Yılmaz Öztuna - Âlî Paşa.pdf

8/11/2019 Ylmaz ztuna - l Paa.pdf

1/148

KLTR VE TURZM BAKANLII YAYINLARI: 1002

ALI PAA

Ylmaz OZTUNA

TURK BYKLER DZS ; 1Q6


2/148


3/148

Kapak Dzeni: Saim ONAN

ISBN 975-17-0265-8

Kltr ve Turizm Bkanli, 1988

Onay : 19.8.1988 tarih ve 928-1-3879 say

Bask Sa y s : 8.000Klaslan Matbaaclk L td.ti., A NKA RA


4/148

NDEKLER

nsz.

I. Hayah....................................................................... 7

II . Devri..................................................................... 73

III. ahsiyeti................................................................ 101

IV. Kaynaklar........................................................... 141


5/148


6/148

ONSOZ

l Paa (1815-1871), btn Trk tarihinin yetitirdii en byk devlet adam ve diplomatlarndan biridir. Tanzimat dnemine yn veren l'nn (triomvira) ikinci ahsiyetidir. Tanzimat'n lideri Mustafa Reid Paa'dan sonra gelen devlet adam. nc kii ise Keeci-zde Fad Paa'dr. Bu deh sahibi adan, imparatorluk Trkiyesi'nde, XIX. asrn ortalarnda parlak bir dnem yaattlar. l ve Fuad Paalar, yaa akran ve ok yakn arkada olup artc denecek dere

cede mkemmel bir ahenk iinde altlar. Biri sadrzam olduu zaman, dieri hriciye'ye geti. Hriciye nazrl Tanzimat Trkiyesi'nde, sadret (babakanlk) makamndan sonra, Devlet hayat iin, ikinci nemli makamdr. Byk Reid Paa ise, l ve Fuad Paalar yetitirerek onlara iktidar veren kiidir.

Reid Paa, Kanun Sultan Sleyman'dan sonra gelen Trk devlet adamlar arasnda, en mkemmel ekip

oluturmasn bilmi, her sahada en yetenekli kiileri tehis ve temyiz ederek himaye etmi, yetitirmitir. Yetitirdiklerinin en by ise l Paadr.

l 'Paa 5 defa sadrzam (babakan) olarak bu makamda toplam 8 yl, 3 ay, 13 gn grev yapt. Hriciye nzrlna (d ileri bakanl) 8 defa geldi ve toplam 14 yl, 4 ay, 4 gn kald ki, bu mddet, nezretin kurulmasndan gnmze (1988) kadar gelen hriciye-d ileri nzr-bakanlarnn

grev sreleri iinde 1. gelmektedir.


7/148

nantltnyacak derecede mtevazi bir aileden gelen, bir kapcnn olu l Paa, daha bir ok yksek grevde bulundu.2 yl, 10 ay, 25 gn Londra bykelilii yapt ki, o dnemde bir ok bakanlktan nemli saylyordu. Britanya Cihan Devleti'nin, Victoria ngilteresi'nin taht ehrinde bykelilik...

25 yanda Londra sefiri ve hriciye mstear oldu. Trkiye tarihinin en gen ykselen devlet adamlar arasndadr. Mkemmel bir Franszca biliyordu. Hrikulde bir ileriyi gr kabiliyeti vard. Diplomatik ve politik gelimelerin nasl olacam daima evvelden ve ok defa baaryla hesaplyabiliyordu. stad Reid Paa'mn lmnden sonra, Avrupa'nn en byk diplomat olarak kabul edildi.

Baarlarn, alklanarak deil, byk d m an lk lar , kskanlklar, rekabetler, ihtiraslar, anlayszlklar iinde

gerekletirdi. Bilhassa Yeni Osmanllar denen siyas akmn lideri olan byk air Ziya Bey (Paa),A l Paa'ya kan kusturdu ve lmn abuklatrd. Ufak tefek, zayf, narin bnyeli, hassasiyetini otorite ve disiplin altnda saklyan l Paa elli alt buuk yanda ld. Bu kitabmzda, bu olaan d adamn hayat hikyesini okuyacaksnz.

Ylmaz ZTUNA

Ankara, 20 Mays 1988


8/148

HAYATI

I

stanbul'da 21 Yl

Mehmed Emin l Paa, 5 Mart 1815 gn stanbul'da dodu. Doduu ev. Mercan Aa Camii avlusuna bakyordu. Buras Beyazt semti ve stanbul niversitesi Merkez Bi- nas'nn dousunda sonradan Fuad Paa Caddesi denen caddeye alan Mercan'dadr. Babas Ali Rz Aadr ki olunun devletli zamanlarnda Ali Rz Efendi dendi. Kapal ar 'nn Bahekap denen kapsn sabahlar ap akamlar kilitlemeye memur kapc idi. Msr ars'nda da bir dkknck elde edip gndzleri attarhk yapyordu. l Paa gibi bir adamn annesinin ve dedesinin adn bilmiyoruz, bizim tarihimize mahsus garabetlerdendir. Babasnn aslen stanbul'lu mu olduu, bir yerden gelip mi yerletii hakknda bilgimiz de yoktur. l Paa'nm sonradan evresinde bulunan o kad ar yazar izer takmndan kimse. Paa ile konuup bunlar yazmay dnmemitir. Bildiimiz, Paa'mzn, stanbul'un tabir caizse en youn ekilde stanbul olduu bir semtte dom u olmasndan ibarettir.


9/148

Mahallesinin mektebini, yani ilkokulu bitirdi. Kur'n batan baa okudu (hatmetti). Evlerine yakm Beyezid Camii dersiamlarna devam ederek Arapa ve din ilimler renmeye gayret etti. Babas yoksuldu. 1825'e doru babasnn lm bulunmas muhtemeldir. Aile bsbtn yoksullua dt. ocuun yetenei, zeks ve terbiyesi o semtlerde younlukla bulunan byklerden birinin dikkatini ekti. Maalesef bu devlet adamnn kim olduunu da bilmiyoruz. ocuu sadret'in (babakanlk) dvn- hmyn kalemine kird (ktip yardmcs, stajyer ktip) olarak kaydettirmeyi baard (23.4.1830). l Paa, ki o srada ad Mehmed Emin'dir, tam 15 yanda idi. 4 yl ncc kinci Sultan Mah- mud, Vak'a-i Hayriyye denen radikal inklbn yapm, modern Trkiye'nin temellerini atm, yenierilik devri sona ermiti. Ama Bb- l denen Osmanl imparatorluk hkmetine memur yetimesinde -henz Bat usul okullar

almad iin- hl klasik, geleneksel usul geerli idi (bir lde imparatorluun sonuna kadar bu kap bsbstn ka- panmyarak geerliliini muhafaza etmitir): yi karakterli, yetenekli, delikanlla ayak basm, iyi okuyup yazabilen ocuklar, kendilerini Devlet adamlarndan tezkiye ve tavsiye edecek birini buldular m. Devlet dairelerinden birine stajyer ktip olarak giriyorlar, maa alamyorlard. Kadroya, maaa, kttb silkine (ktipler snfna) geebilmek,

gencin yeteneine gre idi. Derhal geen stn yetenekliler yannda, yllarda stajyerlikte srklenenler oktu. Ama dairenin yetimi memurlarnn, grevleri dnda. Devlet akna ve Allah rzs in bir vazifeleri de, ellerinden geldii kadar bu ocuklar yetitirmek, bilgileriii aktarmak, onlar himaye etmekti. Gencin ok iyi Trke renmesi, Farsa ye

8


10/148

Arapa'da ilerlemesi, resm kitabeti (yazmay) l


11/148

Viyana'da 15 Ay

l Efendi ve bir ka arkada, Terceme Odas'nda 12 ay mddetle Georges Sardou (Jorj Sardu)'dan Franszca rendi (Fransz Akademisi'nden nl- tiyatro yazar Victorien Sar- dou'nun (1831-1908) babasdr). Hocasnn rettiklerini, geceleri evinde sabaha kadar alyor, tekrarlyor, ezberliyor, pek az uyuyup erkenden Bb- l'deki grevine geliyordu. 2 Mart 1835'te Avusturya imparatoru Birinci Franz ld, olu Birinci Ferdinand tahta kt. Sultan Mahmud, yeni imparatoru tebrik iin ferk (korgeneral) Ahmed Fethi Paa'y Viyana'ya gnderdi. Paa, ikinci ktib olarak yanma 21 yandaki l Efendi'yi ald ve bu mnasebetle rtbesi rbia derecesine ykseltildi ki, nyzbaya eit sivil (mlk) rtbedir.

l Efendi, bir buuk yl Viyana eliliimizde grevli olarak kald. Avrupa'nn o devirde en byk politika ve kltr merkezlerinden birinde yaad. anslye (federal babakan) Prens Metternich'in ynettii, en byk devletlerden biri olan Avusturya imparatorluunun i ve d politikasnn iine girdi. Metternich, 1814ten beri politika sistemini btn Avrupa'ya, bir lde Osmanh Trkiyesi'ne kabl ettirmiti. Muhafazakr bir sistemdi bu. Devletler dengesiyle oynanmasna kar idi. Trk sefaret ktibi l Efendi, Prens Mettnernich'i, mparator Ferdinand', Habsburg hnednnm mensuplarn tand. Uyank zeksyle iyice tetkik etti. Bu lemin iine girmek, bu lemde tesirli olabilmek iin, 1940'lara kadar dnyann diplomasi dili olan Franszca'y ok iyi renmek gerektiini anlad. Geceleri sefaretimizin

10


12/148

bahesine kar, sabahlara kadar Franszca alrd. Aydnlatlm bir aacn altn semiti. Viyana'dan ayrld zaman, Franszca'y mkemmel ekilde renmi bulunuyordu. O zamanki yabanc dil renimi, bugnkinden titizdi. Belirli izgideki insanlardan o dilin edeb ivesinin talaffuzu istenir, aksi bir talaffuz alay ve kmseme konusu yaplabilirdi. Hele diplomatik kariyerde mkemmel Paris talaffuzu ve etrafh bir Franszca bilgisi art saylyordu.

Ahmed Feth Paanm Viyana bykelilii 2 yl, 3 ay, 1 gndr (18.6.1835-19.9.1837). Ancak l Efendi'yi ikinci ktip olarak 1836 temmuzunda beraberinde gtrd anlalyor, bu tarihte stanbul'dan tekrar Viyana'ya hareket etmiti. l Efcndi'nin Viyana'da 15 ay kadar kalm olmas gerekiyor. 7.8.1837'de Ahmet Feth Paa'ya mr (mareal) rtbesi verilerek merkezi zmir olan ve btn Ege blgesini iine alan Aydn vilyeti (genel) valiliine tayin edildii bildirildi. Ancak stanbul'a gelmeden Rusya'ya uryarak Rus ordusunun asker manevralarn grmesi emredildi. Feth Paa, l Efendi'yi yanma alarak Rusya imparatorluunun taht ehri olan Petersburg'a (bugnki Leningrad'a) gitti. Bu suretle Rusya imparatorluunun dou lkelerinden geerek Pe- tersburg'u. Sultan Mahmud'u lesiye kskanan, Trkiye'nin byk dman ar Birinci Nikolay' grd. Rus ordusunun manevralarn da dikkatle izledikten sonra, stanbul'da dnd.O devir iin ok nemli mahedelerde ve deerlendirmelerde bulunmutu. stelik o tarihte 36 yanda olan -ve 1840'da Sultan Mahmud'un kz ile evlenerek "Dmd olan- Ahmed Feth Paa'nn(2801-1858) yaknln kazanm oldu. Sonraki yllarda Paa, Tanzimat rejiminin kurucular arasnda yer alacakt r.

11


13/148

stanbula dnen l Efendi, 18.11.1837'de slise rtbesiyle (binbaya eit mlkiye rtbesi) Dvn- Hmyn tercemn oldu ki, sonraki dnemlerde bu greve en yksek rtbeli diplomatlann atand grlr. Az sonra rtbesi saniyeye ykseltildi ki, yarbaya eit sivil rtbedir. Dvn- Hmyn tercemn Esrr Efendi'nin lm zerine, dhiliye nzn kif Paa, henz 23 yan bitirmemi olan l Efen- diyi bu grev iin sadrzam Raf Paa'ya tavsiye etmi, hatt arz tezkiresinde l Efendi'nin "terbiyesi, Franszca gerek konumas, gerek tercmesi dzgn" olduunu yazmtr.

Londra'da 4 Yl

l Efendi'nin, hatt mparatorluk Trkiyesi'nin geleceini belirleyen ok nemli olay, gen diplomatn, Mustafa

Reid Paa'nn dikkatini ekmesidir. Bunun hangi tarihte olduunu maalesef kaynaklarmz belirtmiyorlar. Ancak Ter- ceme Odas'na girdii tarih olan 1833 temmuzunda Reid Paa ile tanm olacan kuvvetle tahmin ediyorum. Bu srada l Efendi 18,5 ve ondan 15 yl (14 yl, 11 ay, 23 gn) byk olan Reid Bey 33,5 yand a idi ve mcd-i Dvn- Hmyn yani hriciye nezreti mstear yardmcs, binaenaleyh l Efendi'nin miri idi. l Efendi'yi derhal tehis ve ye

teneini temyiz etmi olmahdr. Mustafa Reid Bey, 1834 hazirannda Paris elisi olarak stanbul'dan ayrlm, 18.6.1837'de kinci Mahmud tarafndan vezir payesiyle hriciye nzrhna getirilmiti. Drt ay sonra da l Efendi, Avrupa'dan stanbul'a dnd ve Reid Paa ile bakanlkta tekrar bulutu. Vezir (mareale eit en yksek mlkiye

12


14/148

rtbesi) gen bir hriciye nzn ve onun bakanlnda alan kk rtbeli, ok gen bir diplomat ... Mustafa Rcid Paa ile l Efendi'nin durumu bu idi. Ancak Rcid Paa, tpk efendisi Sultan Mahmud gibi, modern bir imparatorluu oluturacak yetenekte genler aryordu. O kadar gen bulmu, yetitirmi, vezirlie, sadrazamla kadar ykseltmitir. Fakat btn tarihilerin ittifakla syledikleri, yetitirdii genlerin en deerlisinin l Efendi olduudur.

Rcid Paa, Sultan Mahmud'un emri mucibince, hriciye nzn sfat ve grevini muhafaza etmek artyle, ilveten. Dnya politikasnn merkezi ve Osmanl Devletinin gclecei iin en nemli mzakere yeri olan Londra'ya bykeli oldu (7.8.1835). Mstear olarak l Efendi'yi alp Londra'ya gitti. 38,5 buuk yandaki nazr ve 23,5 yandaki bykelilik mstear ... Padiahtan sonra Trk d politikasnn en yetkili kiisi vc tam gvenine mazhar olmu gen l Efendi. Daha stanbul-Londra yolunda, Trk imparatorluunun btn hayat d meselelerini mzakere ettiler.

