Yaym Yonetmeni Prof. Dr. Muzaffer $EKER

· Necmettin Erbakan -Oniversitesi Rektorii

Prof. Dr. Rarnazan ALTINTA$ Necmettin Erbakan Universitesi llahiyat Fakiiltesi

Yayma Hazulayanlar Dr. ismail KURT - Seyit Ali TOZ

tslami ilimler Ara~t:lrma Vakfi

Editorler Yrd. Do<;. Dr.Murat AK, Ar~. Gor. Hasan CANSIZ

Necmettin Erbakan -Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi

Grafik&Tasarun Merve BULBOL

Mtistafa ALTINTEPE Uzm. Serpil YAKUT

Fotograf Murat AKTEKE

Basla-Cilt GULER OFSET I Mehmet Giller

Fevzi <;akmak Mahallesi 10447 Sokak No: 24/1 . . ~ Kanatay I KONYA Tel : 0532 662 94 21

Sertifika No: 34742

ISBN : 978-605-4988-08-2

Mart 2017

Necmettin Erbakan Universitesi Ni~ant~1 Mh. Dr. Hulusi Baybal Cd. No.: 12 Kat: 25 Posta Kodu: 42060 Selc;uklu/Konya

Tel: (0332) 280 80 80 Faks: Tel: _{0332) 236 21 41 www.konya.edu.tr - bilgi@konya.edu.tr

islami llimler Ar~l:Irma Vakfi Kizta~1, Kamil Pa~a Sokak, No. 5; 34080 Fatih/istanbul Tel : +90 (0212) 523 54 57 - 523 74 36 Faks: 523 65 37

www.isavvakfi.org- isav.org.tr E-posta: isav@isavvakfi.org - isav@isav.org.tr

© 2017 Necmettin Erbakan -Oniversitesi & iSAV Bu eserin tiim yayin haklan, Necmettin Erbakan -Oniversitesi ile iSAV'a aittir. Yayiiictlann yazill

izni olmadan kismen veya tamamen bastlamaz, c;:ogaltilamaz ve elektronik ortama ta~mamaz. Bu Kitapta yer alan tiim yaztlann dil, bilim ve hukuk

ac;:1smdan sorumlulugu yazarlanna aittir.

Bu kitap NEO Saglik, Kiiltiir ve Spor Daire B~kanligi tarafmdan tasarlan1p. bastmlm1~tJr.

BiREYSELLE~ME ve GfJNOMUZ isLAM YORUMLARI UZERiNE ETKiSi

Mustafa AYDIN1

Genel <;:er~eve

Bir ba~kas1yla ili~kisi baglamrnda insarun i.ki konumu vardir: Pert ve cemaat (topluluk). Pert, insarun tekil halidir. Bu durum insarun var olu~undan kaynaklanan ontolojik bir haldir. Gen;:ekten de insan, irade sahibi, duyan, dii~iinen, hisseden ve nihayet inanan veya inanrnayan ve tab ii ki yaptiklan kendisine ciro edilen, bundan dolayi da olumlu-olumsuz sonm;:larrndan sorumlu tutulan tabir-i caizse otonom bir varhlcttr. Ancak fert biitiiniiyle baguns12 degildir, bir cemaat ic;:inde hareket eder. Bu onun ikinci halidir. Bu durum, fertlerin birlikte olu~turduklan bir ortak hareket alan1dir. Bu cemaat olgusu, ferdin olumlu- olumsuz eylemlerini ac;:1ga c;:ikar1p belirginle~tirir. A~iret, klan, kabile, site, millet ve iimmet tarihsel cemaat ornekleridir. ·

~iiphesiz cemaat topluca bir kurtulu~a veya yok olu~a sebep olabilir a.ma bu, ferdin sorumlulugunu ortadan kaldirmaz, i~in nihai sorumlulugu yine de ferde aittir. Bizzat cemaat yap1s1Il1Il kendisi de olumlu veya olumsuz olabilir. Hatta daha onemlisi bu4genel cemaat ic;:erisinde kategorik veya fiili alt cemaatler yer ahr ki Kur'an bunlarm olumlular1 i<;:in ziimre, olumsuzlar1 ic;:in, Tiirkc;:eye grup olarak c;:evirebilecegimiz ferik kelirnesini kullanir. "Salihler zfunresi': "inanmayanlardan bir fenk" orneklerinde oldugu gibi

