Świętokrzyskie Zabytki Techniki

Świętokrzyskie czaruje ............................................................................................................Drogi i krainy – 4Przyroda – 6Dziedzictwo – 7

Świętokrzyskie tradycje przemysłowe ................................................................................Geologia – 9Prehistoria – 10Od średniowiecza po wiek XIX – 12Staropolski Okręg Przemysłowy – 14Centralny Okręg Przemysłowy – 16Zasłużeni – 18

Potęga wnętrza ziemi ..............................................................................................................Wycieczka 1 – Geopark Kielce

Wietrznia – 22, Ślichowice – 23, Kadzielnia – 24, Biesak-Białogon – 25

Skarby pradziejów ...................................................................................................................Wycieczka 2 – Hematyt i krzemień

Rydno – 28, Krzemionki – 29

W krainie gwarków ................................................................................................Wycieczka 3 – ołów, srebro, miedź

Karczówka – 32, Miedziana Góra – 33, Miedzianka, Chęciny – 34

Żelazne korzenie Europy ........................................................................................ Wycieczka 4 – dymarki, kuźnice, fryszernie

Nowa Słupia – 38, Stara Kuźnica – 40, Maleniec – 41, Machory – 42, Sielpia – 43

Staropolski Okręg Przemysłowy ............................................................................Wycieczka 5 – Wielkie piece nad Bobrzą i Kamienną

Kuźniaki,Bobrza – 46, Samsonów, Bliżyn i Furmanów – 48, Rejów – Skarżysko-Kamienna – 50, Rejów - Kolonia – 52, Parszów i Mostki – 53

Staropolski Okręg Przemysłowy ............................................................................ Wycieczka 6 – Z biegiem Kamiennej

Wąchock – 56, Starachowice „Ekomuzeum” – 57, Starachowice – 58, Starachowice – Michałów – 59, Brody, Nietulisko – 60, Ostrowiec Świętokrzyski, Bodzechów – 61

Kamień, siarka, glina .............................................................................................Wycieczka 7 – inne bogactwa ziemi świętokrzyskiej

Sołtyków, Chałupki – 64, Gacki – 66, Pińczów – 67, Busko-Zdrój – 68, Kazimierza Wielka – 69, Czarkowy, Nowy Korczyn, Ćmielów – 70, Doły Biskupie – 72

Koleje turystyczne ..................................................................................................Starachowicka Kolej Wąskotorowa – 73Ciuchcia Expres Ponidzie – 74

Informacja turystyczna .................................................................................................................Słownik ....................................................................................................................................................

2

9

21

27

31

37

45

55

63

73

7577

Spis Treści

1

wstanie datuje się na lata 1175-1177. Dobrze znany turystom jest też Ję-drzejów z cenną kolekcją dawnych zegarów oraz klasztorem cystersów, dawnych gospodarzy tej ziemi.

Zupełnie unikalny charakter mają liczne pamiątki po dawnym staropol-skim przemyśle rozsiane po obszarze ciągnącym się pasem z zachodu na wschód na północ od Gór Świętokrzy-skich: wzdłuż dolin rzecznych Bobrzy, Czarnej i Kamiennej, gdzie przez wiele stuleci wydobywano z ziemi rudy żela-za i kruszce metali kolorowych takich jak ołów, miedź i srebro by na miej-scu przerabiać je na broń i narzędzia. Pozostałości przeróżnych urządzeń

technicznych związanych z tym prze-mysłem same w sobie nie mają może takiej magii jak wcześniej opisane miejsca. Dopiero kiedy opowie się ich niezwykłą i nieco zapomnianą historię w szerokim kontekście przyrody ta magia się ujawni.

Taki właśnie cel ma nasz przewod-nik.

Region święto-krzyski ma wiele do zaoferowania tu-rystom i z roku na rok ich liczba sys-tematycznie rośnie. Ma na to wpływ powiększająca się stale ilość miejsc noclegowych o do-brym standardzie – ale przede wszyst-kich konsekwentna i interesująca pro-mocja tutejszych atrakcji turystycz-nych.

Świętokrzyskie ma czym czarować, jest tu wiele miejsc wpisanych do Ka-nonu Krajoznawczego Polski – od dzie-sięcioleci przyciągająca rzesze turystów cudami natury jaskinia Raj, górujący nad rozległą okolicą chęciński zamek, Pałac Biskupów Krakowskich w Kiel-cach wraz z Katedrą, słynna Puszcza Jodłowa z takim uczuciem opisywana przez Żeromskiego, gołoborza kwar-cytowe na zboczach Łysogór, budzące

podziw swoim roz-machem pozosta-łości zamku Krzyż-topór w Ujeździe, czy opasany mu-rami obronnymi Szydłów.

Cennym dzie-dzictwem świę-tokrzyskiego jest wielka liczba zabyt-kowych kościołów, najczęściej muro-wanych z miejsco-wego kamienia, lecz także i drew-nianych – szczegól-

nie na zachodzie regionu. Część z nich zachowała dawne elementy stylu ar-chitektonicznego – piękne romańskie wnętrza podziwiać można na przykład w klasztorze cystersów w Wąchocku. W legendarnej Wiślicy, w podzie-miach romańskiej bazyliki znajduje się jeden z najcenniejszych zabytków pol-skiego średniowiecza – Płyta Orantów przedstawiająca między innymi księcia Henryka Sandomierskiego, której po-

Świętokrzyskie czaruje

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI ŚWIĘTOKRZYSKIE CZARUJE2 3

Czarna

Kamienna

Czarna

Wisłoka

Wisła

Nida

Koprzywianka

Kamienna

NiedzicaSanna

Biała Nida

Czarna NidaPokrzywianka

Kamienna

Pilica

Nida

Czarna Nida

Szreniawa

Iłżanka

MAŁOPOLSKIE

MAZOWIECKIE

ŁÓDZKIE

PODKARPACKIE

ŚLĄSKIE

Moskorzew

Nagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów

Stopnica

Moskorzew

Nagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów

Stopnica

MichałówMichałów

Maleniec

Fałków

GowarczówGowarczów

Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

Mniów Zagnańsk

Masłów

Górno Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Boćkowice

Brody

Sadowie

BodzechówOżarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Maleniec

Fałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

Mniów Zagnańsk

Masłów

Górno Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Baćkowice

Brody

Iwaniska

Sadowie

BodzechówOżarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Wojciechowice

Ćmielów

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

StrawczynPiekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

StrawczynPiekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec-Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Złota

Opatowiec

Złota

Opatowiec

Iwaniska

Sulejów

WŁOSZCZOWA

Małogoszcz Chęciny

KOŃSKIE

Szydłowiec

Stąporków

JĘDRZEJÓW

Pińczów

Chmielnik

MIECHÓW Działoszyce

Skalbmierz

KAZIMIERZA WIELKA

Słomniki

STASZÓW

Przysucha

KOLBUSZOWA

MIELEC

Baranów Sandomierski

NOWA DĘBA

Koprzywnica

SANDOMIERZ

TARNOBRZEG

BUSKO-ZDRÓJ

KIELCE

Koniecpol

OSTROWIECŚWIĘTOKRZYSKI

STARACHOWICE

WąchockSKARŻYSKO-KAMIENNA

Bodzentyn

Suchedniów

OPATÓWZawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

Sulejów

WŁOSZCZOWA


KOŃSKIE

Szydłowiec

Stąporków

JĘDRZEJÓW

Pińczów

Chmielnik

MIECHÓW Działoszyce

Skalbmierz

KAZIMIERZA WIELKA

Słomniki

STASZÓW

Przysucha

Drzewica

KOLBUSZOWA

MIELEC


NOWA DĘBA

Koprzywnica

SANDOMIERZ

TARNOBRZEG

BUSKO-ZDRÓJ

KIELCE

Koniecpol

OSTROWIECŚWIĘTOKRZYSKI

STARACHOWICE

WąchockSKARŻYSKO-KAMIENNA

Bodzentyn

Suchedniów

OPATÓWZawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

KIELCE

Opoczno

7

9

74

42

79

74

74

7

74

73

73

79

78

77

9

42

7

9

Z południa na północ przecina świę-tokrzyskie dawnym szlakiem krajowa „siódemka”, prowadząca z Krakowa w kierunku Kielc. Biegnie najpierw wśród łagodnych wzniesień i obni-żeń Wyżyny Miechowskiej. To jeszcze małopolska – świętokrzyskie zaczyna się przed Wodzisławiem, gdzie droga wjeżdża na obszar Niecki Nidziańskiej z daleką perspektywą szerokiej Doli-ny Nidy. Czarną Nidę (Wierną Rzekę z kart Żeromskiego) droga przecina w rejonie Tokarni by mijając Chęciny wjechać na obszar Wyżyny Kieleckiej, zaznaczonej tu charakterystycznymi pasmami starych gór i płaskich dolin.

Po minięciu Kielc, w rejonie Wi-śniówki „siódemka” wjeżdża na krótko w zachodnią część Gór Świętokrzy-skich i doliną niewielkiej Kamionki dociera do pokrytego lasami Płasko-wyżu Suchedniowskiego by przeciąć w Skarżysku-Kamiennej dolinę rzeki Kamiennej. Ostatnią na trasie krainą świętokrzyską jest Przedgórze Iłżeckie, z którego droga zjeżdża na Równinę Radomską.

Z zachodu na wschód prowadzą przez świętokrzyskie dwa główne szla-ki. Pierwszy to droga nr 42 biegnąca od Radomska i Przedborza przez lasy Wyżyny Przedborskiej – najpierw wzdłuż rzeki Czarnej a dalej wzdłuż Kamiennej. Końskie, Skarżysko-Ka-

mienna, Wąchock, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski – to główny szlak zabytków staropolskiego prze-mysłu, wiodący północnym obrzeżem Gór Świętokrzyskich.

Połączenie ze środkową Polską i po-łudniowym Podlasiem zapewnia droga nr 74 prowadząca z Sulejowa przez malownicze Lasy Koneckie nad Czarną do zachodniej części Gór Świętokrzy-skich pomiędzy Pasmem Oblęgorskim a Wzgórzami Tumlińskimi w rejonie Bobrzy i poprzez Miedzianą Górę do-cierająca do Kielc. Z Kielc droga kie-ruje się prosto na wschód dnem obni-żenia Kielecko-Łagowskiego pomiędzy Pasmem Łysogórskim wznoszącym się po lewej stronie a Pasmem Orłowiń-skim po stronie prawej. Za Łagowem droga kieruje się pomiędzy Pasmem Jeleniowskim a Pasmem Iwaniskim na Opatów i kieruje się przez otwarte rolnicze przestrzenie w stronę Wisły, którą przekracza pod Annopolem.

Ostatnia z głównych dróg regionu to droga krajowa nr 73, prowadząca z Kielc prosto na południe, przecina-jąc Pogórze Szydłowskie i docierając na Ponidzie. Przez Chmielnik, Busko-Zdrój i Stopnicę, mijając słynny Paca-nów droga kieruje się w stronę Wisły, którą przekracza pod Szczucinem wjeż-dżając na teren Małopolski.

Region świętokrzyski to część histo-rycznej Małopolski, ziemia wsparta od zachodu o Wyżynę Krakowsko-Czę-stochowską, od wschodu o wygiętą w szerokim łuku dolinę Wisły zaś na pół-nocy zalesionymi wzniesieniami prze-chodząca niezauważalnie w południowe Mazowsze. Jej główne osie krajobrazowe

wyznacza na północy pasmo Gór Świę-tokrzyskich a na południu dolina Nidy.

Województwo świętokrzyskie liczny-mi drogami łączy ze sobą ziemie połu-dniowej i środkowej Polski, granicząc z województwami: mazowieckim, lu-belskim, podkarpackim, małopolskim, śląskim oraz łódzkim.

Drogi i krainy

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI DROGI I KRAINY4 5

Góry Świętokrzyskie to jedne z najstarszych gór w Polsce. Długa i skomplikowana przeszłość geolo-giczna tego obszaru sprawia, że sta-nowi on obecnie wyjątkowo bogatą i czytelną księgę historii naturalnej. Z tego swoistego atlasu geologicz-nego korzystają przede wszystkim studenci nauk przyrodniczych choć powszechną atrakcją są niezwykłe formy naciekowe jaskini Raj, słynne łysogórskie goło-borza kwarcyto-we czy masywne bloki warstwowa-nych piaskowców tumlińskich.

Również Po-nidzie posiada unikalną, swoistą przyrodę związaną z wychodniami gipsów wzdłuż Garbu Pińczow-skiego oraz Doliną Nidy tworzącej w środkowym biegu tak zwaną deltę śródlądową gdzie na podmokłych łąkach i rozlewiskach występuje około 150 gatunków pta-ków. Symbolem przyrody Ponidzia jest Miłek Wiosenny pokrywający po zimie dno doliny żółtymi łanami.

Choć w krajobrazie świętokrzy-skim przeważają pola uprawne, two-rzące charakterystyczne, wielobarw-ne „pasiaki” to zachowało się tu dużo obszarów leśnych. Lasami pokryta jest przede wszystkim duża część Gór Świętokrzyskich. Cennym dziedzic-twem przyrody są lasy jodłowe po-rastające Pasmo Łysogórskie gdzie utworzony został rezerwat przyrody

„Łysica”. Świętokrzyski

Park Narodowy obejmuje Łyso-góry, zalesioną część Doliny W i l k o w s k i e j oraz rozległą po-łać lasów Pasma Klonowskiego z kolejnym rezer-watem na Górze Miejskiej.

Wiele innych kompleksów le-śnych objętych jest ochroną w ramach Parków

Krajobrazowych, tak jak: Jeleniow-ski Park Krajobrazowy, Cisowsko-Orłowiński Park Krajobrazowy, Chęcińsko Kielecki Park Krajobra-zowy – wszystkie w obrębie Gór Świętokrzyskich.

Urodzajne ziemie lessowe Wy-żny Sandomierskiej i południowego Ponidzia sprzyjały rozwojowi osad-nictwa od najdawniejszych czasów. W Pełczyskach nad Nidą archeolodzy udokumentowali ślady pobytu ludzi sprzed 7500 lat. W ostatnich stu-leciach przed naszą erą istniała tam najbogatsza ze znalezionych w Mało-polsce osada celtycka.

Unikalny w skali europejskiej jest system neolitycznych kopalni krze-mienia pasiastego w rejonie Krzemio-nek koło Ostrowca Świętokrzyskiego.

Dziedzictwem średniowiecza są klasztory i romańskie kościoły z wi-ślicką kolegiatą na pierwszym miej-scu. Klasztory budowali cystersi – Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica – i benedyktyni – Święty Krzyż. Po-łożony na szlaku łączącym Wielko-polskę i Pomorze z Rusią Sandomierz stał się się siedzibą księcia w czasach rozbicia dzielnicowego Polski. San-

domierz chlubi się wieloma cennymi zabytkami – przede wszystkim gotyc-ką kolegiatą Narodzenia NMP oraz zamkiem fundowanym przez Kazi-mierza Wielkiego.

Fundacji Kazimierza Wielkiego za-wdzięcza wiele historyczny Szydłów, otoczony nienaruszonym pasem mu-rów obronnych z kościołami, synago-gą i zamkiem.

W renesansie nowym skarbem tej ziemi stają się wapienie z okolic Pińczowa, którym włoscy muratorzy nadają misterne kształty detali ar-chiektonicznych zdobiących budow-le magnackie i królewskie. Stojąca na „Wzgórzu Zamkowym” kielecka katedra po wielu zniszczeniach i od-budowach uzyskała ostatecznie formę wczesnobarokowej bazyliki. Baroko-wy jest również wybudowany obok bazyliki okazały Pałac Biskupów Kra-kowskich, obecnie siedziba Muzeum Narodowego.

Przyroda Dziedzictwo

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI PRZYRODA I DZIEDZICTWO6 7

Góry Świętokrzyskie to góry stare. Od 500 milionów lat fałdowane i wy-piętrzane, rozcinane rzekami, a potem znowu zalewane morzem i na nowo wy-piętrzane – uległy na koniec działaniu czasu. Ich grzbiety nie są tak wyniosłe a doliny tak wcięte jak w Karpatach, ale tutejsze góry mają to czego Karpatom polskim właściwie brak – różnorodne złoża kopalin i surowców skalnych.

Zasadnicza i starsza część Gór Świę-tokrzyskich to tak zwany trzon paleozo-iczny, w którym fałdowane w trzech ko-lejnych okresach górotwórczych utwory skalne od kambru po perm tworzą pa-sma górskie o przebiegu NWW-SEE.

Najwyraźniejszą kulminację tworzy Pasmo Łysogórskie zbudowane w dużej części z twardych piaskowców kwar-cytycznych wieku kambryjskiego. Na zachód i północ od pasm górskich w kierunku Pilicy rozciąga się obszar tak zwanej okrywy mezozoicznej Gór Świę-tokrzyskich zbudowanej z utworów triasu, jury i kredy.

Z utworami paleozoiku związana jest większość świętokrzyskich złóż kopalin

mineralnych. Rudy żelaza w postaci syderytów sylurskich i limonitów de-wońskich eksploatowane były zarówno w czasach rzymskich jak i w średnio-wieczu, przede wszystkim w sąsiedztwie Pasma Łysogórskiego.

Z wapieniami dewonu i procesami ich wietrzenia krasowego związane są złoża miedzi pod Chęcinami i w rejonie Miedzianej Góry. Pomiędzy dewonem a permem powstały przeobrażone hydro-termalnie szczelinowe złoża tak zwanej „różanki” – najcenniejszej z odmian „marmurów” chęcińskich.

Utwory mezozoiczne już w neolicie odkryły po raz pierwszy swoje bogac-two w postaci obfitych pokładów buł krzemiennych w wapieniach górnej jury nad Kamienną. Z dolnej jury pochodzą wydobywane jeszcze w XX wieku złoża rud żelaza nad Kamienną w rejonie Wą-chocka i Starachowic. Charakterystycz-ne, białe wapienie pińczowskie – podob-nie jak i gipsy pochodzą z trzeciorzędu, kiedy od południa ląd ówczesnych Gór Świętokrzyskich zalewało płytkie i cie-płe morze.

ŚWIĘTOKRZYSKIETRADYCJEPRZEMYSŁOWEGeologia

ŚWIĘTOKRZYSKIE TRADYCJE PRZEMYSŁOWE8 9

PALEOLITW jaskini Raj, największej atrakcji

turystycznej regionu świętokrzyskiego, znaleziono narzędzia i wyroby krze-mienne sprzed 50 000 lat, świadczące o zamieszkiwaniu tego miejsca przez człowieka w okresie ostatniego zlo-dowacenia. Znaleziono tam również ślady używania czerwonego barwnika, wytwarzanego na bazie tlenku żelaza, hematytu.

W pierwszej połowie XX wieku nad rzeką Kamienną, niedaleko Skar-żyska-Kamiennej, zbadano i udoku-mentowano istnienie paleolitycznych i późniejszych zakładów kopalnianych hematytu, gdzie wytwarzano podsta-wowy dla ówczesnej kultury barwnik w kolorze czerwonym – ochrę. Odkry-to tu również znaczne ilości wyrobów z krzemienia czekoladowego i ślady licz-nych obozowisk ludzkich pochodzą-

cych z wielu kolejnych faz zasiedlania tego obszaru w cyklu zmian klimatycz-nych związanych ze zlodowaceniami na Niżu Polskim.

NEOLITW rozwoju cywilizacji podstawową

rolę odegrały stosowane przez człowie-ka narzędzia, począwszy od narzędzi ka-miennych. W neolicie zaczęto wyrabiać je w sposób, który można nazwać ma-sowym, między innymi tu, na północ-nych obrzeżach Gór Świętokrzyskich.

Ośrodek górnictwa krzemienia w re-jonie Krzemionek k. Ostrowca Święto-krzyskiego był w tym czasie jednym z większych w Europie, a wyroby tamtej-szych pracowni krzemieniarskich (noże, groty oszczepów, ostrza do maczug oraz gładzone siekierki), znajdowane są na obszarze pomiędzy Bałtykiem, Czecha-mi a Dniestrem.