Keeci-zde Dr.Mehmed Fuad Efendi'nin (Paa) ise hriciye nzn Mustafa Reid Paa tarafndan Terceme Odas'na sokulmas 1.12.1837 tarihindedir. 13 gn nce l Efendi, Dvn- Hmyn terccmn olmutu. Daha nce tanmyorlarsa, gelecein ayrlmaz en yakn iki arkada, l Fuad Efendiler, ite bu gnlerde tanp arkada oldular. Fuad Efendi, l Efendi'den sadece 49 gn byktr..Reid Paa'nm Fuad Efendi'yi, l Efendi'den nce tanm bulunmas muhtemeldir. Zira Fuad Efendi, nl bir Osmanl aristokrasisine, Koeci-zdeler'e mensuptu vc son devrin en byk airi zzet Molla'nn olu idi. Reid Paa da aristokrat ta

13


15/148

bakadan vc enitesi eski sadrzamlardand. l Efendi'nin ise bu eit dayanaklar, destekleri yoktu. Dedesinin ad bilinmiyordu, babas kapc idi. Yoksul bir aileden geliyordu. Toplumun en mtevaz kesiminden gelen bir gen diplom at ve nl bir aristokrat ailenin ocuu dier bir gen diplomat, ite 1837 yhnn son gnlerinde, Trkiye iin ok verimli olacak ve lmlerine kadar devam edecek arkadalklarna ve ibirliine balyorlard. Reid Paa'nn en gvendii iki gen diplomat hline gelmeleri iin fazla zaman gemedi. Paalarnn himayesinde bulunduklarn bilmenin uuru iinde rahata alyorlard.

l Efendi 'n in , Reid Paa 'n n maiyyet inde bykelilik mstear olarak Londra'ya tayininden 10 ay, 25 gn sonra kinci Sultan Mahmud ld. Delikanl velahd Abdlmecd Efendi, "Sultan Abdlmecd" olarak hkanlk- halfelik tahtna oturdu. Hkmette de nemli bir operasyon vuku buldu. Raf Paann ikinci sadreti (babakanl) 6 yl, 4 ay, 12 gnden bu yana devam ediyordu ki Trkiye tarihinin 1730 il 1925 yllar arasnda 2 asr mddetle en uzun babakanldr. Raf Paa 59 yanda, kinci Mahmud'un has adam idi. kinci Mahmud'un son alt buuk yllk radikal reformlarn, efendisinin istediklerini harfi harfine uy- gulyarak yrrle koymutu. Yenilie kar deildi. Ancak Sultan Mahmud onun, yenilii kendisinden sonra devam ettirecek lider olmadn biliyordu. 1 temmuz 1839 gn len Sultan Mahmud'a gre yenileme hareketlerini, reform ve inklplarn devm ettirecek kii, 39 yandaki hriciye nzn Reid Paa idi. Bunu herkes biliyordu. Bata on alt buuk yanda tahta oturan. Sultan Mahmud'un byk olu Sultan Abdlmecid olmak zere herkes...


16/148

Ancak muhafazakr Trk devlet adamlar. Sultan Mahmud korkusuyla ses karamadklar inklplar tamamen kavram deillerdi. Bir ouna muhaliftiler. Raf Paa'y bu vezir ark adalar, pad iahn inklplarn kr krne uygulamakla, hkmetin hkm dar karsndaki yetkilerini kullanmamakla itham ediyor, beenmiyorlard. Nitekim padiahn ldnn ertesi gn, imdi sadece "Trbe" denen Caalolu'ndaki aut-kabre gmld gn, henz inaat bitmeyen trbeden klrken ve Sultan Abdlmecid daha uzaklamamken, padiah ocuk sayan en kdemli vezir, 80'lik adliye nzn Husrev Paa, tren niformasyla elinde sadret assn tayan Raf Paa'nn elindeki mhr-i hmynu ekip ald. Trkiye tarihinde baka bir emsali olmyan olaydr. Ertesi gn Sultan Abdlmccid, Husrev Paa'nn sadrzam olduunu iln etti. Raf Paa, "bavekil ve dhil iye nzn unvanyla sadrzam lk yaparken, Hu srev Paa'ya gene "sadrzam dendi. Btn nzrlar, vezirler, mirler, kazaskerler, Husrev Paa'nn tutumuna ses karmadlar. Sultan Mahmud'un radikal reformlarnn ortada olduu ortaya kmt. Londra' daki Reid Paa'nn ve delikanl hkan-halfenin tutumlar, reformlarn yrrlkte kalp kalmyacan tayin edecekti. Reid Paa ekinir, hayatndan korkar veya yan izerse, yahut gen padiah bu kdemsiz ve ok kskanlan veziri,

hriciye nzn Reid Paa'y kesin ekilde desteklemekte tereddt ederse, Osmanl imparatorluunun 1826 ncesi karanlk dneme dnmesi ve netice itibariyle dalmas iten bile deildi.

15


17/148

Rcid Paa, Londra'da, Sultan Mahmud'un lmn haber alr almaz, Al Efcndi'yi, maslaht-gzr brakp stanbula geldi ve derhal huzr- hmyn'a kt. Gen padiah etekliyerek Mat etti, taziyette bulundu ve babasnn vasiyetlerini bildirdi. Trkiye'nin, Trk'ln istikbalinin

tayin edilecei tarih anlardan biri idi. Sultan Abdlmecid, hrsl ihtiyar sadrzam Husrev Paa'dan ekinecck, onun tavsiye ettii gibi Reid Paa'nn kellesini kestirmese bile, teekkr edip konana m yollyacakt? Yoksa "babamn vasiyetlerini ben de biliyorum, tatbik edilecektir, ve tatbik edecck vezir de szsiniz, babamn vasiyeti bu yoldadr" m diyecekti? Rcid Paa, delikanlnn kararn bir dakika soukkanhhkla bekledi. Sultan Abdlmecid tebessm etti ve

tercihini ikinci k iin yapt. Trkiye'nin istikbali kurtarlm, temin edilmiti. Sultan Mahmud'un emrettii esaslar dahilinde bir Tanzimat ferman hazrlanmasn Sultan Abdlmecid, Rcid Paa'dan resmen istedi. l Efendi, Dvn-1 Hmyn terccmn sfatyla eski grevine dnd zaman artk herkes onun, hriciye nzn ve reform hareketinin lideri Reid Paa'nn en yakn, en gvendii adam olduunu renm iti. Binenaleyh yalnz Reid Paa'nn de il, l Efendi ve ondan sonra gelen Fuad Efendinin gen kelleleri de tehlike iindeydi. Ancak Sultan Abdlmecid, kendi mhrnn babasnn cenaze treninde gasbedilmesine belki tecrbesizliinden ses karmamt ama, szn geirmeye azimli idi. Reid Paa'nn kellesini vermiyecekti. Reid Paa'nn kellesi, std Pertev Paa'nn gen ve ok deerli kellesinin yanna

Tanzimat'n ln

16


18/148

gnderilemiyecekti. Ama Pad iah, babasnn otoritesini tamyordu. Babas, bir denge politikas takib etmiyecck de- rccede ahs otorite sahibiydi. Gen hkmdar, denge poUti- kasm takibe karar verdi. Reformlarn devletin hayat iin vaz geilmezliine ve babasnn politikasna candan inanyordu. Ama babasnn dehsna da, tecrbesine de, kltrne de, otoritesine de sahip bulunmadn, onun yolunu ivazsz tavizsiz takip ederse felkete unyabileceini kestirdi. Muhafazakr ve tutucularn lideri Husrev Paa'y iktidar makamnda brakt. Onlar devlet hizmetinden ekmek gibi bir niyeti bulunmadn gsterdi. Ancak Reid Paa'mn, Sultan Mahmudun reformlarn devam ettireceini, bu hususta taviz vermiyeceini de anlatm oldu.

Hriciye nzn Mustafa Reid Paa, Glhne parknda, Tanzmt fermnn, masum ve deerli kallei koltuunun altnda, cesur ve gr sesiyle okudu (3.11.1839). Sultan Abdlmecid'in tahta kndan 4 ay, 3 gn sonra... kinci Sultan Mahmud'un vasiyeti yerine geldi. Modern imparatorluun hukuk temelleri atld. 39 yandaki hriciye nzn Reid Paa, hkan fermann okurken, dinleyiciler arasnda, en yakn adamlar Al ve Fuad Efendiler de bulunuyordu.

Reid Paa'mn mstear (hriciye = d ileri mstear) Sdk Rif'at Paa, 1840 austosunda grevle Msr

eyaletine gitti. Reid Paa, l Efendi'yi hzla ykseltmek iin, biribiri ardndan rtbe vermiti. Mstear, Msr'da iken l Efendi, l snsi rtbesi verilerek (tmgenerale eit mlkiye rtbesi) mstear vekilliine ve hemen az sonra asaleten mstearla getirildi. 20 aralk 1841'de Londra bykelisi oldu. En nemli bykelilik, o dnemde Os- manl devletinin ngiltere ile mnasebetleri bakmndan

J 7


19/148

hriciye nazrlna ok yakn derecede ehemmiyetli bir makam saylyordu. 26 yand a bir hariciye mstear ve Londra bykelisi...

Dorusu l Efendi'nin ald sorumluluk bykt. kinci Londra ikameti, bykeli sfatyla 2 yl, 10 ay, 25 gn srecektir. ekb Efendi'nin (Paa) yerine Londra bykelisi olan l Efendi'nin yerine, sonradan sad rzam olan brahim Srim Paa ikinci defa getirilecektir (Srim Paa'nm ilk Londra bykelilii 1837-8, ekib Paa'nm ikinci bykelilii 1845-6). l Efendi, 1 yl, 10 ay nce bykelilik mstear olarak ayrld Londra'ya bu defa bykeli olarak dnyordu. Gidi ve dnlerde Paris'e uruyordu. Londra bykelilii 14 kasm 1844'e kadar devam etti. Londra'da Kralie Victoria'nn ilk yllar... Paris'te kral Louis- Philippe'in son yllar... Londra 'daki byke li ve elilerin en genci, 27 yan do ldurmam l Efendi idi. Kendisinden 4 ya gen olan Kralie Victoria'ya, yznde tek tebessm izgisi bulunmakszn, byk bir ciddiyetle, itimad-nmesini takdim etti.

mparatorluk KabinesindeTanzimat rejimi, Husrev Paa'nm hkm et bakanl

altnda yrtlemiyecei iin 8 haziran 1840'ta grevinden alnm, Raf Paa nc defa sadrzam olmu,4 aralk 1841'de zzet Mehmed Paa 9 ay iin ikinci defa sadrete getirilmi, 30 austos 1842'de Raf Paa, drdnc kere sadrzam yaplmt. Bu sadreti 28 eyll 1846'ya, Mustafa Reid Paa'nm ilk sadretine kadar 4 yl, 29 gn srecektir. Bu mddet iinde l Efendi, Londra'dan arlarak Meclis-i Vly- Ahkm- Adliyye yesi oldu. 1845 austosunda hriciye nzra ekp Efendi, grevle Lbnan sancana gi

18


20/148

dince, hriciye nazrlna l Efendi'nin veklet etmesini istedi. Otuz buuk yana gelen l Efendi, ilk defa olarak imparatorluk kabinesine ayak basm oldu. 28 ekim 1845te Mus- tafa Reid Paa, drdnc defa olarak bulunduu Paris byk- eliliinden, tekrar hriciye nzrlna tayin edildi. Reid Paa, Paris'ten stanbul'a gelinceye kadar bakanha l Efendi'nin veklet etmekte devam etmesi kararlatrld ve rtbesi l'ya ykseltildi (korgenerale eit mlkiye rtbesi). 16 aralk 1845'te ikinci defa hriciye mstear oldu ve bey- likilik grevi de ek olarak kendisine verildi.

28 eyll 1846'da Tanzimat'n lideri Mustafa Reid Paa , ilk hkmetini kurdu, ilk defa sadrzam oldu ve en yakn adam l Efendi'yi bl rtbesiyle (orgenerale eit mlkiye rtbesi) hriciye nzrlna, imparatorluun nem bakmndan sadretten sonraki ikinci grevine getirdi. Reid Paa 1839'dan beri, sadrzamlk grevini zerine almakszn, sadrzamlar zerinde bir nfuz elde ederek imparatorluun d politikasn yrtmt. imdi fiilen sadrzamd ki 1 yl, 7 ay srecektir. Sonra 3 ay, 13 gn iin Tanzimat diplomatlardan brahim Srim Paa sadrzam oldu (29.4.1848). Reid Paa'nm, 3 yl, 5 ay, 15 gn srecek 2. sadreti balad (12.8.184-8). Sonra Raf Paa'nm 1 ay, 9 gnden ibaret 5. ve sonuncu sadreti gerekleti (26.1.1852). Reid Paa, 5 ay, 1 gn iin 3. sadretine (5.3.1852-5.8.1852) balad. Bu suretle 1846'dan 1852'ye kadar uzanan bir Reid Paa'nm mutlak ikti' dar dnemi ald ki bu arada sadece 4 ay, 22 gnlk bir kesin- ti vardr. 1846-52 dneminde l ve Fuad Efendiler, Reid Paa'dan sonraki 2. ve 3. adamlar olarak, Osmanl imparatorluunu ynettiler ve byk Tanzimat reformlarndan bir ksmn yrrle koydular.

19


21/148

6 ocak 1848'de Sultan Abdlmecid, hriciye nzn l Efendi'ye vezir payesi verdi ki, mareale eit en yksek imparatorluk mlkiye rtbesidir. stisnalar dmda bu rtbe sa- kahna kr dmemi ve 40 yana gelmemi devlet adamlarna verilmemeye dikkat edilirdi. l Efendi ise 32 yan 10 ay, 2 gn gee, 33 yanda vezr oldu. l Paa diye anlmaya baland (vezir rtbesi tayanlara "paa" deniyordu). Sultan Abdlmecid'in, l Efendi'yi vezret rtbesine ykselttiini bildiren. Sadrzam Mustafa Reid Paa'ya hitaben yazlm hatt- hmyn'u aynen yledir;

"Benim vezr-i me'l-semrim! Cmlenin m'lmu olduu zere, umr- hriciyye nezreti, saltanat- seniyyemi- zin, meslih-i ehemme ve m'tensndan olarak, nezret-i mezkreye me'mr l Efendi, bidyet-i me'mriyyetinden beri, dorusu diryet-i ztiyye ve m'lmt- mktesebesi ktzsnca, umr- me'mresni gzel r'yet etmekde olmasyle, Efend-i mrneleyh, celb ile iktizs icr ve i'cb eden nian 't klnp, Bb- 'l'mize gnderilmidir. Rab- bimiz Ta'l ve Takaddes Hazretleri, cmlemizi, her hlde, tevfkaat ve teshlt- ilhiyyesine mazhar buyura, mn, bi-hrmeti Seyyidi'l-Mrseln, 29 M(uharrem) 1264".