Tarihsel geli~imi i<;:inde fert ve topluluk ciddi bir donii~iim ya~adtlar: Fert, birey; cemaat (once toplum/cemiyet, sonra) kitle haline geldi ve yeni bir sorun alaru olu~turdu. Gerc;:i fert ve cemaatin sorunlar1 yok degildi. Sik.W<la fert cemaatin i<;:inde kayboluyor, kalabahgm bir silik iiyesi haline gelebiliyordu. Vahiy c;:izgisinin onemli fonksiyonlarmdan . birisi toptan kurtulu~un yerine, bu silik ~ahsiyeti bir hakikat ekseninde yeniden in~a etmekti.

[1] Prof. Dr., Selc;uk Oniversitesi Edebiyat Faktiltesi, mustafaaydin@yahoo.com

r'""""·-l 't\\.

> 209 ;I ~\. l'

~""'""'' ·i

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

Bilinmelidir ki son birkac;: yi.izytl ic;:inde Ban eksenli olarak ortaya c;:ikan birey, fertten farkh bir ~ey oldugu gibi toplum da cemaatten farkh bir ~eydir ve ikisi de sorunlu olu~urnlardir. Sosyal hayatin degi~ik alanlarmda dogurduklar1 sikmttlarm yanmda ~iiphesiz bizirn ic;:in burada daha onemlisi din alg1s1 c;:erc;:evesinde olu~turduklar1 sorunlardir.

Bilge Aliya izzetbegovic;:'in de belirttigi gibi onemli olan toplw;n degil, topluluktur (1992, 254). Bir iitopya kurgusu olarak Toplum ve Birey kar~tlikh olarak birbirlerini in~a ettiler. Toplum modernite ortammda milli killti.ir politikalar1yla in~a edilmi~ yar1 yapay bir insan birlikteligidir. iki yi.izyili a~km bir zamandir bir fert- toplum ik.ilemi tart1~mas1 ortaya c;:ikti. Bu tartI~ma ortammd~ insanlar uzunca bir zamandir kendilerini ya toplumdan ya da bireyden yana olmak zorunda hissettiler. Modern killti.ir bireyi one c;:ikarm1~n, ne var ki o, toplum denen olgunun hegemonisi ic;:inde kaybolmu~ ve bir otomat varlik haline gelmi~ti. -

i~in ilginci degi~ik yollarla insana ozgiir oldugu hatirlattliyor, 0 da kendisini ozgiir zannediyordu. Her ~ey serbest piyasaya· uydurulmu~tu. Uydurulan, yalmz ekonomi degil, her ~eydi ve din de bir serbest piyasa dalgalanmasma biraktlm1~ti. Toplumu kurgulayan iitopyactlar, sosyal kururnlar1 istedikleri yere yerle~tirmi~lerdi: Dini de kamusal alan diye niteledikleri sosyal alandan c;:ikanp, bireyin vicdanma hapsetmi~lerdi.

Genel Olarak Din

Din insanm en onemli insani olgularmdan birisidir, bir ozliik alam ogesidir. izzetbegovic;:'in ifadesiyle insanm, zoolojik ve insani iki yoniiniin oldugunu dii~iinfusek din onun insani yanma denk dii~er. insan <linden uzakla~tikc;:a daha iyi yiyip ic;:ip eglenen, daha mfueffeh bir hayat ya~ayan hayvana donii~iir. Tabian itibariyle miikemmel bir yarattli~a sahip olan insan bu diinyaya denenmek ic;:in gelmi~tir. Bu miikemmel yarattli~ma kar~tlik bir yi.ikiimlilliik ta~rmaktadir. Yani zoolojik ya~annsmm yanmda boylesi derin bir sorunu vardir. i~te bu alan, gorev/yi.ikiimlilliik anlamma gelen din ile ifade edilmektedir. Esasen din yol demektir; insanm insanla~mas1 yoludur.