CZASY RZYMSKIEObszar pomiędzy Pasmem Łyso-

górskim a doliną rzeki Kamiennej stał się na przełomie ery starożytnej i no-wożytnej sceną gwałtownego rozwoju hutnictwa żelaza i produkcji broni dla plemion germańskich wdzierających się w głąb cesarstwa rzymskiego. Skala od-kryć archeologicznych wskazuje na fakt, że był to jeden z większych ośrodków tego przemysłu w Europie. Metoda wytopu w prostych piecach polowych jednorazowego użytku, glinianych dymarkach, pozwalała na uzyskanie materiału bardzo zanieczyszczonego, wymagającego dalszego wielokrotnego przekuwania.

Cały więc proces tego przemysłu obejmował kilka etapów – wykopa-nie rudy, przygotowanie zapasu węgla drzewnego, wykonanie pieca-dymarki, wytopienie rudy i uzyskanie łupki żela-znej i ostatecznie przekucie stali na wy-roby – broń oraz narzędzia. Stal uzyski-

wana w takim procesie nie ma struktury jednorodnej lecz wybitnie włóknistą, z pasmami o niejednorodnym składzie chemicznym, a uzdolnieni kowale byli w stanie wykorzystać tę właściwość do wytworzenia miecza „kompozytowego” łączącego sprężystość z odpornością na uderzenie.

Z historią antycznej metalurgii zapo-znać się można w Muzeum Starożytne-go Hutnictwa Świętokrzyskiego w No-wej Słupi gdzie znajdują się pozostałości dawnych pieców hutniczych odsłonięte i pozostawione na miejscu, w którym funkcjonowały przed 2000 laty.

Również Archeopark w Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach przedstawia osadę starożytnego hutnic-twa żelaza w plenerze.

Prehistoria

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI ŚWIĘTOKRZYSKIE TRADYCJE PRZEMYSŁOWE10 11

ŻELAZOChoć rozproszoną eksploatacją łatwo

dostępnych rud żelaza zajmowano się na całym obszarze Polski Piastów i Ja-giellonów, to jednak rejon Gór Święto-krzyskich pozostał nadal miejscem gdzie działalnośc ta przynosiła największe korzyści czy to w odniesieniu do po-spolitych rud darniowych czy bogatych w żelazo hematytów. Tym bardziej, że tradycyjnie działalność ta nie była ob-ciążona dziesięciną (olborą – czynszem płaconym w naturze a wymaganym przy kopaniu kruszców) – i nie wyma-gała wielkich nakładów, bo prowadzona była metodami znanymi jeszcze z cza-sów rzymskich.

W XIII wieku w Wąchocku, z nada-nia biskupa krakowskiego, powstało opactwo cystersów. Uzyskali oni między innymi prawo do wszystkich złóż mine-ralnych nad rzeką Kamienną. Wykorzy-stując szeroką wiedzę zakonu na temat gospodarowania i przemysłu zorganizo-wali wydobycie rud oraz liczne kuźnice w okolicy Starachowic.

W roku 1577 działały w regionie świętokrzyskim 64 kuźnice ze 153 ko-

łami wodnymi, zatrudniające ok. 280 robotników najemnych. Rewolucja w hutnictwie zaczęła się z chwilą upo-wszechnienia wielkich pieców, które zmieniły cały proces technologiczny produkcji żelaza i jego ekonomikę.

Pierwsze takie piece budowane na ziemiach polskich na przełomie XVII i XVIII wieku nie były naprawdę wiel-kie ale zapewniały ciągłą pracę i produk-cję dobrze uwęglonego żelaza w postaci surówki. Od tego czasu proces produk-cji żelaza i wyrobów żelaznych stawał się coraz bardziej przemysłem a mniej manufakturą.

Sprowadzeni do dóbr biskupów kra-kowskich specjaliści hutnicy z Włoch zapoczątkowali powstawanie Święto-krzyskiego Ośrodka Przemysłowego nad Czarną, Bobrzą i Kamienną z wiel-kimi piecami, fryszerkami, pudlingar-niami i odlewniami.

O historii tych terenów jednoznacz-nie świadczą nazwy miejscowości: Ruda, Kuźnica, Hucisko, Żelaźnica, Górniki, Rudniki, Szabelnia.

KRUSZCEW rejonie Chęcin oraz wokół Kielc

w Miedzianej Górze i w Karczówce ist-niały od XV wieku dwa ośrodki kopal-nictwa i przerobu rud miedzi i ołowiu.

Udokumentowane kopalnie w Mie-dzianej Górze założone zostały stosun-kowo późno, bo w końcu XVI wieku, kiedy biskupi krakowscy, właściciele dużych ziem w rejonie kieleckim, spro-wadzili z Olkusza górników. Miedziana Góra okazała się największą kopalnią rud miedzi w pierwszej Rzeczypospo-litej. Spektakularnym sukcesem tego ośrodka stało się dostarczenie przez biskupów krakowskich miedzi na po-krycie dachu zamku wawelskiego po jego pożarze w roku 1595, (choć sie-dzibę królewską i tak przeniesiono do Warszawy).

Kopalnie w Karczówce dostarczały natomiast głównie rud ołowiu. Pamiąt-

ką po tym górnictwie jest rzeźba świętej Barbary, patronki gwarków, wykonana w XVII wieku z monolitu galeny, znaj-dująca się w klasztorze na wzgórzu Kar-czówka.

W dobrach królewskich wokół Chę-cin w wielu miejscach szukano i wydo-bywano rudy kruszców: miedzi i ołowiu. Choć efekty nigdy nie były współmierne do oczekiwań to eksploatacja kopalń na Miedziance miała miejsce aż do 11 listo-pada 1918 roku.

MARMURY CHĘCIŃSKIEKiedy działalność kopalń kruszców

malała w XVII wieku, Chęciny stały się sławne swoimi „marmurami” czyli pole-rowanymi zlepiecami permskimi o czer-wonawej barwie. Z kamieniołomu na Czerwonej Górze pochodziła kamien-na kolumna na której w roku na Placu Zamkowym w Warszawie stanął pomnik Zygmunta III Wazy.

WAPIENIE PIŃCZOWSKIEWapieniami tego rejonu interesowali

się już w średniowieczu cystersi, wzno-sząc z nich swoje klasztory i kościoły. W renesansie w Pińczowie osiedlili się włoscy muratorzy tworząc tutejszą tra-dycję sztuki kamieniarskiej.

Od średniowiecza po wiek XIX


Doliny rzek Czarnej, Bobrzy i Ka-miennej stały się osią rozwoju zakła-dów metalurgicznych Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. W drugiej połowie XVI wieku zlokalizowana była tutaj blisko połowa kuźnic w granicach Korony. Stało się tak przede wszyst-kim dzięki obfitym zasobom rud że-laza, które wydobywano w większości metodą odkrywkową lub przy użyciu płytkich, kilkumetrowych szybów w pasach wychodni złóż, dzięki energii tutejszych rzek, a także ciągle wielkim zasobom drewna z lasów porasta-jących przedgórze świę-tokrzyskie.

Od połowy XVI wie-ku coraz większe zna-czenie miała produkcja surówki w wielkich piecach i związana z nią koncentracja zakładów. Hutnictwo przestało być rozproszonym rzemio-słem wiejskim, a stało się przemysłem wymagającym dużych kapitałów. Dlatego, oprócz zawsze za-pobiegliwych biskupów krakowskich, zajęli się nim i inni właściciele najwięk-

szych tutejszych majątków – Dembiń-scy, Jezierscy, Małachowscy – tworząc przemysł surowcowy zatrudniający set-ki ludzi, miejscowych i obcych.

Zamówienia zaś zapewniała produk-cja zbrojeniowa. Broń wytwarzano tu wszędzie: w okolicach Samsonowa i Suchedniowa działały stalownie, bla-chownie, cynownie i kotlarnie, produ-kujące blachę, łożyska armatnie, broń, amunicję i narzędzia, rusznikarnia w Pomykowie koło Końskich, wytwórnie

broni siecznej w Gowar-czowie, a zakłady w Ma-leńcu współpracowały z królewską rusznikarnią w Kozienicach.

Dzięki Janowi Ma-łachowskiemu, Kanc-lerzowi Wielkiemu Koronnemu, rejon Końskich stał się w połowie XVIII wieku oazą dobrobytu pośród nędzy okresu ostatnich dziesięcioleci przedro-

zbiorowych.W czasach Królestwa Kongresowe-

go Stanisław Staszic nakreślił ambitne plany rozbudowy przemysłu żelaznego

wzdłuż rzeki Kamiennej z głównym jego ośrodkiem w Starachowicach. W latach dwudziestych XIX wieku rozpo-częto realizację tych planów pod kie-runkiem ministra skarbu Ksawerego Druckiego-Lubeckiego.

Zakłady znajdujące się w dobrach biskupów krakowskich oraz cystersów z Wąchocka przejęte zostały przez pań-stwo i sukcesywnie zmodernizowane. Główną ideą Staszica było stworzenie nad Kamienną całego hutniczego ciągu technologicznego z wielkimi piecami w jej górnym biegu i niżej umiesz-czonymi zakładami przetwórczymi - pudligarnie, walcownie i odlewnie.Zarząd nad zakładami rządowymi przejął Bank Polski. Z jego funduszów modernizowano istniejące i budowano nowe zakłady m.in. w Starachowicach, Ostrowcu Świętokrzyskim i Nietuli-sku, a także w Sielpi Wielkiej, gdzie powstała pudlingarnia czyli zakład przerobu surówki na żelazo kowalne oraz walcownia.

Kamienna miała dostarczać nie tylko energii poruszającej maszyny fabryczne ale stanowić również drogę transportu

surowców. Jedno i drugie wymagało odpowiednich prac hydrotechnicznych prowadzonych na dużą skalę – budo-wy tam, kanałów i murów oporowych. Elementy takiej właśnie infastruktury zachowały się do dzisiaj między inny-mi w Bobrzy, Parszowie, Wąchocku i Brodach.

Początki działalności górniczej i hut-niczej w Starachowicach sięgają XIV wieku. W latach trzydziestych XIX wieku stworzono tu kombinat meta-lurgiczny z trzema wielkimi piecami i odlewniami, korzystający z miejsco-wych złóż rudy żelaza. Początkowo był on powiązany z zakładami w Bro-dach i Michałowie, a także Nietulisku, jednak na przełomie XIX i XX wieku skoncentrowano całą działalność w samych Starachowicach sprowadzając jednocześnie rudę z Krzywego Rogu.

Jest to obecnie najlepiej zachowany zabytkowy kompleks zakładów hutnic-twa żelaza w Europie. Stanowi on jedy-ną w swoim rodzaju placówkę muzeal-ną, w której unikalne zabytki techniki prezentowane są w szerokim kontekście przyrody i historii regionu.

Staropolski Okręg Przemysłowy


W latach trzydziestych XX wieku rozpoczęto realizację wielkiego planu inwestycyjnego Centralnego Okręgu Przemysłowego, w którym zakłady nad Kamienną miały do odegrania swoją rolę. Huty w Ostrowcu i Starachowi-cach brały znaczący udział w budowie Stalowej Woli, zaś Państwowa Fabryka Amunicji w Skarżysku-Kamiennej, po-przez stałe inwestycje w modernizację, zwiększała swoje moce produkcyjne

dostarczając uzbrojenie na światowym poziomie technicznym, a jej specjaliści pomagali w uruchamianiu produkcji zbrojeniowej w Jugosławii.

W utworzonych w latach dwudzie-stych Starachowickich Zakładach Gór-niczych (od 1936 roku Zakłady Stara-chowickie) w Starachowicach również wytwarzano i remontowano broń – haubice 100 i 155 mm, działa 105 i działka Boforsa 40 mm oraz granaty.

W miarę jak rozwijał się przemysł, rozwijały się miejscowości nad Ka-mienną: Skarżysko-Kamienna, Sta-rachowice, Ostrowiec. W Skarżysku przy fabryce amunicji powstały roz-ległe osiedla mieszkaniowe dla pra-cowników, znane kiedyś jako Kolonia Robotnicza i Kolonia Górna.

Charakterystyczne piętrowe bu-dynki ze ścianami z łamanego wapie-nia i cegły, rozstawione na regularnym planie wśród rzadkich sosen, otoczone ogródkami kwiatowymi i warzywny-mi, mieściły niewielkie ale wygodne mieszkania dla rodzin robotników i majstrów. W innym miejscu powsta-ło osiedle bardziej zróżnicowanych domów przeznaczonych dla kadry kierowniczej i administracji fabryki. Te dwa zespoły stanowią obecnie naj-bardziej znamienny rys architektury Skarżyska-Kamiennej.

Po wojnie zakłady zbrojeniowe nad Kamienną kontynuowały swoją pod-

stawową działalność. Centralne pla-nowanie pozwoliło włączyć do profilu ich produkcji wiele wyrobów uzupeł-niających o charakterze konsumpcyj-nym. Zakłady Mesko w Skarżysku-Kamiennej stały się znane między innymi jako producent sprzętu AGD i sprzętu rolniczego, zaś Zakłady Sta-rachowickie przez wiele lat rozwijały produkcję samochodów ciężarowych o średnim tonażu, znanych pod mar-ką STAR.

Huta Ostrowiec, należąca do hisz-pańskiej grupy Celsa, jest obecnie największym zakładem przemysło-wym województwa świętokrzyskiego. Zakłady produkują wyroby walcowa-ne i kute, głównie pręty zbrojeniowe i wały silników okrętowych. W ten sposób tradycje Ziemi Żelaza trwają do dzisiaj.

Centralny Okręg Przemysłowy


Do tradycji produkcji zbrojeniowej regionu nawiązuje bogata ekspozycja broni ciężkiej Muzeum im. Orła Białego w Skarżysku-Kamiennej

JERZY RADZIWIŁŁ, biskup krakowski i wileński

Dyplomata, kardynał, bi-skupstwo kra-kowskie objął w roku 1591. Wielokrotnie podróżował do Włoch, skąd

już jako biskup krakowski sprowadził do Polski specjalistów – hutników dla rozbudowy zakładów surowcowych nad Bobrzą oraz płatnerzy i rusznikarzy do Świątników Górnych pod Krakowem gdzie zorganizował wytwarzanie kom-pletnego wyposażenia ciężkiej jazdy polskiej – zbroi, broni białej i rusznic. Kontynuował to dzieło jego następca, Piotr Tylicki obdarzając rodziny Cac-cich i Gibbonich licznymi przywileja-mi.

RODZINA CACCICHCacci to rodzina włoskich kupców

i przemysłowców z okolic Bergamo związana z tamtejszym hutnictwem. Bracia Wawrzyniec i Jan Andrzej przy-byli do Polski w 1609 roku zaintereso-wani możliwościami rozwijania tutejszej metalurgii i przedstawili ofertę budowy zakładów hutniczych w dobrach bisku-pów krakowskich. Po jej przyjęciu przez biskupa Piotra Tylickiego wybudowali w Bobrzy pierwszy w polskim hutnic-

twie wielki piec oraz fryszerki. Zatrud-niając miejscowych i sprowadzonych przez siebie specjalistów zorganizowali w kupionych kuźnicach oraz wybudo-wanych nowych zakładach produkcję surówki i produkcję broni – odlewane lufy armatnie, kule, moździerze, a także wyroby kute. Głównym odbiorcą pro-dukcji zakładów Caccich była armia koronna.

JAN GIBBONIWłoch działający w Polsce, najpierw

zarządca, a potem właściciel najwięk-szych w połowie XVII wieku zakładów metalurgicznych w Rzeczypospolitej. Administrując po śmierci Caccich za-kładami w Bobrzy dołączył do nich hutę w Samsonowie, posiadał też okre-sowo huty miedzi i ołowiu pod Kielca-mi. Był gwarkiem kopalń rud ołowiu w starostwie chęcińskim, a także tamtej-szym olbornikiem i podstarościm. Za-kłady Gibboniego produkowały amu-nicję, lufy dział i broni ręcznej dla armii koronnej, a część produkcji wywożona była za granicę. Nobilitowany w 1654, zmarł około 1675.

SANTI GUCCI Architekt i rzeźbiarz florencki pro-

wadzący w drugiej połowie XVI wie-ku warsztat kamieniarski w Pińczowie produkujący na znaczną skalę detale architektoniczne z tutejszych wapieni. Więcej na jego temat na stronie 79.

KS. STANISŁAW STASZICUrodzony w roku 1755 syn burmi-

strza Piły, absolwent College de France, gdzie studiował nauki przyrodnicze, doktor praw, publicysta z okresu Sej-mu Czteroletniego. W okresie Księstwa Warszawskiego rozpoczął działalność organizacyjną i karierę polityczną for-mułując sposoby wyjścia z zacofania ad-ministracyjnego i gospodarczego kraju. Był członkiem wielu ciał rekon-struującej się po rozbiorach admi-nistracji państwa, a jego szczególną uwagę skupiała mode rn i z a c j a górnictwa i hutnictwa w oparciu o zor-ganizowane poszukiwania geologiczne. Był założycielem Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach, a także autorem koncepcji utworzenia nad rzeką Ka-mienną ciągłego zakładu produkcji że-laza i stali. W roku 1824 stracił wpływ na kierowanie przemysłem na skutek niepowodzeń inwestycyjnych i krytyki ministra Skarbu Ksawerego Druckiego-Lubeckiego. Zmarł dwa lata później.

FRANCISZEK KSAWERY DRUCKI-LUBECKI

Urodzony w roku 1779 w Poho-ście na Polesiu, książę, członek Rady Najwyższej Księstwa Warszawskiego, a

następnie minister Skarbu Królestwa Polskiego. Niezwykłym talentem nego-cjacyjnym i dyplomatycznym wykazał się podczas prac Komisji Likwidacyjnej, regulującej rozliczenia byłego Księstwa Warszawskiego, przedstawiając przewa-gę wierzytelności Królestwa Polskiego nad żądaniami Austrii i Prus. W roku 1824 przejął zarząd nad górnictwem i hutnictwem Królestwa i zapoczątkował długofalowy plan inwestycyjny prze-znaczając nań znaczne kwoty ze skar-bu – kontynuując w ten sposób dzieło Stanisława Staszica. Jest uważany za naj-wybitniejszego działacza gospodarczego Królestwa Polskiego, a jego dokonania gruntownie zmieniły obraz przemysłu polskiego w XIX wieku.

HENRYK ŁUBIEŃSKIHenryk hrabia Łubieński, urodzony

w 1793 roku – ziemianin, przemysło-wiec, działacz gospodarczy. Jako wice-prezes Banku Polskiego wspierał plany rozbudowy polskiego przemysłu górni-czo-hutniczego – między innymi Huty Bankowej, zakładów w Blachowni i Pan-kach koło Częstochowy, a także wielu inwestycji nad Kamienną. Zainicjował projekt budowy linii kolejowej łączącej Warszawę z Zagłębiem Dąbrowskim, nazwanej później Koleją Warszawsko-Wiedeńską. Na początku lat czterdzie-stych stał się jednym z najbogatszych przemysłowców i ziemian w Polsce.

ZASŁUŻENI


Wietrznia [1] – Ślichowice [2] – Kadzielnia [3]– Biesak-Białogon [4][15 km, 35 minut sam przejazd]

Jeszcze w drugiej połowie XX wieku czynne były na terenie współczesnych Kielc kamieniołomy, głównie wapieni dewońskich. Obecnie w czterech z

nich istnieją rezerwaty przyrody, chroniące cenne odsłonięcia geologiczne. Od-wiedzenie tych miejsc to unikalna okazja do podróży w czasie i poznania historii naturalnej Ziemi na bogato ilustrowanym przykładzie powstania Gór Świętokrzy-skich.

Wycieczka zaczyna się od wizyty w Centrum Geoedukacji położonym na skra-ju rezerwatu Wietrznia, przy ulicy Daleszyckiej 21 – blisko śródmieścia Kielc.

Stamtąd jej trasa prowadzi do rezerwatu Ślichowice ulicą Wojska Polskiego, drogą nr 73 na północ, drogą nr 785 przez śródmieście na zachód, oraz ulicą Kazimierza Wielkiego na północ do jej końca.

Kolejnym punktem wycieczki jest słynny kamieniołom Kadzielnia położony na południe od śródmieścia. Ze Ślichowic należy wrócić do centrum drogą nr 786 i do-jechać do Alei Jana Pawła II, skręcić w nią w prawo na południe i po chwili znowu w prawo w ulicę Krakowską a z niej zaraz w lewo w Aleję Legionów, którą dojeżdża się do parkingu przy amfiteatrze Kadzielnia.