29 nisan 1848de Reid Paa, 3 ay, 13 gn iin ilk sadretinden ayrlnca, l Paa da ayrld. Bu suretle l

Paa'nm 1 yl, 7 ay sren asaleten ilk hriciye nzrl sona erdi. 28 haziran 1848de Meclis-i Vly- Ahkm- Adliyye resi yani adliye nzn olarak Srim Paa kabinesine girdi ise de, bir buuk ay sonra Reid Paa, ikinci hkmetini kurdu ve l Paa'y, 2. defa hriciye nzrlna getirdi. 1850 martnda mtiyz nin ve 1852 austosunda, henz ihds

20


22/148

edilen Mccd ninmm 2. rtbesini ald. Encmen-i Dni (imparatorluk akademisi) alnca, ye seildi (18.7.1851).

Mlteciler Meselesil Paa'mn bu 2. hriciye nazrl, Reid Paa'nn 3

yl, 5 ay, 15 gn devam eden 2. sadreti boyunca devam ettii gibi, arada 39 gn sadrzam olan Raf Paa'nn 5. sadretinde

ve 5 ay, 1 gn devam eden Reid Paann 3. sadretinde, keza koltuunu muhfaza etti. Bu sretle 2. hriciye zrl 4 yl (3 yl, 11 ay, 25 gn) srd. 1848-52 arasdr ki, Avrupa'da 1848 ihtilli ve neticelerinin yaand, 1814'den beri iktidarn devam ettiren Avusturya anslyesi Prens Metter- nich'm, Avrupa 'ya hkmeden sistemi ile beraber d t , Avusturya imparatorunun da tahtn muhafaza edemiyerek18 yandaki Franz Joseph'in tahta kt, Avrupa'da dev

letler dengesinin deitii dnemdir. l Paa, Trk hriciye nzn olarak, Reid Paa'nn istikametinde, bu dnem Avrupa politikasna birinci derecede katld ve Avrupa'nn en byk diplomat ve devlet adamlarndan biri olarak tannd. Gene bu 1848-52 dnemi, Fuad Efendi'yi de ok byk bir diplomat olarak ortaya kard. l Paa'nn, Reid Paa'dan sonra ve Fuad Efendi'den evvel fiilen ve birinci derecede katld bu dnemde olanlarn ana izgileri yledir;

1848'de Fransa'dan balyan ihtill, ngiltere dnda btn Avrupa'ya yayld. Fransa'da mert krallk dt ve kinci Cumhuriyet iln edildi. htill, Trkiye'nin bir eyaleti olan Romanya'ya da srad. Keeci-zde Fuad Efendi, fevkalde komiser olarak Bkre'e gidip duruma hkim oldu. 1 mays 1849'da Baltaliman anlamasn imzalyan l Paa,

21


23/148

Romanya meselesini halletti. Ancak daha byk bir sava tehlikesi, Rusya ile sava tehdidi, Mltecler Meselesi'nden kt. Reid Paa, Rusya'ya eninde sonunda ders vermek, Rus- lar' bir izgide durdurmak kararnda idi. Trkiye'yi tehdid edemez hle getirmeliydi. Ama 1848'de Osmanl Devleti, byle bir savaa hazr deildi. Reid Paa, 4 yl iin sava nlemeye ve daha elverili bir ortam aramaya karar verdi. Bu mddet iinde yeni Trk ordusunu daha iyi ekilde dzenlemek gerekiyordu.

Avusturya ve Rusya imparatorluklarnda ihtill, Fransa, Almanya ve talya'dakilerin karakterinde deildi. Avusturya'da Macarlar ve Rusya'da Lehler, bu imparatorluklara kar, istiklllerini almak iin, mill bir maksatla ayaklandlar. Rusya, Polonya'dakini, on binlerce milliyetiyi doryarak bastrd. Rus klcndan kurtulabilenler, Macaristan'a geerek Macar mill ordusuna katldlar. Layo Kos- suth'un liderliinde Macaristan, Avusturya imparatorluundan ayrldn iln ve btn devletlere tebli etti. Avusturya ordusu, Macarlar'a yenildi. Bunun zerine Viyana, ar kinci Nikolay'dan asker yardm istedi.

Bu istee can atan ar, Polonya'y kana bulayan ve Trk savalarnda pien General Paskievi'i, 200.000 kiilik muazzam bir orduyla Macaristan'a soktu. 12 austos 1849'da, bir ka meydan muhrebesi kaybeden Macarlar'n nefesi kesildi. 1.120 Macar ve Leh milliyetisi, Avrupa'ca tannm devlet adamlar, generaller, san'atkrlar, Osmanl snrn geerek Bb- l'den siyas mltec hakk istediler. stanbul, mltecleri kabl etti. Rusya ve Avusturya, verdikleri notada, bu 1.120 kiinin siyas mltec olarak kabl edilmesinin.

22


24/148

kendi devletlerine kar Trkiye'nin "aka hasmne" bir tutum aldn gsterdiini, snanlarn alelade s ve kendi ordularna ve hkmdarlarna silh ekmi ihtillciler olduklarn, derhal Osmanl topraklarndan kartldklar takdirde, Bb- l ile Petersburg ve Viyana'nn mnasebetlerinin dzelebileceim bildirdiler.

l Paa, hazrlad cevb notalar Reid Paa'ya gsterip emirlerini aldktan sonra, 17 eyll ve 22 kasm (1849) notalarn Viyana ve Petersburg hkmetlerine yollyarak,

. taleplerini reddetti. Reid Paa, bu hengmede Bat'nn liberal devletlerini yanna alp Rusya'ya silh zoruyle byle bir ders verilip verilemiyeceini de dnd. Paa'ya gre ngiltere'nin byle bir savaa Trkiye'nin yannda katlmas yeterliydi ve Fransa da katlsa iyi olur, d politika bakmndan Rusya'ya kar balanrd. Ancak kinci Niko- lay, bu tehlikeyi nledi. Bat Avrupa, Macar ve Leh milliyeti lerine reva grlen muamele karsnda ayaa kalkmt. 17 eyll tarihli l Paa notas Londra basnnda yaynlad gn Londra'da halk, bir caddeden geen Trkiye bykelisinin arabasnn atlarn zd, arabay omuzlaryle ekerek Trk sefarethnesine kadar getirdi. Olay duyan ar,

Trkiye'den mltecleri geri istemekten vaz getiini bildirdi. Bu suretle sava nlendi. Fuad Efendi'nin Petersburg'da ar'la yapt nl babaa grene de sava ihtimalini kesin ekilde uzaklatrd.

23


25/148

Sadrzam Oluyor Byk Reid Paa, 3. sadretinde, Tophne mri ola

rak hkmette bulunan Dmd Ahmed Feth Paa ile geinemedi. Feth Paa da Tanzimat idi. Bat dillerini ve kltrn Reid Paadan bile iyi bilmekle nyordu. Merhum Sultan Mahmud'un damad ve Sultan Abdlmecid'in enitesi olmakla marurdu. Reid Paa'nn yeni rejimdeki mutlak liderliini ekemedi. Padiah, yeni bir hkmete ihtiya duydu. Reid Paa'y da, Fethi Paa'y da grevlerinden ald. Reid Paa'nn en yakn adam hriciye nzn l Paay sadrete getirdi. l Paa 37,5 yanda idi. Reid Paa'dan 15 ya genti. Kendisini yetitiren, kendisine o kadar gvenen ve en gen yata kendisini en yksek makamlara getirmekten ekinmeyen Byk Reid Paann zerine sadrzam olmak istemiyordu. Padiah, artk devaml Tanzimat vezirleri hkmetinin bana getiriyordu. Eski ekol vezirler kenarda kalmlard. l Paa, Viyana'da bir buuk yl kadar Dmd Fethi Paa'nn yannda ikinci ktiplik yapt iin, efendisi Reid Paa ile anlamazlnda, aka Feth Paa'nn karsnda yer alamamt. Padiahn srar zerine sadret makamn kabl etti. Sultan Abdlmecid'in hatt- hmynu yledir:

"Benim vezr-i mel-semrim l Paa! Sadret hizmetinde bulunan Red Paa ve Top-hne-i mire'miz mri Feth Paa'nn azlleri lzm gelmi olduundan, senin, mcerrebimiz olan hilye-i sdk-u istikamet, ve diryet- liykatin cihetiyle, veklet-i mutlakamz hizmeti uhdene... tevch olunmudur. cb- hlin icrasna mbderet eyliyesin, 20 evval 1268, Abdlmecd".

24


26/148

Sultan Abdlmecid'in sadreti teklifinde, yann henz 40'a gelmediini syleyip zr dilemesi zerine padiah: "inallah bu makamda sakal aartrsnz" diyerek zrn kbul etmemiti. Sultan Abdlmecid, l Paa'dan 8 ya genti. l Paa, Bb- irdeki geleneksel sadret treni biter bitmez, Reid Paann Baltahman'daki yalsna kotu. Merdivende kendini karlayan Reid Paa'ya, hzla yaklaarak, etekledi. Bir sadrzamn, kim olursa olsun, hangi grevde bulunmu olursa olsun. Hanedan dnda bir kiiyi, hatt yabanc hkmdarlar eteklemesi, Osmanl proto- kolnc^a\/kr ye grlmemi bir eydi. Reid Paa mahcb oldu, teekkr etti. l Paa, Tanzimat'n byk liderine ve btn Devlet'e, kendisini bu makama kadar getiren adamn kim olduunu unutmadm gstermiti.

l Paa'nn bu ilk sadreti 1 ay, 28 gnden ibaret kalmakla beraber, sonraki gelimeler bakmndan nemlidir. En yakn arkada Fuad Efendi ile, lmlerine kadar devam edecek ve hi bozulmyacak bir ibirliine giriti. Serasker Mtercim Rd Paa da l Paa'ya kapland. Bu grup, zamanla Reid Paa'dan ayrlmaya baladlar. Bu sralarda Fransada, kinci Cumhuriyet'in cumhur bakan, "prens bakan" denen Louis Napoleon Bonaparte, kendini "nc Napoleon" unvanyla Fransz imparatoru olarak kabl ettirmi ve ksa mrl kinci Cumhuriyet'i Fransa'da kinci mparatorluk dnemi takib etmiti. Fransa, ngiltere'den sonra Dnyanm 2. kudretli devleti idi. Onlar Rusya ve sonra Trkiye takib ediyor, sonra Avusturya geliyordu. Kt'a Avru- pas'nda Fransann okey'ini almadan hi bir devlet, radikal bir denge deiikliine gidemez hle geldiler. Gerekte parlak bir diplomat olmaktan fazla byk bir ekonomist olan ye

25


27/148

ni imparator, Fransa'y hzla byk bir sanayi devleti hline getirdi ve ekonomisini, bu arada ordu ve donanmasn ok gelitirdi. Fransz ordusu, Dnya'da kudret bakmndan 1. idi ve onu Rusya ve Trkiye ordular takib ediyordu.

Reid Paa ise, ngiltere'nin muvafakati alnmadan ve ngiltere'ye ramen bir d politika takib edilemiyecei, edilse bile Trkiye'nin menfaati bulunmyaca fikrinde idi. l Paa, Fransa'ya daha yaknlk gsterilerek Avrupa'da daha baarl bir diplomasi takip edilecei fikrinde direnince, iki paann d politikalar ayrld. Fuad Efendi, ngiltere ile Fransa'y ok dikkatli ekilde dengelemek gerektiine inanarak, iki paann arasnda muvazene salamaya balad. Osmanl d politikas, Rusya ile ibirlii yaplabileceine tam bir inanszlk iindeydi ve Balkan- lar'a sarkmak hevesindeki Avusturya'ya kar da ekingendi. Bu suretle 1852 ylnda Trk d politikasnda, bu yeni manzara hkim oldu. Tanzimat'n Byklerinin de diplom asi mesleinden geldikleri iin, Osmanl imparatorluunun btnlnn diplomasi ile muhafaza edebileceine, kudretli bir ordunun ancak caydrclk rol oynyacana inanyorlard. Bu ordu, ancak ok iyi diplomatik kombinezonlar hazrlandktan sonra savaa srlmeliydi. Bu Tanzimat d politikasnn gereki ve doru olduu, bugn anlalmtr. Esasen kinci Abdlhamid de sonradan ayn politikay> bu defa Almanya'y yanma alarak izledi.

Buna ramen Reid Paa gcendi. l ve Fad Paalar' en yksek makamlara getirmi, birini sa, dierini sol kolu telkki etmiti. Onlar en parlak diplomatlar olarak yetitirmi, en mkil diplomatik grevlerde baaryla kul

26


28/148

lanmt. Geri grnte gene birlikte hareket ettiler. Ancak 1852'den itibaren aralar almaya balad ve Reid Paa'nn 1858'de lmne kadar 5 yl srd.

l Paa bu 58 gnlk ilk sadretinde 1. rtbe Mecd nian ald (2.10.1852). Ertesi gn yerine Dmd Mehmed Ali Paa, sadrzam oldu. Padiahn l Paay gcendirmemek istedii anlalr. Mehmed Ali Paann sadreti 7 ay, 11 gn srd. l Paa'nn ilk sadretinde, Rusya an ile Fransz mparatoru, Kuds'teki Ortodoks ve Katolik papazlarm hizmetleri zerinde biribirleriyle rekabete baladlar. l Paa'nn Fransa tarafna eilip Rusya ile bozuacandan endie edildii iin sadreti sona erdi ve Padiahn kk enitesi olan Mehmed Ali Paa, iktidar makamna getirildi. nemli bir devlet adam deildi. 39 yanda idi. Denizcilikten gelmeydi. Mehmed Ali Paa'nn, Byk Tanzimatlar' stanbul'dan uzaklatrmak istedii grlmektedir. Mustafa Reid Paa'ya Edirne ve l Paa'ya Aydn (zmir) eyalet valiliklerini teklif etti. Reid Paa: "stanbul'dan karm ama, stanbul'un ii karr" eklinde tehdit tayan bir ifade kullanarak reddetti. l Paa, Devlet, hangi grevi verirse kabul edeceini bildirdi (17.1.1853). Sadrzam Mehmed Ali Paa, padiaha bu durumu u satrlarla bildirdi (13.1.1853 tarihli tezkire-i m'rza): "zmir vlsi Devletl Hall Kmil Paa Hazretleri'nin bir mddetden beri s-i idresi mtevter olup, sadr- sbk bbhetl Devletl l Paa Hazretleri'nin zmir valiliine tlib bulunduu (!) dahi rivyet olunmas (!) zerine, lede'l-istimzc (kendisine sorularak), kendisi, bendegn- veliyy'n-n'metden bulunduundan, her bir emr- fermn- hmynun infzma cn ve ba ile alacan beyn eylemi idne binen, zmir eylet inin.

