Loyiha

Toshkent davlat yuridik universiteti

XALQARO HUQUQNI MUHOFAZA

QILUVCHI TASHKILOTLAR

O‘quv qo‘llanma

Toshkent – 2016

2

А.Egamberdiyev, Sh.Mirzayev, Z.Borsieva, U.Zakirova.

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar. O‘quv

qo‘llanma.– Т.: Nashriyot TDYU

204– bet.

Taqrizchilar:

Аdilxodjaeva S.М. – Toshkent davlat yuridik universiteti Xalqaro

ommaviy huquq kafedrasi professori, yuridik

fanlar doktori

Saipov I.G. – O‘zbekiston Respublikasi Inson huquqlari

bo’yicha Milliy markazi bosh maslahatchisi

Davlat va jamiyatni isloh qilish va demokratlashtirish sharoitlarida yaqin

kelajakda shaxsni, jamiyatni, davlat va xalqaro hamjamiyatni xalqaro jinoyatlar

hamda xalqaro tusdagi jinoyatlardan himoya qilishga qaratilgan yangi tartibot va

institutlar yaratilishi va joriy etilishida tashabbuskorlari, faol ishtirokchilari

bo‘ladigan yangi avlod huquqshunoslarini tayyorlash eng dolzarb masalaga

aylanmoqda.

O‘quv qo‘llanmada maxsus vakolatga ega xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlarning institutsional hamda funksional asoslari, shuningdek ularning

milliy huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan o‘zaro munosabatlarining o‘ziga

xos xususiyatlari ochib beriladi.

O‘quv qo‘llanma O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil

28-iyunda “Yuridik kadrlarni tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish

to‘g‘risida”gi Qarorda belgilangan vazifalarning ijrosini ta‘minlash yuzasidan

ishlab chiqilgan bo‘lib, yuridik oliygohlar talabalari va o‘qituvchilari, ilmiy

xodimlar, amaliyotchi huquqshunoslar, shuningdek, xalqaro huquqni muhofaza

qilish mаsalalari bilan qiziquvchilarga bag‘ishlanadi.

© Mualliflar jamoasi.

© Toshkent davlat yuridik universiteti, 2016 y.

3

M U N D A R I J A

KIRISH............................................................................................4

Glossariy..........................................................................................7

I BOB. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani

predmeti, asosiy tushunchalari va tizimi.................................................14

II BOB. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi faoliyat ………......21

III BOB. Jinoyatchilik bilan kurashda xalqaro hamkorlik.............33

IV BOB. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar”........43

V BOB. Xalqaro jinoyatlardan huquqiy himoya qilishni ta‘minlash

bo‘yicha xalqaro hamkorlik va davlatning ichki huquqiy munosabatlari

sub'ektlari................................................................................................53

VI BOB. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi)

tizimi: shakllanish tarixi.........................................................................59

VII BOB. Jinoyat politsiyasi xalqaro tashkiloti – Interpol............71

VIII BOB. Shanxay hamkorlik tashkilotining Mintaqaviy

aksilterror tuzilmasi (ShHT MATT)......................................................88

IX BOB. Yevropa Ittifoqida sud va politsiya hamkorligi –

YEVROPOL…………………………………………………………...98

X BOB. Yevropa firibgarlik bilan kurashish byurosi

(OLAF).................................................................................................108

XI BOB. BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan qo‘shimcha

organlar sifatida tuziladigan ad hoc Xalqaro jinoyat tribunallari….....121

XII BOB. Aralash xalqaro jinoyat sudlar (tribunallar)................134

XIII BOB. Xalqaro jinoyatlar bo‘yicha jinoyat ishlar yuzasidan

odil sudlovni halqaro sud’yalar va jinoyat sudlovining boshqa

ishtirokchilari ishtirokida amalga oshirishga vakolatli milliy sudlar....147

XIV BOB. Xalqaro jinoyat sudi...................................................159

XV BOB. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi)

zamonaviy tizimi...................................................................................176

Bibliografiya ...............................................................................187

4

KIRISH

Hozirgi kunda, huquq va qonunlarning ahamiyati oshib borayotgan

bir vaqtda, jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni qonunchilikda,

kodekslar va huquqiy normalarda ko‘rsatib borish oson emasligini

nazarda tutgan holda, adolat va haqiqat etalon sifatida yuridik kasb

faoliyatiga nisbatan katta talab qo‘yilayotganligi bejiz emas, unga ega

bo‘lgan shaxslarga esa uning mavqei, mansabi va yuridik

mutaxassisligidan qat‘iy nazar faoliyatiga jamiyatning e’tiborini

oshirmoqda.

Yuridik kadrlarni hozirgi davr talabidan kelib chiqib tayyorlashda,

respublikamizda hukumat tomonidan katta ahamiyat qaratilmoqda.

2013-yil 28-iyunda “Yuridik kadrlarni tayyorlash tizimini yanada

takomillashtirish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

PQ – 1990-sonli qaroriga Toshkent davlat yuridik Instituti Toshkent

davlat yuridik universitetiga aylantirildi. hamda “Yurisprudensiya”

mutaxassisligi bo‘yicha yuridik kadrlarni tayyorlash va qayta

tayyorlashda oliy o‘quv va ilmiy-metodik davlat muassasasi deb

belgilandi.

Malakali yuridik kadrlarni tayyorlash borasida masalalarni amalga

oshirish borasida TDYUda bu borada tashkiliy-huquqiy kompleks

chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda, jumladan, huquqiy darsliklar

“Yangi avlod darsliklari”ni tayyorlash borasida kompeks reja qabul

qilindi.

Dasturni tayyorlash jarayonida hozirgi davr yuridik fan yutuqlarini

hamda davlat huquqiy, sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlari

sohasida demokratik o‘zgarishlarni, shuningdek, Oliy va o‘rta maxsus

ta’lim vazirligi tomonidan 2013-yil 2-avgustdagi 278-sonli buyrug‘i

bilan tasdiqlangan “Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim muassasalari uchun

yangi avlod o‘quv adabiyotini tayyorlash bo‘yicha Konseptsiyasi”dan

kelib chiqqan holda yangi avlod o‘quv adabiyotlariga qo‘yilgan

talablarni inobatga olgan holda ish olib borildi.

Bu borada Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar kafedrasi

mualliflar jamoasi bilan birgalikda tayyorlangan “Xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi tashkilotlar” yangi avlod darsligi bo‘yicha barcha

qo‘yilgan talablarga javob beradi.

Hozirgi davrda shunday vaziyat hosil bo‘ldiki, hattoki davlatning

o‘zi ham jinoyatchilikning ko‘pgina turlarini hal etishga qodir emas. Shu

bilan birgalikda jinoyatchilik milliy hududlardan chetga chiqib

5

transchegaraviy ko‘rinishga ega bo‘lib kelmoqda. Shuning uchun ham

jinoyatchilikka qarshi kurashda davlatning muhim manfaatlarini

himoyasini ta’milashda ham ichki ham xalqaro darajadagi harakatlarni

umumlashtirish lozim.

Alohida turdagi jinoyatlar hamda umumiy ko‘rinishdagi

jinoyatlarga qarshi kurashda xalqaro huquqiy choralarga hamda xalqaro

huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarga katta ahamiyat berilmoqda.

Prezidentimiz I.Karimov 1998 yildaalohida ta’kidlaganlaridek:

“...O‘zbekiston o‘zining jo‘g‘rofiy-siyosiy holati jihatidan kollektiv

xavfsizlik tizimi izchil yo‘lga qo‘yilmagan mintaqada joylashgan. Bu

ham tahdid tug‘diruvchi sababdir”1.

Hozirgi kunda, jinoyatchilikka va boshqa huquqbuzarliklarga

qarshi kurashda davlatlar bilan bir qatorda xalqaro hukumatlararo

tashkilotlar (BMT, MAGATE, MDH, ShHT va bosh.) muhim

ahamiyatga ega. Jinoyatchilikka qarshi kurashda, shuningdek, maxsus

xalqaro hukumatlararo tashkilotlar (Interpol, Yevropol, XJS, ShHT

MATT) tashkil etilgan.

Shu bois 2013/2014 o‘quv yilida TDYU o‘quv rejasiga “Xalqaro

huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani joriy qilindi. Fanning

maxsus vakolatga ega bo‘lgan xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlarning institutsional va funksional faoliyat asoslarini

o‘rganishini inobatga olgan holda, “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlar” fanini talabalarga o‘qitish vazifasi Sud va huquqni

muhofaza qiluvchi organlar kafedrasi zimmasiga yuklatildi.

Sud-huquq islohotlarini chuqurlashtirish va jamiyatni

modernizatsiyasi qilish jarayonida “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlar” o‘quv qo‘llanmasi talablarida xalqaro huquqni muhofaza

qilish faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy normalarni ishlab chiqishda

va qo‘llashda muhim bo‘lgan ko‘nikmalarni hosil qilish hamda xalqaro

huquqiy munosabatlarga oid bilimlarni egalashda muhim ahamiyat kasb

etadi.

Shu bilan birgalikda, taqdim etilgan darslikning materiallari oddiy

va barcha uchun tushunarli tilda yoritilgan hamda alohida yoritiladigan

tushuncha va ta‘riflar sxemalar va illustratsiyalar bilan boyitilgan.

Alohida ta’kidlash lozimki, hozirgi paytda “Xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi tashkilotlar” o‘quv fani TDYuUning 2-kurs talabalari

uchun nazarda tutilgan. Shu bilan birga, 2-kurs talabalari uchun o’quv

1Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot

kafolatlari// Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. T. 6. – T.: «O‘zbekiston», 1998. – B. 35.

6

rejasi “Xalqaro huquq”, “Jinoyat huquqi”, “Jinoyat-prozessual huquq”

kabi fanlarni oz ichiga kiritmaydi, shunga ko’ra, oquv qo’llanmasi

tarkibi faqat xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar faoliyatini

tashkil etishning institutsional va funksional asoslarini qamrab oladi.

Xususan, qo’llanmada ushbu tashkilotlarning amaliy faoliyat ochib

berilmasdan, asosan ularning tizimi, tuzilishi, shuningdek, asosiy

funksiyalari, vakolat doirasi yoritiladi.

“Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” o‘quv

qo‘llanmasi ham milliy ham xalqaro huquq sohalari uchun yuksak

malakali professional yuristlarni tayyorlashda asos bo‘lib xizmat qiladi.

Ushbu o‘quv qo‘llanma talabalar uchun xalqaro huquqiy faoliyating

asoslarini o‘zlashtirishda yordam beradi degan umiddamiz.

Mualliflardan

7

GLOSSARIY

Agressiya (lot. aggressio – hujum) – umume‘tirof etilgan

prinsiplar va xalqaro huquq normalariga binoan tinchlik va xavfsizlikka

qarshi jinoyat hisoblanadi. BMT Bosh Assambleyasining 1974-yil 14-

dekabrda qabul qilingan “Agressiya tushunchasi” to‘g‘risidagi

rezolyutsiyasining 1-moddasida belgilangan xatti-harakatlar agressiya

hisoblanadi.

Aparteid – insoniyatga qarshi yo‘naltirilgan xalqaro jinoyat bo‘lib

davlat aholising irqiy belgilari bo‘yicha ajratishga yo‘naltirilgan irqiy

siyosat.

Biotsid (hayotdan mahrum etish) – insoniyatga qarshi qaratilgan

xalqaro jinoyat. Barcha tirik jonzotlarga qarshi qaratilgan, harbiy nizoda

dushman ustidan g‘alaba qozonish maqsadida qasddan ommaviy qirg‘in

qurollarini ishlatishni bildiradi.

BMT Xavfsizlik Kengashi – BMTning eng muhim organi bo‘lib,

15 a’zodan iborat, uning eng asosiy vazifasi xalqaro tinchlik va

xavfsizlikni ta‘minlashi lozim. Ushbu a’zolarning beshtasi (AQSh,

Buyuk Britaniya, Rossiya, Fransiya va Xitoy) doimiy, qolgan o‘ntasi

nodoimiy bo‘lib, ular Nizomda asosan ikki yillik muddatga saylandilar.

Birlashgan Milllatlar Tashkiloti (BMT) – tinchlikni, xavfsizlikni

va xalqaro hamkorlikni ta‘minlash bo‘yicha universal xalqaro tashkilot.

1945-yil antigitlerchilar koalitsiyasi (SSSR, AQSh, Xitoy, Angliya va

Fransiya) tomonidan tashkil qilingan. 2015-yilga kelib BMT a‘zolari

soni 193 ta yetdi.

8

BMT bosh organlari: BMT Bosh Assambleyasi, BMT Xavfsizlik

Kengashi, BMT Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashi, Vasiylik Kengashi,

BMT Xalqaro sudi va BMT Kotibyati.

Genotsid – xalqaro jinoyat bo‘lib, biror-bir milliy, etnik, irqiy yoki

diniy guruhni qirib tashlash, Shu guruh a‘zolarini o‘ldirish, ularga og‘ir

tan jarohati yetkazish yoki butunlay qirib tashlash.

Davlat suverenitet (fransuz. souverainete – oliy hokimiyat) –

davlat hokimiyatining davlat ichidagi ustunligi va uni tashqi muhitda,

ya‘ni horijiy hokimiyatini istisno qiluvchi davlat hokimyatlari – qonun

chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlarining hududida to‘la amal

qilishi hamda xalqaro aloqalarda davlatning xorijiy davlat

hokimiyatlaridan mustaqilligi (davlat tomonidan suverenitetini

cheklashga o‘z xohishi bilan rozilik berilgan hollar bundan mustasno).

Davlat yurisdiksiysi – muayyan davlat sud va ma‘muriy

organlarining ishlarni o‘z vakolatlari doirasida ko‘rib chiqish va hal

qilish huquqlari. Xalqaro huquqda hududiy va shaxsiy (milliy)

yurisdiksiya turlari mavjud. Hududiy yurisdiksiyada davlatlar

yurisdiksiyani amalga oshirishga haqli, agar bunda xalqaro shartnoma va

kelishuvlarda boshqa holatlar belgilanmagan bo‘lsa. Cheklangan

maqsadli yurisdiksiya davlatlar tomonidan uning zonalarida amalga

oshiriladi. Shaxsiy (milliy) yurisdiksiya davlat chegaralarining

tashqarisida bo‘lgan fuqarolariga nisbatan amalga oshiriladi.

Diskriminatsiya – odatda, davlatning, yuridik va jismoniy

shaxslarning huquqlari (boshqa davlatlar yuridik yoki jismoniy

shaxslarga nisbatan) kamsitilishni anglatadigan umumhuquqiy atama.

Ekosid (yun. oicos – uy, lot. caedo - o‘ldiraman) – genotsidning bir

turi bo‘lib, o‘simlik yoki hayvonot dunyosi obyektlarini ommaviy

qirg‘in qilish, atmosfera havosi yoki suvni zaxarlash. Shuningdek

ekologik halokatga sabab bo‘luvchi boshqa (jinoiy) harakatlar.

Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha Yevropa byurosi

(OLAF) – Yevropa Ittifoqi siyosati va dasturini amalga oshirishda

firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha Yevropa Komissiyasi qoshida

tashkil qilingan. Byuro mustaqil tashkilot bo‘lib milliy agetntliklar bilan

birgalikda firibgarlik va poraxo‘rlikka qarshi kurashadi.

9

Jinoyatchini ushlab berish (ekstraditsiya) – bir davlatdan boshqa

bir (xorijiy) davlatga o‘z fuqarosini (yoki chet el fuqarosini) ushlab

berish. Xorijiy fuqarolarni va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarni berishga,

xalqaro shartnomalarda ko‘rsatilganidek, faqat tegishli davlatlar

o‘rtasida tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan hollarda yoki “o‘zarolik

prinsipiga” asosan yo‘l qo‘yiladi. Xalqaro huquqning umum e‘tirof

etilgan prinsiplariga asosan, fuqarolarga nisbatan o‘lim jazosi yoki

qiynoqqa solish xavfi bo‘lgan davlatlarga ekstraditsiya qilishga yo‘l

qo‘yilmaydi.

Jinoyatchilikni oldini olish va huquqbuzarlar bilan muloqot

qilish bo‘yicha BMTning Kongressi – 1950-yil 1-yanvarda

Birlashgan Millatlarning Bosh Assambleyasi tomonidan 415/Y

Rezolyutsiyasiga asosan tashkil qilingan va har besh yilda bir marta

yig‘ilishlari lozim. Kongress o‘z vakolati doirasida jinoyatchilikni oldini

olish bo‘yicha davlatlararo hamkorlikni amalga oshiradi, huquqbuzarlar

bilan muloqot qilish bo‘yicha xalqaro hamkorlik va o‘zaro tajriba

almashishni muvofiqlashtiradi. Kongressning qilingan ishlari bo‘yicha

ma’ruzalarini BMTning Bosh Assambleysiga taqdim etadi.

Jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasidagi xalqaro hamkorlik

– barcha dolzarb muammolar kabi jinoyatchilikka qarshi kurash

sohasidagi davlatlar o‘rtasidagi xalqaro hamkorlik. Mamlakatlarning

jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasidagi xalqarohamkorlik masalalari

bilan BMTning Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashi bevosita shug‘ullangan.

1993-yilda mazkur Kengash Jinoyatchilikni oldini olish va jinoyat

adliyasi bo‘yicha komissiya deb qayta nomlangan.

Insoniylikka qarshi jinoyat – og‘ir turdagi xalqaro jinoyat bo‘lib,

Xalqaro harbiy tribunalning ustavining tasnifiga ko‘ra umumjahon

tinchligi va xalqaro xavfsizlik, davlatlar va xalqlar va millatlarning o‘z

taqdirini o‘zi hal qilish huquqi, urush qonunlari va odatlari, inson

huquqlari xalqaro jinoyatning obyekti insoniyat uchun katta miqdorda

zarar yetkazishi bilan ajralib turadi. Xalqaro jinoyat subyektlari

davlatlar, xalqaro tashkilotlar va jismoniy shaxslar bo‘lishi mumkin.

Ushbu jinoyatlarni sodir etganlikda aybdor davlatlar va boshqa

subyektlar ma’naviy va siyosiy javobgarlikka tortiladilar.

Insoniyatga qarshi sodir etilgan jinoyatlar – bu urushgacha yoki

urush davrida tinch aholini o‘ldirish, yo‘q qilish, qul qilish, sotish,

10

surgun qilish va boshqa qat‘iy choralarni qo‘llash, siyosiy, irqiy, diniy

sabablarga ko‘ra ularni ta‘qib qilish yoki qayerda amal oshirilganidan

yoki ular davlatlarning ichki huquqini buzish yoki buzmasligidan qat‘iy

nazar, tribunal yurisdiksiyaga kiradigan jinoyatlar Insoniyatga qarshi

sodir etilgan jinoyatlar sirasiga: kolonializm, genotsid, aparteid,

atmosfera va dengizlarni ifloslash (enotsid).

Harbiy jinoyatlar – istilo qilingan hudud aholisini o‘ldirish,

qiynash va qo‘llika yoki boshqa maqsadlarda haydab ketish; harbiy

asirlarni yoki dengizda mavjud shaxslarni o‘ldirish; mahbuslarni

o‘ldirish; shaxslar va aholini yashash joylarini behuda vayron qilish,

mulkni talon-taroj qilish, tanlovsiz hujum qilish oqibatida tinch aholi va

obyektlariga hujum qilish, xavfli turdagi qurollarni (yadroviy

elektrostansiya, suv omborlari va gidrouzellar) o‘z ichiga olgan qurilma

va binolarga hujum qilish; harbiy yurushlarda qatnashishni to‘xtatgan

shaxslarga hujum qilish, shuningdek bunday harakatlarni qilishga

buyruq berishda ifodalangan urush qonun va udumlarni buzish. 1968-yil

harbiy va insoniyatga qarshi sodir etilgan jinoyatchilarga nisbatan jinoiy

javobgarlikka tortish muddati qo‘llanilmaydi.

Segregatsiya (lotincha. segregacio – bo‘lish, ajratish so‘zidan) –

irqiy yoki milliy kamsitish ko‘rinishlaridan biri; davlatning oq tanlilarni

qora tanlilardan ajratish siyosati – oq tanlilar foydalanadigan umumiy

transportlardan foydalanish, ular istiqomat qiladigan umumiy uylarda

yoki shaxslarning ma‘lum qismlarida birga yashash, teatrlar,

restoranlarga borishni ta‘qiqlash va boshqa diskriminatsion choralarni

qo‘llash.

ShHT MATT – Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi 2004-yil 1-

yanvardan faoliyat ko‘rsatadi. Mazkur tuzilma zimmasiga extremism,

terrorizm va separatism bilan kurash yuzasidan xborot almashish,

chegara va bojxona qo‘mitalarining, maxsus xizmatlarning hamkorligini

muvofiqlashtirish, shu orqali terrorchilikning oldini olish vazifasini

yuklangan. Shu maqsadda tuzilma tarkibida kengash va ijroqo‘mitasi

faoliyati yo‘lga qo‘yilgan.

Tinchlikka qarshi jinoyatlar – xalqaro jinoyatlarning og‘ir turi.

Xalqaro harbiy tribunal ustaviga asosan bu jinoyatlar agressiv urushni

tashkil etish, rejalashtirish, keltirib chiqarish yoki amalga oshirish

kabilar o‘z ichiga oladi. Bu kabi jinoyatlar xalqaro keliShuv va

11

shartnomalarda belgilangan tartiblarni buzishga qaratilgan harakatlarni

o‘z ichiga qamrab oladi. 1947-yil 3-noyabr BMT Bosh

Assambleyasining Rezolyutsiaysiga asosan urushni targ‘ib qilish ham

tinchlikka qarshi sodir etilgan jinoyat hisoblanadi.

Xalqaro terrorizm (lotin. tеrror – qo‘rquv) – odamlarning

behuda halok bo‘lishiga olib keluvchi, davlatlar va ular vakillarining

normal diplomatik faoliyatini buzuvchi hamda xalqaro aloqalar va

uchrashuvlarni, shuningdek davlatlar o‘rtasidagi transport aloqalarini

amalga oshirishini qiyinlashtiruvchi xalqaro miqyosdagi ijtimoiy xavfli

qilmishlar yig‘indisi.

Xalqaro tribunallar – xalqaro jinoyatlarni sodir etishda aybdor

bo‘lgan jinoyatchilar va davlarni sud qilish uchun tuziladigan xalqaro

organlar.

Xalqaro jinoyat – xalqaro huquqqa zid bo‘lgan, xalqaro huquq

prinsiplarini buzuvchi, milliy va davlatlararo tinchlik va xavfsizlik

munosabatlarining turli sohalariga tajovuz qiluvchi ijtimoiy xavfli

qilmish. Xalqaro huquq komissiyasi tomonidan tayyorlangan davlatlar

javobgarligi haqidagi loyihaning moddalarida: “Xalqaro jinoyat bu

davlat tomonidan xalqaro huquqiy tartibga tajovuz qilish bilan birga

xalqaro hamjamiyatning muhim manfaatalariga zarar keltiruvchi

qilmish” – deb belgilaniladi.

Xalqaro tartibot – bu real mavjud bo‘lgan xalqaro munosabatlar

tizimi bo‘lib xalqaro normalarga asosan shakllanadi, rivojlanadi va

harakat qiladi, hamda ma‘lum maqsad va prinsiplar asosida xalqaro

hamjamiyatning tuzulmasining barqarorligini ta‘minlaydi.

Xalqaro tartib huquqiy xavfsizlik bilan bog‘liq, ya’ni xalqaro

munosabatlarning har bir a‘zosining huquq va qonuniy manfaatlari

ta‘minlanganligi kafolatlanganligidir.

Xalqaro shartnoma – xalqaro huquqning asosiy manbalaridan biri

bo‘lib, ikki yoki bir necha subyektlarning aniq sohadagi o‘zaro

munosabatlariga tegishli huquq va majburiyatlarni belgilash, o‘zgartirish

yoki bekor qilish yo‘li bilan aniqlashtiradigan yoki ko‘rsatilgan

subyektlarning aniq munosabat aspektlariga nisbatan munosabatlarini

belgilab qo‘yadigan ixtiyoriy kelishuvi hisoblanadi. Xalqaro

shartnomaning mazmunini tashkil etuvchi kelishuv bir yoki bir necha

12

o‘zaro bog‘liq xalqaro-huquqiy hujjatlarda aks etishi mumkin. Xalqaro

shartnomalar turlicha nomlanishi mumkin: kelishuv, pakt, deklaratsiya,

protokol, traktat, konvensiya, reglament va boshqalar.

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi faoliyat – bu xalqaro

munosabatlarda huquq va xalqaro huquqning ustunligini muhofaza

qilish va ta‘minlash bo‘yicha amaliy faoliyat bo‘lib, bunda huquqiy

ahamiyat kasb etmasdan xalqaro munosabatlar va xalqaro huquqqa xos

vazifalardan kelib chiqqan mazkur tushunchaning keng qamrovli

ma’nosi nazarda tutiladi.

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar – davlatlararo

shartnoma asosida tashkil etilgan birlashma yoki maxsus xalqaro

huquqiy subyektlik maqomli doimiy organlarga ega va umume’tirof

etilgan xalqaro huquq tamoyillari va me‘yorlariga muvofiq shaxs,

jamiyat, davlat va dunyo hamjamiyatining huquqlari, erkinliklari va

manfaatlarini xalqaro jinoyat, xalqaro xususiyatga ega jinoyat hamda

transmilliy jinoyat deb e‘tirof etilgan huquqbuzarliklardan himoya qilish

faoliyatini amalga oshiradigan, xalqaro bitimlar, shartnomalar asosida

tuzilgan birlashmaning organi tushuniladi.

Xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan jinoyatlar – xalqaro jinoyatlar

sirasiga kirmaydigan, xalqaro shartnomalar bilan belgilangan, davlatlar

o‘rtasidagi munosabatlar va hamkorlikka hamda boshqa sohalariga dahl

soluvchi ijtimoiy xavfi katta bo‘lgan qilmish. Xalqaro jinoyatlardan

farqli ularoq javobgarlikka davlat emas, balki individlar tortiladi. Jinoiy

javobgarlik xalqaro shartnomalar asosida, lekin milliy qonunchilikni

qo‘llagan holda tortiladi.

Xalqaro qidiruv politsiyaning xalqaro tashkiloti (INTERPOL) –

“International Police” jumlasi qisqartmasidan tashkil topgan so‘z bo‘lib,

Jinoyat politsiyasining xalqaro tashkiloti hisoblanadi. Interpolni tuzish

to‘g‘risidagi qaror 1914-yil Monako kongressida qabul qiingan, biroq

1923-yil uning birinchi Nizomi qabul qilingan kundan boshlab harakat

qila boshlagan va 150 dan ortiq a’zodan iborat bo‘lgan. 1972-yilda

Interpolning shtab-kvartirasi Fransiya (Lion shahri)ga joylashtirilgan.

Interpolning bosh organi Bosh assambleya hisoblanadi, doimiy maxsus

organlari Bosh kotibiyat va Markaziy milliy byurolar hisoblanadi.

Xalqaro jinoyat odil sudlov organlari (Xalqaro jinoiy adliya) –

13

xalqaro hamjamiyatning BMT hamkorligida xalqaro shartnomalar

asosida yoki ijrosini amalga oshirish maqsadida tashkil qilingan sudlar.

Xalqaro jinoyat odil sudlov – xalqaro sud organlari tomonidan

xalqaro jinoyat sodir etgan shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish va bu

bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirishga qaratilgan faoliyatdir.

Xalqaro Konvensiyalar – ko‘p tomonlama xalqaro

shartnomalarning keng tarqalgan turi.

Yevropa Politsiya Boshqarmasi (Evropol) – huquqni muhofaza

qiluvchi tashkilot hisoblanib, transmilliy uyushgan jinoyatchilikka,

xalqaro terrorizm va boshqa xalqaro ahamiyatdagi og‘ir turdagi

jinoyatlar jumladan, narkotik moddalar savdosi, daromadlarni

legallashtirish va boshqa jinoyatlarga qarshi kurashadi va jinoyatlarni

oldini olish faoliyati bilan shug‘ullanadi.

14

I BOB

“XALQARO HUQUQNI MUHOFAZA QILUVCHI

TASHKILOTLAR” FANINING PREDMETI VA UMUMIY

TAVSIFI

1.“Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani predmeti

va umumiy tavsifi. 2. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar”

fani asosiy tushunchalari. 3. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlar” fani tizimi, unga yaqin yuridik fanlar tizimidagi o‘rni.

1 “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani predmeti

va umumiy tavsifi

Fan yoki o‘quv fani predmeti deganda o‘rganish mumkin bo‘lgan,

bilish jarayoni chegaralarini bildiradigan va mazkur fan sohasining

mazmunini tashkil etadigan faktlar va hodisalarning tor doirasiga ishora

etishni bildiradi.

Ta’kidlash joizki, “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlar” o‘quv fani, masalan, konstitutsion huquq, jinoyat huquqi,

fuqarolik huquqi va boshqalar kabi huquqiy soha emas. Bu maxsus

o‘quv fani bo‘lib, huquqshunoslikni mustaqil sohalarining bir qator

komponentlarini o‘zida mujassam etadi.

O‘quv fani murakkab, kompleks va kombinatsiyalangan

xususiyatga ega. Uning mazmuni, eng avvalo, huquqni muhofaza qilish

sohasida xalqaro hamkorlik, mintaqaviy va global miqyosda huquqni

muhofaza qilish faoliyati bilan shug‘ullanadigan tashkilotlar hamda

mazkur faoliyatni amalga oshirishda ko‘maklalashish uchun jalb

qilingan ayrim davlat organlari tushunchasi haqidagi ma‘lumotlarni o‘z

ichiga oladi. Bu ma‘lumotlar ichida huquqni muhofaza qilish faoliyati

“Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fanining predmetiga

Interpol, Yevropol, OLAF, Shanxay Hamkorlik Tashkiloti Mintaqaviy

aksilterrortuzilmasi va boshqa tashkilotlarning maqsad, prinsip va

tuzilishini belgilovchi huquqiy normalarni o’rganish, ularning o'ziga

xos umumiy qonuniyatlarini aniqlash, hamda har bir tashkilotning

tarixiy sharoitlar va boshqa sabablar asosida paydo bo'lishining o'ziga

xosxususiyatlarini o’rganishdir.

xususiyatlarini o'rganish kiradi.

15

haqida nafaqat umumiy tarzda, balki uning muayyan yo‘nalishlari va

shakllari to‘g‘risida ham va tegishli tashkilotlar, ularning tuzilishi,

ularning o‘zaro aloqasi va teng huquqlilik asosida tobeligi, vakolatlari va

vazifalari, bir-biri va barcha davlatlar bilan hamkorligi haqida tushuncha

beruvchi ma‘lumotlar muhim o‘rin egallaydi.

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning vujudga kelish

asoslari va vazifalarini o‘rganish uchun ko‘pgina me‘yoriy-huquqiy

hujjatlarni o‘rganib chiqish lozim. Umuman olganda, odatda Xalqaro

huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar tizimi tayanadigan huquqiy

negizini ikkita asosdan kelib chiqqan holda tasniflanadi:

1) turkumlanadigan me‘yoriy hujjatlarning yuridik kuchidan qat‘iy

nazar predmeti (mazmuni) bo‘yicha;

2) turkumlanadigan me‘yoriy hujjatlarning yuridik ahamiyati (kuchi)

bo‘yicha.

Xalqaro huquqning umume’tirof qilingan tamoyillar va me‘yorlari

hamda O‘zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarining mazkur

iyerarxiyadagi o‘rni ham muayyan e’tiborga sazovor.

O‘zbekiston Respublikasining qator qonun hujjatlarini tahlil etish

asosida bunday xulosaga kelish mumkin. Masalan, O‘zbekiston

Respublikasining 1995-yil 22-dekabrdagi “Xalqaro shartnomalar

to‘g‘risida”gi Qonunida2 xalqaro huquq me‘yorlariga muvofiq

2O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi axborotnomasi, 1995 yil, 21-son, 262-modda.

16

O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari O‘zbekiston

Respublikasi tomonidan so‘zsiz va majburan bajariladi” deb e’tirof

etiladi.

Mazkur masala, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro

shartnomalari, jumladan, sudlar va boshqa huquqni muhofaza qilish

organlarini tashkil qilish va faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan

masalalar bo‘yicha shartnomalari soni o‘sib borayotgan bir paytda

muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Eng avvalo, ular orasida 1966-yil 16-dekabrdagi “Fuqarolik va

sisosiy huquqlar to‘g‘risida”gi Pakt3 va ushbu Paktga Fakultativ

protokol4, shuningdek, MDH doirasida “Fuqarolik, oila va jinoyat ishlari

bo‘yicha huquqiy yordam va huquqiy munosabatlar to‘g‘risida”gi

Konvensiya (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 6-

maydagi Qarori bilan ratifikatsiya qilingan) ajralib turadi.

Shunday qilib, “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” –

bu maxsus huquq fani bo‘lib, uning doirasida huquqni muhofaza qilish

faoliyatini amalga oshiradigan xalqaro tashkilotlarning me‘yoriy-

huquqiy negizi, ularning tizimi, tuzilishi, organlari, asosiy vazifalari,

faoliyat yo‘nalishlari va milliy huquqni muhofaza qilish organlari va

sudlar bilan hamkorlik qilish tartibi o‘rganiladi.

2. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fanining

asosiy tushunchalari, maqsadi va ahamiyati

3O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 31-avgustdagi “1966-yil 16-dekabrdagi Fuqarolik va

sisyosiy huquqlar to‘g‘risidagi Paktga qo‘shilish to‘g‘risida”gi Qarori 4O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yildagi 31-avgustdagi “1966-yil 16-dekabrdagi

Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi Fakultativ protokolga qo‘shilish to‘g‘risida”gi Qarori

“Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi organlar” fanining

predmeti

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning jinoyatchilikka

qarshi kurashishdagi xalqaro hamkorlik amaliy faoliyati

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar to'g‘risidagi xalqaro-

huquqiy hujjatlar

Jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasini tartibga soluvchi

qonunchilik va xalqaro shartnomalar

17

Milliy va xalqaro huquq mustaqil huquqiy tizimlar sifatida o‘zaro

chambarchas bog‘liqdir, shuning uchun milliy huquq tizimlari xalqaro

huquq me‘yorlarini, jumladan huquqni muhofaza qilish va

jinoyatchilikka qarshi kurash masalalari bo‘yicha me‘yorlarni

shakllantirishga ta’sir etadi. O‘z o‘rnida, xalqaro huquq ham milliy

huquq tizimlariga muayyan tarzda o‘tkazadi.

Xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi va rivojlanishining

muayyan bosqichida qonuniylikning amal qilishi bilan bog‘liq

davlatlarning uyg‘un irodasini ifodalovchi xalqaro me‘yorlar va

tamoyillar tizimi sifatida xalqaro huquq xalqaro huquq tartibotining

huquqiy negizini tashkil etadi.

Shunday qilib, o‘quv fani doirasida xalqaro huquq hamda

jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida xalqaro hamkorlikni tartibga

soluvchi davlatlar qonunchiligi o‘rganiladi.

Maxsus huquqni muhofaza qilish vazifasi har bir davlatga xosdir.

Uni amalga oshirish huquq-tartibotni o‘rnatish va muhofaza qilishni

nazarda tutgan holda davlat huquqni muhofaza qilish faoliyatini o‘z

ichiga oladi. Davlatimiz va jamiyatimiz asosiy institutlarining huquqni

muhofaza qilishga yo‘naltirilganligi O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasidagi tamoyillarini o‘z ichiga olib, uning qonun-qoidalari

va me‘yorlariga asoslanadi. Xususan, Konstitutsiyaning 13-moddasida:

“O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga

asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-

qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi.

Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya

qilinadi” deb aytilgan.

I.Karimov o‘z asarlarida ta’kidlaganidek, “... Davlatimiz va

jamiyatimizning xalqaro hamjamiyat tomonidan e’lon qilingan xalqaro

terrorchilikka qarshi kurash ishida faol qatnashishdagi qat‘iyligi tobora

katta hurmat va e’tirofga sazovor bo‘layotganini katta mamnuniyat bilan

“Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani xalqaro huquqni

muhofaza qilish faoliyati bilan bog‘liq bir qator tashkiliy huquqiy, qisman jinoiy-

huquqiy va jinoiy-protsessual munosabatlarni tartibga soluvchi xalqaro-huquqiy

aktlarnio'rganadi.

18

ta’kidlashni xohlardim”5.

Davlat huquqni muhofaza qilishga doir vazifasining asosiy maqsadi

inson va fuqarolarning huquq va erkinligi, davlat va jamiyatning qonun

bilan himoyalangan manfaatlarini himoya qilish hamda qonun

ustuvorligini ta‘minlashdan iborat.

Yuqorida ta’kidlab o‘tilganlarning so‘nggisi, boshqalari qatorida,

xalqaro huquq bilan tartibga solinadigan huquqiy munosabatlar uning

tamoyillaridan kelib chiqqan holda xalqaro tinchlik va xavfsizlikni

shakllantirish, Mustahkamlash va qullab-quvvatlash hamda xalqaro

munosabatlarning asosiy sharti bo‘lgan xalqaro huquqiy tartibotni

rivojlantirishni o‘zining global maqsadi etib belgilaganligi bilan

bog‘liqdir.

“Xalqaro huquqiy tartibot xalqaro hamjamiyatga a’zo

davlatlarining xohish-istagi va o‘zaro manfaatlarni ifodalaydigan o‘zaro

kelishuv asosida o‘rnatiladi va davlatlarning individual va kollektiv

chora-tadbirlari va ularning konstitutsion mexanizmlari, xalqaro

tashkilotlar va ularning organlari bilan qo‘llab-quvvatlanadi”.

Boshqacha qilib aytganda, xalqaro huquqiy tartibot – bu davlatlar

va boshqa subyektlar asosiy ehtiyojlarini qondirish, ularning tinchlik,

xavfsizlik va riojlanish sharoitlarida mavjudligini ta‘minlash va qo‘llab-

quvvatlashga safarbar etilgan xalqaro huquq me‘yorlari bilan tartibga

solingan xalqaro (eng avvalo, davlatlararo) munosabatlar qurilmasidir6.

3. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fanining

tizimi va uning yuridik fanlar tizimidagi o‘rni

Eng avvalo, huquqning kelib chiqishi va mohiyatini, jumladan

rivojlanishning tarixiy qonuniyligini o‘rganuvchi davlat va huquq

nazariyasiga e’tibor berish lozim. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlar” fani huquq nazariyasida shakllangan asosiy tushunchalar:

huquq, uning vazifalari, huquq ijodkorligi, huquq me‘yorlari, huquqiy

ong, qonuniylik va boshqalarga tayanadi.

“Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani “Davlat va

huquq tarixi” fanidan ham ajratilmagan. Xalqaro tribunallar, sudlar va

xalqaro adliya organlarini tashkil etishga va ularning faoliyatiga doir

ko‘pgina masalalarni anglash tarixiy yondashuv va huquqiy hodisalarni

5 I. Karimov. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 22 avgust 2002 yil II chaqiriq IX sessiyasidagi

ma’ruza, T. 11. – T.: O‘zbekiston, 2002. - 23-b. 6 Ushakov N.A. Xalqaro huquq muammolari. - M.: Nauka, 1988. - 22 – 23 - b.

19

Fan tizimi shartli ravishda uch qismdan iborat:

evolyutsion rivojlanishiga ko‘ra bilishga asoslanib o‘rganishni talab

etadi. O‘quv fani sifatida “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlar” asosiy fan sanaladigan va barcha xalqaro xususiyatga ega

tarmoqlararo maxsus fanlar (Xalqaro ommaviy huquq, Inson huquqlari,

Xalqaro gumanitar huquq, Xalqaro shartnomalar huquqi va xalqaro

tashkilotlar huquqi, Xalqaro tinchlik huquqi, Xalqaro jinoyat huquqi va

boshqalar) uchun asosiy va umumiy bo‘lgan ta’rifini o‘zida mujassam

etuvchi, “Xalqaro huquq” fani bilan chambarchas bog‘liq, biroq

“Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani xalqaro huquq

faning faqat bir, tor doiradagi, maxsus sohasini o‘rganadi, xalqaro huquq

esa xalqaro huquqiy munosabatlarning majmuini o‘rganadi.

“Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani “Davlat va

huquq tarixi” fanidan ham ajratilmagan. Xalqaro tribunallar, sudlar va

xalqaro adliya organlarini tashkil etishga va ularning faoliyatiga doir

ko‘pgina masalalarni anglash tarixiy yondashuv va huquqiy hodisalarni

evolyutsion rivojlanishiga ko‘ra bilishga asoslanib o‘rganishni talab

etadi. O‘quv fani sifatida “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlar” asosiy fan sanaladigan va barcha xalqaro xususiyatga ega

tarmoqlararo maxsus fanlar (Xalqaro ommaviy huquq, Inson huquqlari,

Xalqaro gumanitar huquq, Xalqaro shartnomalar huquqi va xalqaro

tashkilotlar huquqi, Xalqaro tinchlik huquqi, Xalqaro jinoyat huquqi va

boshqalar) uchun asosiy va umumiy bo‘lgan ta’rifini o‘zida mujassam

Birinchi qism (umumnazariy tushunchalar). “Xalqaro huquqni muhofaza

qiluvchi tashkilotlar” fani asosiy tushunchalari, predmeti va umumiy tavsifi,

jinoyatchilikka qarshish sohasida asosiy xalqaro hujjatlar, xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi tashkilotlarning belgilari.

Ikkinchi qism (Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar) bir qator

huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar, jumladan Interpol, Yevropol, OLAF,

“SHHT MATT”larning paydo bo'lish tarixi, rivojlanishi, tashkilotlar prinsipi va

faoliyati hamda ularning tizimi va tuzilishini yoritadi.

Uchinchi qism (Xalqaro jinoiy adliya organlari (xalqaro jinoiy yustitsiya))

xalqaro adliya organlari faoliyatini yoritadi. Ular: Xalqaro jinoyat sudi, harbiy

va ad hoc sudlar, gibrid aralash sudlar va boshqalar. Shu bilan birgalikda

ularning paydobo'lish tarixi, rivojlanishi, tashkilotlar prinsipi va faoliyati

hamda ularning tizimi va tuzilishini yoritadi.

20

etuvchi, “Xalqaro huquq” fani bilan chambarchas bog‘liq, biroq

“Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani xalqaro huquq

faning faqat bir, tor doiradagi, maxsus sohasini o‘rganadi, xalqaro huquq

esa xalqaro huquqiy munosabatlarning majmuini o‘rganadi.

Tabiiyki, predmetning “Jinoyat huquqi” va “Jinoyat protssesi

huquqi” fani bilan o‘zaro bog‘liqligi va munosabati ko‘p qirralidir.

Mazkur sohaviy fanlar fuqarolar, insonlar hayoti va sog‘ligi sohasidagi

jinoyatlarga qarshi kurash, terrorchilik, iqtisodiy va boshqa jinoiy

huquqbuzarliklarga qarshi kurash muammolari haqida hamda

jinoyatlarni ochishning protsessual tartibi, ularni sodir etishda aybdor

shaxslarni aniqlash va bunday shaxslarga nisbatan huquqiy ta’sir

o‘tkazish chora-tadbirlarini belgilash to‘g‘risida tushuncha beradi.

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning faoliyati

asosan ular tomonidan olib boriladigan faoliyatning mohiyati, amalga

oshiriladigan aniq harakatlarning tartibi (jarayoni) bilan bog‘liqdir.

Shuningdek, huquqni muhofaza qilish tashkilotlari faoliyatida uning

mazmuni, ya’ni ular qarshi kurashadigan jinoyatlarning aniq turlari ham

muhim ahamiyat kasb etadi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fanining

predmeti.

2. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” faniga

umumiy tasnif bering.

3. Yuridik kadrlarni tayyorlashda “Xalqaro huquqni muhofaza

qiluvchi tashkilotlar” fanining dolzarbligi.

4. Yuridik fanlar tizimida “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlar” fanining o‘rni.

21

II BOB

XALQARO HUQUQNI MUHOFAZA QILUVCHI FAOLIYAT

1. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi faoliyat tushunchasi va

mohiyati, uning belgilari. Xalqaro huquqiy tartibot va xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi faoliyat. 2. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

faoliyatning asosiy yo‘nalishlari. 3. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

faoliyatning prinsiplari. 4. Xalqaro sud faoliyati. Xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi faoliyatni takomillashtirish muammolari.

1. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi faoliyat tushunchasi va

mohiyati, uning belgilari. Xalqaro huquq-tartibot va xalqaro

huquqni muhofaza qiluvchi faoliyat.

Hozirgi zamonda ijtimoiy jihatdan xavfli hodisa bo‘lmish

jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi yangi sharoitlar va omillar

uchramoqda. Dunyoda jinoyatchilik holatini tahlil qilish uning misli

ko‘rilmagan darajada o‘sib borayotganini hamda davlatlar va ularning

fuqarolari uchun haqiqiy xavf tug‘dirayotganini ko‘rsatmoqda.

Jinoyatchilik allaqachon milliy chegaralar bilan cheklanib qolmay,

tobora transchegaraviy tus olmoqda. Hozirda shunday holat yuzaga

keldiki, davlatlar allaqachon mustaqil ravishda ko‘pgina jinoyatlarga

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi faoliyat

Xalqaro munosabatlar va xalqaro huquq funksiyalarining hosilasi

hisoblanadi;

Xalqaro munosabatlar qatnashchilari va xalqaro huquq subyektlari

tomonidan amalga oshiriladi.

Xalqaro munosabatlarda xalqaro huquq va huquqlarning

ustuvorligini ta‘minlash va himoya qilishning amaliy faoliyati;

22

qarshi kurasha olmayapti. Shuning uchun davlatning jinoyatchilikka

qarshi kurashdagi hayotan muhim bo‘lgan manfaatlari himoyalanishini

ta‘minlash kuchlarni ham milliy ham xalqaro darajada birlashtirishni

talab etadi.

Muayyan jinoyatlarning oldini olish, aniqlash va to‘xtatish hamda

butun jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro-huquqiy chora-tadbirlar

muhim o‘rin egallaydi. Biroq,shuni ta‘kidlab o‘tish joizki, davlatlar va

ularning vakolatli organlari milliy miqyosda, odatda, ma‘muriy

huquqbuzarlik deb tasniflanadigan boshqa, xavfli bo‘lmagan

huquqbuzarliklarga qarshi kurashda barcha kuchlarni birlashtiradilar.

Masalan, bu jismoniy shaxslar tomonidan sodir etiladigan, giyohvand

vositalar va psixotrop moddalarning noqonuniy ayriboshlash

to‘g‘risidagi Konvensiyada (1988-yil) nazarda tutilgan g‘araz niyatlarda

giyohvand moddalarni shaxsiy iste‘mol uchun saqlash, harid qilish yoki

kultivatsiyalash holatlaridagi huquqbuzarliklarga tegishlidir.

Xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyati - bu xalqaro

munosabatlarda huquq va xalqaro huquqning ustunligini muhofaza

qilish va ta‘minlash bo‘yicha amaliy faoliyat bo‘lib, bunda huquqiy

ahamiyat kasb etmasdan xalqaro munosabatlar va xalqaro huquqqa xos

vazifalardan kelib chiqqan mazkur tushunchaning keng qamrovli

ma‘nosi nazarda tutiladi.

Dunyo mamlakatlari huquqning ustunligi7 va xalqaro huquqqa

asoslangan xalqaro tartib tarafdori bo‘lib, bu davlatlarning birgalikda

7Mojaroli va mojarodan keyingi jamiyatlarda o‘tish davri huquq va odil sudlovning ustunligi. Bosh kotib

ma’ruzasi. – BMTning S/2004/616, 23 avgust 2004 yildagi hujjati; Huquqning milliy va xalqaro darajada ustunligi.

Bosh kotibning oraliq ma’ruzasi. – BMTning A/62/261, 15 avgust 2007 yildagi hujjati; Huquqning milliy va xalqaro

darajada ustunligi. Bosh kotibning ma’ruzasi. – BMTning A/63/64, 12 mart 2008 yildagi hujjati

23

tinch-totuv yashashi va o‘zaro hamkorlik qilishi uchun zarur.

Xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyati turli yo‘nalish va bir

nechta darajalarda amalga oshiriladi. U o‘zining huquqiy boshqaruvi

xususiyatiga ko‘ra rasmiy va norasmiy hamda ko‘lami jihatidan ikki

tomonlama va ko‘p tomonlama bo‘lishi mumkin. Mazkur faoliyatning

turli darajalari muqobil emas, balki bir-birini to‘ldiruvchi unsurlar

hisoblanadi.

Xalqaro maydonda huquqni muhofaza qilish sohasidagi ko‘pgina

chora-tadbirlar jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha amalga oshiriladi.

Mazkur sohada xalqaro hamkorlik quyidagi shakllarda bo‘lishi

mumkin:

1) Ushbu sohada xalqaro kelishuvlar tuzish va boshqa turdagi

xalqaro hujjatlarni ishlab chiqish;

2) Davlatlarning xalqaro majburyatlarni amalga oshirishga

qaratilgan milliy normativ huquqiy aktlarni qabul qilish;

3) O‘zaro ma‘lumotlar bilan almashinuv hamda jinoyatning oldini

olish, bartaraf etish, aniqlash va ayblanuvchi shaxslarni qidiruvini

amalga oshirishda hamkorlikda chora-tadbirlarni amalga oshirish;

4) Jinoiy ishlarni adolatli hal etishda o‘zaro hamkorlik hamda

o‘zaro tajribalar, qonunchilik va boshqa normativ huquqiy aktlar bilan

almashinuv;

5) O‘zaro almashinuv asosida maxsus texnika va boshqa vositalar

bilan almashish;

6) Kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishda

hamkorlik qilish;

7) O‘zaro ilmiy izlanish ishlarini amalga oshirish, mustaqil

izlanishlar natijasida aniqlangan ma‘lumotlarni o‘zaro almashish va

boshqa o‘zaro maqbul shakllar.

“Huquqni muhofaza qilish” va “Xalqaro huquqni muhofaza qilish”

tushunchalarini keng ma‘noda anglash orasida nafaqat muayyan

o‘xshashlik, balki ancha sezilarli darajadagi farq ham bor.

Davlatning huquq ijodkorligi, huquqni tatbiq etish va odil sudlov

mazkur faoliyatning xalqaro darajadagi tegishli davlat boshqaruv

organlari – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sudning mavjudligidan

farq qiladi. Xalqaro munosabatlar va zamonaviy xalqaro huquqning

o‘ziga xos xususiyati esa huquq ijodkorligi, huquqni tatbiq etish va odil

sudlov uchun ishlab chiqilgan tegishli nodavlat apparatining mavjud

emsligidir.

Shunga qaramay, xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyat maxsus

24

vakolatli subyektlar (davlat darajasidagi ichki huquqni muhofaza qilish

faoliyatdagi kabi) uchun emas, balki xalqaro munosabatlarning barcha

ishtirokchilari va xalqaro huquqning barcha subyektlari uchun xos

bo‘lib, bunda faqat ular tomonidan amalga oshiriladigan vakolatlar

ko‘lami farq qiladi xolos.

Xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyati quyidagi muhim

belgilarga ega:

- mazkur faoliyat har qanday usul bilan emas, balki faqat yuridik

ta‘sir etish choralari yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ular

qatoriga xalqaro yuridik majburiy va pul mablag‘lari undirish choralari

kiradi. Masalan, agar xalqaro darajadagi jinoyat sodir etilgan bo‘lsa,

xalqaro qonun hujjatlarida nazarda tutilgan jazo chorasi yoki boshqa

ta‘sir etish chorasi belgilanishi mumkin; agar mol-mulkka zarar

yetkazilgan bo‘lsa, zararni qoplash uchun majburiyat yuklatilishi

mumkin.

- uni amalga oshirish davomida qo‘llaniladigan yuridik ta‘sir etish

choralari xalqaro qonun hujjatlari me‘yorlariga to‘liq mos kelishi shart.

Ular ta’sir etishning real choralari uchun asos bo‘lib xizmat qilishi va

uning mazmunini aniq belgilashi mumkin;

- muayyan jarayonlarga amal qilgan holda belgilangan tartibda

amalga oshiriladi. Masalan, jinoiy jazoni belgilaydigan, undan ozod

etadigan yoki sudlanuvchini oqlaydigan Xalqaro jinoyat sudining hukmi

faqat sud tekshiruvi va protsessual holatlar bilan aniq belgilangan barcha

masalalarni sud tomonidan har tomonlama muhokama qilinishidan

keyingina chiqarilishi mumkin. Muhokama maxsus ajratilgan joyda

uning sirligini ta‘minlagan va boshqa qonun-qoidalarga amal qilgan

holda amalga oshirilishi kerak;

- xalqaro sudlar dalolatnomalarining bajarilishi, eng avvalo, tegishli

tartibda tayyorgarlikdan o‘tgan xizmatchilar, ko‘pincha, huquqshunoslar

hamda boshqa sohalarda bilimga ega bo‘lgan mutaxassislarga ega

bo‘lgan maxsus vakolatli organlar zimmasiga yuklatiladi. Zarur moddiy-

texnik vositalar ularning ixtiyoriga topshiriladi.

Xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyati xalqaro munosabatlar

subyektlari tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlar majmuini o‘z

ichiga oladi.

Shuning uchun Prezident I.Karimovning: “…shu bilan birga, bu

zimmasiga yuklatilgan xalqaro majburiyatlarga so‘zsiz amal qilish va

ularni bajarish, BMT Ustavi va qabul qilingan xalqaro huquq

me‘yorlarining talablariga qat‘iy amal qilish demakdir. Bu do‘st bo‘lib

25

yashashga, yaqin va uzoq qo‘shnilar bilan hamkorlik qilishga intilishdir.

Bu o‘zimiz uchun erishish kerak bo‘lgan dunyo hamjamiyatidagi

munosib o‘rindir”8 - deb aytgan so‘zlarini ta’kidlash joiz.

“Me‘yor ishlab chiqish usullari nuqtai nazaridan milliy va xalqaro

huquq Mustaqil tizimlar bo‘lib, huquqni tatbiq etish nuqtai nazaridan esa

ular chambarchas bog‘liqdir”9. Shuning uchun jinoyatchilikka qarshi

kurashda xalqaro hamkorlik davlat darajasida amalga oshiriladigan

mazkur faoliyatning asosiy shakllarisiz mavjud bo‘lishi mumkin emas.

Masalan, BMT Bosh kotibi ma‘lumotlariga ko‘ra, Birlashgan

millatlar tashkiloti tizimidagi turli organlar, tashkilotlar, bo‘linmalar,

departamentlar, jamg‘armalar va dasturlar tomonidan huquqning

ustunligini mustahkamlash maqsadida bir vaqtning o‘zida 500 dan ortiq

turli toifadagi tadbirlar amalga oshirilmoqdabookmark610.

BMT tomonidan huquqning ustunligini mustahkamlashsohasida

7 И. Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси II чақириқ IX сессиясидаги нутқи, 2002 й.,

29 август. 8 Халқаро ҳуқуқ: Дарслик. Масъул муҳаррирлар: Ю.М. Колосов, Э.С. Кривчикова. - М.: Междунар.

отношения, 2000. – 10 б. 9Волеводз А.Г. Международные правоохранительные организации: Учебное пособие – М.:

Проспект, 2011.14 б.

26

milliy miqyosda quyidagilar amalga oshirilmoqda:

a) ma’muriy muassasalarni mustahkamlash, amaldor shaxslar va

nodavlat tashkilotlar salohiyatini mustahkamlash, amaldor shaxslar va

nodavlat muassasalarga texnik yoki boshqa yordam ko‘rsatishga

qaratilgan tadbirlar;

b) sudlov va huquqni muhofaza qilish faoliyatini mustahkamlash,

odil sudlov va odil sud jarayoniga kirish huquqini ta‘minlash;

odilsudlovning oddiy, an’anaviy va jamoaviy mexanizmlari va

munozaralarni hal etishni Mustahkamlashga qaratilgan tadbirlar.

Milliy huquq ijodkorligi kabi xalqaro huquq subyektlari tomonidan

ham xalqaro darajada me‘yorlar ishlab chiqilmoqda. Davlat miqyosida

huquqni tatbiq etish faoliyati xalqaro munosabatlarda huquqni tatbiq

etishga o‘xshash, xalqaro odil sudlov esa davlat miqyosidagi odil sudlov

kabidir.

2. Xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyatining asosiy

yo‘nalishlari

Jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida amal qilayotgan xalqaro

shartnomalarning mazmuni va ularni amaliyotga tatbiq etish

jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlikning asosiy

yo‘nalishlari bugun quyidagilar ekanligini belgilash imkonini beradi:

– xalqaro huquq darajasida jinoyatchilik va ayrim ijtimoiy jihatdan

xavfli xatti-harakatlarning jazolanishini belgilash bo‘yicha kelishilgan

chora-tadbirlarni amalga oshirish yoki boshqacha qilib aytganda xalqaro

jinoyatlar va xalqaro xususiyatga ega jinoyatlarni kriminallashtirish;

– xalqaro shartnomalarni ishlab chiqish va tuzish, boshqa xalqaro

huquq qonun hujjatlarini jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasidagi

davlatlar, xalqaro tashkilotlar va ularning organlari faoliyati uchun

huquqiy asos sifatida qabul qilish;

– xalqaro shartnomalarni tuzish va ular tomonidan tegishli

vakolatlarni amalga oshirish tartibi, xalqaro odil sudlovni amalga

oshirishning protsessual tartibi hamda jinoyatchilikka qarshi kurashish

davlatlar hamkorligini tartibga soluvchi hujjatlarni nashr qilish;

– shartnoma asosida va boshqa xalqaro huquqiy asosda

jinoyatchilikka qarshi kurashish faoliyatini amalga oshiradigan

xalqarotashkilotlar va ularning organlarini ta‘sis etish va shakllantirish;

– sodir etilishi kutilayotgan yoki sodir etilgan jinoyatlarni

to‘xtatish, jumladan, zarur holatlarda tezkor-qidiruv harakatlarini

27

(xalqaro shartnomalarga oid atamalar bo‘yicha “maxsus tekshiruv”) olib

borish orqali;

– jinoyat ishlari bo‘yicha sud jarayonida huquqiy yordam ko‘rsatish

(jinoyatchilarni qaytarib berish, jinoyat ishlari bo‘yicha o‘zaro huquqiy

yordam, xorijiy davlatlar so‘rovlari bo‘yicha jinoiy ta‘qib qilish, xorijiy

sudlar hukmlarini ijro etish shaklida);

– xalqaro jinoyatlar bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirish, jinoiy

ta‘qib qilish va jinoyat sodir etgan shaxslarni jazolash bilan bog‘liq

bo‘lgan xalqaro tashkilotlar va ularning organlari faoliyati;

– xalqaro jinoyatlarsodir etgan shaxslarga belgilangan jinoiy

jazolarni (jumladan, xorijiy sudlar tomonidan) ijro etish;

– penitensiardan keyingi ta’sir etish choralari;

– jinoyatchilikni oldini olish va huquqbuzarlar bilan muomala qilish

standartlarini ishlab chiqish, xalqaro darajada jinoyatchilikka qarshi

kurash faoliyatini muvofiqlashtirish;

– jinoyatchilikka qarshi kurashda moddiy, kasbiy, texnik va boshqa

yordam ko‘rsatish11.

3. Xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyatining prinsiplari

Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik davlatlararo

faoliyatning o‘ziga xos Mustaqil yo‘nalishi sifatida qator

tamoyillarga ega. Jinoyatchilik va jinoyat xalqaro hamkorlikning

mazkur yo‘nalishi ta‘sir ko‘rsatish predmeti hisoblanadi.

Shu bilan birga, ko‘pgina mamlakatlar qonunchiligida jinoyatlarga

nisbatan u yoki bu davlat yurisdiksiya tamoyilining amal qilinishi

10 А.Волеводз. Халқаро ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ташкилотлар. Ўқув қўлланма – М.: Проспект,

2011. 14 б.

Xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyatining prinsiplari

- qonuniylik;

- ommaviylik (rasmiylik);

- qonun va huquqni muhofaza qiluvchi organlar oldida fuqarolarning tengligi;

- shaxsiy, turar joy, yashirin yozishmalar, fuqarolarning shaxsiy hayoti, yashirin

telefon muloqotlar va telegraf xabarlarning daxlsizligi;

- gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchi himoyalanish huquqi bilan

ta‘minlanadi;

- aybsizlik prezumpsiyasi;

- huquqni muhofaza qilish organlari faoliyati ochiqligi;

- gumanizm;

- demokratizm.

-

28

belgilanganligi sababli yaqin vaqtgacha xalqaro hamkorlikning ta‘sir

doirasi ko‘pincha xalqaro huquq manbalarida belgilangan jinoyatning

faqat ayrim turlariga nisbatan qo‘llanilar edi.

Turli faoliyat ko‘rsatayotgan shaxslar xalqaro maydonda

huquqbuzarlikka qarshi kurash ishtirokchilari hisoblanadi. Shu bilan

birga, oxirgi paytda xalqaro maydonda xalqaro xavfli jinoyatlarga qarshi

kurashda kuchlarni faollashtirish va muvofiqlashtirish maqsadida

davlatlar ko‘pincha maxsus xalqaro organlarni tashkil etadilar, xalqaro

tashkilot maqomiga ega bo‘lmagan uyushmalarni ta’sis etadilar yoki

mavjud bo‘lganlarini ishlatadilar.

Turli shakldagi xalqaro hukumatlararo tashkilotlar jinoyatchilikka

qarshi kurashda ishtirok etadilar. Ularning ba’zisi jinoyatchilikka qarshi

kurashda bilvosita ishtirok etadilar (jinoyatchilikka qarshi kurashda

ishtirok etuvchi xalqaro tashkilotlar). Masalan, BMT, XDT, FAXT,

XAEA va boshqalar. Lekin ta’kidlash joizki, ko‘pgina mazkur xalqaro

tashkilotlarlarning roli ular doirasida jinoyatchilikka qarshi kurash

maxsus tuzilmalarini (BMT KTK, MDH ATM, ShHT MATT, Yevropa

Ittifoqi agentligi) tashkil etilishi sababli tobora o‘sib bormoqda. Boshqa

xalqaro tashkilotlar esa mazkur faoliyatda bevosita qatnashadilar

(Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar). Ular qatoriga Interpol

(Xalqaro politsiya tashkiloti) va Yevropol (Yevropa politsiya tashkiloti)

kiradi.

Xalqaro jinoyat adliya tizimi takomillashib bormoqda. Shu

kungacha butun dunyo hamjamiyatiga tahdid soluvchi o‘ta og‘ir

jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni ta‘qib qilish uchun vaqtincha xalqaro

sudlar (tribunallar) – ad hoc (maxsus shu uchun, faqat shu holat uchun –

lotin.) tuzilar edi. Hozirgi kunda ad hoc organlari bilan birga doimiy

Xalqaro jinoyat sudi faoliyat ko‘rsatmoqda.

4. Xalqaro sud faoliyati. Xalqaro huquqni muhofaza qilish

faoliyatini takomillashtirish muammolari

Xalqaro jinoyat sudlarini va tribunallarni shartli ravishda ikki

toifaga bo‘lish mumkin:

- ad hoc tribunallari:

a) Ikkinchi jahon urushida g‘olib davlatlarning bitimi asosida takil

etilgan xalqaro tribunallar (Yevropa mamlakatlarining asosiy harbiy

jinoyatchilarini sudlash va jazolash uchun tuzilgan Xalqaro harbiy

tribunal 1945 y., Uzoq SHarq mamlakatlari uchun Xalqaro harbiy

29

tribunal 1946 y.) BMT Xavfsizlik Kengashi rezolyutsiyalari asosida

tuzilgan tribunallarni (sobiq Yugoslaviya hududida sodir etilgan jiddiy

xalqaro gumanitar huquqbuzarliklar uchun javobgar shaxslarni sud

qilish uchun Xalqaro tribunal 1993 y., Raunda bo‘yicha Xalqaro tribunal

1994 y.);

b) xalqaro maqomga ega davlat ichki sudlari va tribunallar, masalan,

Syerra-Leone bo‘yicha Maxsus sud va Kambodjada tuzilgan “qizil

kxmerlar” ustidan sud qilish uchun Favqulodda palatalar va boshqalar;

- doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi tribunallar. Bugungi kunda Xalqaro

jinoyat sudi – dunyodagi yagona ana shunday organ hisoblanadi12.

Umuman olganda, xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyatini

takomillashtirish bilan bog‘liq muammolar murakkab yurisdiksiya

xususiyatiga ega hamda xalqaro jinoyat huquqi tizimining

serqirraligidan iboratdir.

Jinoyatlar va boshqa turdagi huquqbuzarliklarga qarshi kurash turli

xalqaro huquqiy maqom va huquqiy tartibotga ega quruqlik, dengiz va

havo sathi chegaralarida amalga oshiriladi. Bundan tashqari bu

huquqbuzarliklarni sodir etgan shaxslar, ular joylashgan obyektlar (havo

va suv kemalari, qit‘a shelfidagi statsionar platformalar va b.) hamda

huquqni muhofaza qilish faoliyati subyektlari turli huquqiy maqomga

egadirlar. Mazkur shart-sharoitdan kelib chiqqan holda, davlatlar va

ularning huquqni muhofaza qilish organlari mazkur sohada chora-

tadbirlarni amalga oshirishda turli imkoniyatlarga ega. Ular

“yurisdiksiya” tushunchasi bilan chambarchas bog‘liqdir.

Eng avvalo, davlat yurisdiksiyaning ikkita bir-biri bilan bog‘liq

tarkibiy qismiga e‘tibor qaratish lozim – qonunchilik (majburiy)

yurisdiksiya, ya‘ni uni o‘rnatish mumkin bo‘lgan va davlat tomonidan

ijro etilishi mumkin bo‘lgan ijro etuvchi yurisdiksiya. Ular huquqni

muhofaza qilish faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi.

Nazariy jihatdan davlatlar o‘z qonunchiligi yordamida ularning

fuqarolari va obyektlariga, boshqa muhim manfaatlariga turli jabhalarda

tahdid soluvchi barcha jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklarga nisbatan

yurisdiksiya o‘rnatishlari mumkin. Xususan, davlatlar chet el fuqarolari

tomonidan ularning hududidan tashqarida sodir etilgan jinoyatlarga,

xatto kosmik kemalar bortida sodir etilgan bo‘lsada, agar bu xatti-

harakatlar mazkur davlatlarga qarshi yo‘naltirilgan bo‘lsa,

ularganisbatan ham o‘rnatishlari mumkin.Bundan tashqari o‘z

11 Игнатенко Г.В. Халқаро жиноят суди халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида // Россия халқаро ҳуқуқ

солномаси 2003. Махсус нашр. СПб, 2003. 12-17 б.

30

yurisdiksiya doirasida amalga oshirishda davlatlarning imkoniyatlari

cheklangandir. Ular mazkur davlatlar suvereniteti, xorijiy davlatlar

suvereniteti ta’sir doirasi va xalqaro huquq bilan belgilanadi. Shuning

uchun ijro etuvchi yurisdiksiya chegaralari allaqachon qonunchilik

yurisdiksiya chegaralari bo‘lishi mumkin.

Jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlik qilishni huquqiy

jihatdan tartibga solish politizim xususiyatga ega, chunki u ham xalqaro

ham davlat ichki me‘yorlari bilan bog‘liq, unda ishtirok etuvchi

mamlakatlarning huquq tizimi mazkur ikki mustaqil huquqiy tizim

me‘yorlariga tayanadi.

Yuqorida ta‘kidlab o‘tilgan hamkorlik qilish yo‘nalishlari xalqaro

shartnomalar bilan tartibga solinadi. Mazkur shartnomalar milliy va chet

el adabiyotida turli ta‘riflarning mavjudligiga qaramay, uning

subyektlari o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi tamoyillardan

iborat, maxsus huquiy tizim sifatida e‘tirof etiladigan xalqaro huquq

manbalaridan biri hisoblanadi. Yuqorida eslatib o‘tilgan hamkorlikning har bir shakliga tegishli me‘yorlarni o‘zida

mujassam etgan BMTning Transmilliy uyushgan jinoyatga qarshi Konvensiyasini (2000) misol

tariqasida keltirish mumkin. Ba’zi shartnomalar faqat ulardan biriga tegishli bo‘lgan

me‘yorlardan tarkib topgan. Masalan, 1957-yil 13-dekabrdagi “Jinoyatchilarni ushlab berish

to‘g‘risida”gi Yevropa konvensiyasi va 1959-yilda 20-apreldagi “Jinoyat ishlari bo‘yicha o‘zaro

huquqiy yordam ko‘rsatish to‘g‘risida”gi Yevropa konvensiyasi faqat jinoyat sudlov sohasida

huquqiy yordam ko‘rsatish masalalarini huquqiy jihatdan tartibga solishga bag‘ishlangandir.

Ta‘kidlab o‘tilgan hamkorlik qilish yo‘nalishlarining ayrimlari

(xalqaro jinoyatlar tadqiqoti, ularni sodir etishda aybdor shaxslarni

jinoiy ta‘qib qilish va jazolash) alohida xususiyatlarga ega, chunki ular

xalqaro tashkilotlar va organlar vakolat doirasiga masalan, Xalqaro

31

jinoyat sudi vakolatiga kiradi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Keng va tor doiradagi huquqni muhofaza qilish faoliyati

tushunchasiga ta’rif bering.

2. Huquqni muhofaza qilish faoliyatining tashkiliy-huquqiy

shakllarini yoriting.

3. Huquqni muhofaza qilish faoliyati tushunchasi va belgilarini

ayting.

4. Huquqni muhofaza qilish faoliyatining asosiy yo‘nalishlarini

yoriting.

5. Huquqni muhofaza qilish faoliyatining prinsiplarini ochib bering.

KAZUSLAR

Fuqaro A.Xoshimova bir qator O‘zbekistonlik dugonalari bilan 3 yil

mobaynida har oy Toshkent Turkiya yo‘nalishi bo‘yicha “O‘zbekiston

havo yo‘llari” havo kemalarida qatnab, kiyim kechak biznesi bilan

shug‘ullangan. Kunlarning birida Toshkent aeroportiga uni kutib olgani

chiqqan oilasi, O‘zbekistonlik dugonalari orasidan uni topa olishmadi.

Bu haqida turmush o‘rtog‘i dugonalaridan so‘raganda “Xoshimova ular

bilan birga Turkiyaga uchgani, biroq uni qaysi mexmonxonada tunagani

va Toshkent shahriga qaytish muddatini bilmasliklarini” bayon etishgan.

Xoshimovlar oilasi 3 oy mobaynida A.Xoshimovani aloqaga chiqishidan

umidvor bo‘lib kutishgan. Biroq, A.Xoshimova qo‘ng‘iroq ham, pochta

orqali xabar ham yubormagan. Shundan so‘ng B.Xoshimov o‘z turmush

o‘rtog‘ini qidirib topish maqsadida IIVga murojaat etgan, biroq 3 oy

o‘tsa ham qidiruv ishlari natija bermagan. Shundan so‘ng, B.Xoshimov

o‘zining tanish advokatidan turmush o‘rtog‘i A.Xoshimovani Turkiya

davlatidan qanday izlab topsa bo‘ladi, deb so‘raganda, advokat

Xoshimovga O‘zbekistonning Interpol Milliy Markaziy byurosiga

murojaat etishni maslahat bergan.

1. Mazkur holatga baho bering.

2. Bedarak yo‘qolgan shaxslarni qidirish maqsadida fuqarolar

Interpolga murojaat etishi mumkinmi?

3. Interpol xalqaro tashkilotining asosiy funktsiya va vazifalari

32

qanday? Fikrlaringizni xalqaro normativ-huquqiy hujjatlarga asoslanib

tushuntiring.

Xitoy Xalq Respublikasi fuqarosi Li Qirg‘iziston Respublikasi

hududida Qirg‘iziston Respublikasi fuqarosi Ashirbekov Serikga

nisbatan qasddan odam o‘ldirish jinoyatini sodir qilib, yashirin yo‘llar

orqali O‘zbekiston Respublikasi davlat chegarasidan noqonuniy o‘tib,

shu yerda yashirindi. Interpolning Qirg‘iziston Respublikasi Milliy

Markaziy byurosi bergan tezkor ma‘lumotiga asosan O‘zbekiston

Respublikasi huquqni muhofaza qiluvchi organlari tezkor-qidiruv

tadbirini o‘tkazib, natijada XXR fuqarosi Lini Andijon viloyati

hududida yashirinib yurgan yerida qo‘lga olindi. Mazkur holat bo‘yicha

XXR vakolatli organi O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasiga

fuqaro Lini javobgarlikka tortish uchun so‘rov yubordi.

1. Mazkur holatga baho bering.

2. Ushbu holat yuzasidan Interpol xalqaro tashkilotining

funksiyalarini ochib bering. Interpol faoliyatining boshqa huquqni

muhofaza qiluvchi tashkilotlardan farqli jihatlari qanday?

3. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi XXR vakolatli

organi so‘rovi bo‘yicha qanday qaror qabul qilishi mumkin?

33

III bob

JINOYATCHILIKKA QARSHI KURASHDA XALQARO

HAMKORLIK

1. Jinoyatchilik bilan kurashda xalqaro hamkorlik tushunchasi.

Jinoyatchilik bilan kurashda xalqaro hamkorlik belgilari.2. Jinoyatchilik

bilan kurashda xalqaro hamkorlik shakllari. 3. Jinoyatlar jinoyatchilik

bilan kurashda xalqaro hamkorlik predmeti sifatida. 4. Jinoyatchilik

bilan kurashda xalqaro hamkorlikni huquqiy tartibga solishning

politizimligi.

1. Jinoyatchilik bilan kurashda xalqaro hamkorlik tushunchasi.

Jinoyatchilik bilan kurashda xalqaro hamkorlik belgilari.

Jinoyatchilikka xalqaro kurash deganda individlar tomonidan sodir

etilgan jinoyatlarning muayyan turlariga qarshi kurashdagi davlatlar

hamkorligi tushuniladi. Bunda xalqaro jinoyatchilikka qarshi

kurashdagi davlatlar hamkorligi ikki asosiy turga yoki shaklga ajratiladi:

mazkur faoliyatning turli jabhalari bo‘yicha xalqaro shartnomalar tuzish

va jinoyatchilikka qarshi kurashga ixtisoslashgan xalqaro tashkilotlarda

davlatlarning ishtiroki.

Jinoyatchilikning zamonaviy ko‘rinishlari, uning davlatlar

chegaralaridan o‘tib ketganligi, jinoyatchilikning mutlaq va nisbiy

darajada o‘sishi, ayniqsa, uning uyushgan shakllari, transmilliy va ko‘p

hollarda global xususiyat kasb etishi davlatlardan kuchlarni

jinoyatchilikka qarshi kurashlik orqali birlashtirishlikni talab etdi.

Xalqaro huquq fanida jinoyatchilikka qarshi kurashdagi xalqaro

hamkorlik (jinoyatchilikka xalqaro kurash) deganda, odatda, “ijtimoiy

xavfi bir nechta davlatlar kuchlarini birlashtirilishini talab etadigan

Jinoyatchilikka qarshi kurashishda xalqaro hamkorlik – bu xalqaro

huquq subyektlari va ichki davlat munosabatlarini xalqaro huquq

normalari va milliy qonunchilik bilan tartibga solish bilan xalqaro

xarakterga ega bo’lgan xalqaro jinoyatlardan inson, jamiyat, davlat va

xalqarohamjamiyatning huquq va erkinliklarini himoya qilishga

qaratilgan faoliyat

34

jinoiy xatti-harakatlarga qarshi turi davlatlar orasidagi hamkorlik

tushuniladi.”13.

Davlatlar hamkorligi uchta darajada rivojlanadi:

1) Ikki tomonlama hamkorlik.Bunda jinoyat ishlari bo‘yicha

huquqiy yordam ko‘rsatish, jinoyatchilarni qaytarib berish, ozodlikdan

mahrum etilgan shaxslarni jazo o‘tash uchun fuqarosi bo‘lgan

mamlakatga qaytarish kabi masalalar bo‘yicha ikki tomonlama

kelishuvlar keng tarqalgan. Odatda, xalqaro va hukumatlararo

kelishuvlarga qo‘shimcha muayyan idoralar hamkorligini

aniqlashtiruvchi idoralararo bitimlar ilova qilinadi.

2

)

M

int

aq

av

iy

da

ra

ja

da

gi

ha

m

ko

rli

kmuayyan mintaqadagi mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarda

manfaatlar va xususiyatlarning uyg‘unligidan kelib chiqadi.

Masalan, 1971-yilda 14 ta ADT (Amerika davlatlari tashkiloti)

ishtirokchi davlatlar Vashingtonda Terrorchilik harakatlarini oldini olish

va ularni sodir etganlarni jazolash to‘g‘risidagi Konvensiyani

imzoladilar. 1959-yil 20-apreldagi Strasburgda Yevropa Kengashi

ishtirokchi mamlakatlari “Jinoyat ishlari bo‘yicha o‘zaro huquqiy

yordam ko‘rsatish to‘g‘risida”gi Yevropa Konvensiyasini imzoladilar.

MDH doirasida 1993 yil yanvar oyida Minsk shahrida Hamdo‘stlik

davlatlari “Fuqarolik, oila va jinoyat ishlari bo‘yicha huquqiy yordam

ko‘rsatish to‘g‘risida”gi Konvensiyani imzoladilar.

12 Халқаро ҳуқуқ луғати: 2-нашр, қайта ишлан. ва тўл. / Бацанов С.Б., Ефимов Г.К., Кузнецов В.И. ва

бошқ. - М.: Халқаро муносабатлар, 1986. – 173 б.

35

Osiyoda esa davlatlar va ularning vakolatli organlari o‘rtasida

Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHHT) doirasidagi hamkorlikni misol

tariqasida keltirish mumkin. Xalqaro idoralararo hamkorlikka ko‘proq

e’tibor qaratilgan 2001-yil 15-iyundagi“Terrorizm, separatizm va

ekstremizmga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Shanxay Konvensiyasi

bunday hamkorlikni huqiqiy jihatdan tartibga solishga bag‘ishlangan.

3) Global miqyosda hamkorlik Millatlar Ligasi doirasida

boshlanib, BMTda davom etgan. Hozirgi kunda xalqaro jinoyat huquqi

sohasidagi ko‘p tomonlama universal bitimlarning butun bir tizimi

yaratilgan:

1. “Genotsid jinoyatlarini oldini olish va ular uchun jazolash

to‘g‘risida”gi Konvensiya (1948);

2. “Odam savdosi va uchunchi shaxslar tomonidan fohishalik

ekspluatatsiyasiga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Konvensiya (1949);

3. “Qullik, qul savdosi va qullikka o‘xshash institutlar va

an’analarni bekor qilish to‘g‘risida”gi qo‘shimcha Konvensiya (1956);

4. Irqchilik jinoyatini oldini olish va buning uchun jazolash bo‘yicha

xalqaro Konvensiya (1973);

5. Havo kemalari bortida sodir etiladigan jinoyatlar va boshqa

harakatlar bo‘yicha Tokio Konvensiyasi(1963);

6. Havo kemalarini noqonuniy egallashga qarshi kurash bo‘yicha

Gaaga Konvensiyasi (1970);

7. Fuqaro aviatsiyasi xavfsizligiga qarshi qaratilgan harakatlarga

qarshi kurash bo‘yichaMonreal Konvensiyasi (1971);

8. Giyohvand moddalar to‘g‘risida Konvensiya (1961);

9. Psixotrop moddalar to‘g‘risida Konvensiya (1971);

10. Giyohvand vositalar va psixotrop moddalarning noqonuniy

aylanishiga qarshi kurash to‘g‘risida Konvensiya (1988);

11. Xalqaro himoyadagi shaxslar hamda diplomatik agentlarga

qarshi qaratilgan jinoyatlarni to‘xtatish va jazolash bo‘yichaKonvensiya

(1973);

12. Garovga olishga qarshi kurash to‘g‘risida Xalqaro Konvensiya

(1979);

13. Yadro materiallarini jismoniy himoyalash bo‘yicha Konvensiya

(1980);

14. Qiynoq hamda muomala va jazolashning o‘ta shafqatsiz,

insoniylikka zid yoki qadr-qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi

Konvensiya (1984);

36

15. Yollanma ishchilar jalb etish, ishlatish, moliyalashtirish va

tayyorlashga qarshi kurash bo‘yicha Konvensiya va hokazo14.

2. Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik shakllari

Davlatlarning jinoyatchilikka qarshi kurash sohasidagi hamkorligi

bir nechta shakllarda olib boriladi:

– birinchidan, muayyan jinoiy xatti-harakatlarning hamjamiyatga

xavfli ekanligini va birgalikda xalqaro-huquqiy qonun hujjatlarini qabul

qilish orqali ularni to‘xtatish bo‘yicha birgalikda chora-tadbirlarni ishlab

chiqish zarurligini davlatlar tomonidan e’tirof etilishi;

– ikkinchidan, begona hududda yashirinib yurgan huquqbuzarlar

qidiruviga yordam ko‘rsatish orqali. Buni amalga oshirishning ikki yo‘li

bo‘lishi mumkin – diplomatik muassasalar orqali va o‘z mamlakatida

qidiruv va dastlabki tergovni olib borayotgan organlar (huquqni

muhofaza qilish organlari) o‘rtasidagi bevosita aloqalar orqali.

Hamkorlikning mazkur yo‘nalishi kengayganligini ta’kidlab o‘tish

lozim: agar oldin davlatlar jinoyatchini qidirish yoki qaytarib berish

iltimosi bilan muayyan mamlakatga murojaat etgan bo‘lsa, hozirgi

kunda qidiruv butun dunyo miqyosida olib boriladi, nafaqat qochib

ketgan jinoyatchi, balki o‘g‘irlangan mol-mulkning qidiruvi e’lon

qilinadi. Qidiruvni engillashtirish maqsadida ba’zan ma‘lumotlarni

ayirboshlash amalga oshiriladi;

– uchinchidan, jinoyat ishi bo‘yicha zarur materiallarni olishda

yordam ko‘rsatish orqali. Jinoyatni sodir etgan yoki uni bir nechta

mamlakatda sodir etgan yoki uning bir qismini boshqa davlatda sodir

etgan taqdirda v.h. Guvohlar va ashyoviy dalillar boshqa davlatda

bo‘lishi mumkin. Ayrim holatlarda ish bo‘yicha materiallar olish uchun

chet elda tergov harakatlarini olib borish lozim bo‘ladi, bu esa tegishli

maxsus topshiriq yuborish orqali amalga oshiriladi (commissions

rogatoires)15. Bu guvohni, jabrlanuvchini so‘roq qilish, voqea joyini

ko‘zdan kechirish v.h. topshirig‘i bo‘lishi mumkin. Kelishuv boshqa

davlatning tegishli organlari tomonidan qanday turdagi toprshiriq

berilishi mumkinligini belgilaydi. Mazkur topshiriqni bajaruvchi organ

o‘zining milliy protsessual me‘yorlariga tayanadi. Bunda topshiriqdagi

barcha savollarga javob berilishi shart;

13 Богатырев А.Г. Халқаро хусусиятга эга жиноятларга қарши кураш бўйича Конвенция.

//Келишувлар тўплами: Ўқув қўлланма. - М., 1990. 14 Родионов К.С. Халқаро полиция: кеча, бугун, эртага. М. Норма, 1990 – 45 б.

37

– to‘rtinchidan, jinoyatchilik muammolarini hal etish va bu

muammolarni o‘rganishda ayrim davlatlarga metodik va amaliy yordam

ko‘rsatish orqali. Yordamning bu turi aniq yordam ko‘rsatishga jalb

etilgan ekspertlarni ayrim mamlakatlarga jo‘natishda

ifodalanadi.(jinoyatchilikka qarshi kurashning asosiy yo‘nalishlarini

belgilash, penitensiar tizimni shakllantirish bo‘yicha yo‘riqlar berish va

boshq.);

– beshinchidan, jinoyatchilik va unga qarshi kurash muammolarini

birgalikda o‘rganish orqali. Shu maqsadda xalqaro kongresslar va

anjumanlar chaqiriladi, xalqaro tashkilotlar va ilmiy-tadqiqot institutlari

tuziladi;

– oltinchidan, tezkor va boshqa axborotni ayirboshlash orqali.

Davlatlar ko‘pincha tergov va jinoyatchini qo‘lga olishni muvaffaqiyatli

amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan axborot hamda jinoiy xususiyatga

ega boshqa axborotni bir-birigataqdim etadilar. Xususan, boshqa davlat

fuqarolariga nisbatan chiqarilgan hukmlar haqidagi axborotni

ayirboshlash.

3. Jinoyatchilik, jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlikning

predmeti sifatida

Davlatlar hamkorligi orqali qarshi

kurashiladigan jinoyatlarning bir nechta

tasnifi bor16.

Tafovut borligiga qaramay ularning

barchasining umumiy ibtidosi bor:

jinoyatchiligi xalqaro bitimlarda

belgilangan xatti-harakatlarning ikki

katta guruhi turlar bo‘yicha tasniflanadi

– xalqaro jinoyatlar vaxalqaro xususiyatga ega jinoyatlar.

Xalqaro jinoyatlarning ro‘yxati dastlab Xalqaro harbiy tribunal

Ustavida (1945) va Uzoq Sharq Xalqaro harbiy tribunalining Shunday

Ustavida (1946). Xalqaro jinoyatlar bo‘yicha me‘yorlarni rasmiy

kodlashga doir bir necha bor qilingan urinishlar bugungi kunga kelib

Xalqaro jinoyat sudi Rim Statuti (1998) bilan tugadi. Statutning II

qismiga ko‘ra, sud yurisdiksiya butun xalqaro hamjamiyatni tashvishga

15 Карпец И.И. Халқаро хусусиятга эга жиноятлар. - М.: Юрид. адаб., 1979; Карпец И.И., Кудрявцев

В.Н. Халқаро жиноятчилик. - М.: Фан, 1988; Кибальник А.Г. Ҳозирги замон халқаро жиноят ҳуқуқи:

тушунча, вазифалар ва тамойиллар / Юрид. фанлар доктори А.В. Наумовнинг илмий таҳ. остида. - СПб.:

“Пресс юридик маркази” нашриёти, 2003 ва бошқ.

Xalqaro jinoyatlar deb, xalqaro

huquq normalari va tamoyillari

bilan tartibga solinadigan, xalqaro

xarakterga ega ijtimoiy xavfi katta

bo‘lgan inson, jamiyat, davlat va

xalqarohamjamiyatning huquq va

erkinliklarigadaxl soluvchi

jinoyatlar hisoblanadi.

38

soluvchi jinoyatlar bilan cheklanib, ular qatoriga quyidagilar kiradi:

genotsid (ommaviy qirg‘in) jinoyati; bashariyatga qarshi jinoyat; harbiy

jinoyatlar; tajovuzkorlik jinoyati. Mazkur jinoyatlar uchun javobgarlik

va jazo choralari bevosita xalqaro-huquqiy hujjatlar bilan belgilanadi.

1948-yil 9-dekabrdagi “Genotsid jinoyatlarini oldini olish va buning

uchun jazolash to‘g‘risida”gi Konvensiyada genotsid deganda muayyan

milliy, etnik, irqiy yoki diniy guruhni butunlay yoki qisman yo‘q qilish

maqsadida amalga oshirilgan harakatlar tushuniladi. Genotsid to‘rt

shaklda amalga oshiriladi:

a) jismoniy genotsid, ya’ni irqiy, milliy, etnik yoki diniy belgilariga

ko‘ra aholining butun bir guruhlarini jismonan yo‘q qilish;

b) ijtimoiy-iqtisodiy genotsid, ya’ni bunday guruhlarga ularni

butunlay yoki qisman yo‘q qilishga qaratilgan yashash sharoitlarini

qasddan yaratish;

v) biologik genotsid, ya’nibunday guruhlar o‘rtasida bola tug‘ilishi

oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish;

g) milliy-madaniy genotsid, ya’nibunday guruhlarning madaniy va

ma’naviy qadriyatlarini yo‘q qilish.

Mazkur jinoyatlar uchun javobgarlik va ularni sodir etilishi uchun

39

jazo choralari xalqaro bitimlarga asoslanib milliy jinoyat qonunchiligi

bilan belgilanadi. Bu bitimlar ularda ishtirok etuvchi davlatlarni

“ularning qonunchiligiga ko‘ra xalqaro bitimlarda jinoyat deb tan

olingan xatti-harakatlarni” jinoyat deb e’tirof qilish uchun zarur

choralarni ko‘rishlikka majbur etadi. Shuning uchun bunday toifadagi

jinoyatlar hatto “konvension jinoyatlar” deb nomlanadi17. Jinoyat sud

ishlarini yuritish faqat milliy huquqni muhoqaza qilish organlari va

sudlar vakolatiga kiradi.

A.Volevodzning fikriga ko‘ra, quyidagilar xalqaro xususiyatga ega

jinoyatlar turkumiga kiradi:

– xalqaro munosabatlar barqarorligi va jamoat xavfsizligiga qarshi

xatti-harakatlar (turli ko‘rinishdagi terrorizm, garovga olish, kemalar

qatnovi xavfsizligi va havo transporti

xavfsizligiga qarshi jinoyatlar, yadro

materiallarining noqonuniy aylanishi,

ekologik jinoyatlar – ekotsid va

biotsid; o‘qotar qurollar va o‘q-

dorilarning noqonuniy aylanishi);

– davlatlar iqtisodiy, ijtimoiy va

madaniy rivojlanishiga ziyon

etkazadigan xatti-harakatlar (qalbaki

pul chiqarish, jinoiy daromadlarni

legallashtirish, korrupsiya, tarixiy,

ilmiy, badiiy va madaniy qadriyatga

ega predmetlar va hujjatlarga jinoiy

tajovuz qilish, behayolik va bolalar

orasida behayolikni targ‘ib qiluvchi

mahsulotlarning noqonuniy

aylanishi);

– aholi salomatligiga qarshi jinoyatlar

(giyohvand vositalar va psixotrop

moddalarning noqonuniy aylanishi);

– insonning shaxsiy huquqlariga

jinoiy tajovuz qilish (qullik va qul savdosi,

qullik maqsadida bo‘lmagan odam savdosi,

jinsiy ekspluatatsiya, g‘ayriinsoniy yoki inson qadr-qimmatini

16 Лукашук И.И., Наумов А.В. Халқаро жиноят ҳуқуқи. - М., 1999. – 112 б; Лукашук И.И. Халқаро

ҳуқуқ. Махсус қисм: Дарслик. – 2-нашр, қайта ишланган ва тўлдир. - М.: БЕК нашриёти, 2001. – 340 б.

Xalqaro ahamiyatga ega

bo‘lgan jinoyatlar – xalqaro

jinoyatlar sirasiga kirmaydigan,

xalqaroshartnomalar bilan

belgilangan, davlatlar

o‘rtasidagi munosabatlar va

hamkorlikka hamda boshqa

sohalariga daxl soluvchi

ijtimoiy xavfi katta bo‘lgan

qilmish. Xalqaro jinoyatlardan

farqli o‘laroq javobgarlikka

davlat emas, balki individlar

tortiladi. Jinoiy javobgarlik

xalqaroshartnomalar asosida,

lekin milliy qonunchilikni

qo‘llagan holda tortiladi.

Transnatsional jinoyat –

bu ikki va undan ortiq

davlatlar yurisdiksiyasiga

tegishli jinoyat

40

kamsituvchi muomala va jazo turlari)18.

Bugungi kunda xalqaro hamkorlik asosan davlatning ichki huquqiy

tartibotiga tajovuz qiluvchi transmilliy jinoyatlarga qarshi kurashishga

to‘g‘ri keladi.Ularni mazkur jinoyatlar qatoriga qo‘shish uchun asosiy

mezon ularning milliy chegaralardan oshib ketganligidadir.Binobarin,

BMT ularni “rejalashtirish, sodir etish bevosita va bilvosita oqibatlari

nuqtai nazaridan birdan ortiq mamlakatni qamrab oluvchi

huquqbuzarliklar” sifatida baholadi19.

4. Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlikni huquqiy

jihatdan tartibga solishning politizimliligi

Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlikni huquqiy

jihatdan tartibga solish politizimlilik xususiyatiga ega, chunki u ham

xalqaro huquqiy va ham ishtirokchi davlatlarning milliy huquqiy

me‘yorlari bilan bog‘liq bo‘lib, bu ikki Mustaqil huquqiy tizimga

asoslanadi.

Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan hamkorlik yo‘nalishlari xalqaro

shartnomalar bilan tartibga solinadi. Mazkur shartnomalar milliy va chet

el adabiyotida turli ta‘riflarning mavjudligiga qaramay, uning

subyektlari o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi tamoyillardan

iborat, maxsus huquqiy tizim sifatida e’tirof etiladigan xalqaro huquq

manbalaridan biri hisoblanadi.

Yuqorida zikr etilgan hamkorlikning

har bir shakliga tegishli me‘yorlarni

o‘zida mujassam etgan BMTning

Transmilliy uyushgan jinoyatga qarshi

Konvensiyasini (2000) misol tariqasida

keltirish mumkin. Ba’zi shartnomalar

faqat ulardan biriga tegishli bo‘lgan

me‘yorlardan tarkib topgan. Masalan,

1957-yil 13- dekabrdagi “Jinoyatchilarni

qaytarib berish to‘g‘risida”gi Yevropa

konvensiyasi va 1959-yil 20-apreldagi

“Jinoyat ishlari bo‘yicha o‘zaro huquqiy

yordam ko‘rsatish to‘g‘risida”gi Yevropa konvensiyasi faqat jinoyat

17 А.Волеводз. Халқаро ҳуқуқни муҳофаза қилиш ташкилотлари: Ўқув қўллқнма – М., Проспект,

2011. 17 б. 18 BMTning jinoyatchilik sohasidagi yo’nalishlar va jinoyat odil sudlov tizimining faoliyati masalalari

bo’yicha to’rtinchi tadqiqot natijalari - А/ Кonf. 169/ 15 / Qo’sh. 1, 20 dek. 1994.

Esda tuting!

O‘zbekiston uchun xalqaro

huquqning huquqiy asos

bo‘lib Konstitutsiyaning

preambulasida belgilangan

holat xizmat qiladi

“O‘zbekiston xalqi,...

xalqaro huquqning umum

e’tirof etilgan qoidalari

ustivorligini tan oladi”.

41

sudlov sohasida huquqiy yordam ko‘rsatish masalalarini huquqiy

jihatdan tartibga solishga bag‘ishlangandir. Ta’kidlab o‘tilgan hamkorlik

qilish yo‘nalishlarining ayrimlari (xalqaro jinoyatlar tadqiqoti, ularni

sodir etishda aybdor shaxslarni jinoiy ta‘qib qilish va jazolash) alohida

xususiyatlarga ega, chunki ular xalqaro tashkilotlar va organlar vakolat

doirasiga kiradi, masalan, Xalqaro jinoyat sudi vakolatiga.

Shu bilan birga hamkorlikning yuqorida sanab o‘tilgan barcha

yo‘nalishlarini huquqiy jihatdan tartibga solish qonunlar va boshqa

tizimning turli sohalariga oid me‘yoriy-huquqiy hujjatlar – davlat

darajasida xalqaro majburiyatlarni haqiqiy bajarilishini ta‘minlovchi

davlat huquqi bilan amalga oshiriladi.

Xalqaro huquqiy bitimlar davlat ichki munosabatlarini ularning

huquq manbai bo‘lmasdan tartibga soladi. Lekin sohaviy davlat ichki

qonunchiligi ham mazkur munosabatlarni tartibga soluvchi va ham

davlatning ichki huquq manbai sifatida amal qiladi. Shuning uchun

huquqni muhofaza qilish subyektlarining faoliyatini huquqiy tartibga

solish xalqaro majburiyatlarning haqiqiy ijrosini ta‘minlaydigan

qonunlar va davlat milliy huquqining turli sohalariga oid boshqa

me‘yoriy-huquqiy hujjatlar bilan amalga oshiriladi.

Mamlakatimiz misolida xalqaro shartnomani ijro etish maqsadida

biror bir xatti-harakatni jinoyat deb tavsiflash faqat O‘zbekiston

Respublikasi Jinoyat kodeksiga muvofiq amalga oshiriladi. Tezkor-

qidiruv harakatlarini olib borish faqat “Tezkor-qidiruv faoliyati

to‘g‘risida”gi Qonun doirasida amalga oshiriladi, jinoiy jazoni ijro etish

tartibi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksining talablariga

muvofiq bo‘lishi shart. Lekin bu va ko‘pgina boshqa qonunlar

O‘zbekistonning xalqaro shartnomalariga zid bo‘lmasligi kerak.

Yana bir xususiyat jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro

hamkorlikni huquqiy jihatdan tartibga solishning tizimlararo tabiatiga

xos: u ham xalqaro huquq me‘yorlar bilan, ham hamkorlikda ishtirok

etuvchi davlatlarning huquqiy me‘yorlari bilan tartibga solinadi.

Masalan, O‘zbekiston Respublikasi va Buyuk Britaniya va Shimoliy

Irlandiya Birlashgan Qirolligi o‘rtasida estraditsiya bo‘yicha aniq bir

masalani hal etishda kamida uchta huquqiy tizimning keng doiradagi

huquqiy hujjatlarini hisobga olish kerak. Agar jinoyat sodir etgan bir

shaxsni qaytarib berish iltimosi bilan bitta emas, bir nechta davlat

murojaat etsa, bu doira yanada kengayishini tasavvur qilish qiyin emas

va bu amaliyotda tez-tez uchraydigan holatdir.

42

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlikning asoaiy

shakllarini yoriting. 2. Jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlikning predmeti va

jinoyatning asosiy belgilarini yoriting. 3. Jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha hamkorlikda

politizimlilik prinsipini tushuntiring.

KAZUS

Ukraina fuqarosi Bashirov Rossiya Federatsiyasi Qrim Respublikasi

hududida yollangan harbiy guruhlar tarkibida bir qator og‘ir jinoyatlarni

sodir etib, Afg‘oniston hududida yashiringan. Interpolning tezkor

yo‘llari orqali Rossiya va Ukraina hukumatlari ushbu shaxsning

yashiringan joyi haqida ma‘lumot olishdi. Shundan so‘ng,

Afg‘onistonning vakolatli organiga Rossiya Federatsiyasi Bosh

prokuraturasidan fuqaro Bashirovni ekstraditsiya qilish haqida rasmiy

so‘rov kelib tushgan. Shu bilan birga, Ukraina davlati vakolatli organi

Bashirovni Ukraina qonunchiligi asosida javobgarlikka tortish uchun

ekstraditsiya qilishni talab qildi.

1. Ushbu holatga baho bering.

2. Afg‘oniston hududida yashiringan Bashirovni boshqa davlatga

ekstraditsiya qilish masalasi Interpol vakolati doirasiga kiradimi?

3. Davlatlararo jinoiy-huquqiy yordam ko‘rsatishda parallel

so‘rovlar kelib tushgan taqdirda, qaysi biri qanoatlantirilishi mumkin?

4. Fikrlaringizni xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyatini

tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar va olimlar ilmiy

qarashlariga tayanib sharhlang.

43

IV bob

XALQARO HUQUQNI MUHOFAZA QILUVCHI

TASHKILOTLAR

1. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” tushunchasi,

umumiy tavsifi va belgilari. 2. “Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlar”ning maqsadlari, vazifalari va faoliyatining asosiy

yo‘nalishlari. 3. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar”

xalqaro maqomi, tasnifi va tizimi.

1. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” tushunchasi,

umumiy tavsifi va belgilari

Xalqaro huquqning subyekti bo‘lmish xalqaro tashkilotlar davlatlar

o‘rtasidagi hamkorlikning asosiy tashkiliy-huquqiy shakllaridan biri

hisoblanadi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin yuzlab xalqaro tashkilotlarga asos

solindi, jumladan, BMT, YUNESKO, NATO, SHHT va boshq. Bu

xalqaro huquqning Mustaqil sohasi – xalqaro tashkilotlar huquqining

mavjudligi haqida xulosa chiqarishga zamin yaratadi.

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar mohiyati haqida

mulohaza qilishga o‘tishdan oldin xalqaro tashkilotlar mazmunining o‘zi

haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.

Xalqaro huquqning ikkilamchi subyekti, hosilasi sifatida xalqaro

tashkilotlar davlatlar tomonidan tuziladi (tashkil etiladi). Yangi xalqaro

tashkilotni tuzish jarayoni uch bosqichda o‘tadi: ta’sis hujjatini qabul

qilish, tashkilotning moddiy

tuzilmasini yaratish, tashkilot

faoliyatining boshlanishiga dalolat

qiluchi asosiy organlarni

chaqirish.

Xalqaro tashkilotni tuzishga

davlatlar tomonidan birgalikda

xohish-istak bildirilishi ikkita usul

bilan qayd etilishi mumkin:

1) tashkilotni tuzish

to‘g‘risidagi xalqaro shartnomada;

2) mavjud xalqaro tashkilotga a’zo bo‘lish haqidagi qarorda.

FAKTLAR

Xalqaro tashkilotlar XIX asr oxiri –

XX asr boshlarida paydo bo‘ldi.

1874-yilda Butun jahon pochta

ittifoqi, 1919-yilda Xalqaro mehnat

tashkiloti tuzildi va boshqalar.

Millatlar Ligasi birinchi xalqaro

siyosiy tashkilot bo’lib,1919-yilda

Versal tizimi asosida tashkil etilib,

1949-yilgacha faoliyat yuritdi.

44

Birinchi usul xalqaro amaliyotda eng ko‘p tarqalgan usul

hisoblanadi. Xalqaro shartnomani tuzish tashkilotning ta’sis hujjati

bo‘ladigan shartnoma matnini ishlab chiqish va qabul qilish uchun

xalqaro anjuman chaqirishni talab etadi. Bunday hujjat turlicha

nomlanishi mumkin: statut, ustav, konvensiya. U kuchga kirgan kun

tashkilotga asos solingan kun hisoblanadi.

Xalqaro tashkilotlar soddalashtirilgan tartibda boshqa xalqaro

tashkilot tomonidan qaror qabul qilish shaklida ham tuzilishi mumkin.

Bunda xalqaro tashkilotni tuzishga davlatlarning birgalikdagi xohish-

istagi qabul qilinishi bilan kuchga kiradigan ta’sis rezolyutsiyasi uchun

ovoz berish orqali bildiriladi.

Tashkilot faoliyatini to‘xtatish ham ishtirokchi davlatlarning

birgalikdagi xohish-istagi asosida amalga oshiriladi. Ko‘pincha tashkilot

faoliyatini to‘xtatish uni tarqatib yuborish to‘g‘risidagi protokolni

imzolash orqali amalga oshiriladi.

Xalqaro tashkilotlarni tuzib davlatlar ularning tegishli huquq va

salohiyatini belgilab beradilar: huquq va majburiyatlarga egalik qilish,

xalqaro huquq me‘yorlarini yaratish va qo‘llashda ishtirok etish, xalqaro

huquq me‘yorlariga amal qilinishi ustidan nazorat qilish va shu orqali

davlatlar xalqaro hamkorlik sohasida o‘zlari bilan birga huquq

ijodkorligi, ijrosi va muhofazasini amalga oshiradigan xalqaro

huquqning yangi subyektini yaratadilar.

2. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar faoliyatining

maqsadi, vazifalari va asosiy yo‘nalishlari

Jinoyatchilikka qarshi kurashda turli xalqaro tashkilotlarning

xalqaro darajadagi roli bir xil emas. Bu ularning ustavi bilan

belgilanadigan vakolat doirasiga bog‘liq. Davlatlar xalqaro tashkilotlarni

tuzib, ularning ustavlarini ishlab chiqib, ularga u yoki bu huquq va

majburiyatlar berib mazkur tashkilotlarning maqsad va vazifalariga,

ularning xalqaro munosabatlar tizimida kasb etgan roliga asoslanadilar.

Ko‘pgina xalqaro tashkilotlarni yaratilishi va faoliyatida

jinoyatchilikka qarshi kurashda hamkorlik qilish maqsad etib

belgilanmaydi. Ular bunda faqat asosiy faoliyatlarini amalga oshirish

uchun qatnashadilar.

Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, BMT Ustavining 1-

moddasi 3 va 4-qismlariga muvofiq, “Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va

gumanitar xususiyatga ega muammolarni hal etishda, inson huquqlariga

45

va irqi, jinsi, tili va dinidan qat‘iy nazar barcha asosiy erkinliklariga

hurmatni rag‘batlantirish va oshirishda xalqaro hamkorlikni amalga

oshirish; millatlarning bu umumiy maqsadlarga yetishdagi harakatlarini

muvofiqlashtirish uchun markaz vazifasini bajarish” vakolatiga ega20.

Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik qilmasdan bu

muammolarni hal qilish mumkin emasligi tabiiydir. Mazkur holat

xalqaro jinoyatlar va xalqaro xususiyatga ega jinoyatlarga qarshi

kurashda xalqaro hamkorlik asosini shakllantiruvchi bir qator xalqaro

shartnomalarni BMT rahnamoligida ishlab chiqish va tuzishni oldindan

belgilab berdi.

Shunday qilib, BMT o‘zinig asosiy faoliyatini amalga oshirish

natijasida xalqaro huquq darajasida jinoyatchilikni aniqlash va ayrim

ijtimoiy jihatdan xavfli xatti-harakatlar uchun jazo belgilash bo‘yicha

birgalikdagi chora-tadbirlarni amalga oshirishda, xalqaro shartnomalarni

ishlab chiqish va tuzishda, boshqa xalqaro-huquq qonun hujjatlarini

jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida xalqaro hamkorlik uchun xalqaro

huquqiy asos sifatida qabul qilishda qatnashadi.

Ko‘pgina xalqaro tashkilotlar o‘zining asosiy faoliyati sababli ular

uchun asosiy faoliyat yo‘nalishi bo‘lmagan huquqiy asoslarni

shakllantirish va jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlikning

alohida amaliy jabhalariga daxldor bo‘ladilar.

Bundan tashqari xalqaro tashkilotlarning keng doirasi ichida

shunday tashkilotlarni ajratish mumkinki, jinoyatchilikka qarshi

kurashda xalqaro hamkorlik yoki uning ayrim yo‘nalishlari ularni

tuzishdagi asosiy maqsad va ularning asosiy faoliyat turi hisoblanadi.

Bundan tashqari shunday holatlar borki, jinoyatchilikka qarshi

kurashda xalqaro hamkorlikni amalga oshirish vakolati xalqaro

tashkilotlarning tarkibiy qismi yoki bo‘g‘ini bo‘lmish ularning

organlariga beriladi.

Xalqaro tashkilotlar va ularning jinoyatchilikka qarshi kurashda

xalqaro hamkorlik qilish vakolatiga ega organlari majmui “Xalqaro

huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar” tushunchasi bilan belgilanishi

mumkin.

Qonunchilik va xalqaro huquqda mazkur tushunchaning mazmuni

va ta’rifini belgilovchi me‘yorlar mavjud emas. Mazkur atama xalqaro

huquqda ma‘lum.

Masalan, ayrim mualliflarning ta’kidlashicha, Xavfsizlik

19 Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Устави ва Халқаро Суд Статути. БМТ // БМТ Жамоат ахбороти

департаменти, Август 1998 й.-М., Москва. 1999. – 35 б.

46

Kengashining bir qator rezolyutsiyalarida va Birlashgan Millatlar

Tashkilotining boshqa hujjatlarida quyidagi tushunchalar ishlatilgan:

huquqni muhofaza qilish organlari o‘rtasida hamkorlik bo‘yicha

xalqaro tashkilotlar (international law enforcement cooperation

bodies)bookmark18, xalqaro huquqni muhofaza qilish organlari

(international law enforcement community)bookmark19, xalqaro huquqni

muhofaza qilish organlari (international law enforcement authorities)21,

huquqni muhofaza qilish sohasida hamkorlik qilish masalalari bo‘yicha

hukumatlararo tashkilotlari (intergovernmental organizations in the area

of law enforcement cooperation)22.

Shu bilan birga, bu hujjatlarda faoliyatning asosiy predmeti

jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik bo‘lgan xalqaro

tashkilotlar ta‘rifi va mukammal ro‘yxati berilmagan.

Muayyan xalqaro tashkilotni yoki uning organini Xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi tashkilotlar qatoriga qo‘shish imkonini beruvchi

ayrim mezonlarni yoki boshqacha qilib aytganda, belgilarni aniqlash

lozim.

Birinchidan, bunday tashkilotlarga jinoyatchilikka qarshi kurashda

xalqaro hamkorlikni amalga oshirish vakolati berilgan. Bu ularning

asosiy faoliyati hisoblanadi.

Ikkinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar bu

faoliyatni davlatlar o‘rtasidagi shartnomalar asosida amalga oshirish

vakolatiga ega. Odatda, bu shartnomalar ularning ustavlarida, gohida esa

boshqa xalqaro huquqiy hujjatlarda (xalqaro tashkilotlar bilan tuzilgan

xalqaro shartnomalar, rezolyutsiyalar va boshqa hujjatlarda) ifodalanadi.

Uchinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

huquqiy subyektlik ko‘lami ularni tuzish to‘g‘risidagi shartnomalari

bilan belgilanadi. Shuning uchun faqat hukumatlararo shartnoma asosida

tashkil etilgan xalqaro hukumatlararo tashkilotlar yoki ularning suveren

davlatlar birlashishi istagining majmuini ifodalaydigan organlari xalqaro

huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar bo‘lishi mumkin.

To‘rtinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

20 БМТ Бош Ассамблеясининг 60-сессияси. Расмий ҳисоботлар. Учинчи қўмита: Бош бошқармада

бўлиб ўтган 7-мажлис ҳақида қисқача ҳисобот, Нью-Йорк, 7 октябрь 2005 йил, 40 п. // A/C.3/60/SR.7, 21

October2005 БМТ ҳужжати. 21Бош Ассамблеянинг махсус йигирманчи сессиясида қўйилган мақсадларга эришиш ва белгиланган

вазифаларни бажариш, юзага келган тўсиқлар ва келгуси фаолият: пул маблағларини ноқонуний

ўзлаштиришга қарши кураш ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш соҳасидаги ҳамкорликни кенгайтириш бўйича аъзо

давлатлар фаолияти натижалари. Пул маблағларини ноқонуний ўзлаштиришга қарши кураш ва ҳуқуқни

муҳофаза қилиш соҳасидаги ҳамкорликни кенгайтириш бўйичаочиқ таркибдаги экспертлар ишчи гуруҳи.

Котибият мактуби. П. 15h. // UNODC/CND/2008/WG.2/2, 20 May2008 БМТ ҳужжати.

47

jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik rivojini belgilab bera

olmaydi. Chunki davlatlar xalqaro munosabatlar tizimining asosiy

subyektlari hisoblanadi, Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

esa, umuman olganda, ikkilamchi unsur sanaladi.

Beshinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning

jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik qilish uchun yyetarli

bo‘lgan xalqaro huquqiy subyektlik maqomiga ega doimiy organlari bor.

Oltinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar o‘z

faoliyatini ixtiyoriy tartibda emas, balki belgilangan xalqaro huquq

qoidalari va jarayonlariga rioya etgan holda xalqaro huquqning

umume’tirof etilgan tamoyillari va me‘yorlariga muvofiq amalga

oshiradi.

Yettinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

xalqaro hamkorlik doirasida xalqaro jinoyatlar va xalqaro xususiyatga

ega jinoyatlar va ayrim holatlarda transmilliy jinoyatlarga qarshi

kurashda majburiy choralarni qo‘llash vakolatiga ega.

Sakkizinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlarning jinoyatchilikka qarshi kurash sohasidagi faoliyati jinoyat

sodir etgan shaxslarning individual jinoiy javobgarligi tamoyiliga amal

qilishni ta‘minlashga yo‘naltirilgan.

To‘qqizinchidan, agar ayrim ishtirokchi davlatlar xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi tashkilotlar yoki boshqa ishtirokchi davlatlar bilan

hamkorlik qilishdan voz kechsa, bu xalqaro-huquqiy javobgarlikka olib

keladi.

Хalqaro jinoiy

adliya

organlarining

o‘ziga xos

xususiyati va

ularni tashkil etish

hamda faoliyat

yuritish

maqsadlari bilan

belgilanadi, ular:

Xalqaro jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni

javobgarlikka tortish va jazo qo‘llash;

Xalqaro hamjamiyat hamda uning a’zolari va

barcha insonlarning xalqaro jinoyatlardan

himoya qilish;

Xalqaro jinoyatlarning oldini olish, shu asnosida

tinchlik va xavfsizlikni ta‘minlash hamda

tiklash.

48

Yuqorida bayon etilgan fikrlar asosida xalqaro huquqni muhofaza

qilish tashkilotiga quyidagi ta’rifni berish lozim. Xalqaro huquni

muhofaza qilish tashkiloti deganda davlatlararo shartnoma asosida

tashkil etilgan birlashma yoki maxsus xalqaro huquqiy sub‘yektlik

maqomli doimiy organlarga ega va umume’tirof etilgan xalqaro huquq

tamoyillari va me‘yorlariga muvofiq shaxs, jamiyat, davlat va dunyo

hamjamiyatining huquqlari, erkinliklari va manfaatlarini xalqaro

jinoyat, xalqaro xususiyatga ega jinoyat hamda transmilliy jinoyat deb

e’tirof etilgan huquqbuzarliklardan himoya qilish faoliyatini amalga

oshiradigan, xalqaro bitimlar, shartnomalar asosida tuzilgan bunday

birlashmaning organi tushuniladi.

Bugungi kunda xalqaro jinoyat sudlov organlarining quyidagi

institutsional modellari bor:

1) BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan o‘zining yordamchi

organlari sifatida tuziladigan ad hoc xalqaro jinoyat tribunallari.

2) Davlatlarning BMT bilan shartnomalari asosida tashkil etilgan

yoki BMTning vaqtincha ma’muriyatlari tomonidan tinchlikparvar

operatsiyalar amalga oshirilayotgan davlatlar hududida tuzilgan aralash

(gibrid) tribunallari (sudlari).

3) Vakolat doirasiga xalqaro sudlar va jinoyat sud jarayonining

boshqa qatnashchilari ishtirokida xalqaro jinoyatlarniko‘rish kiradigan

milliy sudlar.

4) Xalqaro jinoyat sudi.

