© 2012 Pearson Education, Inc.

XI MövzuXI Mövzu

DDünyanın istehlakıünyanın istehlakı

Hazırladı: Hazırladı:

dos. Elşən Bağırzadədos. Elşən Bağırzadə

UNEC Beynəlxalq iqtisadiyyat kafedrasıUNEC Beynəlxalq iqtisadiyyat kafedrası

2

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

2

MəqsədlərMəqsədlər

• İstehlak və istehlakçılığın inkişafına tarixi baxış keçirmək.

• İstehlaka sosyaloji,neoklassik və marksist yanaşmaları təqdim etmək.

• Çoxlu məkansal miqyaslarda istehlakın coğrafiyasını təhlil etmək.

• Kütləvi istehlakın ətraf mühitə təsirlərinə diqqəti çəkmək.

3

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

3

Moskva, Rusiyada mol.Mollar kapitalizm məhsullarının istehlak edildiyi mühüm yerlərdir.

4

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

4

GirişGiriş

• Təriflər:– Latınca: consumere istifadə etmək deməkdir.

– “Fərdi və kollektiv ehtiyacları və istəkləri təmin etmək məqsədilə əmtəə və xidmətlərin istifadə edilməsi.”

– İqtisadi baxımdan olduqca vacibdir.• Əksər ölkələrdə iqtisadi fəaliyyətlərin əsas hissəsini təşkil edir.

5

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

5

Şəkil 11.1 İstehsal və istehlak kapitalizmin iç-içə girmiş iki aspektidir. Tələb olmadan təklif olmaz. İstehsal və istehlak mürəkkəb coğrafiyalar tərəfindən formalaşdırılır, onların zaman və məkan üzərindən qarşılıqlı əlaqələri qarışıq, şərtə bağlı və daim dəyişəndir.

GirişGiriş ((davamıdavamı))

6

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

6

GirişGiriş ((davamıdavamı))

Şəkil 11.2 ABŞ iqtisadiyyatının yarıdan çoxu ev təsərrüfatları və fərdlərin istahlakından ibarətdir. Buna görə istehlak xərclərində kiçik dəyişikliklər bütövlükdə iqtisadiyyat üzərində böyük təsirlərə malik olur.Məhz bu səbəbdən istehlakçı etimad səviyyələri, ticarət davranışları, demoqrafiya, seçimlərdə dəyişiklik və yığıma görə xərcləmə meylləri sosial elm adamları və siyasət formalaşdırıcı rəsmilər tərəfindən daim nəzarətdə saxlanılır.

7

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

7

Şəkil 11.3 İstehlak xərcləmələrində dəyişmələr məhsulların xərcləri, demoqrafik trendlər, seçimlərdə dəyişikliklər kimi müxtəlif amillərdən irəli gəlir. ABŞ-da istehlakçılar ərzaq və geyimə nisbətən az, səhiyyəyə isə çox xərcləyir.

8

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

8

Tarixi kontekstdə istehlakTarixi kontekstdə istehlak

• Modern dövrlərə qədər, istehlak əsasən elit təbəqədə cəmlənmişdi, çünkü onlar ən böyük satınalma gücünə malik idi.

• Sosial kateqoriya kimi istehlak əsasən kapitalizmin ixtirasıdır.– Modern istehlak (istehlakçılıq) on səkkizinci əsrin sonunda

Sənaye İnqilabı ilə ortaya çıxmışdır.• Artan məhsuldarlıq və nisbətən ucuz qiymətlər məhsulları daha

çox əhali üçün əlçatan etmişdir.

9

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

9

Tarixi kontekstdə istehlakTarixi kontekstdə istehlak ((DavamıDavamı))

• İstehlak köhnə dini yolları təhdid edirdi– Qənaət idealları (“israfa yox, istəyə yox”)

– Maddi dünyanı dəyərsiz görmək, əzab-əziyyətin üstünlüyü

– Nəhayət yüksələn burjua sinifi zəfər qazandı

• Şüurun maddiləşməsi– Kapitalizimin böyüməsi

– Aydınlanma ideyaları

– Fərdiyyətçiliyin dominantlığı

10

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

10

Tarixi kontekstdə istehlakTarixi kontekstdə istehlak ((DavamıDavamı))

• İstehlakılıq bütün ticarət təcrübəsini əhatə etdi

• İstehlakçılıq Britaniya və ABŞ-da başladı– II Dünya müharibəsindən sonra dünyanın böyük

hissələrinə yayıldı

– Ən yavaş yayılma dini toplumlarda oldu

• II Dünya müharibəsindən sonra istehlakçılığın kreditlərin artması ilə əlaqədar genişlənməsi– Puritan iş etikasına əsaslanan ənənəvi baxış

• Qənaətçiliyin vurğulanması, təxirə salınmış tələbat və yığım

• Borcun günah hesab edilməsi

11

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

11

Tarixi kontekstdə istehlakTarixi kontekstdə istehlak ((DavamıDavamı))

• Kredit kartlarının tətbiqi istehlak imkanlarını sürətlə artırdı– Təxirə salınmış tələbat anlayışının zəifləməsi

– Azadlıq, yeniyetmələr üçün keçid ayini

– Ancaq müflisliyə gətirə bilir• “… ildə kollecə gedənlərdən daha çox əhali müflis olur.”