27


29/148

marnileyhe tevcihi, ve marnileyh, manszb- sadreti hiz zt olduundan baka, zt pek b-vye ve teh-dest bu- lunmasyle, zmir vllii m'a olan elli bin kuru ma' verilmesi, Devletl Res Paa ve Utfetl Hriciyye Nzn Efendi hazart ile mnsib gibi tasavvur olundu ise de, ol bbda, her ne vech ile emr- fermn- Cenb- M lkne eref- snh buyururlar ise, muktezy- mnfi icr olunaca beynyle tezkire, 2 reblhr 1269".

Bu srctle Mehmed Ali Paa, dnyanm en byk diplomatlarndan birini, ayda 750 altn maala, btn Ege blgesini iine alan ok sekin bir eyalete tayin ediyor, stelik bu grevin l Paa tarafndan istendii yalann kaynbiraderi olan padiaha sylemek cr'etinde bulunuyordu. l Paa deil eyalet genel valilii, kaymakamlk yapmamt. Bu tayini duyan l Paa'nn, Mehmed Ali Paa'mn kcndisim katr yerine koyduunu, fakat gerekte Paann eek olduunu yaknlarna syledii bilinmektedir. Bu durum gerekte, henz Tanzimatlarla lmllarn iktidar mcadelesinin devamn gsteriyor.

l Paa, 28 haziran 1853'te zmirden alnd. Genel valilik grevi 5 ay, 12 gnden ibaret kald. nce Cezir-i Bahr-i Sefd (Akdeniz Adalar) eyaleti valiliine getirilmek istendi ise de 19 nisan 1854te merkezi Bursa olan

Hudvendigr eyaletine atand. Bu arada 9 ay, 21 gn akta kald anlalr. 29 eyll 1854te kabine yesi olairak Meclis-i l-i Tanzmt resi sfatyle stanbula geldi. Bursada grev mddeti 5 ay, 10 gndr. Bu arada Dmd Mehmed Ali Paann yerine Giritli Mustafa Nil Paa sadrzam ve Mustafa Reid Paa, Keeci-zde Fuad Efendinin yerine hriciye

28


30/148

nzn oldu (14.5.1853). Nil Paa'nm sadreti 29 mays 1854'c kadar 1 yl, 4 ay, 15 gn srecektir. Sultan Abdlmecid, muhafazakrlar iktidarda tutmakta devam ediyor, fakat hriciye'de Tanzimatlar' bulunduruyordu.

l Paa'nm bana getirildii Meclis-i l-i Tanzmt (Tanzimat Yksek Kurulu), reformlarn icras ve gzetimi ile

grevli en yksek hukuk makamd ve bakan, kabine yesi idi. l Paa'nm bakan olduu meclisin yeleri unlard: Eski serasker Mtercim Rd Paa (sonradan sadrzam oldu), eski Meclis-i Vl resi (adliye nzn) Rif'at Paa, eski Selanik eyalet valisi Hfz Paa, eski hriciye nzn Keeci- zde Fuad Efendi (Paa), ferk (korgeneral) Edhem Paa (sonradan sadrzam oldu), kazasker Rd Efendi. Bu grev 23 kasm 1854'c kadar 1 ay, 24 gn devam etti. Bu srada

sadrzam, Kbnsl Mehmed Paa idi. Onun sadreti 5 ay, 25 gn devam etti ve yerine 23 kasm 1854'te drdnc defa M ustafa Reid Paa sadrzam oldu. l Paa'y nc defa hriciye nazrlna getirdi. Reid Paa, l ve Fuad Paalar' ararak, kendilerine dargn olmadn bildirdi ve grev teklif etti. Paalar, Byk Reid Paa'nm elini ptler. Tekrar Bykler birlikte hareket etmeye baladlar. Zira Mehmed Ali ve Mustafa Nil Paalar gibi

Tanzimat olmyanlarn iktidarndaki tehlikeyi yaamlar, sonra sadrete Tanzimatn Bykleri dururken, re jimin ik in ci derecede devlet adam larndan saydklar Kbrsl Mehmed Paa sadrete getirilmiti . Sultan Abdlmecid'in denge politikas. Bykler'i uyarmt. Gerekten, artk yeni rejimin yklamaz ekilde kkletiine

29


31/148

gvenen hkan, yeni rejimden memnun olmyanlara da iktidar kapsmm ak bulunduunu gstermek istemiti.

Krm Harbi

Byk Reid Paa, Krm Savam byk dikkatle hazrlamt. Dmd Mehmed Ali Paa azledilip Nil Paa sadrzam olunca, savan kmak zere bulunduu bu gnlerde btn iktidar, hriciye nzn Reid Paa'nm eline gemiti. Zira byle bir bdirede Nil Paa, imparatorluu yrtecek adam deildi. Tanzimatlar'm bir ans da, muhaliflerinin, onlar derecesinde yeterli devlet adam karamamalandr. phesiz bu husus Sultan Mahmud'un ve Reid Paa'nm adam

yetitirmek politikalarnn gzel meyvesi idi. Binaenaleyh Nil Paanm sadreti, Reid Paa'nm vesyeti altnda geti. D siyasette Reid Paa, Nil Paa'nm fikrini bile sormuyordu. Bu sebeple bir kabine toplantsnda Sadrzam, Reid Paa'y azarlad. Reid Paa, kendisinden yaa byk olan sadrzama "sizin ilk defa bulunduunuz bu makama ben evvelce defa geldim" dedi. Muhafazakrlarla Tanzi- matlar'n mutlaka beraber almay renmeleri gerektii

fikrinde olan Sultan Abdlmecid, bu ekimeleri bilmezlikten

geldi.Reid Paa, ar'n gafletinden, Fransz mparatoru'nun

ihtirasndan, ngiltere'nin Rusya, Akdeniz'e iner mi korkusundan, dorusu dhce faydalanarak Krm Sava'n kartt. Vaktiyle Msr valisi Kavalah Mehmed Ali Paa, Ka- hire'deki Rusya bakonsolosuna: "Reid Paaya dikkat edi

30


32/148

niz, efendisi Sultan Mahmud'a ba kaldrdm iin bir zamanlar yedi Osmanl eyaletine hkmeden beni Msr eyaletine tkt. Sultan Mahmud'la o kadar uraan annz (Birinci Nikolay) da benim durumuna drecek" demi. Bakonsolos byle bir eye hi ihtimal vermiyerek glmt (Krm Sa- va'm kaybeden ar, ateli ar hasta iken kar iinde askerini teftie karak intihar edecek ve lecektir).

3 temmuz l_853'te Rusya, 35.000 asker ve 72 topla, Trk imparatorluunun bir eyaleti olan Romanya'ya girerek, fiilen sava balatt. Ama Bb- l, isteklerini yerine getirdii takdirde, Romanya'y boaltacam. Byk Devletler'e bildirdi. Reid Paa, 4 ekim'de Rusya'ya harb iln ettirerek cevap verdi. Serdr- Ekrem mr mer Paa, 133.000 askerle, Prens Gorakof'un 152.000 askerini, Tuna'y kuzeye doru geip Romanya'ya ayak basarak yendi (Oltenia meydan muharebesi 5.11.1853, atana meydan muharebesi 5.1.1854). ar, Prens'i azlederek Mareal Paskievi'i bakumandanla getirdi. Sonra konumuzun dnda olduu iin burada tafsilt gereksiz byk diplomatik kombinezonlarla Reid Paa, ngiltere, Fransa ve Sardunya'nn, Trkiye'nin mttefiki olarak Rusya'ya kar savaa girmesini salad.

Mttefikler'in -savaa adm verecek olan- Krm'a as

ker karmasndan (14.9.1854) 2 ay, 9 gn sonra, Reid Paa

sadrzam olup l Paa'y hriciye'ye getirdi. Bu hkmet, l Paa'nm 2. defa sadrzam olduu 2 mays 1855'e kadar 5 ay , 9 gn srd. 1855 maysnda Krm Sava, eitli cephelerde, btn iddetiyle devam ediyordu. Reid Paa, sadretinin sonlarna doru, hriciye nzn l Paa'y Vi-

31


33/148

yana'da toplanan Byk Devletler hriciye nazrlar konferansna murahhas tayin etti (18.3.1855). l Paa, 11 nisanda stanbul'dan ayrlarak Viyana'ya geldi. l Paa, Viyana'da iken, ikinci defa sadrzam olduunu ve stanbul'a dnnceye kadar vezirlerden efik Paa'nm sadret kaymakam (babakan vekili) tayin edildiini rendi. Reid Paa, Fransa ile ihtilfa dt ve savan btn iddetiyle devam ettii bir srada mttefik Fransa ile bozumak doru olmad iin istifa etmiti. Sultan Abdlmecid'in, Viyaia'daki l Paa'nm sadrete getirildiini bildiren efik Paa'ya hitben hatt- hmynu yledir:

"Vezr-i fetnet-semrim efik Paa! Bu kerre Red Paa'nm megl-i kesre cihetiyle istirhmna mebn (srmenaj'dan yaknarak istifasna dayanarak) sadretdcn infisli vuku' bulmu olmasyle, hizmet-i celle-i mezkre,

memriyyet-i mahssa ile Viyana canibinde bulunan

hriciyye nzn l Paa'ya tevch, ve Avrupa'ca olan meslihin ehemmiyyetine binen mrnileyh Red Paa dahi l Paa'nm yerine me'mr t'yn olunmu, ve mrnileyh.l Paa'nm vrduna kadar sadret kaaimma- kaaml dahi uhdene ihle olunarak, hriciyye nezretine, uhdesine rtbe-i vezret tevchi ve Meclis-i Tanzmt riyseti inzmm ile Fud Efendi, ve uhdenden mnhal olan mliyye nezretine kazlik uhdesine rtbe-i vezret tevch olunarak Tophne-i 'mire'miz nzn Muhtr Bey me'mr ve t'yn klnm olmakla, keyfiyyeti 'ln eyliyesin. Rabbimiz Ta'l ve T ak ad de s H azretleri, cmleyi tevfkaat- , ilhiyyesine mazhar buyura, mn, bi-hrmeti Seyyidi'l Mrseln, 16 'bn 1271, Abdlmecd".

32


34/148

Bu srada l Paa'nn, Viyana'dan, stanbul'daki Fuad Paa'ya yazd mahrem mektupta, "velnmetimiz dedii Reid Paa'dan ar ekilde ikyet ettii grlr. l Paa, stanbul'a gelinceye kadar 1 ay, 25 gn sadrete. efik Paa veklet ederek hkmet toplantlarna bakanlk yapt. l Paa 26 haziran 1855'te stanbul'a gelerek iktidar makamna geti. Bu vesileyle hkan-halfe'nin hatt- hmynu u ekildedir;

"Benim vezr-i me'l-semrim l Paa! Mukaddemce me'mriyyetin ln olunmu, ve kffe-i meslih-i Devlet-i 'Aliyye'mizin hsn-i tesviyyesi matlb ve mltezemimiz bulunmu olduundan, cmle ile bi'l-ittifk, icry- umr-i me'mrene sarf- ihtimm ve dikkat eyliyesin. Rabbimiz Ta'l ve Takaddes Hazretleri, tevfkaat- ilhiyyesine mazhar buyura, mn, bi-hrmeti Seyyidi'l-Mrseln, 10 evval 1271, Abdlmecd".

Islhat Ferman

Bu suretle l Paa'nn, 1 yl, 6 ay srecek ve 1 kasm

1856'da sona eroek 2. sadreti balad. Bu mddet iinde byk Krm Sava bitti. 1 ubat 1856 Viyana Protokol ile sulhun ana hatlar kabl edildi ve sava sona erdi. Sulh konferans, Paris'te toplanacak ve nc Napoleon, amcas Byk Napoleon'dan sonra, Avrupa'da siyas dengeyi tayin eden en nemli kuvvet olacakt.

33


35/148

Bu arada yaynlanan 1272 Islhat Hatt- Hmynu (18 ubat 1856), gerek l Paann biyografisi, gerek Osmanh devletinin i tarihi bakmndan, byk bir olaydr. Tanzimat Fermn'ndan 16 yl, 3 ay, 15 gn sonra yaynlanan Islht Fermn'nda Sultan Abdlmecid, sosyal bakmdan, Trkiye tarihinde bir izgiyi daha ayordu. Tanzimat hatt- hmynu nasl Byk Reid Pa'nn eseri ise, Islht hatt- hmynu da l Paa'nn eseridir. Ferman, hem Avrupa devletlerini ve kamu oyunu kazanmak, hem de Trk imparatorluunu d grn bakmndan olsun Avrupa devletlerinden farksz bir ekilde gstermek iin yaynland. ok nemli bir reform vesikas olduu phesizdir. Bununla beraber, bata Reid Paa olmak zere, bir ok kii tarafndan tenkid edildi. mparatorluun Hristiyan tebcasna nemli haklar getirdii halde, Mslmanlar derecesinde Hristiyanlar da baz hkmlerini beenmediler. Fermann balca hkmleri yledir:

Tanzimat Fermn yrrlkte olduu gibi, Ftihten bu yana padiahlarn Hristiyan tebeaya verdikleri imtiyazlar ve haklar yrrlkte idi ve kaldmimyordu. Ancak, devrin ihtiyalar, Hristiyan tebeanm statsnde baz konularda deiiklikleri gerektiriyordu. Mesel patriklerin ve daha aa payedeki Hristiyan rhnlerinin, cemaatleri mensuplarndan "idt" ve sair adlar altnda topladklar paralar, bundan byle yasaklanyordu. Rhnler, devlet grevlisi gibi maa alacaklard. Hristiyan cemaatler, eskiden olduu gibi, yeni bir kilise veya vakf yaptrmak veya geniletmek, yahut onarmak iin, Bb- l'nin yazl iznini almaya devam edeceklerdi. Onarma iin izin, basit bir formaliteden ibaretti. Hristiyanlar Mslmanlar'la ayn haklar tayacaklar

34


36/148

iin, onlar aalayc btn tabirler haraket ve su saylacakt (Mslman halk bu hkm "gvura gvur denmi- yccek" eklinde anlad). Hristiyan ve Yahudiler bundan byle, din Mslman okullar dnda btn laik Trk okullarna ba vurarak, durumlar yeterli olanlar, renci olarak kabl edileceklerdi. Gayri Mslim tebeadan Trke bilen ve durumu yeterli herkes, memur olmak zere Devlet'e bavurabilecek ve Devlet'in ihtiyac nisbetinde kabl edileceklerdi. Hristiyanlar, kendi dilleriyle renim yapacak her derecede okul aabilecekler, davalarn, eskiden olduu gibi, rhn reisleri vastasyla halledebilecekler, fakat gene eskiden olduu gibi ceza davalarna ancak Devlet'in hkimleri bakacakt, bu hususta bir yenilik getirilmiyordu. Bundan byle Hristiyanlar'dan "cizye" denen slm ba vergisi alnmyacakt. Bu vergi, erkek Gayri Mslim nfustan, askerlikten muafiyetleri karlnda alnagelmiti. Do- laysyle bundan byle Gayri Mslimler de, Mslmanlar'm stats ile mecbur askerlie tb idiler. Ancak isteyen, bedel vererek, askerlik yapmyacakt. Askerlik bedelini tayin etmek ve kabl edip etmemek, Devlet'in yasalar ile uygulanacakt. Vilyet (eylet), sanc ak (vilyet, il) meclislerinde Gayri M slimler, eskiden oldu u gibi rastgele de il, o vilyet, sancak ve kaz'daki nfus oranlarna gre ye olacaklard .