Xalqaro jinoyat sudlov organlariga jinoyat yurisdiksiyasi beriladi,

ya’ni ular aslida xalqaro jinoyat ishlarini ko‘rib chiqadi va hal etadi,

ularni sodir etgan shaxslarni jinoiy ta‘qib qilish va jazolashni amalga

oshiradi. Bu xususiyat ularni boshqa yurisdiksion sohada tashkil

etiladigan va faoliyat ko‘rsatadigan boshqa xalqaro sud organlaridan

(xalqaro adliya organlaridan) ajratib turadi.

Aynan xalqaro jinoyat yurisdiksiya sohasida vakolatning yo‘qligi

xalqaro jinoyat sudlov organlariga tegishli emas:

- xalqaro huquq sub‘yektlari o‘rtasidagi nizolarni hal etish uchun

tashkil etilgan umumiy yurisdiksiyadagi xalqaro sudlar, masalan,

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xalqaro sudi va Yevropada

xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti doirasidagi Yevropa yarashtiruv va

hakamlik sudi;

- xalqaro hamkorlikning alohida yo‘nalishlari bilan bog‘liq yoki

xalqaro huquqning alohida sohalariga tegishli me‘yorlar yoki alohida

49

xalqaro shartnomalar bilan tartibga solinadigan maxsus xalqaro sudlar,

ular qatoriga Dengiz huquqi bo‘yicha xalqaro tribunal, Inson huquqlari

bo‘yicha Yevropa sudi, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi iqtisodiy sudi,

BENILYUKS (Belgiya, Niderlandiya, Lyuksimburg) sudi va boshqalar

kiradi;

- xalqaro tashkilotlar va ularning xodimlari o‘rtasidagi nizolarni hal

etish uchun cheklangan yurisdiksiyadagi xalqaro sudlar, ularga BMT

Xalqaro ma’muriy tribunali va Xalqaro mehnat tashkiloti Xalqaro

ma’muriy tribunali tegishlidir;

- xalqaro nodavlat tashkilotlar – xalqaro xususiy huquq va xalqaro

huquqning alohida sohalari bilan bog‘liq nizolarni hal etadigan arbitraj,

hakamlik va boshqa sudlar23.

Shubhasiz, yuqorida nomlari zikr etilgan sud organlari odil sudlovni

amalga oshiradilar, taraflar uchun majburiy bo‘lgan qarorlar chiqaradilar

va konsultativ xulosalar beradilar. Shu sababli ular huquq ustunligini

himoyalash va ta‘minlash bo‘yicha xalqaro huquqni muhofaza qilish

faoliyati va xalqaro munosabatlarda xalqaro huquq ishtirokchilari bo‘lib

buni xalqaro sudlov (adliya) shaklida amalga oshiradi. Biroq mazkur

xalqaro sudlar Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

toifalarining biri sifatidagi xalqaro jinoyat adliya organlariga tegishli

bo‘lmagani uchun jinoyat yurisdiksiya sohasidagi vakolatga ega emas va

xalqaro darajada jinoyatlarga qarshi kurashda qatnashmaydi.

3. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning huquqiy

maqomi, tasnifi va tizimi

Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlikda Xalqaro

huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar turlicha rol o‘ynaydi. Shu bilan

birga ular huquqiy maqomining xususiyatlaridan shuki, ular o‘zaro

yoki alohida davlatlar bilan shartnomalar tuzganda belgilangan xalqaro

huquqiy munosabatlarda teng huquqli subyektlar sifatida amal qiladi.

Ko‘pgina xalqaro huquqni muhofaza qilish tashkilotlari xalqaro

operatsiyalarda ishtirok etadi. Xalqaro darajada Interpol va Yevropol

(Yevropa politsiya tashkiloti) ko‘p tarmoqli doimiy tuzilmalari bilan eng

mashhur xalqaro politsiya tashkilotlaridir24.

Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar maqomining

22Панов В.П. Халқаро жиноятларга қарши курашда давлатлар ҳамкорлиги. М., Прогресс. 1994. 57 б. 23Қиёсий ва халқаро полиция, адлиява трансмиллий жиноятчилик.Сеша Кетинени таҳр. остида.

Дурҳам, НС: Каролина Академик Пресс, 2010 й.

50

quyidagi o‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor berish lozim.

Birinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qilish tashkilotlari bir-

biriga bo‘ysunmaydi. Ular o‘z xohish-istagini bir-birigamajburan

o‘tkaza olmaydi. Odatda xalqaro huquni muhofaza qilish tashkilotlari

o‘rtasidagi hamda xalqaro huquni muhofaza qilish tashkilotlari va

alohida ishtirokchi davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar bir-biriga

bo‘ysunish asosida emas, balki koordinatsion ravishda qurilgan. Shu

ma’noda Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar va ishtirokchi

davlatlar aniq xalqaro huquqiy munosabatlar subyekti sifatida teng

huquqlidir;

Ikkinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

vakolat doirasi turlicha bo‘lgani sababli teng huquqlilik tushunchasi ham

cheklangan va nisbiy xususiyatga ega. Bu cheklanganlik va nisbiylik

mazkur tashkilotlarni xalqaro munosabatlarning asosiy suveren

ishtirokchilari va xalqaro huquq subyektlari bo‘lmish davlatlarga

tenglashtirib bo‘lmasligini bildiradi, chunki suveren tenglik tamoyili

davlatlar o‘rtasida amal qiladi.

Uchinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik qilish uchun teng

huquqlar va majburiyatlarga ega emas. Shuning uchun mazkur

hamkorlik tizimida ularning roli boshqa qatnashchilar – davlatlar va ular

nomidan faoliyat olib boradigan milliy huquqni muhofaza qilish

organlari bilan teng emas.

To‘rtinchidan, xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

birgalikda milliy huquqni muhofaza qilish organlari va sudlar tizimiga

o‘xshash aniq bir tizimni tashkil qilmaydi. Xalqaro huquqni muhofaza

qiluvchi tashkilotlarning iyerarxiyasi mavjud emas, ular tashkiliy,

ma’muriy va moliyaviy jihatdan bir-biriga bo‘ysunmaydi.

Yuqorida keltirilgan mezonlarni hisobga olib Xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi tashkilotlar vakolat doirasiga ko‘ra quyidagicha

tasniflanishi mumkin:

a) sodir etilishi kutilayotgan yoki sodir etilgan jinoyatlarni oldini

olish bilan bog‘liq, jumladan, zarur holatlarda tezkor-qidiruv

harakatlarini olib borish hamda jinoyat sudlov sohasida huquqiy yordam

ko‘rsatish orqali, xalqaro hamkorlikda bevosita ishtirok etadigan xalqaro

tashkilotlar va ularning organlari, boshqacha qilib aytganda, huquqni

muhofaza qilish organlari o‘rtasida hamkorlik qilish bo‘yicha xalqaro

tashkilotlar;

Mazkur tashkilotlarning asosiy belgilari shuki, ular ishtirokchi

51

davlatlarning huquqni muhofaza qilish organlari o‘rtasida

jinoyatchilikka qarshi kurashda keng ko‘lamli va ko‘p tomonlama

hamkorlikni ta‘minlash uchun safarbar etilgan.

Ta’kidlash joizki, chet el adabiyotlarida mazkur tashkilotlarga hatto

xalqaro politsiya hamkorligi tashkilotlari deb ta’rif beriladi. Shu bilan

birga, “huquqni muhofaza qilish organlari o‘rtasida hamkorlik qilish

bo‘yicha xalqaro tashkilotlar” tushunchasidan farqli o‘laroq “xalqaro

politsiya hamkorligi tashkilotlari” xalqaro huquqiy hujjatlarda

qo‘llanilmaydi. Shuning uchun ayrim mualliflar tomonidan “huquqni

muhofaza qilish organlari o‘rtasida hamkorlik qilish bo‘yicha xalqaro

tashkilotlar” atamasini qo‘llash to‘g‘ri ekanligi ta’kidlanib, bu ingliz

tilidagi “international law enforcement cooperation bodies”25.

b) xalqaro jinoiy ishlari bo‘yicha sudlovni va ularni sodir etishda

aybdor shaxslarni jinoiy ta‘qib qilish va jazolashni amalga oshiradigan

xalqaro tashkilotlar va ularning organlari – xalqaro jinoyat sudlov

organlari (xalqaro jinoyat adliyasi).

Xalqaro jinoyat sudlov organlari (xalqaro jinoyat adliyasi) deganda

xalqaro hamjamiyat tomonidan xalqaro shartnomalar asosida yoki ularni

ijro etish uchun Birlashgan Millatlar Tashkiloti ishtirokida tuzilgan

sudlar tushunilib, ular jinoiy ta‘qib, xalqaro hamjamyatni tashvishga

soladigan o‘ta og‘ir jinoyatlarni (xalqaro jinoyatlarni) sodir etgan

shaxslarga nisbatan jinoiy ishlarni hamda ularning vakolat doirasiga

kiradigan boshqa ishlarni ko‘rish va hal etishni amalga oshiradi, bunday

shaxslarga nisbatan jazo choralarini belgilaydi va odil sudlovni amalga

oshirish uchun zarur faoliyatni olib boradi.

25A.Volevodz. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar: o‘quv qo‘llanma – M., Prospekt, 2011. 26

b.

52

NAZORAT SAVOLARI:

1. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar tushunchasini

ochib bering.

2. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning o‘ziga xos

xususiyatlariniyoriting.

3. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarni tasniflang.

4. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning maqsadi,

vazifalari va asosiy belgilarini ochib bering.

5. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlarning huquqiy

maqomini aniqlang.

KAZUS

2010 yilda AQSH Davlat departamenti vakili Markaziy Osiyo

davlatlarining biriga tashrifi chog‘ida mazkur davlatni Shimoliy

Atlantika shartnomasi tashkiloti (NATO)ga qo‘shilishni taklif qildi.

Uning ta‘kidlashicha, mazkur tashkilot siyosiy va harbiy sohagagina

yo‘naltirilmay, balki diniy ekstremistik tashkilotlarni moliyalashtirishga

qarshi kurashni, ularning saflariga yanada ko‘proq odamlar

qo‘shilishining oldini olishni ham ko‘zda tutadi.

1. Mazkur vaziyatga baho bering.

2. Jinoyatchilikka qarshi kurashishda Xalqaro huquqni muhofaza

qiluvchi tashkilotlar faoliyatidan xalqaro siyosiy va harbiy sohaga

yo‘naltirilgan tashkilotlarning o‘xshash va farqli jihatlari, shuningdek,

belgilarini ochib bering.

3. Xalqaro jinoyatlar, xalqaro xarakterdagi jinoyatlar hamda

transmilliy jinoyatlarga qarshi kurashishda Markaziy Osiyo davlatlari

hamkorligining o‘ziga xos xususiyatlarini yoriting.

4. Fikrlaringgizni xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyatini

tashkillashtirishni tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar va

olimlar ilmiy qarashlariga tayanib sharhlang.

53

V BOB

XALQARO JINOYATLARDAN HUQUQIY HIMOYA

QILISHNI TA‘MINLASH BO‘YICHA XALQARO HAMKORLIK

VA DAVLATNING ICHKI HUQUQIY MUNOSABATLARI

SUBYEKTI

1.1 Xalqaro jinoyatlardan huquqiy himoya qilishni ta‘minlash

bo‘yicha xalqaro hamkorlik va davlatning ichki huquqiy munosabatlari

subyekti tushunchasi. 1.2 Huquqni muhofaza qilish faoliyati subyektlari.

1.1 Xalqaro huquq, xalqaro hamkorlik va xalqaro jinoyatdan

himoyani ta‘minlash bo‘yicha ichki davlat huquqiy munosabatlar

subyekti tushunchasi

Jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklar bilan kurash doirasidagi

xalqaro huquq xalqaro sahnada davlatlar va ularning vakolatli

organlarining o‘zaro munosabati bilan chegaralanib qolmaydi. Davlatlar

majburiyatlari huquqni muhofaza qilish doirasida ichki davlat

munosabatlariga singdirish uchun chaqirilgan axloq qoidalariga ega.

Bunday majburiyatlar bevosita sudlar, prokuratura organlari, adliya

tizimidagi ijro hokimiyati, ichki ishlar organlari, xavfsizlikni ta‘minlash,

advokatura va boshqa huquqbuzarliklar bilan kurash organlari

faoliyatiga tegishli. Xalqaro shartnomalar va boshqa xalqaro

hujjatlardagi qoidalar ushbu organlar faoliyati uchun andoza (standart)ni

tug‘diradi. Oxirgi paytlarda huquqiy tartibni saqlash, huquqni muhofaza

qilish maqsadida qurol va kuch ishlatish, odil sudlovni amalga oshirish,

mahbuslar bilan munosabatlar standartlarni o‘z ichiga olgan xalqaro

huquqiy normalar paydo bo‘lgan.

Huquqni muhofaza qilish doirasida xalqaro tashkilotlar

rezolyutsiyalari, ayniqsa, BMT va uning ixtisoslashtirilgan idoralari

katta o‘rin tutadi. Ular xalqaro huquq normalarining tuzilishi, davlatlar

qonunchiligiga ahamiyatli ta’sir ko‘rsatadi. Rezolyutsiyalar qoidalarida

jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklar bilan kurash borasida tavsiyalar

o‘z aksini topadilar.

Jinoyatchilik bilan kurash ixtioslashtirilgan (huquqni muhofaza

qilish) organlar, shuningdek, qonunchilik va sud hokimiyati davlat

organlari, jamoat tashkilotlari, inson va fuqaro huquqi himoyasini

ta‘minlash, jinoyatlarni oldini olish, fosh qilish va tergov ishlarini

54

amalga oshirish bo‘yicha yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan

amalga oshiriladigan alohida davlat huquqiy faoliyat yig‘indisidir.

Bu tavsifdan kelib chiqqan holda, jinoyatchilik bilan kurash, eng

avvalo, davlat ichida amalga oshiriladi, muhim paytda esa aynan uning

ishtirokchilari xalqaro hamkorlik va davlat jinoiy-protsessual

faoliyatining subyektiga aylanadilar.

Xalqaro huquqiy tartibotni yo‘lga qo‘yish faoliyatining xilma-xilligi

shunday vaziyatni o‘ziga jalb qiladiki, xalqaro huquqning o‘zi davlatlar

tomonidan turli forumlar va turli toifadagi uchrashuvlar (ikki

tomonlama, ko‘p tomonlama, regional, global) doirasida tuziladi.

Xalqaro huquqiy tartibot – xalqaro munosabatlarning

xalqaro huquq tomonidan tartibga solinadigan, davlatlar va

boshqa subyektlarning asosiy ehtiyojlarini ta‘minlash, tinchlik,

xavfsizlik va taraqqiyot sharoitida mavjudligini yaratish va

saqlash borasidagi moslama.

Ushbu tasnifdan shunday xulosaga kelish mumkinki, xalqaro

huquqiy tartibotning huquqiy asosi xalqaro huquq hisoblanadi, xalqaro

munosabatlarni tartibga soladigan va davlatlar ixtiyorini ifodalaydigan,

sivilizatsiya taraqqiyotining muayyan bosqichida xalqaro munosabatlar

qonuniyatining harakati bilan yuzaga kelishi kabi26.

2. Huquqni muhofaza qilish faoliyatining subyektlari

Ma‘lumki, huquqni muhofaza qilish faoliyati turli huquq

sohalaridagi keng qonun va qonunosti hujjatlar bilan belgilanadi. Shu

bilan birga tegishli sohaviy qonunchilik huquqni muhofaza qilish

faoliyatining subyektlari (ishtirokchilari) doirasini belgilaydigan

normalarni o‘z ichiga oladi.

26 См.: Международное право: учебник / Отв. ред. Ю.М. Колосов, Э.С. Кривчикова. - 2-е изд.,

перераб. и доп. М.: Международные отношения, 2005. - B. 27.

Xalqaro hamkorlik, jinoyatchilikka qarshi kurashda huquqni muhofaza

qilish faoliyatining yo‘nalishlaridan biri bo’lib, davlatlar xalqaro huquq

hamda milliy huquq subyektlari sifatida qatnashadi.

55

Xalqaro toifada jinoyatchilik bilan kurashda xalqaro huquq

subyektlarining ishtiroki kabi davlat ichi huquqi subyektlarining

ishtiroki ham muassasa, tashkilot, xalqaro adliya-sud faoliyatining

o‘ziga xos xususiyatlarida namoyon bo‘ladi.

Jinoyatchilik bilan kurashning tayanch prinsipi ommaviylikdir,

chunki u xalqaro hamkorlikning yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.

Shu munosabat bilan ko‘pgina davlatlar tomonidan tan olingan

qonun chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyatiga bo‘lingan davlat hokimiyati

doirasidagi huquqiy munosabatlarga, xalqaro huquq bilan tartibga

solinadigan xalqaro munosabatlarga nisbatan ishlatilmaydi.

Ular qat‘iy, ya’ni ommaviy vakolatlar egasi va xalqaro huquqiy

subyektlik sohiblari hisoblanadilar. Ularning munosabatlari xalqaro

huquq normalari bilan tartibga solinadi. Bundan tashqari jinoyatchilik

bilan kurash xalqaro hamkorligida davlat ichidagi huquqiy munosabatlar

subyektlari – bu doirada davlat xalqaro huquqiy majburiyatlarini

bevosita amalga oshiradigan milliy huquqni muhofaza qiluvchi organlar

va sudlar ishtirok etadilar. Xususan, aynan ular xalqaro shartnomalar

asosida:

- tayyorlanayotgan va sodir etilgan jinoyatlarni oldini olish, shu

jumladan, lozim vaziyatlarda tezkor-qidiruv harakatlarni o‘tkazish yo‘li

orqali;

- jinoyat sud ishlarini yuritish doirasida huquqiy yordam

ko‘rsatishda;

- xalqaro tashkilotlar va uning xalqaro jinoyatlar ishlari bo‘yicha

odil sudlovni amalga oshiradigan organlari bilan hamkorlikda;

- xalqaro jinoyatlarni sodir etganligi uchun aybdor shaxslarga

tayinlangan jinoiy jazolarni ijro etishda, shuningdek xalqaro sudlar

tomonidan;

- xalqaro toifada jinoyatchilik bilan kurashda moddiy, professional-

texnik yordam ko‘rsatishda;

Ammo:

- xalqaro huquq xalqaro munosabatlarda bir qator vazifalarni

bajargani uchun: koordinatsiyalovchi, tartibga soluvchi, saqlovchi,

ta‘minlovchi27, uning manbasi esa xalqaro munosabatlar natijasi

hisoblanadi, modomiki xalqaro hamkorlikka muvofiqlashtiruvchi,

tartibga soluvchi, saqlovchi, ta‘minlovchi vazifalar xos.

Boshqacha qilib aytganda, xalqaro huquq bilan tartibga solingan

27O‘shayerda. – B. 20 - 21.

56

xalqaro munosabatlar subyektlari uning normalarini bajarishda

koordinatsiyalovchi, tartibga soluvchi, saqlovchi, ta‘minlovchi

vazifalarni amalga oshiradi.

“Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq,

O‘zbekiston Respublikasi hududida tezkor-qidiruv faoliyatni amalga

oshirish huquqi maxsus vakolat berilgan ichki ishlar organlarining

tezkor bo‘linmalari va boshqa ijroiya hokimiyati organlariga berilgan.

Ma‘lumki, aytib o‘tilgan organlarning tezkor bo‘linmalari, ularning

boshliqlari va mansabdor shaxslari xalqaro huquq subyektlari

hisoblanmaydilar. Shunga qaramay, aynan ular aytib o‘tilgan tavsiyani

bajarishda jinoyatchilik bilan kurash xalqaro hamkorligi ishtirokchilari

bo‘ladilar.

Bunday holatda, jinoyatchilik bilan kurashda xalqaro hamkorlik

subyektlari sifatida, xalqaro huquq subyekti bo‘lmagan, jinoyat sud

ishlarini yuritish ishtirokchilari – davlat ichida jinoyat-protsessual

faoliyatning subyektlari, davlat organi (sud) va mansabdor shaxs bo‘ladi.

Huquq muhofazasi doirasida qonun tomonidan ayrim vazifalarni

ijro qilishi belgilangan boshqa ijro hokimiyati vakillari, jamoat

tashkilotlari, yuridik shaxslar ularni xalqaro huquqbuzarliklar doirasida

amalga oshiradilar.

Subyektlarning to‘rtinchi guruhini shaxsan o‘zlari qonun buzilish

bilan kurashda ko‘mak va ishtirok etadigan jismoniy shaxslar tashkil

qiladilar. Ammo bu faoliyat ular uchun asosiy hisoblanmadi, aniq jinoiy

tajovuzdan himoya shaklda amalga oshiriladi, eng asosiysi, uni bajarish

uchun bunday shaxslarga to‘g‘ridan to‘g‘ri vakolat berilmaydi. Sanab

o‘tilgan huquqni muhofaza qilish faoliyatining subyektlaridagi umumiy

alomat, ularning hammasi u yoki bu tarzda shunday xalqaro huquqni

57

muhofaza qilish faoliyatini tashkil etadigan harakatlarni amalga

oshirishda ishtirok etadilar.

Xalqaro huquq subyektlari – davlatlar, xalqaro tashkilotlar,

Mustaqillik uchun kurash olib borayotgan millatlar, davlatga o‘xshash

tashkilotlarning xalqaro hamkorlikdagi ishtiroki hech qanaqa savol

tug‘dirmaydi.

Ammo bir qator olimlarning fikricha, jismoniy shaxslar ham

chegaralangan hajmda xalqaro huquq subyektlari hisoblanadilar1. Garchi

bunday nuqtai nazarga umumiy e’tirof berilmagan bo‘lsa ham, shuni

ta’kidlash kerakki, jinoyatchilik bilan kurashdagi xalqaro hamkorlikka

muvofiq shaxs, xalqaro huquq normalariga ko‘ra, xalqaro huquq va

majburiyatlar egasi hisoblanadilar, Shuningdek, xalqaro huquq

subyektlari tomonidan xalqaro huquq normalarini bajarilishini

ta‘minlaydilar28.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. “Xalqaro huquq subyekti, xalqaro hamkorlik subyekti, huquqni

muhofaza qilish faoliyatining subyekti” tushunchasiga tasnif bering.

2. Huquqni muhofaza qilish faoliyati subyektlarining mohiyati va

alomati nimada?

3. Jinoyatchilik bilan kurashda xalqaro hamkorlik

ishtirokchilarining huquqiy maqomining o‘ziga xos xususiyati nimada?

4. Xalqaro sud faoliyatining subyekti kim hisoblanadi?

KAZUS

Birlashgan Arab Amirligi (BAA) fuqarosi Ali Zakariy Markaziy

Osiyo hududida bir qator og‘ir jinoyatlar, jumladan odam savdosi

jinoyatini sodir etib, O‘zbekiston hududida bo‘lgan vaqtida

O‘zbekistondagi huquqni muhofaza qiluvchi organ tezkor xodimlari

tomonidan ushlangan. BAA vakolatli organi Ali Zakariy BAA fuqarosi

ekanligi sababli uni BAAga ekstraditsiya qilishni so‘ragan. Shu bilan

birga, Interpol vakili ham Ali Zakariyni ko‘pgina davlatlar hududida

odam savdosi jinoyati sodir etganligi sababli qidiruvdaligini ta'kidlab,

unga taalluqli ish materiallarini Xalqaro Jinoyat sudiga yuborishni taklif

qilgan. Shuningdek, Ali Zakariyni ekstraditsiya qilish bo‘yicha

Qozog‘iston, Tojikiston, Rossiya Federatsiyasi davlatlari vakolatli

organlaridan ham so‘rovlar kelib tushgan.

28 См.: Волеводз А.Г., Волеводз В.А. Современная система международной уголовной юстиции. –

М.: Юрлитинформ, 2009. – B.78.

58

1. Mazkur holatga baho bering.

2. Birlashgan Arab Amirligi, Qozog‘iston, Tojikiston, Rossiya

Federatsiyasi davlatlari vakolatli organlarining ekstraditsiya

talabnomasi asoslimi?

3. Mazkur vaziyatda Interpol tashkiloti tomonidan amalga

oshirilishi mumkin bo‘lgan harakatlarni ochib bering.

4. Bir qancha davlatlar hududida odam savdosi jinoyati sodir

etgan chet el fuqarosini jinoiy javobgarlikka tortish masalasini Xalqaro

jinoyat sudida ko‘rishga asos mavjudmi?

59

VI bob

XALQARO JINOYAT ODIL SUDLOVI (XALQARO

JINOYAT ADLIYASI) TIZIMI: SHAKLLANISH TARIXI

1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) tizimi:

shakllanish tarixi 2. Xalqaro harbiy tribunallar faoliyatini huquqiy

tartibga solish

1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) tizimi:

shakllanish tarixi

Davlatlar hamdo‘stligi manfaatlariga ziyon yetkazgan xatti-

harakatlar uchun jinoiy javobgarlikka tortish masalasi dastlab 1985-yilda

antifransuz koalitsiyasi tomonidan ko‘p sonli Napoleon urushlari

davrida yuz minglab odamlarning o‘limi va boshqa jinoyatlar ayblovi

bzyicha Napoleon Bonapartni sudga topshirish masalasini muhokama

etishda ko‘tarilgan. Biroq muhokamalardan so‘ng hech qanday

harakatlar amalga oshirilmadi.

Xalqaro jinoyat sudini tashkil etish bo‘yicha berilgan taklifni

doktrina nuqtai nazaridan batafsil isbotlab, Fransiya-Prussiya urushi

1870-1871 yillar tugaganidan keyin ilk bor 1872-yilda Xalqaro Qizil

Xoch Qo‘mitasi Prezidenti (XQXQ) Gyustav Muane tashabbus

qo‘rsatdi25.

U sof ma’naviy sanksiyalar yyetarli emas deb hisoblardi, chunki

ikkala tomon ham bir-birini harbiy huquq me‘yorlarini buzganlikda

ayblar edi.Jinoyat ishlari bo‘yicha xalqaro sudni tashkil etilishi va uning

vakolat doirasiga 1964-yil 22-avgustdagi Urushayotgan armiyalardagi

bemorlar va jarohatlanganlar sharoitini yaxshilash bo‘yicha Jeneva

Konvensiyasida ko‘rsatilgan huquqbuzarliklar kirishi, neytral sud

instansiyalari yordamida huquqbuzarliklarni sodir etishda aybdor

shaxslarni xolisona tekshirish, sudlash va jazolash imkonini berishi

lozim edi.

Muane Konvensiya loyihasining umumiy xususiyatlari quyidagicha:

- bunday sudni betaraf davlatlar vakillaridan tuzish tartibi;

- sudyalar zimmasiga uning faoliyati va sudlov tartibini belgilashni

yuklash;

- sud jarayoni boshlanishida da’vo arizaning (manfaatdor

60

tomonlarning da’volariga ko‘ra) xususiyati va dalillarni taqdim etish

bo‘yicha davlatlar majburiyati;

- bunday sudda sudlovning maqsadi – aybdor shaxslarni aniqlash va

ularni jazolash;

- qo‘llaniladigan moddiy huquq manbalari – konvensiyaga ilova

sifatida ishlab chiqiladigan “xalqaro jinoyat qonuni”;

- sudlovning oshkoraligi va sud qarorlarini e’lon qilish;

- moddiy zararni qoplash bo‘yicha umumiy qoida;

- sud faoliyatini moliyalashtirish tartibi va uning moliyaviy hisobot

berishi;

- uning arxivlarini saqlash bo‘yicha umumiy qoidalari.

Monarxiya davlatlar davrida suveren mamlakatdagi amaldor

shaxsning harakatlari xalqaro darajada jinoiy-huquqiy tartibda ta‘qib

ostiga olinishini tasavvur qilish qiyin edi. O‘sha davrdagi atoqli xalqaro

huquq nazariyotchilar (Liber, Vestlek, Golsendorf, Morena, Rolen-

Jekmen) eng muhim xalqaro-huquqiy me‘yoriy hujjatlarni yuridik

himoyalash uchun maxsus xalqaro organ kerakligi haqidagi fikrni ilgari

surib, ammo buning uchun xalqaro jinoyat sudini tashkil etish zarurati

yo‘q deb o‘ylardilar.

Xalqaro sud, jumladan, maxsus xalqaro jinoyat sudi haqidagi

g‘oyani har tomonlama isbotlashga bag‘ishlangan birinchi asosli ilmiy

asar 1881-yilda himoya qilingan rossiyalik huquqshunos L. A.

Kamarovskiyning “Xalqaro sud haqida” doktorlik dissertatsiyasi bo‘lib,

u o‘sha yili alohida kitob sifatida chop etildi1 va 1877-yilda Parijda

fransuz tilida nashr etildi.

L. A. Kamarovskiy “xalqaro adliya masalasi – davr masalasi” degan

xulosaga keldi29.

Urush qonuniyatlari (me‘yorlari) va an’analarini XIXoxiri va XX

boshida xalqaro-huquqiy darajada 1899-1907-yillardagi Gaaga

Konvensiyalari va Deklaratsiyasida kodifikatsiya qilish “harbiy

jinoyatlar” degan xalqaro-huquqiy tushunchaning shakllanishiga olib

keldi.

Biroq xalqaro-huquqiy hujjatlarda harbiy jinoyatlar aniq tarkibining

batafsil tavsifi yo‘q edi. Mazkur jinoyatlarni aniqlash va ularni sodir

etganlik uchun javobgarlikka tortish milliy parlamentlar va davlat ichki

adliya organlari ixtiyorida edi.

1919-yilning yanvar oyida Buyuk Britaniya, AQSH, Italiya,

29 А.Волеводз. Халқаро ҳуқуқни муҳофаза қилиш ташкилотлари: ўқув қўлланма – М., Проспект,

2011. 107 б.

61

Fransiya va Yaponiya hukumat rahbarlari va tashqi ishlar vazirlarining

uchrashuv chog‘ida urush tashabbuskorlarining javobgarligi masalarini

ko‘rib chiqish uchun maxsus Komissiya tasdiqlandi. Komissiyaning

aniqlashicha, to‘rtta davlat – Germaniya, Avstriya, Turkiya va Bolgariya

tajovuzkorlik siyosati yurgizib urush e’lon qilgan, Komissiya urushning

o‘zini Yevropada tinchlikka qarshi fitna deb tavsifladi.

Mazkur Komissiyaning yakuniy hisobotida tajovuzkor mamlakatlar

tomonidan sodir etilgan jinoyatlar ikki toifaga bo‘lingan:

1) urushga tayyorgarlik va shart-sharoit yaratish;

2) urush qonuniyatlari va udumlarini qasddan buzish.

Bunda mazkur jinoyatlarning quyidagi ro‘yxati keltirilgan, aynan:

garovga olinganlarni o‘ldirish, nomusga tegish, bosqinchilik, davlat

va xususiy mol-mulkni yo‘q qilish, zaharlovchi gazlardan foydalanish,

tinch alohini va asirlarni qirib tashlash va boshq.

Harbiy jinoyatchilar turli davlatlarning fuqarolari ekanligi va

tegishli hokimiyatlar tomonidan berilgan jinoiy bo‘yruqlar ko‘pgina

mamlakatlar harbiylariga tegishli bo‘lgani sababli, Komissiyaning

fikricha, sud hukmlarini chiqarishni maxsus xalqaro tribunal zimmasiga

yuklash kerak edi30.

Germaniya va 27 ta ittifoqchi mamlakatlar o‘rtasidagi 1919-yil 28-

iyundagi Versal tinchlik shartnomasi tomonlarning quyidagi vazifalar

bo‘yicha majburiyatlarni o‘z ichiga olgan (227, 228-

moddalar)bookmark81:

- Imperator Vilgelm II Gogensollernni “xalqaro axloq qoidalari va

muqaddas hokimiyat shartnomalariga qarshi o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir

etishda” ayblash bo‘yicha ishlarni oshkora ko‘rib chiqish uchun maxsus

xalqaro tribunalni tashkil etish;

- Niderlandiya hukumatiga sobiq imperatorni sud uchun tutib berish

talabi bilan murojaat etish;

- gumon qilinayotgan harbiy jinoyatchilarni jinoiy ta‘qib qilish va

tutib berish;

- “zarur hujjatlar va ma‘lumotlarni taqdim etish”31.

Bundan tashqari mazkur shartnomaning 229-moddasidaga muvofiq,

agar bir nechta davlatga qarshi jinoyat sodir etilsa, ayblanuvchilarni

ushbu davlatlar harbiy sudyalaridan tarkib topgan “qo‘shma komissiya”

sud qiladi.

30 Арцибасов И.Н., Егоров С.А. Қуролли можаро: ҳуқуқ, сиёсат, дипломатия. - М., 1989. – 185 б. 31 А.Волеводз. Халқаро ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ташкилотлар: ўқув қўлланма – М., Проспект,

2011. 109 б.

62

Versal tinchlik shartnomasi talablari

to‘liq bajarilmagan bo‘lsa-da, u xalqaro

jinoyat huquqi bo‘yicha davlat

rahbarlarini jinoiy ta‘qib qilish bo‘yicha

me‘yorlarni o‘z ichiga olgan birinchi

xalqaro huquqiy hujjat bo‘lib uni maxsus

xalqaro sudga berish nazarda tutilgan edi.

Ushbu hujjat xalqaro shartnomalar

me‘yorlarini buzish bilan bog‘liq

jinoyatlarni sodir etishda aybdor

shaxslarni jinoiy ta‘qib qilishni ham nazarda tutgan.

Yuqorida sanab o‘tilgan Konvensiyalarning birinchisi terrorchilik

harakati uchun jinoiy javobgarlikning moddiy xalqaro huquqiy asosini

tashkil etib, bunda “qasddan qotillik sodir etish, og‘ir tan jarohati

yetkazish, davlat rahbarlari va ularning rafiqalari hamda boshqa davlat

va jamoat arboblarini o‘g‘irlab ketish, agar suiqasd ularning jamiyat

ishlari bilan bog‘liq bo‘lsa, shuningdek, odamlar hayotini xavf ostiga

qo‘yadigan yoki davlat va jamoyat hayotiga ziyon etkazadigan boshqa

qasddan amalga oshirilgan xatti-harakatlarni” belgilab berdi.

Terrorizm tarkibi xalqaro jinoyat sifatida rasman 1937-yil 30-

noyabrdagi terrorizmni oldini olish va jazolash bo‘yicha Konvensiyada

yuridik jihatdan shakllantirilgan bo‘lsa-da, Xalqaro jinoyat sudini tashkil

etish to‘g‘risidagi Konvensiya ishni ko‘rib chiqishda sud tomonidan

jinoyat hududida sodir etilgan mamlakatning jinoyat qonunchiligi yoki

ayblanuvchini sudga topshirgan davlatning jinoyat qonunchiligi

qo‘llanilishi kerakligini nazarda tutdi. Bunda yumshoqroq jazo

choralarini nazarda tutadigan qonunchilik tanlanardi.

Aslida, mazkur Konvensiya cheklangan vakolatli Xalqaro jinoyat

sudining tashkil etilishi va faoliyati uchun xalqaro huquqiy asosini

shakllantirdi, lekin unda sud faoliyatining protsessual tartibini belgilochi

me‘yorlar yo‘q edi, ya’ni ushbu sud tomonidan odil sudlovni amalga

oshirish uchun xalqaro huquqiy asosni yaratib berdi.

Ushbu Konvensiyalar qonuniy kuchga kirmagan, biroq ularni

tayyorlash jarayonida qo‘llanilgan yuridik novatsiyalar, ehtimol,

Yevropa mamlakatlarining asosiy harbiy jinoyatchilarini adolatli, tez

sudlash va jazolash uchun tashkil etilgan Xalqaro harbiy tribunal, Uzoq

Sharq davlatlarining asosiy harbiy jinoyatchilarini adolatli, tez sudlash

va jazolash uchun tashkil etilgan Uzoq Sharq bo‘yicha Xalqaro harbiy

tribunal va keyinchalik tashkil etilgan boshqa xalqaro jinoyat sudlari

FAKTLAR

1937-yil 30-noyabrda

Millatlar Ligasi tomonidan

“Terrorizmni oldini olish va

jazolash to‘g‘risida” va

“Xalqaro jinoyat sudi tashkil

qilish to‘g‘risida”

konvensiyalar qabul qilindi.

63

(tribunallari) faoliyatining huquqiy asoslarini yaratishda hisobga

olingan.

Terrorizm uchun jinoiy javobgarlikka tortishning xalqaro huquqiy

asoslaridan tashqari ikkita jahon urushi oralig‘idagi davrda xalqaro

hamjamiyat tomonidan bir qator boshqa jinoyatlarni ham xalqaro

jinoyatlar deb e’tirof etish bo‘yicha muayyan chora-tadbirlar amalga

oshirildi.

Birinchi marta tajovuzkorlik xalqaro darajada “noqonuniy” deb

1928-yil 27-avgustdagi urushdan milliy siyosat quroli sifatida voz

kechish to‘g‘risidagi Umumiy shartnoma (Brian-Kellog Pakti) bilan

e’lon qilindi1. Paktning 1-moddasida shartnomani tuzuvchi tomonlar

“xalqaro mojarolarni hal etishda urushga murojaat etishni rad etganligini

va o‘zaro munosabatlarda undan voz kechganligini” ta’kidlagan32.

Brian-Kellog Pakti ratifikatsiya qilinishidan so‘ng sovet

delegatsiyasi tomonidan qurolsizlantirish bo‘yicha anjumanda 1932-

yilning dekabr oyida qurolsizlantirish bo‘yicha anjuman maxsus

komissiyasi bilan 1933-yil 24-mayda tajovuzkorlikni belgilash bo‘yicha

Konvensiya loyihasi taklif qilinib, qabul qilindi va 1933-yil 3-5-iyulda

uni SSSR, Estoniya, Latviya, Polsha, Ruminiya, Turkiya, Fors (Eron),

Afg‘oniston, Chexoslovakiya, Yugoslaviya, Litva imzoladi. Keyinchalik

Finlandiya konvensiyani imzoladi33.

Jami xalqaro jinoyatlarning 8

ta toifasi belgilandi:

1) qaroqchilik;

2) metall pullarni va davlat

qimmatbaho qog‘ozlarni

qalbakilashtirish;

3) qul savdosi;

4) ayollar va bolalar savdosi;

5) jamoatga xavf tug‘diradigan

har qanday vositalarni qasddan

ishlatish;

6) giyohvand vositalar savdosi;

7) behayolikni targ‘ib etuvchi adabiyotlar savdosi;

8) davlatlar tomonidan imzolangan xalqaro konvensiyalarda nazarda

3227 август 128 йилда имзоланган Бриан – Келлог Пакти: Парча. [Электрон ресурс] // IV Фасл.

Статус.ваинқилобий тенденциялар (1922 - 1931) / Халқаро муносабатлар бўйича илмий-маърифий форум. -

Электрон маълум. (1 файл). - http://www.obraforum.ru/lib/book2/64.htm. - 15.06.08. 33Арцибасов И.Н., Егоров С.А. Қуролли можаро: ҳуқуқ, сиёсат, дипломатия. - М., 1989. – 190 б.

FAKTLAR

1927-yil rasmiy hujjatlarda

delictijus gentium bir turi sifatida

“xalqaro jinoyat” termini kiritildi.

Varshavada bo‘lib o‘tgan xalqaro

konferensiya doirasida xalqaro jinoiy

qonunchiligining unifikatsiyasida,

xalqaro konvensiyalarda nazarda

tutilgan alohida turdagi jinoyatlarga

qarshi kurashish uchun xalqaro jinoyat

deliktlari ro‘yxati tuzildi.

64

tutilgan boshqa jinoyatlar34.

Xalqaro jinoyatlarni sodir etilishi uchun jinoiy ta‘qib qilish va

buning uchun maxsus sud organini tashkil etish masalasi Ikkinchi jahon

urushiga tayorgarlik ko‘rish va uni olib borish davomida tajovuzkor

davlatlar tomonidan sodir etilgan mudhish jinoyatlar tufayli dolzarb

bo‘lib qoldi.

Harbiy harakatlar tugamasdan urushni boshlash uchun jinoyat sodir

etgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishning moddiy-huquqiy

asoslari hamda ularni xalqaro sudga topshirish masalasi huquqshunoslar

tomonidan muhokama qilina boshladi35.

Masalan, jahon urushining fojiali tajribasini hisobga olgan holda G.

Lauterpaxt xalqaro jinoyat – bu “o‘zining og‘irligi, shafqatsizligi va

unda ifadalangan inson hayotini pisand qilmaslik xususiyati bilan barcha

sivilizatsiyali davlatlar qonunchiligida nazarda tutilgan jinoyatlar

toifasiga mansub bo‘lishi kerak bo‘lgan xalqaro huquq me‘yorlarini

buzadigan huquqbuzarliklar” deb ta’rif berishga harakat qilgan36.

1945-yilda tashkil qilingan urush davridagi xalqaro jinoyatlarni

tergov qilish bo‘yicha London komissiyasi haqiqatda harbiy

jinoyatlarning to‘rtta toifasini ajratdi: 1) tajovuzkor urush yoki boshqa

har qanday tajovuzkor harakatlarga tayyorgarlik va ularni olib borish; 2)

urush qonuniyatlari va udumlarini buzish; 3) mamlakatning o‘zida yoki

uning tashqarisida irq, halq yoki siyosiy partiyani yo‘q qilishga

qaratilgan barcha jinoyatlar; 4) harbiy harakatlar to‘xtatilgandan keyin

tinchlikni tiklashga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida sodir etilgan jinoyatlar

(terrorizm va boshq.)37.

2. Xalqaro harbiy tribunallar faoliyatini huquqiy tartibga solish

Natijada, eng avvalo, harbiy jinoyatlar xalqaro jinoyatlarning

Mustaqil toifasi sifatida ajralib chiqdi. Uzoq vaqt faqat ma’naviyat

tamoyili bo‘lib kelgan tinchlik va insoniyatga qarshi jinoyatlar Birinchi

jahon urushidan keyin asta-sekinlik bilan xalqaro huquq tamoyiliga

34 Трайнин А.Н. Тинчлик ва инсониятга қарши жиноятларга қарши кураш. - М., 1956. – 14 б;

Трайнин А.Н. Жиноий босқинчилик. - М., 1935. 35 Левин Д.Б. Ҳарбий асирлар жиноий жавобгарлиги тўғрисида // Жиноят ҳуқуқи масалалари / Е.С.

Маньковский ва А.Н. Трайнин таҳрир. остида. - М., 1944. Сб. I. - 85-94 б; Полянский Н.Н. Уриш

жиноятчиларини жавобгарликка тортишнинг тарихий намуналари // Тарихий журнал. - 1943. - 1-нашр. - 68-

72 б; Коровин Е.А. Германиянинг уриш олиб бориш бўйича жиноий усуллари ва халқаро ҳуқуқ // Ҳарбий-

юридик академия. 3-нашр. - М., 1943. - 61-80 б. 36 Оппенгейм Л. Халқаро ҳуқуқ. - М., 1948. Т. I. П/т. 1. – 326 б. 37 Уруш жиноятчилари учун жазолаш. Лондон халқаро ассамблеяси. Лондон, 1945.

65

aylandi, lekin xalqaro jinoyatlarning alohida tarkibi sifatida faqat 1945-

yilda Xalqaro harbiy tribunal Ustavida tamomila shakllandi.38

Xalqaro harbiy tribunal (kelgusida tribunal) 1945-yil 8-

avgustdagiSSSR, AQSH, Buyuk Britaniya hukumatlari va Fransiya

Respublikasi Muvaqqat hukumati tomonidan Yevropa mamlakatlarining

asosiy harbiy jinoyatchilarini sudlash va jazolash bo‘yicha shartnoma

(London shartnomasi) asosida tashkil etilgan39.

Keyinchalik bir qator boshqa davlatlar ham ushbu shartnomaga

qo‘shilgan: Avstraliya, Belgiya, Venesuela, Daniya, Gaiti, Gonduras,

Gretsiya, Hindiston, Luksemburg, Niderlandiya, Yangi Zelandiya,

Norvegiya, Panama, Paragvay, Polsha, Urugvay, Chexoslovakiya,

EfiopiyavaYugoslaviya.

1945-yil 8-avgustdagi Tribunal Ustavida quyidagilar belgilangan:

1. Yurisdiksiya doirasida faoliyatning moddiy-huquqiy asoslarini:

a) tinchlikka qarshi jinoyatlar, aynan: tajovuzkor urushni yoki

xalqaro bitimlar, shartnomalar yoki kelishuvlarni buzadigan urushni

rejalashtirish, tayyorlash, boshlash yoki olib borish yoki yuqorida

ta’kidlab o‘tilgan harakatlarning har qaysisini amalga oshirishga

yo‘naltirilgan umumiy reja yoki fitnada ishtirok etish;

b) harbiy jinoyatlar, aynan: urush qonuniyatlari yoki an’analarini

buzish. Bosib olingan hududda yashovchi fuqarolarni o‘ldirish,

qiynoqqa solish yoki qullik yoki boshqa maqsadlarda olib ketish; harbiy

asirlar yoki dengizdagi shaxslarni o‘ldirish yoki qiynoqqa solish;

garovga olinganlarni o‘ldirish; jamoat yoki xususiy mol-mulkni

o‘g‘irlash; shaharlar yoki qishloqlarni behudaga buzib tashlash, harbiy

jihatdan asossiz xonavayron qilish va boshqa jinoyatlar ushbu

qonunbuzarliklarga tegishlidir;

c) insoniyatga qarshi jinoyatlar, aynan: urushdan oldin yoki urush

paytida fuqarolarni o‘ldirish, qirib tashlash, asirga olish, surgun qilish va

ularga nisbatan boshqa shafqatsizliklarni sodir etish vasiyosiy, irqiy va

diniy vajlar bilan Tribunal Yurisdiksiyaga kiruvchi har qanday jinoyatni

sodir etish maqsadida yoki sababi bilan ta‘qib qilish, ushbu harakatlar

amalga oshirilgan mamlakatning ichki huquq-tartibotini buzishi yoki

buzmasligidan qat‘iy nazar (6-modda).

Tribunalga tegishli huquqlar berilgan, jumladan, Yevropa

mamlakatlari manfaatlarini ko‘zlagan holda ushbu jinoyatlarni sodir

38 Тункин Г.И. Халқаро тизимда ҳуқуқ ва куч. - М., 1983. – 79 б. 39 СССР ва хорижий давлатлар томонидан имзоланган амалдаги битимлар, шартномалар ва

конвенциялар тўплами. - М.: Сиёсий нашриёт, 1955. - № 11 - 163 – 165 б.

66

etgan shaxslarni sudlash va jazolash. Mazkur jinoyatlar uchun

Tribunalaybdorni o‘lim jazosiga hukm qilishga yoki adolatli deb e’tirof

etilgan boshqa jazo chorasini tayinlashga haqli bo‘lgan (27-modda).

2. Tribunal faoliyatining tashkiliy-huquqiy (sudlov) asoslari, sudlar

va Tribunal Raisini tayinlash va almashtirish tartibi, uning faoliyatini

tashkil etish bilan bog‘liq boshqa umumiy masalalar, jumladan,

harajatlarini moliyalashtirish tartibi.

3. Tribunal faoliyatining protsessual-huquqiy (sudlov) asoslari,

jumladan, sud jarayoni ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari,

sudlanuvchilar uchun protsessual kafolatlar, dalillar va isbotlash

bo‘yicha umumiy qoidalar, sud jarayoni tartibi, hukm bo‘yicha umumiy

qoidalar.

Protsessual xususiyatga ega ayrim umumiy qoidalar tafsilotlari

Tribunal Ish tartibida ko‘rsatilgan40.

Tashkiliy nuqtai nazardan Tribunal tarkibiga:

- 4 Tribunala’zolari, har bir ta’sischi davlatdan bittadan va

Tribunal a’zolari yo‘qligida ularni vazifasini bajaruvchi o‘rinbosarlar;

- asosiy qoralovchilar, har bir ta’sischi davlatdan bittadan;

- Tribunal Bosh Kotibi tomonidan boshqariladigan Tribunal

Kotibiyati kiradi.

Tribunal a’zolari o‘zlaridan Tribunal Raisini uni butun faoliyati

muddati uchun saylaydilar.

Asosiy harbiy jinoyatchilarning ishlarini va ayblovini tergov qilish

bo‘yicha Qo‘mita Asosiy ayblovchilarning harakatlarini

muvofiqlashtirish uchun tashkil etildi. SSSR, Angliya, AQSH va

Fransiyadan asosiy ayblovchilar va ularning o‘rinbosarlari ushbu

Qo‘mita tarkibiga kirgan. Qo‘mitaning vazifasi sud jarayoniga

tayyorgarlik bo‘yicha tadbirlarni muvofiqlashtirish, asosiy ayblovchilar

o‘rtasida sud jarayoning alohida bosqichlarini o‘tkazish bo‘yicha

majburiyatlarni taqsimlash (kirish va oxirgi so‘z bilan chiqish tartibi,

ayblov dalillarini taqdim qilish, guvohlar va ayblanuvchilarni so‘roq

qilish tartibi va boshq.), sud jarayonida yuzaga keladigan turli

masalalarni muvofiqlashtirish.

Tribunal sud majlislari 1945-yil 9-oktabrdan 1946-yil 1-oktabrgacha

Berlin shahrida o‘tkazilgan, bunda faqat majlisning tashkiliy va

boshqaruv masalalari ko‘rib chiqilgan va NYurnbergda asosiy harbiy

40 Нюрнберг суд жараёни: Икки жилдда материаллар тўплами. // К.П. Горшенин (бош муҳаррир),

Р.А. Руденко ва И.Т. Никитченко. Иккинчи нашр, тузатилган ва тўлдирилган. - М.: Юридик адабиёт давлат

нашриёти, 1954. – I жилд. - 21 – 25 б.

67

jinoyatchilarga nisbatan ochilgan jinoyat ishi mohiyatan ko‘rib chiqilgan

va bu tarixda Nyurenberg sud jarayoni degan nom bilan mahur.

Tribunal sudiga 24 asosiy harbiy jinoyatchi berilgan. Tribunal

ularning 12 tasini osishga, 3 tasini – umrbod qamoq jazosiga, 4 tasini –

10 yildan 20 yilgan qamoq jazosiga hukm qilgan, 3 tasi esa oqlagan41.

Uzoq Sharq uchun Xalqaro harbiy tribunalini (keyinchalik –

Uzoq SHarq Tribunali) tashkil

etish to‘g‘risidagi qaror SSSR,

AQSH va Buyuk Britaniya

davlat rahbarlarining Potsdam

anjumanida 1945-yilda qabul

qilinib, Yaponiyani kapitulyasiya

qilish shartlarini belgilovchi

1945-yil 26-iyuldagi Bayonot

bilan tasdiqlangan.

Ustavga muvofiq, Uzoq Sharq Tribunali yurisdiksiyaga quyidagilar

kirgan:

a) tinchlikka qarshi jinoyatlar, aynan: tajovuzkor urushni yoki

xalqaro bitimlar, shartnomalar yoki kelishuvlarni buzadigan urushni

rejalashtirish, tayyorlash, boshlash yoki olib borish yoki Yuqorida

ta’kidlab o‘tilgan harakatlarning har qaysisini amalga oshirishga

yo‘naltirilgan umumiy reja yoki fitnada ishtirok etish;

b) konvensiyalarda nazarda tutilgan harbiy jinoyatlar, aynan: urush

qonuniyatlari yoki an’analariga qarshi jinoyatlar;

c) insoniyatga qarshi jinoyatlar, aynan: urushdan oldin yoki urush

paytida fuqarolarni o‘ldirish, qirib tashlash, asirga olish, surgun qilish

(deportation) hamda ularga nisbatan boshqa g‘ayriinsoniy harakatlarni

sodir etish vasiyosiy va irqiy vajlar bilan Tribunal sudlanuvchisi

tomonidan har qanday jinoyatni sodir etish maqsadida yoki har qanday

jinoyat sababi bilan ta‘qib qilish, ushbu harakatlar amalga oshirilgan

mamlakatning ichki huquq-tartibotini buzishi yoki buzmasligidan qat‘iy

nazar.

Ustavga ko‘ra yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan jinoyatlardan birini sodir

41 Волчков А.Ф., Полторак А.И. Нюрнберг суд ҳукми ва халқаро ҳуқуқ тамойиллари // Совет

давлати ва ҳуқуқ. 1957. № 1. - 27-38; Полторак А.И. Нюрнберг жараёни: (Асосий ҳуқуқий муаммолар). М.:

Фан, 1966; Асосий немис ҳарбий жиноятчилари устидан Нюрнберг суд жараёни: Материаллар тўп.: 3

жилдда / Р.А. Руденко умумий таҳ. остида. М.: Юридик адабиёт, 1965-1966. 1-жилд. Тинчлик ва инсониятга

қарши нацизм фитнаси. Германия монополиялари жиноятлари. 1965. - 799 б. Решетов Ю.А. Тинчлик ва

хавфсизликка қарши халқаро жиноятларга қарши кураш. М.: Халқаро муносабатлар, 1983; Нюрнберг суд

жараёни: ҳуқуқ уруш ва фашизмга қарши / Гинзбургс Д., Кудрявцев В.Н., Кларк Р.С. ва бошқ.; И.А. Ледях,

И.И. Лукашук таҳ. остида. - М.: РФА ГСИ, 1995.

FAKTLAR

Uzoq Sharq harbiy sudi (tribunal) alohida

tartibda qabul qilngan hujjat bilan tashkil

qilingan – 1946-yil 19-yanvarda

Yaponiyadagi okkupatsion qo‘shin bosh

qo‘mondoni D.Makartur tomonidan “Uzoq

Sharq uchun xalqaro harbiy tribunalni

tashkil etish to‘g‘risida” maxsus

proklamatsiya Nizomi ilova qilingan holda

tasdiqlandi.

68

etishni nazarda tutadigan qo‘shma reja yoki fitnani ishlab chiqish va

amalga oshirishda qatnashgan rahbarlar, tashkilotchilar, ig‘vogarlar va

jinoiy sheriklar bunday rejalarni ijro etish davomida har qanday shaxs

tomonidan amalga oshirilgan barcha xatti-harakatlar uchun majburdirlar.

Uzoq Sharq uchun Xalqaro harbiy tribunalining sud majlislari 1946-

yil 3-maydan 1948-yil 12-noyabrgacha Tokioda o‘tkazilib, tarixda Tokio

sud jarayoni nomi bilan mashhur. Sudga 28 kishi berilgan, jumladan, 4

sobiq bosh vazir, 13 sobiq vazir, 9 oliy harbiy qo‘mondonlik vakili, 2

elchi. Hukm 25 ta sudlanuvchiga nisbatan chiqarilgan, ulardan 7 kishi

o‘lim jazosiga, qolganlari — ozodlikdan mahrum etishga, ulardan 16

tasi umrbod qamoq jazosiga mahkum qilingan.

Xalqaro harbiy tribunallar tomonidan Nyurnberg va Tokioda

o‘tkazilgan sud jarayonlari, ustav hujjatlari va hukmlar bugun

umume’tirof etilgan xalqaro jinoyat huquqining asosiy tamoyillar

tizimining shakllanishiga tamal toshi bo‘ldi.

Nyurnberg va Tokiotribunalari ustavlari va hukmlari harbiy

jinoyatchilar ustidan sudlovni amalga oshirish uchun ularning darajasi

va xizmat mavqeidan qat‘iy nazar fundamental xalqaro-huquqiy asos

yaratdi. Bu keyinchalik ushbu jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni sudlash

uchun muhim asos bo‘lib qoldi.

So‘nggi holat o‘ta muhim ahamiyat kasb etdi, chunki u tinchlik va

insoniyatga qarshi jinoyatlar hamda harbiy jinoyatlarni sodir etishda

aybdor shaxslarni urushdan keyingi dastlabki yillarda jinoiy ta‘qib qilish

uchun safarbar etilgan boshqa sud organlarini shakllantirishda asos

vazifasini o‘tadi.

Amalga oshirilgan ilg‘or xususiyatga ega huquqiy tartibga solish

jarayoni bilan birga, Xalqaro harbiy tribunallar faoliyati uning

ishtirokchi davlatlarning turli huquqiy tizimi bilan bog‘liq kamchiligini

XALQARO HARBIY TRIBUNALINING YURISDIKSIYASI

PREDMETI:

- Dunyoga qarshi jinoyat

- Harbiy jinoyatlar

- Insoniyatga qarshi jinoyatlar

SHAXSIY:

- Bir davlat manfaati va

XHT predmetiga kiruvchi

jinoyatlarni sodir etgan shaxslar

69

aniqladi. Bu esa ayblov faoliyatida muayyan qiyinchiliklarning yuzaga

kelishiga sabab bo‘ldi.

Ma‘lumki, sudlanuvchilarning aksariyati va asosiy guvohlarning

ko‘pchiligi ingliz-amerikalik qo‘shinlar tomonidan asirga olingan va

AQSH vakili bo‘lgan ayblovchining ixtiyorida edi. Nyurnberg sud

jarayonida amerikalik vakillar sudlanuvchilar va guvohlarni so‘roq

qilishda ustunlik qilishga da’vogar bo‘lgan. AQSH vakillarining

ta’kidlashicha, ularning ixtiyorida bo‘lgan sudlanuvchilar va guvohlarni

faqat amerikalik tergovchilar so‘roq qilishi kerak, boshqa delegatsiyalar

esa ularni qiziqtirgan savollarni sudlanuvchilarga amerikalik

tergovchilar orqali berishlari mumkin va tegishli javoblarni yozma

ravishda olishlari mumkin. Angliya va Fransiyadan kelgan asosiy

ayblovchilar boshqa delegatsiyalar huquqini kamsituvchi ushbu holatga

rozilik berdilar, natijada ingliz va fransuz tergovchilar sud jarayoni

boshlangunga qadar sudlanuvchilarni so‘roq qila olmadilar.

