s.34-36;takżeJ.Wiśniewski,Garbary,[w:]Słownik historyczno-geo-graficzny województwa krakowskiego w średniowieczu,cz.1,z.4,Wrocław–Łódź1986,695.

144

sumatae Augusto MDCLVII23 (il. 3). Jego powstanie związanebyło z oblężeniemzajmowanegoprzezSzwedówiSiedmiogrodzianKrakowaprzezwojskapolsko-au-striackielatem1657roku,aautorembyłIzydorAffeitá,włoskiarchitektiinżynierwoj-skowy.Podobniejaknawcześniejszejmapie,turównieżterenynazachódodmurówmiejskichprzedstawionowmocnoniedopowiedzianej formie,choćniektórepartiedopracowanoipodanoniecobardziejszczegółowo(il.4).Wanalogicznyjakw1655rokusposóbnaszkicowanoprzedmiejskąsiećwodną(zomówionymijużróżnicamiwzględemopracowańpóźniejszych),zredukowanonatomiastdominimumrysunekdróg.Na fragmentachplanupokazanoschematycznypodziałgruntówuprawnychzobsadzonymidrzewamimiedzami,oznaczonotakżekilkaznaczniejszychobiek-tówpozostającychwówczaswcałkowitejruinie.Wprawdzienajwiększezniekształ-ceniapojawiająsięwokolicypołudniowo-zachodnichprzedmieść,międzymuramimiejskimiaklasztoremzwierzynieckimmożemydomyślićsięprzedstawieniajurydykPodzamcze,Retoryka iSmoleńskzcmentarzemiodbudowanymjeszczew1655roku kościołem Bożego Miłosierdzia24. Na terenie Garbar autor zaznaczył ruinyklasztoruoo.Karmelitówikościołaśw.Piotra,przyległydoniegocmentarz,adalejnapółnocpozostałościnajprawdopodobniejkościołaśw.Walentego(wrozwidleniuul.DługiejiPędzichów)25.

Il.3.PlanoblężeniaKrakowaIzydoraAffeity,1657(ArchiwumPaństwowewKrakowie, sygn.Zb.kart.II-6)

Ill.3.PlanofthesiegeofCracowbyIzydorAffeitá,1657(TheStateArchiveinCracow, ref.nrZb.kart.II-6)

23WzbiorachArchiwumPaństwowegowKrakowie,sygn.Zb.kart. II-6 (dawnasygn. II-3);poszczególnekopiemapywykazująznaczneróżnicewrysunkuzagospodarowaniaprzed-mieśćiliniifortyfikacji–patrzm.in.planwzbiorachMuzeumHistorycznegoMiastaKrako-wa,sygn.3/VIIIa.

24 J. Wojnasówna, op.cit.,188-189.25Kościółnieistniejącyobecnie,patrzm.in.:Z.Beiersdorf,Kleparz[w:]Kraków. Nowe studia

nad rozwojem miasta,pr.zbiorowapod red.J.Wyrozumskiego,Kraków2007,427-454; I.Kęder,W.Kęder,Kościoły nieistniejące,[w:]Encyklopedia Krakowa, Warszawa–Kraków 2000, 450-451;M.Rożek,Nieistniejące kościoły Krakowa, „BiuletynBiblioteki Jagielloń-skiej”,R.33,1983,95-120.