Fermann esaslar budur. imdi bu fermnn, 1856'dan imparatorluun sona erdii 1920 ylna kadar fiiliyatta nasl uygulandn belirtelim. Zira tarih vesikalar, bazan veya ok defa, tarih gerekleri ve fiil uygulama ile farkllk gsterirler, zt da olabilirler. 1856-1922 arasnda 66 yl yrrlkte kalan bu fermna gre Gayri Mslimler in

35


37/148

/lslmanlar'Ia her bakm dan hukuk eitlii iln ediliyordu, lununla beraber Mslman, bilhassa Devlet'in kurucusu ve salibi olduklar fikrinde bulunan Trk kitle, fikren kendilerinin lristiyanlar ve Msevlerle eitliini kabul edememitir.

Ancak bir fikir olarak kalan bu husus. Gayri Mslimler'in l aklanna zarar vermemitir. 1856'dan nce Gayri Vlslimlerin Devlet memuru olmalar det deildi. Tercmanlk ve hekimlik, mimarhk gibi bazan resm de olan meslekten grevliler, ok kk istisnalar olutuFuyorlard. 1856'dan sonra bu durumun temelinden deitiini kabl etmek gerekir. Tarih realite budur. mparatorluun son 66 ylnda bata Rum ve Ermcnler'den olmak zere. Gayri Mslimler'den bykeli, eyalet valisi, nezret mstear olanlar grlr ve daha alt kademe Devlet grevlileri pek oktur. Gayri Mslim bir ok kiiye en yksek mlkiye rtbesi olan vezr payesi verilmitir. Gayri M slim nazrlar bile grlm ve bu arada bir Rum'la bir Ermeni hriciye nzn bile olabilmilerdir. Buna karlk Gayri Mslimler'in asker okullara kabl edileceklerine dair olan Islht Ferman maddesi, imparatorluk yklncaya kadar, kt zeride kalmtr. Asker doktorlar dnda Hristiyan subay grlmemitir. lmiyye snfnn ise, din karakteri dolaysyle. Gayri Mslimler'e kapal kaldn sylemeye lzum yoktur. Buna karlk Devlet, Gayri Mslim grevlilerinden hangi derecede olursa olsun, tam bir Trke bilgisi istemi, baka bir dil kullanlmas hi bir zaman bahis konusu olmamtr. Resm Osmanlca'nn renilmesi, bugnk Trke'nin renilmesinden oz zor olduu iin, bu engel. Gayri Mslimler'in Devlet grevlisi olmak isteklerini geni lde engellemitir. Nihayet okuyucunun akhna yle bir soru gelebilir? Son 66 ylnda Trkiye, bu

36


38/148

Gayri Mslim devlet memurlarndan faydaland m? Daha ak soru ise udur: Bunlar, Trk imparatorluuna sadakatle hizmet edebildiler mi, hiynete saptlar m? Bu hususta tarihi, son 66 yln Gayri Mslim devlet memurlarnn, aynen Trkler gibi devletlerine hizmet ettiklerini belirtmeye mecburdur. Trk'ten fazla "Osmanh" olanlar hi de az deildi. hanet edenler oldu, fakat istisnadrlar. Saylar da, ihanet eden Mslman memurlardan fazla deildir. lk bakta bugnki okuyucuya garip gelecek bu baary Osmanh Devleti nasl elde etti? Karmak bir protokol ve eitim sayesinde elde etti. Tafsilt, konumuzun dndadr.

Paris Muledesi

Krm Sava'na son veren Paris'teki sulh konferans, 25

ubat 1856'da ald ve 30 martta anlama imza edihnceye kadar 1 ay, 4 gn srd. Konferansa yalnz Byk Devletler (Osm. Dvel-i Muazzama) yani -nem sralarna gre- ngiltere, Fransa, Rusya, Trkiye, Avusturya, Prusya ve Sardunya katldlar. Avusturya ile Prusya savaa girmemilerdi. Ancak Avrupa dengesi yeniden dzenlendii iin, bu iki byk devletin onaylarn almak art grld. talya'nn ekirdei olan Sardunya-Piemonte krall ise o tarihte daha byk

devlet saylmyordu, fakat savaa katld iin konferansa katld. Buna karlk byk devlet saylan spanya, konferansa davet edilmedi. Murahhaslar yleydi: ngiltere iin hriciye nzn Eari (Kont) of Clarendon ve Paris bykelisi Lord (Baron) Covvley, Fransa iin Byk Napoleon'un gayri meru olu olan hriciye nzn Kont VValevvski ve Viyana

37


39/148

bykelisi Baron de Bourqueney, Rusya iin ar'm yver-i harbi Orgeneral Kont Orlof ve ortaeli Baron von Brunnovv, Trkiye iin Sadrzam l Paa ve Byk Reid Paa'nn byk olu olan Paris bykelisi Mehmed Cemil Bey (sonradan Paa), Avusturya iin hriciye nzn Kont von Bu- ol-Schauenstein ve Paris elisi Baron von Hber, Prusya iin hriciye nzn Baron von Manteuffel ve Paris elisi Kont von Hatzfeldt-VVildcnburg-Schoensteih, Sardunya iin babakan ve maliye bakan Kont de Cavour ve Paris elisi Marki de Villamarina.

1815 Viyana, 1871 Versailles (Versay) ve 1878 Berlin anlamalar ile beraber, XIX. asr Avrupas'nm (ki Dnya'nn mutlak merkezi idi) siyas ehresini izen en nemli 4 anlamadan biri bulunan 1856 Paris Muhedesi'nin balca hkmleri unlardr:

Ruslar, 28 kasm 1855'te aldklar Kars' boaltp

Trkiye'ye, Mttefikler de Krm' boaltp Rusya'ya geri vereceklerdir. Trk imparatorluu topraklarnda bulunan Mttefik (ngiliz-Fransz-talyan) kuvvetleri, en ksa zamanda Trkiye'den ayrlacaklardr. Rusya, Gney Bcsarabya'y (Osm. Bucak), merkezi smil'le beraber, OsmanlI'nn Bodan (Moldavya) prensliine brakacak ve bu suretle Tuna deltasndan ekilecektir. Rusya, Osmanl imparatorluunun ayrlmaz paralar olan iki Romen prensliine (Osm. Mem- leketeyn, yani Eflak ve Bodan) hi bir eklide mdaha ede- miyecektir. Karadeniz, tamamen tarafsz hle getirilecektir. Karadeniz iki devlet, Trk ve Rus imparatorluklarnca paylald, baka hi bir devletin bu denizde sahili bulunmad iin, iki imparatorluk da bundan byle Karadeniz'de

38


40/148

ne sava gemisi bulunduracaklar, ne sava gemisi yapacaklar, asker tersanolorini alelade tersane hline getireceklerdir. Anlamanm en nemli maddesi de budur. Reid ve l Paalar'n Trkiye'ye kazandrdklar bir diplomatik zafer- dir.Zira Karadeniz'de donanma bulundurmak yasa Tijrkiyc iin zararsz ve faydal olduu halde, Rusya iin ykmdr. yle ki: Trkiye, Boazlar'da ve Marmara'da donanma bulunduraca iin, zaten Rus donanmasndan stn olan donanmasn icabnda bir ka saat iinde Karadeniz'e karacak durumdadr. Rusya'nn byle bir imkn yoktur ve Karadeniz donanmasn Baltk'a naklettii iin, bir daha Boazlar'dan geip dnmesi de asla bahis konusu olmadndan, anlama bozulsa bile, Karadeniz'de yllarca urap yeni bir donanma oluturm ak mecbriyetinde kalacaktr (nitekim yle oldu). Bu anlama yrrlkte kald mddete Rusya'nn Trkiye'yi denizden tehdidi nlenmi oldu. Trkiye'nin Rusya'y denizden tehdidi ise nlenmi olmuyordu. Nitekim bir mddet sonra Trk donanmas, Rusya'ya gerekten tehdid eder hle gelecektir.

Tuna nehri zerinde sahili bulunan 4 Devlet, yani Trkiye ve Avusturya imparatorluklar ile Bavyera ve Vrtenberg krallklan, ortaklaa bir komisyon oluturacak ve milletleraras Tuna su trafik rejimini yeni ve daha liberal esaslara balyacaklardr.

Paris Anlamas'nm bir dier ok nemli maddesi, Trk imparatorluunun mlk btnln, anlamaya imza koyan btn devletlerin mteselsil ekilde tekeffl etmeleridir. Buna gre OsmanlI, hatt istese bile, hi bir devlete toprak ter- kedemiyecekti.

39


41/148

Trkiye'nin hayli lehine olan Paris Anlamas ile daha geni haklar elde edilemedii iin Reid Paa, talebesi l Paa'y tenkid etti. imdi bu tenkidin deerlendirmesini yapalm:

Reid Paa, hriciye nzn idi ve bu sfatla konferansa katlp bildii gibi yrtmek istedi. l Paa, sadrzam sfatyle rza gsterdi. Ancak Fransz imparatoru nc

Napoleon, Reid Paa'ya di biliyordu. Bb- l'ye, Reid Paa'nn gnderilmesi hlinde mkil durumlar ortaya kabilecei bildirildi. Bunun zerine l Paa, bizzat Paris'e gitti.

nc Napoleon, Reid Paa'nn devaml ngiltere'yi kollad, Fransa'ya ehemmiyet vermedii fikrinde idi. stelik Krm Sava'na Reid Paa'nn ngiltere'yi angaje etmesi yznden girmiti. Savaa girmeyen bir Fransa'nn artk

Avrupa'da sz sahibi olamyaca tablosunu oluturan, mparator Napoleona gre, Reid Paa idi. Ve Fransa, savata, mttefikleri Trkiye ve ngiltere'den fazla insan ve mal kaybna uram, bir ey do elde edememiti. Napoleona gre btn parsay Osmanh toplyacakt. Reid Paa'nn zeksndan da rkldn buna eklemek gerekir.

Reid Paa, Bb- l srar edip Paris'e gitse idi, Fransa, mzakereleri Trkiye aleyhine yokua srebilirdi. Binaenaleyh l Paa'nn elde ettiklerinden fazlas elde edilemezdi. Fuad Paa gnderilse idi durum ayn idi. Baka bir Trk diplomat bamurahhas olsa. Bykler derecesinde Avrupa'da prestij sahibi bulunm adndan Trk menfaatlerini yeterli ekilde savunam azd.

Fransa'nn rezervi olmayp Reid Paa, Paris'e gitse ve

40


42/148

mparatorun kinine arpnasa idi, belki daha byk menfaatler elde edilebilirdi. Fakat yukarda akland zere, bu ihtimal gereklemedi. Reid Paa, l Paa'dan ok daha cr'ctkr bir diplomatt. Radikal projeler oluturur ve gerekletirirdi.Vaktiyle uzun yllar Paris'te bykelilik yapt iit Fransa'y iyi tanyordu. Konferansta ngiltereyi daha iyi yanna alabilecei de muhakkakt. Ancak Fransa, konferansa hkim oldu ve talya'y oluturmak zere bulunan Sardunya'nn deh sahibi bir diplomat olan babakan da, kendi d politikas icab, Fransa'nn azaa bakyordu. Bilindii gibi talyan birliini diplomatik yolla gerekletiren Kont Cavour olmakla beraber, asker bakmdan gerekletiren ancak nc Napoleon'dur. stelik ngiltere'nin, Fransa'nn ok zddna giderek Kara Avrupasnn mulk meselelerine dalmas ve Fransa ile bozumay gze almas beklenemezdi. Fransz ordusu o tarihte, btn Dnya'da 1. kara kuvveti saylyordu. Btn bu ihtimaller muvacehesinde Reid Paa'nm, talebesi l Paa'dan daha byk menfaatler elde edebilecei iddiasn, ihtiyatla deerlendirmek gerekiyor. Reid Paa, ok girift kombinezonlar yapar, be alt topu birden frlatp sonra teker teker yakalard. l Paa diplomasisi daha dz, fakat derindir. Reid Paa, Talleyrand ve Metternich'in gen ada idi. O diplomatik ekoln dahsi idi. l Paa'nm ise Avrupa diplomasisine ciddiyet ve mmkn olabildii nisbette drstlk getirdii biliniyor ve Avrupahlar'ca da kabl ediliyor.

2 ubat 1856'da stanbul'dan hareket eden, 25 ubatta konferansa giren, 30 martta imzalyan l Paa, stelik Viyana konferansndan saptanan esaslarla bagh idi. Reid Paa'nm ne dereceye kadar bu esaslar bozabilecei

41


43/148

phelidir. Ancak ngiltere'nin, Reid Paa'nn 1. Osmanl murahhas olmasn istediini biliyoruz. Reid Paa'nn Kuzey Kafkasya'nn Rusya'dan ayrlmasn ve zaman iinde Trkiyeye balanmasn tasarladm, bunu ngiltere'ye de kabl ettirdiini, Cevdet Paa yazmaktadr. l Paa ise bu konuya ehemmiyet vermemekle itham edilmitir. Zy Paa da l Paa'y itham etmekte ise de, tabiatiyle l Paa'nn en byk dmannn fikri, tarih gerei olarak kabl edilemez. Ancak Reid Paa'nn, l Paa'y Sultan Abdlmecid'e hem szl, hem yazl olarak ikyet ettiini ve Krm Sa- va'nn neticelerini yeterli derecede deerlendiremediini sylediini biliyoruz.