Din biitiin bir topluma hitap ederse de sorurnluluk bireyseldir. Yani herkes ayn ayn dinin muhatab1dir. Miikafat ve ceza ferdidir. Cennet ve cehenneme gidecek olanlar, Salihler, Muhsirtler, muttakiler, gibi kategorik birlikler olu~tursalar da, miikellef olan, fiili topluluklar degil, fertlerdir. Allah'a kar~1 herkes ayn ayn yi.ikiimliidiir.

insamn tekil veya birlikte olu~u tarih ·boyunca dinin algtlanmas1 iizerinde etkili olmu~tur. Din algis1 da buna gore degi~ik ~ekiller alagelmi~tir. insamn tekil hali de birliktelik hali de degi~ik ~ekiller alagelmi~tir. Yaygm bir sosyolojik gorii~e gore insan birlikteligmin iki genel bic;:imi vardir: Organik ve mekanik topluluklar. Aile, klan, fratri, a~iret, kabile organik cemaat bic;:imleridir. Bunlar kan ve killtiir bag1yla

e

birbirlerine bagh insan birliktel.ikleridir. Site, imparatorluk, ulus ve birlikler mekanik topluluklardrr. Organik topluluklar aym zamanda miimkiin oldugunca bir din ile ozde~le~mi~ gruplardrr. Mekanik toplumlarda din ve sosyal varhk birbirlerinden ayn~IID~llr. Yani sosyal varhkla ozde~ olmayan bir din vard.rr.

Unlii din sosyologu G. Mensching'e gore organik dini sosyal gruplarda din tamamiyla ferdi d.egildir ( 1994, 66). Ayin ve ibadetlerin onemli bir kmm cemaat<;e yaptl.rr. Bu durum yalruzca topluluk<;a olu~turulmu~ basit tipli dinler iyin degil, yiiksek tipli dinler i<;in de ge<;erliydi. Ornek vermek gerekirse Hz. Musa yonetimindeki israil ogullar1 Misrr'dan Filistin'e, uzun yolculuklar1 doneminde bir organik

· toplum konwnunda idiler. ilahi emirlerin biiyiik bir lasnn, sonucu her ferdi ayn ayn ilgilendirse de cemaate yonelikti. Mesela, Bakara ornegmde anlattldigi iizere Allah, israil ogullarmdan bir'' inek kurban etmelerini istemi~ti. Bu kurban cemaat admaydi. Tarihi belgelerden anladiguruza gore insanhk uzunca bir zaman organik cemaat donemi ya~adi. Fertlerin nihai bir sorumlulugu olsa da, cemaat~e ifade edilen ritiieller soz konusuydu.

Yine Menscing'e gore, fertle kesi~tirdigirnizde dinlerin ~oyle bir geli~im siireci ya~adtl<lar1 soylenebilir: ''.Dinlerin genel geli~im <;izgisi ilkel kolektivizmden hareket ederek yiiksek tipli dinlere has bir ferdiyet<;ilige ula~maktachr. Nihayet yine bu ferdiyetirilik yiiksek tipli dinlerin kolektivizmiyle maglup edilmi~tir:' (Mensching, 1994, 7). Bu a~amada tek ba~ma kalan ve yetersizligini goren insan, mevcut bir dini gruba girmek veya yeni grupl!ll" ol~turmak durumunda kalrru~trr. Ne var ki geli~en bireyselle~me bu siire<;leri olumsuz etkileyebilmi~tir.

Bireyselle~me Siireci

Dogal fertten donii~tfuiilerek elde edilen birey, genel olarak, tekil bir varhk olarak ferdi toplumu onceleyen ve be~eri olu~umlan onun yap1p etmelerip.e indirgeyen egilim olarak tanumanabilir. Birey kelimesi muhtemelen "bir" ve yon bildiren "ey" sozciiklerinin birle~mesinden olu~mu~ ve "tek yonlii insan'' anlarmru ta~rmaktad.rr. Birey, fertten farkh olarak sekiiler bir olgudu'.r, felsefi bir deyi~le kendi ba~madrr, a~lan ilkelere bagh olmak durumunda degildir. Bedeni pkarlar1 ve nefsani arzularmill onceligi vard.rr. Bireyin i~leyi~ siirecine bireyselle~me, onun bir ideoloji olarak almmasma ise bireycilik veya bireyselcilik (Bau dillerinde individiializm) ad1 verilir (Aydm, 2011, 68).

Bireycilik ferdin dogal yap1srm a~an in~ai bir olu~wndur. Bu in~arun en onemli noktalarmdan birisi, ferdin her ~eyin nihai oznesi haline getirilmesi, miimkiin oldugunca Allah gibi a~lan dayanaklardan kopanlmas1d.rr. Yani insarun, Tann gibi biricik kabul edilmesidir.