Yuqorida ko‘rsatilgan holatlarning barchasi Xalqaro harbiy tribunal

Ustavi va Reglamenti yetarli darajada faqat sud jarayonining sud

majlislarida ishlarni ko‘rib chiqish va hal etishga, ya’ni sudlovni (jinoiy

sudlovni) amalga oshirishga tegishli asosiy, hal qiluvchi qismining

protsessual jihatlari bo‘yicha me‘yoriy ko‘rsatmalarini o‘z ichiga olgan.

Sud jarayonigacha bo‘lgan davr esa deyarli tartibga solinmagan.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi qanday tashkil topgan?

2. Birinchi jahon urushidan so‘ng xalqaro jinoyat odil sudlovi

bo‘ticha xalqaro audni nima uchun tashkil qilish imkoni bo‘lmadi

3. Xalqaro harbiy tribunal va Uzoq Sharq uchun xalqaro harbiy

tribunal joriy etilishiga qanday sabablarni kiritish mumkin?

4. Nyureberg tribunalida olingan qanday prinsiplar xalqaro

huquqda o‘zining normativ ifodasini topgan?

KAZUS

Ayrim olimlar xalqaro terrorizmning sub'ekti alohida shaxslar,

ayrim hollarda yuridik shaxslar hambo‘lishinita'kidlashgan. Biroq,

I.P.Blishenkoning fikricha xalqaro terrorizmning sub‘ekti nafaqat

jismoniy va yuridik shaxs, balki davlat ham bo‘lishi mumkin.

Savollar: Mazkur holatga huquqiy baho bering. Xalqaro jinoyatlar

va xalqaro xarakterdagi jinoyatlar bir xil mazmunga egami yoki farqli

70

jihatlari mavjudmi? Bu to‘g‘risida olimlaro‘rtasida qanday ilmiy

qarashlar mavjud? Davlat xalqaro terrorizm sub‘ekti bo‘lganda,

jinoyatishi Xalqaro jinoyat sudida ko‘riladimi yoki tribunaldami?

Javobingizni amaliy misollar bilan asoslang.

71

VII Bob

INTERPOL XALQARO MUNOSABATLAR SUBYEKTI

SIFATIDA. INTERPOLNING SHAKLLANISH VA

RIVOJLANISH TARIXI

1. Interpol xalqaro munosabatlar subyekti sifatida. Interpol paydo

bo‘lishi va rivojlanishi tarixi. 2. Interpol tizimi, tuzilishi va tarkibi. 3.

Interpol faoliyatining asosiy yo‘nalishlari 4. Interpolning O‘zbekiston

Respublikasi uchun ahamiyati.

1. Interpol xalqaro munosabatlar subyekti sifatida. Interpol

paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi.

Jinoyatchilik va unga qarshi kurash muammolari qadimiy tarixga

ega bo‘lib tarixning barcha davrlarida jamiyki davlatlar kun tartibida

bo‘lib kelgan, biroq aynan XIX-XX asrlarda jinoyatchilikning eng xavfli

turlariga qarshi kurashishda davlatlararo o‘zaro yordam ko‘rsatish

zarurati tug‘ildi va bu quyidagi bir qator omillar bilan izohlanadi:

davlatlararo aloqalarning rivojlanishi, chegaraviy jarayonlarning

soddalashuvi, turizmning rivojlanishi jinoyatchilarning bir davlatdan

boshqa davlat hududiga o‘tish imkoniyatining oshishiga, uyushgan

jinoyatchilikning o‘sishiga olib keldi, kontrabanda, giyohvandlik

vositalari noqonuniy savdosi, terrorizm, “odam savdosi”, qalbaki pullarni

tayyorlash kabi jinoyatlar ko‘plab davlatlarning diqqat markazidan o‘rin

oldi va bu jinoyatlar o‘z xususiyati hamda jamiyat va ayrim shaxslarga

keltirgan zarari hajmiga ko‘ra yagona, umum e’tirof etilgan va

davlatlararo muvofiqlashtirilgan kurashni, taktik, texnik choralar

qo‘llashni taqozo etdi, yashiringan jinoyatchilarni qidirib topish va

ushlashni qat‘iy protsessual unifikatsiya qilish, jinoyatchilarni ushlab

berish (ekstraditsiya) tartibini muvofiqlashtirish zaruratini yuzaga

keltirdi.

Uzviy hamkorlik qilish zarurati kriminal politsiyaning milliy

xizmati vakillarini turli darajada rasmiy va norasmiy shakllarda aloqa

qilish ehtiyojini tug‘dirdi. Kriminologlar va kriminalistlar tomonidan

nazariyada jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida kuchlarni birlashtirish

zaruratini anglab etilishi qator xalqaro forumlarni o‘tkazilishiga olib keldi

va bular Interpolning yaratilishidan oldin o‘tkazilgan, xususan:

72

- 1889-yilda Bryusselda (F. fon List tashabbusi bilan) jinoyat huquqi

xalqaro uyushmasining ta’sis majlisi o‘tkazildi va unda jinoyatchilik

sabablari va unga qarshi kurashning ilmiy tadqiq etilishidan tashqari qator

davlatlar politsiyalarini doimiy amal qiluvchi, tashkiliy rasmiylashtirilgan

dastlab milliy, so‘ng xalqaro miqyosda hamkorligi tartibida amalga

oshiruvchi aksiya o‘tkazish taklifi ilgari surildi;

- 1905-yilda Gamburgda bo‘lib o‘tgan xalqaro kriminalistlar

uuushmasining o‘ninchi xalqaro assambleyasida barcha davlatlarda

politsiya tuzilmalari tarkibida xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurash

markaziy byurolarini tuzish, alohida jinoyat turlariga qarshi kurash

bo‘yicha xalqaro politsiya markazlari tuzish taklifi bildirilgan;

- 1910-yilda Buenos-Ayresdan (Argentina) xalqaro kriminalistlar

uyushmasining butunjahon politsiya uyushmasini tuzish taklifi kelib

tushgan;

- 1912-yilda Myunxen va Drezdenda ichki german politsiya

konferensiyasida nemis kriminalistlari, shuningdek kriminal politsiya

xizmatlarining xalqaro hamkorligi masalalari muhokama etildi.42

- 1914-yilda Monakoda jinoyat politsiyasining I Xalqaro kongressi

bo‘lib o‘tdi. 14 mamlakatning yuristlari va politsiya xizmatchilari, shu

jumladan, Rossiya imperiyasining Ichki ishlar vazirligi vakillari

tomonidan turli mamlakatlar politsiya organlarining jinoyatchilikka

qarshi kurash bo‘yicha faoliyatini muvofiqlashtirish, xalqaro kriminal

ma‘lumotni hisobga olish bo‘limini ta’sis etish va jinoyatchilarni ushlab

berish (ekstraditsiya) jarayonlarini unifikatsiya qilish imkoniyati

muhokama etildi. Birinchi jahon urushi o‘zaro kelishilgan choralarni

amalga oshirishni to‘xtatib qo‘ydi. 1923-yilda ikkinchi jinoyat

politsiyasining II Xalqaro kongressi bo‘lib o‘tib, uning natijasi o‘laroq

xuddi shu yilning 7-sentabrida doimiy faoliyat yurituvchi tashkilot –

jinoyat politsiyasi Xalqaro komissiyasi (The International Criminal Police

Commission, ICPC, 1923) ta’sis etildi.

- 1950-yillarning o‘rtalarida uning faoliyati huquqiy asoslari va

tashkil etilishini takomillashtirish zarurati tug‘ildi: 1956-yilda jinoyat

politsiyasi Xalqaro komissiyasining 25-sessiyasida bir ovoz bilan ustav

qabul qilindi va unda komissiya jinoyat politsiyasi Xalqaro tashkiloti

(Interpol) deb nomlandi.

42 Войцеховский А. История создания Интерпола. // Ж. Бизнес-информ. – 1998. – №10. – С.28.

73

Tashkilot nomi ingliz tilida The International Criminal Police

Organization – INTERPOL (qisqartma nomi

inglizcha Internationalpolice dan kelib

chiqqan). 1966-yilda Interpol BMT tomonidan

xalqaro 1971-yilda esa hukumatlararo tashkilot

deb tan olingan. 1996-yildan BMT Bosh

assambleyasi sessiyalari va faoliyatida

kuzatuvchi sifatida ishtirok etib keladi.

100 dan ortiq davlat Interpol a’zosi

hisoblanadi, uning markaziy organlari Lion

shahri (Fransiya)da joylashgan.

Interpol faoliyatining huquqiy asosi uning

ustavi va reglamenti hisoblanadi. 1956-yil 13-iyunda kuchga kirgan ustav

1923-yilgi ta’sis hujjatining o‘rnini egalladi.

Interpolni tashkil etish va rivojlanishining murakkab tarixi, uning

xalqaro tashkilot sifatida o‘ziga xosligi, jahon hamjamiyatining XX-XXI

asrlardagi tobora murakkablashib boruvchi hayoti bilan uzviy aloqasi

uning huquqiy maqomi (status)ni aniqlashda muayyan qiyinchiliklarni

keltirib chiqaradi.

1923-yilda jinoyat politsiyasi Xalqaro komissiyasi sifatida tashkil

etilgan vaqtdan boshlab Interpol muhim xalqaro politsiya tashkilotiga

aylanish maqsadida o‘z a’zolarini doimiy ravishda kengaytirib bormoqda.

Hamkorlik modeli siyosatiga tayangan holda tashkilotning rasmiy

maqsadlari turli millatlar tegishli milliy qonunchilik doirasida, Inson

huquqlari umumjahon Deklaratsiyasiga amal qilgan holda politsiyalar

o‘rtasida hamkorlikka ko‘maklashish va ta‘minlashdan iborat. Ikkinchi

jahon urushidan so‘ng tashkilot qayta tashkil etilib Interpol siyosiy, irqiy

Xalqaro jinoiy politsiya

tashkiloti (INTERPOL)

– umumjinoiy

jinoyatchilikka qarshi

kurashda turli davlatlar

politsiya organlari

(tashkilotlar) ning

xalqaro hamkorligini

muvofiqlashtiruvchi

xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi

tashkilot

74

va diniy masalalarni chetlab o‘tgan holda, jinoiy huquqbuzarliklarga

ixtisoslashdi43.

Interpol tarixini huquqiy nuqtai nazardan tahlil etib quyidagilarni

qayd etish joiz:

Ko‘p tomonlama a’zolik, muntazam organlar, ta’sis shartnomalari,

suverenitetni hurmat qilish va a’zo davlatlarning ichki ishlariga

aralashmaslik, qarorlarning qabul qilinishi va kuchga kirish tartibi

belgilari tashkilot tomonidan 1923-1930-yillarda qo‘lga kiritilgan.

Xalqaro huquqlarning Mustaqilligi belgilari (immunitet va

imtiyozlar, shtab kvartiraning Mustaqilligi, personalning immuniteti,

arxivlarning, xizmat yozishmalari va barcha turdagi aloqalarning

daxlsizligi, bevosita soliq va bojxona yig‘imlaridan ozod etilganlik,

valyuta imtiyozlari, tashkilot rahbarining diplomatik dahlsizligi va

boshqalar) 1956-1984-yillarda rasmiylashtirildi.

Interpol xalqaro tashkilot sifatida huquqiy maqomning quyidagi

turlarini bosib o‘tgan: noMustaqil nohukumat (1923-1930-yillarda),

nohukumat (1930-1984- yillarda), hukumatlararo ( 1984-yildan boshlab)

Interpolning tahlil etilayotgan “xalqaro hukumatlararo tashkilot”

ta’rifi uning ixtisoslashtirilgan tavsifini (universaldan farqli o‘laroq)

namoyon etmoqda:

– faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra– huquqiy;

– faoliyat maqsadi va prinsiplariga ko‘ra – maxsus vakolatli,

xususan, turli mamlakatlar vakolatli organlarining keng hamkorligi orqali

xalqaro xarakterdagi jinoyatlarning oldini olish. Biroq JPXT (MOUP)

turli davlatlar jinoyat politsiyalarining tashkiloti sifatida baholab

bo‘lmaydi, chunki ayrim mamlakatlar Interpolda aynan politsiya emas,

43 Comparative and International Policing, Justice, and Transnational Crime, edited by Sesha Kethineni.

Durham, NC: CarolinaAcademicPress, 2010.

Interpol funksiyalari:

- Tayyorlanayotgan va sodir etilgan jinoyatlar va huquqbuzarliklarning

oldini olish hamda chora qo’llash;

- Sodir etilgan jinoyatlarni fosh etish;

- Jinoyat(huquqbuzarlik) sodir etgan shaxsni aniqlash, izlash va tutish;

- Kriminalistik (politsiya) hisobini olib borish;

- Tayyorlanayotgan va sodir etilgan jinoyatlarni oldini olish hamda fosh

etish uchun zarur bo’lgan tezkor-qiduruv tadbirlarni amalga oshirish.

75

boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan taqdim etilgan

bo‘lishi mumkin bo‘lib, ular Ustavning 7-moddasiga asosan vakolatli

hisoblanadi;

– tashkilot a’zolarini qabul qilish tartibiga ko‘ra – ochiq (Ustavning

4-moddasi):

– egallagan hududi hajmiga ko‘ra – butunjahon;

– ishtirokchilari doirasiga ko‘ra – universal(unga iqtisodiy boy va

kambag‘al, demokratik va avtoritarrejim hukm surgan, dunyoviy va

diniy, federativ va unitar davlatlar kiradi).

Huquqiy maqom tahliliga bo‘yicha xulosa sifatida qayd etish joizki,

Interpol, xalqaro huquq normalariga rioya etgan holda, o‘z kuchi bilan

Mustaqil tergovni amalga oshirish, jinoyatlarni ochish va turli

mamlakatlarda jinoyatlarni qidirish bilan shug‘ullana olmaydi (ya’ni unga

a’zo davlatlar tomonidan vakolat berilgan milliy tashkilot

hisoblanmaydi), biroq bugungi kunga kelib – o‘z axborot, texnik va

tashkiliy imkoniyatlariga ko‘ra xalqaro jinoyatchilikka qarshi

kurashuvchi va uning oldini oluvchi ilg‘or va yagona tashkilot

hisoblanadi. O‘zining 80 yillik tarixi mobaynida Interpol 20 a’zosiga ega

noMustaqil nohukumat tashkilotidan BMT bilan bir qatorda turuvchi

190dan ortiq a’zo davlatlariga ega butunjahon hukumatlararo

tashkilotigacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi.

Ustav Interpol vakolatini, uning maqsad va vazifalarini,

jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik prinsiplarini tartibga

soluvchi hujjat hisoblanadi. Aynan ushbu hujjat uning tuzilmaviy

tashkilotining Mustahkamlab qo‘ygan bo‘lib, u Interpol tomonidan

bajariladigan vazifalardan kelib chiqib keyinchalik hosil etilgan va qator

xalqaro tashkilotlar namunaviy tuzilmasiga muvofiq hisoblanadi.

Dastlabki to‘rt qoida Ustavning umumiy qoidalaridan iborat. Uning

1-moddasida Tashkilot nomi: «Xalqaro jinoyat politsiyasi tashkiloti

(Interpol)» va rasmiy joylashgan o‘rni— Fransiya belgilangan.

Ustavga muvofiq (2-modda) turli mamlaktlar politsiya

organlarining (muassasalarining) umumjinoiy jinoyatchilikka qarshi

kurash faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Xalqaro jinoyat politsiyasi

tashkiloti (Interpol), quyidagi maqsadlarda tashkil etilgan:

a) barcha jinoyat politsiyasi organlarining (muassasalarining)

mamlakatlarning amaldagi qonunchiligi doirasida va Inson huquqlari

umumjahon Deklaratsiyasiga rioya qilgan holda keng hamkorligini

ta‘minlash;

b) Jinoyatchilikni oldini olish va unga qarshi kurashishga yaqindan

76

ko‘maklashuvchi muassasalarni tashkil etish va rivojlantirish.

Interpolni tashkil etish va faoliyatning huquqiy tartibga solinishi

asosida bir qator umumiy va maxsus prinsiplar yotadi44.

Asos hisoblanuvchi umumiy prinsiplarga quyidagilar kiradi:

Interpol Ustavining 2-moddasida belgilangan inson va fuqaro huquq

va erkinliklarini hurmat qilish va amal qilish prinsipi Inson huquqlari

umumjahon Deklaratsiyasiga asoslanadi (1948).

Tashkilot a’zolari huquqlarining tengligi Interpolga kiruvchi barcha

mamlakatlar ularning hajmi va tashkilot budjetidagi moliyaviy ulushidan

qat‘iy nazar teng huquqlarga ega ekanligini anglatadi. Interpolning

rahbariy organlari faoliyatida ishtirok etuvchi barcha delegatsiyalar ovoz

berishda bitta ovozga egadirlar va hatto a’zo mamlakat tashkilot budjetiga

badal to‘lay olmasada u kun tartibidagi muhim masalalar yuzasidan

(masalan ustavni o‘zgartirish to‘g‘risida qaror qabul qilishda) ovoz berish

huquqidan mahrum etilmaydi.

A’zo mamlakatlar davlat suverenitetini hurmat qilish prinsipi –

xalqaro jinoyat politsiyasi tashkiloti (Interpol) ustavining 3-moddasida

belgilangan bo‘lib, unga muvofiq tashkilotga siyosiy, harbiy, diniy yoki

irqiy tavsifga ega faoliyat bilan shug‘ullanish yoxud unga aralashish

taqiqlanadi.

Mazkur prinsipga muvofiq Interpol rahbariy organlarining qarorlari

uning ishtirokchilari uchun tavsiyaviy kuchga ega. Ayni vaqtda, uning

joylardagi organlari o‘z milliy vakolatlari doirasida tashkilot qarorlarini

44ОфициальныйсайтИнтерпола. http://www.interpol.com

Interpol faoliyatining umumiy prinsiplari

Inson huquq va

erkinliklarini hurmat

va rioya qilish

prinsipi

Tashkilot a’zolari

huquqlari tengligi

prinsipi

Davlat suverinitetini

hurmat qilish prinsipi

Javobgarlikka

tortilishni ta‘minlash

prinsipi

77

o‘z mamlakatlari hududida hayotga joriy etish uchun ko‘maklashuvchi

barcha choralarni ko‘rishlari lozim va na Interpol rahbariy organlarining

xodimlari, na boshqa mamlakatlar politsiya xizmatlarining xodimlari

suveren davlat hududida tegishli hokimiyat organlari ruxsatini olmasdan

faoliyat yuritishlari mumkin emas.

Jinoyat uchun javobgarlikning muqarrarligi prinsipini ta‘minlash

Interpol a’zo mamlakatlari politsiya xizmatlari har bir shaxs o‘z xizmat

yoki moddiy ahvoli, boshqa holatlar, Shu jumladan, o‘zining joylashgan

joyidan qat‘iy nazar sodir etgan jinoyatiga muvofiq bo‘lgan jazoga

tortilishi lozimligini anglatadi. Interpol faoliyatining maxsus prinsiplari

quyidagilardan iborat.

Hamkorlikning faqat umumjinoiy jinoyatlarga qarshi kurash bilan

cheklanishi. 1946-yildayoq Xalqaro jinoyat politsiyasi Komissiyasi uning

jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish faoliyati tashkilot

neytraliteti va davlatlar suverenitetini hurmat qilishni ta‘minlovchi faqat

umumjinoiy jinoyatlar bilan cheklanganligini belgilagan.

Hamkorlikning funksionalligi prinsipi jinoyatchilikka qarshi kurash

sohasidagi o‘z vakolatlarini amalga oshirishga vakolatli har bir huquqni

muhofaza qiluvchi organ o‘zining rasmiy nomidan qat‘iy nazar Interpol

tizimida xalqaro hamkorlikni amalga oshirishda ishtirok etishi

mumkinligini anglatadi. Shu mazmunda jinoyat politsiyasi deganda

politsiya organlarining tizimi emas balki funksiyalari tushuniladi.

Faoliyat metodlarining moslashuvchanligi va tezkorligi prinsipi

Interpolijtimoiy va siyosiy tuzilmalar keng xilma-xilligini, shuningdek,

duyodagi turli mamlakatlarda yuzaga keluvchivaziyatlarni inobatga olgan

Interpol faoliyatining maxsus prinsipilari

Umumjinoyatchilikka qarshi kurashish

bo‘yicha hamkorlik qilish bilan

cheklanish prinsipi

Hamkorlikning funksionalik prinsipi

Faoliyat usullarining samaralilik va

tezkorlik prinsipi

78

holda o‘z faoliyatida anchagina moslashuvchan, oson o‘zgartiriladigan va

operativ metodlardan foydalanishini anglatadi. Bunda xalqaro politsiya

hamkorligi, avvalo, a’zo mamlakatlar politsiya organlari tomonidan

amalga oshiriladigan harakatlarga bog‘liq.

2. Interpol tizimi, tuzilishi va tarkibi

Interpolning oliy organi Bosh assambleya hisoblanadi, uning

sessiyalari orasida esa tor vakolatlar va tarkibga ega prezident

rahbarligidagi ijroiya qo‘mitasi oliy ma’muriy organ hisoblanadi. Doimiy

amal qiluvchi ishchi tashkilot Bosh kotibiyat bo‘lib, unga Bosh kotib

rahbarlik qiladi. Interpolning organlar boshqaruvi tizimida bir vaqtning

o‘zida ikki tizimda alohida davlat va mazkur tashkilotda tegishli ikki

tomonlama bo‘ysunish asosida amal qiluvchi milliy markaziy byurolar

(MMB) alohida o‘rin tutadi. Faqat konsultativ funksiyalarni bajaruvchi

boshqaruv maslahatchilari organlar tizimini yakunlaydi.

Bosh Assambleya tarkibiga barcha a’zo mamlakatlarning vakillari

kiradi. Delegatsiyaning miqdor tarkibi hech qayerda belgilanmagan.

Biroq ustav bu yerga yuqori darajada turuvchi milliy miqyosdagi Interpol

faoliyati bilan bog‘liq jinoyat politsiyasi amaldorlarini, shuningdek, Bosh

Assambleyaning navbatdagi sessiyasi kun tartibiga kiritilgan savollar

bo‘yicha mutaxassislarni kiritishni talab etadi45.

Bosh Assambleya sessiyalari har yili kuzda turli mamlakatlar va

45Гасымов И.Г. Международная организация уголовной полиции и зарождение практики

международного розыска. // Московский журнал международного права, 1999. - № 4. - С. 221 - 223.

Interpol organlari

Bosh Assambleya

Ijroiya qo‘mita

Bosh kotibiyat

Milliy markaziy byuro

Maslahatchilar

Arxiv ustidan nazorat etuvchi komissiya

79

kontinentlarda o‘tkaziladi. Har bir delegatsiya ovoz berishda bitta ovozga

ega.

Bosh Assambleya quyidagi ustav vakolatlariga ega:

1. Interpol doirasida turli mamlakatlar politsiyasining asosiy

hamkorlik yo‘nalishlarini belgilash.

2. Bunday hamkorlikni osonlashtiruvchi tadbirlarni tayyorlash va

o‘tkazish.

3. Yangi a’zolarni qabul qilish.

4. Keyingi yil uchun ish rejasi va budjetni ko‘rib chiqish va

tasdiqlash.

5. Tashkilot mansabdor shaxslarini saylash.

6. Moliyaviy masalalar yuzasidan qaror qabul qilish.

Bu yerda voyaga etmaganlar, giyohvandlik vositalarini tarqatish va

boshqa jinoyatchilikka qarshi kurash alohida masalalarni maxsus

o‘rganish bo‘yicha doimiy va vaqtincha komissiyalar tuziladi. Bosh

Assambleya ichki tashkiliy va protseduraviy masalalar yuzasidan

rezolyutsiyalarini ijro etish majburiy bo‘lib, politsiya organlari va

hukumatlarga yo‘naltirilgan rezolyutsiyalar tavsiyaviy mazmunga ega.

Aytib o‘tilgan sessiyalardan tashqari tashkilot a’zo mamlakatlar

vakillari muntazam ravishda Bosh Assambleya sessiyasiga chiqarish

maqsadga nomuvofiq bo‘lgan muammolar yuzasidan Mintaqaviy

konferensiyalar o‘tkazadi. Qator muammolar mazkur mintaqa

mamlakatlarida dastlabki muhokama etilishni talab etadi. Odatda, bu

yerda mazkur masala yuzasidan qator davlatlarning yagona fikri, uni hal

qilishga yagona yondashuv shakllanadi, mazkur mintaqada keng

tarqalgan alohida xalqaro jinoyatlarga qarshi kurash bo‘yicha amaliy

kuchlar o‘zaro muvofiqlashtiriladi.

Ijroiya qo‘mitasi Bosh Assambleya sessiyalarining oralig‘ida

faoliyat ko‘rsatadi. U Bosh Assambleya tavsiyalarini hayotga joriy

etilishini kuzatadi, Bosh kotib faoliyatini nazorat qiladi va navbatdagi

sessiya kun tartibini tayyorlaydi. Ijroiya qo‘mitasi saylib qo‘yiladigan

Bosh Assambleya turli mamlakatlar va kontinentlar (Osiyo, Amerika,

Afrika, Avstraliya va Yevropa) dan prezidenti (4 yil muddatga) 3 ta vitse-

prezidentlar (3 yil muddatga) va 9 nafar delegatdan iborat.

Interpol Ijroiya qo‘mitasi Prezidenti amalda butun tashkilot rahbari

hisoblanadi Bosh Assambleya sessiyalari oralig‘ida uning faoliyatiga

rahbarlik qiladi. Butun rahbarlik Ijroiya qo‘mitasi orqali shuningdek,

bevosita joriy ishlar Yuzasidan yakka tartibdagi qarorlar qabul qilish

orqali amalga oshiriladi. 1988-yilda fransuz Ivan Barbo – rahbarligi

80

ostida fransuz politsiyasining barcha departamentlari va 125 ming xodim

miqdorida shaxsiy tarkib bo‘lgan Fransiya ichki ishlar vazirligi milliy

politsiyasi bosh direktori prezident etib saylangan.

Ijroiya qo‘mitasi majlislar yilda kamida bir marta o‘tkaziladi.

Barcha qarorlar ko‘pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Biroq ovozlar teng

bo‘lgan holatda prezident ovoz berish huquqidan foydalanadi. O‘z

faoliyatini amalga oshirishda ijroiya qo‘mitasining barcha a’zolari o‘z

mamlakatlarining vakillari sifatida emas, balki Interpol vakillari sifatida

harakat qiladi46.

Bosh Kotibiyat butun tashkilotning doimiy faoliyat uyurituvchi

xizmati bo‘lib o‘z ichiga Bosh kotib, mutaxassislar va ma’muriy

personalni qamrab oladi. U Bosh Assambleya va Ijroiya qo‘mitasining

qarorlarini hayotga joriy etadi, jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha

xalqaro markaz, shuningdek ixtisoslashtirilgan va axborot markazlari

sifatida harakat qiladi, Interpolning samarali ma’muriy rahbarligini

ta‘minlaydi, MMB lar va xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarga

ko‘maklashadi, zaruriy nashrlarni tayyorlaydi, Bosh Assambleya

sessiyalari va Ijroiya qo‘mitasining yig‘ilishlarida Ishchi kotibiyat

vazifalarini bajaradi, prezident bilan aloqaga ko‘maklashadi va bir qator

boshqa funksiyalarni bajaradi.

Kotibiyatni Bosh Assambleya tomonidan 65 yoshdan katta

bo‘lmagan shaxslar ichidan 5 yil muddatga tayinlanuvchi Bosh kotib

boshqaradi. Bu Interpolning jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish

ishida asosiy figura hisoblanadi. U o‘z ixtiyoriga ko‘ra Bosh kotibiyat

personalini shakllantiradi va uning barcha xizmatlariga rahbarlik qiladi.

Kotibiyat shtatida 300 xodimli ish o‘rni mavjud bo‘lib, shulardan qariyb

20 tasi kontrakt asosida ishlaydi. Boshqalar bu yerga a’zomamlakatlar

politsiya xizmatlari tomonidan ishga yuborilgan. Mazkur barcha

xodimlarga o‘z faoliyatini amalga oshirish chog‘ida biror hukumat yoki

Interpoldan tashqari boshqa tashkilot funksiyalaridan kelib chiqib

yondashishi yoki instruksiyasiga amal qilishi taqiqlanadi. Ular ularning

xalqaro missiyasiga to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan har qanday

harakatlardan tiyilishi lozim47.

1987-yildan Bosh kotibiyat tarkibida o‘z kontinentidagi

giyohvandlik vositalari savdosi va boshqa jinoyatchilikka qarshi kurash

bo‘yicha mintaqaviy muammolarni hal etish hamda Yevropadagi

davlatlar politsiya hamkorligini rivojlantirish maqsadida Yevropa

46Ўша жойда. – Б.223 47 Usha joyda. С.224

81

kotibiyati faoliyat yuritadi. Bosh kotibiyatning boshqa organlaridan Bosh

kotibiyat xizmatini, umumiy tavsifdagi ishlarni amalga oshirish va

tashkilot xavfsizligini ta‘minlash maxsus bo‘limini alohida ajratib

ko‘rsatish taqozo etiladi. Bugungi kunda kotibiyat tarkibida 4 Mustaqil

bo‘lim: ma’muriy, politsiya, ilmiy-tadqiqot va texnik ta‘minot bo‘limi

faoliyat ko‘rsatadi. A’zo davlatlar politsiya organlari jinoyatchilikka

qarshi kurash bo‘yicha hamkorligini muvofiqlashtiruvchi politsiya

bo‘limining faoliyati katta qiziqish tug‘diradi. Uning tuzilmasida

noqonuniy qurol oldi-sotdisi, xalqaro terrorizmga qarshi kurash

bo‘linmalari mavjud. Boshqa bir bo‘linmada qalbaki qog‘oz va metall

pullarni, yo‘l chiptalarini, obligatsiyalar, aksiyalarni tayyorlash va sotish,

shuningdek pulni qalbakilashtirish bo‘yicha boshqa ma‘lumotlar

to‘planadi. Bu erda qalbakilashtirilgan qimmatli qog‘ozlarni tadqiqi etish

uchun ekspert laboratoriyasi mavjud bo‘lib, maxsus “Sohtalashtirish va

qalbakilashtirish” byulleteni tayyorlanadi va nashr etiladi, butun dunyo

bo‘ylab 15 mingdan ortiq banklar va emissiya muassasalari uning

obunachilari hisoblanadi.

Politsiya bo‘limining maxsus bo‘linmasi giyohvand vositalarining

noqonuniy tarqatilishi yuzasidan axborotlarni to‘plash va tahlil etish bilan

shug‘ullanadi. Bangkokda (Tailand) joylashgan aloqalar va hamkorlik

maxsus bo‘lishmasiga ega bo‘linma rahbari xizmati, operatsiyalarni

o‘tkazish guruhi hamda razvedka guruhlari uning tarkibiga kiradi.

Mazkur jinoyatlarga qarshi kurashuvchi mintaqaviy organlar faoliyatda

katta yordam ko‘rsatadilar. AQSH adliya vazirligining giyohvandlik

vositalar ishlari Boshqarmasining yuqori amaldori bo‘linma ishiga

rahbarlik qiladi.

Interpol nizomida belgilanmagan organ va

tashkilotlar

Informatsion texnologiyalar

bo‘yicha muntazam qo‘mita

Interpol akademiyasi

Intepol global o‘quv markazi Intepolning antikorrupsion

akademiyasi

Interpolning antinarkotik o‘quv mashq

markazi

82

Interpolning beshta mintaqaviy byurosi: Harare (Zimbabve)da,

Abidjan (Kot d`Ivuar)da, Nayrobida (Keniya)da, Buenos-Ayres

(Argentina)da va San-Salvador (Salvador)da, shuningdek, Bangkok

(Tailand)da ofisi bo‘lib, ularning xodimlari bo‘limlarni o‘zaro bir-biri va

tashqi dunyo bilan bog‘lash bilan shug‘ullanadilar.

Mintaqaviy byuro uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashni

mintaqaviy miqyosda muvofiqlashtirish bilan shug‘ullanadi.

Milliy markaziy byurolar (MMB) Interpolning har bir a’zo

mamlakati politsiya xizmati tuzilmasida yaratiladi. Ular davlatlarning

jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha xalqaro hamkorligi markazlari,

Interpolning joylardagi tayanch punktlari hisoblanadi. Qayd etilgandek,

muayyan davlatda MMB Interpolning doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi organi

hisoblanadi. Ayni vaqtda, u mazkur davlatning jinoyatchilikka qarshi

kurash sohasida keng vakolatlar berilgan politsiya organi hisoblanadi.

Hech bir xalqaro tashkilotda bunday organlar mavjud emas. Xalqaro

politsiya hamkorligining tayanch punktlari sifatida MMB o‘z

mamlakatida sud, prokuratura, chegara va bojxona xizmatlari bilan,

shuningdek, xalqaro darajada boshqa davlatlar MMB va Bosh kotibiyat

bilan aloqa qiladilar.

3. Interpol faoliyatining asosiy yo‘nalishlari

Birinchidan, bu jinoyatni ro‘yxatdan o‘tkazish – tarixdan shaxslar

identifikatsiyasi va ularni tekshirish Interpol faoliyatining bir yo‘nalishi

sifatida shakllangan.

Ikkinchidan, bu xalqaro jinoyatlarni sodir etganlikda gumon

qilinayotganjinoyatchilarni, bedarak yo‘qolgan shaxslarni, o‘g‘irlangan

qimmatliklarni va jinoiy tajovuzning boshqa obyektlarini qidirib

topishdir.

Uchinchidan,Interpol terrorizmga qarshi kurashda faol qatnashib

keladi.

To‘rtinchidan,Interpol tomonidan dunyoda giyohvandlik

vositalarining noqonuniy muomalasiga qarshilik qilish bo‘yicha faol

choralar amalga oshiriladi, jinoyatchilikka qarshi kurashning mazkur

yo‘nalishi bo‘yicha loyihalarni ishlab chiqish va xalqaro politsiyaga joriy

etish shu tadbirlardan biri hisoblandi.

O‘z vazifalarini bajarish uchun Interpol o‘zining tezkor harakat

qiluvchi 24 soat faoliyat yurituvchi, shu jumladan, barmoq izlari va

fotosuratlarning fototelegrafiniamalga oshiruvchi aloqa yo‘llariga ega.

83

Axborot xizmati kriminalistik kartotekalar va ma‘lumotlarni qayta ishlash

tizimlariga, xalqaro jinoyatchilar ma‘lumotlar bazasiga ega.

Xalqaro jinoyatchilarni identifikatsiya qilish, shu jumladan, shaxslar

va ishlar toifasiga doir aloqalarni belgilash imkoniyatini beruvchi

ma‘lumotlarni qayta ishlash va baholash markzi yaratilgan.

Shaxslarni va/yoki buyumlarning xalqaro qidiruvi Bosh kotibiyat

tomonidan uning o‘z tashabbusiga ko‘ra yoki milliy markaziy byurolar

so‘roviga asosan e’lon qilinadi. Ushbu maqsadlarda shaxslarni qamoqqa

olish to‘g‘risidagi qidiruv («qizilburchakli»); ma‘lumotlarni olish

to‘g‘risidagi («ko‘kburchakli»); jinoyatning oldini olish maqsadidagi

qidiruv («yashilburchakli»); tanib olinmagan murdalarni identifikatsiya

Interpolning bildirginomalar belgilari

Qizil rangdagi

bildirginoma

(red notices)

Ayblanuvchi yoki mahkum etilgan shaxsni

qamoqqa olish va topshirish maqsadidagi

qidiruv to‘g‘risida

Ko‘k rangdagi

bildirginoma

(blue notices)

Qidiruvdagi ayblanuvchi yoki mahkum

etilgan shaxsning joyi yoki ularning joydan

joyga ko‘chishini nazorat qilish to‘g‘risida

Yashil rangdagi

bildirginoma

(green notices)

Shaxsga nisbatan jinoyat ish bo‘yicha

gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi

hisoblanishi to‘g‘risida protsessual qaror

qabul qilmagan, lekin unga nisbatan tezkor-

qidiruv faoliyati olib borilishi hamda uning

chet elga chiqib ketish niyati to‘g‘risidagi

ma‘lumotlar ham, tezkor-qidiruv faoliyati

ko‘rsatiladi.

Sariq rangdagi

bildirginoma

(yellow notices)

Bedarak yo‘qolgan yoki tanish qiyin

bo‘lgan (ushbu shaxsni tasdiqlovchi boshqa

shaxslar) shaxslar qidiruvi to‘g‘risida

Qora rangdagi

bildirginoma

(black notices)

Shaxsi tasdiqlanmagan jasadning

aniqlanganligi to‘g‘risida

To‘q sariq

rangdagi

bildirginoma

(orange notices)

Jamiyat xavfsizligiga bevosita daxl

soluvchi shaxslar, obyektlar, holatlar va

faoliyatlar to‘g‘risida

84

qilish («qoraburchakli») uchun tarqatiladi. Buyumlar xalqaro qidiruvi

ham e’lon qilinishi mumkin48.

Interpolning mahalliy darajada faoliyati quyidagicha tashkil etilagn:

tashqilotga kiruvchi har bir mamlakatda, Milliy markaziy byurolar

(MMB) mavjud. Unda mahalliy tartibni muhofaza qiluvchi organlar

ishlaydi. MMB Interpolninng Liondagi shtab-kvartirasi bilan, mintaqaviy

byurolar va boshqa davlatlarning MMB bilan bevosita aloqa qiladilar.

Interpol jinoyat sodir etishda aybdor bo‘lgan shaxslarni jinoiy

javobgarlikka tortuvchi va jazo tayinlovchi, xalqaro jinoyatlarni ko‘rib

chiquvchi sudlov organlari bilan hamkorlik qiladi.

Interpol a’zomamlakatlarning jinoyatchilikka qarshi kurash

bo‘yicha moddiy, kasbiy-texnik yoki boshqa yordam ko‘rsatilishini

xalqaro miqyosda muvofiqlashtirib boradi va mazkur faoliyatda faol

ravishda qatnashadi. Muvofiqlashtirish maqsadida turli vazifalarni hal

etish uchun tuziluvchi Interpol ishchi guruhlari formatidan foydalaniladi.

So‘nggi yillarda buning uchun bir qancha oliy o‘quv Yurtlari tashkil

etilgan bo‘lib, Interpol Global o‘quv markazi, Interpolning Korrupsiyaga

qarshi Akademiyasi, Giyohvandlikka qarshi tayyorlash Markazi shular

jumlasidandir49.

4. Interpolning O‘zbekiston Respublikasi uchun ahamiyati

O‘zbekiston Respublikasi MMB – O‘zbekiston Respublikasi IIV

markaziy apparati tarkibiga kiruvchi militsiya bo‘linmasi bo‘lib, bosh

boshqarma maqomiga ega va O‘zbekiston Respublikasining huquqni

muhofaza qiluvchi va boshqa organlarining Interpolga a’zo davlatlar

huquqni muhofaza qiluvchi organlari hamda Interpol Bosh kotibiyati

bilan hamkorlik qiluvchi organ hisoblanadi50.

MMB faoliyati O‘zbekiston Respublikasining huquqni muhofaza

qiluvchi va boshqa davlat tashkilotlarining, shuningdek, Interpolga a’zo

davlatlar xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi organlarining o‘zaro

hamkorligi asosida amalga oshiriladi.

O‘zbekiston Respublikasi MMB vazifalariga quyidagilar kiradi:

48 Родионов К.С. Интерпол: миф и действительность: монография. – 2-ое изд. – М., Прогресс. 1986.

– С.51. 49 См.: А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М.,

Проспект, 2011. С.64. 50 Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан № 573 от 29 ноября 1994 года «Об

образовании Национального Центра Бюро Интерпола в Республике Узбекистан» // http.: www.lex.uz.

85

Interpol MMB o‘z faoliyatini siyosiy, irqiy va diniy masalalarni

chetlab o‘tgan holda, faqat jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida olib

boradi.

Interpol MMB quyidagi funksiyalarni bajaradi:

1) O‘zbekiston Respublikasi davlat organlarining so‘rovlari, tergov

topshiriqlari va xabarlarini qabul qiladi, qayta ishlaydi, Interpol Bosh

kotibiyati va boshqa davlatlar MMBga qidiruvni amalga oshirish, boshqa

davlat hududida yashiringan jinoiy daromadlarni, o‘g‘irlangan buyum va

hujjatlarni xatlash hamda ko‘rsatilgan organlar ish yurituvidagi ishlar

bo‘yicha boshqa tezkor-qidiruv tadbirlarini amalga oshirish uchun

jo‘natadi;

2) xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar va Interpolga a’zo

mamlakatlarhuquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan O‘zbekiston

Respublikasi tomonidan yuborilgan so‘rovlarni bajarish choralarini

ko‘radi;

3) Interpol Ustavi va Interpol Bosh Assambleyasining

umummajburiy qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va xalqaro

shartnomalariga ko‘ra Interpolning xorijiy davlatlari MMB tomonidan

kelib tushgan so‘rovlarning bajarilish-bajarilmasligini belgilaydi va ularni

O‘zbekiston Respublikasining tegishli organlariga yuboradi;

Interpolning MMB tuzilishi:

boshliq

boshliq o‘rinbosari (bo’lim boshlig‘i)

ma’lumotlarni tezkor qaytaishlash bo’limi

umumjinoyatchilik va xalqaro qidiruv bo‘limi

komputer hisobiniyuritish va texnik ta‘minot guruhi

moliyaviy ta‘minot guruhi

Devonxona

86

4) MMB to‘g‘risidagi Qarorda ko‘rsatilgan boshqa funksiyalarni

bajaradi.

Interpol doirasidagi xalqaro hamkorlik amalda quyidaga amalga

oshiriladi. Bosh kotibiyat yoxud o‘z hujjatlarini “Interpol” grifi bilan

belgilashga vakolatli alohida davlatlar MMB so‘rovlari va

iltimosnomalari Tashqi ishlar vazirligi yoki boshqa davlat muassasasiga

emas, mazkur davlat MMB rahbariga kelib tushadi. MMB rahbari zudlik

bilan unga bo‘ysunuvchi xizmatlar va mansabdor shaxslarga so‘rovni

belgilangan muddatda bajarishni topshiradi va bu orqali MMB va butun

Interpol faoliyatida tezkorlik va samaradorlikka erishiladi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Xalqaro politsiya hamkorligi nima?

2. Interpol faoliyatining huquqiy asoslariga umumiy ta’rif bering.

3. Interpol organlarini sanang va ularning tuzulishi, faoliyat

tartibini ochib bering.

4. Interpol O‘zbekiston Respublikasi MMBning huquqiy asoslarini

yoriting.

5. Interpolning asosiy faoliyat yo‘nalishlari haqida ma‘lumot

bering.

6. Interpolning xalqaro qidiruv faoliyatini yoriting.

7. Interpolning bildirgilari va turlariga to‘xtaling.

KAZUSLAR

Braziliya fuqarosi Rodrigez Peral`ta O‘zbekiston Respublikasi

Toshkent shaxrida joylashgan tijorat banklarining biriga qurolli hujum

qilib, shu kunning o‘zida O‘zbekiston Respublikasi hududini tark etib,

Kanadada yashirindi. Interpolning O‘zbekistondagi Milliy markaziy

byurosi olib borgan tezkor-qidiruv choralar natijasida Rodrigez Peral`tani

Kanadaning Toronto shahrida yashab turgan joyi aniqlandi. O‘zbekiston

Respublikasi Bosh prokuraturasi Kanadaning vakolatli organiga rasman

murojaat qilib, Rodrigez Peral`tani ekstraditsiya qilishni so‘radi.

Savollar: Interpolning O‘zbekistondagi Milliy markaziy byurosi

Rodrigez Peral‘tani ekstraditsiya qilishda qanday chora-tadbirlarni

amalga oshiradi? Interpol tomonidan xalqaro miqyosda jinoyat sodir

etgan shaxslarga nisbatan qidiruvni amalga oshirishdagi funksiyalarini

ochib bering.

87

Interpolning O‘zbekistondagi Milliy Markaziy byurosiga

O‘zbekiston va boshqa qator Markaziy Osiyo davlatlari xududida yashash

va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish huquqigaega Pokiston fuqarosi

B.ga nisbatan maxsus so‘rovnoma kelib tushgan.

Savollar. Maxsus so‘rovnomaga muvofiq qanday harakatlar amalga

oshirilishi lozim? Maxsus so‘rovnomaning qanday xususiyatlari mavjud

va uning Interpol boshqa sirkulyarlaridan farqi nima?

88

VIII BOB

SHHT (SHHT) MATT XALQARO MUNOSABATLAR

SUBYEKTI SIFATIDA. SHHT MATT SHAKLLANISH VA

RIVOJLANISH TARIXI

1. ShHT MATT xalqaro munosabatlar subyekti sifatida. ShHT

MATT paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi. 2. ShHT MATT tizimi,

tuzilishi va tarkibi. 3. ShHT MATT faoliyatining amaliyoti.

1. ShHT MATT xalqaro munosabatlar subyekti sifatida. ShHT

MATT paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi.

ShHT ko‘plar tomonidan NATOga

qarama-qarshi o‘laroq Shimoliy

Atlantika blokining Osiyo varianti

sifatida tuzilgan deb hisoblaydi51.

Biroq ShHT harbiy blok (masalan,

NATO kabi) yoki xavfsizlik

bo‘yicha ochiq tartibga soluvchi

majlis (masalan, ASEAN kabi)

hisoblanmaydi.Tashkilotning asosiy

vazifalari keng miqyosda a’zo

davlatlarni birlashtiruvchi tinchlik va

barqarorlikni Mustahkamlash,

terrorizm, separatizm, ekstremizm,

narkotrafikka qarshi kurash, iqtisodiy

hamkorlik, energetik sherikchilik, ilmiy va madaniy hamkorlikni

rivojlantirishdan iborat.

ShHT tomondan qabul qilingan dastlabki hujjatlar bu “Shanxay

hamkorlik tashkilotini tashkil etish to‘g‘risida”gi Deklaratsiya, Terrorizm,

separatizm va ekstremizmga qarshi kurash bo‘yicha Shanxaykonvensiyasi

hisoblanadi. 2002-yil iyun oyida davlat rahbarlarining Sankt-

Peterburgdagi uchrashuvi ShHT tuzilmaviy rasmiylashtiriluvini davom

ettirdi. Tashkilotni tashkil etish to‘g‘risidagi Deklaratsiya ikki akt—

51 G. Sysoev, “SCO vs. NATO”, 15 June 2006. http://www.kommersant.com/page.asp. consulted 8 April

2010.

89

ShHTga a’zo davlatlar rahbarlari Deklaratsiyasi va SHHT Hartiyasi—

asos ustav hujjatining imzolanishida o‘zining amaliy ifodasini topdi52.

Moskva sammitida (2003-yil 28-29-may) yakunlariga ko‘ra shtab-

kvartirasi Pekinda bo‘lgan SHHT Kotibiyati va Mintaqaviyantiterror

tuzilmasi (MATT) ta’sis etildi. A’zo davlatlar rahbarlari tomonidan

terrorizm va ekstremizmga qarshi kurash masalalri muhokama etildi.

O‘sha davrda imzolangan 30 shartnoma ichida tashkilot

organlariningfaoliyat yuritishini belgilab berganlari ham mavjud edi—

Davlat rahbarlari Kengashi, vazirliklar rahbarlari Kengashi va TIV

rahbarlari Kengashi. Moskva sammiti yakunlariga ko‘ra ShHT tashkiliy

davri o‘z nihoyasiga etdi, 2004- yil 1-yanvardan u o‘z ishchi mexanizmi,

personali va budjetiga ega tugal xalqaro tuzilma sifatida faoliyat ko‘rsata

boshladi.

ShHTning faoliyati dastlab terroristik aktlarni, shuningdek,

Markaziy Osiyoda separatizm va ekstremizmning oldini olishga

yo‘naltirilgan mintaqaviy harakatlardan iborat bo‘lgan. Ayrim mashhur

siyosiy arboblar fikricha, u terrorizmga qarshi kurashni o‘z faoliyatining

asosiga aylantirgan dastlabki xalqaro tashkilot hisoblanadi53. Shanxaydagi

52 Зимонин В.П. Шанхайская организация сотрудничества и евразийское измерение безопасности

// Шанхайская организация сотрудничества: к новым рубежам развития : Материалы кругл. стола. — М.:

Ин-т Дальн. Вост. РАН, 2008. — С. 202. 53Москаленко В.Н. Проблемы безопасности: ШОС и Пакистан // Шанхайская организация

сотрудничества: к новым рубежам развития : сборник материалов "круглого стола", апрель 2007 г.. — М.:

Изд-во Института Дальнего Востока РАН, 2008. — С. 351-368.

ShHT hartiyasining 1-moddasiga asosan, ShHTasosiy maqsad va

vazivalari: - A’zo davlatlar o‘rtasidagi hamkorlikni, ishonchni, do‘stlikni va

qo‘shnichilikni Mustahkamlash;

- Yangi demokratik, adolatli, oqilona siyosiy va iqtisodiy xalqaro

tartibni o‘rnatishda mintaqada tinchlik, xavfsizlik vabarqarorlikni

Mustahkamlashda keng ko‘lamli hamkorlikni rivojlantirishda

ko‘maklashish;

- Narkotik va qurollarning noqonuniy aylanmasi, transmilliy jinoiy

faoliyat va noqonuniy migratsiyasi, terrorizm, separatizm va

ekstremizmga qarshi ko‘rashda o‘zaro faoliyat yuritish;

- A’zo davlatlarning xalqaro majburiyatlari va ularning milliy

qonunchiligi asosida inson huquq va erkinliklarini ta‘minlashda

ko‘maklashish;

- Xalqaro mojarolarni tinch yo‘l bilan hal etish va oldini olishda

hamkorlik qilish;

- XXI asrda paydo bo’ladigan muammolar yechimida o‘zaro hamkorlik.

90

ShHT Ta’sis sammiti a’zolari tomonidan imzolangan dastlabki hujjatlar

(2001-yil) terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash

to‘g‘risidagi Shanxay konvensiyasi ilk bor separatizm va ekstremizmni

jinoiy ta‘qib etuvchi zo‘ravonlik harakati sifatida xalqaro miqyosdagi

tushunchasini kiritdi.

ShHT hartiyasi muqaddimasida halqlar o‘rtasida tarixiy qaror

topgan aloqalar xususidq so‘z boradi. Bundan tashqari ShHT a’zo

davlatlari mintaqadagi tinchlikni Mustahkamlash, xavfsizlik va

barqarorlikni ta‘minlash, siyosiy ko‘p qutblilikni, iqtisodiy

globalizatsiyani rivojlantirish istagi bildirilgan. Mazkur matn ShHTga

xavfsizlik bo‘yicha mintaqaviy hamkorlik xususiyatini beradi. ShHTning

terrorizm va ekstremizmga qarshi kurashi huquqiy jihatdan a’zo

davlatlarning mazkur sohadagi munosabatlarni tartibga soluvchi

qonunchiligi va qator xalqaro huquqiy aktlar asosida ta‘minlanadi54.

Xalqaro huquqiy aktlar jumlasiga Terrorizm, separatizm va

ekstremizmga qarshi kurash bo‘yicha Shanxay konvensiyasi (Shanxay,

2001-yil 15-iyundan kuchga kirgan), ShHTga a’zo davlatlar o‘rtasidagi

quyidagi ko‘p tomonlama va ikki tomonlama shartnomalar kiradi:

1. Qozog‘iston, Qirg‘iziston Respublikasi, Tojikiston Respublikasi

va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasidagi terrorizm, siyosiy va diniy

ekstremizm, transmilliy uyushgan jinoyatchilik va tomonlarning

xavfsizligining boshqa tahdidlariga qarshi kurash bo‘yicha qo‘shma

harakatlar to‘g‘risidagi Shartnoma (Toshkent, 21.04.2000).

2. O‘zbekiston Respublikasi hukumati va Tojikiston Respublikasi

hukumati o‘rtasida terrorizm, siyosiy, diniy va boshqa ekstremizm,

giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar noqonuniy savdosiga

qarshi kurash bo‘yicha hamkorlik to‘g‘risida Bitim (Xo‘jand,

26.05.1999).

3. Xitoy Halq Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasidagi

terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash sohasida hamkorlik

(Toshkent, 04.09.2003).

Shanxay konvensiyasi g‘ayriqonuniy harakatlarni kvalifikatsiya

qilishda zarur bo‘lgan asosiy tushunchalarni beradi, hamkorlikning asosiy

yo‘nalishlarini belgilaydi. Jumladan, ekstremizm konvensiyada

quyidagicha ta’riflanadi: “Zo‘rlik bilan hokimiyatni egallash yoki

hokimiyatni zo‘rlik bilan ushlab turish, shuningdek davlat

konstitutsiyaviy tuzilmasini kuch bilan o‘zgartirish hamda jamoat

54Article 2 CharteroftheSCO.

91

xavfsizligiga kuch bilan tajovuz qilishga qaratilgan, shu jumladan, ushbu

maqsadlarda noqonuniy qurolli tuzilmalar tashkil etish yoki ularda

ishtirok etish va tomonlarning milliy qonunchiligiga muvofiq jinoiy

tartibda ta‘qib etiluvchi har qanday harakatlardir”55.

ShHT a’zo davlatlari ichki nizolarni tartibga solishga, ekstremizm

va narkomaniyaga qarshi turishda kelishuvga erishish masalalariga

birlamchi e’tiborni qaratadilar va Mintaqaviy Aksilterror tuzilmasining

tashkil etilishi bundan dalolat bermoqda.

2002-yil 23-mayda Ostona (Qozog‘iston)da ShHTga a’zo

davlatlarning huquqni muhofaza qiluvchi idoralari va maxsus xizmatlari

rahbarlarining navbatdagi majlisi bo‘lib o‘tdi va unda “Shanxay

hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlar o‘rtasida Mintaqaviy Aksilterror

tuzilmasi to‘g‘risidagi kelishuv loyihasi to‘g‘risida Qaror” imzolandi.

Shuningdek, mazkur kelishuv loyihasi qabul qilingan, uning asosida

antiterror tuzilmani qisqa muddatda tashkil etish boshqa tegishli hujjatlar

ishlab chiqish tavsiya etilgan. O‘sha yilning 7-iyunida Sankt-Peterburgda

Shanxay Hamkorlik Tashkiloti a’zo davlatlari rahbarlarining

uchrashuvida mintaqaviy antiterror tuzilma to‘g‘risida Bitim imzolandi.

2. ShHT MATT tizimi, tuzilishi va tarkibi.

Bugungi kunda ShHT MATTning

doimiy faoliyat yurituvchi organi

hisoblanadi va ShHT a’zo davlatlari

vakolatli organlarining terrorizm,

separatizm va ekstremizmga qarshi kurash

bo‘yicha konvensiyada belgilangan

faoliyatlariga ko‘maklashish va

muvofiqlashtirishga yo‘naltirilgan.

MATT tomonlarning vakolatli

organlari bilan o‘zaro hamkorlik qiladi,

xususan axborot almashinadi va ShHT boshqa organlari so‘roviga asosan

tegishli hujjatlarni tayyorlaydi.

55Конвенция Шанхайской Организации Сотрудничества «Против Терроризма» Екатеринбург, 16

июня 2009 года//Настоящая Конвенция ратифицирована Законом Олий Мажлиса Республики Узбекистан от

16 декабря 2011 года №ЗРУ-309 «О ратификации Конвенции Шанхайской сотрудничества против

терроризма (Екатеринбург, 16 июня 2009 года)». Вступила в силу для Республики Узбекистан 15 февраля

2012 года

Esda tuting!

ShHT MATT o‘z

faoliyatida SHHT

tomonidan terrorizm,

separatizm va

ekstremizmga qarshi

kurashishga oid qabul

qilingan hujjat va

qarorlariga amal.

qilgan.holda faoliyat

yuritadi.