– ABŞ-da orta ev təsərrüfatı borc səviyyəsində partlayış olmuşdur• “Kredit kart milləti”

12

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

12

Şəkil 11.4 İstehlakçı kredit kartdan istifadə edir

13

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

13

Tarixi kontekstdə istehlakTarixi kontekstdə istehlak ((DavamıDavamı))

Şəkil 11. 5 Amerikan ev təsərrüfatları durğun gəlirlər, artan xərclər və şiddətli reklam ilə üzləşdikdə həyat standartlarını gücləndirmək üçün borclanmaya gedirlər.

14

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

14

Tarixi kontekstdə istehlakTarixi kontekstdə istehlak ((DavamıDavamı))

Şəkil 11.6 Beynəlxalq rəqabət, dəyişməyən sərəncamdakı gəlir və istehlak sevgisi ABŞ-da uzunmüddətli dövrdə yığım səviyyəsində azalma doğurmuşdur.

15

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

15

İstehlaka nəzəri baxışlar

• İstehlaka sosioloji baxışlar– Fərdi və ev təsərrüfatı həyat standartları arasında əlaqə,

sinif və status

– Nümayişkarcasına istehlak • Thorsten Veblen

• Başqalarına sosial bəyanetmə

• Kim olduğumuzun və nə demək istədiyimizin rəmzi

– İstehlak sinif və gəlir vasitəsilə təbəqələşdirilir.

– Reklam vacibdir

– “Affluenza” epidemiyası yaradıldı

16

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

16

İstehlaka nəzəri baxışlar (Davamı)

• İstehlaka sosioloji baxışlar (Davamı)

Şəkil 11.7 İstehlak həyat tsikli boyunca nisbətən sabit qaldığı halda, gəlir səviyyəsi nəzərəçarpacaq şəkildə dəyişir və yaşa görə müxtəlif yığım və ya xərcləmə modeli formalaşır.

17

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

17

İstehlaka nəzəri baxışlar (Davamı)

• Neoklassik iqtisadi baxışlar– 1870-ci illərdə siyasi iqtisadddan fərqli iqtisad ortaya çıxdı

– Jeremy Benthamın (1748–1832) utilitaryanizm (faydaçılıq) ideyalarına əsaslanırdı • İnsanlar mahiyyət etibarilə özlərini düşünürlər

• İnsanlar həzzləri ən yüksəyə, əzabı ən aza endirirlər

• XIX əsrdə neoklassik iqtisadçılar bu prosesi modelləşdirdilər

– Fərdi istehlakçılar əfsanəvi varlıq olan “homo economicus” kimi modelləşdirildilər

18

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

18

İstehlaka nəzəri baxışlar (Davamı)

• Neoklassik iqtisadi baxışlar (Davamı)

Şəkil 11.8 İstehlaka neoklassik iqtisadi baxış faydanın maksimumlaşdırılması ilə başlayır. Məhdud gəlirlə istehlakçı öz faydasını maksimumlaşdırmağa cəhd edəcək və fayda əyrisinin büdcə məhdudiyyəti əyrisinə toxunduğu nöqtədəki məhsul və ya xidmətlər kombinasiyasını seçəcəkdir.

19

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

19

İstehlaka nəzəri baxışlar (Davamı)

• Neoklassik iqtisadi baxışlar (Davamı)

– İstehlakçı tələbi iqtisadiyyatın hərəkətverici motoru rolunu oynayır.• İstehlakçı hakimiyyəti

– Xərcləmə səviyyələri əmək bazarının dinamikasını əks etdirir

– Neoklassik baxışa tənqidlər• Tarixi və ya sosial kontekstən məhrumluq• Ictimai siyasətlər şəbəkəsinin bir parçası olan fərdi seçimləri

nəzərə almaması• Fərdin seçimlərinin müstəqil olduğunu fərz etməsi• Qeyri-rasional seçimləri və ya bazar uğursuzluqlarını nəzərə

almaması

20

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

20

İstehlaka nəzəri baxışlar (Davamı)

• İstehlaka Marksisit baxışlar– Kapitalizmin ekspansiyası əmtəə münasibətlərinin daha

da genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsi üzərində qurulmuşdur• Yeni bazarların inkişafı və mal və xidmətlərin əmtəələrə