Bireyselcilik 16. yiizytlda Banda Ronesans'la ba~layip 18. yiizytl

·i e

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlari

aydmlanmas1 ile tamamlarnm§, 19. yiizytl pozitivist diinya gorii§iiyle meyvelerini vermi§tir. Bireyselligin dayandigr felsefe §6yle ozetlenebilir: insan geli§mi§ bir hayvandrr. Diger canhlar gibi bencilligi c;:erc;:evesinde c;:tkar1Il1 saglamak ii.zere hareket eder. insanm ba§ar1s1 buradan dogar, c;:iinkii insamn kendisini dii§iinmesini temsil eden bireycilik, geli§menin zemberegini olu§turur.

Bireyin ortaya c;:tkartlmas1 biiyiik heyecan vermi§, Bah killtii.riiniin en onemli ba§artlarmdan birisi kabul edilmi§tir. Ahlak; sanat, siyaset ve din gibi biitiin be§eri olgular ve olu§umlar bu ac;:1dan yeniden yorumlanm1§trr. Ne var ki bu ba§ar1 (!) fazla sii.rmemi§, modern killtii.rii.n kitlesellik ve kamus_~ gibi geli§meleriyle sarstlm1~trr. Aslmda kitle, insani ozellik ve direncini oldukc;:a yitirmi§, killtii.rden uzakla§mI§. bir sosyal olu§umdur (izzetbegovic;:, 199°2, 104). Kitle olgusuyla birlikte ozgiin bir insan birlikteligi saytlan toplum bir insan sii.riisii. haline gelmi§, -bunun ic;:erisinde yer alan birey de bu ortamda smrrlar1 belirsiz silik bir ki§ilik halini alm1§tII.

Kitlenin akmt1sma kaptlrm§ birey, kadim killtii.rlerin cemaatleri ic;:erisinde yer alan fertten baz1 durumlarda daha geriye gitmi§, sorunlu bir varltk haline gelmi§tir. Acizlik, giic;:siizlii.k, kararsizltk, kendine yetememe gibi ozelliklerle malul, edilgin bir hale gelmi§tir. 0 irade ve 6zgiirliigiinii. kullanacak durumda degildir. Filozof Spinoza'run benzetmesiyle, eger birilerinin giiciiyle havaya fulattlan ve sonra yer c;:ekimi giiciiyle yere inen ta§, insan gibi dii§iinebilseydi "kendim c;:iktrm, kendim indim" derdi ( Gokberk, 1980). Kaldi ki bu soz konusu bireycilik, modern killtii.riin pek c;:ok verisiyle c;:eli§mektedir. Slilirlar1 belirsiz silik bir §ahsiyet haline gelen birey olgusu zaten sorunlu idi. Kitlesel geli§melerle daha da sorunlu bir hale geldi. Tabi bu onemli sorun alanlanrun ba§mda din geliyordu.

Bireyselle~me Siirecinde Din

Once belirtmeliyiz ki bireyselle§me· srrf dini degil, genel olarak sosyal bir sii.rec;:tir. Ancak be§eri her konuda oldugu gibi dogal olarak din iizerinde de etkinlik gos'terir. Yiiksek tipli din(ler), ozellikle islam, ortaya sagltkh bir fert c;:tkarmayi hedefler. <;iinkii sagltkli bir din anlayi~m1 ancak sagltkh bir fert, giic;:lii bir ~ahsiyet ta§1yabilir. islfun'da Hz. Peygamber donemi bunun giizel orneklerini verir. Ne var ki daha sonraki bireyselci geli~me ve yan olu~umlar1, din ii.zerinde olumlu~olumsuz farkli algtlayi~lar dogurm~, dini bireysellik ve bireyselci dinilik gibi anlayi§lar ortaya c;:tkarrm§trr.