Ostatnim z odwiedzanych rezerwatów jest najmniejszy z nich - Biesak-Białogon. Z Kadzielni należy skierować się Aleją Legionów, Husarską i Wojciecha Szczepaniaka do Alei Na Stadion, którą dojeżdża się do parkingu przy restauracji „Siedem Pokus”. Do rezerwatu dochodzi się pieszo przez las, około 3 kilometry.

Potęga wnętrza ziemiWycieczka 1 – Geopark Kielce

POTĘGA WNĘTRZA ZIEMI20 21

3

Rez. Wietrznia

Rez. Karczówka

Rez. Ślichowice

Rez. Biesak-Białogon

Piekoszowska

Armii K

rajow

ej

Tarn

owsk

a

Radomska

Krakowska

Wrzosowa

Łódzka

Wojska Polskiego

Domaszowice

Cedzyna

Jana Pawła II

KIELCE

Domaszowska

SandomierskaJagi

ello

ńska

Daleszycka

Al. N

a St

adio

n

Al. Leg

ionów

Al. IX Wieków Kielc

Ogrodowa

Grunwaldzka

Świętokrzyska

1

2

3

4

Rez. Kadzielnia

P

Geolodzy odtwarzają układ przestrzenny gór fałdowych, takich jak na przykład Góry Świętokrzyskie, kreśląc w po-wietrzu wielkopromienne łuki łączące wychodnie warstw z oddalonych miejscowości. Fałdowanie warstw skalnych to jedno z podstawowych pojęć geologii, niezależnie od tego jak mocno kłóci się ono z powszechnym codziennym doświadczeniem, w którym kamień jest zawsze twardy i kruchy.

Jednak zobaczyć znaczy uwierzyć – tu w Ślichowicach znajduje się dowód na to jak mogą zachować się skały poddane wysokiemu ciśnieniu w bardzo długim czasie. Obalony fałd jaki utworzyły warstwy wapieni dewońskich w czasie hercyńskich ruchów górotwórczych opisany przez księcia świętokrzyskiej geologii Jana Czarnockiego jest podręcznikowym przykładem małoskalowej tektoniki.

Rezerwat przyrody, który powstał tutaj na wniosek Czarnockiego i nosi teraz jego imię, chroni jednak nie tylko formy skalne ale też przyrodę ożywioną zasiedlającą zachłannie wysokie ściany i skalne półki opuszczone przez maszyny. Coraz gęstsze krzewy i krzykliwe stada zamiesz-kujących je ptaków nadają temu miejscu coraz bardziej na-turalny charakter głębokiego, skalnego kanionu.

Wietrznia – to południowo-wschodnia część Kielc, gdzie znajduje się dawny kamieniołom, obecnie rezerwat przyro-dy Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiego, zbudowany głównie z wapieni dewońskich.

Po otwarciu w roku 2012 nowoczesnego Centrum Geo-edukacji, gdzie w atrakcyjny i przystępny sposób przeka-zywana jest wiedza geologiczna i geograficzna, miejsce to stało się naturalnym punktem początkowym trasy Święto-krzyskiego Szlaku Archeo-Geologicznego, który na terenie Kielc prowadzi poprzez kolejne kamieniołomy – rezerwa-ty.

Wnętrze Centrum, Galeria Ziemi, zostało tak przygoto-wane aby sugestywnie przenosić odwiedzających do świata dewońskiego z jego paleogeografią, florą i fauną. Nieza-pomniane wrażenia zapewnia kapsuła 5D, umożliwiająca wirtualną podróż w głąb ziemi.

Rezerwat Wietrznia jest doskonałym miejscem space-rowym. Dnem dawnych wyrobisk prowadzą utwardzone ścieżki przy których liczne tablice objaśniają zjawiska geo-logiczne obserwowane na ścianach kamieniołomu, takie jak niezgodności stratygraficzne warstw czy ślady dawnej erozji krasowej.

Centrum Geoedukacji –Rezerwat Wietrznia im. Zbigniewa Rubinowskiegoul. Daleszycka 2125-202 KielceZwiedzanie Galerii Ziemidla osób indywidualnych:Od 15 kwietnia do 15 października:wtorek-piątek 10.00–17.00sobota-niedziela 12.00–18.00Od 15 października do 15 kwietnia:wtorek-piątek 10.00–14.00sobota-niedziela 11.00–15.00Zwiedzanie jest bezpłatne, odbywa się z przewodnikiem, wejście o pełnej godzinie, ostatnie wejście na godzinę przed zamknięciem, w weekendy wymagana jest rezerwacja:e-mail: [email protected]. 41 242 14 98www.centrum-geoedukacji.plwww.geopark.-kielce.pl

Obszerny parking znajduje się przed Centrum Geoedukacji.Współrzędne GPS parkingu: 50.852569, 20.648315

Z miejsc wyżej położonych podziwiać można panoramę Gór Świętokrzyskich, a identyfikację pasm i wierzchołków ułatwiają umieszczone w punktach widoko-wych tablice informacyjne.

P

Odwiedzając rezerwat przyrody w Ślichowicach w dzień powszedni skorzystać można z parkingu na końcu ulicy Kazimierza Wielkiego, przy kościele pw. Błogosławionego Jerzego Matulewicza.

Współrzędne GPS parkingu: 50.885012, 20.588695

Wokół kamienieniołomu biegnie ścieżka spacerowa z kórej korzystać można również po zmroku kiedy kamieniołom jest pięknie oświetlony.

P

Ślichowicezobaczyć znaczy uwierzyć

Wietrzniarezerwat i Centrum Geoedukacji

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI POTĘGA WNĘTRZA ZIEMI22 23

Biesak-Białogonpark leśny

Kadzielniaskalny amfiteatr

Rezerwat znajduje się na południowo zachodnim skra-ju miasta, na wzniesieniu Kamienna Góra, należącym do Pasma Dymińskiego. Zagubione w rozległym komple-sie leśnym jeziorko w skalnym wyrobisku, otoczone jest skrywanymi przez roślinność wychodniami zlepieńców i piaskowców kambryjskich i ordowickich. Skały te to naj-starsze ze wszystkich opisanych w kieleckich rezerwatach przyrody.

Chronione są one jako rezerwat przyrody ze względu na szereg znalezionych interesującyh zjawisk tektonicznych; nasunięcie utworów starszych, kambryjskich na utwory młodsze, ordowickie z towarzyszącym systemem uskoków i luster tektonicznych.

Rzadką znalezioną tu skałą jest bentonit, skała osado-wa powstająca w wyniku podmorskiego wietrzenia cząstek pyłu wulkanicznego.

To mniej znane miejsce posiada wiele uroku i tajem-niczości o różnych porach roku. Rezerwat jest punktem początkowym zielonego szlaku spacerowego prowadzącego do Słowika.

Położony niemal w środku miasta kamieniołom na wzgórzu Kadzielnia stał się parkową atrakcją w latach sie-demdziesiątych, kiedy powstał tu pierwszy amfiteatr i ścież-ki spacerowe. Ostaniec poeksploatacyjny w centralnej części wyrobiska nosi nazwę „Skałki Geologów”. Tutejsze formacje skalne są na tyle unikalne, że określa się je mianem „wapieni kadzielniańskich”. Osady tworzyły się w ciepłym i płytkim morzu, w sąsiedztwie raf stromatoporo-koralowcowych i zawierają bogactwo pokruszonych szczątków wielu organi-zmów z okresu dewońskiego, takich jak koralowce, liliowce, ramienionogi, ślimaki, głowonogi. Stanowisko geologiczne na Kadzielni pełni wyjątkową rolę w edukacji paleontolo-gicznej w Polsce.

Unikalne są również odkryte tutaj formy krasowe po-chodzące z miocenu a także z plejstocenu z kilkunastoma jaskiniami. Trzy z nich - Prochownia, Szczelina i Odkryw-ców - połączone zostały w podziemną trasę turystyczną, o długości 130 metrów.

Najbardziej charakterystyczne elementy tego popularne-go w Kielcach parku to porastające wodną roślinnością je-ziorko Szmaragdowe, Skałka Geologów oraz całkiem nowy, nakryty namiotowym dachem amfiteatr w otoczeniu skal-nych ścian, jedyny taki w Polsce.

Zwiedzanie jaskiń na Kadzielni

Planowane jest udostępnienie pod-ziemniej trasy turystycznej na wio-snę 2013 roku, informacje na temat warunków zwiedzania umieszczone są na stronie Geoparku Kielce:www.geopark-kielce.pl

P

Do rezerwatu prowadzi ścieżka dydaktyczna ze znakami żółtymi.

Jeziorko zaznaczone jest na mapie Google, natomiast na OpenStreetMap zaznaczone są granice rezerwatu.

Współrzędne GPS kamieniołomu:50.844538, 20.572966

Naprzeciw wejścia do amfiteatru Kadzielnia przy Alei Legionów znajduje się wygodny parking.

Współrzędne GPS parkingu:50.859846, 20.621047

Miejsca do parkowania znajdują się przy Alei Na Stadion przed restau-racją „Siedem Pokus” przy wyciągu narciarskim, skąd leśnymi drogami dotrzeć można do rezerwatu Biesak-Białogon kierując się na zachód – odległość około 3 kilometrów.Współrzędne GPS parkingu:50.842103, 20.604786

Wzdłuż północnej granicy rezerwa-tu biegnie niebieski szlak rowerowy.

P

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI POTĘGA WNĘTRZA ZIEMI24 25

Skarby PradziejówWycieczka 2 – Hematyt i krzemień

Czarna

Kamienna

Czarna

Wisłoka

Wisła

Nida

Koprzywianka

Kamienna

Niedzica

Sanna

Biała Nida


Kamienna

Pilica

Nida

Czarna Nida

Szreniawa

Iłżanka

MAŁOPOLSKIE

MAZOWIECKIE

ŁÓDZKIE

PODKARPACKIE

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów


Sulejów


Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Działoszyce

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

Sulejów


Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

OdrowążOdrowąż

CzarnaCzarnaMroczkówMroczków

BliżynBliżyn

WykusWykus

Kałków-GodówKałków-GodówTarczekTarczek SzewnaSzewna

Młodzawy MałeMłodzawy Małe

KrzemionkiKrzemionki

LipaLipa

MaleniecFałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Boćkowice

Brody

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

MaleniecFałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Baćkowice

Brody

IwaniskaIwaniska

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Wojciechowice

Ćmielów

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Złota

Opatowiec

Złota

Opatowiec

Działoszyce

GrzegorzowiceGrzegorzowice

PtkanówPtkanów

KlimontówKlimontów

SulisławiceSulisławiceKurozwękiKurozwęki

ZborówekZborówek

StopnicaStopnica

Chotel CzerwonyChotel Czerwony

Stara ZagośćStara Zagość

ImielnoImielno

TokarniaTokarnia

MnichówMnichów

KrzcięciceKrzcięcice

KossówKossów

SeceminSecemin

CzarncaCzarnca

BebelnoBebelno

KurzelówKurzelów

PiotrkowicePiotrkowice

Święty KrzyżŚwięty Krzyż

GoźliceGoźlice

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce

OstrowiecŚwiętokrzyski

Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Kielce

BałtówBałtów

GlinianyGliniany

Rejów

Rejów

MostkiMostki

1

2

7

9

74

42

7974

74

7

74

73

73

79

78

77

9

42

7

9

9

9

2

1

Wąchock [1] – Krzemionki koło Ostrowca Świętokrzyskiego [2][44 km – ok. 50 min sam przejazd]

Ta krótka wycieczka prowadzi szlakiem pradziejowego górnictwa nad Kamienną. Na piaszczystych wydmach na brzegach Kamiennej po-

między Skarżyskiem-Kamienną a Wąchockiem odkryto ślady eksploatacji i przerobu hematytu – kultowego czerwonego skarbu sprzed 20 000 lat. Dla zapoznania się z krajobrazem doliny proponujemy spacer nad rzeką w rejo-nie Góry św. Rocha w pobliżu Wąchocka.

Drugim odwiedzanym pradziejowym ośrodkiem górniczym są słynne Krzemionki z neolityczną kopalnią. Z Wąchocka prowadzi nad Kamien-

ną droga nr 42, z której w Nietulisku należy skręcić na południe i drogą nr 9 dojechać do Ostrowca Świętokrzyskiego, by na-

stępnie skierować się drogą nr 754 na północ. Po ok. 10 km za Ostrowcem

tablice wskazują lokalną drogę, prowadzącą do rezerwatu.

SKARBY PRADZIEJÓW26 27

Krzemionkineolityczne kopalnie krzemienia pasiastego

Rydnorezerwat archeologiczny nad Kamienną

Na terenie rezerwatu przyrodniczo-archeologiczne-go „Krzemionki” podziwiać można przede wszystkim niezwykłe, dobrze zachowane pozostałości po szybach i chodnikach prehistorycznych kopalni, udostępnionych do zwiedzania w formie najdłuższej tego typu na świe-cie podziemnej trasy. Podróż pod ziemię jest w istocie podróżą w czasie. Prawie pół kilometra podziemnych chodników pozwala na dokładne poznanie neolitycz-nych technik górniczych – w tym unikalne wyrobiska komorowe.

Pokłady konkrecji krzemionkowych ciągną się tu w re-gularnie uławiconych i leżących niemal poziomo war-stwach marglistych wapieni jurajskich, możliwych do drążenia nawet prymitywnymi narzędziami.

W pawilonie ekspozycyjnym odtworzono także warsztat kamieniarski ulokowany wokół szybu kopalni. Pokazane są przykłady narzędzi i objaśnienia procesu górniczego i wytwórczego. Warto uświadomić sobie, że cała ta ogromna otchłań czasu, którą nazywamy epoką kamienną – 2,5 miliona lat – to powolne i mozolne do-skonalenie takich właśnie procesów wytwarzania narzę-dzi kamiennych.

Niezwykła koncentracja – nie tylko w skali Europy ale i świata – ponad 400 obozowisk z epoki kamienia świadczy o zupełnie wyjątkowej roli tego miejsca dla roz-proszonych na ogół, niewielkich społeczności zbieracko-łowieckich, które tu, nad Kamienną miały wokół kopalni hematytu coś w rodzaju stolicy ówczesnego obszaru Eu-ropy Środkowej.

Hematyt pochodził z rozcinanych przez rzekę ziar-nistych utworów dolnego triasu, najpierw pozyskiwane były odkryte złoża powierzchniowe zaś po ich wyczerpa-niu ludzie nauczyli się się wydobywać go kopiąc płytkie szybiki.

Ochra czerwona, pigment uzyskiwany ze zmielonych ziaren hematytu, stosowana była przede wszystkim do celów kultowych, choć zapewne również do garbowania skór czy w celach leczniczych.

W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku utworzo-no rezerwat archeologiczny „Rydno” dla ochrony tych prehistorycznych śladów i pozostałości. Każdego roku odbywają się tutaj pikniki archeologiczne, prezentujące w poglądowej formie wiedzę o życiu ludzi nad Kamienną w czasach zarania cywilizacji i historii.

P

Kompleks turystyczny w Bałtowiez Parkiem Jurajskim, Zwierzyńcem, kinem 5D i wieloma innymi atrak-cjami dla całej rodziny. Zaledwie 8 kilometrów od Krzemionek w dół Kamiennej.

Muzeum Archeologiczne i Rezerwat „Krzemionki”Sudół 135a27-400 Ostrowiec ŚwiętokrzyskiGodziny otwarcia:IV–XI: pon. – pt. 9.00 – 19.00/sob. 11.00 –19.00/ niedz. 11.00 – 19.00.XI– III: pon. – pt. 8.00 – 16.00/sob. 8.00 – 16.00/ niedz. 8.00 –16.00Ceny biletów: sezon normalny – 18 zł, ulgowy – 12 zł.po sezonie (XI – III) normalny – 12 zł, ulgowy – 8 zł[email protected], tel 41 33 04 551www.krzemionki.info

PMiejsce postojowe przy drodze gruntowej odchodzącej na łąki z ulicy św. Rocha.Współrzędne GPS:51.081851, 21.000547

Dojazd ulicą z centrum Wąchocka ulicą Kolejową i ulicą św. Rocha.

Na zalesionym wzgórzu ponad doliną Kamiennej stoi Kaplica św. Rocha z 1838 roku. Obok niej prowadzi ścieżka w stronę rzeki do miejsca gdzie tworzy ona zalew w Wąchocku.Powyżej mostka i wiat turystycz-nych rozciąga się, po obu stronach Kamiennej, obszar rezerwatu „Rydno” sięgający po przedmieścia Skarżyska-Kamiennej.

Tu, w malowniczej scenerii zielonej doliny Kamiennej, odbywa się każ-dego roku Piknik Archeologiczny „Rydno”.Na piaszczystych wydmach przy brzegach rzeki pojawia się obóz łowców z epoki kamieniawww.rydno.pl

Krzemionki

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI SKARBY PRADZIEJÓW28 29

Czarna

Kamienna

Czarna

Wisłoka

Wisła

Nida

Koprzywianka

Kamienna

Niedzica

Sanna

Biała Nida


Kamienna

Pilica

Nida

Czarna Nida

Szreniawa

Iłżanka

MAŁOPOLSKIE

MAZOWIECKIE

ŁÓDZKIE

PODKARPACKIE

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów


Sulejów

Małogoszcz

Chęciny

Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Działoszyce

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

Sulejów

Małogoszcz

Chęciny

MiedziankaMiedzianka

Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

OdrowążOdrowąż


BliżynBliżyn

WykusWykus




LipaLipa

MaleniecFałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Boćkowice

Brody

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłówMiedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

MaleniecFałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Baćkowice

Brody

IwaniskaIwaniska

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłówMiedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Wojciechowice

Ćmielów

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Złota

Opatowiec

Złota

Opatowiec

Działoszyce

GrzegorzowiceGrzegorzowicePtkanówPtkanów



ZborówekZborówek

StopnicaStopnica



ImielnoImielno

TokarniaTokarnia

MnichówMnichów


KossówKossów

SeceminSecemin

CzarncaCzarnca

BebelnoBebelno

KurzelówKurzelów



GoźliceGoźlice

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Kielce

BałtówBałtów

GlinianyGliniany

765

73

7

9

74

42

7974

74

7

74

73

73

79

78

77

9

42

7

9

9

2

2

3 1

5

4

Karczówka [1] – Miedziana Góra [2] – Miedzianka [3] – Chęciny [4]– Tokarnia [5] [61 km – ok. 1h 15 min sam przejazd]

Trasa tej niezbyt długiej wycieczki zaczyna się od położonego w połu-dniowo-zachodniej części Kielc wzgórza Karczówka, mocno związanego z tradycjami górnictwa kruszcowego w regionie. Stamtąd, ulicą Jagielloń-ską i drogą nr 74 prowadzi na zachód do Miedzianej Góry, gdzie przez

wiele stuleci prowadzono pod zwierzchnictwem biskupów krakowskich poszu-kiwania i eksploatację kruszców. Następnie kieruje się na południe do Chęcin drogą ekspresową nr 7 przecinającą kolejne zalesione pasma Gór Chęcińskich. Z Chęcin trasa wycieczki biegnie na zachód drogą lokalną przez Polichno i Podpolichno do Miedzianki, gdzie w Muzealnej Izbie Górnictwa Kruszcowego można się zapoznać z warunkami pracy górników drążących skalne korytarze w kompleksie Miedzianki, a pod szczytem, przy odrobinie szczęścia znaleźć okruch wapienia z krystalizacją malachitową.

Warto na koniec odwiedzić Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni a po drodze zobaczyć dawną siedzibę starostów chęcińskich – zwierzchników gwarectw w okolicznych dobrach królewskich – z bramą parkową z XVIII wieku.

W krainie gwarkówWycieczka 3 – ołów, srebro, miedź

W KRAINIE GWARKÓW30 31

Wydobywanie rud miedzi i jej przetapianie w rejonie Mie-dzianej Góry miało miejsce co najmniej od XV wieku. Tutejsze złoża, eksploatowane z większym i mniejszym szczęściem przez ponad dwieście lat stanowiły największe źródło tego metalu w dawnej Polsce. Poza Górami Świętokrzyskimi znane były jeszcze w Tatrach.

Ziemie wokół Miedzianej Góry należały od średniowiecza do biskupów krakowskich i to oni zachęcali kuźników i rudni-ków trudniących się od dawna eksploatacją rud żelaza, do po-szukiwań i kopania kruszców, nadając odpowiednie przywile-je. Na początku siedemnastego wieku sprowadzono natomiast górników z kopalń olkuskich.