Reid Paa etkili oldu. Sadrzam l Paa 1 kasm 1856'da hriciye nzn olan arkada Fuad Paa ile beraber grvinden alnd. Byk Reid Paa, 7 ay, 7 gn iin sadrzam oldu. Sonra 2 ay, 17 gn iin Mustafa Nil Paa tekrar bu makama geldi. 22 ekim 1857de Reid Paa'nn 6. ve sonuncu sadrzaml balad, 7 ocak 1858'de (2 ay, 16 gn sonra) sadrazamlk grevinde iken, 58 yanda (57 yl, 9 ay, 26 gn) ld. l Paa'nn 3. sadreti balad. Bu suretle l Paa'nn2. ve 3. sadretleri arasnda 1 yl, 10 gn geti. Bu mddet iinde Reid Paa'nn 5., Nil Paa'nn 3., Reid Paa'nn 6. hkmetleri kuruldu.

l Paa, ikinci sadretinden azlinde, kabinesinde serasker olan Mtercim Rd Paa'nn, Reid Paa'nn iaret ettii gibi hareket ettiine inand. lmne kadar Rd Paa'y fazla tutmad. Sonradan Rd Paa, l Paa'nn bu tutumu karsnda kendisini himaye etmedii iin Sultan Abdlazz'e bile dman olacaktr.

42


44/148

Reid Paa, l Paa'nn zerine sadrzam olunca, rencisini 4. defa hriciye nazrlna getirdi. l Paa, istifa etti. Bu 5. Reid Paa kabinesinde l ve Fuad Paalar, sandalyasz devlet nzn olarak bulundular. Nil Paa kabinesinde l Paa, 5. defa hriciye nzn oldu. Reid

Paa'nn 6. kabinesinde ayn grevimuhafaza etti. Reid Paann lmnde 3. defa sadrzam oldu. Sultan Abdlmecid'in sadret hatt- hmynu yledir:

"Benim vezr-i me'l-semrin l Paa! Bu defa sadret hizmet-i cellesi, uhdc-i isthline ... ve umr- hriciyye nezreti dahi... Fud Paa'ya tevch ve ihale klnm olmala, kffe- meslih-i Devlet-i Aliyyemiz'in hsn-i r'yet ve idresi hussuna sarf- iktidr eyliyesin.

Rabbimiz Ta'l ve Takaddes Hazretleri, tevfkaat- ilhiyyesini mu'n buyura, mn, bi-hrmeti Seyyidil- mrseln, 25 cumdell 1274, Abdlmecd".

Romen Prenslikleri Birleiyorl Paa'nn 3. sadretinde en nemli mesele, Roman

ya'nn durumu oldu. 19 austos 1858'de Paris'te bir anlama imza edilerek, Osmanh imparatorluuna dahil iki Romen prenslii, Eflak ile Bodan (Osm. Memleketeyn) "Romanya" ad altnda ve tarihte ilk defa olarak birletirildi. Eflak'n merkezi Bkre, birleik prenslie merkez oldu. Romanya'nn snrlar, bugnkinden dard. Tuna deltas dahil Dobruca, dorudan Trk ynetiminde bir sancak (il) idi. Transilvanya, Bukovina ve Banat (Tamevar) ise Av usturyaya aitti. Ancak

nc D efa Sadrzam

43


45/148

bugnki Romanya'dan fazla olarak, Trkler'in "Bucak dedikleri Gney Bcsarabya'y iine alyordu. Romen prensliklerinin birletirilmesinde, Avrupa'da milliyetilik fikrinin ampiyonluunu yapan nc Napoleon, Bb- l'ye ve dier devletlere byk bask yapt. Bir Latin milleti olduklar iin Romenler'le bilhassa ilgileniyordu. Ayni ekilde dier bir Latin millet (stelik Katolik) olan talyan lar'm birlemesinde de birinci derecede rol oynamtr. Halbuki bu politika. Alman devletlerinin de birlemesine zemin hazrlad iin, sonunda Fransa'nn felketini hazrlad. Anlamay, hriciye nzn Fuad Paa imza etti. Yeni statye gre Romanya gene Trkiye'nin bir parasn tekil ediyor, ancak Bb- l, pren sliin i ilerine kar amyord u. D mnasebetlerinde prenslii Osmanl d ileri temsil ediyordu. Romanya'nn eli gndermek ve kabl etmek hakk olmuyordu. OsmanlI'nn imza koyduu btn muahedeler, imparatorluun bir paras olan Romanya iin de geerli idi. Romanya, her yl belirli vergisini stanbul'a diyerek, tbi olduunu belir tecek, vergisi Bb- l tarafndan arttnlamayacakt. Kk bir Romen mill ordusu kurulacak, mertiyet (tal demokrasi) rejimi kabl edilerek meclisler alacakt. Romanya prensliine bir mddet sonra Albay Cou- za (Osm. Ku za Bey) seildi. Bu zat Bodanl olduu iin Eflak'ta memnuniyetsizlik oldu ise de Bb- l 25 eyll 1859'da bu seimi tasdik etti ve Bb- l'nin tasdk olmakszn prens tahta geemiyecei iin, tahta oturabildi. Ancak Prens Couza, bir hanedana mensup deil, sradan bir yerli soylu idi.

l Paa'nn 3. sadreti 1 yl, 9 ay, 12 gn srd. 18 ekim , 1859'da Kbrsh Mehmed Paa 2. defa sadrzam oldu. 2 ay, 6

44


46/148

gnden fazla makannm n\uhafaza edemedi. 23 aralk 1859'da Meclis-i Tanz mt resi, askerlikten mlkiyeye geme Mtercim Rd Paa, sadrete getirildi. 5 ay, 5 gn sora ( 27.5.1860) Kbrsl Mehmed Paa'mnS. ve son sadreti balad. Bu suretle Kbrsl, Sultan Abdlmecid'in son ve Sultan Abdlazz'in ilk sadrzam oldu. Mtercim ve Kbrsl Paalar, Tanzimat'n ikinci derecede riclinden Reid Paa yetitirmeleri olup, kincisi deerli bir devlet adamdr.

Bu mddet iinde l Paa, 24 Aralk 1859'da Meclis-i Tanzmt resi (bir eit adalet bakan) olarak kabineye girdi. 28 mays 186'ta bu sfatla. Sadrzam Kbrsl Mehmed Paa'nn Rumeli'ni teftiinde sadret kaymakam (babakan vekili) tayin edilerek hkmete bakanlk etti. Fuad Paa, hriciye nzn idi. Onun 14 ekim 1860'ta Cebel Lbnan'a gitmesi zerine hriciyc nazrl vekletini de zerine ald. B u husustaki padiah fermn yledir:

"Benim vezr-i me'l-semrim (Kbrsl Mehmed Paa)! Umr- hriciyye nezretinin ehemmiyyeti ve l Paa'nn liykat-i msellemesi cihetiyle, nezret-i mezkre veklet i , Mecl is- i Tanzmt r iyset i 'ne i lveten, m rnileyh l Pa a'ya ihle olunm u olmakla, marnileyhin 'ln- me'mriyyetine ibtidr olunsun, 28 reblevvel 1277, Abdlmecd".

Sultn Aziz Tahtta

14 Temmuz 1861'de 6. defa hriciye nzn olduu zaman19 gn nce Sultan Abdlmecd lm, 7 ya gen kardei Sultan Abdlazz, hkan-halfe olmutu. l Paa'nn hriciyeye

45


47/148

gelmesine dair yeni hkan'm sadrazam Kbnsl Mehmed Paa'ya hitaben hatt- hmynu yledir.

"Benim vezr-i me'l-semrim! Der hatlm zda beyn olundu u vehile hriciyye nzn Fud Paa'nm meclis-i ahkm- adliyyemiz riyaseti me'mriyyeti cihetiyle hriciyye nezreti aldna ve nezret-i mezkre umr- Devlet- i Aliyye'mizin mhim ve m'ten

meslihinden olarak Dvel-i Fhime ile olan mnsebt-

dostncnin n-be-n te'yd ve tahkymi, nezdimizde matlb ve mltezem bulunduuna binen, ve Meclis-i Tanzmt resi olup nezret-i mezkre vekletinde bulunan Mehmed Emn l Paa'nm liykat ve ehliyyet-i mselleme, ve fetnet ve m'lmt- tmmesine ibtinen, nezret-i mezkre, asleten mrnileyhe tevch olunarak, Bb- 'l'mize gnderilmi olmakla, ln- keyfiyyete, ibtidr eyliyesin. Cenb- Hak, cmlemize tevfkaat ihsn buyura, mn, bi-hrmeti Seyyi- di'l-Mrseln, 6 muharrem 1278, 'Abd'l-'Azz".

Sultan Abdlaziz, l Paa'dan 15 ya genti. Tahta oturduu zaman 31,5 ve l Paa ise 46,5 yalarnda idiler. Yeni hkanin clsundan 1 ay, 11 gn sonra Kbnsl Mehmed Paa, 3. sadretinden alnd. l Paa, 4. defa sadrzam oldu. Ancak bu sadreti 3 ay, 17 gnden ibaret kald (6 austos - 22 kasm 1861). Yerine, en yakn arkada Keeci-zde Byk Dr.

Mehmed Fuad Paa'nm ilk sadreti balad. 4. sadretinin hatt- hmynu udur:"Vezr-i me'l-semrim l Paa! Mehmed Paa'nm bu

kerre bi'l-'cb sadretden infisli vuku' bularak, senin sadkat ve fetnet ve reviyyetin cihetiyle, hizmet-i celle-i mezkreyi hsn-i f edecein, nezdimizde meczm ol

46


48/148


49/148

Srbistan ve Karada'da, Rusya'nn kkrtmas ve Fransa'nn da Rusyay desteklemesi ile ayaklanmalar balad. Serdr- Ekrem mer Paa, 1862 austosunda Karada isyann bastrd. Belgrad kalesi kumandan ferik (korgeneral) -ir Paa ise, ayaklanan Srplar'a top atei at ve Belgrad ehri iine den glleler, bir ok asiyi ldrd. Rusya ve Fransa'nn basksyla Bb- l, 8 eyll 1862'de stanbul Protokol'n imzalad. Bu protokole gre Sristan prenslii iinde kalan Os- manl kaleleri dndaki Trk ahali, ya kalelere alnd veya prensliin snrlan dna karld. Belgrad'n d istihkmlar da Srplar'a brakld. ehirdeki Trk karakollar kaldrld. Prenslik snrlar iindeki iki kk Trk kalesi, prenslie brakld. Belgrad ve dier 3 nemli Srbistan kalesi, Osmanl'da kald. Bu 4 kalede Trk garnizonlar bulunuyor ve Srplar'n giri klar yasaklanyordu. Bu dzenleme, Srplar' da, Trkler'i de memnun etmedi. Rusya, l Paa tarafndan atlatldna kani oldu.

Romanya Meselesi

28 haziran 1864 stanbul Protokol ise, Osmanl imparatorluuna dahil Romanya prensliinin yeni statsn belirledi. Bb- l, Prens Couza'nn (Osm. Kuza Bey) haklarm arttrd. Kuza Bey, kraUa hevesleniyordu. Nitekim air Zy Bey (Paa) l Paa'yEtdi bir yzbay Memleketeyn -zre kral msraiyle ithm ediyordu. Ancak 6 yl aan bir prenslikten sonra Couza devrildi (22.2.1866). 19 nisanda (1866) Bkre'te Romanya meclisi. Alman prenslerinden Kari von

48


50/148

Hohenzollern-Sigmaringen'i Romanya prensi seti. Bu seim,metb devlet olan Osmanl'nm onay ahnmakszm yapldiin, Trkiye'nin haklarn ihll ediyordu. Sadrzam FuadPaa, Romanya'ya asker sevketmeye karar verdi. Ancak busralarda Girid'de isyan balad ve l Paa, arkadanasker gndermekten vaz geirdi.

Romanya meselesinin arkasnda mparator ncNapoleon vard. Romenler, en byk Hristiyan hnednolan Capet-Bourbon'lardan bir prensi hkmdarlar olaraksemek istiyorlard. Ancak bu seime l Paa da, Franszmparatoru da kar kt. Zira mparator'un mensb olduuBonaparte hnedn, drp yerine oturduu Bourbonhnednnn can dman idi. Romenler, Avrupa byk devletlerinde hkmrn olan hi bir hanedandan prensseemiyeceklerini, Bb- l'nin de bunu istemediini anladlar. Prens Kari zerinde ittifak edildi. Deerli ve gen birPrusya generali idi. Geri Prusya hnednnn bir yan kolunamensup yani Hohenzollern idi. Ancak bu dal, Hohenzol-lern'lerden asrlarca nce ayrlmt ve Berlin tahtnn vrisibulunmuyordu. Bununla beraber byle bir seim, gene de Romanya'da, o zamana kadar mevcut bulunmyan Alman vePrusya nfzunu yerletirecek mhiyette idi. Nitekim yleoldu. Tek kelime Romence bilmeyen, koyu bir Prusyal olanPrens, Bkre'te gelip tahta oturdu ve Fransa'ya yan bakmaya, sadece metbuu olan Bb- l ile iyi geinmeye dikkatetmeye balad. Bu sretle nc Napoleon, Romanya'dakkl olarak mevcut Fransz nfuzunu, devletinin gcn vemilliyetilik prensibini yanl kullanmas yznden silipsprm oldu.

49


51/148

"Birinci Karol" samyle Bkre'te tahta kan yeniprensi Bb- l 26 ekim 1866da onaylyarak, durum kesinleti. l Paa, Romanya prensliine, 30.000 askeri gememesismrlamasyle (sonradan 50.000'e karlacaktr) ordu kurmas iin izin verdi, donanmas ve sava gemisi olmyacakt.Bu imtiyazlar. Yeni Osmanllar'a mensup gazeteciler (ZyaBey, Nmk Keml Bey, Ali Suv Efendi) ve onlar himayeeden Mustafa Fzl Paa tarafndan iddetle tenkid edildi.Hedef, hriciye nzn l Paa idi. Devleti gerektehriciye nazrnn ynettii zann hkimdi. .Bu imtiyazlarakavumakla beraber Romanya Prenslii, Trk imparatorluunun bir paras olmakta devam ediyordu. D ilerindeOsmanh Devleti'nce temsil ediyor, eli gnderemiyor vekabl edemiyor, muahede yapamyor, Trkiyenin imza koyduu btn muhedeleri, kendisine danlmakszm kablediyor, Trkiye'ye yllk vergi dyor, nian ihds edemiyor,bastrd paralara Trk hkimiyetini gsterir ibrelerkoyuyordu. Romanya, tam istiklline kavutuu 12 ylmddetle (1878'e kadar) bu ekilde yaad. Burada lPaa'nm tutumu, nce gereki idi. Romanya'da hi bir Trkaznl yaamyordu (zira Trkler'in yaad Dobruca, Romanya'da deil, dorudan Osmanh ynetimindeydi). Romen-1er, en fazla Avrupa kltr alm Balkan kavmi idi. KaannSultan Sleyman devrinde bile i ynetimleri iin otonomi verilmi, buna dokunulmamt. Trkiye'nin sradan eyaletlerinden biri hline getirmek mmkn deildi. Romenler'in hu-sususiyeti Latin olmalar, daha ak syliyeyim, Slav olmamalar idi. Dier Balkan Slavlar gibi Rusya'yaabeyleri saymyorlar, Ruslar'dan nefret ediyorlard veTrkler'le bir meseleleri yoktu, Trklere kar senpatileri

50


52/148

bile vard, zira Osmanl himayesine muhta idiler. Osmanlhkimiyeti kalkar kalkmaz Rus hkimiyetinin geleceinitecrbe etmi, ac neticeler almlard.