Dini bireyselcilik ve bireyselci dinilik birbirlerinden az-c;:ok farkli §eylerdir. Bireyci dinilik, dinin birey baglammda ortaya c;:tkrm§ bir dini anlayi§ bic;:imi; dini bireysellik ise bireyselci olu§umun din baglammda ortaya c;:tkardigr bir bireysellik tipidir. Ancak bireyselle§me bir sii.rec;: olarak ikisini de kapsayan bir kavram olarak almabilir. Bireyciligi, ferdin

ozgiirliigune agirhk veren, onun kendine yeterli oldugunu ve ozellikle hayatmt Slff kendisinin yonlendirebilecegini kabul eden bir toplum felsefesi olarak tarumlayabiliriz. Bu tarumi goz oniinde bulundurursak bireyseUe~menin din konusunda soyleyecegini kestirmede zorlanmayiz: Birey her ~ey gibi dini de kendince kurar. Bireyin bir dine ihtiyac1 varsa bu da birey tarafmdan sadece belli ~ir dini tercih degil, onu yeniden kurma, ~ekillendirme hakkma sahip oldugunu ifade eder. Tabii bu genel olarak, siyasal, ekonomik pek <;:ok sosyal olu~umun etkisinde ve bile~kesinde onlara uydurulacak ~ek:ilde gers:ekle~ir.

Bireyci kiiltiirlerde ki~iler i<;: gruplarmdan duygusal olirak kopmu~lardir. Cemaat hayatmda grubun iiyesi olan fert, modern toplumda kendi ba~ma ayakta durmaya c;:ali~an bir birey haline gelmi~tir. Dini bireyselcilik, tercih, bilinc;:, mahremiyet, e~itlik, ozgiirli.ik ve ozerklik gibi anahtar kavramlann one c;:iktigi bir toplumsal olgu olup, bireyin dini konularda ozgiirce dii~iinme ve tarti~ma hakkmm bulundugunu, istedigi dini tercih_ edip diledigi topluluga girebilecegini, bireyin Tann ile kendisinin ili~ki kurma hakkma sahip oldugunu savunan gorii~tiir.

~iiphesiz bu <;:er<;:eve biitiiniiyle olumsuz degildir. Din de dahil ki~isel bir ger<;:ekle~tirim toplumsal <;:er<;:evenin iizerine yiikselebilmeye baghdrr ( Ciiceloglu, 106, 106). Ancak bu, cemaat<;:e bilirunesi, payla~tlmas1 gerekli tabir-i caizse bir alt yap1yi atlamakla olmaz. Fert-cemaat birliginin yerine ge<;:en birey-toplum kar~1thgi bu dengeyi bozmu~tur. Bundan dolayi da giiniimiizde soz konusu edilen bireysel din, ki~inin deruni bir ger<;:ekle~tirimi ve mesela bir manevi-mistik tecriibesi degil, kendi dinini belli paradigmalar <;:er<;:evesinde kurgulayabilme hakkidtr. Gerc;:ekten de giiniimiiz insanllllll biiyi.ik bi.I: kismi din. konusunda bilirunesi gerekli zorunlu dini bilgiler demek olan asgari ilmihal bilgilerine bile sahip bulunmadan dini aklmca en list noktadan kurgulamaya <;:ali~maktadrr.

Bireyselle~menin Din Uzerindeki Olumsuz Etkileri:

Buraya kadar soylenenlerden de anl~ftacagi iizere bireysel ve kitlesel din de sorunludur. Bu baglamda bfreyselle~menin, -biiyi.ik bir kisffil olumsuz- baz1 sonuc;:lari ~oyle sl!alanabilir:

1- Bireysellik, dinin siirekliligini sabote etmektedir. Gers:ekten siireklilik dinin en onemli niteliklerinden birisidir. Siirekliligm olmadig1 yerde din, ortak bir kimlik olu~turamaz. Birey bo~lukta kalmakta, bu ise dini ya~amasllli olumsuz yonde etk:ilemektedir. Bireyselle~me dinin kurumsalla~masm1 engellemekte, kontrol ve dayan1~mayi ortadan kaldtrmaktadtr. Esasen giiniimiizde siks:a ~ikayet konusu olan sekiilerle~me yalmzca bireyin c;:Ikarcila~1p diinyevile~mesi degil, ayrn zamanda dini kurumlarm c;:oziilmesidir. YOOlan dini kurumlarm yerini dini goriiniimlii prof an orgiitler doldurmaktadtr. Bu ise bireyin hayatmda saghks1z bir din ya~antis1 ortaya c;:Ikarmaktadtr.