92

MATT ning asosiy vazifalari va funksiyalari quyidagicha:

- terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash bo‘yicha

ShHTning tegishli tuzilmalari uchun shuningdek, tomonlar so‘roviga

asosan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish;

- tomonlarning vakolatli organlariga tomonlardan birining so‘roviga

asosan terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash bo‘yicha shu

jumladan, mazkur konvensiya qoidalariga muvofiq ko‘maklashish;

-MATT ga tomonlardan terrorizm, separatizm va ekstremizmga

qarshi kurashish masalalariga oid axborotlarni to‘plash va tahlil qilish;

-MATT ma‘lumotlar bazasini shakllantirish;

- Tomonlar vakolatli organlar so‘roviga asosan ma‘lumotlar taqdim

etish;

- Manfaatdor tomonlar so‘roviga asosan antiterror guruhli shtab va

tezkor taktik o‘quvlarini o‘tkazish va tayyorlashda ko‘maklashish;

- tomonlar so‘roviga asosan terrorizm, separatizm va ekstremizmga

qarshi kurash bo‘yicha tezkor qidiruv va boshqa tadbirlarni o‘tkazish va

tayyorlashda ko‘maklashish;

-mazkur konvensiya 1-moddasining birinchi bandida nazarda

tutilgan jinoyatlarni sodir etishda ayblanayotgan shaxslar xalqaro

qidiruvini ularni jinoiy javobgarlikka tortish maqsadida tashkil etishga

ko‘maklashish;

-terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash masalalariga

doir xalqaro huquqiy hujjatlarni tayyorlashda ishtirok etish;

-antiterror bo‘linmalar mutaxassislari va instruktorlarini

tayyorlashga ko‘maklashish;

-terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash masalalarida

tajriba almashinuviga ko‘maklashish, ilmiy amaliy konferensiyalar,

seminarlar tashkil etish va o‘tkazishda qatnashish;

-terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash masalalari

93

bilan shug‘ullanuvchi xalqaro tashkilotlari bilan xizmat aloqalarini

o‘rnatish va rivojlantirish56.

MATT kengashiga ShHT a’zo mamlakatlari vakillari kiradi.

Kengash uzluksiz faoliyat yurita oladigan tarzda tashkil etiladi. Ushbu

maqsadda har bir davlat MATTning joylashgan o‘rnida har doim taqdim

etilishi lozim. Kengash vaqti vaqti bilan yig‘ilishlarda to‘planadi va unda

har bir davlat o‘z ixtiyoriga ko‘ra tegishli vakolatli organ rahbari yoki

boshqa maxsus tayinlangan vakil tomonidan taqdim etilishi mumkin.

Kengash barcha masalalar jumladan moliyaviy maslalar bo‘yicha

majburiy kuchga ega qarorlar qabul qiladi, MATT faoliyati to‘g‘risida

ShHT a’zo davlatlari rahbarlari kengashiga yillik hisobotlar taqdim etadi.

Kengashdagi qaror agar ShHT a’zolaridan birortasi unga e’tiroz

bildirmasa qabul qilingan hisoblanadi.

Ijroiya qo‘mitasi direktoridan va MATT normal faoliyat yuritishni

ta‘minlash uchun zarur bo‘lgan personaldan iborat. Direktor Ijroiya

qo‘mitasining yuqori ma’muriy mansabdor shaxs hisoblanadi va shu

56Соглашение между государствами – членами ШОС о Минтақавийьной антитеррористической

структуре //http.: www.lex.uz

94

ma’noda kengashning barcha majlislarida ishtirok etadi, shuningdek

organ tomonidan unga yuklangan boshqa vazifalarni bajaradi.

Direktor va uning o‘rinbosari (o‘rinbosarlari) ShHT a’zo davlatlari

rahbarlari kengashi tomonidan kengash tavsiyasiga ko‘ra tayinlanadi.

Direktor va uning o‘rinbosari (o‘rinbosarlari)ni almashtirish tartibi

kengash tomonidan belgilanadi.

Direktor kengash e’tiboriga MATT vakolatiga kiruvchi va uning

fikricha mazkur organda ko‘rib chiqilishni talab etuvchi har qanday

masala xususida axborot berishi mumkin. Direktor Kengash roziligi bilan

ShHT budjetiga ishtirokchilik badallarini inobatga olgan holda ShHT

a’zo davlatlari fuqarolari ichidan ijroiya qo‘mitasi mansabdor shaxslarini

tayinlaydi va/yoki shartnomaga ko‘ra ularni yollaydi.

Ijroiya qo‘mitasi tuzilmasi shuningdek, uning shtat jadvali ShHT

a’zo davlatlari rahbarlari kengashi tomonidan kengashning Direktor

tomonidan ma’qullangan takliflar asosida tasdiqlanadi.

O‘z vazifalarini bajarganda Direktor va uning o‘rinbosari

(o‘rinbosarlari), Ijroiya qo‘mitasining mansabdor shaxslari hokimiyat

organlari yoki davlat rasmiy shaxslarida, shuningdek, ShHTdan boshqa

tashkilotlar va xususiy shaxslardan ko‘rsatmalar olishi taqiqlanadi.

Tomonlar, Direktor va uning o‘rinbosari (o‘rinbosarlari), Ijroiya

qo‘mitasining mansabdor shaxslarining xalqaro tavsifdagi

majburiyatlarini hurmat qilishi va o‘z xizmat vazifalarini bajarishda

ularga bosim o‘tkazmasliklari lozim.

MATT Ijroiya qo‘mitasi MATT ga ShHT a’zo davlatlari tomonidan

ularning milliy qonunchiligida nazarda tutilgan tartibda ishlash uchun

yuboriluvchi shaxslar bilan to‘ldiriladi. Ma’muriy texnik personal va

MATT Ijroiya qo‘mitasining o‘zaro mehnat munosabatlari MATT

joylashgan davlatning tegishli qonunchiligi bilan tartibga solinadi 57.

3. ShHT MATT faoliyati amaliyoti

MATT faoliyati o‘z mevalarini bermoqda. Ayrim ma‘lumotlarga

ko‘ra ShHTning ikki sammiti oralig‘idagi davr mobaynida (2005-yil 5-

iyuldan 2006-yil 15-iyungacha) ShHT hududida MATT faoliyati

natijasida 450 dan ortiq teraktlarning oldi olingan, terroristik

tashkilotlarning 15 rahbarlari ushlangan va tashkilot davlatlari maxsus

xizmatlari tomonidan yo‘q qilingan, yana 400 nafariga xalqaro qidiruv

57 Соглашение между государствами – членами ШОС о Минтақавийьной антитеррористической

структуре //http.: www.lex.uz

95

e’lon qilingan.58

Tashkil ta’sis etilgan vaqtdan boshlab a’zo davlatlar o‘rtasida bir

nechta antiterror o‘quv mashg‘ulotlari o‘tkazildi. Ulardan dastlabkisi

2003-yil avgustda bo‘lib o‘tgan (O‘zbekiston mashg‘ulotlarda ishtirok

etmagan). O‘quv mashg‘ulotlarining birinchi fazasi Qozog‘istonda,

ikkinchisi Xitoyda o‘tkazilgan. Xitoy o‘quv mashg‘ulotlarining birinchi

fazasida ishtirok etmagan va bu ekspertlar tomonidan ehtiyotkorlik

yuzasidan harbiy harakatlarda ishtirok etishni istamaslik bilangina emas,

balki xalqaro manevrlarni o‘rganishda kam tajribaga egaligi bilan

izohlanadi59. Keng miqyosda, biroq ShHT asosiy tuzilmasi doirasidan

tashqarida, 2005-yil avgustda «Tinchlik missiyasi – 2005» deb

nomlangan XXR va Rossiya harbiy kuchlarining birinchi birgalikdagi

tayyorlanishi boshlandi. Kelgusida 2006 va 2007-yillarda («Sharq

antiterror – 2006» va «Tinchlik missiyasi –2007») mashg‘ulotlari

o‘tkazildi. 2008-yil sentabrida «Volgograd-Antiterror – 2008» guruh-

shtab mashg‘ulotlari, 2009-yilda «Tinchlik missiyasi – 2009» o‘tkazildi.

2012-yil iyunda ShHT a’zo davlatlari qurolli kuchlarining

navbatdagi qo‘shma antiterror guruh-shtab mashg‘uloti «Tinchlik

missiyasi — 2012» o‘tkazildi. Antiterror mashg‘ulotlarning faol fazasi

14-iyunda Tojikiston Respublikasi So‘g‘d viloyati Chorux-Dayron

poligonida o‘tkazildi. «Tinchlik missiyasi — 2012» antiterror

mashg‘ulotlarida Qozog‘iston, Xitoy, Qirg‘iziston, Rossiya va Tojikiston

davlatlari quruqlik qo‘shinlari bo‘linmalarining 2 mingdan ortiq harbiy

xizmatchilari hamda 500 dan ortiq harbiy texnika va aviatsiyasi ishtirok

etdi.

Koalitsion guruh bo‘linmasi qo‘yilgan vazifani muvaffaqiyatli

bajardi. Qo‘shma antiterror operatsiyalarni tog‘ sharoitida tayyorlashda

ShHT davlatlarining harbiy boshqaruv organlari faoliyati algoritmi

takomillashtirildi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. ShHT MATTning huquqiy asoslarini yoriting.

2. ShHT MATTning tuzulishi, faoliyat tartibi haqida ma‘lumot

bering.

58Мамедова М.Н. Проблемы безопасности: ШОС и Иран // Шанхайская организация

сотрудничества: к новым рубежам развития : сборник материалов "круглого стола", апрель 2007 г.. — М.:

Изд-во Института Дальнего Востока РАН, 2008. — С. 329-350 59Баранов А.Ю. Треугольник США-РФ-КНР и ШОС // Азия и Африка сегодня. — 2009. — № 9. —

С. 57-59.

96

3. ShHT MATTning asosiy yo‘nalishlari haqida ma‘lumot bering.

4. ShHT MATTning terrorizm, separatism va eksremizmga qarshi

kurashishdagi rolini yoriting.

5. ShHT MATTning O‘zbekiston Respublikasi uchun ahamiyati.

KAZUSLAR

Siriya fuqarosi Ahmadiy – maxsus tayyorgarlik ko‘rgan kiber-terror

guruhi rahbari, Markaziy Osiyo hududida o‘z faoliyatini boshladi. Jinoiy

guruh maqsadi siyosat, shou biznes, sport olamidagi eng mashhur

shaxslarning “Twitter”, “Instagram”, “Facebook” ijtimoiy tarmoqlarida

ro‘yxatdan o‘tgan profillari parollarini buzib, ular profilida kiber-

terrorchilik guruhining navbatdagi qaltis rejalarini tuzish hisoblanadi.

Xususan, kiber-terror guruhi Markaziy Osiyo hududida joylashgan

taniqli, tarixiy obidalarni portlatish, shuningdek mazkur obidalar

qurilishida ishtirok etgan me'morlarni qatl etishga qaratilgan video

lavhalarni joylashtirish va muxlislar o‘rtasida shov shuvli piarni amalga

oshirish bilan internetda turli xil viruslarni tarqatishdan iborat.

O‘zbekiston va Qozog‘iston davlatlari maxsus xizmat organlari

tomonidan guruhning turgan joyi, tarkibi haqidagi ma‘lumotlar olindi.

Shanhay hamkorlik tashkiloti Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi (SHHT

MATT) va yuqoridagi davlatlarning maxsus xizmatlari rahbarlari

ishtirokidagi tezkor majlisida jinoiy guruhni yo‘q qilish bo‘yicha

operatsiya o‘tkazishga kelishib olindi. Bunda maxsus xizmatlar xodimlari

harakatlarini muvofiqlashtirish va operatsiyaga rahbarlik qilish SHHT

MATT vakiliga yuklandi.

1. Mazkur holatga baho bering.

2. SHHT MATT tashkiloti faoliyatini tartibga soluvchi xalqaro-

huquqiy hujjatlarda belgilangan huquqiy mexanizmlarni sharhlang.

3. Kiber-terror guruhi a'zolarini jinoiy javobgarlik jalb etish

masalasi qanday tartibda hal etiladi?

4. SHHT MATT tashkilotining davlatlarning ichki huquqni

muhofaza qiluvchi va boshqa organlari bilan o‘zaro munosabatlarining

o‘ziga xos xususiyatlarini yoriting.

Xitoy Xalq Respublikasining (XXR) maxsus xizmati tomonidan

XXRdan alohida Uyg‘ur avtonom Respublikasini ajratish maqsadida

separatizm va terroristik harakatlarini amalga oshirishda gumon

97

qilinayotgan fuqaro Li Qirg‘izistonda yashiringani aniqlandi. XXRning

vakolatli organlari Shanxay hamkorlik tashkilotining mintaqaviy

aksilterror tuzilmasi (ShHT MATT)ga murojaat qilib, fuqaro Lini

ushlashda ko‘mak berishni so‘radi.

Savollar: Fuqaro Lini qidiruv harakatlarini SHHT MATT amalga

oshirishga vakolatlimi? XXR maxsus xizmatining murojaati ustidan

SHHT MATT qanday qaror qabul qilishi mumkin?

Eron fuqarosi A. – maxsus tayyorgarlik ko‘rgan shaxidlar guruhi

rahbari, mahfiy yo‘llar orqali Tojikiston Respublikasi chegarasidan o‘z

guruhini o‘tkazib, mamlakatga kirib kelgan. Jinoiy guruh maqsadi

Markaziy Osiyo davlatlari poytaxtlari va yirik shaharlarida, ob'ektlarda

terroristik aktlarni tayyorlash va amalga oshirishdan iborat edi. Tezkor

yo‘llar bilan guruhning yo‘nalishi, tarkibi, teraktlar o‘tkazilishi

mo‘ljallangan shaharlar va ob'ektlar dislokatsiyasi, jinoyatchilarda

mavjud qurol-yaroq, portlovchi moddalar haqidagi ma‘lumotlar

O‘zbekiston va Qozog‘iston davlatlari maxsus xizmat organlariga kelib

tushdi. ShHT MATT va yuqoridagi davlatlarning maxsus xizmatlari

rahbarlari ishtirokidagi tezkor majlisida jinoiy guruhni yo‘q qilish

bo‘yicha operatsiya o‘tkazishga kelishib olindi. Bunda maxsus xizmatlar

xodimlari harakatlarini muvofiqlashtirish va operatsiyaga rahbarlik qilish

ShHT MATT vakiliga yuklandi. Shu bilan birga, Tojikiston Respublikasi

rasmiy idoralari, mahfiylikni saqlash maqsadida, ushbu mamlakat

hududida maxsus operatsiya o‘tkazilishi haqida xabardor etilmadi. Tezkor

tadbir jarayonida shaxidlardan biri portlovchi uskunani harakatga

keltirishga ulgurdi. Oqibatda o‘ndan ortiq insonlar hayotdan ko‘z yumdi,

ularning oltitasi – Tojikiston fuqarolari edi.

1. Mazkur holatga hukukiy baho bering. ShHT MATT tashkiloti

faoliyatini tartibga soluvchi xalqaro huquqiy hujjat haqida ma‘lumot

bering.

2. Bir qancha davlatlar hududida terroristik harakatlarni sodir

etishni maqsad qilgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortish masalasini

Xalqaro jinoyat sudida ko‘rishga asos mavjudmi?

3. ShHT MATT tashkilotining davlatlarning ichki huquqni

muhofaza qiluvchi va boshqa organlari bilan o‘zaro munosabatlari

tartibini yoriting.

98

Amsterdam sharnomasi (1997) huquqiytartibgasolish

mexanizmining shakllanishi "Yevropaerkinlik,xavfsizlikvaadolatbo‘shlig‘i"kotsepsiyasiMustahka

mlanishi;

Chegaralarxavfsizligi,viza, siyosiyboshpana, immigratsiya,

fuqarolikhuquqiyhamkorlikmasalalarimilliyvakolatdoirasigao‘tishiningMus

tahkamlanishi;

Jinoiyhuquqiysohadapolitsiyavasudlarninghamkorliginibelgilash

IX Bob

YEVROPA ITTIFOQI SUD VA POLITSIYA

HAMKORLIGINING HUQUQIY ASOSLARI.

1. Yevropa Ittifoqida sud va politsiya hamkorligi huquqiy asoslari.

YEVROPOL paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi 2. YEVROPOL tizimi,

tuzilishi va tarkibi. 3. YEVROPOL vakolati doirasi.

1. Yevropa Ittifoqida sud va politsiya hamkorligi huquqiy

asoslari. YEVROPOL paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi

Yevropa politsiya muassasasi bu – davlatlar politsiya

organlarining:

1) transmilliy uyushgan jinoyatchilik,

2) xalqaro terrorizm,

3) xalqaro xarakterdagi boshqa "og‘ir turdagi jinoyatlarga":

narkotiklar savdosiva boshqalarning Yevropa miqyosida oldini olish va

ularga qarshi kurashishda amaliy yordam ko‘rsatish va axborot

ta‘minotiga mo‘ljallangan huquqni muhofaza qiluvchi muaasasa

hisoblanadi.

Yevropol "Yevropa Ittifoqi" tashkiloti doirasida tuzilgan va faoliyat

yuritib keladi, bundan kelib chiqadiki uning faoliyati uning barcha a’zo

davlatlari hududida amalga oshiriladi. Biroq yuridik shaxs huquqlari

nuqtai nazaridan Yevropa Ittifoqiga kirmaydigan ("uchinchi")

davlatlarbilan ham, shuningdek, xalqaro tashkilotlar va muassasalar, shu

jumladan, Interpol bilan ham hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi mumkin60.

60 См.: Грибовская Н.Н. Практика взаимодействия МВД России и Европола // Законодательство,

2007. - № 1. – С. 79-82.

99

Yevropol tashkil etilish vaqtida (XX asrning 90-yillarida) Yevropa

Ittifoqi jinoyat-huquqiy sohada qonunlar chiqarish vakolatiga ega

bo‘lmagan. Shu sababga ko‘ra Yevropolni a’zo davlatlar o‘rtasida 1995-

yilda imzolangan va 1998-yilda kuchga kirgan maxsus xalqaro shartnoma

(qisqacha “Yevropol to‘g‘risida Konvensiya” Yevropapolitsiya idorasini

tuzish to‘g‘risida Konvensiya") orqali ta’sis etilgan.

Keyinchalik Yevropol to‘g‘risida Konvensiyaga bir necha bor

o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan bo‘lib, ular jumladan

Yevropapolitsiya idorasi vakolatini kengaytirishga yo‘naltirilgan

(Yevropol vakolatiga qo‘shimcha jinoyat turlarining kiritilishi, unga a’zo

davlatlarga jinoyat ishini qo‘zg‘atish, jinoiy tergovni o‘tkazish va

muvofiqlashtirish to‘g‘risida so‘rovlar bilan murojaat etish huquqi va

boshqalar berildi.).

Yevropol to‘g‘risida Konvensiyani qayta ko‘rib chiqish uni

imzolash kabi alohida barcha a’zo davlatlar tomonidan imzolanishi va

ratifikatsiya qilinishi lozims bo‘lgan maxsus xalqaro shartnomalar

(qo‘shimcha protokollar) orqali amalga oshirilgan. A’zo davlatlar

aksariyat hollarda ratifikatsiya jarayonini cho‘zib yuborganliklari bois,

Yevropol huquqiy maqomi to‘g‘risidagi zarur islohotlar bir necha yillarga

ortga surilgan.

Bu Yevropa Ittifoqiga unga 1997-yilgi (Amsterdam) va 2001-yilgi

(Nitssa) shartnomalari bilan berilgan jinoyat-huquqiy sohada yangi

qonunchilik vakolatidan foydalanga holda qayd etilgan Konvensiyani

bekor qilish va uni qayta ko‘rib chiqilishi milliy ratifikatsiyani talab

etmaydigan yuridik majburiy akt bilan almashtirishga undadi.

Kengashning 2009-yil 6-apreldagi "Yevropapolitsiya idorasi

Yevropa Ittifoqi to‘g‘risidagi shartnomaning (YISH)

K.1.19 moddasi siyosiy boshpanaberishga oid siyosat;

ittifoqning tashqi chegaralarininazorat qilish;

immigratsiyaga oid siyosat

giyohvandlikvositalarivapsixotropmoddalarningnoqonuniyaylanishiga

qarshi siyosat;

iqtisodiy firibgarlikka qarshi kurashish;

fuqorolik ishlari sohasida hamkorlik;

jinoyat huquqiy sohada hamkorlik;

bojxona ishlarida hamkorlik;

Milliy politsiya xizmatalarning o‘zaro hamkorligi, Yepropolni tashkil

qilish

100

(Yevropol)ni tuzish to‘g‘risida"gi qarori ayni shunday akt hisoblanadi.

2009-yil 6-apreldagiQaror de jure va de facto Yevropapolitsiya idorasini

qayta ta’sis etuvchi hujjat sifatida namoyon bo‘ladi61.

1995-yilgi konvensiya bekor qilinishi bilan uning asosila tashkil

etilgan “eski” Yevropol o‘z faoliyatini tugatdi. Uning o‘rnida Yevropa

Ittifoqi tashkiliy mexanizmiga to‘la integratsiyalashgan va a’zo damlatlar

badallari hisobida emas, balki bevosita YI umumiy budjetidan

moliyalashtiriluvchi “yangi” Yevropol tuzildi. “Yangi” Yevropol undan

oldingisi ega bo‘lmagan qator qo‘shimcha imkoniyatlar va vakolatlarni

qo‘lga kiritadi, jinoiy tashkilot doirasida sodir etilishi talab etilmaydigan

jinoyatlar bilan Shug‘ullanish vakolati Shular jumlasidandir.

Yevropol tizimi, tuzilishi va tarkibi

Yevropol Niderlandiyadagi Gaaga shahrida joylashgan. Yevropol

Yevropol to‘g‘risidagi konvensiya bilan ta’sis etilgan Yevropol

idorasining huquqiy vorisi hisoblanadi. Har bir a’zo davlatda Yevropol

tashkil etilgan yoki tayinlangan bitta milliy bo‘lim bilan bog‘langan.

2009-yil 6-apreldagi qaror bilan tashkil etilgan “yangi” Yevropol “eski”

Yevropolning, shu jumladan, u tomonidan tuzilgan xalqaro

shartnomalarga nisbatan ham huquqiy voris sifatida namoyon bo‘ladi.

Qarorning 64 moddasiga muvofiq u 2010-yil 1-yanvardan yoki

birmuncha keyinroq (agar qayd etilgan sanada Yevropa Ittifoqi Kengashi

tomonidan “yangi”, shu jumladan, personalining imtiyozlar va

immunitetlari to‘g‘risidagi maxsus reglament tasdiqlanmasa) o‘z

faoliyatiga kirishadi.

Ma’muriy kengash va direktor Yevropolning organlari hisoblanadi.

61 См.: Решение Совета Европы от 6 апреля 2009 г. о создании Европейского полицейского

ведомства (Европол) // Journal officiel de l’Union européenne L 121 du 15.5.2009, p. 37. Перевод и предисловие

Четверикова А.О.

101

Ma’muriy kengash tarkibiga har bir a’zo davlatning bittadan vakili

va qo‘shma komissiyaning bir nafar vakili kiradi. Ma’muriy kengashning

har bir a’zosi bitta ovozga ega. Har bir a’zo o‘z o‘rniga bitta o‘rinbosarini

yuborishi mumkin va haqiqiy a’zo bo‘lmaganda o‘rinbosar uning ovoz

berish huquqidan foydalanishi mumkin.

Ma’muriy kengash raisi va vitse-raisi kengashning 18 oylik

dasturini birgalikda ishlab chiqqan 3 a’zo davlat guruhi tomonidan

mazkur guruh doirasida saylanadi.

Ular o‘zlarining qonuniy vakolatlarini kengashning tegishli

dasturiga muvofiq 18 oy mobaynida amalga oshiradilar.

Mazkur muddat davomida rais o‘z a’zo davlatining ma’muriy

kengashdagi vakili sifatida harakat qilmaydi. Vitse-rais rais o‘z

vazifalarini amalga oshira olmaydigan holatda uning o‘rnini egallaydi.

Rais Ma’muriy kengashning o‘z vazifalarini bajarish mobaynida

normal faoliyat ko‘rsatishi uchun javobgar hisoblanadi62.

Rais huzurida Ma’muriy kengash kotibiyati faoliyat ko‘rsatadi va u

Ma’muriy kengash faoliyatini tashkil etish muvofiqlashtirish va

tizimliligini ta‘minlash bilan uzviy bog‘liq. Rais rahbarligi va

javobgarligi ostida u raisga turli qarorlar qabul qilishga ko‘maklashadi.

Ma’muriy kengashga uning vazifalarini bajarishga zarur yordamni

ko‘rsatadi.

Ma’muriy kengash:

- Yevropol maqsadlariga erishilmaganligini aniqlashga imkon

beruvchi baholash me’zonlarini o‘z ichiga olgan strategiyani ishlab

chiqadi;

- Direktorning faoliyati ustidan Shu jumladan Ma’muriy kengash

qarorlarini ijro etish ustidan nazoratni amalga oshiradi;

- Har qanday qarorlar yoki choralar qo‘llanilishini qabul qiladi;

- Direktor taklifiga ko‘ra va komissiya roziligi bilan Yevropol

personaliga nisbatan qo‘llaniluvchi tartib to‘g‘risida qoidalar qabul qiladi;

- Komissiya bilan kelishuvga asosan moliyaviy reglamentni qabul

qiladi va buxgalterni tayinlaydi;

- Ichki audit bo‘limini tuzadi va Yevropol personali a’zolaridan

shakllanuvchi auditorlik personalini tayinlaydi.

Yevropol kengash tomonidan ko‘pchilik ovozi bilan ma’muiriy

kengash tomonidan taqdim etiladigan 3 tadan kam bo‘lmagan nomzod

ichidan 4 yil muddatga tayinlanadigan direktor tomonidan boshqariladi.

62 См.: Трыканова С.А., Орина И.В. Актуальные проблемы Европейского права: Учебное пособие –

М.: Флинта: МПСИ, 2008. – С. 175

102

Kengash Direktor faoliyatini baholagan Ma’muriy kengash taklifiga

binoan uning vakolatini yana bir marta 4 yil muddatga yangilashi

mumkin.

Ma’muriy kengash Direktor yoki direktor o‘rinbosari lavozimiga

nomzodlarni tanlash, shuningdek, uning vakolatlarini yangilash

qoidalarini belgilaydi.

Mazkur qoidalar ular kuchga kirgunga qadar kengashning

ko‘pchilik ovozi bilan tasdiqlanadi63. Direktor o‘z faoliyati uchun

Ma’muriy kengash oldida javobgar bo‘lib, Yevropolning qonuniy vakili

hisoblanadi. Moliyaviy nazoratchi (the Financial Controller) va moliyaviy

qo‘mita ham Yevropol organlari hisoblanadi.

Idoralararo taftish komissiyasi (the Joint Audit Committee) har

yili Yevropolning barcha daromadlari va harajatlarini taftishini, budjet

ijrosini o‘tkazadi.

Yevropol faoliyatining asosini Yevropa Ittifoqi davlatlari huquqni

muhofaza qiluvchi organlarining jinoyatchilikka qarshi kurashda

hamkorligining axborot ta‘minoti tashkil etadi. U Yevropol yagona

Axborot tizimi (The Europol Computer System) asosida amalga

oshiriladi.

Yevropol vazifalarini amalga oshirish uchun oldin yaratilgan

Shingen axborot tizimiga asoslanuvchi kompyuterlashtirilgan axborot

tizimi (Computerized System of Collected Information) yaratilgan. U

quyidagilardan iborat tarkibda faoliyat ko‘rsatadi:

- Axborot tizimi (Information System);

- Kriminalistik tahlili uchun ishchi fayllar tizimi (Work Files for the

Purposes of Analysis);

- Indekslar tizimi (Index System).

63 Топорнин Б.Н. Европейское право: Учебник. - М.: Юристъ, 2008. – С. 142.

103

Mazkur kompleks ularga qarshi kurashish bo‘yicha hamkorlikni

tashkil etish Yevropol vakolatiga kiruvchi jinoyatlar to‘g‘risida

ma‘lumotni yig‘ish, saqlash, tahlil qilish va kelgusida Yevropa Ittifoqi

a’zo davlatlari huquqni muhofaza qilish faoliyati maqsadida

foydalanishda qo‘llaniladi.

Shakllangan axborot quyidagilarga taalluqli:

- A’zo davlatlar milliy qonunchiligiga ko‘ra Yevropol vakolatiga

kiruvchi jinoyatni sodir etish yoki unda ishtirok etishda gumon

qilinayotgan yoki bunday jinoyatlar uchun sudlangan shaxslar;

- Bunday jinoyatlarni sodir etishi mumkin deb gumon qilish uchun

jiddiy asoslar mavjud bo‘lgan shaxslar;

- Bunday jinoyatlarni tergov qilishda ko‘rsatma berishda

chaqirtirilishi mumkin bo‘lgan shaxslar;

- Bunday jinoyatlardan jabrlanuvchilar yoki bu kabi jinoyatlardan

birining jabrlanuvchisi bo‘lishi mumkin deb faraz qilish uchun yyetarli

asoslar mavjud shaxslar;

- Bu turdagi jinoyatlarga aloqadar shaxslar;

- Bunday jinoyatlar to‘g‘risida ma‘lumot bera oladigan shaxslar.

Ro‘yxatga olish ma‘lumotlarida Shuningdek jinoyat sodir etishda

qo‘llaniladigan vositalar, jinoyatning mohiyati, uning sodir etilish vaqti

va joyi to‘g‘risida ham ma‘lumotlar o‘rin olgan.

Yevropol to‘g‘risidagi konvensiyada mazkur axborot tizimlaridan

foydalanishning maxsus shartlari, ma‘lumotlarni shu jumladan, shaxsiy

ma‘lumotlarni himoya qilish tartibi belgilangan. Tizim faoliyatida inson

huquqlariga rioya qilinishi usitdan nazorat har bir milliy nazorat

organidan 2 tadan oshiq bo‘lmagan vakildan iborat Birlashgan nazorat

organi (Joint Supervisory Body)tomonidan amalga oshiriladi.

Mazkur organ shuningdek, a’zo davlatlarning Yevropol

to‘g‘risidagi konvensiyaning 19 moddasiga muvofiq bepul axborot olish

huquqiga ega fuqarolari o‘zlarining mazkur huquqlarini to‘siqsiz amalga

oshirishlarini ham kuzatib boradi. Bunday so‘rovni Yevropolga qayta

yo‘naltiruvchi har qanday davlat tomonidan qilinishi mumkin.

Ro‘yxatlarda saqlanadigan axborotni olish huquqidan foydalanish va uni

o‘zgartirish jarayoni milliy qonunchilikka binoan amalga oshiriladi.

Yevropol personali vaqtincha va/yoki shartnomaviy xodimlardan

iborat. Ma’muriy kengash har yili basharti Direktor nomuayyan

muddatga shartnomalar tuzish istagini bildirsa o‘z roziligini beradi.

Ma’muriy kengash shtat jadvalida berilgan qaysi vaqtincha lavozimlar

faqat a’zo davlatlar vakolatli organlar tomonidan jalb etilgan personal

104

tomonidan egallanishi mumkinligi to‘g‘risida qaror qabul qiladi.

Yevropa Ittifoqining har bir a’zo davlatida Yevropol mazkur a’zo

davlat o‘z milliy qonunchiligiga ko‘ra yuridik shaxslariga beradigan

keng huquq layoqatiga ega bo‘ladi. Yevropol xususan ko‘char va

ko‘chmas mulk sotib olish yoki sotish va sudda ishtirokchi tomon

sifatida qatnashish huquqiga ega.

Yevropa Ittifoqining har bir a’zo davlati asosiy funksiyalarni

bajarish uchun mas’ul bo‘lgan milliy bo‘limni tuzadi yoki tayinlaydi.

Har bir a’zo davlatda milliy bo‘lim rahbari sifatida mansabdor shaxs

tayinlanadi.

Milliy bo‘lim Yevropol a’zo davlat milliy vakolatli organlari

o‘rtasidagi yagona aloqa organi hisoblanadi. Biroq a’zo davlatlar ular

tomonidan tayinlangan vakolatli organlar va Yevropol o‘rtasida tegishli

a’zo davlat tomonidan belgilangan shartlarga rioya qilish sharti bilan

bevosita aloqalarga ruxsat etishi mumkin.64

Milliy bo‘lim bir vaqtning o‘zida Yevropol va tayinlangan

vakolatli organlar o‘rtasida bevosita almashinayotgan butun axborotni

oladi. Milliy bo‘lim va vakolatli organlar o‘rtasidagi munosabat milliy

qonunchilik normalari, shu jumladan, tegishli konstitutsiyaviy normalar

bilan tartibga solinadi.

3. Yevropol vakolati doirasi

Yevropol vakolati a’zo davlatlarning birgalikdagi harakatlariga

zarurat tug‘diruvchi uyushgan jinoyatchilik, terrorizm va tegishli

jinoyatlarning hajmi og‘irligi va huquqiy oqibatlaridan kelib chiqqan

holda 2 yoki undan ortiq a’zo davlatlarga taalluqli jinoyatchilikning

boshqa og‘ir turlarini qamrab oladi.65

Yevropol vakolati shuningdek, bog‘langan jinoyatlarni ham qamrab

oladi. Quyidagilar o‘zaro bog‘langan jinoyatlar deb tan olinadi:

- Yevropol vakolati doirasida bo‘lgan qilmishlarni sodir etish

vositalarini qo‘lga kiritish maqsadida sodir etilgan jinoyatlar;

- Yevropol vakolati doirasida bo‘lgan qilmishlarni sodir etishni

osonlashtirish yoki oxirigacha yetkazish maqsadida sodir etilgan

jinoyatlar;

64 Энтин Л.М. Европейское право. Право Европейского Союза и правовое обеспечение защиты прав

человека: учебник для вузов. - Москва: Норма, 2009. – С. 83. 65 Каюмова А.Р. Механизмы осуществления уголовной юрисдикции государствами ЕС в рамках

формирования пространства свободы, безопасности и правосудия // Международное публичное и частное

право. - № 4. - 2007. – С. 47.

105

- Yevropol vakolati doirasida bo‘lgan qilmishlarning jazolanmasligini

ta‘minlash maqsadida sodir etilgan jinoyatlar; 66

Yevropol quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:

- Axborot va ma‘lumotlarni to‘plash, saqlash, qayta ishlash, tahlil

etish, axborot va ma‘lumotlar almashinuvi;

- A’zo davlatlar vakolatli organlarini qayd etilgan jinoyatlarning

aloqalari to‘g‘risida zudlik bilan xabardor qilish;

- A’zo davlatlardagi tergovlarda ko‘maklashish, xususan, milliy

bo‘limlarga zaruriy bo‘lgan tegishli axborotni taqdim etish yo‘li bilan;

- Tegishli a’zo davlatlarning vakolatli organlariga tergovni

qo‘zg‘atish o‘tkazish va muvofiqlashtirish to‘g‘risida so‘rovlar bilan

murojaat etish hamda muayyan ishlar bo‘yicha qo‘shma tergov

guruhlarini tuzish taklifini ilgari surish;

- A’zo davlatlarga yirik xalqaro tadbirlar o‘tkazilayotganda

ma‘lumotlar taqdim etish va ularni tahlil etishda ko‘maklashish;

- Uning maqsadiga doir bo‘lgan tahdidlarni baholash, strategik

tahlillar va umumiy ma’ruzalar tayyorlash, shu jumladan, uyushgan

jinoyatchilikni keltirib chiqaruvchi tahdidlarni baholash.

Yevropol,shuningdek, quyidagi boshqa funksiyalarni ham amalga

oshiradi:

66 Ильин Ю.Д. Лекции по истории и праву Европейского Союза. - М.: Спарк, 2009. – С. 59.

106

- A’zo davlatlar vakolatli organlariga nisbatan tergov jarayonlarini

ekspert bilimlarini rivojlantirish va tergovlarni o‘tkazish bo‘yicha

maslahatlar berish;

- Milliy miqyosda va Yevropa Ittifoqida operativ faoliyatga doir

mavjud resurslardan samarali va oqilona foydalanishga qulay sharoitlar

yaratish va bunga ko‘maklashish maqsadida strategik ma‘lumotlar

taqdim etish va mazkur faoliyatga ko‘mak berish.

Yevropol uning tasarrufidagi shtat va budjet resurslaridan kelib

chiqqan holda quyidagi sohalardagi ko‘magi, maslahatlari va

tadqiqotlaridan foydalanish imkoniyatini taqdim etgan holda a’zo

davlatlarga yordam ko‘rsatishi mumkin:

- Yevropa politsiya kolleji bilan hamkorlikda ularning vakolatli

organlari personalini o‘qitishi;

- Mazkur organlarni tashkil etish va jixozlash;

- Jinoyatchilikning oldini olish usullari;

- Texnik va ilmiy tavsifdagi politsiya metodlari, Shuningdek tergov

metodlarini tahlil qilish.

A’zo davlatlar Yevropolning muayyan jinoyatlar bo‘yicha tergovni

qo‘zg‘atish, o‘tkazish yoki muvofiqlashtirish to‘g‘risidagi har qanday

so‘rovini ko‘rib chiqadilar va mazkur so‘rovlarga zarur e’tiborni

qaratadilar. Jinoiy tergovni qo‘zg‘atish to‘g‘risida so‘rov bilan murojaat

etishdan oldin Yevropol bu xususda YevroYustga xabar beradi.67 Agar

a’zo davlatlarning vakolatli organlari Yevropol so‘roviga amal

qilmaslikka qaror qilsalar ular uni o‘z qarorlarining sababini ko‘rsatgan

holda bu to‘g‘risida xabardor qiladilar.

Yevropolning muayyan jinoyatlar bo‘yicha tergovni qo‘zg‘atish,

o‘tkazish yoki muvofiqlashtirish to‘g‘risidagi so‘rovlariga javoblar,

shuningdek, tergov natijalari to‘g‘risida Yevropolga xabar qilinayotgan

ma‘lumot a’zo davlatlarning vakolatli organlari orqali uning tegishli

milliy qonunchiligida belgilangan qoidalarga ko‘ra yuboriladi.

Shunday qilib Yevropa politsiya tashkiloti (Yevropol) – jYevropa

Ittifoqining huquqni muhofaza qiluvchi tashkiloti bo‘lib, uning asosiy

maqsadi Yiga a‘zo davlatlar vakolatli organlarining xalqaro uyushgan

jinoyatchilikka qarshi kurash sohasidagi o‘zaro hamkorligini oshirishdan

iborat. Bundan tashqari Yevropol uchun shaxsga qarshi, moliyaviy

jinoyatlar va kiberjinoyatlar ham alohida ahamiyatga ega68. Agar mazkur

67 Бирюков, П. Н. О некоторых аспектах деятельности Евроюста // Международное публичное и

частное право. – 2007. - №2. – С. 35. 68 Европейское право и национальное законодательство: сборник науч. трудов / ИНИОН РАН. - М.,

2007. – С. 143.

107

jinoyatlarga uyushgan kriminal tuzilmalar qo‘shilgan bo‘lsa va basharti

mazkur jinoyatlar 2 yoki undan ortiq Ittifoq a’zo davlatlari manfaatlariga

taalluqli bo‘lsa agentlik bu ishlar bilan shug‘ullanadi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. EIga a‘zo davlatlarning politsiya organlari va sudlar bilan

hamkorlik tizimini yoriting.

2. Evropol qanday tashkilot? Yevropolning huquqiy asoslariga

to‘xtaling.

3. Evropolning boshqaruv organlari va ularning tuzulishi hamda

faoliyati to‘g‘risida ma‘lumot bering.

KAZUS

Yuridik oliygohning 2 bosqich talabasi Qobulov “Xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi tashkilotlar” fani bo‘yicha seminar mashg‘ulotida

o‘zining tanishi, advokat Toshboev aytgan gaplariga asoslanib, xalqaro

(transmilliy) jinoyatchilik bilan kurashishda davlatlar o‘rtasida ikki

tomonlama huquqiy hamkorlik to‘g‘risidagi bitimlar samarali ekanligi

haqidagi fikrni aytib o‘tdi.

Savollar: Advokat Toshboevning ushbu fikriga baho bering.

Xalqaro (transmilliy) jinoyatchilik bilan kurashishda xalqaro huquqni

muhofaza qiluvchi tashkilotlar faoliyatning avzaliklarni ko‘rsating? Bu

bo‘yicha Interpol, YEVROPOL, ShHT MATT faoliyatini tahlil qiling.

X Bob

FIRIBGARLIKKA QARSHI KURASH YEVROPA BYUROSI

(OLAF)

108

1. YIda iqtisodiy firibgarlik bilan kurashish dolzarbligi va Yevropa

Ittifoqida firibgarlikka qarshi kurashishning huquqiy asoslari.

OLAFning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi. 2. OLAF tizimi, tuzilishi

va tarkibi. 3. OLAFning vakolati doirasi.

1. YIda iqtisodiy firibgarlik bilan kurashish dolzarbligi va Yevropa

Ittifoqida firibgarlikka qarshi kurashishning huquqiy asoslari.

OLAFning paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi.

Ma‘lumki Yevropa Ittifoqi o‘z tasarrufida soliqlar yoki YI ning a’zo

davlatlaridan bevosita olingan yirik moliyaviy mablag‘larga ega.

Mazkur moliyaviy mablag‘lar firibgarlik va korrupsiya uchun zararli

bo‘lib o‘ziga firibgarlar diqqatini jalb etish shubhasizdir. Shu bois YI

ning moliyaviy manfaatlarini himoya qilish shu jumladan, fond va

budjet firibgarligidan muhofazalash tarixiy nuqtai nazardan a’zo

davlatlar kuchlarining birlashtirilishini talab etgan jinoyat huquqiy

sohadagi eng dastlabki masalalardan biri bo‘lgan.

Firibgarlik YI manfaatlariga jiddiy zarar etkazadi. Jinoyatlar turli

usullarda sodir etiladi. Jinoiy yo‘l bilan daromad olish Shu jumladan

soxta to‘lov hujjatlaridan foydalangan holda, Shuningdek YI budjeti

yoki fondlari pul mablag‘laridan maqsadsiz foydalanish odatda mazkur

jinoyat maqsadlari sifatida namoyon bo‘ladi.

Quyidagi besh asosiy tarkibni o‘z ichiga oluvchi YI byudjetining

daromadlari firibgarlar jinoiy tajovuzi predmeti hisoblanadi:

1. Chegirmalar, premyalar, qo‘shimcha va badal to‘lovlari,

shuningdek uchinchi davlatlar mahsulot almashinuvidan umumiy

qishloq xo‘jaligi siyosati doirasida undiriluvchi boshqa to‘lovlar;

2. Yagona bojxona tarifi bojlari, uchinchi davlatlar mahsulot

almashinuvidan undiriluvchi shu kabi boshqa boj to‘lovlari, shuningdek,

Yevropa ko‘mir va po‘lat birlashmasi nomenklaturasi tovarlariga boj

to‘lovlari;

Aniqlanishi lozim bo‘lgan eng muhim bo‘lgan uch turdagi firibgarlik:

- mahsulotlarning eksport va importi bilan bog‘liq firibgarlik;

- turli yo‘llar bilan qo’shimcha daromad solig‘ini to’lashdan bo‘yin tovlash

bilan bog‘liq firibgarlik;

- Yevro Ittifoqning ichki bozoriga aralashish bilan bog‘liq firibgarlik

109

3. A’zo davlatlar tomonidan yig‘iladigan qo‘shilgan qiymat

solig‘iga foiz to‘lovlari;

4. A’zo davlatlarning YI budjetiga o‘tkaziluvchi yalpi milliy

mahsulotining belgilangan foiz chegirmalari;

5. Boshqa shaxsiy mablag‘lar (YI markazida ishlovchi jismoniy

shaxslar daromad solig‘i, kapitaldan olingan foiz daromadi, dasturlarni

bajarish uchun olingan badallar, jarimalar va boshqalar)69.

Yevropa Ittifoqi dastlab iqtisodiy yo‘nalishga ega bo‘lganligi bois

Yevropada zamonaviy integratsiyaviy tuzilmalarga asos bo‘lgan

shartnomalar Yevropa hamjamityai va Yevropa Ittifoqi iqtisodiy

xavfsizligi asoslarini yaratib bergan.

Shu munosabatdan iqtisodiy firibgarlikka qarshi kurash masalalari

1957-yilda Yevropa hamjamiyatini ta’sis etish shartnomasi imzolanishi

bilan Yevropa huquqining amal qilish doirasida yuzaga kelgan bo‘lib,70

mazkur shartnoma normalari firibgarlikka va hamjamiyat moliyaviy

manfaatlariga taalluqli boshqa noqonuniy faoliyatga qarshi kurash

to‘g‘risida qator qoidalarni o‘z ichiga oladi.

Firibgarlikka qarshi kurash sohasidagi qoidalarning kelgusi

rivojlanishi 1992- yilda imzolangan Yevropa Ittifoqi to‘g‘risidagi

shartnomaga borib taqaladi71. Jinoyatchilikning oldini olish va unga

qarshi kurash YI asosiy maqsadlaridan o‘rin olgan. Mazkur

shartnomaning 4 bo‘limi jinoiy huquqiy sohada politsiya va sudlarning

hamkorligiga doir qoidalarni o‘z ichiga olgan va uning 29 moddasida

mazkur maqsad uyushgan va boshqa jinoyatchilik, xususan, terrorizm,

69 А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М., Проспект,

2011. С.81. 70Consolidated version of The Treaty establishing The European Community // 24.12.2002 Official Journal

of the European Communities C 325/35. - РР. 38 - 155. 71Consolidated version of The Treaty on European Union // 24.12.2002 Official Journal of the European

Communities C 325/35. - РР. 38 - 155.

110

odam savdosi va bolalarga qarshi jinoyatlar, giyohvand va qurol

yarog‘lar noqonuniy savdosi korrupsiya va firibgarlikning oldini olish

yo‘li bilan erishilishi belgilangan. YI moliyaviy manfaatlarini muhofaza

qilish to‘g‘risidagi asosiy qoidalar atom energiyasi bo‘yicha Yevropa

hamjamiyatini ta’sis etish to‘g‘risidagi shartnomaning 183-“a”

moddasida belgilangan bo‘lib “unga ko‘ra a’zo davlatlar o‘z moliyaviy

manfaatlariga ta’sir ko‘rsatuvchi suiiste’molliklarga qarshi kurashish

bo‘yicha qo‘llovchi tadbirlarni hamjamiyat moliyaviy manfaatlariga

ta’sir etuvchi suiiste’molliklarga nisbatan ham qo‘llaydilar72”.

Ta’sis hujjatlarida firibgarlikka qarshi kurashga qaratilgan asosiy

e’tiborga qaramasdan Yevropa hamjamiyati ustuvor milliy tashkilot

sifatida jinoiy huquqiy sohada o‘z vakolatiga ega emas73.

Ta’sis shartnomalarida belgilangan umumiy prinsiplardan kelib

chiqqan holda hamjamiyatlar huquqiy tizimlari doirasidan tashqari

xalqaro huquqiy instrumentlar vositasida qo‘llanilgan chora tadbirlar YI

a’zo davlatlarining firibgarlikka qarshi kurash bo‘yicha hamkorlikning

aniq yo‘nalishlarining huquqiy asoslarini shakllantirish bo‘yicha

dastlabki qadami bo‘lib xizmat qildi.

1995-yil 26-iyulda imzolangan, 2002-yil 17-oktabrda kuchga kirgan

Yevropa hamjamiyatlari moliyaviy manfaatlarini muhofaza qilish

Konvensiyasi (“PIF konvensiyasi” sifatida ma‘lum fransuzcha

Protection des Interets Financiers dan olingan )mazkur jarayon asosi

bo‘lib xizmat qildi.74

Konvensiya a’zolari firibgarlik uchun milliy qonunchilikda jinoiy

72 А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М., Проспект,

2011. С.83. 73Jung, HYIke. Konturen und Perspektiven des europaischen Strafrechts, in: Juristische Schulung 2000. S.

420; Satzger, Helmut. Internationales und Europaisches Strafrecht. S. 83 ff.; Filopoulos, Panagiotis. Europarecht

und na- tionales Strafrecht. - Р. 19 74Official Journal of the European Communities. - № С316. - 27 November 1995. - Brussels, 1995. - P. 2-3.

111

javobgarlikni belgilash, uni sodir etishga mutanosib bo‘lgan jazoni

tayinlash majburiyatini oldilar. Bu o‘rinda og‘irlashtiruvchi holatlarda

firibgarlikni sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum etish tarzidagi

jazo nazarda tutilishi, mazkur jinoyatlarning ekstraditsiyaviy tavsifga

ega bo‘lishi ta‘minlanishi lozim (2 modda).

Bundan tashqari YI a’zo davlatlari xodimlari mazkur konvensiya

birinchi moddasida belgilangan jinoyatlarni sodir etganligi uchun

tashkilot rahbarlarini jinoiy javobgarlikka tortish bo‘yicha zaruriy

choralarni qo‘llash majburiyatini ham oldilar (3-modda).

Konvensiya YI davlatlariga milliy sudalri yurisdiksiyani gumon

qilinuvchi (ayblanuvchi) fuqaroligi yoki doimiy yashovchi davlat huquqi

bog‘lash majburiyatini yuklaydi. Konvensiyaning 5-moddasiga muvofiq

YI har bir a’zo davlati ushlab berish rad etilgan holatda o‘z fuqarolarini

jinoiy javobgarlikka tortilishi va sud qilishini ta‘minlash majburiyatini

oladi. Agar firibgarlik soliq va boj qoidalarini buzish bilan bog‘liq

bo‘lsa ushlab berishni rad etish taqiqlanadi.

Firibgarlikning YI moliyaviy manfaatlariga zarar keltiruvchi boshqa

jinoyatlar, xususan, korrupsiyaviy tavsifdagi jinoyatlar bilan aloqadorligi

ma‘lum bo‘lgandan so‘ng PIF Konvensiyasi 1996-yil 27-sentabrdagi

Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risidagi Protokol bilan to‘ldirildi.75

Iqtisodiy firibgarlikning o‘ziga xos xususiyatini inobatga olib, PIF

Konvensiyasi 1997-yil 19-iyundagi pullarni yuvish va yuridik shaxslarni

jinoiy javobgarlikka tortish to‘g‘risidagi ikkinchi Protokol bilan

to‘ldirildi76.

1988-yilda firibgarlikka qarshi kurash bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi

markaz - UKLAF (fransuzchadan Unite de Cordination de la Lutte Anti-

75См.:OfficialJournal of the European Communities - № С313. - 23 October 1996. - Brussels, 1996. -

P. 1-2. 76 См.: А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М.,

Проспект, 2011. С.85.

112

Fraude - UCLAF) ta’sis etildi, firibgarlik holatlari to‘g‘risida ma‘lumot

to‘plash, korrupsiyaga qarshi kurash masalalari, shuningdek YI

moliyaviy manfaatlariga taalluqli boshqa qator masalalar uning

vakolatiga kiritildi77.

YI Hisob palatasi tomonidan 1988-1998-yillarda o‘tkazilgan

tekshirishlar UKLAFning firibgarlikka qarshi kurash bo‘yicha faoliyati

cheklanganligi va past samaradoligi bilan ajralib turganligini ko‘rsatdi78.

Shunday qilib, uning ma‘lumotlariga ko‘ra 1997-yilda YI da

ishlarning noto‘g‘ri yuritilganligi oqibatida budjetning qariyb 5 %

yo‘qotildi va bu qariyb 4 mlrd. EKYU ni tashkil etdi. Auditorlar

palatasining fikricha butun javobgarlik yetarlicha nazorat qilinmaganlik,

shuningdek, 1998-yil 7-oktabrdagi firibgarlikda yotadi.

1999-yilda firibgarlikka qarshi kurash bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi

markaz – UKLAF bekor qilingan.

UKLAFni bekor qilinishi YI fondlaridagi firibgarlikka va YI

nohalol xizmatchilari korrupsiyasiga qarshi kurash masalasini kun

tartibidan chiqarib tashlamadi va oldin yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni

inobatga olgan holda komissiya firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha

samarali instrumentni yaratish to‘g‘risida qaror qabul qildi va uni YI

institutlari va organlaridan Mustaqilligi ta‘minlandi.

Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha Yevropa byurosi - OLAF

(inglizcha European Anti-fraud Office – OLAF), 1999-yil 28-apreldagi

komissiya qaroriga ko‘ra tashkil etildi.

Mazkur qarorga muvofiq:

- OLAF komissiyaning Mustaqil organi sifatida ta’sis etiladi va

uning vakolatiga doir masalalar yuzasidan funksional Mustaqillikka ega

(1-modda).

- Firibgarlikka, korrupsiyaga va YI moliyaviy manfaatlariga doir

boshqa noqonuniy faoliyatga qarshi kurashni kuchaytirish OLAFning

vazifasi hisoblanadi (2 modda);

- OLAF komissiyaning YI a’zo davlatlari bilan firibgarlikka qarshi

kurash sohasidagi hamkorligiga ko‘maklashishi lozim;

- OLAF moliyaviy jinoyatlarga qarshi kurash to‘g‘risidagi umum

Yevropa qonunchiligini ishlab chiqishda ishtirok etadi;

- OLAF ma’muriy tergovlarni amalga oshiradi (OLAF ning ichida

sodir etilgan jinoyat va huquqbuzarliklar Yuzasidan), ichki tergov (YI

ning institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va muassasalari tomonidan

77См.: Official Journal of the European Communities № C 328. 26 October 1998. Brussels, 1998. P.95. 78См.: Strengthening OLAF, European Anti-Fraud Office/Report with Evidence. - London, 2004. - P. 7.

113

sodir etilgan jinoyatlar), tashqi tergov (YI moliyaviy manfaatlariga

qarshi a’zo davlatlar fuqarolari tomonidan sodir etiladigan jinoyatlar);

- OLAF xodimlari tergovni o‘tkazishda Mustaqildirlar;

- OLAF faoliyatini nazorat qilish maxsus ta’sis etiladigan Nazorat

Qo‘mitasi tomonidan amalga oshiriladi (4-modda);

- OLAF komissiya tomonidan Yevropa parlamenti va kengashining

roziligiga asosan 5 yil muddatga qayta tayinlanish imkoniyati bilan

tayinlanuvchi Bosh direktor tomonidan tayinlanadi (5-modda);

1999-yil 29-apreldagi qarordan tashqari boshqa qator hujjatlar

OLAF faoliyatining huquqiy asoslarini tashkil etadi.

Jumladan, 1999-yil 25-maydagi Yevropa parlamenti, Yevropa

Ittifoqi kengashi va Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha Yevropa

byurosi – OLAFning79 ichki tergov komissiyasi o‘rtasidagi kelishuvni

alohida qayd etish joiz bo‘lib unga ko‘ra ishtirokchilar quyidagilar

xususida kelishuvga erishdilar:

- YIning institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va muassasalari

OLAF bilan hamkorlik qilishi, Shuningdek o‘z faoliyati to‘g‘risida zarur

ma‘lumotni taqdim etishi lozim;

- OLAF xodimlari firibgarlik, korrupsiya yoki YI xodimlarining o‘z

ichki kasb vazifalarini bajarishda nomaqbul xulq atvorlari to‘g‘risida

ma‘lumotga ega bo‘lganda ichki tekshiruvni o‘tkazishlari lozim.

- ichki tergovni boshlash to‘g‘risida YIning tegishli institutlari

ixtisoslashtirilgan organlari va muassasalari rahbarlari xabardor qilinadi;

- YIning tegishli institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va

muassasalarining xavfsizlik xizmatlari OLAF bilan birgalikda amalga

oshiruvchi ichki tergovga yordam ko‘rsatishlari lozim;

- OLAF YIning tegishli institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va

muassasalari bilan to‘la maxfiylik va tergov tugallangunga qadar

ma‘lumotlarni oshkor etmaslik asosida axborot almashinadi;

- Tergov olib borilgan YIning tegishli institutlari ixtisoslashtirilgan

organlari va muassasalari xodimlari harakatlarida jinoyat tarkibi mavjud

bo‘lmaganda tergov OLAF direktorining qarori bilan tugatiladi va bu

to‘g‘risida YIning tegishli institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va

muassasalari raxbarlari xabardor qilinadi;

- YIning tegishli institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va

muassasalarining firibgarlik, korrupsiya yoki YI moliyaviy

79Interinstitutional Agreement of 25 May 1999 between the European Parliament, the Council of the

European Union and the Commission of the European Communities concerning internal investigations by the

European Antifraud Office (OLAF) // Official Journal - L 136, 31.5.1999. - Р. 15-19.

114

manfaatlariga zarar etkazuvchi boshqa noqonuniy harakatlarni sodir

etgan xodimlarini daxlsizlikdan maxrum etish masalasini hal etish

OLAF direktori tomonidan milliy huquqni muhofaza qiluvchi organlar

bilan hamkorlikda hal etiladi.

OLAF tomonidan tergovni amalga oshirishning protsessual tartibi

YI Kegashining (EVRATOM) 1999-yil 25-maydagi 1074/1999-sonli

Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha Yevropa byurosi (OLAF)

tomonidan amalga oshiriladigan tergovlar to‘g‘risidagi Reglamenti80, va

Yevropa Hamjamiyatlari, Yevropa Parlamenti va Kengashining

1073/1999-sonli 1999 yil 25 maydagi Firibgarlikka qarshi kurashish

bo‘yicha Yevropa byurosi - (OLAF) tomonidan amalga oshiriladigan

tergovlar to‘g‘risidagi Reglamenti81 bilan tartibga solinadi.

Ikkala reglament ham OLAFning maqsad va vazifalarini

aniqlashtiradi, tergovlarning turi va ularning tavsifini (ma’muriy, ichki,

tashqi) belgilaydi, tergovlarni boshlash va tugatishning protsessual

tartibini o‘rnatadi, tergov harakatlarini o‘zkazish qoidalarini belgilaydi,

YIning institutlari va ixtisoslashtirilgan tashkilotlariga OLAF da

aniqlangan firibgarlik va korrupsiya holatlari to‘g‘risida ma‘lumot

taqdim etish majburiyatini yuklaydi.

Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha Yevropa byurosi(OLAF)

o‘z faoliyatini yuqorida qayd etilgan reglamentlardan bevosita kelib

chiquvchi asosiy prinsiplarga tayangan holda amalga oshiradi.

Firibgarlik va YI moliyaviy manfaatlariga boshqa tajovuzlarga

qarshi kurashning oshkoralik prinsipi Yevropa hamjamiyati

institutsiyaviy tuzilmasi sifatida OLAFga nisbatan qo‘llanilganda

YIning tegishli institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va

muassasalarining firibgarlik, korrupsiya yoki YI moliyaviy

manfaatlariga zarar etkazuvchi boshqa noqonuniy harakatlar

aniqlanganda tegishli ma‘lumotlarni va bu to‘g‘risidagi materiallarni

OLAFga yuborishlari zarurligini anglatadi. (№№ 1073/1999, 1074/1999

reglamentlarining 7 moddasi), boshqa tomondan OLAF firibgarlik,

korrupsiya yoki YI moliyaviy manfaatlariga zarar etkazuvchi boshqa

noqonuniy harakatlar aniqlanganda Mustaqil tarzda ma’muriy, ichki

yoki tashqi tergovni qo‘zg‘atishi va aybdorlarni aniqlashga kirishishi

lozim.

80См.: Council Regulation (Euratom) No 1074/1999 of 25 May 1999 concerning investigations conducted

by the European Anti-Fraud Office (OLAF). // Official Journal - L 136, 31.5.1999. - Р. 8-14. 81 См.: А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М.,

Проспект, 2011. С.92.

115

Tergovlarni o‘tkazishda qonuniylik prinsipi yuqorida qayd etilgan

qarorlar va reglamentlar qoidalarining tergovni amalga oshiruvchi

OLAF mansabdor shaxslari tomonidan qat‘iy va izchil bajarilishi

lozimligini anglatadi.

Tergovni o‘tkazishda Mustaqillik prinsipi.Komissiyaning 1999-yil

28- apreldagi qarorining 3-moddasiga muvofiq OLAF ma’muriy

tergovni (ya’ni OLAFning ichida o‘z xodimlariga nisbatan tergovni),

ichki ya’ni (YIning institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va

muassasalari ichida o‘tkaziladigan tergov), tashqi tergovlarni amalga

oshirishda Mustaqildir82. OLAFning to‘la Mustaqilligi aynan shunda

ifodalanadi.

2. OLAF tizimi, tuzilishi va tarkibi.

OLAFning funksional Mustaqilligi bugungi kunda ikki mexanizm:

OLAF bosh direktori va nazorat qo‘mitasi tomonidan ta‘minlanadi.

OLAF Bosh direktori tomonidan tayinlanadi, komissiya shtati

tarkibiga kiradi va uning oldida intizomiy javobgarlikka tortiladi. Biroq

uni tayinlash komissiyaning boshqa xizmatchilarini tayinlashdan tubdan

farq qiladi. Bosh direktor Nazorat qo‘mitasi, Yevropa palatasi va

Vazirlar Kengashining konsultativ maslahatidan so‘ng bir ovozdan

tayinlanadi. Bosh direktor OLAF shtatini shakllantiradi. O‘z

tashabbusiga ko‘ra Bosh direktor Mustaqil tergovni amalga oshirishga

vakolatli. Bosh direktor komissiya muayyan ish bo‘yicha OLAF

Mustaqilligini cheklayapti deb topgan muayyan holatlarda

komissiyaning bu harakatlari ustidan Yevropa sudiga murojaat qilishga

haqli.

Bosh direktor ma’muriy, ichki va tashqi tergovlarni amalga oshirish

82Official Journal of the European Communities № L 136. 31 May 1999. Brussels, 1999. - P.21

116

ustidan ichki nazoratni Mustaqil ravishda amalga oshiradi.

Nazorat qo‘mitasi OLAF faoliyatini muntazam ravishda nazorat

qilib boruvchi va unga YIning institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va

muassasalari mansabdor shaxslari aralashuvini oldini olishga haqli

yagona organ hisoblanadi. Qo‘mita OLAF shtati tarkibiga kirmaydigan

5 ta Mustaqil xodimdan iborat tarkibda shakllantiradi. Bosh direktor

muntazam ravishda OLAF tomonidan amalga oshiriladigan tekshiruvlar

to‘g‘risida qo‘mitani xabardor qilib borishi lozim.

Tergovni amalga oshirishda inson va fuqarolarning huquq va

erkinliklari muhofazasini ta‘minlash prinsipi. Gumon qilinuvchiga

huquqiy yordam ko‘rsatishning majburiyligi (himoya huquqi); aybsizlik

prezumpsiyasi; so‘roqni so‘roq qilinayotgan shaxs tanloviga ko‘ra

YIning rasmiy tillaridan birida olib borilishi; so‘roq bayonnomasi

nusxasining so‘roq qilinayotgan shaxsga taqdim etilishi; so‘roqda

olingan ma‘lumotlarning oshkor etilmasligi va boshqalar tergovni

amalga oshirishda inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari

muhofazasini ta‘minlash prinsipini amalga oshirishning asosiy kafolati

hisoblanadi. OLAF tergovni amalga oshirishda jismoniy va yuridik

shaxslarning asosiy huquqlariga rioya etilishini ta‘minlaydi va buni o‘z

xodimlariga ko‘rsatmalar berish orqali hayotga joriy etishga intiladi.

Tashqi nazoratning majburiyligi prinsipi. Nazorat Qo‘mitasi,

Yevropa Parlamenti, Komissiya, Hisob palatasi, YI sudi, Yevropa

Ombudsmani quyidagi tartibda OLAF faoliyati ustidan tashqi nazoratni

amalga oshiradi.

OLAF Bosh direktori tomonidan tayinlanadi, komissiya shtati

tarkibiga kiradi va uning oldida intizomiy javobgarlikka tortiladi. Bosh

direktor Nazorat qo‘mitasi, Yevropa palatasi va Vazirlar Kengashining

konsultativ maslahatidan so‘ng bir ovozdan 5 yil muddatga tayinlanadi

(1999-yil 28-apreldagi komissiya qarorining 5-moddasi).

Bosh direktor maslahatchilari OLAF faoliyati yo‘nalishlari

bo‘yicha konsultativ yordam ko‘rsatish uchun tayinlanadi. Bular: Bosh

maslahatchi, xalqaro tashkilotlar bilan aloqalar bo‘yicha maslahatchi,

korrupsiya maslalari bo‘yicha maslahatchi.

Bosh direktor yordamchilari bevosita direktorning vakolatiga

kiritilgan masalalar yuzasidan joriy ishni tashkil etadi. Bular: siyosiy

masalalar bo‘yicha yordamchi va ish yurituvi bo‘yicha yordamchi.

Operativ xodimlar va ma’muriy personal o‘z faoliyatini 4 alohida

boshqarma tarkibida amalga oshiradi va faqat Bosh direktorga

bo‘ysunadi.

117

“A” va “V” Boshqarmalar ichki va tashqi tergovni o‘tkazadi, OLAF

vakolatiga kiritilgan ishlar bo‘yicha tezkor-qidiruv faoliyatini amalga

oshiradi. Mazkur boshqarmalarning shtatlariga aksariyati moliyaviy

jinoyatlarni tergov qilishga ixtisoslashgan milliy tergov organlaridan

ko‘chiriluvchi OLAF tergovchilari kiradi. “S” boshqarmasi o‘z

faoliyatini firibgarlik, korrupsiya yoki YI moliyaviy manfaatlariga zarar

etkazuvchi boshqa noqonuniy harakatlarga qarshi kurash bo‘yicha

qonunchilik va siyosatni ishlab chiqish sohasida amalga oshiradi. “D”

boshqarma umumiy masalalar Shu jumladan OLAF faoliyatining

axborot ta‘minoti bilan shug‘ullanadi.

Aksariyat holatlarda tashqi tergov, ya’ni YI a’zo davlatlarida sodir

etilgan firibgarlik tergovi amalga oshiriladi.

3. OLAFning vakolati doirasi

OLAFga YIning institutlari ixtisoslashtirilgan organlari va

muassasalari Shu jumladan Yevropa parlamenti kengashi va

komissiyasi, Yevropa markaziy banki va Yevropa investitsiya banklari

mansabdor shaxslariga nisbatan ichki tekshiruvni olib borish vakolati

berilgan.

OLAF ichki tekshiruvi faqat YIning institutlari ixtisoslashtirilgan

organlari va muassasalari bilan cheklanmaydi. Ular YI bilan

shartnomadan daromad olgan yoki YI tomonidan moliyalashtiriladigan

boshqa korxonalarni ham qamrab oladi. Shu bois, bitta ichki tergov ko‘p

sonli tashqi tergovlar uchun asos bo‘lishi mumkin va bu holat amalda

ko‘plab uchraydi.

Bundan tashqari OLAF YI a’zo davlatlari murojaatlari asosida

tashqi tekshiruvlarni o‘tkazishga vakolatli.

Biroq tashqi tergovni amalga oshirish tartibi qator qat‘iy

cheklovlarga ega. OLAF tergovchilari voqea joyini ko‘zdan kechirish,

hujjatlarni tadqiq etish, guvohlarni so‘rov qilishga haqli. Mazkur

protsessual harakatlarni amalga oshirishda YI ning manfaatdor a’zo

davlatining vakolatli organlarini ogohlantirish va ushbu protsessual

harakatlarni tegishli suveren davlat hududida o‘tkazish uchun tegishli

ruxsatnoma olish talab etiladi.

Shu bilan OLAF tergovchilari Mustaqil ravishda amalga oshirishlari

mumkin bo‘lgan protsessual harakatlar doirasi chegaralangan. OLAF

tergovchilari YI a’zo davlatlari hududida majburlov tusidagi qandaydir

protsessual harakatlar (tintuv, mol mulkni xatlash, boshqa ta’sir

118

choralarini qo‘llashga) ni amalga oshirishga vakolatli emas.

Amalda OLAF funksiyalari Mustaqil tergovni amalga oshirishga

doir bo‘lib, uning materiallari firibgarlik yoki YI moliyaviy

manfaatlariga ta’sir qiluvchi boshqa jinoyatlarni sodir etgan shaxslar

fuqarosi hisoblangan mamlakatlarning milliy qonunchiligiga muvofiq

jinoiy ta‘qibni amalga oshirishga asos bo‘ladi.

Shakllangan amaliyotga ko‘ra OLAF tergovi tergov predmeti

hisoblangan ish yuzasidan vakolatli milliy sud yakuniy sud qarori

chiqargandan so‘ng tugallangan hisoblanadi.

YI a’zo davlatlari aksariyatining konstitutsiyaviy va jinoyat

protsessual qonunchiligi jinoyat ishlari bo‘yicha ish Yurituvida

qonunbuzilishi bilan olingan dalillarni qo‘llashni istisno etadi. Jinoyat

protsessual qonunchiligining buzilishi bilan olingan dalillar nomaqbul

hisoblanadi. Nomaqbul dalillar yuridik kuchga ega emas va ayblov

asosini tashkil eta olmaydi, shuningdek, isbotlash predmetiga kiruvchi

holatlarni aniqlashda ham qo‘llanilmaydi.

Mazkur umumiy qoidalarga amal qilib milliy sudlar asosli ravishda

dalillar mazkur sud davlati qonunchiligida nazarda tutilgan tartibda

to‘planishini talab etadi.

Mazkur muammo ayrim olimlar tomonidan OLAF ta’sis etilgunga

qadar qayd etilgan bo‘lib, ular bu huquq faqat ichki tergovni amalga

oshirilishi uchun berilishi lozim, zero tashqi tergovlarni amalga

oshirishda jinoyat ish yurituvida milliy yurisdiksiyaning ustuvorligi

masalasi yuzaga keladi degan fikrni ilgari surganlar83.

Shu munosabat bilan OLAF tomonidan tashqi tergovlarni amalga

oshirishda qo‘lga kiritilgan dalillarning maqbulligini ta‘minlash masalasi

amalda OLAF tergovchilari hamda hududida muayyan jinoyatlar

bo‘yicha tergov olib borilayotgan davlatlarning vakolatli huquqni

muhofaza qiluvchi organlari o‘rtasidagi hamkorlikni yaxshilash yo‘li

bilan hal etilmoqda.

2003-yil aprelda OLAF va YevroYus faoliyatini muvofiqlashtirish

maqsadida o‘zaro hamkorlik Memorandumi imzolandi va unda

jinoyatlar to‘g‘risida axborot almashinuvi, tashkilot vakillarini

maslahatlashuvlar va birgalikdagi qo‘shma konferensiyalarni

o‘tkazishga jalb etish masalalari qamrab olindi84.

Yevropol bilan hamkorlik borasida so‘z borganda OLAF mazkur

hamkorlikni muayyan ichki va tashqi tergovlar doirasida amalga

83Strengthening OLAF, European Anti-Fraud Office/Report with Evidence. - London, 2004. - P. 24. 84Judicial Cooperation in the EU: the role of Eurojust / Report with Evidence. - London, 2004. - P. 26-27.

119

oshiradi.

Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha Yevropa byurosi (OLAF)

faoliyatiga bojxona sohasidagi firibgarlikka qarshi kurash masalalarining

kiritilishi uning YI mamlakatlari bilan umumiy bojxona chegaralariga

ega davlatlarning vakolatli organlari bilan hamkorlik zaruratini yuzaga

keltirdi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Nima uchun EIda firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha OLAF

tashkiloti tashkil etilgan?

2. Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha OLAFning huquqiy

asoslarini yoriting.

3. Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha OLAFning prinsiplarini

ochib bering.

4. Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha OLAFning vazifalariga

to‘xtaling.

5. Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha OLAFning Evropol

tashkilotidan farqli jihatlari?

6. Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha OLAFning tizimi,

tuzulishi va tarkibini ochib bering.

7. Firibgarlikka qarshi kurashish bo‘yicha OLAFning vakolatlari

qanday?

KAZUS

Turkiya fuqarosi Mexmet Unur Yaqin Sharq davlatlari hududida bir

qator og‘ir jinoyatlar, jumladan terroristik harakatlarni sodir etib,

O‘zbekiston hududida bo‘lgan vaqtida O‘zbekiston Respublikasi Ichki

Ishlar organi tezkor xodimlari tomonidan ushlangan. Turkiya davlati

vakolatli organlari Mexmet Unur Turkiya fuqarosi ekanligi sababli uni

Turkiyaga ekstraditsiya qilishni so‘ragan. Shu bilan birga, Interpol vakili

Mexmet Unur xalqaro terrorist ekanligi, ko‘pgina davlatlar hududida

terakt sodir etganligi sababli qidiruvdaligini ta'kidlab, uni Xalqaro jinoyat

sudiga berishni talab qilgan. Shuningdek, Mexmet Unurni ekstraditsiya

qilish bo‘yicha Iordaniya Qirolligi, Siriya, Misr davlatlari vakolatli

organlaridan ham so‘rovlar kelib tushgan.

1. Mazkur holatga huquqiy baho bering. Xalqaro huquqni muhofaza

qiluvchi tashkilotlar faoliyatini tartibga soluvchi asosiy xalqaro huquqiy

hujjatlar haqida ma‘lumot bering.

120

2. Bir qancha davlatlar hududida terroristik harakatlarni sodir

etgan chet el fuqarolarini jinoiy javobgarlikka tortish masalasini Xalqaro

jinoyat sudida ko‘rishga asos mavjudmi?

3. Turkiya davlatining ekstraditsiya bo‘yicha talabnomasi asoslimi?

4. Iordaniya, Siriya, Misr davlatlari vakolatli organlarining

ekstraditsiya talabnomasi asoslimi?

5. Xulosalaringizda xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyatini

tartibga soluvchi normalarga asoslaning.

XI BOB

BMT XAVFSIZLIK KENGASHI TOMONIDAN QO‘SHIMCHA

ORGANLAR SIFATIDA TUZILADIGAN AD HOC XALQARO

JINOYAT TRIBUNALLARI

121

1. Ad hoc xalqaro jinoyat tribunallarini tashkil etilishi va

faoliyatining huquqiy asoslari. 2. Ad hoc xalqaro jinoyat tribunallari

jinoyat sudlovi bosqichlari.

1. Ad hoc xalqaro jinoyat tribunallarini tashkil etilishi va

faoliyatining huquqiy asoslari

Bosh kotibning 1993-yil 17 va 3-maydagi85 sobiq Yugoslaviya

hududidagi xalqaro gumanitar huquq qoidalarining keng miqyosda va

qo‘pol buzilishi to‘g‘risidagi maruzasini ko‘rib chiqib, BMT Xavfsizlik

Kengashi BMT Ustavining 12-bobi qoidalariga asoslangan holda 827

(1993)86 rezolyutsiyasi orqali 1991-yil 1- yanvardan sobiq Yugoslaviya

hududidagi xalqaro gumanitar huquq qoidalarining keng miqyosda va

qo‘pol buzilishi uchun javobgar bo‘lgan shaxslarni sudga tortish

maqsadida Xalqaro jinoyat tribunallarining ad hoc (bundan keyingi

o‘rinlarda SYXT deb yuritiladi ) tashkil etilgan. 2014-yilda SYXT

tashkil etilganligiga 20 yil to‘ldi.

Xalqaro gumanitar huquqi shartnoma va odat huquqi normalari

bilan ifodalanadi. Xalqaro shartnoma huquqi normalari qurolli

to‘qnashuvlar davrida qo‘llangan va 1949-yil 12-avgustdagi Urush

qurbonlarini himoya qilish to‘g‘risidagi Jeneva konvensiyalarida, 1907-

yil 18-oktabrdagi Quruqlik urushi qoidalari va odatlari to‘g‘risidagi

Gaaga konvensiyasi (IV) va unga ilova bo‘lgan Qarorlar; 1948- yil 9-

dekabrdagi Genotsid jinoyatlarining oldini olish va ular uchun jazolash

to‘g‘risidagi Konvensiya va 1945-yil 8-avgustdagi Xalqaro harbiy

tribunal Ustavida o‘z ifodasini topgan.

Xalqaro tribunalning hududiy yaxlitliligi sobiq Yugoslaviya

Sotsialistik Federativ Respublikasining butun hududiga, shu jumladan,

85 Док. ООН S/25704 (3 мая 1993 г.). 86 Док. ООН S/RES/827 (25 мая 1993 г.).

122

quruqlik, havo va suv hududiga nisbatan tatbiq etiladi. Xalqaro

tribunalning vaqtincha yurisdiksiyasi 1991-yil 1-yanvardan boshlangan

davrda amal qilinadi. RXT 1994-yildagi Ruanda davlati hududida va

Ruanda fuqarolari tomonidan qo‘shni davlatlar hududida sodir etilgan

jinoyatlarni ko‘rib chiqishda vakolatli hisoblanadi.

Xalqaro tribunal va milliy sudlar 1991-yil 1-yanvardan sobiq

Yugoslaviya hududidagi xalqaro gumanitar huquq qo‘pol buzilishi uchun

javobgar bo‘lgan shaxslarni sudga tortishda parallel yurisdiksiyaga ega.

Bunda Xalqaro tribunal Yurisdiksiya milliy sudlar yurisdiksiyasiga

nisbatan ustuvorlikka ega. Sud muhokamasining istalgan bir bosqichida

Xalqaro tribunal milliy sudlardan SYXT Ustaviga hamda Xalqaro

tribunalda isbot qilish va ishni ko‘rish qoidalarga muvofiq ish bo‘yicha

ish yurituvini berilishini rasman talab qilishi mumkin. Xalqaro

tribunallarning ustuvorligi ularga milliy sudlardan u yoki bu ish bo‘yicha

ish yurituvini to‘xtatishni so‘rash huquqini beradi: bunday holatlarda

milliy sudlar tomonidan qo‘zg‘atilgan va tergov qilinayotgan jinoyat

ishlari to‘xtatiladi va xalqaro tribunalga o‘tkaziladi. Mazkur ustuvorlik

yana shunda ko‘rinadiki u yoki bu ish yuzasidan xalqaro tribunal

tomonidan sud qarori chiqarilganda, milliy sud instansiyalari ayni shu

qilmish yuzasidan yangitdan ish qo‘zg‘atishlari mumkin emas.

Tribunallarining Ustavlari mazkur qoida non bis in idem prinsipiga

havola bilan keltiriladi.

Mazkur prinsipga muvofiq, xalqaro gumanitar huquq qo‘pol

buzilishi uchun milliy sud tomonidan javobgarlikka tortilgan shaxs

keyinchalik xalqaro tribunal tomonidan faqat quyidagi holatlarda

javobgarlikka tortilishi mumkin:

a) agar u javobgarlikka tortilgan qilmish oddiy jinoyat sifatida

kvalifikatsiya qilingan bo‘lsa; yoki

123

b) milliy sud Mustaqil va xolis bo‘lmagan va ayblanuvchini xalqaro

sudlovdan himoyalash uchun mo‘ljallangan bo‘lsa yoxud ish to‘la tergov

qilinmagan bo‘lsa.

Sobiq Yugoslaviya bo‘yicha Xalqaro tribunalga topshirish uchun

ushlangan dastlabki shaxslar Kozarach munitsipalitetida Serb

Demokratik partiyasi raisi Dushko Tadich (1994-yil fevralida

Germaniyada ushlangan, 1995-yil 24-aprelida Tribunal ixtiyoriga

berilgan), Bosniyadagi serb armiyasi Bosh shtabidan general Djorde

Djukich (Bosniya va Gersegovinada ushlangan va 1996-yil 12-fevralida

Tribunal ixtiyoriga berilgan), Xorvat Ittifoq mudofaasi qurolli kuchlarida

Markaziy Bosniya operativ hududiga qo‘mondoni general Tixomir

Blashkich, (1996-yil 1- aprelida ixtiyoriy ravishda Tribunalga kelgan);

Bosniya armiyasi birinchi taktik guruhi qo‘mondoni, Konich hududida

Bosniya Musulmonlari va xorvat kuchlari muvofiqlashtirilishi uchun

javobgar bo‘lgan Zeynil Delalich (Germaniyadagn 1996-yil 18-martda

ushlangan, 1996-yil 8-mayda Tribunal ixtiyoriga berilgan) bo‘lganlar87.

Mazkur ro‘yxat sobiq Yugoslaviya bo‘yicha Xalqaro tribunal

nizoning turli tomoniga tegishli bo‘lgan shaxslarni javobgarlikka

tortganligidan, va ushlangan shaxslar harbiy va fuqaro iyerarxiyasining

turli darajalarini taqdim etuvchi shaxslar ekanligidan dalolat bermoqda.

Hokimiyat barcha eshelonlari vakillariga nisbatan jinoyat ishi qo‘zg‘atish

orqali xalqaro gumanitar huquq qo‘pol buzganlik uchun turli darajadagi

javobgarlikni belgilashga intilgan. Biroq barcha kurashuvchi tomonlarga

tegishli bo‘lgan va harbiy hamda fuqarolik ma’muriyatining turli

bo‘g‘inlarida xizmat qilgan shaxslarga qarshi jinoyat ishini qo‘zg‘atib,

87 С. Лауччи. Преследовать в судебном порядке и обеспечивать судебное преследование лиц,

совершивших серьёзное нарушение международного гуманитарного права. МККК. Сборник статей. 2011г.

С.55.

124

Tribunal sobiy Yugoslaviyada sodir etilgan jinoyatlarga aloqador bo‘lgan

barcha shaxslarni, istisnosiz potensial ayblanuvchilar doirasiga kiritgan.

Tribunal o‘zining siyosiy va harbiy iyerarxiyadagi yuqori mavqeiga

asosan uning vakolatiga kiruvchi jinoyatlarni sodir etish to‘g‘risida

buyruq berishga yoki bunday jinoyatlarning oldini olish yoki ularni sodir

etgan shaxslarni jazolashdan o‘zini saqlab qoluvchi shaxslarni

javobgarlikka tortishga jiddiy asoslarga ega. Bunday shaxslar

“buyruqlarni bajarishdan tashqari bu bilan xalqaro jamoat tartibini

buzadilar (Karadjich, Mladich va Stanishich ishi, IT-95-5-D).

Xalqaro tribunalni tashkil

etish. Xalqaro tribunal quyidagi

organlardan iborat: ikki (BMT

Xavfsizlik Kengashining 1166(1998)-

rezolyutsiyasi bilan kiritilgan

o‘zgartirishlarga asosan uchta)

kamerani o‘z ichiga oluvchi Sud

kameralari va Apellyatsiya;

ayblanuvchi kameralari; ham

kameralarni, ham Qoralovchiga xizmat ko‘rsatuvchi kotibiyat. Bugungi

kunda SYXT prezidenti Teodor Meron hisoblanadi.

SYXT Ustavining 12-moddasiga muvofiq, kameralar 16ta doimiy

Mustaqil sudyalardan iborat bo‘lib, ular ichida ayni bir davlatning ikki

fuqarosi bo‘lishi mumkin emas va istalgan vaqt oralig‘ida eng ko‘pi bilan

to‘qqizta ad litem Mustaqil sudyalari bo‘lishi lozim. Uchta doimiy sudya

va eng ko‘pi bilan oltita ad litem Mustaqil sudyalari har bir Sud kamerasi

tarkibiga kiradi. Doimiy sudyalarning yettitasi apellyatsiya kamerasi

tarkibiga kiradi. Har bir Apellyatsiyani ko‘rib chiqishda apellyatsiya

kamerasi o‘z a’zolarining besh kishidan iborat tarkibda majlis qiladi.

Boshqaxalqaro maxsus (ad hoc)va

aralash jinoyat sudlaridan hamda

ularning sud, ayblovchi, tergovchi

sudyalarning va ma’muriyatning tarkibi

turli davlatlar vakillari va xalqaro

qatnashchilari tashkil qilsa, XSesa

doimiy tashkilot hisoblanadi. Uning

vakolatiga Rim statuti qabul

qilingandan so‘ng sodir etilgan

jinoyatlar kiradi.

125

2. Ad hoc xalqaro jinoyat tribunallari jinoyat sudlovi bosqichlari

Jinoyat protsessi SYXT doirasida ustav qoidalari bilan tartibga

solinadi va SYXT jarayonlari va isbotlash qoidalarida detallashtiriladi.

SYXT Prokurorsi XGH qo‘pol buzilishi masalalari uchun javobgar

bo‘lgan shaxslar ayblov va tergov ishlari uchun javob beradi. Prokuror

Xalqaro tribunaldan alohida organ sifatida Mustaqil harakat qiladi. Uning

kanselariyasi Prokuror va talab etilishi mumkin bo‘lgan boshqa malakali

xodimlardan iborat. Prokuror Xavfsizlik Kengashi tomonidan Bosh kotib

tavsiyasiga ko‘ra tayinlanadi.

Prokuror Mustaqil hisoblanadi. U tashqi organlar, ya’ni hukumat

yoki xalqaro tashkilotlar yoxud Tribunalning boshqa ikki organidan

ko‘rsatmalar yoki tavsiyalar olmaydi. BMT Xavfsizlik Kengashi

rezolyutsiyalari va SYXT Statutiga muvofiq a’zo davlatlar tergov va

jinoiy ta‘qibni amalga oshirish vaqtida prokuror Kanselariyasi bilan

hamkorlik qilishi lozim.

1999-yildan 2007-yilga qadar SYXT prokurori Karla del Ponte

(Shveytsariya) bo‘lgan. 2008-yildan Serj Brammers (Belgiya) prokuror

bo‘lgan.

Shunday qilib, prokurorkanselariyasi tergovga rahbarlik qiladi va

sudda ayblovni quvvatlaydi. Ayblov hujjati sudya tomonidan

tasdiqlanganidan so‘ng dastlabki ish yurituv bosqichida ishni mazmunan

ko‘rish Sudpalatasida o‘tkaziladi, ishni mazmunan ko‘rib chiqish

bo‘yicha ochiq protsess boshlanadi. Apellyatsiya yuboriladi va

Apellyatsiya palatasi tomonidan ko‘rib chiqiladi.88

Prokuror ishni tergovni ex-officio yoki har qanday manbadan,

avvalo, hukumatlardan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti organlari,

hukumatlararo va nohukumat tashkilotlaridan olingan ma‘lumotlar

asosida boshlaydi. Prokuror olingan yoki topilgan ma‘lumotni baholaydi

va muhokama uchun asoslar yetarli ekanligi yuzasidan qaror qabul qiladi.

Shu maqsadda u ayblanuvchilarni, jabrlanuvchi va guvohlarni so‘roq

qilish, dalillar to‘plash va joyda tergov olib borish vakolatiga ega.

Mazkur funksiyalarni amalga oshirishda prokuror zarurat tug‘ilganda

tegishli davlat hokimiyati organlariga murojaat etishi mumkin.

Sud muhokamasi uchun asoslar mavjudligi aniqlansa,ayblanuvchi

ayblov xulosa tuzadi va unda jinoyatga doir ma‘lumotlar va jinoyat sodir

88 См. Устав МТБЮ ст.ст. 11-25.// http://www.un.org.

126

etganblikda ayblanayotgan shaxsning jinoyatlari qisqacha bayon etiladi.

Ayblov xulosa Sud kamerasi sudyasiga yuboriladi (Ustavning 12-

moddasi).

Ayblov aktidagi barcha jinoyatlar Tribunal Ustavining 3-moddasi

asosan ayblanadi. 3-moddani qo‘llash uchun ikki shartga amal qilinishi

taqozo etiladi. Birinchidan, huquqbuzarliklar sodir etilgan vaqtda, qurolli

nizo Yuzaga kelgan bo‘lishi talab etiladi. Ikkinchidan, mejdu qurolli nizo

va huquqbuzarlik o‘rtasida uzviy aloqa bo‘lishi talab etiladi va bu

sudlanuvchining harakatlari harbiy harakatlar bilan uzviy aloqador

ekanligini anglatadi. Qurolli nizo jinoyatning sodir YItlishiga sabab

bo‘lmasligi lozim, biroq qurolli nizoning mavjudligi jinoyatchining

jinoyatni sodir etish imkoniyatlariga, jinoyat sodir etilgan jinoyatni sodir

etish usuli va maqsadiga ta’sir etishi lozim.

Tribunal ishini yakunlash strategiyasiga muvofiq, yakuniy ayblov

xulosalari 2004 yilning oxirida kiritilgan. 2011-yilda, ko‘p yillik

qochqinlardan so‘ng Ratko Mladich va Goran Xadjich, xibsga olingan va

Gaagaga topshirilgan, shu bilan tribunal tomonidan sudlangan 161

ayblanuvchi shaxsdan birortasi ham ozodlikda qoldirilmasligi

ta‘minlandi.

Sud muhokamasining boshlanishi va olib borilishi, shuningdek

ayblanuvchining huquqlari SYXT Ustavining 20-22 moddalari bilan

tartibga solinadi.

Sudkameralari tomonidan qaror va hukmlar chiqariladi va xalqaro

gumanitar huquq qo‘pol buzilishi uchun ayblanayotgan shaxslarga jazo

tayinlanadi. Qaror Sudkamerasi sudyalarining ko‘pchilik ovozi bilan

qabul qilingan va Sudkamerasi tomonidan ommaviy ravishda e’lon

qilingan. U yozma shakldagi asoslantirilgan fikr bilan birga beriladi va

unga shuningdek, alohida fikrlar ham ilova qilinishi mumkin.

Kotibiyat ma’muriy funksiyalarni bajarish va Xalqaro tribunalga

xizmat ko‘rsatish uchun javob beradi. Xalqaro jinoyat sud muassasining

unikal (o‘ziga xos) tavifi Kotibiyatni quyidagi murakkab vazifalar

kompleksi markaziga qo‘yadi:

- guvohlar bilan ishlash, ularni jarayonga tayyorlash va guvohlarni

himoya qilish bo‘yicha dasturiga amal qilinishini kuzatib borish;

- Kameralarga huquqiy yordam ko‘rsatish (Kotibiyatning ko‘p sonli

yuridik personali sudyalarga, xalqaro jinoyat huquqi, xalqaro huquq inson

huquqlari sohasida va gumanitar huquq sohalarida turli masalalr bo‘yicha

tadqiqotlar o‘tkazish, sud muhokamasi davrida taqdim etilgan dalillar va

hujjatlarni qayta ishlash va boshqalarda yordam ko‘rsatish orqali

127

sudyalarga ko‘maklashadi);

- huquqiy yordam (Tribunal tomonidan moliyalashtiriladigan

himoyachini tayinlash);

- Tergov izolatori faoliyatini kuzatib borish;

- tribunal va xalqaro hamjamiyat o‘rtasidagi aloqalar;

- axborotma’rifiy faoliyat;

- hujjatlar tarjimasi, sifatli sinxron tarjimani ta‘minlash,

terminologiya va boshqalarni muvofiqlashtirish va boshqalar.

Sudyalar tashabbusiga ko‘ra SYXT faoliyatini tugatish Strategiyasi

ishlab chiqilgan va u 2002-yilda Xavfsizlik Kengashi tomonidan

maqullangan.

BMT Xavfsizlik Kengashining 2003yildagi 1503-son

rezolyutsiyada sobiq Yugoslaviya bo‘yicha Xalqaro tribunaliga (SYXT)

va Ruanda bo‘yicha Xalqaro tribunal (RXJT)ga 2004-yil oxiriga barcha

tergovni yakunlash bo‘yicha zaruriy choralarni ko‘rish, birinchi

instansiya sud jarayonlarini 2008-yil oxiriga va butun ishni 2010-yilda

tugatishga chaqirgan, shuningdek SYXT va RXJT raisi va

ayblovchilariga murojaatlarida o‘zlarining yillik hisobotlarida

Kengashga ishni yakunlashga doir o‘z rejalarini bayon etish so‘raganlar.

Ishni tugatish Strategiyasi to‘g‘risidagi oxirgi xisobot 2014-yil 16-mayda

taqdim etilgan89. Strategiyaga ko‘ra, jinoiy ta‘qib va sud muzokaralari

«SYXT yurisdiksiyaga kiruvchi jinoyatlarni sodir etganlik uchun eng

katta javobgarlikka ega Yuqoriroq mavqedagi rahbarlarga” e’tibor

berilishi bayon etilgan. Qolgan barcha ishlar Bosniya va Gersegovina va

hududdagi doirasida jinoiy javobgarlikka tortilishi uchun milliy

Yurisdiksiyaga berilishi lozim.

2005-2007-yillar mobaynida Tribunal, Xavfsizlik Kengashining

1503 (2003) va 1534 (2004)-Rezolyutsiyalari asosida harakat qilib, milliy

sud organlariga umumiy hisobda o‘rta va quyi pog‘onadagi lavozimlarni

egallagan 13 aybdor jalb etilgan sakkiz ishni topshirgan. Bu tribunal

umumiy ish hajmining bir qadar kamayishiga olib keldi va nisbatan qisqa

muddatlarda eng yuqori darajadagi rahbarlarning ishlari bo‘yicha sud

muhokamasiga kirishiga imkon berdi. Bundan tashqari ishlarning bir

qismini milliy sudlarga o‘tkazib, Tribunal sobiq Yugoslaviyadagi milliy

sud organlari bilan o‘z munosabatlarini yaxshilash va ushbu sudlar

imkoniyatlarini kengaytirishga erishdi. Milliy sudlarga ishi o‘tkazilgan 13

ayblanuvchi xususida so‘z yuritilganda qayd etish joizki, ulardan 12 tasi

89См.: UN. Doc. S/2014/351// http://www.un.org.

128

o‘z nihoyasiga etkazilgan. Tribunal o‘z faoliyatini deyarli tugatganligi va

ayb e’lon qilingan barcha shaxslar uning o‘z tasarrufida jazolanmaslikka

nuqta qo‘yish va sobiq Yugoslaviyada huquq ustuvorligini ta‘minlash

borasida egaligi xalqaro hamjamiyatning qat‘iyatidan dalolat bermoqda.

Ruanda davlati hududida va Ruanda fuqarolari tomonidan

qo‘shni davlatlar hududida 1994-yil 1-yanvardan 31-dekabriga

qadar sodir etilgan genotsid va xalqaro gumanitar huquq boshqa

qo‘pol buzilishlari uchun javobgar bo‘lgan shaxslarni sud qilish

uchun Xalqaro jinoyat tribunali (bundan keyingi o‘rinlarda RXJT

deb yuritiladi) tuzilgan. Ruanda davlati hududida 1994 yilda sodir

etilgan qo‘pol jinoyatlar RXJTning tuzilishiga olib keldi. Ruandada

genotsid amalga oshirilganligi to‘g‘risidagi BMTning birinchi rasmiy

ma’ruzasi Inson huquqlari bo‘yicha BMT Komissiyasi maxsus

ma’ruzachisi tomonidan 1994-yil 28-iyunda e’lon qilingan. Ma’ruzada

Inson huquqlari bo‘yicha BMT Komissiyasi maxsus ma’ruzachisi Bakra

Vali Ndiayaning 1993-yil 8-apreldan 17-aprelga qadar sodir etilgan

sudsiz, ommaviy va o‘zboshimchalik qatllari masalasida tashrifi

to‘g‘risida ma‘lumot keltirilgan.

2014-yil 1-iyulda Xavfsizlik Kengashi tomonidan Ruandadagi XGH

buzilishlarini ko‘rib chiqish uchun ekspertlar komissiyasi ta’sis etildi.

Komissiya tomonidan Bosh kotibning 1994-yil 1-oktabrdagi xatida

keltirilgan (S/1994/1125) Ruandadagi xalqaro gumanitar huquq

normalarining buzilishi to‘g‘risida ma’ruza tayyorlandi. Komissiya sodir

etilgan jinoyatlarning og‘irlik darajasini inobatga olgan holda jinoyatlarni

sodir etishda aybdor shaxslarni ta‘qib qilish uchun xalqaro jinoiy

tribunalni tashkil etishni lozim topdi.

1994-yil noyabrda Xavfsizlik Kengashi BMT ustavining 7-bobiga

asosan harakat qilib Ruandadagi holat xalqaro tinchlik va xavfsizlikka

tahdid tug‘diradi deb topib Ruanda bo‘yicha Xalqaro jinoiy tribunalni

(RXJT) tuzish to‘g‘risida qaror qabul qildi.90

SYXT kabi RXJT ham Xavfsizlik Kengashining yordamchi organi

hisoblanadi va BMTning barcha a’zo davlatlari xalqaro huquqga muvofiq

u bilan hamkorlik qilishlari shart. Ruanda tribunali Arushe (Tanzaniya)

da joylashgan.

RXJT ustavi 1 moddasiga muvofiq RXJT Ruanda hududida sodir

etilgan genotsid, insoniyatga qarshi jinoyatlar, xalqaro gumanitar

huquqning qo‘pol buzilishi uchun javobgar bo‘lgan shaxslar, qo‘shni

90 UN Doc. S/RES/955 (November 8, 1994) // http://www.un.org.

129

davlatlar hududlarida 1994 yil 1 yanvardan 31 dekabrigacha sodir etilgan

Shu kabi jinoyatlar uchun javobgar bo‘lgan Ruanda fuqarolari ustidan

sud tergovini amalga oshirishga vakolatlidir.

Ruanda bo‘yicha xalqaro tribunal yurisdiksiya RXJT Ustaviga ko‘ra

jismoniy shaxslarga taalluqlidir. Ruanda bo‘yicha xalqaro tribunal

hududiy yurisdiksiya butun Ruanda hududiga shu jumladan, uning

quruqlik va havo hududi, hamda Ruanda fuqarolari tomonidan xalqaro

gumanitar huquqning qo‘pol buzilishlari ro‘y bergan qo‘shni davlatlar

hududiga tatbiq etiladi.

Ruanda bo‘yicha xalqaro tribunal yurisdiksiya vaqti 1994-yil 1-

yanvardan boshlanib 31-dekabrda yakunlangan davrga tatbiq etiladi

(ustavning 7 moddasi). Sobiq Yugoslaviya bo‘yicha xalqaro tribunal kabi

Ruanda bo‘yicha xalqaro tribunal milliy yurisdiksiya ustidan ustuvorlikka

ega.

RXJT ning tashkil etilishi va protsessual jihatlari SYXT modeliga

mosdir.

Ustavga binoan tribunalda dastlab ishni birinchi instansiyada

ko‘ruvchi 4 ta doimiy sudya va 7 ta ad litem sudya ishlagan. 2014-yil

holatiga ko‘ra bitta sud kamerasi va bitta Apellyatsiya kamerasi amalda

bo‘lgan va bugungi kunga kelib ularning tarkibiga 12 nafar Apellyatsiya

kamerasi doimiy sudyasi va bitta rais vazifasini bajaruvchi ad litem sudya

kiradi.

Ilk ayblov xulosasi RXJT ayblovchisi tomonidan 1995-yil 22-

noyabrda taqdim etilgan va 1995-yil 28-noyabrda tasdiqlangan. So‘ng

1996-yil iyunda tasdiqlangan yana 5 ta shaxsga nisbatan ayblov

xulosalari chiqarilgan. Ayblanuvchilar RXJT oldida 1996-yil 30-3-may

kunlari ilk bor qatnashdilar. 1997- yilning dastlabki oylarida quyidagi 3

jarayon boshlandi.

RXJT va SYXT sudyalari duch kelgan yurisdiksiyaga doir dastlabki

huquqiy e’tirozlardan biri Xalqaro tribunallarning BMT Xavfsizlik

Kengashi tomonidan ta’sis etilishiga oid edi.

Prosecutor v. Joseph Kanyabashi (RXJT) va Prosecutor v. Dusko

Tadic (SYXT) ishida Yurisdiksiyaga doir apellyantlar e’tirozi

quyidagidan iborat edi91:

- Qonuniy asoslarda tuzilish uchun xalqaro tribunal davlatlarning

akti bilan muvofiqlashtirilgan shartnomasi yoki BMT ustaviga tegishli

91 ICTY, The Prosecutor v. Dusko Tadic, IT-94-1-AR72, Appeals Chamber, Decision of 2 October 1995;

см. http://www.un.org

130

o‘zgartirish kiritish orqali ta’sis etilishi lozim edi, Xavfsizlik Kengashi

rezolyutsiyasi bilan emas;

- BMT ustavining 7 bobi Xavfsizlik Kengashiga xalqaro sud

organini ta’sis etish vakolatini bermaydi.

Prosecutor v. Joseph Kanyabashi (RXJT) ishi bo‘yicha sud

kamerasi BMT ustavi Xavfsizlik Kengashiga tinchlik va xavfsizlikka

tahdid yuzaga kelganda bunday organni ta’sis etishga to‘sqinlik qilmaydi.

Chunki BMT ustavining 7 bobi 39 moddasi mazkur masalada

harakatlarni tanlashda keng erkinlikka ega Xavfsizlik Kengashi ixtiyoriga

havola etadi.

827 va 955-son rezolyutsiyalarni qabul qilib Xavfsizlik Kengashi

xalqaro tribunallarni (RXJT, SYXT) ta’sis etib xalqaro gumanitar

huquqning qo‘pol buzilishi uchun javobgar bo‘lgan shaxslarni sud qilish

maqsadini e’lon qildi va bu bilan keyingi huquqbuzarliklarni oldini oldi

va mintaqadagi tinchlik va xavfsizlikni tiklashga ko‘maklashdi.

Xavfsizlik Kengashi harakat qilgan holat Shuni ko‘rsatmoqdaki u sobiq

Yugoslaviyadagi nizolar ichki yoki xalqaro ekanligini ko‘rsatmagan

holda mazkur maqsadga erishishga intilgan.

Xavfsizlik Kengashining nizoning ichki yoki xalqaro tavsifga ega

ekanligi yuzasidan qaror chiqarmaslikdan maqsadi uni tinchlik yo‘li bilan

hal etishga intilishi 1993-yil 3-maydagi Bosh kotib ma’ruzasidava

Xavfsizlik Kengashi a’zolarining Ustavni sharhlashga doir bayonotlarida

ifodalangan.92

RXJT – genotsid bo‘yicha hukm chiqargan93 va , zo‘rlashni

genotsidni sodir etish usuli sifatida tan olgan birinchi sud organi

hisoblanadi. Bundan tashqari RXJT ilk bor to‘g‘ridan to‘g‘ri va ommaviy

tarzda genotsidni sodir etishga jalb etgoanlik uchun ommaviy axborot

vositalarining vakillarini shaxsiy javobgarlikka tortilgan.

2011-yilning 4-noyabri holatiga ko‘ra Tribunal birinchi instansiyada

ayblanayotgan 92 ishdan 76 tasini tugatgan, shu jumladan ikki jinoyat

ishini milliy sudlarga o‘tkazish va ikki ayblov xulosani chaqirtirib olgan.

Tribunal birinchi instansiya bo‘yicha 70 ayblanuvchiga nisbatan 50 qaror

chiqargan, va ulardan 9 o‘z aybini tan olgan. Apellyatsiya ish yurituvi 37

shaxsga nisbatan tugatilgan. Bugungi kunda odil sudlovdan yashiringan

hech bir shaxs ozodlikda qoldirilmagan.

SYXT kabi Runda Tribunali ham tribunal faoliyatini tugatish

Strategiyasini ishlab chiqqan. 2003-yilda Ruanda bo‘yicha xalqaro

92См.: Док. ООН S/25704 (3 мая 1993 г.), п.62.// http://www.un.org. 93 См.: Там же. МУТР (Судебная палата), Решение от 2 сентября 1998г. // http://www.un.org.

131

tribunal yurisdiksiya Xavfsizlik Kengashining 1503 (2003)-son

rezolyutsiyasiga asosan: 2004-yil oxiriga barcha tergovni yakunlash,

birinchi instansiya sud jarayonlarini 2008-yil oxiriga va butun Tribunal

ishini 2010-yilda tugatish maqsadida mazkur Strategiyani («ishni

yakunlash Strategiyasi») tasdiqladi.94

Xavfsizlik Kengashi 2010-yildagi 1966-son rezolyutsiyasiga asosan

ikkita bo‘limga ega Jinoyat tribunallari uchun Xalqaro qoldiq

mexanizmini ta’sis etdi va ular 2012-yil 1-iyuldan (RXJT bo‘yicha

bo‘lim) va 2013-yil 1-iyuldan (SYXT uchun bo‘lim) faoliyat ko‘rsata

boshladi va mazkur mexanizm Ustavini tasdiqladi.

Xavfsizlik Kengashi RXJT va SYXT o‘zining butun qolgan

ishlarini 2014-yil 31-dekabrga qadar tezkor ravishda tugatishga, o‘z

yopilishini tashkil etish va har bir Tribunalda o‘tuvchi guruhlar

yordamida Mexanizmga o‘tilishini ta‘minlashag tayyorgarlik qilishga

undadi.

O‘z faoliyatini yurita boshlagan davrdan, Mexanizm – Mexanizm

ustaviga rioya etgan holda Tribunal Yurisdiksiya, huquq va

majburiyatlari hamda asosiy funksiyalari davomchisiga aylanadi. BMT

tomonidan RXJT va SYXT bo‘yicha tuzilgan barcha bitim va xalqaro

shartnomalar Mexanizmga nisbatan mutatis mutandis qo‘llanishda

bo‘lishda davom etadi.

Xalqaro qoldiq mexanizmi RXJT va SYXT ning moddiy, hududiy,

vaqtincha va personal Yurisdiksiya davomchisi hisoblanadi.

Mexanizm Ustav qoidalariga muvofiq RXJT va SYXT ayblov e’lon

qilgan va eng yuqori rahbarlarga tegishli bo‘lgan va shu bois sobiq

Yugoslaviya hududida 1991-yildan buyon, shuningdek, Ruanda

hududidagi 1994-yil 1-yanvardan 31- dekabrga qadar va Ruanda

fuqarolari tomonidan qo‘shni davlatlar hududida sodir etilgan genotsid va

xalqaro gumanitar huquqning boshqa tarzdagi qo‘pol buzilishi uchun

ko‘proq javobgar bo‘lgan shaxslarni sud qilish vakolatiga ega.

Mexanizm ikki bo‘limga ega: biri RXJT va biri SYXT uchun.

SYXT bo‘limi Gaaga shahrida joylashgan. RXJT bo‘limi esa Arushada

joylashgan. U quyidagi organlardan iborat:

a) Mexanizmning har bir bo‘limi uchun alohida Sud kamerasini o‘z

ichiga oluvchi kameralarni va Mexanizm bo‘limlari uchun umumiy

bo‘lgan Apellyatsiya kamerasi;

b) Mexanizmning har ikkala bo‘limi uchun umumiy bo‘lgan

94См.: UN Doc. S/Res. 1503 (2003) // http://www.un.org.

132

Ayblovchi;

v) Mexanizmning har ikkala bo‘limi uchun umumiy bo‘lgan va

Mexanizmga, kameralar va Aybdorni qo‘shib ma’muriy xizmat

ko‘rsatilishini ta‘minlovchi Kotibiyat.

Mexanizm va milliy sudlar sud tergovi bo‘yicha parallel

yurisdiksiyaga ega. Ustavga muvofiq Mexanizmyurisdiksiya milliy sudlar

yurisdiksiyadan ustuvor hisoblanadi.

2014-yil 30-iyun holatiga ko‘ra Tribunal Sudkamerasi,

Apellyatsiyakamerasi, Ayblovchi Kanselariyasi va Kotibiyatdan iborat.

Sud kamerasidagi masalalar mazmuniga doir tugatilgan.

2014-yil 1-avgustida RXJT Ruandaga u tomonidan xibsda

saqlanayotgan ikkinchi ayblanuvchiga nisbatan sud muhokamasi uchun

ishni o‘tkazdi va qolgan boshqa Apellyatsiyalarni tezkor ko‘rib chiqishni

yakunlash bo‘yicha bor kuchini ishga solishda davom etdi. Apellyatsiya

kamerasi 5 shaxsga nisbatan 3 qaror qabul qildi. Shunday qilib,

Apellyatsiya bosqichida umumiy miqdorda 51 kishiga nisbatan ishlar

yakunlandi. RXJTning 2014-yil 1-avgustdagi Xavfsizlik Kengashiga

yillik hisobotiga ko‘ra, bitta ishdan tashqari barcha ishlar bo‘yicha

Apellyatsiya ish yurituvi yakunlanga bo‘lib, mazkur tugallangan ish

bo‘yicha 2015-yilda qaror qabul qilish rejalashtirilgan.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Sobiq Yugoslaviya bo’yicha jinoyat tribunalining yurisdiksiya

doirasini yoriting.

2. Bosniya va Gertsegovinadagi jiddiy jinoyatlar sodir etgan

shaxslarni qaysi organ jinoiy ta‘qib etishi mumkin?

3. Xalqaro jinoyatchilarni xalqaro tribunallar orqali jinoiy

javobgarlikka jalb etish bilan birga parallel tarzda davlat organlari

tomonidan jinoiy ta‘qib etishni amalgam oshirish mumkinmi?

4. ad hoc tribunallari mustaqil hisoblanadimi? Xalqaro jinoyat

tribunallari Ustavlarida jinoyat huquqi normalari mavjudmi?

KAZUS

Uzoq davom etgan fuqarolik urushi natijasida Yaqin Sharq

davlatlaridan birida ko‘plab tinch aholi qurbon bo‘ldi. Fuqarolik urushi

faqatgina BMTning tinchlikparvar qo‘shini (“moviy kaskalar”)

yordamida yakuniga yetib, taraflar o‘rtasida tinchlik sulhi tuzilib,

amnistiya e'lon qilindi. Biroq, urush davomida qurbon bo‘lgan

fuqarolarning qarindoshlari va yaqinlari turli vahshiyliklar, zo‘ravonlik

133

va harbiy jinoyatlarni sodir etgan harbiylar, partizan otryadlari

komandirlarini avf etilishiga qat‘iyan qarshi chiqishdi. BMT vakillari bu

borada maxsus harbiy tribunal joriy etish lozimligini aytishganda,

mamlakat Prezidenti bu holat fuqarolik urushi yana avj olishiga sabab

bo‘lishi mumkinligini bildirdi.

Savollar: Maxsus harbiy tribunal joriy etilishi tartibini

ko‘rsating. Ad hoc tribunallari milliy sud organlardan farqli jihatlari

nimalarda namoyon bo‘ladi?

XII BOB

ARALASH XALQARO JINOYAT SUDLAR (TRIBUNALLAR)

1. Aralash (gibrid) xalqaro jinoyat sudlar (tribunallar)ning umumiy

134

tushunchasi, belgilari va turlari. 2. Syerra-Leone bo‘yicha maxsus

tribunal. 3. Livan bo‘yicha maxsus tribunal. 4. Sharqiy Timordagi jiddiy

jinoyatlarga nisbatan favqulodda vakolatga ega hay‘atlar.

1. Aralash (gibrid) xalqaro jinoyat sudlar (tribunallar)ning umumiy

tushunchasi, belgilari va turlari.

"Aralash (gibrid)" tushunchasi xalqaro jinoiy sudi organlariga

nisbatan qo‘llaniladi va bu belgilar ichida quyidagilar alohida o‘rin

egallaydi:

Birinchidan, ularning faoliyati va yurisdiksiya tartibi xalqaro huquq

normalari (BMT bilan shartnomalar va boshqa xalqaro shartnomalar) va

milliy qonunchilik normalari (Jinoyat-protsessual) majmui bilan

belgilanadi.

Ikkinchidan, bu sudlar tomonidan amalga oshiriladigan moddiy

huquqiy-huquqiy asoslari aralash bo‘lib, bu sudlar tomonidan

qo‘llaniladigan huquq xalqaro hamda ichki davlatchilik jinoyat huquqi

normalarini o‘z ichiga oladi.

Uchinchidan, mazkur sud organlari sudyalar, prokurorlar, tergov

sudyalari, ma’muriy personal aralash tarkibiga ega bo‘lib, u o‘z ichiga

nafaqat sud davlat vakillarini balki jinoyat protsessi xalqaro (chet el)

ishtirokchilarni o‘z ichiga oladi.

To‘rtinchidan, ularni ta’sis etish to‘g‘risidagi shartnomalar himoya

tomonidan milliy va xalqaro (chet el) himoyachilarini taklif etish

imkoniyatini beradi.

Beshinchidan, shartnomaga asoslangan organlar sifatida, aralash

sudlar ularning suddan tashqari ma’muriy va moliyaviy faoliyatiga

nisbatan avtomatik ravishda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan hech qanday

mavjud tizimga bog‘lab qo‘yilmagan.

Oltinchidan, bu sudlar aralash (gibrid) ichki va xalqaro huquqiy

layoqatga ega. Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan imzolangan

shartnomalarga ko‘ra, ular shartnomalar tuzish, ko‘char va ko‘chmas

mulkni sotib olish va ularni tasarruf etish, huquqiy muhokamalarni

qo‘zg‘atish, davlatlar bilan ularning funksiyalarini bajarishi va mazkur

sudlarning faoliyat yuritishi uchun talab etilishi mumkin bo‘lgan

shartnomalar tuzish huquqi berilgan.

Muassasaning va faoliyatning aralash (gibrid) tavsifdaligini

135

inobatga olib ushbu maxsus sudlar tashkil etilish obekti bo‘lgan

davlatlarning sud tizimiga kirmaydi, "Tashqi" Sudlar hisoblanadi95

Xalqaro jinoyat huquqiga bunday aralash (gibrid) sudlarning ikki

turi ma‘lum:

- Davlatlarning BMT bilan xalqaro shartnomalariga muvofiq va

uning asosida tuzilgan maxsus sudlar;

- BMTning muvaqqat ma’muriyati tomonidan tinchlikparvarlik

operatsiyalari amalga oshiriladigan davlatlar hududida tuziladigan

sudlar;

- Birinchi turdagi aralash (gibrid) sudlarga BMT bilan xalqaro

shartnomalariga muvofiq va uning asosida tuzilgan Syerra Leoni maxsus

sudi va Livan bo‘yicha maxsus tribunal kiradi;

Ikkinchi turdagi aralash sudlarning xususiyati, ularning Birlashgan

Millatlar Tashkiloti ma’muriy mandatiga taqdim qilingan tinchlikparvar

missiyalar bilan ta’sis etilishida namoyon bo‘ladi. Ularga ko‘ra, ular

tinchlikparvar operatsiyalar o‘tkaziluvchi hududlarda qonun

chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vakolatlarini bajaradi. Aynan

shunday keng mandat BMT Xavfsizlik Kengashi 1244

(1999)1rezolyutsiyasi bilanBMTning Kosovodagi muvaqqat ma’muriyati

missiyasiga taqdim etilgan, BMT Xavfsizlik Kengashi 1272 (1999)-son

rezolyutsiyasi bilan Birlashgan Millatlar Tashkiloti Sharqiy Timordagi

(UNTAET) Muvaqqat ma’muriyatiga taqdim etilgan96.

Har ikkala turdagi aralash (gibrid) jinoiy sudlar umumiy jihatlardan

tashqari bir qator farqlarga ham ega bo‘lib, tegishli davlatlar sud

tizimidagi ularning maqomi bu borada markaziy o‘rinni egallaydi.