Po pierwszym rozbiorze Polski Stanisław August powołał Komisję Kruszcową w celu zarządzania polskim górnictwem, pozbawionym kopalń wielickich i bocheńskich. Siedzibą Ko-misji stała się Miedziana Góra, sam król interesował się postę-pami tutejszych prac górniczych, wizytując Miedziną Górę w roku 1787.

Współcześnie ślady wielowiekowej eksploatacji kruszców w Miedzianej Górze są słabo dostrzegalne, główną po niej pamiątką jest kapliczka pw. Świętej Barbary z 1836 na Górze Kaplicznej, poniżej której usytuowane były szyby wydobywcze kopalni miedzi - „Zygmunt” – „Stanisław” i „Austriacki II”.

To zalesione wzgórze w południowej części Kielc, ozdobione dachami i sygna-turkami dawnego klasztoru bernardynów i kościoła św. Boromeusza, znane jest do-brze jako doskonałe miejsce widokowe, z którego rozciąga się panorama centrum miasta. Słynne jest też z niezwykłej rzeźby Świętej Barbary, wykonanej z samorodka galeny, rudy ołowiu. Trzy takie samorod-ki znalezione zostały w szybach miejscowych kopalni ołowiu w dniu 7 grudnia 1646 roku.

Klasztor i kościół św. Boromeusza powstał dwie dekady wcześniej na miejscu drewnianej kapliczki górniczej.

Wzgórze z pozostałościami 200 letniego drzewostanu sosno-wego oraz licznymi śladami kopalnictwa kruszców od wieku XIII objęte zostało ochroną jako rezerwat przyrody Karczów-ka.

Tradycje górnicze Karczówki potwierdza tablica z przed-sionka kościoła: „Wiecznej Pamięci pokoleń gwarków, górników, rudników, hutników, geologów, skalników, kamieniarzy z Kar-czówki, Białogonu, Czarnowa, Niewachlowa, Kostomłotów, Za-górza, Kielc i sąsiednich miejscowości oraz specjalistów przybyłych z Włoch, Węgier, Saksonii, Szkocji, Czech, Słowacji i Holandii.”

Samochód zaparkować można na ulicy Karczówkowskiej przy skrzyżowaniu z Podklasztorną.Współrzędne miejsca postoju:50.868211, 20.59395

Do klasztoru na wzgórzu prowadzi dalej ulica Karczówkowska, do przejścia pozostaje około 300 metrów.

V–X – pn-nd: 8.00 – 20.00XI–IV – pn-nd: 8.00 – 18.00

P „Geologiczny odręczny rysunek kopani Zygmunt” z roku 1845.

Kaplica św. Barbary w Miedzianej Górze stoi na wzniesieniu po północnej stronie drogi nr 74.

Poniżej drogi, po jej południowej stronie, znajduje się niewielka łąkana której można zaparkować samochód.

Współrzędne GPS miejsca postojowego:50.885012, 20.588695

Jest to miejsce gdzie zlokalizowane były szyby wydobywcze kopalni miedzi.

Wyposażenie górnika kopalni miedzi w Miedziance – ekspozycja Muzealnej Izby Górnictwa Kruszcowego w Miedziance – opis na następnej stronie.

P

!

Miedziana Górakopalnie biskupów krakowskich

KarczówkaŚwięta Barbara, patronka górników

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI W KRAINIE GWARKÓW32 33

W dobrach królewskich starostwa chęcińskiego na Rzepce i na Miedziance conajmniej od średniowiecza prowadzono poszukiwanie i wydobywanie rud miedzi, które przetapiane były w miejscowych hutach w rejonie Polichna nad rzeką Hutką.

Miedzianka to wzniesienie o wysokości 354,5 metra, po-łożone około 9 kilometrów na zachód od Chęcin. Za wy-jątkiem dwu skalistych wierzchołków na których bielą się dewońskie (nie jurajskie!) wapienie, góra porośnięta jest buj-ną roślinnością głównie krzewów dzikiej róży i jałowca oraz młodym lasem.

W znajdującej się u wschodniego podnóża wzniesienia, na skraju wsi Miedzianka, Muzealnej Izbie Górnictwa Kruszco-wego poznać można krętą wielowiekową historię górnictwa miedzi. Tutejsze złoże, choć ubogie i tak nie miało sobie robie równych na dawnych ziemiach polskich oprócz niedalekiej Miedzianej Góry. W każdym stuleciu Miedzianka budziła więc nadzieje kolejnych polskich królów a potem inwesto-rów prywatnych. Byli wśród nich Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt II Waza, Stanisław August, Stanisław Staszic, a na koniec bracia Łaszczyńscy.

Ci ostatni planowali wykorzystanie nowatorskiej metody elektrolitycznej do wyodrębniania miedzi z niskoprocento-

wych rud, jednak na przeszkodzie stanęła I Wojna Światowa, podczas której Austriacy całkowicie wyeksploatowali złoże.

Obecnie góra Miedzianka stanowi rezerwat przyrody i prowadzi jej zboczami szereg ścieżek spacerowo-dydak-tycznych. Obydwa wierzchołki stanowią doskonałe miejsca widokowe, zapewniając co najmniej tak samo piękne pano-ramy jak te ze szczytu wieży chęcińskiego zamku. Miedzian-kę i Górę Zamkową w Chęcinach łączy ponadto budowa geologiczna - tworzą je te same skały w tym samym układzie tektonicznym.

Położony na północno-zachodnim krańcu Antykliny Chęcińskiej Masyw Miedzianki tworzą głównie wapienie górnego dewonu, intensywnie sfałdowane i poprzecinane uskokami. Zjawiska krasowe następujące w skruszonych strefach uskokowych ułatwiły krążenie silnie zmineralizowa-nych wód i tworzenie się związków miedzi i innych metali.

Błękitne i zielonkawe ślady mineralizacji na białych po-wierzchniach wapieni znaleźć można na hałdach poeksplo-atacyjnych pod szczytem Miedzianki.

W niedalekiej Tokarni, na terenie Świętokrzyskiego Parku Etnograficznego na corocznym festynie pod nazwą „Wytopki ołowiu” organizowanym w maju, poznać można tajniki technik metalurgicznych związanych z miedzią, oło-wiem i srebrem. Jadąc do Tokarni warto zatrzymać się w Starochęcinach gdzie zobaczyć można odrestaurowany dwór starostów chęcińskich.

P

Muzealna Izba Górnictwa Kruszcowego w Miedziance, Miedzianka 126-060 Chęciny41 313 60 76www.miedzianka.plGodziny otwarcia:wt. – pt. 11.00 – 19.00sob. 10.00 – 17.00niedz. – pon. – nieczynneOstatnie wejście na pół godziny przed zamknięciem Muzeum.Cena biletów:normalny – 4 zł, ulgowy – 3 złGrupy zorganizowane proszone są o wcześniejszą rezerwację terminu pod numerem telefonu: 784 377 444

Parking przy Muzeum, współrzęd-ne GPS: 50.844633, 20.365776

Na wierzchołki Góry Miedzianka prowadzi znakowana ścieżka space-rowa ze znakami zielonymi.Ścieżka zaczyna się powyżej terenu Muzeum w Miedziance.

Start ścieżki spacerowej, współrzędne GPS:50.843786, 20.363673

Malownicze Chęciny z pozosta-łością średniowiecznego zamku, i wieloma cennymi zabytkami: klasztor franciszkanów, kościół św. Bartłomieja Apostoła, dom mieszczański Niemczówka oraz synagoga.

Miedzianka, Chęcinykopalnie królewskie

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI W KRAINIE GWARKÓW34 35

Czarna

Kamienna

Czarna

Wisłoka

Wisła

Nida

Koprzywianka

Kamienna

Niedzica

Sanna

Biała Nida


Kamienna

Pilica

Nida

Czarna Nida

Szreniawa

Iłżanka

MAŁOPOLSKIE

MAZOWIECKIE

ŁÓDZKIE

PODKARPACKIE

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów


Sulejów


Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Działoszyce

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

Sulejów



Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

OdrowążOdrowąż


BliżynBliżyn

WykusWykus

Kałków-GodówKałków-Godów

TarczekTarczek SzewnaSzewna



LipaLipa

Maleniec

Fałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno

Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Boćkowice

Brody

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Maleniec

Fałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno

Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Baćkowice

Brody

IwaniskaIwaniska

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Wojciechowice

Ćmielów

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Złota

Opatowiec

Złota

Opatowiec

Działoszyce




ZborówekZborówek

StopnicaStopnica



ImielnoImielno

TokarniaTokarnia

MnichówMnichów


KossówKossów

SeceminSecemin

CzarncaCzarnca

BebelnoBebelno

KurzelówKurzelów



GoźliceGoźlice

Stara KuźnicaStara Kuźnica

SielpiaSielpiaMachoryMachory

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Kielce

BałtówBałtów

GlinianyGliniany

765

73

7

9

74

7974

74

7

74

73

73

79

78

77

9

42

7

9

9

42

1

23

4

5

Nowa Słupia [1] – Stara Kuźnica [2] – Maleniec [3] – Machory [4]– Sielpia [5] [128 km, 2 h 40 min sam przejazd]

Ta wycieczka prowadzi po miejscach związanych z najstarszym okresem podstawowego dla otoczenia Gór Świętokrzyskich przemysłu – wydobycia

i przerobu rud żelaza – od starożytności do schyłku I Rzeczpospolitej. Zaczyna się w Nowej Słupi u stóp Łyśca, a następnie drogami nr 751, 7 i 42 prowadzi na zachód w rejon Końskich.

Do Starej Kuźnicy prowadzi z Końskich na północ drogą nr 749 z której po przekroczeniu rzeki Czarnej, w Młynku Nieświńskim, należy skręcić w prawo

na wschód w wąską drogę lokalną. Aby ze Starej Kuźnicy dostać się do Maleńca należy wrócić do Końskich i konty-

nuować jazdę na zachód drogą nr 42 i w Wyszynie Rudzkiej skręcić w drogę lokalną w prawo na północ. Zaraz za Maleńcem znajdują się Machory. Ostatnim odwiedza-

nym miejscem nad Czarną jest Sielpia, do której z Rudy Malenieckiej prowadzi na południowy wschód droga nr 74, a potem na pół-

nocny wschód droga nr 728.

Żelazne korzenie EuropyWycieczka 4 – dymarki, kuźnice, fryszernie

ŻELAZNE KORZENIE EUROPY36 37

P

Zaledwie 35 kilometrów dzieli Nową Słupię od Krze-mionek k. Ostrowca Świętokrzyskiego.

Dzień marszu bezdrożami z epoki kamienia do epoki żelaza – bez zawracania sobie głowy zbytkowymi i mało praktycznymi przedmiotami z brązu, którymi entuzja-zmowały się na południu dalekie kultury antyczne.

Żelazo stworzyło świat jaki znamy – ze wsiami, mia-stami, armiami. Stworzyły je kosa i miecz. A tak jak wcześniej tutejsze góry stały się na dziesiątki tysięcy lat źródłem cennego kamienia, tak przed schyłkiem staro-żytności ujawniły to co miały najcenniejszego - wyjątko-wą obfitość łatwo dostępnych rud żelaza. Podstawy nowej cywilizacji.

Pomiędzy Pasmem Łysogórskim i Klonowskim a Ka-mienną w prostych polowych piecach przetapiano na że-lazo rudy żelaza wydobywane na miejscu w niewielkich na ogół złożach lokalnych w naturalnych wychodniach warstw paleozoiku rozciętych dolinkami małych rzek i cieków, w ścianach wąwozów, pod cienką u szczytu wzgórz pokrywą lessową – czasami także kopiąc szybiki i sztolnie, których ślady zachowały się w Rudkach.

Na obszarze północnego przedpola Gór Świętokrzy-skich oraz Wyżyny Sandomierskiej udokumentowano ist-nienie ponad 5000 stanowisk wytopu, w których mogło być przetopione ponad 80 000 rudy w całym okresie ist-nienia tego ośrodka, czyli od okresu przedrzymskiego do pierwszych wieków naszej ery. Część uzyskanego żelaza eksportowana była zapewne w granice Cesarstwa Rzym-skiego, a z innej części wykuto miecze, którymi potęga Cesarstwa została ostatecznie złamana.

Wielki festyn archeologiczny to impreza przyciągająca z roku na rok coraz większe rzesze turystów. Pod hasłem „Dy-marki Świętokrzyskie” organizowane są nie tylko widowisko-we próby odtworzenia starożytnych procesów wytwarzania żelaza w piecach kotlinkowych ale również malownicze re-konstrukcje codzienności pogranicza, na którym barbarzyń-ska Europa Północna stykała się na południe od Karpat z woj-skową i handlową obecnością imperium rzymskiego.

Mieszkańcami tej części „barbaricum” była ludność kul-tury przeworskiej. W chatach odtworzonych wiernie na pod-stawie danych archeologicznych z różnych lokalizacji, spotkać można rzemieślnków prezentujących swoje wyroby tkackie, garncarskie czy jubilerskie – lub przypatrzeć się pracy kowala lub grze w kości dawnego hazardzisty.

Świat rzymski wyobraża fragment fortyfikacji charaktery-styczny dla „Wału Hadriana” z wieżą strażniczą – burgą, jedy-ną rekonstrukcją w Polsce tego typu budowli. U stóp fortyfi-kacji rozbijają namioty legioniści rzymscy, prezentując swoją broń ręczną oraz kuszę i bombardę z kamiennymi kulami.

Ogromne zainteresowanie festynem potwierdza trafność jego przyjętej koncepcji, w której solidne przygotowanie me-rytoryczne daje poczucie autentyczności doznań w tej rozryw-kowej z założenia imprezie.

Muzeum StarożytnegoHutnictwa Świętokrzyskiegoim. Mieczysława RadwanaW Nowej Słupiul. Świętokrzyska 5926-006 Nowa Słupiatel. 41 317 70 18Ceny biletów:normalny: 6 złulgowy: 3 złGodziny otwarcia:9.00 - 17.00 (oprócz poniedziałkówi świąt urzędowych)

Parking w sąsiedztwie MuzeumWspółrzędne GPS: 50.860401, 21.078267

P

Centrum Kulturowo-Archeolo-giczne w Nowej Słupiul. Świętokrzyska (przy Muzeum Starożytnego Hutnictwa)26-006 Nowa Słupiatel./fax 41 317 76 04 507 803 986www.dymarki.pl godziny otwarcia: V–X w godz. 9.00 – 17.00

Ceny biletów:normalny – 6 złulgowy – 4 złGodziny otwarcia:9.00 – 17.00 (oprócz poniedział-ków i świąt urzędowych)

Parking przy CentrumWspółrzędne GPS: 50.860405, 21.084678

Nowa Słupiadymarki u stóp Łysogór

Nowa SłupiaCentrum Kulturowo-Archeologiczne

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI ŻELAZNE KORZENIE EUROPY38 39

W średniowieczu technika wytopu i przekuwania stali zmieniała się bardzo powoli, a pierwszym przełomem była mechanizacja procesu kucia i nadmuchu przy wykorzysta-niu koła wodnego. Huty lokalizowano więc nad rzekami zdolnymi obracać koła młyńskie, w otoczeniu lasów, z któ-rych pochodziło drewno przerabiane na węgiel drzewny do nagrzewania pieca hutniczego.

Drewniane koło wodne posiadało na swej osi inne koło z wielkimi zębami poruszającymi ramię młota, który wła-snym ciężarem rozbijał ciastowaty „bochen” żelaza z do-mieszką żużla piecowego, podczas gdy żar pieca podtrzy-mywany był nadmuchem miechów również napędzanych kołem wodnym. Taką właśnie archaiczną technikę zobaczyć można w Starej Kuźnicy, gdzie kuźnica wodna powstała w XIX wieku. Spiętrzona woda rzeki Młynkowskiej tworzy w tym miejscu malowniczy staw, otoczony lasem.

Wyposażenie kuźni jest w pełni sprawne, uruchamiane przy specjalnych okazjach koła wodne napędzają wielki młot i miechy, a mistrzowie kowalstwa prezentując obróbkę żelaza stosują oryginalne XIX-wieczne narzędzia kowalskie.

Kuźnią opiekuje się, mieszkający obok zabytku mistrz kowalstwa Henryk Niewęgłowski. Do niego należy zgła-szać się w sprawie zwiedzania obiektu.

Zakłady w Maleńcu zbudował w 1794 roku Jacek Je-zierski, przedsiębiorczy kasztelan łukowski. Składały się z młyna, tartaku, drutarni i fryszerni – pieca w którym surówkę wielkopiecową wytapianą w Kołońcu przerabiano na stal. Wytwarzano też druty, siekiery, topory oraz inne narzędzia.

Fryszernia stanowiła kolejny objaw postępu procesu wyrobu żelaza i wzrostu jego wydajności, produkcja jed-nej fryszerki wynosiła ok. 500 kg kg żelaza użytkowego na dobę.

Największy rozkwit zakładów w Maleńcu nastąpił w po-łowie XIX wieku, kiedy ich właścicielem był Tadeusz Bo-cheński, bogaty ziemianin, były kapitan wojsk napoleoń-skich. Rozległym inwestycjom przemysłowym w oparciu o kredyty Banku Polskiego towarzyszyła dbałość o pracow-ników – Bocheński uwolnił w swoich dobrach chłopów od pańszczyzny już w 1844 roku i zapewnił 150 pracowni-kom zakładów opiekę lekarską.

W Maleńcu zachowało się imponujących rozmiarów koło wodne, które poprzez ciężkie koło zamachowe napę-dzało miechy, młoty oraz szereg zainstalowanych tu w XIX wieku gwoździarek do produkcji gwoździ ciętych z blachy.

P

Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu, Maleniec 54 tel. 41 373 11 42 www.maleniec.powiat.konskie.plemail: [email protected] otwarcia: codziennie 8.00 – 18.00.Ceny biletów:Normalne – 5 zł, ulgowe – 3 zł

Niewielka ilość miejsc parkingowych znajduje się przy bramie muzeum.Współrzędne GPS:51.182881, 20.182611

Dojazd z Rudy Malenieckiej drogą 42 w kierunku na Przedbórz.W Wyszynie Rudzkiej należy skręcić w prawo na Maleniec.

Zabytkowa Kuźnia Wodna w Starej Kuźnicy, filia Muzeum Techniki w Warszawie, Stara Kuźnica 46, tel. 41 371 91 87 (termin zwiedzania telefonicznie ustala się z opiekunem obiektu).

Miejsca parkingowe nad brzegiem zalewu przy samej kuźni.Współrzędne GPS:51.214519, 20.505592

Dojazd z Końskich drogą 749. W Młynku Nieświńskim należy skręcić w prawo, w kierunku Dru-tarni. Droga przez las prowadzi do Starej Kuźnicy.

P

Stara Kuźnicakuźnica z kołem wodnym i młotem

Maleniecfryszernia i drutarnia


W położonych nieco wyżej od Maleńca nad Czar-ną Machorach, należących do podpułkownika wojsk koronnych Marcina Dołęgi już w roku 1775 prowa-dzono wytop surówki w wielkim piecu. Pracowało tu również kilka „ognisk fryszerskich”, jak zauwa-ża Hieronim Łabęcki w swoim opisie kopalnictwa i górnictwa polskiego z roku 1841 – zatem tutejszy zakład był starszy i większy od malenieckiego.

Jednak Machory zapisały się w historii polskiego hutnictwa tym, że tu właśnie powstała w roku 1833 pierwsza na ziemiach polskich pudlingarnia dając początek nowej – ale ostatniej już fazie rozwojowej staropolskiego hutnictwa. Kiedy bowiem w koń-cu XIX wieku zaczęto opalać wielkie piece koksem i sprowadzać wysokoprocentową rudę krzyworoską, produkcja żelaza w regionie świętokrzyskim przesta-ła być opłacalna.

Dlatego na przełomie XIX i XX wieku kolejny właściciel uruchomił w Machorach produkcję kaf li, z których budowano między innymi piece na sta-cjach budowanej właśnie kolei transyberyjskiej.

Tradycje górnicze w tej okolicy sięgają XVI wieku, ale duże i nowoczesne zakłady metalurgiczne zbudowano w Sielpi w latach 1839-41 w ramach inwestycji przemysło-wych Banku Polskiego. Oprócz pudlingarni działała tu walcownia przerabiając surówkę z pobliskich wielkich pie-ców.