~ .... I' ' 213

-i

Gelenek ve Modernite Arasmda islam Yorumlar1

2- i~in ilginci M. Weber' in deyi~iyle biiyiisii bozulan modern toplumlarda (Weber, 1986) inan<;: patlamalar1 ya~anmaktadrr. Rasyonel dii~iince yap1sma sahip oldugu kabul edilen egitimli insanlar, gaipten haber verme, ruhc;uluk gibi irrasyonel tecriibelerle ugra~maktadrrlar. islam toplumlar1 bu siirec;ten azade degildirler. Ruhani bir islam anlayi~mm oncelenmesi de bu bo~luktan dogmaktadrr. Modern insamn ka:r~illksiz bir kutsamacillgi da bu olu~um siireciyle ac;:iklanabilir. ··

3- Bireyselcilik, "Dinini kendin yarat" gibi yeni anlam sistemleri, oluinlu · olmayan egilimler getirmi~tir. Bu ortamda dini kimlik bakrmmdan iki tiir birey vardrr:

a) "inanmadan ait olan':

b) ''.A.idiyet duygusu ta~rmadan inanan': •

Mesela, hayatmda bfr kere Kiliseye ugramayan, dindar bir ki~iligi reddeden bir kimse, kimlik bakrmmdan tam anlam1yla bir Hac;h olabilmekte, bu inaru~la islama sava~ ac;1p karikatiirleriyle Hz. Peygamber'i karalayabilmektedir. Bunun tersi de siklikla ya~anabilmektedir. Herhangi bir islam cemaatine ve hatta genel islam iimmetine aidiyeti atlayarak kendini Miisliiman sayabilmektedir. islam diinyasmda bir entelektiiel kesim bunun bir ornegini olu~turmaktadrr. Hatta i~in daha ilginc; tarafi ayru bireyin ic;inde, inanan ve inanmayan c;ift ki~ilikler olu~mu~tur. Freyer'in ifadesiyle birey kendi ic;inde kompartrmanlara boliinmii~tiir (Freyer, 1964) Ayru ki~i bir yerde inanc;h, bir ba~ka yerde inam;:s1zdrr.

4- Modern insanm hafiza kayb1 gec;mi~e aidiyeti biiyiik oranda ortadan kaldrrmaktadrr. Bu ise dindarhgi olumsuz yonde etkil~mektedir. Tek ba~ma yeterli olmadigimn farkma varan birey, grupc;u bir din ya~antmna yonelmekte, kiic;:iik gruplarm onemi biiyiimektedir (Hervey- Leger, 1998, 121). Ancak burada da yetersiz grup iiyelikleri daha farkh sorunlara sebep olmaktadrr. izole olmu~ birey ortarrunda.geli~en grupc;u yap1:

a) Bir taraftan yeni ozel cemaat yaptlar1m geli~tirirken,

b) Diger taraftan sadece bir kimlik ihtiyacnn kar~tlamak iizere tarikat ve mezhep olu~umlan fanatik bir bic;imde giin yiiziine c;:ikmaktadrrlar. Aslmda bu grupc;uluk bic;iminin, bagh bulundugu din ac;1smdan bir olumlu tarafi olmadig1 gibi ayn~manm teolojik ac;iklama ve farkhla~malarla da hic;bir ilgisi yoktur. isvec;'te ateistler biiyiik oranda goniillii olarak kilise vergisini odemektedirler. Suriye'de Miisliiman'un diyen grup fanatikleri ac;iklamas1z bir bic;imde Miisliiman kan1 akitmaktadrrlar.

5- Bir de Salt bireysellik, dindarhgin m~evi boyutunu kmp ahlfil<ile~tirmi~tir (Kehrer, 1992, 99). Burada kullantlan ahlak davram~ bic;imleri, ili~kiler ag1drr ve gene! kabule gore dine gore daha diinyevi bir nitelik ta~rr.

Bireyselle~me ve islam Toplumlan

ArtJ.k bu noktada Miisliiman'rn bireysellik sorunundan soz edebiliriz. $iiphesiz Islam tekil insaru esas ahr, kul olan, yiikiimlii olan odur. Ancak burada soz konusu insan, Allah ve cemaatten soyutlanrru~ birey degildir. Cemaat baglammda bir insan, yani ferttir, ki~idir. "Ki~i ic;:in ancak yapb.guun kar~iligi vardrr!: "Bir i~ten, ba~kas1 sorumlu tutulamaz': ''.Allah herkesi yapabilecegi ile yiikiimlii tutar" vb. Islam'da ferdin yerini gosteren ayetlerden sadece bir ka0drr. Islam'a gore insan, Tann katmda otonom bir varl.tk degildir. trade verilmi~tir. Ancak bu iradenin kullarumuun bir srmn ve baz1 olc;:iileri vardrr. Bedenini bile yalruZca kendi tasarrufuyla kullanamaz.