Shunday qilib, BMT bilan shartnomalar asosida tashkil etilgan sudlar,

tegishli davlatlarning sud tizimiga kirmaydi va bu davlatlarning sudlari

uchun "tashqi" hisoblanadi. BMT Muvaqqat Ma’muriyati tomonidan

ta’sis etilgan sudlar esa bu davlatlar sud tizimiga kiradi, uning bir qismi

hisoblanadi, biroq maxsus predmetli yurisdiksiyani amalga oshirishda

“aralash” tavsifga ega.

Ikkinchi asosiy farq xalqaro huquqiy layoqatga egalik bilan

belgilanadi. BMT bilan shartnomalar asosida ta’sis etiladigan sudlar

ularga shartnomalar tuzish, ko‘char va ko‘chmas mulkni sotib olish va

ularni tasarruf etish, huquqiy muhokamalarni qo‘zg‘atish, davlatlar bilan

ularning funksiyalarini bajarishi va mazkur sudlarning faoliyat yuritishi

95 А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М., Проспект,

2011. С.149. 96См.: Документ ООН S/2002/246, 8 March2002 //http://www.un.org.

136

uchun talab etilishi mumkin bo‘lgan shartnomalar tuzish huquqini

bergan aralash (gibrid) ichki davlat va xalqaro huquqiy layoqatga ega.

Tinchlikparvar missiyalar tomonidan ta’sis etilgan aralash sudlar ichki

davlat huquqiy layoqatiga ega bo‘lib, ularning xalqaror huquqiy layoqati

teggishli missiyalar tomonidan amalga oshiriladi.

Bundan tashqariaralash (gibrid) sudlar o‘zlarining yurisdiksiyaga

ko‘ra farqlanadi. Hududiy yurisdiksiyasi ular ta’sis etilgan tegishli

davlatlar hududi bilan chegaralangan xalqaro shartnomalar asosida

tuzilgan sudlardan farqli o‘laroq, personal – faqat cheklangan shaxslar

doirasiga taalluqli, BMT tinchlikparvar missiyalari tomonidan nazorat

qilinuvchi aralash sudlar universal hududiy va personal Yurisdiksiyaga

ega.

2. Syerra-Leone bo‘yicha Maxsus sud (tribunal)

Syerra-Leone bo‘yicha Maxsus sud o‘rtasidagi BMT Xavfsizlik

Kengashining 14.08.2000 yildagi 1315(2000)-son Rezolyutsiyasi ijrosi

yuzasidan BMT va Syerra-Leone hukumati o‘rtasida tuzilgan

Shartnoma asosida ta’sis etilgan. Uning ustavi 2002-yil 16-yanvardan

kuchga kirgan.97

Uni imzolashga Syerra-Leone davlati va hukumat nomidan davlat

prezidentining BMT Bosh kotibi nomiga yozgan xatida ifodalangan

Syerra-Leoneda samarali va ishonchga sazovor sud tashkil etishda

ko‘maklashish to‘g‘risidagi murojaati turtki bo‘ldi.

2002-yil 16-yanvarda imzolangan Birlashgan Millatlar Tashkiloti

va Syerra-Leone hukumati o‘rtasida Syerra-Leonebo‘yicha Maxsus

sudni ta’sis etash to‘g‘risida shartnoma imzolangan. Shartnomaga uning

ajralmas qismi bo‘lgan Syerra-Leone maxsus sudining ustavi ilova

qilingan (bitimning 1 moddasi 2 bandi). Bitimni imzolash BMT

Xavfsizlik Kengashi tomonidan 2002 yil 28 martda ma’qullangan.

Imzolangan bitimni va Syerra-Leone bo‘yicha maxsus sud ustavini

milliy miqyosda amalga oshirish konstitutsiyaviy talablarga muvofiq

uning milliy qonunchilikka joriy qilinishini talab etdi. Shu bois mzkur

davlat hududida ustav maxsus sud to‘g‘risidagi bitimni ratifikatsiya

qilish to‘g‘risidagi qonun qabul qilingandan so‘ng kuchga kirdi

(TheSpecialCourtAgreement, 2002 (Ratification) Act, 2002)1

97The Headquarters Agreement between The Republic of Syerra Leone and The Special Court for Syerra

Leone [Electronic resourse] / Special Court for Syerra Leone. - Electronic data (1 file). -http://www.sc-s l.org/

Documents/ headquartersagreement.pdf. - 07.07.08.

137

Maxsus sud vakolati ustavning birinchi moddasida belgilanadi va

sobiq Yugoslaviya va Ruanda hududlarida, sodir etilgan xalqaro

gumanitar huquq normalaraning qo‘pol ravishda buzish uchun javobgar

bo‘lgan shaxslarni, shuningdek qo‘shni davlatlar hududida sodir etilgan

jinoyatlar uchun Ruanda fuqarolarini jinoiy ta‘qib etish uchun tuzilgan

SYXT va RXT dan farqli o‘laroq Syerra-Leone bo‘yicha maxsus sud

(bundan keyingi o‘rinlarda SSSL yoki sud, yoki maxsus sud deb

yuritiladi). Faqat xalqaro gumanitar huquq normalarini qo‘pol ravishda

buzgan shaxslarnigina buzgan shaxslarni emas, balki Syerra-Leone

hududida 1996-yil 30-noyabrdan boshlab qonunchilikning jiddiy

buzilishini sodir etgan barcha shaxslarni sud qilishga vakolatli.

Bunda ko‘rsatilishicha, Syerra-Leone hududida tinchlikparvar

kuchlari tomonidan sodir etilgan har qanday jinoyat bo‘yicha ish

yurituvi ularni yuborgan davlat Yurisdiksiyaga doir va faqatgina

tinchlikparvar kuchlarni yuborgan davlat qayd etilgan shaxslarga

nisbatan tergov va sudni amalga oshirishni xohlamasa yoki bunga qodir

bo‘lmasa sud, basharti u Xavfsizlik Kengashi tomonidan vakolat

berilgan bo‘lsa tinchlikparvarlarni sud qilishi mumkin. Sud tarkibi

quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

1) Uchta professional sudyadan iborat bir yoki bir necha sud

kameralari, bunda sudyalardan biri Syerra-Leone hukumati tomonidan

tayinlanadi, qolgan ikkitasi BMT Bosh kotibiyati tomonidan tayinlanadi.

2) 5 ta professional sudyadan iborat Apellyatsiya kamerasini o‘z ichiga

olib bundan ikkitasi Syerra-Leone hukumati tomonidan tayinlanadi 3

Syerra-Leonebo‘yichamaxsussudningtashkiliytuzilmasi

Uchnafarprofessionalsud

yadantashkiltopganbir

yokibirnechtakameralard

aniborat:

sudyalardanbiriniSyerra-

Leonehukumatitomonida

ntayinlanadi,

qolganikkisudya

esaBMTBoshkotibitomo

nidantayinlanadi.

Beshnafarprofessionalsu

dyadaniboratappelyatsio

nkamera:

ikkinafariSyerra-Leone

hukumatitomonidantayin

lanadi, uchnafari

esaBMTBoshkotibitomo

nidantayinlanadi

138

tasi BMT Bosh kotibiyati tomonidan tayinlanadi.

3) BMT Bosh kotibiyati tomonidan qayta saylanish huquqi bilan 3 yil

muddatga tayinlanuvchi ayblovchi;

4) Kotib (BMT personali ichidan maxsus sud raisi bilan kelishgan

holda qayta saylanish huquqi bilan 3 yil muddatga tayinlanadi)

tomonidan boshqariladigan kotibiyat hamda ma’muriy vazifalarni

bajarish va maxsus sudga xizmat ko‘rsatish uchun kotibiyat

personalidan iborat kotibiyat.

Tayinlanadigan sudyalardan har biri o‘z vazifalarini faqat o‘zi

tayinlangan kamerada olib boradi.

Apellyatsiya va sud kameralarining sudyalari o‘z ichidan tegishli

kamerada sud muhokamasini olib boruvchi raisni saylaydilar.

Apellyatsiya kamerasi raisi, ayni vaqtda, maxsus sud raisi ham

hisoblanadi. Sudyalarni tayinlashda ularning xalqaro huquq, xalqaro

gumanitar huquqi va voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha ish ko‘rishga

doir tajribasi inobatga olinadi. Sudyalar 3 yil muddatga qayta tayinlanish

huquqi bilan tayinlanadi.

Mazkur sudlar sudlovi quyidagi ishlar bilan chegaralanadi:

- Insoniyatga qarshi jinoyatlar. Bularga keng miqyosda va

muntazam aholiga hujum qilish, qotillik, qirg‘in, qullik, deportatsiya

(surgun), qamoqqa olish, qiynoq, zo‘rlash, jinsiy qullik, majburiy

fohishabozlik, majburiy homiladorlik va jinsiy zo‘rlikning boshqa har

qanday shakli (bu jinoyatlar SYXT va RXT yurisdiksiyaga kirmagan)

siyosiy, irqiy, milliy yoki diniy sabablarga ko‘ra ta‘qib qilish, boshqa

139

g‘ayriinsoniy harakatlarni (Syerra-Leone bo‘yicha maxsus sud ustavida

u genotsidni sodir etgan shaxslarni ta‘qib qilishi mumkinligi

belgilanmagan) bajarish kirgan;

- 1949-yil 12-avgustdagi urush qurbonlariga qarshi jinoyatlar

to‘g‘risidagi Jeneva konvensiyasining 3-moddasida va 1997-yil 8-

iyundagi 2-qo‘shimcha protokolga ko‘ra urush qurbonlarining hayoti,

sog‘ligi, jismoniy va ruhiy xavfsizligiga tajovuz qilish (qotillik, zo‘rlik,

va qiynoqlar);

- Jamoaviy jazolash, garovga olish, terrorizm, shaxs shaniga

tajovuz qilish (haqorat va qadr-qimmatni kamsituvchi munosabat,

zo‘rlash, majburiy fohishabozlik va axloqsiz munosabatning boshqa

shakllari), marodyorlik; rivojlangan halqlar tomonidan sud kafolatlari

bo‘lganda zarur deb topilgan tegishli tartibda sud organi tomonidan

chiqarilgan sud qarorisiz sudlash va jazo qo‘llash; shuningdek, yuqorida

sanab o‘tilgan harakatlarni sodir etish tahdidi;

- Xalqaro gumanitar huquqi sohasidagi boshqa jinoyatlar (SYXT

va RXT ga nisbatan yangilik: bevosita harbiy harakatlarda

qatnashmayotgan fuqarolar yoki alohida shaxslarga tajovuz qilish,

xalqaro gumanitar tashkilotlar yoki BMT ustaviga muvofiq ta’sis etilgan

tinchlikni ta‘minlash missiyalarining personaliga, xizmat yoki turar-

joylariga, shuningdek, transport vositalariga tajovuz qilish, 15 yoshdan

kichik shaxslarni qurolli kuchlarga yoki harbiy harakatlarda faol

foydalanish maqsadida guruhlarga, harbiy xizmatga olish yoki yollash)

- Syerra-Leone jinoyat qonunchiligiga ko‘ra ayrim jinoyatlar bilan

1926 yilgi “Bolalarga shavqatsiz munosabatda bo‘lishning oldini olish

to‘g‘risida” gi qonunda nazarda tutilgan qizlar bilan noqonuniy

(axloqsiz) munosabatda bo‘lish, ya’ni 6-moddani buzib 13 yoshga

to‘lmagan qizlar bilan noqonuniy (axloqsiz) munosabatda bo‘lish; 7-

moddani buzib 13 yoshdan 14 yoshgacha to‘lmagan qizlar bilan

noqonuniy (axloqsiz) munosabatda bo‘lish; 12-moddani buzib axloqsiz

maqsadlarda qizlarni o‘g‘irlash; 1861-yilgi “qasddan mulkiy zarar

etkazish to‘g‘risida”gi qonunda nazarda tutilgan o‘zganing mulkini

qasddan yo‘q qilish, ya’ni 2-bandni buzib turar joylarni ichidagi

odamlar bilan yoqib yuborish; 5-6- bandlarni buzib, jamoat binolari va

qurilmalarini yoqib yuborish, 6-bandini buzib boshqa binolarga

(qurilmalarga) o‘t qo‘yish.

Bu o‘rinda shuni inobatga olish joizki, hech bir shaxs ilgari

maxsus sud tomonidan sudlangan qilmishlari uchun milliy sudga

berilishi mumkin emas; ustavning 2 va 4 moddalarida belgilangan

140

jinoyatlarni sodir etganlik uchun ilgari Syerra-Leone milliy sudi

tomonidan sudlangan shaxs, basharti agar uning qilmishi umumiy

jinoyat sifatida kvalifikatsiya qilingan bo‘lsa yoki milliy suddagi sud

muhokamasi xolisona bo‘lmagan bo‘lsa yoxud ayblanuvchini xalqaro

jinoiy javobgarlikdan chegaralashga mo‘ljallangan bo‘lsa yoki ish

belgilangan tartibda tergov qilinmagan bo‘lsa maxsus sudga

topshirilishi mumkin.

Ta’sis etish va faoliyatining xalqaro (gibrid) xususiyatini,

shuningdek parallel yurisdiksiyaning mavjudligini inobatga olgan holda

Sud davlatning sud tizimiga kirmaydi. Mazkur maqom BMTning

yuqorida qayd etilgan bitimi, shuningdek, 2004-yil 21-oktabrdagi

Syerra-Leone Respublikasi bilan Syerra-Leone bo‘yicha maxsus sud

o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik to‘g‘risidagi shartnomada belgilangan98.

Bunday maqom sudga boshqa xalqaro shartnomalarni tuzish

vakolatini ham beradi, xalqaro jinoyat politsiyasi tashkiloti Interpol va

Syerra-Leone o‘rtasida maxsus sud o‘rtasida 2003-yilda imzolangan

hamkorlik to‘g‘risidagi shartnoma shular jumlasidandir99.

3. Livan bo‘yicha maxsus tribunal. Kosovo hududidagi aralash

(gibrid) sudlar

BMT va Livan Respublikasi o‘rtasidagi Livan bo‘yicha maxsus

tribunalni tashkil etish to‘g‘risidagi bitim Livan hukumati va BMT

o‘rtasida tegishlicha 2007 yil 23 yanvar va 6 fevral kunlari BMT

Xavfsizlik Kengashining 29.03.2006 yildagi 1664 (2006) rezolyutsiyasi

ijrosi yuzasidan imzolangan. Bitimga uning ajralmas qismi

hisoblanuvchi Livan bo‘yicha Maxsus tribunal Ustavi ilova qilinadi

(Bitimning 1-moddasi 2-bandi).

Livan bo‘yicha Maxsus tribunal (LMT) Yurisdiksiya uning

ustavining 1-moddasi bilan belgilanadi va Livanning sobiqbosh vaziri

Livana Rafik Haririning o‘limiga, shuningdek, boshqa shaxslarning

o‘limi va yarador bo‘lishiga olib kelgan 2005-yil 14-fevraldagi tajovuzni

sodir etishda aybdor bo‘lgan shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi. Agar

Tribunal Livandagi 2004-yil 1-oktabrdan 2005-yil 12- dekabrgacha yoki

98The Headquarters Agreement between The Republic of Syerra Leone and The Special Court for Syerra

Leone [Electronic resourse] / Special Court for Syerra Leone. - Electronic data (1 file). -http://www.sc-

sl.org/Documents/headquartersagreement.pdf. - 07.07.08 99Co-operation Agreement Between the International Police Organization - Interpol and the Special Court

for Syerra Leone [Electronic resourse] / Special Court for Syerra Leone. - Electronic data (1 file). -http://www.sc-

sl.org/Documents/interpolagreement.pdf. - 07.07.08.

141

BMT Xavfsizlik Kengashi roziligi bilan belgilangan keyingi davrda

sodir etilgan boshqa tajovuzlaro‘z tavsifi va og‘irlik darajasiga ko‘ra

2005-yil 14-fevraldagi tajovuz bilan bog‘liq deb topsa, u mazkur

tajovuzlar uchun javobgar bo‘lgan shaxslar ustidan yurisdiksiyaga ega

bo‘ladi.

Maxsus tribunal va Livanning milliy sudlari parallel vakolatga ega.

O‘z yurisdiksiya doirasida Tribunal Livan milliy sudlaridan muayyan

ustuvorliklarga ega. Ishni ko‘rib chiqishning istalgan bosqichida tribunal

milliy suddan uning sudloviga oid jinoyat ishini rasman so‘rashi

mumkin.

Tribunalning sudlovi,uning Ustavi 2-moddasiga ko‘ra:

- Terrorizm aktlari, hayotga va shaxsiy daxlsizdikka qarshi

jinoyatlar sodir etgan, noqonuniy birlashmalar, jinoyatlar va huquq

buzarliklar to‘g‘risida xabar bermaslik, shu jumladan jinoyatning

moddiy qismiga doir ma‘lumotlarni xabar bermaslik, shuningdekk

jinoyatda yoki til biriktirishda ishtirok etishga doir Livan JK qoidalariva

--------

- Livanning 1958-yil 11-yanvardagi «Qo‘poruvchilik faoliyatini,

fuqarolik urushi va konfessiyalararo dushmanlikni keltirib chiqarganlik

uchun jazoni kuchaytirish to‘g‘risida”gi Qonunning 6-7-moddalari bilan

belgilanadi.

Tribunaltarkibiga quyidagilar kiradi:

(1) Dastlabki ish yurituv sudyasi kamerasi, sudkamerasi va

Apellyatsionkamera;

(2) Ayblovchi va Ayblovchi o‘rinbosari;

(3) Kotibiyat;

(4) Muhofaza Kanselariyasi.

Sudyalar, Ayblovchilar va boshqa personalni tayinlash tartibi

Syerra-Leonesudini tashkil etish tartibiga o‘xshash. Bunda Tribunal

muayyan mansabdor shaxslarining xalqaro tarkibiy qismi ustuvor

hisoblanadi.

Tribunalning ish yuritish tartibi dastlabki, sud va apellyatsion ish

yurituvi jarayonlari va ularda isbotlash, dalillarning maqbulligi,

jabrlanuvchilar va guvohlar, shuningdek, boshqa tegishli masalalrni

muhofaza qilish Qoidalari bilan belgilab beriladi. Mazkur qoidalar Livan

JPKga, shuningdek, xalqaro jinoyat protsessining eng yuqori xalqaro

standartlarini o‘zida namoyon etuvchi boshqa hosila manbalarga

tayanishi lozim sudyalar sud muhokamasining xolis va tezkor sud

muhomasinini o‘tkazishlari talab etiladi. Dalillar maqbulligi masalasi

142

kameralar tomonidan dalillar to‘plashning xalqaro standartlariga

muvofiq hal qilinadi. Bu dalillarning ahamiyatlilik darajasi ham

kameralar tomonidan belgilanadi.

Gumon qilinuvchi (ayblanuvchi) va sudlanuvchi ular tomonidan

tanlangan himoyachi xizmatidan bepul foydalanish yoki bepul yuridik

yordam olish (agar uni to‘lash uchun yetarli mablag‘larga ega bo‘lmasa,

shuningdek, tarjima xizmatidan foydalanishi mumkin. Ayblov xulosasi

tasdiqlanganidan so‘ng sudya qamoqqa olish to‘g‘risida order beradi va

shaxs qamoqqa olinadi. Ayblanuvchi unga nisbatan e’lon qilingan ayb

bilan zudlik bilan tanishtiriladi va Tribunal joylashgan joyga yuboriladi.

Ayblanuvchining huquqlari SYXT vav RXTga o‘xshash bo‘lib, sud

oldida tenglik, aybsizlik prezumpsiyasi, himoya huquqi va xalqaro

jinoyat huquqi va jinoyat protsessidagi boshqa umume’tirof etilgan

prinsiplar ta‘minlanishi lozim.

Kosovo hududidagi aralash (gibrid) sudlari.Kosovo hududida

amal qilishning huquqiy asoslari sifatida BMT Xavsizlik Kengashining

1999-yil 10-iyundagi 1244 (1999)Rezolyutsiyasi hisoblanadi100 va

BMT ning Kosovodagi Missiyasi muvaqqat Ma’mumuriyatinining

(BMTKMOM)25.07.1999 dagi № 1999/1 son «Kosovodagi muvaqqat

Ma’muriyat organi to‘g‘risida»gi farmoyishi101hisoblanadi. Ularga muvofiq «Kosovoga nisbatan barcha qonunchiqaruvchi va

ijro funksiyalari, Shu jumladan sudga qayta yuborish BMTKMOMga

topshiriladi va BMT Bosh kotibining maxsus vakili tomonidan amalga

oshiriladi».

Kosovo hududida quyidagilar yaratilgan:

- Oxirgi instansiya muvaqqta sudiad hoc va prokuratura ad hoc;

- Sud tizimi va prokuror xizmati bo‘yicha texnik konsultativ

kengash;

- Konsultativsudkomissiyasi.

Mazkur hujjatdlar sudya , prokuror va sud raislarini lavozimiga

tayinlash va undan ozod qilish tartibi belgilandi.

BMT Bosh kotibining 23.12.1999dagi BMT ning Kosovodagi

muvaqqat Ma’muriyati ishlari bo‘yicha Missiyasi102to‘g‘risidagisud

axborot bazasini shakllantirish uchun umumiy hisobda572 suhbat

o‘tkazilgan.

Shu bilan birga 6 nafar sudyanng nafaqaga chiqishi va 1 sudyaning

100См.: ДокументООНS/RES/1244 (1999), 10 June1999. // http://www.un.org. 101См.: ДокументООНS/1999/987, 16 September 1999//UNMIK/REG/1999/1, 25 July1999. //

http://www.un.org. 102 См.: Документ ООН S/1999/1250, 23 December1999. // http://www.un.org.

143

Serbiyaga jo‘nab ketishi oqibatidi favqulodda sud tizimida 47 sudya va

prokurorlar bo‘lib, ulardan 41 alban, 4 Musulmon (bosnitsa), 1 sigan va

1 turk. Xabarlarga ko‘ra, sudyalar, prokurorlar va advokatlarga, ayniqsa

milliy jihatdan kamchilik bo‘lganlariga turli tahdidlar kelib tushgan.

Favqulodda sud tizimining 48 sudyasi va prokurorlari o‘z xizmat

vazifalarini bajarishda katta bosim ostida ishlaganlar, va bu ularning

Mustaqillikni saqlab qolishiga ta’sir ko‘rsatgan va odil sudlov

muammolariga noadekvat munosabat bildirishiga olib kelgan 103.

Xalqaro sudyalar o‘z vazifalarini bajarishga vakolatli va majbur

bo‘lib, jumladan o‘z ish yurituviga o‘zlari tayinlangan sud

yurisdiksiyaga doir yangi va kutilayotgan ishlarni tanlashi mumkin.

Xalqaro prokurorlar vazifalarini bajarishga vakolatli va majbur

bo‘lib, jumladan o‘z ish yurituviga ular tayinlangan prokuratura sud

yurisdiksiyaga doir yangi va kutilayotgan ishlarni tanlashi mumkin.

Xalqaro sudya 2000-yil 25-mayda Mitrovits munitsipalitetida

jinoyat ishini ko‘rishda qatnashdi. Sudyalar va prokurorlarning Mitrovits

sudlaridagi tajribasi shuni ko‘rsatdiki, sudyalarning o‘tkir millatlararo

ziddiyatlar xolisligini va Mustaqilligini ta‘minlashga imkon berishini

ko‘rsatdi.

Bundan keyin qisqa muddat ichida Kosovoning barcha okrug

sudlariga Germaniya, Polsha, Ruminiya, Buyuk Britaniya va Shimoliy

Irlandiya Qo‘shma qirolligi, AQSH, Finlandiya, Fransiya va

Shvetsiyadan 7 ta xalqaro sudya va 3 nafar xalqaro prokuror tayinlandi.

Mahalliy va milliy personal ichidan 34 kishi yuriskonsult, tarjimon, sud

protokolchilari va xalqaro sudyalar va prokurorlarga xizmat ko‘rsatish

va ishida ko‘shmaklashish uchun ma’muriy xodimlar yollandi. Xalqaro

sudya va prokurorlar ular ishtirok etishni istaydigan yangi yoki

muhokama bosqichidagi ishlarni o‘zlari tanlaydilar. Mazkur ishlar ko‘p

hollarda harbiy yoki millatchilik ruhidagi jinoyatlarga doir bo‘lgan104.

4. Sharqiy Timordagi qo‘pol jinoyatlarga nisbatan alohida

yurisdiksiyaga ega kollegiya

103 См.: Документ ООН S/2000/177, 3 March2000. // http://www.un.org. 104См.: Документ ООНS/2000/878, 18 September2000. // http://www.un.org.

144

Sharqiy Timordagi qo‘pol jinoyatlarga nisbatan alohida

Yurisdiksiyaga ega Kollegiyalar. Sharqiy Timor sudtizimida ishtirok

etishning huquqiy asosi BMT Xavfsizlik Kengashining 1999-yil 25-

oktabrdagi 1272(1999)-son Rezolyutsiyasi bo‘lib, unga ko‘ra BMTning

Sharqiy Timordagi muvaqqat ma’muriyati tashkil etilgan

(BMTSHTVM). Unga Sharqiy Timordagi ma’muriy boshqaruv vazifasi

yuklangan bo‘lib, buning uchun unga barcha qonun chiqaruvchi, ijro

etuvchi vakolatlar hamda sud qilish huquqi berilgan.

BMTSHTVM mandati siyosiy, iqtisodiy, va huquqiy tizimlar

yaratilishiga o‘zining munosib hissasini qo‘shishga yo‘naltirilgan edi.

Muvaqqat ma’muriyat Milliy kengash (qonun chiqaruvchi organ) va o‘z

hukumati vazifalarini bajaruvchi Muvaqqat kabinetni yaratdi.

Ko‘maklashish doirasida BMTSHTVM qurolli kuchlari, politsiyasi,

mahalliy hokimiyat organlari va sud organlari yaratilgan.

Kosovoda bo‘lgani kabi Sharqiy Timorda ham har bir organ faoliyat

BMTning tegishli qarorlari asosida amalga oshirildi.

Tergovga bag‘ishlangan xalqaro Konvensiya 2000 yil yanvarida o‘z

faoliyatini tugatdi105va Sharqiy Timorda mansabdor shaxslar tomonidan

Indoneziyaga nisbatan siyosiy va harbiy tavsifdagi jinoyatlar sodir

etilganligi to‘g‘risida ma’ruza qildi.

Shunga muvofiq Dili (Sharqiy Timor poytaxti) sudda sud

bo‘linmalari sifatida 1999-yil 1-yanvardan 25-oktabrga qadar sodir

etilgan genotsid, harbiy jinoyatlar, insoniyatga qarshi jinoyatlar,

qotilliklar, jinsiy jinoyatlar va qiynoqlar kabi jiddiy jinoyatlarga nisbatan

alohida vakolatga ega kollegiya shakllantirildi,

Kollegiyalar sudloviga kiritilgan jinoyatlarni tergov qilish uchun

uning tarkibida jiddiy jinoyatlarni tergov qilish Guruhi shakllantirilgan.,

BMTSHTVM, ayni paytda, sudyalar faoliyatini tashkil etish va

ularni yordamchi personal bilan ta‘minlashga kirishdi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Aralash (gibrid) xalqaro jinoyat sudlar (tribunallar)ning umumiy

bekgilarini tasniflang.

2. Aralash (gibrid) xalqaro jinoyat sudlar (tribunallar)ning qanday

turlari mavjud?

3. Syerra-Leone bo‘yicha maxsus tribunal faoliyatining huquqiy

asoslarini tasniflang.

105См.: Документ ООНA/54/726 - S/2000/59, 31 January2000. // http://www.un.org.

145

4. Livan bo‘yicha maxsus tribunal faoliyatining huquqiy asoslarini

tasniflang.

5. Kosovo va Sharqiy Timor hudididagi xalqaro sudlov tuzilmalari

faoliyatining huquqiy asoslarini tasniflang.

6. Davlatlarning BMT bilan kelishuvi asosida tashkil etilgan hamda

BMT tinchlikparvar operatsiyalari davrida faoliyat yuritadigan

muvaqqat ma‘muriyatlari tomonidan tuzilgan aalash (gibrid)sudlarning

o’xshash va farqli jihatlarini yoriting.

KAZUS

Afrika davlatlaridan birining hududida ko‘chmanchi turmush

tarziga ega mahalliy qabila yashar edi. Ular yashayotgan hududiy

tuzilma rahbari (shtat gubernatori), ko‘chmanchilar oddiy sanitariya va

gigiena qoidalariga rioya etmasligi, shuningdek mamlakatning boshqa

fuqarolarini havfli viruslar bilan yuqtirishi mumkin degan bahona ostida,

axoli salomatligini saqlash maqsadida, mahalliy qabilani shtatning

uzoqroq hududiga majburiy ko‘chirtirish haqida qaror chiqardi. Qabila

oqsoqoli shtat gubernatoriga murojaat qilib, mazkur qarorni bekor

qilishni yoki muayyan vaqtga kechiktirishni so‘radi. Bunga asos sifatida,

qo‘rg‘oqchilik, uzoq hududdagi yerlarning chorva mollarni boqish

uchun nomaqbulligi, qabilada kichik yoshdagi bolalarning ko‘pligi va

xokazolar bilan izohladi. Biroq, gubernator o‘z qarorini bekor qilishni

istamadi. Shu bilan birga, majburiy ko‘chirish davomida qo‘rg‘oqchilik,

zarur yashash sharoitlari mavjud emasligi oqibatida ikki mingdan ziyod

qabila a'zolari olamdan o‘tdi, ularning yarmidan ko‘pi bolalar edi.

Qabila oqsoqoli shtatning Oliy sudiga murojaat qilib, gubernator va

uning noqonuniy qarorini ijro etgan mansabdor shaxslarni javobgarlikka

tortishni talab qildi. Lekin shtat va mamlakat Oliy sudlari gubernator

qarorini qonuniy va huquq doirasida chiqarilgan deb topishdi. Bu orada,

shtat hududida ommaviy tartibsizliklar boshlandi, aholi qabila a'zolarini

qo‘llab-quvvatlab chiqishlar qildi. Mamlakatga Xalqaro Qizil xoch

tashkiloti missiyasi tashrif buyurdi, missiya rahbari, vaziyat bilan

tanishib, qabila oqsoqoliga halqaro huquqni muhofaza qiluvchi

tashkilotlarga murojat qilishni maslahat qildi.

1. Gubernator, shtat va mamlakat Oliy sudlar qarorlariga

huquqiy baho bering.

2. Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar gubernatorga

146

nisbatan ta'sir choralarini qo‘llashi mumkinmi? Qanday xalqaro

huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar va qanday holatlarda davlatning

mansabdor shaxslariga nisbatan javobgarlik choralarini ko‘rishi

mumkin?

3. Ko‘rsatib o‘tilgan holat yuzasidan odamlarning o‘limi kelib

chiqishiga aybdor shaxslarga nisbatan javobgarlikka tortish masalasi

davlatning vakolatiga kiradimi yoki xalqaro adliya va sud organlari

vakolatiga taalluqlimi?

4. Xulosalaringizni xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyatini

tartibga soluvchi normalarga asoslanib sharhlang.

XIII BOB

147

XALQARO JINOYATLAR BO‘YICHA JINOYAT ISHLARI

YUZASIDAN ODIL SUDLOVNI XALQARO SUDYALAR VA

JINOYAT SUDLOVINING BOSHQA ISHTIROKCHILARI

ISHTIROKIDA AMALGA OSHIRISHGA VAKOLATLI MILLIY

SUDLAR

1. “Xalqarolashtirilgan” sudlarning umumiy tushunchasi.

Davlatlarning xalqaro jinoyatlar bilan kurashishdagi vakolat doirasi.

Davlatlarning xalqaro jinoyatlar bilan kurashishda o‘z vakolatlarini

amalga oshirishning muammolari. 2. Bosniya va Gersegovina sudining

harbiy jinoyatlar bo‘limi. 3. Kambodja sudlarining Demokratik

Kampuchiya davrida sodir qilingan jinoyatlar uchun ta‘qib qilish

Favqulodda palatalari.

1. “Xalqarolashtirilgan” sudlarning umumiy tushunchasi.

Davlatlarning xalqaro jinoyatlar bilan kurashishdagi vakolat

doirasi. Davlatlarning xalqaro jinoyatlar bilan kurashishda o‘z

vakolatlarini amalga oshirishning muammolari.

Davlatlar xalqaro jinoyatlar uchun xalqaro miqyosda javobgarlikni

o‘rnatuvchi shartnomalarning a’zosi sifatida o‘z milliy qonunchiliklariga

xalqaro jinoyatlarning milliy huquq bo‘yicha jinoiyligi va jazolanishi

to‘g‘risidagi normalarni implementatsiya qilishi talab etiladi.

Shu munosabatdan ko‘plab davlatlar:

- O‘z milliy qonunchiligiga xalqaro shartnomalarda belgilangan

xalqaro jinoyatlar uchun javobgarlik normalarini kiritadilar;

- Sud qurilishi va jinoyat-protsessual qonunchilikni shu tarzda

qabul qiladiki xalqaro jinoyatlar bo‘yicha sudlov milliy sudlar

tomonidan amalga oshirilishi mumkin;

- Ichki qonunchilik doirasida xalqaro jinoyatlarni ishlari bo‘yicha

tergov va sudni o‘tkazish vakolatiga ega tegishli huquqni muhofaza

qiluvchi organlarni yaratadi va sudlarni ta’sis etadi;

- Xalqaro shartnomalarda belgilangan xalqaro jinoyatlar ishlarini

ko‘rib chiquvchi milliy huquqni muhofaza qiluvchi va sud organlari

xoldimlarini tayyorlash bo‘yicha choralar ko‘radi;

- Sud ish yurituvi tartibida xalqaro jinoyatlar bo‘yicha ishlarning

148

ko‘rib chiqilishi va ularni sodir etishda aybdor shaxslarni jinoiy ta‘qib

qilishni amalga oshiradi106.

Mazkur faoliyat davlatning alohida vakolatiga oid. Zero butun

huquqni muhofaza qilish va sud faoliyati ham uning suvereniteti shakli

sifatida namoyon bo‘ladi.

Biroq amalda ayrim holatilarda, u yoki bu sabablarga ko‘ra xalqaro

jinoyatlar to‘g‘risidagi qoidalar milliy qonunchilikka implementatsiya

qilingan davlatlarning milliy sudlari bu turdagi jinoyatlar bo‘yicha jinoiy

ish yurituvini tashkil etmaydigan holatlar ham uchrab turadi.

Sabablardan kelib chiqqan holdaularni yengib o‘tish turlari turlicha

bo‘lishi mumkin: ish materiallarini tegishli doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi

sudlarga berishdan oldin xalqaro xalqaro jinoyat sudlari ta’sis etilishi

(sobiq Yugoslaviya va Ruandada bo‘lgani kabi). Bu ko‘plab omillarga

ko‘ra belgilanadi.

Bunday omillardan biri sifatida turli sabablarga ko‘ra (obyektiv va

subyektiv tavsifdagi) xalqaro jinoyatlarni milliy moddiy va protsessual

qonunchilikka muvofiq lozim darajada tergov va sud qilinishini

ta‘minlay olmaydiganmilliy mutaxassislarning (tergovchi, prokurorlar

va sudyalar) yo‘qligi yoki etishmovchiligi.

Amalda bu davlat ichki sudlarida cheklangan predmetli yurisdiksiya

ega (faqat xalqaro jinoyatlarga nisbatan) xalqaro va milliy sudyalar

ishtirokidagi ixtisoslashtirilgan sud tarkiblarini tuzish («sud ichidagi

sud» shaklida) amalga oshiriladi.

Bunday sudlar asl holida na xalqaro, na aralash (gibrid) hisoblanadi,

chunki ular milliy qonunchilikda belgilangan tartibda ta’sis etilgan va

shakllantirilgan, ular faoliyatining moddiy-huquqiy va protsessual

asoslari ichki jinoyat va jinoyat –protsessual huquqi tashkil etadi.

Boshqacha aytganda, gap xalqaro sudlar haqida emas, balki xalqaro

elementga ega milliy sudlar xususida bormoqda – ular faoliyatida milliy

sudyalar va ayblovchilar qatorida xalqaro sudya va ayblovchilar ham

qatnashadilar.

Tadqiqotchi A.Volevodz shu munosabatdan

«internatsionalizatsiyalashgan sudlar» terminini qo‘llashni taklif etadi,

uning fikricha, bu «Yurisdiksiyaga xalqaro sudya, ayblovchilar va

protsessning boshqa ishtirokchilari ishtirokidagi xalqaro jinoyatlar

bo‘yicha ishlarni ko‘rib chiqish kiritilgan milliy sudlar» tushunchasini

106 См.: А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М.,

Проспект, 2011. С.175.

149

to‘la ifodalashga qodir. Mazkur izoh zarurligi shundan kelib chiqadiki

«internatsionalizatsiyalashgansudlar» so‘z birikmasi xalqaro jinoyat

sudlariga nisbatan oldin ham biroq turli mualliflik nuqtai nazari bilan

qo‘llanilgan107.

Bundan tashqari adabiyotlarda ularni belgilash uchun: «aralash» sud

muassasalari, «kvazixalqaro» sudlar, «internatsiyalashgan ichki davlat

tribunallari (internationalized domestic tribunals)», «sui generis so

aralash yurisdiksiyali sudlar (sui generis court of mixed jurisdiction)»108

atamalari qo‘llanilmoqda.

2. Bosniya va Gersegovina sudining harbiy jinoyatlar bo‘yicha

bo‘limi

Mazkur sudlar xalqaro jinoiy sud yurituvini amalga oshiruvchi

zamonaviy organlar tizimining bir qismi hisoblanadi, biroq ulardan

ilgari mavjud bo‘lgan internatsiyalashgan sudlar faoliyati va ta’sis

etilishi huquqiy asoslarining ko‘rib chiqilishini talab etishi bilan jiddiy

farqlanadi.

Bunday sudlardan biri Bosniya va Gersegovina sudining harbiy

jinoyatlar bo‘yicha bo‘limi bo‘lgan.Zamonaviy Bosniya va Gersegovina

sudi o‘z faoliyatini 1995-yil 21-noyabrda AQSHda erishilgan va 1995-

yil 14-dekabrda Parijda imzolangan Deyton tinchlik bitimidan boshlagan

bo‘lib, Bosniya va Gersegovina Konstitutsiyasi unga ilova bo‘lgan109.

Bosniya va Gersegovina Konstitutsiyasiga muvofiq, mazkur davlat

sudlari chiqariladigan qonunlar asosida tuziladi va faoliyat yuritadi.

Konstitutsiya qabul qilish vaqtida mamlakatda amalda bo‘lgan barcha

qonunlar, normativ-huquqiy aktlar va protsessual normalar, agar ular

Konstitutsiyaga zid bo‘lmasa, amal qilishda davom etadi, agar Bosniya

va Gersegovina vakolatli organi boshqacha qarorga kelmasa.

Deyton tinchlik bitimini amalga oshirish BMT Xavfsizlik

Kengashining 25.05.1993 yildagi 827-son qarori bilan ta’sis etilgan

sobiq Yugoslaviya hududida 1991-yildan beri sodir etilgan xalqaro

gumanitar huquqning qo‘pol buzilishi jinoyatlarini sodir etgan

shaxslarni jinoiy ta‘qib etish uchun Xalqaro tribunal faoliyati biloan

107 См.: А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М.,

Проспект, 2011. С.176. 108 Волеводз А.Г., Волеводз В.А. Современная система международной уголовной юстиции:

Хрестоматия. - М.: Издательство Юрлитинформ, 2009. – С.182. 109 См.: Общее рамочное соглашение о мире в Боснии и Герцеговине // Документ ООН A/50/790 -

S/1995/999. // http://www.un.org.

150

birga kechdi 110.

Ularni tergov qilish uchun Belgrad, Saraevo va Zagreb shaharlarida

Tribunal bo‘linmalari tuzilgan bo‘lib, ularning maqsadi:

- sobiq Yugoslaviya hududidaguruhlarga ularning faoliyatida

ko‘maklashishi;

- SYXT Kanselariyasi bilan mahalliy va milliy hokimiyat organlari,

harbiy jinoyatlar bo‘yicha komissiyalar, nohukumat tashkilotlar va

BMTning turli muassasalari bilan aloqalarini ta‘minlash;

- Ayblovchi Kanselariyasiga sobiq Yugoslaviya respublikaviy va

federal qonunchiligi bo‘yicha ekspert yuridik konsultativ yordam

ko‘rsatish;

- sobiq Yugoslaviyadagi harbiy jinoyatlar bilan bog‘liq jarayonlarni

kuzatib boruvchi kuzatuvchilar faoliyatini muvofiqlashtirish va ularga

ma’ruzalar taqdim etish;

- Ayblovchi Kanselariyasini uning faoliyatiga doir muhim

holatlardan xabardor qilish, shu jumladan, BMTning va mahalliy OAV

sobiq Yugoslaviyani himoya qilishga doir xabarlarini etkazish111.

Bosniya va Gersegovina Federatsiyasi – bitta tuzilmaga ega Bosniya

va GersegovinaRespublikasidan farqli o‘laroq, 1994-1996 yillarda Bos-

niya va GersegovinaRespublikasi tomonidan qabul qilingan qonunlarga

rioya etmagan, va Tribunal xulosalariga ko‘ra ayblanuvchilarning

birortasini ham qamoqqa olmagan112.

Bunday hol uzoq vaqt davom etgan, sobiq Yugoslaviya hududida

1991 yildan sodir etilgan xalqaro gumanitar huquqning qo‘plold

buzilishi jingoyatlarini sodir etgan shaxslarni jinoiy ta‘qib etish uchun

tuzilgan Xalqaro tribunallarning ma’ruzalarida bir necha bor qayd

etilgan.113

Bu Tribunal hamda Deyton bitimi ishtirokchilari tomonidan

aniqlangan Bosniyava Gersegovina hududida sodir etilgan barcha

jinoyat ishlari va ularning materiallari bevosita Tribunalga berilishiga

olib keldi.

Vaziyat keyinchalik o‘zgardi, chunki 2000-yil 20-noyabrdagi

konstitutsiyaviy normalar bilan “Bosniyava Gersegovina sudi

110 См.: Документ ООН S/ Res/ 827 (1993).// http://www.un.org. 111 См.: Доклад Международного трибунала для судебного преследования лиц, ответственных за

серьезные нарушения международного гуманитарного права, совершенные на территории бывшей

Югославии с 1991 г. от 14.08.95 // Документ ООН A/50/365 - S/1995/728, 23 August 1995. - п. 37. //

http://www.un.org. 112См.: Тамже. - п. 170. 113См.: ДокументыООН A/52/375 - S/1997/729, 18 September 1997; A/53/219 - S/1998/737, 10 August

1998; A/54/187 - S/1999/846, 25 August 1999. // http://www.un.org.

151

to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindiva u bilan sudning tuzilishi, tashkil

etish va faoliyat tartibi belgilandi114.

2003-yil bahorida SYXT BMTning Bosniyava Gersegovina

bo‘yicha Oliy vakili Boshqarmasi bilan Bosniya va Gersegovina sudida

harbiy jinoyatlar bo‘yicha ishlarni ko‘rish uchun maxsus sud palatasini

tuzish to‘g‘risida kelishuvga erishdva uning faoliyati 2004-yil oxiri –

2005-yil boshlarida boshlanishi lozim edi.115

Bosniya va Gersegovinada 2004-yil 24-yanvarda Bosniya va

Gersegovina JK va JPKsini qabul qilish orqali sudlar faoliyatining

moddiy huquqiy va protsessual huquqiy asoslari yaratildi. Ularning

normalariga ko‘ra, Bosniya va Gersegovina JKsida jinoiy javobgarlik

belgilangan xalqaro jinoyatlar (171-modda – genotsid, 172 -modda –

insoniyatga qarshi jinoyatlar, 173-175-moddalar – harbiy jinoyatlar, 176

-modda – ularni sodir etishdagi turli shakldagi ishtirokchilik) bo‘yicha

sudlov, Bosniya va Gersegovina sudi tomonidan hududiy va universal

Yurisdiksiya prinsiplaridan kelib chiqib amalga oshiriladi.

Ayni vaqtda ishlarni hamda sobiq Yugoslaviya Xalqaro tribunali

tomonidan to‘plangan Bosniya va Gersogovina sudloviga tegishli

materillarni Sobiq Yugoslaviya Xalqaro jinoyat tribunalidan Bosniya va

Gersogovina Prokuraturasiga o‘tkazish to‘g‘risida Qonun qabul

qilindi116.

Bundan tashqari qayd etilgan tuzilmalarning samarali, xolis va

Mustaqil faoliyatini ta‘minlashda harbiy jinoyatlarni sodir etganlik va

ularda ishtirok etish uchun javobgarlikning huquqiy asoslari yaratildi.

Jumladan, tergov va muhfaza bo‘yicha davlat agentligi doirasida

guvohlarni himoya qilish boshqarmasi ta’sis etildi, yuridik va texnik

asoslar to‘g‘risida qonunlar qabul qilindi. Xavfga duchor bo‘luvchi va

bosim ostidagi guvohlar to‘g‘risidagi qonun117, shuningdek, guvohlarni

himoya qilish dasturi to‘g‘risidagi qonun shular jumlasidandir 118.

Shu asosda Bosniya va Gersegovina sudida harbiy jinoyatlar

bo‘yicha bo‘lim 2005-yil yanvardan o‘z faoliyatini boshladi, shu yilning

9-martidan esa harbiy jinoyatlar bo‘yicha ishlarni ko‘rib chiqishga

kirishdi. Bosniya va Gersegovina sudida harbiy jinoyatlar bo‘yicha

bo‘limning davlat sud tizimidagi ahamiyatini aniqroq tushunish uchun

114См.: А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М.,

Проспект, 2011. С.180. 115См.: ДокументООН A/58/297-S/2003/829, 20 August 2003. // http://www.un.org. 116См.: Law on transfer of cases // http://www.sudbih.gov.ba. 117См.: Zakon o zastiti svjedoka pod prijetnjom i ugrozenih svjedoka. http://www.sudbih.gov.ba. 118См.: Zakon o programu zastite svjedoka. // http://www.sudbih.gov.ba.

152

mazkur sud umumiy tavsifini berish lozim. Bosniya va Gersegovina sudi

to‘la Mustaqil sud organi hisoblanadi va mazkur davlat vakolatlari

doirasida sud hokimiyati vakolatlarini amalga oshiradi. Sud

qonunlarning to‘la va bir xilda qo‘llanilishini ta‘minlashi, fuqarolarning

huquq va erkinliklarini himoya qilishi, odil sudlov sohasidagi xalqaro

standartlarga, ish yuritish barcha ishtirokchilarining manfaatlariga amal

qilinilishini ta‘minlashi lozim.

Shuni qayd etish kerakki, zamonaviy Bosniya va Gersegovina

davlati ikki tuzilmadan – Bosniya va Gersegovina Federatsiyasi

(Musulmon-xorvat) va Serb Respublikasidan iborat. Bu tuzilmalardan

har biri o‘z prezidenti, parlamenti va hukumatiga ega. Hokimiyat

organlari federal darajada prezedium, parlament Assambleyasi va

Vazirlar Kengashi, Konstitutsiyaviy sudni o‘z ichiga oladi. Murakkab

millatlararo munosabatlardan kelib chiqqan holda davlat tuzilmalari

amaldagi qonunni har doim ham bir xil qo‘llayvermaydi, shu bois

Bosniya va Gersegovina sudi Oliy sud instansiyasi bo‘lsa-da, davlatning

Oliy sudi sifatida ko‘rilmaydi.

Bosniya va Gersegovina konstitutsiyasiga muvofiq sud korpusi

quyidagilardan tarkib topgan:

- Mahalliy sudyalar – Bosniya va Gersegovina oliy sud prokurorlik

kengashi tomonidan malakaviy va axloqiy talablarga javob beradigan

sudyalikka nomzodlar orasidan tayinlanadi.

- Xalqaro sudyalar – Bosniya va Gersegovina oliy sud prokurorlik

kengashi tomonidan tanlovdan so‘ng nomzodlar ichidan xuddi o‘sha

talabga ko‘ra tayinlanadi.

Bosniya va Gersegovina sud organlari quyidagilardir:

- sud raisi – sud faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi,

boshqa davlat xokimiyati va boshqaruv organlari bilan munosabatlarda

sudni taqdim etadi;

- Rais va sudning barcha a’zolari tarkibidagi plenum – uning

vakolatiga sud reglamentini ishlab chiqish va qabul qilish, sudning bosh

kotibini saylash, sudning budjeti va ish qoidalarini tasdiqlash kiradi.

- Sudya va sud kollegiyalari – ular bevosita sudlovni amalga

oshiradi (xususan JPK da nazarda tutilgan shakllarda sud nazoratini olib

boradi); sud kollegiyalari 3 tadan kam bo‘lmagan professional

sudyalardan tarkibda tuziladi.

Bosniya va Gersegovina sudi tuzilmasi jinoiy bo‘linma, ma’muriy

bo‘linma, Apellyatsiya bo‘linmasidan iborat.Sudyalar faoliyatini

ta‘minlash uchun sud kotibiyati tuzilgan bo‘lib u umumiy kotibiyat va 1-

153

2-bo‘lim kotibiyatlaridan iborat. Kotibiyat sud bosh kotibi tomonidan

boshqariladi.

Umumiy kotibiyat sudning, jinoiy va ma’muriy bo‘linma va

apellyasion bo‘linma yurisdiksiyaga ta’luqli boshqa ishlar bo‘yicha 3-

bo‘lim faoliyatini ta‘minlaydi.

Kotibiyat tarkibida ma’muriyat (sudlarning ishlarini boshqaruv)

huquqiy departament, sud pristivlar bo‘limi, guvohlarga ko‘maklashish

bo‘limi, ommaviy axborot bo‘limi shakllantirilgan va amal qilib keladi.

Sudning xalqaro sud korpusi Bosniya va Gersegovinaning sudlar

to‘g‘risidagi qonuni 65-moddasiga muvofiq tayinlanadi, unga ko‘ra:

- O‘tish davrida (2009-yil 31-dekabrgacha) sud bosh kotibi

tomonidan jinoiy va Apellyatsiya bo‘linmalarining 1-2-bo‘limlari

faoliyati ta‘minoti uchun javob beruvchi xalqaro vakil tayinlanadi;

- Sud raisi xalqaro bosh kotib bilan maslahatlashgandan so‘ng

jinoiy va Apellyatsiya bo‘linmalarining 1-2-bo‘limlari milliy va xalqaro

sudyalarni tayinlaydi;

- Xalqaro sudyalar Bosniya va Gersegovina yoki chegaradosh

davlatlarning fuqarolari bo‘lishi mumkin emas;

- Sudning xalqaro bosh kotibi jinoiy va Apellyatsiya

bo‘linmalarining 1 va 2 bo‘limlari reglementini chiqaradi va u sud

reglamentining ajralmas qismiga aylanadi;

- Kotibiyat jinoiy va Apellyatsiya bo‘linmalarining 1 va 2

bo‘limlari ish taqsimlanish tizimini tashkil etadi;

- jinoiy va Apellyatsiya bo‘linmalarining 1 va 2 bo‘limlari xalqaro

sudyalari dastlabki sud muhokamasida kollegial tarkibida sudya

vakolatlarini amalga oshirishi mumkin, jinoiy va Apellyatsiya

bo‘linmalarining 1 va 2 bo‘limlari birinchi sud instansiyasida yakka

tartibda sudyalik qiladi;

- xalqaro sudya u tomonidan o‘z sud vazifalarini bajarish davrida

aytilgan fikrlari va chiqarilgan qarorlari uchun jinoiy ta‘qib etilishi,

hibsga olinishi, shuningdek, fuqarolik tartibida javobgarlikka tortilishi

mumkin emas;

- xalqaro sudyalarga Bosniya va Gersegovina sudida ingliz tilida

ish yuritishga ruxsat etiladi, yozma va og‘zaki tarjima esa sud tarjimoni

tomonidan Bosniya va Gersegovina rasmiy tillaridan biriga qilinadi.

2007-yil 28-martda ilgari SYXT tomonidan ayblangan

Stankovich ishi bo‘yicha hukm chiqdi va unga 20 muddatga ozodlikdan

mahrum etish tayinlandi.

Bosniya va Gersegovina sudi tomonidan o‘z vazifalarini

154

bajarishda xalqaro jinoyatlarga qarshi kurash sohasida milliy

qonunqilikdagi ayrim bo‘shliqlar aniqlandi.

Shunday qilib, xalqaro jinoyatlar sodir etishda ayblanayotgan

shaxslar mulkidan foydalanish, yoki uni begonalashtirish yoxud boshqa

operatsiyalarning oldini olish maqsadida Bosniya va Gersegovina

parlament assambleyasi SYXT mandatini samarali barish bo‘yicha

muvaqqat chora-tadbirlarni va boshqa xalqaro tavsifdagi cheklovchi

choralarni amalga oshirish to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Qonun SYXT

dan yashiringan xalqaro jinoyatlar sodir etishda ayblanayotgan shaxslar

mulkini xatlash, pullarini muzlatish asoslari va tartibini belgilaydi.119

3. Kambodja sudlarining Demokratik Kampuchiya davrida sodir

qilingan jinoyatlar uchun ta‘qib qilish Favqulodda palatalari.

Yurisdiksiyaga xalqaro tavsifdagi jinoyatlarni ko‘rib chiqish ham

kiritilgan yana bir milliy sud Kampuchiya Demokratiyasi davrida sodir

etilgan jinoyatlar uchun Kambodja Sudlaridagi Favqulodda palatalari

bo‘lib, uning tashkil etilishi murakkab va uzoq tarixga ega.

1975-yilda Kambodjada hokimiyat tepasiga «qizil kxmerlar»

hukumati keldi va o‘zining 3 yil-u 9 oy hukm surgan faoliyati

mobaynida dunyo Ikkinchi jahon urushi tugagandan so‘ng guvohi bo‘lib

turgan inson huquqlarning eng dahshatli buzilishini sodir etdi.

Moddiy va inson resurslari yetishmovchiligi sharoitida 1997-yil 21-

iyunda Kambodja hokimiyati vakillari “qizil kxmerlarni” genotsid va

boshqa og‘ir jinoyatlar uchun javobgarlikka tortishni so‘rab, BMTga

“qizil kxmerlar”ning hukmronligi davri 1975yildan 1979-yilgacha

genotsid va insoniyatga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlikka tortishda

ko‘mak berish to‘g‘risida” so‘rov bilan murojaat etdi120.

BMT Bosh Assambleyasi va Xavfsizlik Kengashiga 1999-yil 15-

martda taqdim etilgan Ekspertlar guruhi ma’ruzasida 1975-yildan 1979-

yilgacha genotsid va insoniyatga qarshi jinoyatlar uchun javobgar

bo‘lgan “qizil kxmerlar” mansabdor shaxslarini jinoiy javobgarlikka

tortish uchun maxsus xalqaro tribunal tuzish tavsiyasi ilgari surildi.

Biroq mazkur shakl Kambodja hukumati tomonidan rad etildi va bu

maxsus xalqaro tribunal favqulodda va davlatidan tashqari xususiyatga

egaligi, Kampuchiya hukumati esa milliy kelishuv maqsadlarida

mohiyatan davlatning o‘zi tomonidan, xalqaro hamjamiyat ko‘magida

119«Sluzbeni glasnik Bosne i Hercegovine». // http://www.sudbih.gov.ba. 120 См.: Документ ООН A/53/850 - S/1999/231, 16 March 1999. - п. 5. // http://www.un.org.

155

(tashkiliy, kadr va moliyaviy) ta’sis etilishi lozim deb izohladilar.

Kambodja Bosh vaziri Xun Sen BMT Bosh kotibidan Kambodjaga

“qizil kxmerlar” rahbarlarini jinoiy javobgarlikka tortish uchun maxsus

xalqaro tribunal tuzish to‘g‘risida qonun ishlab chiqish uchun ekspertlar

ajratishni so‘radi.

Muzokaralar natijasida BMT va Kambodja Qirollik hokimiyati

o‘rtasida Kambodja huquqiga ko‘ra Demokratik Kampuchiya davrida

sodir etilgan jinoyatlar uchun Bitim ishlab chiqildi (bundan keyingi

o‘rinlarda Bitim deb Yuritiladi).

2004-yil 27-oktabrda Bosh Assambleya va Kambodja Senati BMT

va Kambodja Qirollik hokimiyati o‘rtasidagi Bitimni ratifikatsiya qildi.

Ayni vaqtda Kambodjaning Demokratik Kampuchiya davrida sodir

etilgan jinoyatlarni ta‘qib qilish uchun Kambodja sudlarida Favqulodda

palatalarni joriy etish to‘g‘risidagi qonunga o‘zgartirishlar kiritilib, u

yangi tahrirda qabul qilingan121. Bitim 2005-yil 29-aprelda kuchga

kirgan.

Mazkur hujjatlar bilan Favqulodda palatalar tuzilmasi o‘z ichiga

besh organni olishi belgilangan.

Sud palatasi va Oliy sud Palatasi Favqulodda palatalarda asosiy sud

bo‘g‘inlarini tashkil etadi. Sud palatasi tarkibiga uchta Kambodja va

ikkita xalqaro sudya kirittilgan. Oliy sudPalatasiga – to‘rtta Kambodja

va uchta xalqaro sudya kiradi. 5 ta xalqaro sudyalar Kambodja oliy

magistratura kengashi tomonidan BMT bosh kotibi taqdim etgan kamida

7 nafar nomzod ichidan tayinlanadi.