145

Il.4.ZachodnieprzedmieściaKrakowanaplaniez1657roku

Ill.4.ThewesternsuburbsofCracowontheplanfrom1657

Najbardziejistotnymelementemmapyz1657rokujestbezwątpieniaprzedsta-wionynaniejukładfortyfikacjioblężniczychwrazzrozmieszczeniemwojsk,pozycjiogniowychikierunkówostrzału.Pokazanotamumocnieniatypupolowego,składa-jącesięzszańcówokształtachtrój-,cztero-ipięciokątnych,połączonychzesobąprostymiodcinkamiwałówziemnychirowówoblężniczych(aproszy),uzupełnionepojedynczymi redutami.Otaczałymiastowdwóch, trzech,agdzieniegdzienawetwczterech liniach, ich systembył bowiem rozbudowywanywmiaręzbliżania sięwojsksojuszniczychdomurówmiejskich.Wedługplanunajbardziejoddalonaliniaumocnień od strony zachodniej, będąca poza zasięgiem szwedzkich dział, znaj-dowałasięzaobecnąalejąMickiewicza(naodcinkumiędzyulicamiPiłsudskiegoi Czarnowiejską), a w jej skład wchodziły cztery szańce oraz pojedyncza redutaw okolicy dzisiejszej ulicy Lea i Placu Inwalidów. Bliższymiastu pas zachodnichumocnieńzaczynałsięnawzgórzuwawelskimibyłprowadzonyprostymodcinkiemdookolicBramyWiślnej.Odtegomiejsca,dowylotuul.św.Anny,liniaszańcówbyłapodwojonaiprowadzonałukiemprzybliżającymjądomiejskichmurów–stądwe-długmapyprowadzonojedenzgłównychostrzałówmiasta.Kolejnyprostyodcinekumocnieńbiegł odwylotuul. św.Annywpobliże klasztoruoo.Karmelitów, prze-cinając „grabarską” odnogęmłynówki.Odpięciokątnego szańcanaTasembergu,wokolicybasztyCzerwonychGarbarzy,ażdoul.Długiejumocnieniabyłyponowniezdwojone:bliższymurommiejskimodcinekprowadziłwzdłużmłynówki(równolegledodzisiejszejul.DunajewskiegoiBasztowej),dalszaichliniaomijałaodpółnocnegozachoduruinyklasztoruoo.KarmelitówiprzecinająctraktłobzowskiwokolicyMłynaGórnegobiegławstronęwspomnianegokościołaśw.Walentego.NaterenieGarbar,zacmentarzemprzykościeleŚw.Piotra,zaznaczonyzostałrównieżjedenzobozówwojskowych,otoczonyodstronymiastaochronnymwałemziemnym.

Wartozwrócićwtymmiejscuuwagę,iżplanIzydoraAffeity,pozorniemałoszcze-gółowy,obfitujejednakwinteresującedetale.Jednymznichjestwykonanycienkąliniąrysunekniespotykanychjużnapóźniejszychmapachumocnieńmiastawfor-

146

miezewnętrznejkurtynyzredanamioczołachstykającychsiępodkątemod60dook.100stopni.Odstronyzachodniejredanyte,wedługmapy,zlokalizowanebyłyprzedbramąSzewskąinaprzedpolubaszt:Garncarzy,Paśników,Ceklarzy(przedbeluardemz 1655 roku) orazmiędzy dwomabasztamiSzewskimi.Wiadomo, żefortyfikacjeKrakowawczasieszwedzkiejokupacjibyłykilkakrotnierozbudowywane,możliwewięcżepokazanenamapieredanypowstaływczasiejednejztakichwła-śniemodyfikacji.Zastanawiającyjestrównieżfragmentmapyzzaznaczonymcmen-tarzemwpobliżudzisiejszejulicyCzarnowiejskiej–niemożnawykluczyćżeautorodnotowałwtensposóbpozostałościdawnegokirkutużydowskiegonaKawiorach,wzmiankowanegojeszczepodkoniecXVIwieku26.

Trzeci,niezwykle istotnydlabadań restytucji zachodnich jurydykponajeździeszwedzkimplan,topochodzącyz1702rokuGeometrisches Plan vom Schloss Wa-wel und die Stadt bei dem Cracauv...27 (il.5). JegoautorembyłprawdopodobnieszkockiinżynierMagnusStuart,apowstaniewiązanejestzprzybyciemKarolaXIIdoKrakowa12sierpnia1702rokuikolejnąszwedzkąokupacjąmiasta.Takżeitenplanniejestwolnyoduproszczeńizniekształceń,niemateżpewnościcodozasto-sowanejmetodypomiaru,jednakjakopierwszyukazujeonzabudowęzachodnichprzedmieśćwformiewzględniedokładnejiprecyzyjnej.

Il.5.SzwedzkiplanKrakowa,1702(reprodukowanyw:A.Czołowski,Zabytki Krakowskie w Szwecyi,„RocznikKrakowski”t.V,1902)

Ill.5.TheSwedishplanofCracow,1702(reproductionin:A.Czołowski,Zabytki Krakowskie w Szwecyi,„RocznikKrakowski”vol.V,1902)

26J.Wiśniewski,op. cit.,694.27OryginałwzbiorachKrigsarkivetwSztokholmie,sygn.XII/75b;kopiawzbiorachArchiwumPaństwowegowKrakowie,sygn.Zb.kart.I-2;reprodukowanym.in.[w:] A.Czołowski,Za-bytki Krakowskie w Szwecyi,„RocznikKrakowski”t.V,1902,wkładkaczęściilustracyjnej.