Msr Meselesi

mparatorluun, bu defa Mslman, dier bir otonomeyaleti olan Msr'da problem vard. Burada da problem,lkenin daha ok otonomi istemesi idi ve bamszlk(istikll) istei bahis konusu deildi. Msr'n irs valisismail Paa, Sultan Abdlmecidin, dedesi Kavalah MehmedAli Paa'ya verdii 24 mays 1841 tarihli ferman ile bal idiki bu ferman gerekte Byk Reid Paa'nn eseri idi. Buferman ile Osmanl imparatorluunun protokolnde 1. eyaletsaylan Msr ve Msr'a bal Sudan iin Bb- l'nintand haklar geniletmek, haris ve ileri grten mahrumbir adam olan smali Paa iin, baca emel hline geldi. Enfazla, valilimi, kendisinden sonra, oluna ve onun nesline inhisar ettirmek, kardeini ve Kavalah ailesinin dier fertlerinibu haktan uzaklatrmak istiyordu. Bu uurda milyonlarcaaltn rvet datt. Sultan Abdlazz'in ve vezirleriningzne girebilmek iin her eyi gze ald. Sonunda SadrzamFuad ve hriciye nzn l Paalar, Devet'i yneten ikili(domvira), verset kaidesinin smail Paa'nn istediiekilde deitirilmesinde Trkiye'nin her hangi bir yksekmenfaatinin ihll edilmiyeceine karar verdiler.

28 mays 1868'de Sultan Azz, smail Paa'ya bir fermnyollyarak, bundan byle Msr valiliinin, valinin en byk

51


53/148

olundan en byk oluna geeceini bildirdi. Bu suretle smailPaa'nm byk olu Tevfik Paa, Msr eyaleti velahdi oldu.En yal Kavalal prens sfatyle velahd olan smailPaa'nm kardei ve stanbul'da Osmanl imparatorluununmaliye nzn olan Mustafa Fzl Paa, velahdlikten ddve Msr versetinde hakkn kaybetti. Tanzimat'n sekinTrk devlet adamlar arasnda saylyordu. Btn kinini,fermn hazrlyan l Paa'ya ve ikinci derecede, sadrzamolmakla beraber, arkadann yrngesinden kmayan FuadPaa'ya evirdi. Dnyann en zengin adamlarndan biri idi.Serveti sayesinde, Osmanl imparatorluunu yneten kili'yidreceini hesaplad. l Paa, ona da, aabeyi smailPaa'ya da ehemmiyet vermiyor ve Tanzimat devlet adam-larmm ekserisi gibi Kavalahlar' sevmiyordu. Bunun, Tanzimat'n gerek kurucusu Sultan Mahmud'a, vaktiyle MehmedAli Paa'nm isyan etmi olmasyle ilgisi vardr.

l Paa, smail Paa'nm kulana gidecek ekilde,hriciye nezreti makamnda yazhnesinin koltuunda otururken: "Onun (smail Paa'nm) gvendii Msr' elinden almak, benim iin iki saat mesai sarfetmeme baldr" eklindetchdid edici tarzda konutu. Msr valisi de, kardei de, pekok devlet adam da l Paa'nm otoritesinden yaka silkerhle gelmiti. Mustafa Fzl Paa, servetini dkp saarak,l-Fuad Paalar, bilhassa ilki aleyhine Avrupa'da kudretlibir yasa d muhalefet oluturdu. Avrupa'ya kaan Zy Bey(Paa) ve en yakn arkada Nmk Keml Bey ve Ali SuvEfendi gibi hrsl gazeteciler, Londra, Paris, Cenevre, Brkselgibi merkezlerde, kuvvet l i muhalefet mihraklar oluturdular. Yaynladklar gazeteler, kitaplar Trkiye'yesokmaya baladlar. Gerekte Zy Bey sadrzam ve Nmk

52


54/148

Keml hriciye nzn olup l-Fuad kilisine halef olmaytasarlyorlard.

28 mays fermn ile smail Paa, kendisinden sonraolunun ve onun neslinin Msr'da hkimiyetini elde etmeklekalmad. Hicz eyletine bal olup Kzldeniz'in Afrika tarafndaki kar sahilinde bulunan Sevkin (Sudan'da) ve Mu-savv (Eritre, Etyopya'da) ilelerinin ynetimini de Bb-

l, Msr valisine brakt (bir mddet sonra geri alacaktr).Bu suretle Msr valisi, Msr dnda Sudan, Uganda, Eritrezerinde ynetim hakkna sahib oluyordu. Buna karlkMsr'n stanbul'a her yl makt olarak gnderdii vergiyiBb- l 80.000 keseden ylda 150.000 keseye kard(bugnki satmalna deeri (1988) 360 milyar TL kadardr).Ayn fermana gre smail Paa, o zamana kadar 18.000 askerle snrlandrlm olan eyalet ordusunu, isterse 30.000'ekarabilecekti (Romanya eyaletine de ayn sayda asker bulundurmak hakk tannmt). Romanya, Srbistan ve Karada otonom prensliklerinin imtiyazlarnn arttrlmas, Avrupa. de vletle rinin bask lar neticesi oljnasna karlk,Msr'n imtiyazlarnn arttrlmas, bu suretle, Bb- l'ninz irdesiyle gerekleti.

5 gn sonra, 2 haziran 1866'da yaynlanan dier birhkan ferman ile Sultn Azz, smail Paa'ya "hdv" un

vann verdi. ngiltere'nin Hindistan genel valilerine verdii"vice-roy" unvnnn tam karldr. Sultn Azz bir desmail Paa'nn 16 yandaki byk kz Tevhde Hanm'laevlenmek istedi. Sadrzam Fuad Paa, padiah kaynpederiolacak bir smail Paa'y dizginliyemiyecei endiesiyle, buizdivaca izin vermesinin kesin ekilde Devlet-i Aliyye'nin

53


55/148

aleyhine olacan padiaha bildirdi. Sultn Azz, evlenmekten vaz gemekle beraber, evlenecei kza kadar karanFuad Paa'ya kzp azletti. Meclis-i Vl resi (adliyenzn) Mtcrcim Rd Paa'y, ikinci defa sadrete getirdiki l ve Fuad Paalar gibi padiahla kesin konumak bir yana, Sultn Azz'in yasaklamasn dinlemeyip huzurunda yerpen bir dalkavuktu. Ancak devlet tecrbesinden mahrumdeildi. l Paa hriciye'de kalyor ve padiah da bunagveniyordu. Devlet'in gerekte hriciye koltuundan lPaa tarafndan ynetildiini anlamt. smail Paa da bunun farknda idi ve hriciye nzn miri olmad hlde, Fuad Paa'dan lazla l Paa'y ykmak iin stanbul ve Avrupadaki Trk basnna paralar datyordu (o yllarda ayrcadhiliye nezreti olmad iin, btn eyalet valileri gibiMsr valisi de dorudan sadrzama bal idi ve ancak ondanemir alabiliyordu).

Girid Meselesi

Yunanistan, uzun zamandan beri Epir, Tesalya ve Giridgibi Osmanl eyaletlerine yaylmak politikasn (megaliidea) gdyordu. imdikinin te biri byklkte (51.371 km^)yoksul bir krallkt. 1864'te ngiltere, vaktiyle Osmanl

hkimiyetinde bulunan yonya Adalann (Yedi Ada; Korfuvs), Yunanistana brakt ve ertesi yl Bb- l bu durumuonaylad. ok sevinen Yunanllar, bir Osmanl eyaleti olanGirid'e gz diktiler. Girid'de nfusun yaklak % 55'i Rum, %45'i Mslman'd. 8.379 km^ olan adada 240.000 nfusyayordu.

54


56/148

Rusya, Girid'e silh yyor ve Yunanistan'kkrtyordu. Fransa, Rusya'y destekledi. 2 eyll 1866'daHac Mihal adl bir ekya, adada isyan balatt. Ancakisyan asl yneten, Atina'dan gnderilen Albay Koroneos idi."Enosis"{ - lhak) adl Yunan vapuru ve dierleri, Trk donanmasnn ablukasn aarak, aday silh deposu hline getirdiler. AvrupalIlar, dehetli bir propaganda yapyor, Avrupa'ya "barbar Trkler ' in Girid 'de Hrist iyanlar ' doradklarn" sylyorlard.

Bb- l, adaya 40.000 asker (1 kolordu) ymasnaramen, ete savan sndremedi. Skan eteciler,kylerine kayor, i ve gleriyle uraan masum vatandaklna brnyor, Trk askeri ekilir ekilmez gene dalarakyor, Mslman ky ve kasabalarn basyorlard. Bb-l, nce zor kullanmak istemedi. Ada Rumlar 'nyattrmak iin, 30 yl Girid valiliinde bulunan ve bu sebeple Girid'li olmamasna ramen "Girid'li" denen eskisadrzam Mustafa Nil Paa'y, 8 eyll 1866'da adaya yollad. Olaanst yetkilerle donatlan bu ihtiyar devlet adam, adada 6,5 ay kalmasna, iyi Rumca konumasna ramen,"Enosis=ilhak"tan baka hi bir zme yanamyan, ancakaka Yunanistan'a katlmak istediklerini de syliyemiyenGiridli Rumlar' yahtramad. Bunun zerinedir ki Serdr-Ekrem ihtiyar mr (mareal) mer Paa, adaya kt.Giridmeselesi alevlenince, zerine hi bir sorumluluk almak istemeyip sadece rutin ileri yrtmekte tecrbeli olmakla nlMtercim Rd Paa, hakana istifasn sundu. l Paa 5. defa sadrete getirildi.Kabinesine Fuad Paa'y hriciye nznve Mtercim Rd Paa'y serasker (savunma bakan) olarakald (11.2.1867). Bu husustaki hatt- hmyn u ekildedir:

55


57/148

"Vezr-i mel-semrim l Paa! Bu defa hizmet-imten-bah-y sadretin, senin mcerreb olan sadkat vefctnct ve rcviyyetin cihetiyle uhde-i liykatine, ve seraskerliin ehliyyet ve mlmt- kmilesine mebn MehmedRd Paa'ya, ve umr-i hriciyye nezretinin vukuuf vedirayetine binen Fud Paa'ya ve meclis-i ahkm- adliyyeriysetinin liykat ve kifyeti msellem olan Ysuf KmilPaa'ya ihale ve tevcihi ve res ve serasker-i sbk MehmedPaa ve Rz Paa'nm meclis-i liyyeye (devlet nzrlanolarak) me'mriyyeti, nezdimizde bi't-tensb, iktizlar icrolunmudur. Cmleniz bi'l-ittifk, meslih-i saltanat- se-niyyemizin bi-tevfkhi Ta'l hsn-i r'yet ve temiyyetinegayret ve dikkat eyliyesiniz. Hak Ta'l Hazretleri, cmleyimuvaffak buyara, mn, bi-hrmeti Seyyidi'I-Mrseln, 6evval 1283, Abd'l-'Azz".

10 nisan 1867de Bb- l ; Belgrad , Sem endire,Brdelen ve Fcthlislm kalelerini, bu kalelerin snnkilide bulunduu Osmanl'ya tb otonom Srbistan prensliinebrakt. Belgrad kalesini o tarihten 345 yl, 7 ay, 3 gn nce.Kanun Sultan Sleyman Han, 1. sefer-i hmynunda (1521)fethctmiti. Bu kalelerdeki hem Trk garnizonlan, hem Trkahali, prensliin snrlar dna ekildi. Ancak kalelerde

Trk bayra dalgalanmakta devam edecekti (1878'deSrbistan'n istiklline kadar devam etti). Belgrad kalesininson muhafz (kumandan), sonradan mr (mareal) olan vedeerli kitaplar yazan ferk (korgeneral) Ali Rz Paa'dr.Bu lutuf zerine Srbistan prensi Mihal Bey, stanbul'a geldi.Sultn Abdlazz'i etekliyerek teekkr etti. l Paa bu su

56


58/148

retle Yunanistanla ayn zamanda Srbistan'n da ayaklanarak, Trkiye'yi Rusya ile bir savaa mecbur etmelerininlemi oldu. Zy Paa iseZ a f er - n m e' s i n d e B el g r a d k a l ' a s n - ih sn- i l e Srb i s t an e-D ev le t i n k t id t am m iy ye t i n i s t i km l diyerek l Paa 'y hicvetti.

Sultn Abdlazz'in Osmanl tarihinde tek olmas

bakmndan ok nl Avrupa seyahati (21 haziran - 7 austos1867), l Paa'nm bu 5. sadrazamlna tesadf eder vestanbul'da saltanat naibi olarak bu 1 ay, 16 gn zarfnda lPaa kald. l ve Fuad Paalar'n ortak projesi olan veTrkiye iin byk prestij kazandran bu seyahat, baar ilebitti. Vaktiyle (nisan 1863) Msr eyaletinin teftiinde olduugibi, bu defa da hkana, hriciye nzn sfatyle Fuad Paaelik etti.

Sultn Abd lazz Paris'te, iken mp arator Napo-leon,diplomatik temlleri aarak, padiaha, Girid'in Yu-nan'a braklmasnn Osmanl pevleti iin faydalarn anlatmaya kalknca, Hkan, ban evirip duymazlktan geldi.mparator, kpkrmz kesilerek susmaya mecbur kald. Butatsz olayn dallanp budaklanacan hisseden tecrbelidiplomat l Paa, bizzat Girid'e gitmeye karar verdi. SultnAzz'in stanbul'a dnnden 26 gn sonra 2 ekim 1867'de ha

reket etti. 2 gn sonra, Girid'in merkezi olan Hanya limannakt. Mr mer Paa'nm adadaki asker harekt durdurulmutu. Zira Fransa, Rusya, Prusya ve talya, mterek notavererek, Bb- lnin asker kullanmaktan vaz gemesini istemiler, ngiltere ile Avusturya-Macaristan ise bu mterek notaya katlmay reddetmilerdi.