çevrilməsi

– Əmtəələr sadə şeylər deyil, sosial münasibətləri müəyyən edirlər • Mallar sadəcə rəfdəki və ya TV-də reklam olunan əşyalar deyil,

onlar əmək, torpaq və ideologiyanın mürəkkəb kombinasiyasıdır

• İzafi dəyərin işəgötürənlər tərəfindən mənimsənilməsi işçilərin yetərsiz istehlakını və potensial böhranları doğurur

• Kapitalizm daim ifrat istehsal problemi ilə üzləşir

21

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

21

İstehlakın coğrafiyası

• Üç başlıca fəlsəfə– Humanist coğrafiya

• İstehlak, vücud və fərdi təcrübə arasındakı əlaqələr

• Vücud ən səmimi coğrafiyadır

• Vücud yerlərin şəbəkəsindəki yer kimi sosial münasibətlər daxilində yerləşir

• Yemək vücudla ətraf mühit arasında ən səmimi münasibətdir

• Ərzaq istehlakı vücudların formalaşmasına başlıca rol oynayır

22

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

22

Şəkil 11.9 Fəst fud hazırlama istehlakın standartlaşmasına gətirib çıxaran istehsal standarlaşdırmasına nümunədir. Bir çox sosial fəaliyyət formalarının “McDonaldlaşması” geniş yayılmışdır.

23

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

23

Şəkil 11.10 Kanadadakı Qərbi Edmunton alışveriş mərkəzi istehlak sahələrinin reallıq və fantaziya sərhəddində dayandığına, istehlakçıları status və xöşbəxtliyin mal satın alaraq təmin edildiyi dünyaya doğru çəkdiyinə nümunədir.

24

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

24

İstehlakın coğrafiyası (davam)

• Üç başlıca fəlsəfə (davamı)

– Mol mənadolu mədəni bir məkan kimi• Alış-verişə vaxt ayırmaq əhəmiyyətinə görə üçüncüdür

• Millətin ictimai həyatının dominant forması

• Yalnız piyada boşluğuna malik alış-veriş molu

• İctimai həyatın metaforu

• Fantaziya, əyləncə və əmtəələrin bir yerə gətirilməsi qüsursuz bir tamlıqla birləşdirilir– Malların istehsalı, daşınması və depolanması ilə bağlı hər şey diqqətlə

gizlədilir

25

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

25

İstehlakın coğrafiyası (davam)

• Üç başlıca fəlsəfə (davamı)

– İstehlak qlobal iqtisadiyyat kontekstində• Əmtəə zəncirlərindən istifadə yolu ilə əmtəə necə istehsal

edilir, bölüşdürülür və istehlak edilir– Əmək və istehsal prosesləri şəbəkəsi

– Xammaldan emal, çatdırılma və istehlakda müxtəlif mərhələlərə

• İqtisadi fəaliyyəti əks etdirən yollar aşağıdakılarla dərk edilir:– İstehsal prosesi

– Müxtəlif iqtisadi sektorlar arasında əlaqələr

– Zaman və məkan üzərindəki dəyər axınları– İstehlak və istehsal arasında süni ayrılma körpüsü

26

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

26

İstehlakın coğrafiyası (davam)

• Üç başlıca fəlsəfə (davamı)

– İstehlak qlobal iqtisadiyyat kontekstində (davamı)

• Kapitalizmin qlobal ekspansiyası– Zəncirlər daha da uzanır– Ucuz idxal, yüksək istehlak xərcləmələri– Aşağı gəlirli işçilər tərəfindən edilən fədakarlıqlar

– İstehlak eyni zamanda iqtisadi, mədəni, psixoloji və ekoloji fəaliyyətdir

27

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

27

İstehlakın coğrafiyası (davam)

• Üç başlıca fəlsəfə (davamı)

– İstehlak qlobal iqtisadiyyat kontekstində (davamı)

Şəkil 11.11 Kofe əmtəə zənciri lobya yetişdirmə, yığma və qızartma da daxil olmaqla istehsalçı və istehlakçı arasında çoxlu sayda mərhələni əhatə edir: daşıma, bölüşdürmə və marketinq vasitəçiləri və nəhayət istehlak. Müxtəlif malların zaman və məkan üzərində qeyri-bərabər formada yayılan müxtəlif əmtəə zəncirləri mövcuddur.