Dwa potężne koła wodne i turbina projektu Filipa Girarda wykorzystywały siłę przepływu wody w Czarnej, dając łącznie 100 KM mocy dla poruszania urządzeń hut-niczych i zainstalowanych tu maszyn.

Średnia roczna produkcja zakładów w XIX wieku wyno-siła 4500 ton żelaza pudlowanego, kutego i walcowanego, przeznaczonego głównie na potrzeby rolnictwa. Zatrud-nienie miało tu w tych czasach ok. 100 robotników.

W roku 1934 zakłady przekształcono w muzeum, jed-nak jego wyposażenie zrabowane zostało podczas wojny przez Niemców. W latach sześćdziesiątych XX wieku mu-zeum zostało odtworzone z wykorzystaniem eksponatów zebranych z całego Okręgu Staropolskiego. Jest tu między innymi najstarsza z zachowanych w Polsce maszyna paro-wa z roku 1858.

Otoczony sosnowymi lasami zalew rekreacyjny w Sielpi z piaszczysty-mi plażami, więcej:www.konskie.travel

Muzeum Zagłębia Staropolskiego Sielpia, ul. Słoneczna 1926-200 Końskietel. 41 372 02 93

Godziny otwarcia:9.00 –12.00; 13.00 –17.00 (oprócz poniedziałków i świąt)ceny biletów:normalny – 6 zł, ulgowy – 3 zł

Niewielka ilość miejsc parkingowych znajduje się przed bramą muzeum. Współrzędne GPS:51.113727, 20.347204Dojazd z Rudy Malenieckiej drogą 42, 74 i 728

Rzeka Czarna pod Machorami

To miejsce znajduje się zaledwie 1 kilometr na zachód od Maleńca, zatem odwiedzając Muzeum warto tu przyjechać mimo, że po daw-nych zakładach pozostała jedynie zabytkowa ruina.

Warto zobaczyć imponującą skalę XIX-wiecznego przedsięwzięcia, a także upór nowego właściciela obiektu, który z pasją zabiera się do jego rekonstrukcji.

Miejsce postojoweWspółrzędne GPS: 51.182067, 20.16358

P

P

Machorypierwsza pudlingarnia

SielpiaMuzeum Zagłębia Staropolskiego


Czarna

Kamienna

Czarna

Wisłoka

Wisła

Nida

Koprzywianka

Kamienna

Niedzica

Sanna

Biała Nida


Kamienna

Pilica

Nida

Czarna Nida

Szreniawa

Iłżanka

MAŁOPOLSKIE

MAZOWIECKIE

ŁÓDZKIE

PODKARPACKIE

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów


Sulejów


Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Działoszyce

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

Sulejów



Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

OdrowążOdrowąż


BliżynBliżyn

WykusWykus




LipaLipa

Maleniec

Fałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

Mniów

Zagnańsk

Masłów

Górno

Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Boćkowice

Brody

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Maleniec

Fałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

Mniów

Zagnańsk

Masłów

Górno

Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Baćkowice

Brody

IwaniskaIwaniska

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Wojciechowice

Ćmielów

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Złota

Opatowiec

Złota

Opatowiec

Działoszyce




ZborówekZborówek

StopnicaStopnica



ImielnoImielno

TokarniaTokarnia

MnichówMnichów


KossówKossów

SeceminSecemin

CzarncaCzarnca

BebelnoBebelno

KurzelówKurzelów



GoźliceGoźlice


SielpiaSielpia

MachoryMachory

FurmanówFurmanów

RejówRejów

ParszówParszów

MostkiMostki

BobrzaBobrzaKuźniakiKuźniaki

SamsonówSamsonów

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Kielce

BałtówBałtów

GlinianyGliniany

765

73

7

9

74

42

79

74

74

7

74

73

73

79

78

77

9

42

7

9

91 2 3

4

5

8

67

Kuźniaki [1] – Bobrza [2] – Samsonów [3] – Furmanów [4] – Bliżyn [5] – Rejów [6] – Parszów [7] – Mostki [8] [86 km 2 h sam przejazd]

Wycieczka prowadzi przez rejon historycznie związany z dobrami bi-skupów krakowskich i cystresów wąchockich, gdzie w czasach pierwszej

Rzeczpospolitej powstał w oparciu o huty Samsonowa i Bobrzy największy ośrodek produkcji zbrojeniowej dostarczający wojskom koronnym działa, kule armatnie i granaty oraz stal na produkcję pancerzy i broni białej.

Trasa rozpoczyna się w Kuźniakach, (z Kielc droga nr 74/748/786 i z Rudy Strawczyńskiej 3 kilometry na północ). Do Bobrzy prowadzi naj-

pierw z powrotem droga 786, a następnie 74. Kolejnym odwiedzanym miej-scem jest Samsonów, do którego dociera droga 750. Następnie trasa przecina duży kompleks lasów pomiędzy Samsonowem i Odrowążkiem i przez Nie-kłań Mały kieruje się do Furmanowa nad Czarną i na koniec odwiedza dawne ośrodki metalurgiczne nad górną Kamienną: Bliżyn, Rejów oraz Kamionką: Parszów i Mostki usytuowane wzdłuż drogi nr 42 w rejonie Skarżyska-Ka-miennej.

Staropolski Okręg PrzemysłowyWycieczka 5 – Wielkie Piece nad Bobrzą i Kamienną

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY44 45

Ta charakterystyczna kamienna budowla to najłatwiej dostrzegalna w tutejszym krajobrazie pamiątka po XVIII-wiecznym zakładzie przemysłowym, rozebranym na po-czątku XX wieku. Inne ślady to układ wodny i zabytkowe urządzenia hydrotechniczne – fragmenty tamy na Łosośnej, kamienne i drewniane upusty, podziemny kanał roboczy.

cywilizacyjnej – rozpoczętej z inicjatywy Staszica budowy, największej na ziemiach polskich huty żelaza, zaprojektowa-nej z rozmachem, lecz nigdy nie ukończonej. Pracować tu miał zakład wielkopiecowy, kluczowy dla całego staszicow-skiego planu uprzemysłowienia Królestwa Polskiego.

Na przeszkodzie stanęła najpierw powódź, a potem spiskowcy-romantycy, wywołując powstanie listopadowe. Wojna z Rosją wstrzymała inwestycję, a Rosjanie przypil-nowali później aby jej nie kończono. W ciągu XIX wieku technologia hutnicza zmieniała się zaś tak szybko, że pro-jekt stracił szybko podstawy ekonomiczne.

Około kilometra w dół biegu Bobrzy, tablica pamiątko-wa wskazuje miejsce, gdzie stał pierwszy zakład hutniczy z wielkim piecem zbudowanym przez Hieronima Caccię.

Oto co pisze o Caccich Hieronim Łabęcki w roku 1841:

Za Zygmunta III, Piotr Tylicki, biskup krakowski, sprowadził familje włoskie, które zaprowadziły w dobrach biskupów krakowskich nowe sposoby wytapiania żelaza, zapewnie w dymarkach na sposób bergamskich lub też w piecach niskich (Stiickofen lub Flussofen).Najpierwszy między tymi był Jan Hieron.Caccia (Kaczja), rodem zBer-gamu, który w kluczu samsonowskim zaprowadził nietylko obszerniejsze fabryki żelaza ale i stali. Gdy Zygmunt III Smoleńsk oblegał (1612) Jan Hier. Caccia przystawiał mu szyszaki, pancerze, pałasze, piki, broń palną (bombardee), oraz inne wojenne rynsztunki; nagradzając potem te przysługi, wydał Zygmunt III w r. 1613 (*) przywilej, w którym Wawrzeńcowi i Andrzejowi Cacciom, którzy po swym bracie Janie Hieronimie, objęli te fabryki żelaza i Stali ( ferri et chalybis), nadaje wyłączne prawo do wystawiania fabryk stali w całym kraju przez lat 15 pod karą 10,000 złot. na przekraczają-cego, w połowie na skarb, w połowie dla Cacciów, a stal z ich fabryk pod Kielcami pochodzącą od cła lądowego i wodnego, przy spuszczaniu jej do Gdańska, na lat 20 uwolnił.

Pozostałości XIX-wiecznego zakładu hutniczego, oglą-dane z perspektywy brzegu malowniczego stawu kojarzyć się mogą odwiedzającym to miejsce z nieborowskim par-kiem Księżnej Radziwiłł, która większość swojego życia spędziła na stawianiu kolejnych, pochłanianych przez żar-łoczną zieleń, „antycznych” ruin.

To jednak mylące wrażenie. Tutejszy, miejscami skruszony przez autentyczny upływ czasu, a miejscami wciąż niezwykle monumentalny mur oporowy to świadectwo śmiałej wizji

Obiekt wielkiego pieca znajduje się na terenie posesji prywatnej, urządzenia hydrotechniczne na terenie otwartym.

Miejsce postojowe – ulica Wiejska. Współrzędne GPS: 50.973652,20.358848

Bobrza – zasadnicza część zabytkowych obiektów znajduje się na otwartym terenie stanowiącym rodzaj parku, przy wejściu znajduje się tablica informacyjna.

Miejsca postojowe u stóp muru oporowego przy wejściu na teren parku. Współrzędne GPS:50.977821, 20.528205Dojazd z Kielc drogą 74 kierunek Piotrków Trybunalski. W Bobrzy należy skręcić w lewo w dół.

Wspórzędne GPS lokalizacji pierwszego wielkiego pieca w Bobrzy:50.967833, 20.5285

P

P

KuźniakiNajmniejszy wielki piec

BobrzaStaszicowska Arkadia

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY46 47

W roku 1818 Józef Zajączek, Namiestnik Królewski, objeżdżając fabryki górnicze, położył kamień węgielny do nowego wielkiego pieca w Samsonowie nad Bobrzą. Na-zwany Hutą „Józef” zakład ruszył w roku 1823, produku-jąc stal z przeznaczeniem głównie na potrzeby wojska.

W kolejnych dziesięcioleciach hutę rozbudowywano, między innymi instalując miech cylindryczny poruszany kołem wodnym i machiną parową. Nękały ją jednak poża-ry. Po ostatnim z nich, w roku 1866 huta popadła w ruinę i zakonserwowana w takim stanie przetrwała do dziś dając wyjątkowo czytelne wyobrażenie formy i skali dziewiętna-stowiecznej huty.

Tradycje hutnicze Samsonowa są jednak znacznie starsze niż pozostałości po Hucie „Józef”. W 1594 roku istniała tu kuźnica zwana Michałowską, której właścicielem stał się w roku 1594 Łukasz Samson. Na początku XVII zmoder-nizowana została przez Hieronima Caccię i włączona do wielkopiecowego zakładu hutniczego w Bobrzy.

Wybudował ją Ludwik Broel-Plater, który stał się w po-łowie XIX wieku właścicielem rozległych terenów leśnych w okolicy Niekłania z małymi, nierentownymi hutami oraz zakładem wielkopiecowym w Furmanowie. Po jego pożarze w roku 1876 Plater wyjechał do Francji, gdzie przez rok zdobywał doświadczenie w zakresie przetwórstwa żelaza, pracując jako prosty robotnik i pilnie podpatrując istotne szczegóły nowszych technologii.

Po powrocie zmodernizował przy pomocy kredytów za-kład w Furmanowie osiągając szybko zwiększenie wydajno-ści przy niższym koszcie własnym. II połowa wieku XIX to okres niezwykłej hossy w branży stalowej, dzięki rozwojowi kolei, infrastruktury miejskiej i rosnącej roli odlewów żela-znych jako galanterii budowlanej i domowej – wszystko to sprzyjało interesom Platera.

Pod koniec stulecia zdecydował się więc na stworzenie dużego zakładu odlewniczego w Bliżynie w oparciu o po-wołaną spółkę akcyjną. Ufano wiedzy oraz instynktowi Platera i udziały cieszyły się ogromnym powodzeniem zaś zatrudnienie w Bliżyńskich zakładach znalazło ponad 1000 pracowników. Wszystko szło doskonale.

Przyszłości jednak nie da się przewidzieć, zaledwie w 10 lat po otwarciu zakładów, na progu XX wieku wy-buchł światowy kryzys przemysłowy, a na domiar złego w Ostrowcu Świętokrzyskim powstała duża konkurencyjna huta. Sprzedaż produktów spółki Platera spadła katastrofal-nie. Wielkie piece w Bliżynie wygaszono, a spółka ogłosiła upadłość.

Po dobrych czasach pozostał jeszcze w Bliżynie zgrabny pałacyk myśliwski Pla-terów, obecnie siedziba Gminnego Ośrodka Kul-tury, zaś wyroby tutejszej odlewni przypominają fragmenty metalowego ogrodzenia przy kościół-ku św. Zofii widocznym z drogi nr 42 w Bliżynie.

Jedynym świadkiem intensywnego choć nie trwającego długo okresu przemysłowego Bliżyna jest zrujnowana ale dająca dość dobre pojęcie o swej pierwotnej architekturze budowla, która najprawdopodobniej stanowiła wieżę ci-śnień w XIX-wiecznej stalowni.

Bliżyn – miejsce postojowe na ulicy Rudowskiego. Współrzędne GPS:51.110501, 20.747141Furmanów – imponująca wieża gichtociągowa dawnego wielkiego pieca znajduje się na terenie zakła-du przemysłowego. Współrzędne GPS: 51.187938, 20.61597

Pałacyk myśliwski Platerów, siedzi-ba Gminnego Ośrodka Kultury. Od zabytkowej wieży prowadzi do niego ścieżka nad malowniczym za-lewem rekreacyjnym – 500 metrów.

Zabytkowy obiekt znajduje się na terenie otwartym, przy wejściustoi tablica informacyjna.

Miejsce postojowe na ulicy przy obiekcie. Współrzędne GPS:50.99082, 20.614727

Przy drodze prowadzącej od Samsonowa do Zagnańska rośnie legendarny dąb „Bartek”. Drzewo, którego wiek szacowany jest na ponad 650 lat, posiada blisko 10 metrów obwodu pnia. Związane są z nim liczne legendy i historie.Odległość ok. 2 kilometry. Współrzędne GPS:50.987267, 20.650128

P P

SamsonówHuta „Józef”

Bliżyn i Furmanówkres stalowej hossy


Najbardziej okazałą pamiątką po istniejącej tu hucie, której wielki piec wygaszony został w roku 1901 jest zalew rejowski utworzony poprzez spiętrzenie wód rzeki Kamion-ki, dopływu Kamiennej. Zachowała się również podstawa XIX-wiecznego wielkiego pieca, mur oporowy i fragmenty kanałów wodnych - usytuowanych poniżej tamy zbiornika.

Miejsce to co najmniej od wieku XIII należało do cy-stersów wąchockich. W 1770 cystersi zbudowali tu pierw-szy wielki piec oraz fryszerkę. Po przejęciu zakładu przez Bank Polski cały zakład hutniczy został zmodernizowany w roku 1838. Powstał nowy wielki piec oraz odlewnia i osie-dle fabryczne. Z tego okresu pochodzi również budynek o charakterze dworku podmiejskiego, dawna siedziba za-wiadowcy huty. Obecnie budynek należy do Muzeum im. Orła Białego.

Ostatnia modernizacja huty w roku 1876 polegała na wybudowaniu wielkiego pieca przystosowanego do opa-lania koksem. W Rejowie produkowano między innymi elementy mostu na Wiśle budowanego w Warszawie przez inżyniera Stanisława Kierbedzia. Duża część produkcji kie-rowana była na potrzeby armii rosyjskiej.

W obliczu kryzysu i dużej konkurencji na początku wie-ku XX zakład zaprzestał nieopłacalnej produkcji.

Znaczącym momentem rozwoju Skarżyska-Kamiennej była rządowa decyzja wybudowania tu dużego zakładu zbrojeniowe-go w ramach projektu Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Powstała w 1923 Państwowa Fabryka Amunicji do roku 1939 dostarczała Wojsku Polskiemu uzbrojenie na światowym pozio-mie technicznym. Już w pierwszych miesiącach okupacji nie-mieckiej fabryka stała się źródłem zaopatrzenia w broń i amunicję dla oddziałów sabotażowych krakowskiej Organizacji Orła Białe-go. W 1940 nastąpiła dekonspiracja i rostrzelanie przez Niemców 360 osób ze Skarżyska związanych z Organizacją Orła Białego. Ich pamięci poświęcone jest Muzeum dokumentujące przede wszystkim historię czynu zbrojnego kielecczyzny – ale także hi-storię regionu skarżyskiego z jej wątkiem przemysłowym.

Wyjątkową kolekcję Muzeum stanowią umieszczone w plene-rze eksponaty broni głównie z okresu II Wojny Światowej i kresu Zimnej Wojny. Są tu budowane w polskich zakładach sowieckie samoloty bojowe, transportery i czołgi a nawet zdumiewający tak daleko od morza kuter torpedowy ORP „Odważny”. Jest bogata kolekcja armat i haubic, również samobieżnych.

Do celów wystawienniczych przystosowany został dawny budynek zawiadowcy huty „Rejów”, której historia także przed-stawiona jest na ekspozycji, zaś teren dawnej huty opisany tabli-cami dydaktycznymi, przystosowany został do zwiedzania.

Muzeum im. Orła Białego Rejów, ul. Słoneczna 90 tel. 41 262 15 [email protected] www.muzeum.skarzysko.plGodziny otwarcia: I – III: 8.00 – 16.00, IV: 8.00 – 19.00,V – VIII: 8.00 – 20.00, IX: 8.00 – 19.00 X: 8.00 – 18.00, XI – XII: 8.00 – 16.00

Dane dojazdu i parkowania – jak na sąsiedniej stronie.

Zalew rekreacyjny w Rejowie o po-wierzchni 30 ha, z piaszczystymi brzegami, otoczony sosnowym la-sem jest popularnym miejscem let-niego wypoczynku. W sąsiedztwie Muzeum im. Orła Białego znajduje się ośrodek letniskowy z przystanią,

Obiekt położony jest u podnóża tamy zalewu w Rejowie w bez-pośrednim sąsiedztwie Muzeum im. Orła Białego i znajduje się pod jego opieką.

Parking przed Muzeum im. Orła Białego na ulicy Wioślarskiej.Współrzędne GPS:51.0879, 20.851661

Dojazd – z drogi krajowej nr 7 nale-ży skręcić w Skarżysku-Kamiennej w drogę nr 42, kierunek Starachowice i na rondzie Solidarności skręcić w prawo w ulicę Leopolda Staffa i dalej ulicą Sportową dojechać do zalewu w Rejowie.

Jan Kochanowski – hutnik!

Z wieku XVI pochodzi relacja o zatargu z zakonnikami dzier-żawcy miejscowej kuźnicy, Jana Kochanowskiego, krewnego poety z Czarnolasu.

P

!

P

Rejów – Skarżysko-KamiennaHuta cystersów

Rejów – Skarżysko-KamiennaMuzeum im. Orła Białego


Budowany w Skarżysku-Kamiennej w ramach projek-tu Centralnego Okręgu Przemysłowego kompleks fabryk zbrojeniowych oprócz Państwowej Fabryki Amunicji obej-mował Wytwórnię Węgla Aktywowanego i Zakład Che-miczny, w którym napełniane naboje i pociski materiałem wybuchowym.

Równocześnie z budową zakładów powstawały domy dla ich pracowników zgrupowane w dwa osiedla o nazwach Kolonia Robotnicza i Kolonia Górna.

Pierwsze zajęło tereny przylegające do PFA od wscho-du, poniżej zbiornika rejowskiego. Charakterystyczne piętrowe budynki o ścianach z łamanego wapienia i cegły, rozstawione na regularnym planie wśród rzadkich sosen, otoczone ogródkami warzywnymi i kwiatowymi mieściły niewielkie ale wygodne mieszkania dla rodzin robotników i majstrów.

Na północ od PFA, przy drodze prowadzącej w kie-runku Starachowic powstały domy bardziej zróżnicowane i większe, przeznaczone dla kadry kierowniczej i admini-stracji fabryki.

Te dwa zespoły stanowią do dziś najbardziej charaktery-styczny rys architektury Skarżyska-Kamiennej.

W dolinie niewielkiej rzeki Żarnówki, dopływu Kamiennej, w dobrach cystersów wąchockich kuźni-ce działały co najmniej od XVI wieku.