147

Przyglądającsięprzedstawionymnaplanieterenompodmiejskim,odstronypo-łudniowo-zachodniej (il.6),możnadostrzecsiatkędrógobiegającychGrobleorazpokrywającychsię zobecnymiulicamiPodzamcze,Powiśle,Zwierzyniecką (traktwkierunkuŚląska),Smoleńsk,Piłsudskiego iJabłonowskich.Jakwynikazmapyobszar ten,oznacznymzniekształceniuwystępującymmiędzydwiemazostatniowymienionycharterii,wypełnionybyłchaotycznierozmieszczonymizabudowaniami(wśródktórychmożnarozpoznaćkościółBożegoMiłosierdzia);jedyniepopołudnio-wejstroniedzisiejszejulicyPiłsudskiegodomystanowiłyzwartąpierzeję.NaodcinkuodwzgórzazamkowegodoobecnegowylotuulicyJagiellońskiejdomyoddzielałyodmurówmiejskichstawyibagnaŻabikruka.Wdalszej,garbarskiejczęścisuburbiumzabudowarozpraszałasię,ustępującmiejscaogrodom,sadomipolomuprawnym.Tereny teprzecinałaMłynówkaKrólewska, którejprzedstawionenamapiekorytowniewielkimstopniuodbiegajużodznanegozpoczątkuXXwieku.Wartozwrócićtujednakuwagęnanieodnotowanewpóźniejszychopracowaniachsporychrozmia-rówrozlewiskotużprzedMłynemGórnym(sięgająceobecnejul.Biskupiejizajmują-ceznacznącześćkwartałumiędzydzisiejszymiulicamiBasztową,Asnyka,BiskupiąiFenna),atakżenastawpodmiejskimimurami,wpobliżuszwedzkiegobeluarduprzyklasztorzeReformatów.PrzedstawionanaplaniesiatkadrógmiędzyobecnymiulicamiPiłsudskiegoiKarmelickąrównieżwznacznymstopniuprzypominadzisiej-szy jej układ,można rozpoznać obecne ulice Loretańską,Garncarską,Kapucyń-ską,Studencką(naodcinkuodLoretańskiejdoGarncarskiej),Krupniczą,DolnychMłynów(prowadzącądoCzarnejWsi),Rajskąorazdwatraktyozatartymwpóź-niejszychlatachprzebiegu:wąskądróżkę,równoległądodzisiejszejul.Krupniczej(biegnącąodBramySzewskiejdoul.Loretańskiej)orazdrugą,natyłachklasztoruoo.Kapucynów,prowadzącązfolwarkuklasztornegowkierunkuRudawy.Większeskupiskazabudowy,wedługmapy,znajdowałysięwokolicyklasztoruoo.Kapucy-nów(wpółnocnejpierzeiobecnejul.Studenckiej)iDolnychMłynów(posiadającychnamapieoznaczenie„mlincrolefski”),wzdłużmłynówkiprzyobecnejulicyKrupni-czej,naCzarnejWsi,wpobliżumurówmiejskich(naodcinkuodwylotuul.Św.AnnydoBramySzewskiej)orazwpołudniowejpierzeipoczątkowegoodcinkaówczesnejul. Szerokiej (obecnej Karmelickiej). Dalej na północ zabudowawystępowała jużtylkosporadycznie–jedynejejskupiskaodnaleźćmożnawpobliżuMłynaGórnegooraznapółnocnymbrzegumłynówkiwokolicydzisiejszejulicySiemiradzkiego;nie-licznezagrodypojawiałysięteżwdalszymbiegudawnejulicySzerokiejiCzarnej(odcinekobecnejul.Karmelickiejzaklasztoremoo.Karmelitów).

Północno-zachodnieterenybyłyzdecydowaniesłabiejzurbanizowane,choćwła-śnietutajznajdowałysięklasztor i folwarkoo.Karmelitów,kościółśw.Piotra(nie-prawidłowoumiejscowionynamapie),kościółiklasztorSióstrWizyteknaBiskupimorazkościółŚwiętegoKrzyża28.Gorzejrozwiniętabyłarównieżsiećdróg–opróczwspomnianych ulic Szerokiej i Czarnej oraz traktówwmiejscu późniejszych ulicŁobzowskiej,KrowoderskiejiBiskupiej,naplanieodnaleźćmożnatylkodrogępo-krywającąsięzdzisiejsząulicąGarbarską.Całkowicieniezagospodarowany(pozajednymogrodemtużprzyBramieSzewskiej)pozostawałrównieżobszardawnegoTasembergu.Podobnystanzagospodarowaniautrzymywałsięprzezkolejnedzie-

28NieistniejącyobecniekościółprzyulicySłowiańskiej–patrzprzypis25.