28

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

28

İstehlakın ətraf mühit aspektləri

• İstehlak vacib ətraf mühit fenomeni

• Ənənəvi olaraq ətraf mühit problemlərindən yoxsullar günahkar tutulurdu– Maltusçuluqdan çıxış edərək

• Yüksək doğum səviyyələri,

• Əkin sahələri üçün meşələrin qırılması

• Torpaq eroziyası

• Digər problemlər

29

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

29

İstehlakın ətraf mühit aspektləri (davamı)

• İqtisadi baxımdan inkişaf etmiş dünyadakı hədsiz istehlak daha dağıdıcıdır– Həyat standartlarının yüksəlməsi, istehlakın artması, daha

çox resurs istifadəsi, daha çox tullantı yaradılması• Tropik ərzilərdə meşəsizləşmə

• Minerallar, su və enerji üçün məhv edilən mənzərələr

• Ən çirkləndirici olan xüsusi nəqliyyat – Şəhərlərin yayılması resursları tükəndirir

• Bugün dünyanın təxminən 20 %-i dünyanın həyat üçün önəmli olan materiallarının təxminən 80%-i istehlak edir və hədsiz miqdarda təhlükəli tullantı yaradır.

30

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

30

İstehlakın ətraf mühit aspektləri (davamı)

• Bir ABŞ vətəndaşının ekoloji ayaq izi Mozambikdəki bir uşağınkından 200 dəfə çoxdur.

• İqtisadi baxımdan inkişaf etmiş dünyada ayaq izləri Asiya, Afrika və ya Latın Amerikadakı cəmiyyətlərinkindən daha çoxdur.

31

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

31

Şəkil 11.15 Freş Kills zibilliyi, Staten Adası. İstehlakın digər üzü tullantı istehsalıdır. Qərb cəmiyyətlərində yüksək miqdarda paketləmə və yüksək istehlak səviyyələri diqqətə alındıqda, ciddi ekoloji nəticələri olan böyük miqdarlarda zibilin yaranması qaçılmazdır.

32

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

32

İstehlakın ətraf mühit aspektləri (davamı)

Şəkil 11.12 Planet əhalisinin yalnız beşdə birini təşkil edən iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş dünya yüksək gəlir və beynəlxalq aləmdə imtiyazlı statusu səbəbindən dünya nın resurslarının əksər hissəsini istehlak edir. İstehlak səviyyələrindəki bu bərabərsizlik paralel olaraq dünyada zəngin və yoxsul cəmiyyət yaradan kapitalizmin tarixi dinamikalarını əks etdirir.

33

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

33

İstehlakın ətraf mühit aspektləri (davamı)

Şəkil 11.13 Kütləvi istehlakın nəticəsi kütləvi çirklənmədir, bir çox ölkə ekosistemlər, su təminatı, hava keyfiyyəti və həyat standartları üzərində çox böyük təsirləri olan böyük miqdarda bioloji baxımdan parçalanmayan zibil yaradırlar.

34

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

34

İstehlakın ətraf mühit aspektləri (davamı)

Şəkil 11.14 Ekoloji ayaq izləri istifadə edilən dünya resurslarının miqdarını və planetdəki biofiziki təsirləri ölçür. Onların miqdarı hər cəmiyyətin gəlir və istehlak səviyyələri ilə düz mütənasibdir.

35

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

35

İstehlakın ətraf mühit aspektləri (davamı)

Şəkil 11.16 İnkişaf etmiş ölkələr daha çox istehlak etdikləri üçün inkişaf etmədkə olan ölkələrdən daha böyük ayaq izlərinə malikdirlər.

36

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

36

Əsas anlayışlar• Affluenza (affluenza) s.303• Əmtəələşmə (commodification) s.300

• Əmtəə zəncirləri (commodity chains) s.306

• Nümayişkarcasına istehlak (conspicuous consumption) s.302

• İstehlakçılıq (consumerism) s.300

• İstehlak (consumption) s.299

• Təxirə salınmış tələbat (delayed gratification) s.301

• Ekoloji ayaq izi (ecological footprint) s.309

• Mübadilə dəyəri (exchange value) s.305

• İqtisadi insan (Homo economicus) s.304

• İstehlak yetərsizliyi (underconsumption) s.305

• İstehlak dəyəri (use value) s.305

• Faydanın maksimumlaşdırılması (utility maximization) s.304

37

Stutz & Warf; The World Economy, 6th Edition © 2012 Pearson Education, Inc.

37

Müzakirə sualları

• 1. İstehlakçılıq nə vaxt və harda ortaya çıxmışdır?

• 2. Nə üçün artan istehlak səviyyəsi hamının xoşbəxtliyini artırmır?

• 3. İstehlakla bağlı təməl nəzəri baxışlar hansılardır?

• 4. Vücud necə istehlakın coğrafi məkanı ola bilər?

• 5. Dünyanın ekoloji problemlərin əksər hissəsi inkişaf etməkdə olan ölkələr mənşəlidirmi?

• 6. Ekoloji ayaq izi nədir?