Kuźnica wodna w Parszowie istniała w roku 1532, zaś w połowie XVIII wieku wybudowany został wiel-ki piec produkujący 150 ton surówki rocznie. Na po-czątku XIX wieku zakłady w Parszowie, posiadające również własną odlewnię, zmodernizowano w ra-mach projektu staszicowskiego. Z tego właśnie czasu pochodzi odrestaurowany ostatnio zabytkowy jaz z kamiennymi murami oporowymi i mostkiem na Żarnówce, najwyraźniejszy współcze-śnie ślad po tutejszym przemyśle.

Wielki piec działał do roku 1860 zaś odlewnia znacznie dłu-żej jednak dzisiaj ruiny budowli fabrycznych skrywa gęsta nadrzeczna roślinność.

W Mostkach, około jednego kilometra wyżej wzdłuż biegu Żar-nówki, w malowniczej scenerii współczesnego zbiornika otoczone-go sosnowymi lasami odnaleźć można piękną pamiątkę po innym jeszcze zakładzie hutniczym. Dworek z lat trzydziestych XIX wieku, w którym obecnie mieści się Wiejski Dom Kultury stanowił siedzi-bę administracji tutejszej huty usytuowanej poniżej grobli stawu piętrzącej wody Żarnówki. Po budynkach przemysłowych pozosta-ły jedynie niedostępne fundamenty.

Miejsce postojowe – fragment sta-rej drogi przy moście na Żarnówce i przepuście – zjazd z ruchliwej drogi nr 42. Współrzędne GPS:51.075881, 20.918577

Należy zachować ostrożność przy powrotnym wjeździe na drogę główną.

Obszerny parking u stóp wzgórza na którym usytuowany jest dworek.Współrzędne GPS:51.065292, 20.915726

Na tamie zalewu w Mostkach umieszczona jest tablica przedsta-wiająca historię tutejszego zakładu hutniczego.

Kolonia Robotnicza – RejówMiejsce postojowe na ulicy Staffa. Współrzędne GPS:51.101993, 20.856781

Dojazd – z drogi krajowej nr 7 należy skręcić w Skarżysku-Ka-miennej w drogę nr 42, kierunek Starachowice, i na rondzie Solidar-ności skręcić w prawo w ulicę Leopolda Staffa.

Proponujemy 20 minutowy spacer ulicą Staffa, od ronda Solidarności do skrzyżowania z ulicą Sportową, gdzie zobaczyć można moderni-styczny budynek szkoły i pomnik poświęcony żołnierzom Podziemia.

P

P

P

Rejów – Koloniaprzyfabryczne osiedla

Parszów i MostkiKuźnice nad Żarnówką


Czarna

Kamienna

Czarna

Wisłoka

Wisła

Nida

Koprzywianka

Kamienna

Niedzica

Sanna

Biała Nida


Kamienna

Pilica

Nida

Czarna Nida

Szreniawa

Iłżanka

MAŁOPOLSKIE

MAZOWIECKIE

ŁÓDZKIE

PODKARPACKIE

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów


Sulejów


Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Działoszyce

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

Sulejów



Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

OdrowążOdrowąż


BliżynBliżyn

WykusWykus




LipaLipa

Maleniec

Fałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno

Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Boćkowice

Brody

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Maleniec

Fałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno

Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Baćkowice

Brody

IwaniskaIwaniska

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Wojciechowice

Ćmielów

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Złota

Opatowiec

Złota

Opatowiec

Działoszyce




ZborówekZborówek

StopnicaStopnica



ImielnoImielno

TokarniaTokarnia

MnichówMnichów


KossówKossów

SeceminSecemin

CzarncaCzarnca

BebelnoBebelno

KurzelówKurzelów



GoźliceGoźlice


SielpiaSielpia

MachoryMachory

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Kielce

BałtówBałtów

GlinianyGliniany


NietuliskoNietulisko

765

73

7

9

74

42

7974

74

7

74

73

73

79

78

77

9

42

7

9

9

23

4

5

5

43

21

67

Wąchock [1] – Starachowice [2] – Michałów [3] – Brody [4] – Nietulisko [5] – Ostrowiec Świętokrzyski [6] – Bodzechów [7] [46 km 1 h sam przejazd]

Trasa tej wycieczki wiedzie wzdłuż rzeki Kamiennej od Wąchocka do Brodów drogą nr 42, przez Nietulisko do Ostrowca drogą nr 9 i na koniec drogą nr 755 do Bodzechowa. Odwiedzamy kolejno miej-sca związane ze staszicowskim planem utworzenia ciągu fabryk że-

laza nad Kamienną najdłużej zatrzymując się w Starachowicach, gdzie w Ekomuzeum im. Jana Pazdura zwiedzić można nie tylko unikalny zabytkowy za-kład hutniczy z XIX wieku ale także wybrać się z przewodnikiem na wycieczkę w świat jurajskich lagun. W Michałowie i Brodach odnaleźć można pamiątki związane z wielkimi XIX-wiecznymi planami uregulowania Kamiennej dla celów przemysłu hutniczego. Niezwykłe wrażenie sprawiają ruiny dawnej walcowni w Nietulisku. Z daleka przypominają pozostałości budowli pałacowych, jednak z bliska są bardziej podobne do odkrywanych w dżungli ruin azteckich. Dawna Huta Klimkiewiczów w Ostrowcu Świętokrzyskim została niemal całkowicie przekształcona w XX wieku, pozostał po niej stylowy budynek dawnego labora-torium. Przetrwało natomiast więcej zabytkowych budynków XIX wiecznej huty

w Bodzechowie, starannie odtworzone pełnią nową rolę.

Staropolski Okręg PrzemysłowyWycieczka 6 – Z biegiem Kamiennej

STAROPOLSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY54 55

Wielka powódź w roku 2010 omal nie zniszczyła zabytko-wego XIX-wiecznego przepustu w tamie sztucznego zbiornika na Kamiennej w Wąchocku, woda dochodziła do stóp słynnego pomnika sołtysa. Choć Wąchock słynie dzisiaj przede wszystkim z niezliczonej ilości żartów, jakie tworzą zapewne, nie pozbawie-ni autoironii sami mieszkańcy tego niewielkiego miasteczka nad Kamienną – to jego wielką chlubą są piękne romańskie wnętrza dawnego klasztoru cystersów.

Cystersi sprowadzeni zostali do Wąchocka w końcu XII wieku przez krakowksiego biskupa Gedeona. Europejski uni-wersalizm konwentu, przypominający nieco globalny uniwer-slaizm dzisiejszych korporacji sprawił, że bracia zajęli się nad Kamienną nie tylko, jak wszędzie rolnictwem, hodowlą, tkac-twem, młynarstwem – ale odegrali też istotną rolę w zorgani-zowanej działalności górniczej i przemysłowej czerpiąc z wiedzy konwentu nabytej na zachodzie Europy. Z cystersami wiązana jest historia średniowiecznych dymarek i kuźnic a następnie wielkich pieców w Rejowie, Mostkach, Parszowie, Wąchocku, Starachowicach i wielu pomniejszych miejscowościach w do-rzeczu Kamiennej.

Po upaństwowieniu w czasach Królestwa Polskiego majątków klasztornych, powstały tu w ramach inwestycji banku Polskiego zakłady metalowe. W końcu XIX wieku, już w rękach prywat-nych zakłady produkowały maszyny młyńskie pod firmą Mi-kołaja Schoenberga. Zbudowana wówczas obszerna rezydencja nazwana została w okolicy pałacem Schoenberga, pozostałości tej budowli widoczne są obok zapory. Czekają na lepsze czasy.

Powstałe w 2001 roku Muzeum Przyrody i Techniki to przede wszystkim unikalna na skalę europejską, naturalna eks-pozycja zachowanego ciągu technologicznego XIX-wiecznego zakładu wielkopiecowego. Ekspozycja z przywróconymi do stanu pierwotnego obiektami technicznymi i budynkami o charakterystycznej klasycystycznej architekturze. Zabytkowe obiekty zlokalizowane są na 80 hektarach terenu pomiędzy północnym zboczem doliny Kamiennej a jej dnem, z kanałami których woda napędzała kiedyś wielkie, osiemnastometrowej średnicy koło wodne.

W budynku dawnej wieży ciśnień umieszczono ekspozycję przypominającą bogate tradycje górnictwa żelaza w rejonie Sta-rachowic.

Nawiązaniem do XX-wiecznej tradycji zakładów stara-chowickich jest ekspozycja produkowanych tu samochodów „Star”, współczesnej ikony Starachowic, zaś 2000 lat tradycji hutnictwa żelaza w dorzeczu Kamiennej przedstawia osada dy-marska czyli „Archeopark”, w którym odbywają się okresowo pokazy wytopu żelaza w piecach kotlinkowych.

Znalezione podczas budowy pobliskiego zbiornika wodnego „Wióry” tropy licznych zwierząt kręgowych z wczesnego triasu, tworzą bogatą i unikalną kolekcję stanowiącą główną oś suge-stywnie zaprezentowanej wystawy paleontologicznej, na której odbyć można realistyczną podróż po mezozoicznym świecie lagun i pustyń.

Muzeum Przyrody i Techniki „Ekomuzeum” im. Jana Pazdura w Starachowicachul. Wielkopiecowa 1tel./fax 41 275 40 83,783 730 094www.ekomuzeum.plGodziny otwarcia: 1 IV – 31 XI 8.00 – 17.00 (wt. śr. pt.)8.00 – 18.00 (czw.)11.00 – 18.00 (sob. niedz.)1 XI – 31 III8.00 – 16.00 (od wt. – pt.)11.00 – 14.00 (sob. niedz.)ceny biletów:normalny – 12 zł (w sezonie letnim) oraz 8 zł (w sezonie zimowym)

Zwiedzanie muzeum odbywa się z przewodnikiem, kolejne tury rozpoczynają się o pełnej godzinie.

Parking przed budynkiem kasy muzeum, wjazd od ulicy Marszałka Piłsudskiego. Współrzędne GPS: 51.049409, 21.068813

Miejsce postojowe przy skrzyżo-waniu ulic Kolejowej i św. Rocha umożliwia krótki spacer w kie-runku tamy i zalewu a po drodze pozdrowienie znanego z wielu przypowieści sołtysa Wąchocka. Współrzędne GPS:51.076243, 21.01375

W ufundowanym w XI wieku klasztorze cysterskim w Wąchocku podziwiać można piękne romań-skie wnętrza, a także zobaczyć eks-pozycję przedstawiającą tradycje ruchu niepodległościowego w tym regionie.

P

P

Wąchockwielkie dzieła cystersów

Starachowice „Ekomuzeum”Jurajskie laguny


Obszar środkowej Kamiennej, pomiędzy Skarżyskiem, Starachowicami a Ostrowcem w czasach funkcjonowania pradziejowego centrum metalurgicznego na północnych stokach Łysogór, pełnił rolę zaplecza osadniczo-handlowe-go tego centrum. Docierała tu odnoga szlaku łączącego wy-brzeże Morza Czarnego z dorzeczem Wisły i Warty, o czym świadczą znaleziska monet rzymskich i przedmiotów rze-miosła rzymskiego.

Przez wieki działalności wielkiej liczby dymarek i kuź-nic kończyły się zasoby powierzchniowych i płytkich złóż związanym z paleozoikiem ale w pasie utworów jurajskich na północ od Starachowic złoża jeszcze w XIX wieku były na tyle obfite, że właśnie Starachowice uczynił Staszic cen-tralnym punktem planowanego kombinatu „fabryk żelaza” – powiązanym wodnym ciągiem Kamiennej z kolejny-mi zakładami: pudlingarniami w pobliskim Michałowie i w Brodach oraz walcownią w Nietulisku.

Rozpoczęty w roku 1818 od prac pomiarowych i regu-lacyjnych w dolinie Kamiennej, projekt sfinalizowany zo-stał w latach czterdziestych XIX wieku przez jego następcę ministra skarbu ks. Ksaweregeo Druckiego-Lubeckiego. Na tarasach ziemnych dawnej kopalni rudy żelaza „Her-kules” zbudowany został zakład wielkopiecowy o wysokiej

wydajności. Z tego okresu pochodzą między innymi bu-dynki hali lejniczej i maszynowni o pięknej klasycystycznej architekturze przywróconej do pierwotnego kształtu.

W latach 1872–1879 kombinat, już pod prywatnym za-rządem, stał się największym producentem surówki i wy-robów walcowanych w Królestwie Polskim. W końcu XIX wieku zakład w Starachowicach został zmodernizowany: powstał istniejący wielki piec opalany koksem, zbudowano stalownię z piecami martenowskimi, walcownię, odlewnię i warsztat mechaniczny. Jednocześnie likwidowano zakłady zewętrzne dawnego kombinatu staszicowskiego – w Mi-chałowie, Brodach i Nietulisku.

W latach trzydziestych XX wieku nastąpiła kolejna roz-budowa zakładu starachowickiego - w ramach projektu COP. Ostateczne zatrzymanie wielkiego pieca w Staracho-wicach nastąpiło w roku 1968.

Kolejnym po Starachowicach zakładem kombinatu była pudlingarnia i walcowa-nia zbudowana w Michałowie w roku 1841. Powstał tu największy ówcześnie w zlewni Kamiennej zalew o długości 3 ki-lometrów. Widoczny z drogi nr 42 długi biały budyneczek z gankami otoczonymi przez zieleń krzewów i kwiatów, dawny budynek administracyjny – to najbardziej rzucająca się w oczy pamiątka po zakła-dzie. Inne ślady są trudniejsze ale możliwe do znalezienia w gąszczu dzikich krzewów – ruiny hali produkcyjnej, ruiny suszarni drewna, układ kamiennych kanałów wod-nych. Zakłady zakończyły działalność po katastrofalnej powodzi w 1903 roku.

Na poziom górny starachowickiego Wielkiego Pieca dostać się można windą. Z pomostów widokowych obejrzeć można nie tylko cały roz-legły teren Ekomuzeum ale również panoramę Starachowic w dolinie Kamiennej.

Miejsce postojowe przy skwerze po przeciwnej stronie drogi nr 42. Skrzyżowanie ulic Ostrowieckiej i Lenartowskiej. Współrzędne GPS: 51.009462, 21.100262Dojazd od Starachowic około 1 kilometra w kierunku Ostrowca Świętokrzyskiego drogą nr 42.

!

P

Starachowice2000 lat tradycji hutnictwa żelaza

Starachowice – MichałówPudlingarnia


Pokryte w dużej części lasami sosnowymi malownicze prze-wężenie doliny Kamiennej pomiędzy Krynkami a Brodami to sceneria rekreacyjnego zalewu odbudowanego w połowie XX wieku na założeniach tamy staszicowskiej. Tama piętrzyła wodę Kamiennej dla uzyskania energii wodnej dla wybudowanych tu pudlingarni i walcowni w których wykorzystywano surówkę z zakładu w Starachowicach. Odwęglano ją najpierw w piecach pudlowych, następnie przekuwano półtonowym młotem by na koniec walcować na półprodukty stalowe.

Zakład zniszczony został podczas powodzi w roku 1903, jedną z pamiątek po nim pozostał monumentalny kamienny siedmioprzęsłowy jaz przelewowy dawnego zbiornika, wbudo-wany w północną część nowej tamy. Inną jest zabytkowy budy-nek administracyjny, obecnie siedziba Urzędu Gminy Brody.

Właściciele stylowego ostrowieckiego hotelu „Pod Parowozem” przy ulicy Kolejowej odrestaurowali starannie zabytkowy budy-nek dawnego laboratorium hutniczego. Goście hotelu zapoznać się mogą ze zbiorem interesujących rycin i rysunków technicz-nych dokumentujących historię ostrowieckich zakładów. W la-tach czterdziestych XIX wieku Antoni Klimkiewicz nakładem hrabiego Henryka Łubieńskiego wybudował na prawym brzegu Kamiennej duży zakład wielkopiecowy przetapiający na surówkę rudy z własnych kopalń.

Zakład nazwany od nazwiska budowniczego hutą Klimkiewi-czów, pomimo okresowych trudności z surowcem i siłą roboczą stał się w końcu XIX wieku drugim, po starachowickim ośrodkiem hutniczym w Królestwie Polskim. Na terenie zniszczonej podczas I Wojny Światowej huty powstała wytwórnia wagonów, produ-kowano tu również elementy uzbrojenia. W drugiej połowie XX wieku wybudowano na wschodnim skraju Ostrowca Świętokrzy-skiego nowoczesny zakład metalurgiczny, który obecnie w składzie hiszpańskiej grupy CELSA kontynuuje dawne tradycje.

Walcownia w Nietulisku stanowiła ostatni zakład staracho-wickiego kombinatu hutniczego. Obiekt pozostający obec-nie w formie trwałej ruiny porastającej bujną zielenią nadal sprawia imponujące wrażenie i dość czytelnie przedstawia pierwotny układ urbanistyczny rozplanowanego na dużym

obszarze zakładu z halami produkcyjnymi, ka-nałami wodnymi zasilanymi wodami zarówno Kamiennej jak i Świlczy, budynkiem zarządu, w którym mieści się obecnie szkoła oraz dobrze zachowane odcinki kanału spławnego prowa-dzącego w dół biegu Kamiennej.

Walcowania blach grubych i profili drob-nych funkcjonowała tu od roku 1846 do roku 1903 kiedy po zniszczeniu tamy w Brodach odcięte zostało zasilanie turbin energetycznych wodami Kamiennej.

W roku 1899 zakłady metalurgiczne „Bodzechów” otrzymały za swoje wyroby złoty medal na wystawie przemysłowej w Rado-miu. Ich zwieńczona takim sukcesem historia zaczęła się w roku 1830 kiedy powstały pierwsze plany utworzenia ciągu zakładów żelaznych nad Kamienną w dobrach Gustawa Małachowskiego, ówczesnego ich właściciela. Powstanie Listopadowe skompli-kowało realizację planów jednak od 1841 roku uruchomiano sukcesywnie wielki piec i kuźnie z systemem kanałów wodnych, następnie odlewnię i walcownię. Jednak zakłady nie przetrwały nadchodzących z wiekiem XX-tym kryzysów, strajków i konku-rencji Zakładów Ostrowieckich. Obecnie w odrestaurowanych budynkach mieści się tartak i suszarnia tarcicy.

Hotel „Pod Parowozem” zaprasza na kawę do swojej restauracji znajdującej się w podziemiach zabytkowego budynku. Parking – Współrzędne GPS:50.931159, 21.382369Dojazd ulicami: Sandomierską, Klimkiewiczowską, Poniatowskie-go, Kolejową.

Miejsce postojowe przed bramą zakładu. Współrzędne GPS:50.91034, 21.443829Dojazd drogą 755 z Ostrowca Św. w kierunku Ćmielowa. W Bodzechowie skręt w lewo przez przejazd kolejowy.

Drewniany kościół św. Zofii i św. Stanisława Kostki w Bodzechowie.

Parking po południowej stronie tamy ziemnej zalewu w Brodach.Współrzędne GPS:51.01694, 21.195349

Miejsce postojowe na wprost daw-nego kanału przemysłowego.Współrzędne GPS:50.978811, 21.255657Dojazd drogą nr 9, kierunek Ostrowiec Świętokrzyski.

P

P

P

P

BrodyEnergia wodna dla walcowni

Ostrowiec ŚwiętokrzyskiHuta Klimkiewiczów

Nietuliskoklasycystyczne arkady nad Świlczą

BodzechówZłoty medal na nic w kryzysie


Sołtyków [1] – Chałupki [2] – Gacki [3] – Pińczów [4] – Busko-Zdrój [5] – Kazimierza Wielka [6] – Czarkowy [7] – Ćmielów [8] – Doły Biskupie [9]

Właściwie to nie tyle wycieczka co propozycje odwiedzenia miejsc położonych w różnych częściach regionu, miejsc powiązanych wspólną tradycją i pamiątkami

nawiązującymi do niej. To przede wszystkim tradycja wydobywania i ob-

róbki surowców skalnych dla celów budowlanych i przemysłowych. Jej renesansowego ducha od-

naleźć można w białym Pińczowie nad Nidą, bliższe współczesności są wielkie cegielnie, jak ta której imponującą ruinę podziwiać można w Sołtykowie. XX wieczna eks-ploatacja dobrze znanych gipsów „Doliny Nidy” w Gackach pozostawiła solankowe jeziorka wkomponowane w krajobraz Po-nidzia. Wielkim bogactwem regionu stały się solanki lecznicze Buska-Zdroju i Solca-Zdroju. W Chałupkach niedaleko Morawi-cy zachowała się ludowa tradycja garncarska, zaś w Ćmielowie trwa do dziś wytwarzanie porcelany stołowej i ozdobnej.