148

sięciolecia–potwierdzatom.in.plansaskizlat1733/173429.Zanalizyszwedzkiegoplanumożnawysnućzatemwniosek,iżwdrugiejpołowieXVIIwieku,próczobiek-tówsakralnych,wpierwszejkolejnościpodźwigniętozwojennychzniszczeńzabu-dowęjurydykPodzamcze,SmoleńskiRetoryka,awniegdyśprężniefunkcjonującejgarbarskiejczęścisuburbiumzabudowębyływstanieskoncentrowaćjedynieklasz-toryinieliczneodbudowaneobiektyprodukcyjne.

Il.6.ZachodnieprzedmieściaKrakowanaplaniez1702roku

Ill.6.ThewesternsuburbsofCracowontheplanfrom1702

Jakzaznaczononawstępie,trzyomówioneplanynależybezwątpieniauznaćzapodstawoweinajważniejszeźródłakartograficznedlabadańhistoriirozwojuprze-strzennegokrakowskichprzedmieść–mimomocnouproszczonej inieprecyzyjnejformydostarczająoneniezwyklecennychinformacjinatemattopografii,hydrologii,fortyfikacjiczyukształtowaniazespołówzabudowywokresieichrestytucjipoklęscenajazduszwedzkiego.Wartośćtegoprzekazujestniezwykła,choćoczywiścieniesątojedyneopracowaniakartograficzneKrakowawykonaneowymczasie:naprze-łomiestulecipowstałjeszczeplanzespołumiejskiegozatytułowanyLocatio civitatis Cracoviensis per Serenissimum olim Boleslaum Pudicum Ducem Cracoviae et San-domiriae...30,zpoczątkuXVIIIwiekupochodzirównieżciekawa,odnalezionawzbio-rachAmbrożegoGrabowskiegomapafragmentujurydykiGarbary31.Opracowaniateniewniosłyjednakistotnychinformacjidoprzedmiotowychbadań,kolejnezaśmapy,

29 Plan von Crackau, oryginał przechowywany w Dreźnie uległ zniszczeniu w 1945 roku,wzbiorachArchiwumPaństwowegowKrakowieznajdujesię jegokopia,sygn.Zb.kart.II-91(dawnasygn.IIa/3).

30Około1700r.,oryginałipóźniejsza,XIXwiecznakopiawzbiorachArchiwumPaństwowegowKrakowie,sygn.Zb.kart.III-1iIII-2.

31 Ułamek mappy z okolic Krakowa, gdyż jest bieg Rudawy na niej oznaczony,wzbiorachArchiwumPaństwowegowKrakowie,sygn.Zb.kart. II-90 (dawnasygn. IIa/2);patrz teżJ.Stoksik,Znane i nieznane plany Krakowa z XVII i XVIII w. w wykonaniu geodetów Akade-mii Krakowskiej,„KrakowskiRocznikArchiwalny”,t.11,2005,91-108.

149

jakchoćbyznanyzlicznychkopiiplanKromera32czywspomnianyjuż,niezmiernieprecyzyjnyiwykonanyzogromnądbałościąoszczegółyplanKołłątajowski,dzieliodszwedzkiejinwazjiokresprzeszłostulat–cozatymidziepokazująonezachodnieprzedmieściawformiewznacznymjużstopniuukształtowanejiutrwalonej.

L i t e r a t u r a

[1] Atlas historyczny miast polskich,pracazbiorowapodred.R.Czaji,t.V,Małopol-ska,z.1,Kraków2007.