Unlii din sosyologu P. Bergere gore dinlerin ve hatta aym dine mensup iilkelerin bir kendine ozgiiliikleri vardrr (Berger, 2009). Bau iilkelerinde din sorununu ac;:J.klayic1 modeller geli~tirilmi~tir. Bu ac;:1dan denebilir ki bizde ac;:J.klayio modeller ortaya konamanu~trr. Mesela, yukar1daki "inanmadan ait olan'' ve ''Ait olmadan inanan'' kategorilerinden farklr kesimlerin oldugunu soyleyebiliriz. Yani konumuz olan bireyselligin din iizerine etkisi konusu ideal tiplere ihtiya<; gostermektedir. Bir ornekle a<;J.klamak gerekirse bizdeki ara~tI.rmalar gen el olarak dindarla~ma Ol<;iitii olarak ibadetlerin hangi oranlarda ya~andrgr iizerine odaklanmaktadrr. Bir diger konuda amans12 sorunurnuz olan diinyevile~medir. $iiphesiz bunlar onemsiz degildir, ama bu gerirekle~melerin derinlik diizeyi hakkmda bir bilgiye sahip degiliz. Bilme, inanma, ya~ama, bunun, bilgisel, tutumsal ve davran1~sal diizeyleri belirsizdir.

Birey-kitle diializmi baglarruiida Islam anlayi~1 da belli uirlarda seyrediyor:

1- Bireyselle~menin getirdigi yalruzl.tk duygusu insanlar1 kitlesel egilimlere siiriikliiyor. Hemen pek <;ok dinde oldugii gibi tarikat ve mezhepc;:ilik canlamyor. Ustelik izledigi ve ugrunda miicadele verdigi ekole hi<;bir dini derinlik kazandrrnnyor. .

,;~

2- Politize olmu~ diinyevi <;izgiler, dini egilirnlerill yerini ahyor. Yani islam bir ~ey iizerinden degerlendirilip yarunda veya kar~lSlnda olunuyor. Bu politik <;izginin din oldugii zannediliyor.

3- Bireyselle~me egiliminin onemli goriiniimlerinden birisi de, yeni goreceli bir din anlayi~lill geli~tiriyor olmas1drr. Bu durum, mesela Alevilik gibi tarihsel heteredoks anlayi~tan daha farklr bir ~eydir. Heteredoksi anlayi~m belirgin kurallar1 olmasa bile genel ve temel bir egilime sahiptir. Halbuki bizim soz konusu ettigimiz bu anlayi~. hi<;bir ciddi dayanagi olmaks12m ''bana gore Islam' tiiriinden bir anlayi~tI.r. Modern diinyada ihtiya<; duyulan her ~eyin, daha iyi bilen bir uzmam vardrr. Arna kendi ihtiyac1 olan dini herkes bilmektedir. Goriinii~te kendine has kurallar da vardrr, ama bunlar hem ki~iseldir hem de bir temelden ve eksenden yoksundur .

. )

Gelenek ve Mo.dernite Arasmda islam Yorumlar1

4- Kitabi (Kur'ani) ~izgideki bir Islam anlayi~1 genelde istenen-beklenen bir anlayi~tlr. Ne var ki en azmdan ~imdilik bireyselci ~giler ta~unaktadrr. Bunun sebebi tarihsel bir dayanaguun olmarnas1drr. Burada bir paradoks vardu: Bu anlayi~ tarihsel birikimdeki hatalarla hesapla~maktadrr. Bu ise si.irekliligi koparabilmektedir. Bilinmelidir ki din ile ilgili onemli unsurlardan birisi si.irekl.iliktir. Bir dini ki~isel inan~lardan a~an etken, si.irekl.iliktir.