57


59/148

Girid'de 5 Ay

l Paa'ya Girid eyaletini teftite nfia nzn vezrKabl Paa, ferk (sonradan mr) Raf Paa, sonradanhriciye nzn olan Rum aslh Aleksandr Karatodori Efendi(Paa) ve dier devlet adamlar ile bir sr yabanc gazetecielik etti. l Paa, 4 ocak 1868'de adada genel af iln etti. 2

yl iin vergiden muaf tuttu. 15 ubatta Girid'in yeni statsnbildiren ferman bizzat okudu. Bundan byle Girid valisinin,biri Rum olmak zere, iki muvini olacak, adann 5 mutasarrf ve 19 kaymakamnn yars Mslman, yarsHristiyan devlet memurlarndan atanacakt. Her Hristiyanmutasarrf veya kaymakamn muvini Mslman, Mslmanmutasarrf ve kaymakamn muvini ise Hristiyan olacakt.Vilyet, sancak ve kazalarn, 3 Mslman, 3 Hristiyan yerlihalktan seilmi altar yeli birer meclisi olacakt. Resmmuamelelerde bundan baka Trkenin yannda Rumca dakullanlabilecekti. Osmanl Devleti'nin dorudan ynettiibir mlk niteye Trke dnda tand ilk ve son hak budur.l Paa, yeni staty uygulamaya mr Hseyin AvniPaa'y memur etti. Hem vali, hem de adadaki Trk kolordusunun kumandam olarak grev yapacakt. 4 ay, 29 gn sonral Paa, 29 ubat 1868de stanbula dnd. l Paa, Giriddeiken 5 ay m ddetle hriciye nzn" Fuad Paa, sadret kaymakam (babakan vekili) oldu. Paa, Girid'e gitmeden nce -Rusya ile harb kaca endesiyle- Avrupa borsalarmdadeer kaybeden Osmanl tahvilleri, Paa'nm dnnde eskideerine ykseldi. l Paa'nm Girid reformu, eitli ve zdekilde deerlendirildi. l Paa'nm en byk hasm olan

58


60/148

Zya cy (Paa), u kt'a ile Paa'y, Girid fatihi SadrzamKprl-zdc Fzl Ahmed Paa ile mukayese edip, lPaa'mn "kapc olu" olduunu sylemeyi de unutmad:

Sadr- l-i zamane ne yapard acabKprl-zde u hengmede sa-olsa idiKapc-zde ile fark budur Kprl'nnBiris alm-id deri verd Girid'i

Kprller'in neslinden olan devlet adamlarndan AffBey (Fuad Kprl'nn dedesidir) ise, l Paa'y savundu veGirid'i kurtardn syledi:

Ceddimin, eyledi srn b-avn-i HudSadr- l-himemin s'yi Aff tecddEser- himmet- ihlsn fikr-eyler-ikenDd trh- seza "Ftih-i sn-i Gird" (1284)

Reformlar

1 nisan 1868'de, Girid'den dnten 32 gn sonra, ry-Devlet ald. ry- Devlet, o zamanki durumu ile, lPaa'nn yapt en byk demokratik reformlardan biri,hatt birincisi olduu iin, bir ka sz sylemek gerekir.

59


61/148

1868 ylna doru gerek demokrasi, Byk Devlet-ler'den ancak ngiltere ve bir dereceye kadar talya'da kurulabilmiti. Fransa'da mparator, devleti fiilen ynetiyordu.Prusya, Avusturya-Macaristan, hele Rusya ile Ispanyada isedemokrasi ya hi yoktu veya tamamen ekl idi. Bu devletlerde iktidar, hkmdarda bulunuyordu. Belika, Hollanda,sve-Norve, Danimarka krallklar ile svire federasyonunda, Avrupa dnda da Birleik Amerika'da demokrasimevcuttu.

Trkiye'de 1826'da Vak'a-i Hayriyye ile balyan Sultan Mahm ud'un radikal ve Bat'ya dnk reformlar, 1839Tanzimat'n hazrlad. Bu reformlar yaplmam olsa idi,Tanzimat'n ilm, hi olmazsa uygulanmas, imknszd.Bylecc Trk imparatorluu daha liberal, daha ada birhle geldi, hukuk devleti olmaya ok yaklat, insan haklarnn bir ou gvenceye alnd. l Paa'nn 1856 IslhatFerman ile Fuad Paa'nn 7.11.1864'te yaynlad "Tekl-iVilyt" yasas, sonraki reformlarn en nemlileridir. Bunul Paa'nn ry- Devlet reformu tamamlad.

Fuad Paa, tabatiyle l Paa ile mutabk kalarak,Tekl-i Vilyt reformlarnda, Osmanl mlk ynetiminiyeniden, ok ada ekilde ve bir ok Avrupa lkesinde bulunmayan demokratik haklar getirerek idareyi yeniletiriyordu.nce Tuna vilyetinde (bugnki Bulgaristan) uygulanan bu reform, Midhat Paa gibi XIX. asrn en parlak eyaletyneticisinin de yetenei sayesinde, ok baarl netice verdi.Midhat Paa'y Avrupa, dnyann en iyi eyalet valilerindenbiri olarak iln etti. Midhat Paa'nn hretini oluturdu kibu hret sonradan Midhat Paa'nn da, imparatorluun da

60


62/148

bana ok bellar gctircccktir. Zira Midhat Paa, mlkynetimdeki baansm, imparatorluk ynetiminde degsterebilir sanld. Hatt bu zanna ok keskin grl olanl Paa da katld ve ilk ry- Devlet resi olarak Midhat Paa'y, ilk defa, imparatorluk bakanlar kuruluna ald.Ancak Midhat Paa'nn merkez ynetim ve d politikadayeterli bilgisi bulunmadm grd, yanl seim yaptnitiraf edip, Paa'y uzaklatrd.

1864 reformu "vilyet denen eyaletler, "sancak" denenvilyetler (iller) ve kaz denen ileler iin, seilmi meclisleroluturuyordu. Her kademeli meclisin yeleri, 2 yl iin,seimle ibana geliyordu. stelik halkn din ve mezhep durumuna gre nisbet dahilinde seiliyorlard. Geri bu meclislerin icra yetkisi yoktu. Seilmi belediyeler dnda icrayakarmyorlard. stir mahiyette idiler. Btn yetki kaymakam, mutasarrf (sancak^il valisi) ve "vl" denen eyaletgenel valisinde idi. Vl, eyaletinde dorudan padiah temsil ettii iin, sadrzama dorudan bal idi (dhiliyenezreti = i ileri bakanl bazan kurulup bazan ilga ediliyordu). Ayn ekilde muhtelit (karma) mahkemeler kuruldu.Mahkemede hkimler, kaz (yarg) evresinde nfus durumuna gre Mslman veya Hristiyanlar'dan seiliyordu. Otonom vilyet ve sancaklar dnda tek resm dil Trke idi veimparatorluun sonuna kadar byle kald (tek istisna 1867'deGirid'de Rumca'nn da kullanlabilecei hakknm verilmesidir). Hristiyan aznlklarn kiliselerine bah cemaat mekteplerinde kendi dilleri ile eitim yapmalar ise serbestti.

Ayn reforma gre, her vilyet merkezinde ylda birdefa, gene istir mahiyette (danma niteliinde) bir

61


63/148

umm" toplanyordu. Vilyeti oluturan btn kaz'larmtemsilcilerinin katld bu mecliste, vilyeti ilgilendirenbtn meseleler grlp neticeye balanyor, halkn istek vetemennileri deerlendiriliyordu. Bu suretle halkn seim,mec-lis, sz syleme, ynetime katlma gibi mefhumlarla ilgisisaland. Zira demokrasiye, bir gn iinde geilemez. Uzunalkanlklarn ve olumu geleneklerin sonucunda kendiliinden doar ve belirli esaslara baland takdirde uygulama ve msbet netice alma imkn olur.

l Paa, 1 nisan 1868'de, Meclis-i Vl'y, ry-Devlet ve Dvn- Ahkm- Adliyye adlaryle iki ayr meclis hline getirdi. lki dar, kincisi kaz ilere bakacakt.ry- Devlet, bugnn Dantay'ndan ibaret deildir, okdaha geni grev ve yetkilerle donatlm bir kurulutur. Os-

manl imparatorluunun bnyesine uygun bir yasama (ter)meclisi veya bunun tecrbesi, ilk adm mahiyetindedir. 5dire hlinde, yasa yapyor, bdce de bir yasa olduu iin,hkmetten gelen bdceyi dzenliyor, yksek idr ilerle veonlann denetlenmesiyle urayordu. Bir Tanzmt Diresi devard ki, karlan yasalarn, Tanzmt'a aykr olup olmadn kontrol ediyor, anayasa mahkemesi greviyapyordu. cabnda dvn- l grevi grp nzrlaryarglyordu. Vilyet meclisleri ile de irtibatl idi. Her ylbu meclislerden seilmi yeler stanbula gelip ry- Devlet yeleri ile birlikte toplanyor, meclislerinin kararlarnbildiriyorlard. Sultn Azz'in 10 mays 1868 ry- Devlet'iresmen a nutku l Paa tarafndan hazrlanrmtr. Hkanbu nutkunda "teklt- cedde (yeni dzenleme), kuvve-i

62


64/148

icriyyenin (yrtme kuvvetinin), kuvve-i adliyye, dniyyeve ter'iyyedcn tefriki (ayrlmas) essna msteniddir(dayanr)" diyor, yarg ve yasama ile din ilerinin birbirinden ayrldn kesin ekilde bildiriyordu.

l Paa, meden hukuk sahasn da laikletirmek istedi. svi re M ed en K an un u fazla Katolik,Pr usya M eden Ka n u n u ok otoriterdi. En liberalleriCode Napol eon diye nlFransa M eden K anu nu idi. Bunu Trk bnyesine gre tdl etmek istedi. Tanzimat marifinin (eitiminin) ve adliyesinin(adaletinin) kurucusu olan Cevdet Paa,Code N apol eon 'un bnyemize uydurulamyacam, yeni ve orijinal bir medenkanun hazrlamak gerektiini savundu. l ve Fuad Paalarkabl ettiler. Bu suretle, Osmanl hukukunun byk bidesiolan M ecel l e- i Ahk m- A dl i yy e dodu.

l Paa, Cevdet Paa'nn yardmyle Dvn- Ahkm-1

Adliyye denen meclisi de yeniden dzenledi. ry- Devletresi gibi bu dvnn bakan da kabine yesi idi ki az sonra"adliye nzn" adn almtr. Dvn, Temyz ve stnf dairelerine ayrlarak bugnk Yargtay da kuruldu. yeleri az-ledilemiyor, hayat boyu atanyordu. Ceza ve ticarete aitbtn davalar laik mahkemelerde grlyordu. Meden hukuka ait davalar ise er' mahkemelerde ve eyhulislm'n denetiminde kald, fakat yaynlananM ec el l e' n i n hkmlerinedayandrld. Hristiyanlar da zaten kendi aralarndakimeden davalar n , kendi k i l i se mahkemeler indegryorlard. slm'n zuhrundan beri Mslman devletlerdeHristiyanlar zten ayn durumda idiler.

Bu suretle Sadrzam l Paa ile ayrlmaz arkadaFuad Paa, demokraside 1868 izgisinde mmkn olan son

63


65/148

adm attlar. Ve baanyle, kkl messeselerle attlar.1868'de ve milliyetler mozaiki bir imparatorlukta daha fazlas mmkn deildi. Tehlikeli olur, imparatorluudatabilirdi. Zira Osmam'da anavatan-smrge ayrm ol-madm, Ankara eyaleti nasl ynetiliyorsa Yemen eyaletinin de ayn ekilde ynetildiini, bunun bugn Trklk'e zararverdiinin anlalm bulunduunu eklemek gerekir. phesizsonraki yllarda demokrasiyi 1868 izgisinden ok ihtiyatlekilde ileriye gtrmek gerekiyordu. Tanzimat ruhu ve esprisi bunu gerektiriyordu. Ancak bir ka yl sonra her iki paa daiktidardan ekildiler ve bu reform yanda kald. Hatt ehemmiyetli lde geriye gitti. Birok politik krizler oluturdu.

Yunan Meselesi

Girid reformuna ramen Yunanistan, adaya silhgndermeye devam etti. 2 aralk 1868'de Bb- l, Atina'daki orta elisini ard. Osmanl imparatorluundakiYunanistan tebeas herkesi snr d etti. Yunan krall ilesiyas mnasebetlerini kestikten baka, bugnkinin te birikadar olan kk kralln sahillerini ablukaya ald. BirTrk filosu. Pire aklarna demirliyerek, Atina yolunu kesti.11 aralkta Yunanistan, Trk ltimatomunu kabl etti. Bundanbyle Girid'e silh gndermiyecek ve Atina'da antitrkgsterilere izin verilmeyecekti. l Paa bir sava kartpYunanistan' siki kaytlar altna almak istiyordu. Ancak Yunanistan, Fransa ile Rusya gibi iki kudretli koruyucunun himayesinde idi. stelik bata ngiltere, dier byk devletler

64


66/148

de l Paa'nm niyetini tehis ettiler. Pariste bir konferanstoplayp sava nlediler. Konferansa byk devletler (Osm.dvel-i mu'azzama, Fr. Grandes Puissances) saylan ngiltere,Fransa, Rusya, Trkiye, Prusya, Avusturya-Macaristan vetalya katld. Yunanistan'a, byk devlet olmad iin oyhakk bulunmayan bir mhid (gzlemci) gndermesi, murahhas yolhyamyaca bildirildi. Halbuki karar, Yunanistan hakknda alnacakt. Mhid gndermeyi onuruna yediremedii iin karar gybmda alnd. 18 ubat 1869'da konferans dald. Yunanistan'n Trk ltimatomunun kararlarnauymas kabl edildi. Yunanistan, karar uygulad. ncNapoleon'un Prusya ile ba belya girmek zere idi, hayrnolduu Yunanllar' koruyamad. Grnte Bb- l nin dedii oldu. Ancak Trkiye'nin bir savala Yunanistan' ezmesine Avrupa'nn izin vermiyecei bir defa daha ortaya ktve bu hususta Bb- lnin eli kolu balanm oldu.

l ve Fuad Paalar, efendileri Sultan Mahmud veReid Paa gibi, Trkiye'ye Avrupa devletleri ile devamlantaj yapan Yunanistan'dan hi holanmazlard. lPaa'nm Paris'te bir Fransz yazarna yazdrp bastrd kitap, Yunan'lln mene'lerine kadar inmekte ve i yzn okanti-grek bir slb ile anlatmaktadr. O zaman bu kitabnl Paa'nm paras ile yaz drld bilinm iyordu. Birnshas husus ktphnemizde mevcuttur.

Fransa'da Nice (Nis) ehrinde dinlenirken 12 ubat1869'da Keeci-zde Fuad Paa'nm 54 yanda, fakat 70yanda bir adam grnmnde lmesi, l Paa'y ok sarst.Artk her hususta gvendii, eiti olan bir dostu yoktu. Sadeceemrinde bir sr vezr, mr, kazasker bulunan bir mir.

65


67/148

hakanca da mnakaasz kabl edildii gibi Tanzimat'n lideri ve yeni rejimin ba idi. yle ki, Fuad Paa'nm lm ileboalan hriciye nzrlm kimseye emniyet edemedi, kendizerine ald.

19 ka

Documents

Yılmaz Öztuna - Âlî Paşa.pdf