Kazimierza Wielka, Czarkowy i Doły Bi-skupie - to przykłady XIX-wiecznego prze-mysłu w oparciu o rozmaite lokalne zasoby

- bogatych ziem lessowych, ograniczonych złóż siarki, energii wodnej niewielkiej rzeki

o dużym spadku.Warto te miejsca odwiedzić, jeśli nie w for-

mie dość długiej wycieczki, to podczas odwie-dzania innych miejsc związanych z świętokrzy-

skimi zabytkami techniki.

Kamień, siarka, glinaWycieczka 7 – inne bogactwa ziemi świętokrzyskiej

KAMIEŃ, SIARKA, GLINA62 63

Czarna

Kamienna

Czarna

Wisłoka

Wisła

Nida

Koprzywianka

Kamienna

Niedzica

Sanna

Biała Nida


Kamienna

Pilica

Nida

Czarna Nida

Szreniawa

Iłżanka

MAŁOPOLSKIE

MAZOWIECKIE

ŁÓDZKIE

PODKARPACKIE

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów

MoskorzewNagłowice

OksaRadków

Słupia

Sędziszów

Sobków

Kije

Łubnice

Osiek

PołaniecPacanów


Sulejów


Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Działoszyce

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

Sulejów



Szydłowiec

Stąporków

Pińczów

Chmielnik

Skalbmierz

Słomniki

Przysucha


Koprzywnica

Koniecpol

Wąchock

Bodzentyn

Suchedniów

Zawichost

Morawica

Szydłów

Wolbrom

Skała

Szczekociny

Wiślica

Łopuszno

OdrowążOdrowążCzarnaCzarna

MroczkówMroczków

BliżynBliżyn

WykusWykus




GackiGacki

SołtykówSołtyków

LipaLipa

Maleniec

Fałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno

Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Boćkowice

Brody

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Maleniec

Fałków


Niekłań

SłupiaSmyków

Radoszyce

MniówZagnańsk

Masłów

Górno

Bieliny

Gnojno

Łagów

Raków

Łoniów

Bogoria

Rytwiany

Baćkowice

Brody

IwaniskaIwaniska

Sadowie

Bodzechów Ożarów

Tarłów

Waśniów

KunówPawłów

Miedziana Góra

Wodzisław

Daleszyce

Tuczępy

Oleśnica

Pierzchnica

Wojciechowice

Ćmielów

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Iłża Lipsko

Skaryszew

Nowa Słupia

DwikozyWilczyce

LipnikObrazów

Samborzec

Strawczyn

Piekoszów

Sitkówka-Nowiny

Solec Zdrój

Nowy Korczyn

Bejsce

Złota

Opatowiec

Złota

Opatowiec

Działoszyce




ZborówekZborówek

StopnicaStopnica



ImielnoImielno

TokarniaTokarnia

MnichówMnichów


KossówKossów

SeceminSecemin

CzarncaCzarnca

BebelnoBebelno

KurzelówKurzelów



GoźliceGoźlice


SielpiaSielpia

MachoryMachory

ChałupkiChałupki

8

9

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Włoszczowa

Końskie

Jędrzejów

Miechów

Kazimierza Wielka

Staszów

Kolbuszowa

Mielec

Nowa Dęba

Sandomierz

Tarnobrzeg

Busko-Zdrój

Kielce


Starachowice

Skarżysko-Kamienna

Opatów

Kielce

BałtówBałtów

GlinianyGliniany


Doły BiskupieDoły Biskupie

765

73

7

9

74

42

7974

74

7

74

73

73

79

78

77

9

42

7

9

9

1

2

4

35

6

7

Sołtyków wielka cegielnia

KAMIEŃ, SIARKA, GLINA,

Unikatowym i sugestywnym elementem ekspozycji muze-alnej Ośrodka Tradycji Garncarstwa w Chałupkach jest auten-tyczny dwukomorowy piec garncarski wraz z wyposażeniem warsztatu jednego z ostatnich tutejszych garncarzy, pana Józefa Głuszka. Równie autentyczny jest kustosz tego muzeum – jego syn, również Józef. O historii garncarstwa, o warsztacie i eks-ponatach opowiada tak ujmująco jakby przedstawiał historię własnej rodziny i własnego domu.

Garncarstwo, opar-te na miejscowych zło-żach gliny rozwinęło się szczególnie inten-sywnie w końcu XIX wieku, przetrwało obie wojny i dzięki Spół-dzielni „Chałupnik” z Iłży dotrwało do lat sześciedziesiątych wie-ku XX kiedy z jednej strony kończyć zaczęły się zasoby surowca a z

drugiej coraz szerzej stosowano w przedmiotach codziennego użytku tworzywa sztuczne.

O kunszcie dawnych rzemieślników przekonać się można na ekspozycji wyrobów garnarskich, przede wszystkim naczyń użytkowych – dzbanów, garnków, patelni i donic – czasem pięknie zdobionych, jak ten o klasycznej formie dzban z jed-nym uchem wykonany przez pana Józefa Głuszka, seniora.

Są tu też wyroby innych mistrzów, jak Armańscy, Głusz-kowie, Sowińscy, Możdżyńscy, Kuchnowie, Wojowie. Jeszcze inni zajmowali się również produkcją ceramiki figuralnej. Można podziwiać tu gliniane figurki wykonane przez Stefana Sowińskiego, Elżbietę Klimczak, Feliksę Armańską i Monikę Klimczak.

Typową pamiątką z Chałupek jest popularna kiedyś zabaw-ka odpustowo jarmarczna, gliniany ptaszek – gwizdawka.

Zbudowana w roku 1916 potężna cegielnia przez blisko wiek produkowała głównie cegły nie tylko dla miejscowego budownictwa, ale dzięki bocznicy kolejowej wspomagała między innymi odbudowę Warszawy, gdzie znaleźć można w czerwonych murach cegły z napisem SOLTYKOW.

O skali działania cegielni świadczą dobitnie okolicz-ne potężne wyrobiska po eksploatacji glin ceramicznych, gdzie znaleziono wyjątkowo interesujące tropy allozauro-ida, największego znanego drapieżnika, jaki kiedykolwiek żył na ziemiach polskich.

Ośrodek Tradycji Garncarstwa w ChałupkachGodziny otwarcia: wt. – niedz. w godz. 10.00 – 16.00Ceny biletów:normalny –3 zł ulgowy – 1,50 złRezerwacja wycieczek tel. 41 311 87 02 kom. 606 109 980

W Chałupkach dorocznie odbywa się ludowy festyn połączony z warsztatami garncarskimi „Chałup-kowe Garncynki”. Ośrodek otwarty jest wówczas dla wszystkich bezpłatnie i każdy może spróbować swoich sił na kole garncarskim pod kierunkiem doświadczonego artysty ludowego.

Niewielki parking przy Ośrodku Tradycji. Współrzędne GPS:50.705682,20.608302Skrzyżowanie ulic Garncarskiej i Ceramicznej.

Dojazd drogą nr 766 z Morawicy około 4 kilometrów w kierunku Pińczowa, skręt w lewo do Chałupek.

Rezerwat przyrody nieożywionej „Gagaty Sołtykowskie” z tropami allozauroida.

Parking leśny. Współrzędne GPS:51.139052, 20.668152Dojazd do parkingu, drogą nr 42 z Płaczkowa w kierunku Końskich około jednego kilometra, skręt w drogę leśną w prawo na północ.

Miejsce postojowe na terenie opuszczonych zakładów.Współrzędne GPS: 51.137692, 20.687489

Dojazd drogą nr 42 ze Skarżyska-Kamiennej w kierunku Końskich,w Płaczkowie należy skręcić w pra-wo na północ i drogą gruntową dojechać do zakładów.

P

P

P

!

Sołtyków wielka cegielnia

ChałupkiGarncarskie tradycje

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI 64 65

Od roku 1952 eksploatowane są w okolicy Pińczowa na Ponidziu najbogatsze w Polsce złoża gipsu. Gips służy do produkcji materiałów budowlanych znanych obecnie do-brze pod marką „Dolina Nidy”.

Najstarsze miejsca wydobycia gipsu w Gackach wypeł-niła po zaprzestaniu odwadniania kopalni woda, tworząc rozległe i malownicze jeziora, których brzegi tworzą często wysokie skarpy pokryte słonolubną roślinnością, a częścio-wo zaskakujące skalne klify.

Cały teren włączony został do Zespołu Nadnidziań-skich Parków Krajobrazowych a dawne wyrobisko stało się atrakcyjnym terenem wypoczynkowym, turystycznym i badawczym.

Czysta woda, której walory podnosi podwyższona za-wartość siarczanów przyciąga w lecie amatorów kąpieli. Część zbiorników objęli opieką wędkarze, którzy przez cały rok spędzają tu każdą wolną chwilę.

Dojeżdżając od strony Bogucic do miejscowości Gacki ma się po prawej zachodniej stronie wzgórza otwarty wi-dok na częściowo zalane wodą tereny dawnego wyrobiska po eksploatacji gipsów. Jeziorka w dole wyglądają napraw-dę atrakcyjnie.

Był Pińczów w XVI wieku prawdziwą mozaiką narodo-wościową, w mieście Oleśnickich mieszkali Włosi, Żydzi, Szkoci, Francuzi. Włosi stworzyli tu niewielką kolonię z własnym kościółkiem i kaznodzieją.

Około roku 1568 przeprowadził się tu z Krakowa ar-chitekt i rzeźbiarz z Florencji Santi Gucci, pracujący dla króla i magnatów polskich. Obfitość łatwego w obróbce kamienia wapiennego skłoniła go do założeniu w Pińczo-wie warsztatu, w którym na znaczną skalę produkowa-no rozmaite detale architektoniczne – portale drzwiowe i okienne, kartusze, chrzcielnice i elementy dekoracyjne. Przedsiębiorstwo zatrudniało górników skalnych, murato-rów, rzeźbiarzy i sztukatorów – w tym również wielu in-nych Włochów.

Dziełem Santi Gucciego jest między innymi kaplica świętej Anny zbudowana na wzgórzu ponad miastem, wieńcząca układ przestrzenny dawnego zamku pińczow-skiego – obecnie Pałacu Wielopolskich. Wpływ sztuki Santi Gucciego – obok innych mistrzów włoskich odnaleźć można w jednym z najbardziej oryginalnych dzieł małej architektury późnego renesansu – manierystycznym na-grobku w kaplicy Firlejów w Bejscach.

Miejsce postojowe nad jednym z jeziorek, uznane miejscowe kąpieli-sko. Współrzędne GPS: 50.456664, 20.58775

Dojazd drogą nr 767 z Pińczowa w kierunku Buska-Zdroju, w Bogucicach skręt w prawo na południe, przed Gackami zjazd na drogę gruntową w prawo na zachód. Wyboista droga mijając skalne skarpy z wielkimi formacjami kryształów gipsu prowadzi do kil-ku zbiorników wodnych z czystą, bo zasilaną źródłami wodą.

Ta woda ma dodatkowo walory lecznicze, bo źródła oczywiście za-wierają związki siarki oraz wapnia.Bywalcy twierdzą, że tutejsze kąpiele pomagają szczególnie na reumatyzm, może nie w takim stopniu jak te w Busku, ale za to bez sanatoryjnego drylu.

P

!

Parking na pińczowskim rynku –- Placu Wolności. Współrzędne GPS:50.520661, 20.526063Spacer ulicą Marszałka Piłsud-skiego obok klasztoru paulinów i Muzeum Regionalnego, Pałacu Wielopolskich do kaplicy św. Anny na wzgórzu nad miastem - 700 m.

Muzeum Regionalne i Informacja Turystyczna, 28-400 Pińczów,ul. Marszałka Piłsudskiego 2atel. 41 357 24 72www.muzeumitpinczow.eu

Bejsce koło Kazimierzy Wielkiej – renesansowa kaplica nawiązująca formą do architektury kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu – przy gotyckim kościele św. Mikołaja z XIV wieku.

Tam również klasycystyczny pałacBagińskich w starym parku, obok kościoła, zbudowany według tego samego planu architektonicznego co warszawski Belweder.

P

Gackigipsy doliny Nidy

Pińczówtradycje pińczowskich muratorów

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI KAMIEŃ, SIARKA, GLINA66 67

Pod datą 6 grudnia 1393 roku w klasztornej kronice sióstr norbertanek z Buska jest wzmianka o leczniczej kąpieli jaką zakonnice przygotowały goszczącej u nich królowej Jadwi-dze, zatem uzdrawiająca moc tutejszych wód mineralnych znana była od dawna.

Po pierwszym rozbiorze Polski i utracie kopalń soli w Wie-liczce i Bochni zainteresowano się możliwościami uzyskiwa-nia soli kamiennej z miejscowych solanek. Założona w końcu XVIII wieku Kompania Solna była spółką akcyjną do której należał również król Stanisław August, Wydzierżawiła ona od klasztoru norbertanek na 40 lat tereny wokół Buska i sprowa-dziła zagranicznych specjalistów by w roku 1784 rozpocząć prace górnicze uzyskując w ciągu kolejnych 5 lat 260 ton warzonej w tężniach soli. Obecnie dawne miejsce eksplo-atacji we wsi Owczary na wschód od Buska-Zdroju stanowi rezerwat przyrody, chroniący solankowe źródła i specyficzną roślinność słonolubną.

Ostatecznie największym skarbem okazały się same solan-ki i ich moce lecznicze. Gwałtowny rozwój Buska-Zdroju jest równoczasowy ze skokiem przemysłu staropolskiego na północy regionu – w roku 1836 otwarte zostały łazienki Marconiego, a w końcu XIX wieku Busko stało się jednym z najchętniej odwiedzanych uzdrowisk na ziemiach polskich.

Tak jak Pińczów jest biały, jaśniejąc kamiennymi wapien-nymi ścianami budowli zabytkowych i współczesnych, tak Kazimierza jest czerwona kolorem cegły wyrabianej z bo-gatych złóż iłów krakowieckich w wielu lokalnych cegiel-niach.

Iły i lessy znaczą całą historię tej okolicy. Gruba, rozległa pokrywa lessowa z urodzajnymi ziemiami zapewniała dosta-tek jej mieszkańcom od najdawniejszych czasów. Są dowody na obecność tu osadnictwa na 6000 lat przed naszą erą.

Współczesna historia Kaziemierzy Wielkiej rozpoczęła się w roku 1845 kiedy jej właściciel, hrabia Łubieński wybudo-wał tu cukrownię – swoją kolejną inwestycję w tej branży, po Częstocicach i Guzowie. Do wojen napoleońskich większość spożywanego w Europie cukru pochodziła z trzcinowych plantacji zamorskich ale blokada kontynentalna pobudziła miejscową produkcję cukru z buraków. Połowa XIX wieku to okres niezwykłego boomu w cukrownictwie na ziemiach polskich – cukrowni powstało co najmniej 130, lecz więk-szość szybko upadła.

W Kazimierzy produkcja cukru rozwijała się pomyślnie a wraz z nią miejscowość i cały region uprawy buraków za-pewniając wieloletnie kontrakty ich dostawcom zaś pracow-nikom godziwe warunki życia.

Obszerny parking przy Samo-rządowym Centrum Kultury w Busku-Zdroju. Wjazd od ulicy 1 Maja. Współrzędne GPS:50.461319,20.718932

Dojazd z drogi nr 73 drogą nr 766 w kierunku Wiślicy, skręt w ulicę Ludwika Waryńskiego w kierunku uzdrowiska.

Zwiedzanie: Park Zdrojowy i Ła-zienki, aleja Adama Mickiewicza, Galeria Zielona, kościółek św. Leonarda – spacer około 2 h.

P

Rezerwat przyrody „Owczary” na wschód od Buska-Zdroju położony jest w sąsiedztwie zalewu rekreacyj-nego „Radzanów” z parkingiem i plażą. Współrzędne GPS:50.432839, 20.757163Dojazd z Buska-Zdroju drogą nr 973 w kierunku Nowego Korczyna. W Radzanowie skręcić należy w lewo i za ostatnimi zabudowaniami jeszcze raz w lewo w drogę gruntową prowadzącą nad zalew.

P

Ustylizowana przez Tomasza Stry-jeńskiego na średniowieczną wieżę obronną dawna budowla tech-niczna cukrowni mieści obecnie Izbę Regionalno-Turystyczną oraz punkt Informacji Turystycznej.

Barokowy kościół Podwyższenia Krzyża Świętego to najstarszy zabytek Kazimierzy Wielkiej.

Parking przy ulicy Okrężnej w centrum Kazimierzy Wielkiej w sąsiedztwie imponującej zabyt-kowej budowli cukrowni Łubna. Współrzędne GPS: 50.264241, 20.492843

Dojazd z Buska-Zdroju drogą nr 776 przez Wiślicę.

P

Busko-Zdrój królewskie solanki

Kazimierza Wielkadobrobyt na lessowych ziemiach


Żywe Muzeum Porcelany przy Fabryce Porcelany AS Ćmielów odkrywa przed odwiedzającymi sekrety procesu produkcji porcelany i zaprasza na warsztaty na których same-mu można spróbować formowania czy malowania figurek.

Dzięki temu opowieść o produkcji pięknych wyrobów ceramicznych dawniej i dziś lepiej zapada w pamięć.

A tradycja Ćmielowa jest długa i bogata. Fabryka założona została w roku 1804 przez hrabiego Hiacynta Małachowskiego, który wykorzystał doświadczenie gru-py miejscowych garncarzy, współpracujących w formie prostej manufaktury już w końcu XVIII wieku.

Pod zarządem kolejnych właścicieli i dzierżawców fabryka rozwijała się, a jej wyroby osiągnęły europejski poziom jakości i wzornictwa. Od drugiej połowy XIX wieku naczynia coraz powszechniej zdobione były z wy-korzystaniem techniki druku w różnych kolorach.

W 1849 fabryka stała się własnością synów dawnego ministra skarbu Królestwa Polskiego, księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego – Józefa i Aleksandra. W latach późniejszych przeszła w ręce innych właścicieli by ostatecznie wrócić do rodziny Lubeckich pod koniec XIX wieku. Po Pierwszej Wojnie Światowej przekształco-na została w spółkę akcyjną „Fabryka Porcelany i Wyro-bów Ceramicznych w Ćmielowie S.A.”.

W roku 1936 powstała w Ćmielowie nowa wytwórnia porcelany, Świt sp. z o.o. zlokalizowana w odległości oko-ło jednego kilometra od Fabryki Porcelany. Oba zakłady połączone zostały zarządem państwowym w okresie PRL. Od lat pięćdziesiątych Ćmielów stał się słynny dzięki współpracy z wysokiej klasy projektantami porcelany figuratywnej skupionymi wokół Instytutu Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie.

Współcześnie, oba zakłady, od lat dziewięćdziesiątych znowu prywatne, łączą wielopokoleniowe tradycje z no-woczesnymi trendami wzornictwa przemysłowego.

Historię polskich złóż siarki kojarzy się zazwyczaj z Tar-nobrzegiem czy Staszowem gdzie w drugiej połowie XX wieku znaleziono i eksploatowano złoża stawiające Polskę w szeregu jej głównych światowych dostawców.

Mniej znany jest XIX wieczny epizod wydobycia siar-ki na Ponidziu w rejonie Nowego Korczyna nad Wisłą. W miejscowości Czarkowy działała kopalnia siarki, w któ-rej zatrudnione było ponad 100 osób.

Kopalnia o nazwie „Opatrzności Boskiej” zbudowana na początku XIX wieku w dobrach księcia Michała Radziwiłła pozwalała uzyskiwać 250 ton siarki destylowanej rocznie.

Nie pozostał po niej niestety żaden ślad, podobnie jak po reprezentacyjnym pałacu w stylu rokoko zbudowanym przez Joachima Morsztyna w końcu XVIII wieku. Gościli w nim Julian Ursyn Niemcewicz i Stanisław August Ponia-towski a także Tadeusz Kościuszko. Pałac z olbrzymią ko-lekcją dzieł sztuki spalili w roku 1914 Rosjanie w odwecie za udaną akcję Legionów Piłsudskiego.