[2] Atlas miasta Krakowa,pracazbiorowapodred.K.Trafasa,Warszawa1988.[3] B ą k o w s k i K.,Dawne kierunki rzek pod Krakowem, „RocznikKrakowski”,

t.V,Kraków1902.[4] B e i e r s d o r f Z.,Kleparz[w:]Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta,pr.

zbiorowapodred.J.Wyrozumskiego,Kraków2007,427-454.[5] B i e n i a r z ó w n a J.,M a ł e c k i J.M.,Kraków w wiekach XVI-XVIII,Dzieje

Krakowa,t.2,Kraków1984.[6] C z o ł o w s k i A.,Zabytki Krakowskie w Szwecyi, „Rocznik Krakowski” t. V,

1902.[7] F o l l p r e c h t K.,Rejestry gospód w Krakowie z lat 1632 i 1649,Kraków2005.[8] H e y d u k B.,Dahlbergh w Polsce. Dziennik i ryciny szwedzkie z dziejów Po-

topu 1656 – 1657,Wrocław1971.[9] Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa XVI-XIX wieku, praca

zbiorowapodredakcjąM.Odlanickiego-Poczobuta,Warszawa–Kraków1981.[10]K o l a k W.,Jurydyki Krakowskie,„Archeion”,t.XXXVIII,1962,219-40.[11] K r a s n o w o l s k i B., Młynówka Królewska – geneza i przekształcenia,

„RocznikKrakowski”,t.LXIX,Kraków2003,25-32.[12]L a b e r s c h e k J.,Rozwój przestrzenny krakowskiego zespołu osadniczego

extra muros XIII–XVIII w.[w:]Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta,pr.zbiorowapodred.J.Wyrozumskiego,Kraków2007,297-354.

[13]L e s z c z y ń s k a - S k r ę t o w a Z., Czarna Ulica, [w:] Słownik history-czno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 3,Wrocław–Łódź1985,438-439.

[14]L e s z c z y ń s k a - S k r ę t o w a Z., Czarna Wieś, [w:] Słownik history-czno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 3,Wrocław–Łódź1985,439-441.

[15]O d l a n i c k i - P o c z o b u t t M., T r a c z e w s k a - B i a ł e k Z.,Plan Kołłąta-jowski źródłem informacji o Krakowie,„RocznikKrakowski”,t.XLVIII,Kraków1977.

32 Wymiar geometryczny miasta Krakowa z przyległościami dopełniony w roku 1783 przez Józefa Kromera Geometrę Przysięgłego... – w zbiorachArchiwum Państwowego wKrakowieznajdujesiękopiawykonanaw1792rokuprzezJ.Czecha(oryginałzaginął),sygn.Zb.kart.II-18(dawnasygn.II-7c).

150

[16]P e t r u s K.,Największe przedmieście Krakowa. Zarys rozwoju przestrzen-nego Garbar, część I i II, „Czasopismo Techniczne”, zeszyt „Architektura”5-A/2011,139-163.

[17]P i e r a d z k a K., Garbary, przedmieście Krakowa (1363–1587),Kraków1931.[18]R ą c z k a J.W.,Młyny królewskie w krajobrazie Krakowa,cz.1,„TekaKomisji

UrbanistykiiArchitektury”,t.XII,r.1978,19-29.[19]R ą c z k a J.W.,Młyny królewskie w krajobrazie Krakowa,cz.2,„TekaKomisji

UrbanistykiiArchitektury”,t.XIII,r.1979,7-16.[20]S i k o r a F.,Biskupie,[w:]Słownik historyczno-geograficzny województwa kra-

kowskiego w średniowieczu,cz.1,z.1,Wrocław–Gdańsk1980,s.125-126.[21]S i k o r a L.,Szwedzi i Siedmiogrodzianie w Krakowie, 1655–1657,„Biblioteka

Krakowska”nr39,Kraków1908.[22]S t o k s i k J.,Znane i nieznane plany Krakowa z XVII i XVIII w. w wykonaniu

geodetów Akademii Krakowskiej,„KrakowskiRocznikArchiwalny”,t.11,2005,91-108.

[23]SupranowiczE.,Nazwy ulic Krakowa,Kraków1995.[24]To b i a s z M.,Jak powstały przedmieścia Krakowa?,Warszawa–Kraków1972[25]To b i a s z M.,Fortyfikacje dawnego Krakowa,Kraków1973.[26]Tom k o w i c z S.,Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów, ich nazwy i zmiany

postaci,Kraków1926.[27]W i ś n i e w s k i J.,Garbary[w:]Słownik historyczno-geograficzny wojewódz-

twa krakowskiego w średniowieczu,cz.1,z.4,Wrocław–Łódź1986,693-706.[28]W o j n a s ó w n a J.,Jurydyka Smoleńsk[w:]Studia nad przedmieściami Kra-

kowa,„BibliotekaKrakowska”nr94,Kraków1938,175-199.[29]W y r o z um s k i J.,Kraków do schyłku wieków średnich,Dzieje Krakowa,t.1,

Kraków1992.