Burada aynca belirtmeliyiz ki dini olumsuz etkileyen srrf birey-kitle denklemi degil, ili~kili bulundugu olu~umlardrr. Kentle~me, kapitalizm si.ireci, hatta "serbest piyasa" vb. giiniimiiz din anlayi~rm belirleyen etkenlerdir. Bu egilimler gori.indiigu kadar1yla geleneksel din anlayi~mda daha ~ok kullanacak ve istismar edecek unsurlar bulabilmektedir. •

Mesela, serbest piyasa, din i~in de ge~erli la.hnmakta, arz ve talebe dayanan dini i~lemler yiiriimektedir. Son zamanlarda ayikya: "Ate~e dayarukh kefen': "Sorgu meleklerine kar~1 kopya veren ve mezara yerle~tirilen ses kayitlar1': "Namaz1 kendi ktlan seccade': "kurulmu~ tespih · makinesi (tespihmatik)': vb. ilanlarma sik~a rastlamaktayiz.

Sonu~ olarak denebilii ki Islam a~mndan saghkh bir dindarlik, salt bireysellik ile toplumsallik arasmda cemaat baglantili bir ferdi geryekle~tirmedir. 1nsarun kendini ger~ekle~tirebilmesi ( Ciiceloglu, 2014, 106), saghkh bir miiminlik, kitle toplurnunun popiiler kiiltiiriiniin a~tlabildigi yerde vardrr. Unutulmamalidrr ki dogruluk, yalruzca ki~isel kurguda olmadig1 gibi mutlak toplumsallikta da degildir. Gelenek hep y~ degildir ama tevhidi bir ger~egin olyiisii de degildir. Toplum (atalar) diin de bugiin de eksik dii~iinebilir, yanl.t~ yapabilirler. Hatta bir ~ey biitiin toplumca yanl.t~ bilinebilir. Bir ki~i, grup ve toplwnca degil, biitiin bir insanlik~a dogru kabul edilen yanh~lar vardrr. Mesela, herkese gore giine~, her giin dogup batmaktadrr. Halbuki i~in dogrusu dogup batan giine~ degil, diinyadrr. Unutulmamalidrr ki cemaatin bir iiyesi olan ferdi egilim iradeye dayarur, kitlenin bir ogesi olan birey ise duygusallikla hareket eder.

Kaynaklar

Hervieu-Leger Daniele, 2009, "Sekiilerle~me, Gelenek ve Dindarligm Yeni ~ekilleri: Baz1 Teorik Oneriler': <;:ev. Halil Ayd.malp, Din Sosyolojisi: Klasik ve <;:agda~ Yakla~unlar, Konya, <;:izgi Kitabevi.

Gokberk Macit, 1980, Felsefe Tarilti, Istanbul, Remzi Kitabevi.

216

Riis Ole, 2009, "Modern Toplumda Ara~tlrmalan Alaninda Son Geli~meler" <;:ev. thsan <;:apy1oglu, Din Sosyolojisi: Klasik ve <;:agda~ Yakla~unlar, Konya <;:izgi Kitabevi. -

Kurtkan Bilgiseven Amiran, 1985, Din Sosyolojisi, istanbul, Filiz Kitabevi.

Diyanet i~leri Ba~kanhgr, 2014, TiirI?ye'de Dini Hayat Ara~tlrmas1, Ankara.

Aydm Mustafa, 2014, Sistematik Din Sosyolojisi, Istanbul, Ac,:tlnnkitap.

Aydm Mustafa, 2011, Giincel Killti.irde Temel Kavramlar, Istanbul, Ac,:ilimkitap.

Mensching Gustave, 1994, Dini Sosyoloji, <;:ev. Mehmet Aydm, Konya, Tekin Kitabevi.

Ciiceloglu Dogan, 2014, Gerc,:ek Ozgiirliik, istanbul, Remzi Kitabevi.

izzetbegovic,: Aliya, 1992, Dogu ile Ban Arasmda islatD., c,:ev. Salih ~aban, istanbul, Nehir Yaymlarr.

Berger Peter L., 2009, "Din sosyolojisi Ozerine Dii~iinceler': <;:ev. thsan <;:apc,:1oglu, Din Sosyolojisi: Klasik ve <;:agda~ Yakla~unlar, Konya, yizgi Kitabevi.

Kehrer Gunter, 1992, Din Sosyolojisi, <;ev. Semahat Yiiksel, istanbul, Kubbealt1 Ne~riyat.

Weber Max, 1986, Sosyoloji Yaztlar1, Tiirkc,:esi Taha Parla, Hiirriyet Vakfi Yayrnlan.

i