Żywe Muzeum Porcelany ĆmielówFabryka Porcelany AS Ćmielów 27 - 440 Ćmielów ul. Sandomierska 243tel. 15 861 53 12www.turystyka.cmielow.com.plZwiedzanie odbywa się w grupach od 2 do 25 osób, wejście co 30 min. od pon. – niedz. 9.00 – 18.00. Zwiedzanie odbywa się z przewod-nikiem – instruktorem.ceny biletów: normalny – 18 zł, ulgowy – 14 zł.

Parking na terenie Muzeum. Współrzędne GPS: 50.88625, 21.531397

Dojazd z Ostrowca Świętokrzy-skiego drogą nr 755 w kierunku Zawichostu, w Ćmielowie tablice informacyjne kierują do Fabryki Porcelany i Muzeum

XIV wieczny kościół Wniebowzięcia NMP w Ćmielowie.

P

W Nowym Korczynie: gotycki ko-ściół św. Stanisława przy dawnym klasztorze franciszkanów, gotycko-renesansowy kościół św. Trójcy, W Czarkowach urzekające krajo-brazy meandrującej dolnej Nidy.

Nowy Korczyn, parking w Rynku. Współrzędne GPS: 50.299846,20.808979

Dojazd z Kazimierzy Wielkiej drogą 776 do Wiślicy i 771 do Nowego Korczyna.

Czarkowy Współrzędne GPS:50.302012,20.715375Dojazd z Nowego Korczyna drogą 79 w kierunku Krakowa, za mostem na Nidzie, skręt na Stary Korczyn w prawo i dalej na Czarkowy – 9 kilometrów.

P

Czarkowy, Nowy Korczyn

Ćmielówsekrety porcelany


Choć miejsce to znane jest głównie jako Witulin, czyli założona przez rodziców Witolda Gombrowicza fabryka tektury, to tutejsza działalność przemysłowa rozpoczęła się od zakładów wydobycia i obróbki kamienia budowlanego zorganizowanych przez dziadka Witolda – Ignacego Leona Kotkowskiego.

Kopalnia Piaskowca Fabryka Wyrobów Kamieniarskich wykonywała rzeźbione elementy architektoniczne i małą architekturę ogrodową zatrudniając na początku XX wieku 100 robotników

Natomiast fabryka tektury powstała w roku 1911 jako spółka akcyjna i na sprowadzonych z Anglii, Francji i Nie-miec maszynach rozpoczęła produkcję szarej tektury na bilety kolejowe już dwa lata później.

Te same maszyny pracowały do roku 1968, kiedy zakład ostatecznie zamknięto. Przez wiele kolejnych dekad rozwa-żane były pomysły stworzenia tu muzeum Witolda Gom-browicza, jednak planom ostatecznie położyła kres wielka powódź w roku 2001, która zmyła dużą część zakładu.

Obecnie pozostaje podziwiać urok samego miejsca nad Świlczą i z tego co pozostało odgadywać jego dawny ruch.

Starachowicka Kolej Wąskotorowa Tworzona od początku XX wieku sieć kolei wąsko-

torowej w obszarach leśnych na północ od Starachowic służyła przede wszystkim do zaopatrywania Wielkiego Pieca w rudę żelaza i drewno łącząc starachowickie za-kłady metalurgiczne z licznymi kopalniami, tartakiem oraz składnicami leśnymi. Powstała sieć liczyła 60 ki-lometrów, zaś następne 20 kilometrów stanowiła kolej leśna lasów państwowych prowadząca w rejon Wykusu na południe od Starachowic.

Obecnie, biegnąca przez rozległy kompleks leśny Puszczy Iłżeckiej, trasa wykorzystywana jest jedynie dla celów ruchu turystycznego. Stacje końcowe to do-skonałe miejsca wypadowe do eksplorowania Puszczy Iłżeckiej, z dziesiątkami kilometrów szlaków pieszych i rowerowych. W letnie niedziele kolejka cieszy się wielkim powodzeniem turystów. Stacje początkowe znajdują się w Starachowicach – Wierzbniku oraz w Iłży.

Istnieje również możliwość wynajmu pociągów i or-ganizowania przejazdów wycieczkowych na życzenie.

Miejsce postojowe przy bramie dawnego zakładu.Współrzędne GPS: 50.96809, 21.22213

Dojazd drogą nr 9 z Ostrowca Świętokrzyskiego, w Nietulisku skręt w drogę lokalną w kierunku Dołów Biskupich doliną Świlczy.

Pięknie położony wśród wzgórz zalew Wióry, obok miejsca widokowego. Nad jego brzegiem usytuowany jest obszerny parking.Współrzędne parkingu:50.959549, 21.185586

P

Operatorem kolejki jest:Stowarzyszenie Sympatyków Zabytkowej Jędrzejowskiej Kolei Dojazdowejul. Dojazd 1, 28-300 Jędrzejów

faks: 41 386 22 55e-mail: [email protected]

Odcinek Starachowice – Lipie:Pociągi kursują w niedziele od 6 maja do 14 października oraz: 1 V.Odcinek Iłża – Marcule Nadleśnic-two: Pociągi kursują w niedziele od 6 maja do 14 października oraz: 1– 3V, 7VI, 15VIIICeny biletów: tam i z powrotem na wybrany odcinek:10 zł – normalny6 zł – ulgowy25 zł – rodzinny (2 osoby dorosłe z dziećmi).Dzieci do lat 4 – bezpłatnie.Rowery i wózki – bezpłatnie.

Informacja o rozkładzie jazdy oraz rezerwacja dla grup zorganizowa-nych i wynajem pociągów :tel. 505 981 227www.skw.org.pl

Doły Biskupiefabryka Gombrowiczów

Koleje turystyczne

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI KOLEJE TURYSTYCZNE72 73

„Ciuchcia Expres Ponidzie”Pierwsze odcinki Kolei Jędrzejowskiej wybudowane

zostały w roku 1915 przez Austriaków i służyły c.k. armii. Do roku 1917 wybudowano szereg odcinków, między innymi odcinek łączący Pińczów z Opatow-cem, który następnie w roku 1924 uzyskał połączenie z Jędrzejowem. Kolej przez lata woziła buraki, cukier, drewno oraz pasażerów w dolinie Nidy, gdzie nie było prawie dróg bitych. Rozwój przewozów trwał do koń-ca lat sześćdziątych XX wieku, jednak dwadzieścia lat później zakończone zostały całkowicie przewozy pasa-żerskie.

Już w latach dziewięćdziesiątych na części trasy wznowiony został ruch o charakterze turystycznym. Do czasu katastrofalnej powodzi kolejka „Ciuchcia Expres Ponidzie” kursowała z Jędrzejowa do Wiślicy. Choć obecnie trasa skrócona została do odcinka pomiędzy Ję-drzejowem a Pińczowem, kolejka cieszy się niesłabnącą popularnością wśród turystów pragnących w ten nostal-giczny sposób podziwiać wyjątkowe otwarte krajobrazy śródlądowej delty Nidy.

KIELCERegionalne Centrum Informacji Turystycznej ul. Sienkiewicza 29, 25-007 Kielcetel. 41 348 00 60www.swietokrzyskie.travel

BAŁTÓW Punkt Informacji TurystycznejStowarzyszenie ,,BAŁT”Bałtów 55, 27-423 Bałtówtel. 41 264 12 93www.baltow.info

BIELINY Punkt Informacji Turystycznej ul. Partyzantów 3, 26-004 Bielinytel. 41 260 81 52 www.bieliny.pl, www.wokollysejgory.pl

BUSKO-ZDRÓJCentrum Informacji Turystycznej w Busku-Zdroju Buskie Samorządowe Centrum Kulturyal. Mickiewicza 22, 28-100 Busko-Zdrójtel. 41 370 10 22www.busko.travel

CHĘCINYCentrum Informacji Turystycznej i Histo-rycznej Gminy Chęciny(kamienica „Niemczówka”), ul. Małogoska 7 26-060 Chęcinytel. 41 315 18 29www.checiny.pl

CHMIELNIKPunkt Informacji Turystycznej Gminne Centrum Informacjiul. 13 Stycznia 17, 26-020 Chmielniktel. 41 354 47 26www.chmielnik.com

JĘDRZEJÓWCentrum Informacji Turystycznej Muzeum im. PrzypkowskichPl. T. Kościuszki 7/8, 28-300 Jędrzejówtel. 41 386 54 89www.jedrzejow.travel

KOŃSKIEPunkt Informacji Turystycznej Oddział PTTK w Końskichul. Partyzantów 1, 26–200 Końskietel./ fax 41 372 31 70www.pttkkonskie.pl

ŚWIĘTY KRZYŻPunkt Informacji TurystycznejMisjonarze Oblaci Maryi NiepokalanejŚwięty Krzyż 1, 26-004 Bielinytel. 41 317 70 21, 41 317 82 78fax 41 317 82 79 wew. 119www.swietykrzyz.pl

OPATÓWCentrum Informacji Turystycznej w OpatowiePlac Obrońców Pokoju 34, 27-500 Opatówtel. 15 868 13 01www.opatow.travel

Świętokrzyska Kolejka Dojazdowa „Ciuchcia Expres Ponidzie” Sp. z o.o.28-300 Jędrzejów ul. Dojazd 1

Pociągi kursują w każdą niedzielę od 6 maja do 30 września,Trasa Jędrzejów – Pińczów – Jędrzejów;ceny biletów: 30 zł – normalny15 zł – ulgowy.Trasa Pińczów – Umianowice – Pińczów;ceny biletów: 20 zł – normalny10 zł – ulgowy.

Informacja o rozkładzie jazdy oraz organizacja przejazdów turystycz-nych na zamówienie:tel. 41 3862255tel. kom. 605 785 635www.ciuchcia.eu

Informacja TurystycznaKoleje turystyczne

INFORMACJA TURYSTYCZNAŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI 74 75

GEOLOGIAGóry fałdowe – najbardziej po-

wszechny rodzaj gór. Tworzą je fałdy i płaszczowiny będące efektem wiel-koskalowych procesów zgniatania i wypiętrzania fragmentów skorupy ziemskiej. Należą do nich między innymi Karpaty, Alpy, Andy, Hima-laje, Atlas oraz Kordyliery. Przej-rzysta struktura fałdów (tektoniki) widoczna w licznych odsłonięciach Gór Świętokrzyskich sprawia, że obszar ten stanowi rodzaj otwartego podręcznika geologii.

Skały osadowe – tworzą się na powierzchni ziemi w przeważającej części w środowisku wodnym jako efekt mechanicznego osadzania rozkruszonych skał pochodzących z wietrzenia lądów lub wytrącania soli z roztworów Charakterystyczne dla Gór Świętokrzyskich skały osadowe to m. in. kambryjskie piaskowce kwarcytyczne, wapienie dewońskie, zlepieńce cechsztynu, warstwowane diagonalnie piaskowce tumlińskie z dolnego Triasu.

Paleozoik – Era w dziejach ziemi trwająca od 540 do 250 milionów lat temu. W Paleozoiku powstały osady tworzące zasadniczą część Gór Świę-tokrzyskich. Podczas dwukrotnych okresów górotwórczych utworzona została w Paleozoiku i wypiętrzona

struktura fałdowa Gór, następnie intensywnie niszczonych procesami erozji.

Mezozoik – podczas jego trwania po-między 250 a 65 milionów lat temu, na obszar młodych gór fałdowych stopnio-wo wkraczało coraz głębsze morze two-rząc pokłady wapieni jurajskich i kredo-wych zachowanych obecnie w szerokiej strefie wokół Gór Świętokrzyskich.

Ruda darniowa – skała osadowa tworząca się na podmokłych łąkach i torfowiskach zawierająca limonit. Występuje powszechnie na terenie całej Polski, wykorzystywana od III wieku p.n.e. jako niskoprocentowa ruda żelaza przetapiana w dymarkach.

Limonit – ruda żelaza, pospolicie występująca mieszanina tlenków i wo-dorotlenków żelaza o brunatnym zabar-wieniu i budowie skrytokrystalicznej.

SłownikOSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI Punkt Informacji Turystycznej Miejskie Centrum Kulturyul. Siennieńska 54, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyskitel. 41 247 65 80, 609 222 800www.ostrowiec.travel

PIŃCZÓW Centrum Informacji Turystycznej Ponidziaul. Piłsudskiego 2a, 28-400 Pińczówtel. 41 357 24 72www.muzeumitpinczow.eu, www.pinczow.travel

SANDOMIERZ Centrum Informacji TurystycznejRynek 20, 27-600 Sandomierztel. 15 644 61 05www.sandomierz.travel

Punkt Informacji Turystycznej w Sandomie-rzu Oddział PTTK ul. Rynek 12, 27-600 Sandomierztel. 15 832 23 05, tel./fax 15 832 26 82www.pttk-sandomierz.pl

SKARŻYSKO-KAMIENNACentrum Informacji Turystycznej Skarżysko-Kamiennaul. Wileńska 34a26-110 Skarżysko-Kamiennatel. 41 252 83 96 www.ostrobramska.pl

STARACHOWICECentrum Informacji Turystycznejul. Wielkopiecowa 1 (wejście od ul. Marszałka Piłsudskiego)27-200 Starachowice tel. 693 779 899www.starachowice.travel

STASZÓWPunkt Informacji Turystycznej LOT„Czym chata bogata”ul. Parkowa 6, 28-200 Staszówtel. 508 497 133 www.czymchatabogata.eu

SZYDŁÓW Punkt Informacji Turystycznej Gminne Centrum Kulturyul. Targowa 3, 28-225 Szydłówtel. 41 354 53 13www.szydlow.pl

UJAZD Punkt Informacji Turystycznej Instytucja Kultury Zamek Krzyżtopór w UjeździeUjazd 73, 27-570 Iwaniskatel. 15 860 11 33www.krzyztopor.org.pl

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI SŁOWNIK76 77

GÓRNICTWOGwarectwo – spółka eksploatu-

jąca złoża rud metali nieżelaznych, (od XVIII również węgla kamiennego). Gwarkami byli posiadacze królewskich koncesji na poszukiwania i wydobycie rud – reprezentanci szlachty, mieszczań-stwa czasem chłopstwa.

Olbora – czynsz płacony w naturze od wydobytych kruszców na rzecz króla (np. Chęciny) lub biskupów (Miedzia-na Góra). Z olbory zwolniona była eks-ploatacja rud żelaza.

Regalia – wywodzące się z wczesne-go średniowiecza wyłączne prawa mo-narchy do różnych dziedzin działalno-

ści państwa. Jednym z nich było regale górnicze – wyłączność na wydobycie kopalin, także na gruntach nienależą-cych do monarchy.

Żupnik – urzędnik królewski od-powiedzialny za tworzenie i nadzór gwarectw oraz pobieranie olbory. Przy starostwie chęcińskim od połowy XVI wieku na mocy przywileju Zygmunta Augusta. Wcześniej kopalnie chęciń-skie podległe były żupnikowi olkuskie-mu.

Złoże – naturalne nagromadzenie kopalin w ilościach i warunkach nada-jących się do eksploatacji odkrywkowej lub podziemnej.

Sztolnia – wyrobisko korytarzowe, drążone w górotworze do złoża wprost ze zbocza góry, na ogół z niewielkim wzniosem.

HUTNICTWOPiec kotlinkowy – ziemny piec

dymarski jednarazowego użytku, któ-rego częścią była zagłębiona w podłoże kotlinka oraz wykorzystujący na ogół nadmuch naturalny szyb o wysokości ok. 1 metra, zbudowany z glinianych cegieł. Piece takie stosowane były od początku ery żelaza do późnych czasów rzymskich – również na obszarze świe-tokrzyskim.

Dymarka – średniowieczny piec do wytopu żelaza, murowany z kamienia

Syderyt – ruda żelaza, węglan żelaza, jest częstym składnikiem żył kruszco-wych, zawiera 48% żelaza.

Hematyt – ruda żelaza, tlenek żelaza o czerwonym zabarwieniu, główna ruda żelaza. Substancja znana już w Paleoli-cie jako barwnik którego ślady odkryte zostały w stanowisku archeologicznym Rydno na brzegach Kamiennej.

Piryt – minerał żelaza z gromady siarczków, tworzy wysokoprocentowe rudy żelaza, występując w postaci kry-stalicznej bądź w skupieniach zbitych, ziarnistych i skorupowych. W Górach Świętokrzyskich eksploatowany jeszcze w XX wieku w kopalni w Rudkach.

Kruszce – historyczny termin od-noszący się do rud metali innych niż żelazo.

Galena – najczęściej występująca ruda ołowiu (siarczek ołowiu). Metal stosowany powszechnie od starożytno-ści po średniowiecze do wykonywania rur wodociągowych i naczyń na wodę, jako spoiwo szyb w witrażach a na ko-niec do odlewania czcionek drukarskich ze szkodą dla zdrowia mających z nim styczność ludzi.

Azuryt, malachit – minerały wę-glanowe zawierające miedź, występu-jące często wspólnie w postaci skupień zbitych, ziemistych. Znana od zarania cywilizacji miedź w średniowieczu i wie-kach późniejszych służyła przede wszyst-

kim do wykonywania trwałych pokryć dachowych i systemów rynnowych.

Marmury chęcińskie – zlepieńce permskie zawierające obtoczone frag-menty wapieni dewońskich spojone czerwonawym lepiszczem. Po oszlifo-waniu uzyskują dekoracyjny wygląd upodabniając się do marmurów.

ARCHEOLOGIAPaleolit – najstarszy i najdłuższy

etap w dziejach rozwoju społeczności ludzkiej. Jego początek kojarzony jest z pojawieniem się form przedludz-kich zdolnych do wytwarzania prymi-tywnych narzędzi (otoczaki, pięścia-ki i rozłupce).

Neolit – młodsza epoka kamie-nia, (poprzedzająca epokę brązu). Jego charakterystyczne cechy to zapocząt-kowanie działalności rolniczej i stałego osadnictwa W neolicie rozwijały się też nowe techniki obróbki kamienia, takie jak gładzenie powierzchni i wiercenie otworów.

Kultura przeworska – kultura ar-cheologiczna epoki żelaza rozwijająca się między III w. p.n.e. a V w. n.e. na te-renach obecnej Polski oraz Zakarpacia. Istnieje pogląd, że kultura przeworska była polietniczną, a w jej skład mogły wchodzić elementy celtyckie, germań-skie a być może również słowiańskie.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI SŁOWNIK78 79

lub cegieł, wyposażony w otwór do usu-wania żużla i szlaki. Sam proces wytopu przebiegał podobnie jak w starożytności z udziałem węgla drzewnego, jednak piec umożliwiał przeprowadzenie kilkunastu i więcej ciągłych wytopów.

Wielki piec – doświadczenia zebrane przy stosowaniu dymarek murowanych zaowocowały coraz większymi kon-strukcjami, umożliwijającymi przetopie-nie rudy na surówkę - żelazo w postaci płynnej. Pierwsze wielkie piece miały wysokość około 4 metrów i pracowały w systemie ciągłym.

Kuźnica lub hamernia albo mło-townia – dawna manufaktura w której wytopione z rudy metale uzdatniano lub przerabiano za pomocą młota porusza-nego kołem wodnym.

Fryszernia – zakład przerobu (świeże-nia) surowizny z dymarki poprzez przeta-pianie w ogniskach, oraz prymitywnych piecach zwanych fryszerkami, kucie wiel-kimi młotami na żelazo sztabowe.

Pudlingarnia – zakład udoskonalone-go „świeżenia” surowizmy żelaza w wy-dajnych piecach płomiennych, z których każdy zastępował 20 fryszerek.

Odlewnia, gisernia – zakład hut-niczy produkujący odlewy, pierwotnie z surówki wielkopiecowej, a w czasach późniejszych z żeliwa.

Walcownia – zakład hutniczny pro-dukujący na walcarkach blachę i rury oraz drut i pręty.

Rurarnia – zakład produkujący lufy muszkietów i strzelb, wraz z ich wierce-niem i szlifowaniem.

Płatnerz – średniowieczny rzemieśl-nik wykuwający elementy zbroi żelaznej dla jeźdzców i koni.

Ilustracje obok pochodzą z opubliko-wanego w roku 1556 fundamentalnego dla górnictwa i hutnictwa dzieła De Re Metallica - Georgiusa Agricoli.

ŚWIĘTOKRZYSKIE ZABYTKI TECHNIKI 80

Documents

Świętokrzyskie Zabytki Techniki