Qaror qabul qilish uchun paladagi ko‘pchilik sudyalarning va bitta

tasdiqlash ovozi talab etiladi. Shu bois hech bir qaror kamida bitta

xalqaro sudya quvvatlashisiz qabul qilina olmaydi.

Oliy sud palatasi Apellyatsiya va oxirgi instansiya hisoblanadi. Bu

palata sudyalari faqat sud muayyan ishni ko‘rganda ishlaydilar.

Ayblovchilar bitta Kambodja ayblovchisi va bitta xalqaro

ayblovchi. Kambodja magistrlarining oliy kengashi tomonidan BMT

bosh kotibi taqdim etgan ikki nomzod ichidan tayinlanadi. Boshqa

nomzod zaxira xalqaro ayblovchisi sifatida tayinlanadi. Mazkur protsess

ishtirokchilari tergovni tashkil etishi, ayblovni shakllantirishi, sud

tergovini ochishi va ayblanuvchi favqulodda palataga berilishiga olib

121 См.: Law on the Establishment of the Extraordinary Chambers, with inclusion of amendments as prom-

ulgated on 27 October 2004 (NS/RKM/1004/006): Law on the Establishment of the Extraordinary Chambers in the

Court of Cambodia for the prosecution of crimes committed during The period of Democratic Kampuchea

[Electronic resource] / Extraordinary Chambers in the Court of Cambodia. - Electronic data (1 file). -

http://www.eccc.gov.kh/english/cabinet/law/4/KR Law as amended 27 Oct 2004 Eng. pdf.- 01.08.08.

156

kelinganda sud muhokamasi va Apellyatsiya protsessida jinoiy ta‘qibni

amalga oshirishga vakolatli.

Birgalikda tergov olib boruvchi sudyalar: bitta Kambodjadan va

bitta xalqaro. Kambodja magistrlarining oliy kengashi tomonidan BMT

bosh kotibi taqdim etgan ikki nomzod ichidan tayinlanadi. Boshqa

nomzod sud tergovini olib boruvchi zaxira xalqaro sudyasi sifatida

tayinlanadi.

Dastlabki ish yurituv palatasi. Ayblovchilar jinoiy ta‘qibga

yagona yondashuvni ishlab chiqish maqsadida hamkorlik qilishlari

lozim. Ular jinoiy ta‘qibni amalga oshirish masalasida bir to‘xtamga

kela olmasalar u agar ayblovchilardan biri nizolarni hal etish

mexanizmiga murojaat etmasa jinoiy ta‘qib yuzaga keladi. Dastlabki ish

Yurituv palatasi Shunday mexanizmlardan xisoblanadi va u Kambodja

magistrlarining oliy kengashi tomonidan tayinlanadigan 3 ta Kambodja

sudyalari va Kambodja magistrlarining oliy kengashi tomonidan

tayinlanadigan BMT bosh kotibi taqdim etgan nomzodlar ichidan

tayinlanadigan ikki xalqaro sudyadan iborat. Dastlabki ish Yurituv

palatasi qarori 4 ta sudya ovoz berganda qabul qilinadi.

Ma’muriy bo‘lim favqulodda palatalar dastlabki ish Yurituv palatasi

ayblovchilar konselyariyasiga xizmat ko‘rsatish uchun shakllantiriladi.

Bo‘lim Kambodja direktori va direktorning xalqaro o‘rinbosari

tomonidan boshqariladi.

Favqulodda palatalar yurisdiksiya o‘ziga xos xususiyatga ega. Ular

Kambodja sudlarida favqulodda palatalarni ta’sis etish to‘g‘risidagi

qonunning 2 bobida belgilangan demokratik Kampuchiya davrida sodir

etilgan jinoyatlarga nisbatan predmet yurisdiksiyaga ega bo‘lib ular:

- genotsid jinoyati;

- insoniyatga qarshi jinoyatlar;

- 1949-yil 12-avgustdagi Jeneva konvensiyalarining jiddiy

buzilishlari;

- Qurolli nizolar vaqtida madaniy boyliklarni muhofaza qilish

to‘g‘risidagi konvensiya bilan taqiqlangan qurolli nizolar vaqtida

madaniy boyliklarini yo‘q qilish;

- 1961-yil 18-apreldagi diplomatik aloqalar to‘g‘risidagi Vena

konvensiiyasi bilan taqiqlangan xalqaro himoyadan foylanauvchi

shaxslarga qarshi jinoyatlar;

- Kambodja huquqiga ko‘ra ayrim jinoyatlar Muvaqqat

yurisdiksiya 1975-yil 17-apreldan 1979-yil 6-yanvargacha bo‘lgan

muddatgacha cheklangan. Personal yurisdiksiya esa demokratik

157

Kampuchiyaning yuqori lavozimdagi shaxslari va palata

yurisdiksiyasiga tushuvchi jinoyatlari uchun eng katta javobgarlik

yuklatilgan shaxslar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar bilan cheklanadi.

Favqulodda palatalar doirasida jinoyat ishlari bo‘yicha sud

Yurituvi va faoliyatini tashkil etish tartibi bo‘yicha Kambodja

hukumatiga qator majburiyatlar yuklab bitim bir tomonidan BMTning

Kambodjaga mazkur sud faoliyatini o‘tkazishda ko‘mak berishni

Mustahkamlagan. Bitimdan kelib chiqib, BMT Kambodja hukumatiga u

favqulodda palatalar tuzilmasi va tashkil etilishiga o‘zgartirish

kiritmagunga va ular bitimga nomuvofiq bo‘lmagunga qadar yordam

beradi. Kambodja palatalarni ularning faoliyati bitimga nomuvofiq

bo‘ladigan tarzda ishlashga majbur etgan holatda ham shu oqibat yuzaga

keladi. O‘z o‘zidan bitim BMT ga bunday holatda yordam berishni

tugatish vakolitini beradi.

Shunday qilib xalqaro sudyalar va jinoyat ishlari yurituvining

boshqa ishtirokchilari ishtirokidagi xalqaro jinoyatlar to‘g‘risidagi ishlar

yurisdiksiyaga kiritilgan milliy sudlar boshqa xalqaro sud organlaridan

keskin farq qiladi. Bosniya Gersegovina sudidagi harbiy jinoyatlar

bo‘limi ham, demokratik Kampuchiya davrida sodir etilgan jinoyatlarni

ta‘qib qilish uchun Kambodja sudidagi favqulodda palatalar ham milliy

sudning tarkibiy qismi hisoblanadi. Xalqaro jinoyat yustitsiyasidan farqli

o‘laroq ular ichki davlat tuzilmasi hisoblanadi, davlatlarning sud

organlariga nisbatan tashqi sudlar emas.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. “Xalqarolashtirilgan” sudlar tushunchasi. Bosniya va

Gertsegovina sudining harbiy jinoyatlar bo’limi faoliyatiga tavsif

bering.

2. Kampuchiya davrida sodir qilingan jinoyatlar uchun ta‘qib qilish

Kambodja sudidagi Demokratik Favqulodda palatalar faoliyatining

huquqiy asoslarini tasniflang.

3. Nima uchun xalqaro jinoyatlar to‘g‘risidagi ishlarni xalqaro

sudyalar va odil sudlovining boshqa ishtirokchilari ishtirokida

ko‘radigan milliy sudlar, xalqaro jinoyat sudlovi organlari sifatida tan

olinadi?

KAZUS

Fuqaro S . Xalqaro Jinoyat sudi (XJS) tomonidan (RimUstavining

25(3) moddasi doirasidagi mazmunda) guruh tarkibida insoniyatga

158

qarshi jinoyatni sodir etishda ayblangan. Qasddan odam o‘ldirish (7a-

modda); axolini majburiy ko‘chirish (7-modda); va ta‘qib qilish (7-

modda (1) (h)). Fuqaro S.ga nisbatan jinoyat jarayoni davomida uning

aybi isbotlanib, unga nisbatan 50 yilga ozodlikdan mahrum qilish

to‘g‘risida ayblov hukmi chiqarilgan. S. fuqarosi bo‘lgan davlat Xalqaro

Jinoyat Sudining hukmini ijro etishni rad qilgan.

Savollar. Ushbu holatda fuqaro S.ga nisbatan jazoni ijro etish

masalasi qanday xalqaro huquqiy hujjatlarga asosan va qanday tartibda

hal etiladi?

XIV Bob

159

XALQARO JINOYAT SUDI

1. Xalqaro jinoyat sudini joriy etishning huquqiy negizlari. Xalqaro

jinoyat sudini shakllantirish to‘g‘risidagi xalqaro-huquqiy hujjatlar. 2.

Xalqaro jinoyat sudi yurisdiksiya, vakolati doirasi va huquq manbalari.

3. Xalqaro jinoyat sudida sud yurituvi tartibi.

1. Xalqaro jinoyat sudini joriy etishning huquqiy negizlari. Xalqaro

jinoyat sudini shakllantirish to‘g‘risidagi xalqaro-huquqiy hujjatlar

XJS statuti – Ilk Mustaqil, xalqaro jinoyat Yurisdiksiyaning

huquqiy asosini yaratgan xalqaro shartnoma hisoblanadi. Sobiq

Yugoslaviya va Ruanda bo‘yicha Ustavlar BMT Xavfsizlik Kengashi

tomonidan ta’sis etilgan normativ matnlar bo‘lib, ular xalqaro shartnoma

hisoblanmaydi.

Xalqaro jinoyat huquqini kodifikatsiyalashtirish va doimiy xalqaro

sud organini tashkil etish borasida mulohazalar XX asr boshlarida

Yuzaga kelgan. BMT genotsid kabi jinoyatlarni ta‘qib etish uchun ilk

bor xalqaro jinoyat sudini tashkil etish

zaruratini tan oldi. Genotsid jinoyatining

oldini olish va uning uchun jazolash

to‘g‘risidagi Konvensiya muhokamasida

genotsidni sodir etgan shaxslarga

nisbatan jinoyat ishlari tegishli xalqaro

sud tomonidan ko‘rilishi lozimligi

to‘g‘risidagi fikr ko‘tarildi.

Bosh Assambleyaning A/RES/260A

(III) 1948-yil 9-dekabrdagi

rezolyutsiyasida: «butun tarix

mobaynida genotsid insoniyatga ko‘plab

yo‘qotishlar keltirganligini e’tiborga olib; va mazkur kulfatdan

insoniyatni halos etish uchun xalqaro hamkorlik zarur ekanlishgiga

ishonch hosil etib» deb qayd etilgan. U bilan genotsidni jinoyatlarini

sodir etganlik va uning uchun jazolash Konvensiyasi tasdiqlangan. o

preduprejdenii prestupleniya genotsida i nakazanii za nego.

Konvensiyaning 1-moddasida genotsid «xalqaro huquq nomalarin

buzuvchi jinoyat» sifatida tavsiflanadi, VI moddada esa genotsidda

Esda saqlang!

XJSning qarorgohi Gaagada

joylashgan bo‘lsa-da, sudning

xohishiga ko‘ra yig‘ilish boshqa bir

joyda o‘tkazilishi mumkin. Xalqaro

jinoyat sudini Gaaga shahrida

joylashgan BMTning xalqaro

sudidan vakolatiga ko‘ra farqlanadi.

XJS Birlashgan Millatlar

Tashkilotining rasmiy tuzilmasiga

kirmaydi, lekin BMT Xavfsizlik

Kengashining taqdimnomasiga

binoan jinoiy ish qo‘zg‘atishi

mumkin.

160

ayblanuvchi shaxslar ushbu jinoyat sodir etilgan davlat sudi yoki bunday

vakolatga ega xalqaro sud tomonidan ko‘rib chiqilishi lozim deb

ko‘rsatilgan …». Ayni rezolyutsiyada Bosh assambleya Xalqaro huquq

Kommisiyasiga «genotsid va boshqa turdagi jinoyatlarni sodir

etganlikda ayblanayotgan shaxslarga nisbatan jinoyat ishlarini ko‘rib

chiqishga vakolatli xalqaro Yuridik sud organini tuzish taklifi ilgari

surilgan». Xalqaro huquq Komissiyasi tomonidan Xalqaro sud jinoyat

kamerasini tuzish taklif etilgan.

Bosh Assambleya bunday sudni tashkil etishga doir takliflar

tayyorlovchi qo‘mita tuzildi. Qo‘mita 1951-yilda tashkilot Statutini

tayyorladi va mazkur proekt statutini 1953-yilda qayta ko‘rib chiqdi.

Biroq Bosh Assambleya tomonidan mazkur masalani agressiya

tushunchasi qabul qilingunga qadar keyinga qoldirish taklif etildi.

Sobiq Yugoslaviya bilan nizo tufali, 1993-yilda harbiy jinoyatlar,

insoniyatga qarshi jinoyatlar va genotsid yana xalqaro diqqatni o‘ziga

jalb etdi. Mazkur shafqatsiz jinoyatlarni sodir etishda aybdor shaxslarni

javobgarlikka tortish uchun va bu kabi jinoyatlarnin kelgusida oldini

olish uchun BMT Xavfsizlik Kengashi sobiq Yugoslaviya bo‘yicha

maxsus xalqaro tribunalni ta’sis etdi.

Bundan so‘ng Xalqaro huquq Kommisiyasi Xalqaro jinoyat sudi

statuti loyihasi ustidagi o‘z faoliyatini muvaffaqiyatli yakunladi, va

1994 yilda loyihani Bosh Assambleyaga taqdim etdi. Mazkur statut

loyihasidan kelib chiquvchi asosiy masalalrni ko‘rib chiqish uchun Bosh

Assambleya xalqaro jinoyat sudini ta’sis etish Maxsus qo‘mitasini tuzdi

va qo‘mita 1995 yilda 2 marta to‘plandi. Tayyorlash qo‘mitasi 1996

yildan 1998 yilgacha yig‘ilgan, 1998 yil mart va aprel oylarida o‘zning

yakuniy sessiyasiga yig‘ilgan.

Bosh Assambleya o‘zining 52 sessiyasida vakolatli vakillarning

Xalqaro jinoyat sudini ta’sis etishi masalasini ko‘rib chiqish uchun

Diplomatik konferensiyasini chaqirish fikrini ilgari surgan va u Rimda

o‘tkazilgan. Xalqaro jinoyat sudi Statuti 1998 yil 17 iyulda qabul

qilingan va 2002 yil 1 iyulda 60 davlat tomonidan ratifikatsiya

qilingandan so‘ng kuchga kirgan.

Bugungi kunda Statut Xalqaro jinoyat huquqida haqiqiy, adolitlai

sud yuritiuvi va tergovni ta‘minlovchi markaziy hujjat sifatida

qaraladi.21-moddaga muvofiq, XJS Statuti Sud uchun asosiy huquq

manbasi hisoblanadi. Uning qoidalari jinoyatlarning elementlari va

isbotlash jarayoni qoidalari bilan to‘ldiriladi. Qo‘llaniluvchi huquq

Konsepsiyasi 21-moddaga ko‘ra ad hoc Tribunalov sudlar imkoniyatiga

161

nisbatan cheklangan. Mohiyatan barcha huquq manbalari, jumladan

xalqaro odat huquqi Statutga nisbatan subsidiar mavqega ega, so‘ngilari

qat‘iy va analogiya qo‘llanmasdan sharhlanishi lozim ( 21 modda)122.

XJS Statuti alohida mamlakatlar va hududlarda og‘ir jinoyatlar

uchun abdor bo‘lgan shaxslarni javobgarlikka tortish maqsadida tuzilgan

amaldagi ad hoc xalqaro sudlarini o‘rnini bosuvchi xalqaro jinoyat

Yurisdiksiya universal mexanizmini yaratishga urinish bo‘ldi. ad hoc

tribunallardan farqli o‘laroq yangi Xalqaro jinoyat sudi keng

Yurisdiksiyaga ega, boisi XJS Statuti a’zosi bo‘lgan istalgan davlat

hududida yashovchi fuqarolarga nisbatan qo‘llanilishi mumkinligshi

unga universal xususiyat beradi.

XJS Statutining zamonaviy xalqaro jinoyat huquqining

rivojlanishiga innovatsion ta’siri quyidagilarda namyon bo‘ladi:

- zamonaviy xalqaro jinoyat huquqining rivojlanishi, kodifikatsiyasi

asoslarini yaratdi;

- inson huquq va manfaatlarini himoya qilish bilan protsessdagi

jabrlanuvchilarga, Shuningdek ayollar va bolalarning keng huquqlarini

Mustahkamlagan;

- yangi turdagi protsessual huquq asoslarini yaratdi;

- moddiy jinoyat huquqini takomillashtirdi;

- xalqaro jinoyat huquqi prinsiplari tizimini belgilab berdi;

- og‘ir xalqaro jinoyatlar potensiyal qurbonlarini himoya qilish

maqsadida xalqaro jinoyat huquqining preventiv, oldini olish asoslarini

Mustahkamladi;

- milliy jinoyat huquqiga mazkur rivojlanish yo‘nalishlarini joriy

etdi.

Birinchidan, xalqaro shartnoma asosida yaratilgan XJS davlatlar

o‘rtasida o‘z suveren huquqlarining ijrosi hisoblanadi.

Ikkinchidan, XJS davlatlarni ularning suvereniteti buzilishidan

(agressiya jinoyati) himoyalaydi.

Uchinchidan, odil sudlovning qo‘shimcha instituti sifatida namoyon

bo‘luvchi XJS davlatlarga milliy yurisdiksiya yo‘l qo‘ymaydigan

holatlarda xalqaro jinoyatlarni tergov qilish imkoniyatini beradi.123

Statutga ko‘ra XJS tashkil etilishi va faoliyati tartibi hamda jinoiy

ish Yuritish tartibini belgilovchi prinsiplari quyidagilardir:

122 Международное уголовное правосудие: современные проблемы / Под. ред. Г. И. Богуша, Е. Н.

Трикоз. — М.: Институт права и публичной политики, 2009. С.8. 123 Г.И.Богуш. Международный уголовный суд и проблемы становления международного

уголовного правосудия. Международный уголовный суд: проблемы, дискуссии, поиск решений / Под ред. Г.

И. Богуша, Е. Н. Трикоз. – М.: Европейская Комиссия, 2008. С. 29.

162

- Universal yurisdiksiya prinsipi;

- sodir etilgan jinoyat javobgarlikning muqarraligi prinsipi;

- odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi;

- sudyalar Mustaqilligi prinsipi (40 modda);

- qonuniylik prinsipi;

- barchaning qonun va sud oldida tengligi prinsipi (27 modda);

- jinoyat ishi yurituvida tomonlarning tortiShuvchanligi prinsipi (64,

69 moddalar);

- ishni sudda ommaviy ravishda va adolatli ko‘rish (67 modda);

- dalillarni erkin baholash prinsipi (65 modda);

- aybsizlik prezumpsiyasi prinsip (66-modda);

- ayblanuvchi uchun minimal sud kafolatlari (67 modda).

Xalqaro jinoyat sudi Rimstatuti a’zo davlatlari 122 mamlakat.

Ulardan 34 tasi – Afrika davlatlari, 18 Osiyo-Tinchokeani mintaqasi, 18

Sharqiy Yevropa, 27 Lotin Amerikasi va Karib oroli, 25 G‘arbiy

Yevropa va boshqa davlatlar.

O‘zbekiston Respublikasi RimStatutini imzolagan. Odatda,

ko‘ptomonlama shartnomalarda, XJS Statuti ham shular jumlasiga

kiradi, oddiy imzolash deb ataluvchi ratifikatsiya qilish, qabul qilish

yoki tasdiqlash orqali amalga oshiriladi (XJS Statuti 25-modda). Bunday

holatlarda imzolovchi davlat imzolanayotgan shartnoma bo‘yicha

pozitivYuridik majburiyatlar oladi. Shunga qaramasdan, imzolash akti

davlat keyingi davrlarda shartnomaning majburiyligini tan olishini

anglatadi. Imzolash akti davlatning imzolash va ratifikatsiya, qabul

qilish va tasdiqlash o‘rtasida muayyan harakatlarni bajarish

majburiyatini yuklaydi.

Statutni imzolab, O‘zbekistonRespublikasi mazkur hujjat maqsad va

vazifalari bilan roziligini bildirdi. O‘zbekistonning rasmiy pozitsiyasi

XJS masad, vazifalari va g‘oyalarni quvvatlashdan iborat. U uning

normalarini milliy qonunchilikka keyingi implementatsiyasida

rivojlanadi, ya’ni, xalqaro jinoyatlarning milliy jinoyat huquqi

miqyosida kriminalizatsiya qilish va XJS Statutining protsessual

qoidalarini implementatsiya qilishdan iborat. Statut qoidalarini

implementatsiya qilishdan maqsad Rim statuti demokratizatsiya, sud-

huquq islohotlarinig markaziy qismiga aylantirish, milliy organlarning

Rim statutida belgilangan jinoyatlarni tergov qilish imkoniyatini

kengaytirishdan iborat.

2. Xalqaro jinoyat sudi yurisdiksiya, vakolati va huquq manbalari

163

XJS xalqaro hamjamiyat e’tiborida bo‘lgan va milliy qonunchilik

tizimini to‘ldiruvchi, eng jiddiy jinoyatlar uchun javobgar shaxslarga

nisbatan Yurisdiksiyani amalga oshirishga vakolatli doimiy organ

hisoblanadi.

Statutning 1 va 4- moddalarida muvofiq, XJS o‘z vazifalarini

bajarish uchun lozim bo‘lgan va o‘z maqsadiga erishishi uchun talab

etiladigan xalqaro huquqiy vakolatga ega. Xususan, u shartnomalar

tuzish, ko‘chmas va ko‘char mulkni olish va tasarruf hamda protsessual

harakatlarda ishtirok etish huquqiga ega

Xalqaro jinoyat sudi Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimi bilan

bog‘liq Mustaqil xalqaro tashkilot hisoblanadi, biroq BMT tizimining

bir qismi emas. Rim Statuti 2-moddasiga muvofiq jinoyat sudi Rim

Statuti a’zo davlatlari Assambleyasi tomonidan tasdiqlanadigan va

so‘ng sud nomidan sud raisi tomoindan imzolanadigan Bitimlar

vositasida BMT bilan aloqalar o‘rnatadi. Bugungi kunga qadar, Xalqaro

jinoyat sudining Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan hamkorligi 2004

yil 4 oktabr kungi o‘zaro hamkorlik to‘g‘risidagi Bitimga asoslanadi.124

O‘z faoliyatini olib borishda, Sud Rim Statuti va sud tomonidan

tuzilgan xalqaro shartnomalarga asosan davlatlar (BMT Xavfsizlik

Kengashi 1593 (2005) Rezolyutsiyasi), xalqaro tashkilotlar va fuqarolik

jamiyatlari bilan olib boriladigan hamkorlikka tayanadi. Sudning

davlatlar bilan hamkorligini taqozi etadigan sohalar sifatida tahlil,

tergov, ayblanuvchi qamoqqa olish va ushlab berish, moliyaviy

aktivlarni muzlatish, qurbonlari va guvohlarni himoya qilish, sudning

qarorlari va hukmlarini ijro qilish kabilarni o‘z ichiga oladi.

XJS - xalqaro organ sifatida, BMT nisbatan Mustaqil bo‘lib,

124 Информация об осуществлении статьи 3 Соглашения о взаимоотношениях между Организацией

Объединенных Наций и Международным уголовным судом. Доклад Генерального секретаря. 2013.

A/68/364. // http://www.un.org.

164

davlatlardan ustun turuvchi tuzilma emas. To‘ldiruvchanlik tamoyili

XJS ishlashi uchun asos va «ustun»lardan biri hisoblanadi. Bu

tamoyilga ko‘ra sud Yurisdiksiya Rim Statuti a’zo davlatlari jinoyat

yustitsiyasi milliy tizimining o‘rnini bosmaydi, balki uni to‘ldiradi.

XJS Nizomining kirish qismi xalqaro hamjamiyat diqqat

markazidagi eng jiddiy jinoyatlar jazosiz qolmasligi kerakligin va ularni

samarali ta‘qib etish, buning Yuzasidan milliy darajada qo‘llaniluvchi

chora-tadbirlar xalqaro hamkorlikni kengaytirish hisobidan ta‘minlangan

bo‘lishi kerak, deb Mustahkamlangan va faqat tegishli davlat "to‘g‘ri

tergov yoki ta‘qibni amalga oshirish imkoniga ega bo‘lmasa yoki uni

lozim darajada amalga oshira olmasa" (17-modda). Statut xalqaro

jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni jinoiy ta‘qib qilish uchun har bir

davlat mas’ul ekanligini belgilaydi. Statutda to‘lalik tamoyili xalqaro va

milliy sudlov o‘rtasidagi munosabatlarni amalga oshirish uchun

qo‘llaniladi.

To‘lalik davlatlarga Mustaqil jinoiy ta‘qibni amalga oshirish va XJS

aralashuvining oldini olishga imkon beradi.

To‘lalik tamoyilini Prokuror kanselariyasi uchun prokuratura

strategiyasining asosiy tamoyili hisoblanadi. Bu dastlabki tergov paytida

olib boriladigan tadbirlarning butun bir spektrini o‘z ichiga oladi,

xususan 15-moddaga muvofiq faoliyatning oshkoraligi, davlat o‘zining

milliy sud muhokamasini yodda tutishi va bu faoliyatni tashqi

manbalardan qo‘llab-quvvatlanishi, Shuningdek, milliy sud organlari,

Shu jumladan jiddiy jinoyatlarni tergov qiluvchilar bilan hamkorlik

qiilish, jumladan, Rim Statuti 93 (10) moddasiga muvofiq ulardan

olingan so‘rovlarga imkon qadar ijobiy javob berish yo‘li bilan.

XJS vakolatlarini uch guruhjinoyatlar bilan chegaralanadi:

1) Genotsid jinoyati (milliy, etnik, irqiy yoki diniy guruhlarni

butunlay yoki qisman yo‘q qilish niyati bilan sodir etiladigan jiddiy

165

jinoyat,);

2) insoniyatga qarshi jinoyatlar (ongli ravishda har qanday tinch

fuqarolarga keng miqyosda yoki muntazam hujum qilishga

yo‘naltirilgan jinoyatlar);

3) urush jinoyatlari (urush paytida harbiy guruhlar xulq atvorini

tartibga soluvchi, oddiy fuqarolarni, urush asirlarini himoya qiluvchi,

madaniy boyliklarni asrovchi urush qonunlari va urf-odatlar buzilishi).

4) agressiv jinoyatlar.

Statutning 5-moddasi 2-bandiga ko‘ra, "ishtirokchi-davlatlar jinoyat

belgilaydigan va Sud bu jinoyat uchun bo‘yicha o‘z yurisdiksiyani

amalga oshirish holatlari to‘g‘rsida kelishuvga erishishi bilanoq Sud

agressiya jinoyatlariga nisbatan o‘z yurisdiksiyani amalga oshiradi”.

2010 yil 11 iyunda BMT Bosh Assambleyasining o‘n uchinchi yalpi

majlisida kelishuvga asosan RS/Res.6 qabul qilingan. Mazkur qaror

bilan Bosh Assambleya Rim Statutiga agressiya jinoyati belgilari

yuzasidan ham o‘zgartish kiritishga qaror qildi. Rezolyutsiya 5-

moddasining 2-bandiga ko‘ra Statut matnidan chiqarib tashlangan,

chunki agressiya jinoyati ta’rifini o‘z ichiga olgan 8-modda hamda

agressiya jinoyatlariga nisbatan yurisdiksiyani amalga oshirishni tartibga

soluvchi 15 modda kiritilgan.

XJS o‘ttiz a’zo davlatlar tomonidan o‘zgartish ratifikatsiya yoki

qabul qilingandan 1 yil o‘tgach agressiya jinoyatlari ustidan o‘z

yurisdiksiyani amalga oshirishi mumkin.

Sudning sudloviga tegishli jinoyatlarga nisbatan muddatlar o‘tib

ketishi belgilanmaydi.

Bundan tashqari sud vaqtda cheklangan. Uning yurisdiksiyaga

2002 yil 1 iYuldan so‘ng, ya’ni XJS Statuti(yurisdiksiya ratione

temporis). kuchga kirgan kundan keyin sodir etilgan jinoyatlar kiradi.

Ugandadagi nizo 20 yildan ortiq davom etayotgan bo‘lsada, sud

yurisdiksiya 2002 yil 1 iyuldan so‘ng keyin sodir etilgan jinoyatlar tatbiq

etiladi.

Davlat Statut kuchga kirganidan keyin uning a’zosi bo‘lsa, Sud

Statutning ushbu davlat uchun kuchga kirgan kundan boshlab

qo‘llaniladi, agarda davlat mazkur davlat Kotibga ma‘lum jinoyatga

nisbatan sud yurisdiksiya tan olish to‘g‘risida bayonot taqdim etmagan

bo‘lsa.

2014 yil 17 aprel kuni Ukraina hukumati Rim statuting 12-moddasi

3-bandiga asosan uning hududida 2013 yil 21 noyabrdan 2014 yil 22

fevralga qadar bo‘lgan davrda sodir etilgan jinoyatlardan boshqa

166

jinoyatlarga nisbatan XJS Yurisdiksiyani qo‘llash to‘g‘risida murojaat

etgan. Siyosatga muvofiq Kanselariya bayonotni qabul qilib prokuror

Ukraina vaziyatning o‘rgana boshladi. Ukraina 2000 yilning 20

yanvarida Rim statusuni imzoladi. 2007-yil 29 yanvarda Ukraina

imtiyozlar va sud immunitetlari to‘g‘risidagi Shartnomaga qo‘shilgan va

Rim Statuti a’zosi bo‘lmagan mazkur Shartnomaning yagona a’zo -

davlati hisoblanadi.

2009 yil 22 yanvarda, Falastin milliy ma’muriyati Kotibiga Statut

a’zosi bo‘lmagan davlatlarga Sud vakolatini qabul qilish imkon

beruvchi Rim Statutining 12-moddasiga (3) muvofiq ariza yubordi.

Sud jinoyatni sodir etgan shaxs va uning fuqaroligidan qat‘iy nazar

Yurisdiksiyani amalga oshirishi mumkin, basharti BMT Xavfsizlik

Kengashi BMTning Ustavi VII bobi qoidalariga asosan unga vaziyatni

bersa. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi o‘zining

Tinchlikni saqlash maqsadida BMT a’zolariga nisbatan har qanday

harakatni amalga oshirish vakolatidan foydalanib, 1593 (2005) qaror

bilan Sudandagi vaziyatni sudga topshirdi. Shunday qilib BMT

Xavfsizlik Kengashi, Tekshiruv xalqaro komissiya hisobotini e’tiborga

olib Darfur (S/ 2005/60) Sudan vaziyat xalqaro tinchlik va xavfsizlikka

tahdid tashkil etishda davom etmoqda va xalqaro insonparvarlik

qonunlarini buzilgan va inson huquqlarini tahqir qilish sodir etilgan deb

topdi. Va Birlashgan Millatlar Tashkiloti Ustavining VII bobi

qoidalariga asosan Darfurdagi 2002 yil 1 iYuldan keyingi vaziyatni

Xalqaro Jinoyat Sudi prokuroriga berish to‘g‘risida qaror qildi.

Statutga ko‘ra Sud faqat a’zo davlat hududida sodir etilgan

jinoyatlar bo‘yicha (hududiylik prinsip) va maxsus kelishuvga asosan

har qanday boshqa Davlat hududida ishtirokchi-davlatlar (millati

tamoyili) jinoyatlarga nisbatan Yurisdiksiyaga ega. Sud har bir

167

ishtirokchi-davlat hududida o‘z maqsadlariga erishish uchun zarur

bo‘lgan imtiyoz va immunitetlardan foydalanadi.

Sud yurisdiksiya Statuning 26-moddasiga ko‘ra, jinoyat da’vo

komissiyasi vaqtda 18 yoshga ostida shaxslarga nisbatan amal qilmaydi.

XJS vakolatlari BMT Xalqaro Sudi va Inson huquqlari bo‘yicha

Yevropa sudi vakolatlaridan farq qiladi.

BMT Ustavi bilan Birlashgan Millatlar Tashkilotining asosiy sud

organi sifatida ta’sis etilgan Xalqaro Sud tinchlikni buzilishiga olib

kelishi mumkin bo‘lgan xalqaro nizolarni yoki vaziyatlarni tinchlik yo‘li

va muzokaralar bilan hal etishga intiladi. BMT Xalqaro sudi xalqaro

huquq qoidalariga muvofiq davlatlar bilan BMT vakolatli organlari

ixtisoslashtirilgan muassasalar konsultativ xulosalarini bo‘yicha huquqiy

nizolarni hal etish vazifasi yuklangan.

Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi Inson huquqlari bo‘yicha

Yevropa Konvensiya (1950) va unga bayonotga ko‘ra uning a’zo

davlatlari o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarning bajarilishini

ta‘minlash maqsadida tuzilgan. Yevropa konvensiyasi qoidalariga talqini

va qo‘llanilishi bo‘yicha barcha masalalar, Konvensiya qoidalarining har

qanday buzilish holatlarini ko‘rib chiqish, shuningdek, konvensiya bilan

tan olingan har qanday shaxsl, nodavlat tashkilot yoki guruhlarning

Yevropa konvensiyasi a’zo davlatlari tomonidan buzilish holatlari

ustidag shikoyatlarini ko‘rib chiqadi.

Xalqaro Sud, Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi, XJS farqli

o‘laroq, jinoiy sud huquqiga ega emas. Bundan tashqari XJS unga

xususiy shaxslar tomonidan berilgan murojaatlarni ko‘rib chiqishga

vakolatli emas.

Shu bilan birga, bu uch xalqaro sud muassasalari bir umumiy

maqsad dunyoda adolat erishishni ko‘zlaydi. Har bir sud inson

huquqlarini himoya qilish bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq bo‘lib,

qonun ustuvorligini, saqlashga intiladi. Boshqa huquqiy odatlar asosida,

ular, o‘zaro munosabatlar asosini tashkil etuvchi umumiy xalqaro odil

sudlovini yaratadilar125.

3. Xalqaro jinoyat sudining jinoiy ishlarni yuritish tartibi

Sud sanab o‘tilgan jinoyatlarga nisbatan o‘z sudlovini amalga

125 Очерк деятельности Международного уголовного суда. Международный уголовный суд:

проблемы, дискуссии, поиск решений / Под ред. Г. И. Богуша, Е. Н. Трикоз. – М.: Европейская Комиссия,

2008. С.41.

168

oshirishi mumkin, basharti:

a) bir vaziyatda bir yoki bir nechta jinoyatlar sodir etilganligi

aniqlansa, Statutga ko‘ra a’zo davlat tomonidan prokuroriga beriladi;

Prokurorga vaziyatni berish yozma shaklda rasmiylashtiriladi.

Imkon qadar, murojaatda aniq holatlarni belgilanishi lozim va davlat

tasarrufida bo‘lgan vaziyatni tasdiqlovchi hujjatlar ilova qilinadi.

Kongo, Uganda Demokratik Respublikasi va Markaziy Afrika

Respublikasi o‘zini-o‘zi topshirish (13-modda) orqali, mazkur uch

davlatdagi vaziyat Yuzasidan XJS sudlovi Yuritilgan.

b) bunday jinoyatlarning bir yoki bir necha sodir etilganligi

aniqlansa, vaziyat, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Ustavining VII

bobiga muvofiq Xavfsizlik Kengashi tomonidan prokurorga topshiriladi.

2011 yilning mart oyida, Xavfsizlik Kengashi 2011 yil 26 fevral kuni

qabul qilingan (2011) 1970 qarori bilan tomonidan Liviya vaziyat

prokurorga topshirildi.

v) Prokuror sud sudloviga tegishli jinoyat haqida ma‘lumot asosida

jinoyat nisbatan tergov (proprio motu) boshlaydi.

So‘nggi holatda, prokuror propriomotu sud sudloviga tegishli

jinoyatlar haqida ma‘lumot asosida ish vo‘zg‘atadi. Prokuror olingan

ma‘lumotlar jiddiyligini tahlil qiladi. Shu maqsadda, u davlatlar, BMT

agentliklari, hukumatlararo va nohukumat tashkilotlar, yoki lozim deb

topsa, u boshqa ishonchli manbalardan qo‘shimcha ma‘lumot talab

qilishi mumkin, va sud joylashgan joyda yozma yoki og‘zaki

ko‘rsatmalarni qabul qilishi mumkin.

Prokuror tergov uchun yetarli asoslar mavjud degan xulosaga

kelsa, to‘plangan har qanday materiallar bilan birga, sud palatasiga

dastlabki tergov uchun sanksiya olishga murojaat etadi. Ushbu talab

169

siyosiy asoslar bo‘yicha jinoyat ishini oldini olish kafolati hisoblanadi.

Agar dastlabki tergov palatasi, so‘rov va unga ilova qilingan

hujjatlarni o‘rganib chiqib tergovni davom ettirish uchun yetarli asoslar

mavjud va voqea Sud sudloviga tegishli deb hisoblasa, u jinoyat ishini

keyingi tergovini davom ettirish to‘g‘risida sanksiya beradi.

Dastlabki tergov palatasining tergovni amlga oshirishga sanksiya

berishni rad etishi, Shu vaziyatga doir yangi faktlar yoki dalillar asosida

prokurorning yana bir iltimosnoma kiritishiga to‘sqinlik qilmaydi.

Dastlabki ko‘rib chiqqandan keyin prokuror taqdim etilgan

ma‘lumotlar tergov uchun yetarli asosga ega emas degan xulosaga

kelinsa, u ma‘lumotlarni taqdim qilgan shaxslarni bu xususida xabardor

qiladi. Bu holat yangi faktlar yoki dalillar asosida ayni vaziyat yuzasidan

prokurorga yana murojaat etishga to‘sqinlik qilmaydi.

Xalqaro jinoyat sudi Statuti qarorlari va XJS isbotlash jarayonlari

va tartibi to‘g‘risidagi qoidalar xalqaro hamjamiyat diqqat markazidagi

jiddiy jinoyatlarga doir ish Yurituv jarayoni to‘rt bosqichda: sudgacha

bosqich; sud muhokamasining dastlabki bosqichi; Birinchi instansiya

sudida ish yuritish; hukm qonuniyligi va amal qilishini tekshirish

bosqichlarida o‘rganib chiqiladi.

Hozirgi kunda sud yurituvida turli 8 vaziyat bo‘yicha 21 ish

mavjud. Prokuratura organlari sakkiz vaziyatlarda tergov va sinovlarni

olib bormoqda (Darfur (Sudan), Kongo Demokratik, Keniya, Kot-

d’Ivuar, Liviya, Mali, Markaziy Afrika Respublikasi va Uganda

Respublikasi), va 10 vaziyat bo‘yicha (Afg‘oniston, Gvineya,

Gonduras, Gruziya, Iroq, Kolumbiya, Komor, Nigeriya, Ukraina va

Markaziy Afrika Respublikasi) ma‘lumot to‘plash va dastlabki tergovni

davom ettirmoqda.

Ko‘rib chiqilayotgan vaziyatlarga kelsak, Sud bugunga qadar 30

qamoqqa olish qarorini qabul qilgan. Jinoyat javbrlanuvchilaridan ishda

170

ishtirok etish to‘g‘risida 3106 ariza kelib tushgan. Sud tomonidan

ko‘rilgan jami ishdan uch holda hukm chiqarilgan va ularning ikkitasi

ustidan shikoyat qilingan. 2014 yilning iyun oyida bir hukm kuchga

kirgan126

XJS tashkil etish asosiy prinsiplaridan (to‘lalik va universal

Yurisdiksiya prinsipini) asosiy tamoyillari bilan bir qatorda, XJS asosi

o‘z faoliyatini ta‘minlashga qaratilgan boshqa muhim tamoyillar ham

mavjud:

- XJS Statutida belgilangan jinoyatda aybdor shaxslarni xalqaro

sudga topshirish mexanizmi. Shunday qilib, Statutning 89 moddasiga

muvofiq aybdor shaxslarni xalqaro sudga topshirishda sud shaxs

hududida bo‘lib turgan davlatdan uni ushlab berishni so‘rashi mumkin.

Ishtirokchi-davlatlar, ushbu modda qoidalarini bajarishda o‘z milliy

qonunchiligi doirasida "qamoqqa olish va ushlab berish” so‘roviga amal

qiladilar;

- Rasmiy mavqega tayanishga yo‘l qo‘ymaslik prinsipi. XJS

Ustavining 27-moddasida ko‘ra, Ustav barcha shaxslarga ularning

mavqeidan qat‘iy nazar teng qo‘llaniladi. Davlat yoki hukumat rahbari

sifatida alohida rasmiy mavqega ega shaxs, hukumat yoki parlamentga

saylangan vakillaryoki hukumat mansabdor a’zosi hech bir holatda

ushbu Ustav doirasida jinoiy javobgarlikdan ozod etilishi mumkin emas.

Milliy yoki xalqaro huquq doirasida mavjud immunitetlari yoki maxsus

protsessual qoidalaribunday shaxs ustidan o‘z Yurisdiksiyani amalga

oshirishda Sudga to‘sqinlik qilmasligi lozim;

Insoniyat va urush jinoyatlari qarshi jinoyatlar uchun Sudan

amaldagi prezidenti Omar Hassan Ahmad al-Bashirni hibsga olish orderi

birinchi marta 2009 yil 4 martda sudgacha Palatasi tomonidan chiqarildi.

2010 yil 12 iYul sudgacha palatasi Qo‘shimcha ma‘lumotlar asosida

genotsid uchun Ahmad Hasan al-Bashirni hibsga olish to‘g‘risida

sanksiya bergan. Qamoqqa olishga sanksiya barcha ishtirokchi-

davlatlarga xabar qilingan edi.

- Ustav 20-moddasida Mustahkamlab qo‘yilgan « nebisinidem (bir

xil narsa uchun bir shaxsning qayta aybanmaligi) prinsipi. Statutda

ko‘zda tutilgan hollar bundan mustasno, hech bir shaxs sud tomonidan

hukm qilingan yoki oqlangan jinoyatlar asosini tashkil etuvchi har

qanday qilmish uchun qayta sudlanishi mumkin emas.

126 Очерк деятельности Международного уголовного суда. Международный уголовный суд:

проблемы, дискуссии, поиск решений / Под ред. Г. И. Богуша, Е. Н. Трикоз. – М.: Европейская Комиссия,

2008. С.47.

171

XJS tuzilishi quyidagi organlar o‘z ichiga oladi: Prezidium;

Sudoldi bo‘limi, Sud va Apellyatsiya bo‘linmalari; Prokuratura

organlari; Kotibiyat. Rim Statutining 38, 42 va 43-moddalariga

muvofiq, ular XJS faoliyatini tashkil etish uchun mas’uldirlar.

Prezidium uch yil muddatga barcha o‘n sakkiz sudyalar tomonidan

saylanadigan raisi va ikki vitse raisdan iborat127. Rayosati prokuror

kanselariyasidan tashqari sudning barcha umumiy boshqaruvi uchun

javobgar bo‘ladi.

Prezidium vazifalarini 3 yo‘nalishga ajratish mumkin: sud

funksiyalari, ma’muriy funksiyalar va tashqi aloqalar. Birinchi vitse-rais

Prezidiumning ma’muriy ishlarini muvofiqlashtiradi, ikkinchisi sud

masalalarini muvofiqlashtiradi. Rais va birinchi va ikkinchi vitse-raislar

sudyalarning mutlaq ko‘pchilik ovozi bilan saylanadi. Ular uch yil

muddatgacha yoki sudyalar sifatida o‘z vakolatlari tugatgunga qadar

xizmat qiladi. Ular bir marta qayta saylanishi mumkin.

43-moddaga muvofiq Kotib rais rahbarligi ostida ishlarni

boshqarishning sudga taalluqli bo‘lmagan jihatlarini boshqarish va

Sudga xizmat ko‘rsatadi. Bundan tashqari 38-moddasida 4-bandida

Prezidiumga Prokuror bilan faoliyatni muvofiqlashtirish va o‘zaro

manfaatli barcha masalalar bo‘yicha prokurorga rozilik berish

belgilangan.

Prezidiumning sud ishi Sudga o‘z ishini samarali va adolatli tarzda

o‘tkazish imkonini beruvchi tizimlar va mexanizmlarni shakllantirishdan

iborat.

Tashqi aloqalar sohasida Prezidium maqsadi sudning hammaga

ma‘lumligiga erishi va uning xalqaro siyosiy munosabatlardagi hamda

xalqaro tashkilotlar tizimidagi o‘rnini sharhlashda ko‘maklashishdan

iborat Bu maqsadda orqali Prezidiumi turli guruhlar oldida Shu

jumladan, hukumath vakillari, xalqaro tashkilotlar, nodavlat notijorat

tashkilotlari, oliy o‘quv yurtlari va boshqa muassasalar chiqish qiladi,

ular bilan ko‘p sonli uchrashuvlar o‘tkazadi128.

Statuta moddasiga muvofiq barcha sudyalar o‘z funksiyalarini

doimiy ravishda bajaruvchi Sud a’zolari sifatida saylanadilar hamda

o‘zlarining vakolat muddatlari boshlangan paytdan boshlab Shu asosda

o‘z vazifalarini bajarish uchun sud ixtiyorida bo‘ladilar. Prezidium

tarkibiga kiruvchi sudyalar saylangan paytlaridan boshlab o‘z

127Статут МУС, ст.38(1), и Правила процедуры и доказывания МУС, Правило 4(1). //

http://www.un.org 128 Доклад Международного уголовного суда. Вторая сессия, Нью-Йорк 8 -12 сентября 2003 года.

ICC-ASP/2/5. // http://www.un.org.

172

vazifalarini bajaradilar.

Sudyalar Yuqori axloqiy-ma’naviy sifatlarga ega bo‘lgan, xolis

hamda Mustaqil bo‘lgan, o‘zlarining tegishli davlatlarida mavjud

bo‘lgan Yuqori sud lavozimlari uchun qo‘yilgan talablarga javob

beruvchi shaxslar orasidan tanlanadilar. Sud tarkibiga saylanuvchi har

bir nomzod xalqaro gumanitar huquq va inson huquqlari kabi xalqaro

huquqning tegishli sohalarida o‘zlarining e’tirof etilgan malakasiga,

Shuningdek keng qamrovli kasbiy huquqiy faoliyatga, Sud faoliyatining

mazmuniga nisbatan munosabatga ega bo‘lishi kerak

Sud tarkibiga kiruvchi o‘n sakkiz sudyalar Statutaning ishtirokchi

davlatlari tomonidan saylanadi hamda Sudning uch asosiy bo‘linmalari

bo‘yicha taqsimlanadilar: Dastlabki ish ko‘rib chiqish bo‘linmasi, Sud

bo‘linmasi hamda Apellyatsiya bo‘linmasi. Dastlabki ish ko‘rib chiqish

bo‘linmasi etti sudyadan, Sud bo‘linmasi olti sudyadan, Apellyatsiya

bo‘linmasi esa besh sudyadan tashkil topib, Prezidiumning har bir a’zosi

bo‘linmalarning birining tarkibiga kiradi. Statutaning 35 moddasi 3

bandiga muvofiq Prezidium, Sudning ish ko‘lamini hisobga olgan holda

boshqa sudyalardan o‘zlarining majburiyatlarini doimiy ravishda qay

darajada bajarishlari to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Apellyatsiya sudida

sud funksiyalari Apellyatsiya palatasi tomonidan bajarilib, uning

tarkibiga Apellyatsiya bo‘linmasining 5 sudyasi kiradi.

Sudyalar o‘z majburiyatlarini bajarishda Mustaqildirlar. Ular

o‘zlarining sudyalik faoliyatlarining bajarilishiga to‘sqinlik qiluvchi

yoki o‘zlarining Mustaqilligiga gumon qilishga majbur qiluvchi hech

qanday faoliyat turlari bilan shug‘ullanmaydilar. O‘z majburiyatlarini

sud joylashgan joyda doimiy asosda bajarishlari talab etilgan sudyalar

boshqa kasbiy faoliyat turi bilan shug‘ullanmasliklari kerak.

Statutaning 42(1) moddasiga muvofiq XJS, Prokuror Devonxonasi

Sudning alohida organi hisoblanadi. U etkaziladigan vaziyatlar uchun

hamda Sudning vakolatiga kelib tuShuvchi jinoyatlar to‘g‘risidagi

istalgan asoslangan ma‘lumotlarning olinishi uchun ularning o‘rganilishi

hamda Sudda tergov va jinoiy ta‘qiblarning olib borilishi uchun javob

beradi. Devonxona o‘z vakolatlrini quyidagi besh asosiy funksiyalari

yordamida amalga oshiradi:

a) Ishtirokchi davlatlar hamda barcha davlatlar bilan o‘zaro

hamkorlik qilish;

b) Sud vakolatiga kiruvchi vaziyatlar to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni

tahlil qilish;

v) vaziyatni topshirgandan keyin yoki dastlabki ish olib borish

173

palatasi tomonidan ruxsatnoma berilgandan keyin tergovni boshlash;

g) Ishlarni sud palatasida olib borish;

d) ma‘lumotlarni saqlash, huquqiy maslahatlar berish, lingvistik

xizmatlar hamda bilimlar banki kabi xizmatlarni Devonxona doirasida

ko‘rsatish.

2011-yil 12-dekabrda Xalqaro jinoiy sud Statutasi ishtirokchi

davlatlari Assambleyasida Fatu Bensuda xonim (Gambiya) Xalqaro

jinoiy sud Prokurori etib saylanib, u ushbu lavozimga Luis Moreno

Okampo (Argentina)ning o‘rniga keldi.

Devonxona Prokuror tomonidan boshqariladi. Prokuror

Devonxonani, Shu jumladan binolardagi xodimlar hamda undagi boshqa

resurslarni boshqarish hamda nazorat qilish bo‘yicha barcha

vakolatlarga ega. Prokurorga bir yoki bir necha Prokuror o‘rinbosarlar

yordam berib, ular Prokuror mazkur Statutaga muvofiq bajarishi kerak

bo‘lgan istalgan harakatlarni amalga oshirish huquqiga egalar. Prokuror

hamda prokuror o‘rinbosarlari turli davlat fuqarolari bo‘lishlari kerak.

Ular to‘liq bandlik asosda ishlaydilar.

Prokuror hamda prokuror o‘rinbosarlari Yuqori axloqiy-ma’naviy

sifatlarga, jinoiy ta‘qib qilish yoki jinoiy ishlar bo‘yicha muhokamalarni

olib borish sohasida keng amaliy tajribaga ega bo‘lgan shaxslar

hisoblanadilar. Prokuror ishtirokchi davlatlar assambleyasi a’zolari

tomonidan yashirin ovoz berish yo‘li bilan mutlaq ko‘pchilik ovoz bilan

saylanadi. Prokuror o‘rinbosarlari Prokuror tomonidan taqdim qilingan

ro‘yxat ichidagi nomzodlar orasidan xuddi Shu tartibda saylanadilar.

Prokuror har bir Prokuror o‘rinbosari lavozimiga uch nomzodni qo‘yadi.

Ularning saylanishi paytida qisqaroq vakolat muddatini nazarda tutuvchi

qaror qabul qilinmasa, Prokuror hamda Prokuror yordamchilari to‘qqiz

yillik muddatga saylanadilar hamda qaytib saylanish huquqiga ega

bo‘lmaydilar.

Prokuror, Prokuror yordamsilari o‘zlarining faoliyatlarining

bajarilishiga to‘sqinlik qiluvchi yoki o‘zlarining Mustaqilligiga gumon

qilishga majbur qiluvchi hech qanday faoliyat turlari bilan

Shug‘ullanmaydilar. Ular boshqa kasbiy faoliyat turlari bilan

Shug‘ullanmaydilar. (XJS Statuta 42 moddasi).

Prokuror Devonxonasi tomonidan 2012-2015 yillar uchun

mo‘ljallangan Strategik reja doirasida olti strategik maqsadlar belgilab

qo‘yilgan:

1) xolisona, mustaqil, yuqori sifatli, samarali va xavfsiz dastlabki

ekspertiza, tergov hamda sud ta‘qibini o‘tkazish;

174

2) kirish sinovlari, tadqiqotlar hamda sud ta‘qib qilish organlari

sifati va samaradorligining yanada yaxshilanishi;

3) ishimizning barcha sohalarida jinsga oid jihatlari integratsiyasini

mustahkamlash hamda bundan keyin jinsiy hamda jinsga oid asosdagi

jinoyatlar hamda bolalarga qarshi sodir etilgan jinoyatlarga alohida

e’tibor qaratish;

4) Dastlabki ekspertiza hamda tergov paytida XJS hamda milliy

harakatlarni qo‘llab-quvvatlash uchun Rim tizimini mustahkamlash yo‘li

bilan o‘zaro to‘ldirish hamda hamkorlikni oshirish;

5) Jins va millatga, xodimlarning balansi, sifatlari hamda

motivatsiyasiga alohida e’tibor qaratgan holda kasbiy lavozimni joriy

qilish, faoliyat hamda o‘lchovlarning samaradorligini boshqarish, va

Kotibiyat Prokurorning majburiyatva vakolatlariga hech qanday

zarar etkazmasdan ishlarni boshqarishning sudga taalluqli bo‘lmagan

jihatlari uchun javob beradi. Kotibiyat kotib tomonidan boshqarilib, u

Sudning bosh ma’muriy mansabdor shaxsi hisoblanadi. Kotib Sud raisi

boshqaruvi ostida o‘z vazifalarini amalga oshiradi.

Sudyalar Kotibni yashirin ovoz berish yo‘li bilan ko‘pchilik ovoz

orqali saylaydilar, bunda ishtirokchi davlatlar Assambleyasining barcha

tavsiyanomalari hisobga olinadi. Kerak bo‘lgan hollarda hamda

Kotibning talabiga binoan, sudyalar xuddi Shu yo‘l bilan Kotib

o‘rinbosarini ham saylaydilar. Kotib o‘z lavozimiga besh yillik

muddatda saylanadi. U yana bir marta besh yillik muddatga to‘liq

bandlik asosida qayta saylanishi mumkin.

Kotib Kotibiyat tuzilmasida jabrlanuvchilar hamda guvohdarga

yordam berish guruhini ta’sis etadi. Ushbu guruh Prokuror devonxonasi

bilan maslahatlashgan holda himoya hamda xavfsizlik choralarini

ko‘rish, sudga keladigan guvohlar, jabrlanuvchilar hamda bergan

ko‘rsatmalari uchun xavf ostida qolgan boshqa shaxslarga maslahat va

boshqa jihatdan yordam berishni ta‘minlaydi.

Sudning asosiy organlari orasidagi hamkorlikka ko‘maklashish

2013-yil aprel holatiga ko‘ra

- XJS ishtirokchilarining 34 davlat a’zolari afrika qit’asidan

- Osiyo – 18

- Sharqiy Yevropa – 18

- Lotin Amerikasi va Karib havzasi – 27

- G‘arbiy Yevropa va boshqa davlatlar – 25

175

maqsadida Muvofiqlashtiruv kengashi yaratilgan. Muvofiqlashtiruv

Kengashi majlislarida Rais, Prokuror hamda Kotib o‘zaro manfaatlarga

xizmat qiluvchi masalalarni muhokama qiladilar.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Xalqaro jinoyat sudi faoliyatining huquqiy asoslari nimadan

iborat?

2. Xalqaro jinoyat sudi o‘z faoliyatini qanday prinsiplar aosida

amalga oshiradi?

3. Muayyan davlar konkret vaziyatda o‘zi jinoiy ta‘qibni amalgam

oshirmasdan, Xalqaro jinoyat sudiga jiniyat ishini ko’rib chiqish uchun

o’z tashabbusi bilan murojaat etishi mumkinmi?

4. Jinoyat ishi Xalqaro jinoyat sudiga BMT Xavfsizlik Kengashi

tomonidan taqdim etilsa, komplementarlik prinsipi ahamiyatga ega

bo‘ladimi?

КAZUS

Isroilning maxsus xizmati tomonidan Kolumbiya hududida,

Ikkinchi jahon urushi paytida insonlarga shafqatsiz munosabatda

bo‘lgan va ko‘plab jinoyatlar hamda zo‘ravonliklar sodir etgan yevrey

millatiga mansub natsist fuqaro Noybert yashayotganligi aniqlandi.

Isroilning vakolatli organi fuqaro Noybertni rasmiy ravishda Xalqaro

Jinoyat sudiga (XJS) jalb etish uchun Kolumbiyaning vakolatli organiga

maxsus so‘rov bilan murojaat qildi. Biroq, Kolumbiya hukumati bunga

rad javobini berdi va Noybert Kolumbiya fuqarosi ekanligi, uning yoshi

80dan oshganligi va o‘z vaqtida Kolumbiya iqtisodi rivoji uchun ulkan

xizmatlar ko‘rsatganligini ta'kidlab o‘tdi.

Savollar: Fuqaro Noybertni jinoiy javobgarlik masalasini

Xalqaro jinoyat sudida ko‘rishga

asoslar mavjudmi? Xalqaro jinoyat sudining asosiy funktsiya va

vazifalarini ko‘rsating.

XV bob

176

XALQARO JINOYAT ADLIYASI ZAMONAVIY TIZIMI

TUSHUNCHASI

1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) zamonaviy

tizimi tushunchasi. 2. Xalqaro jinoyat odil sudlovi organlari. 3. Nisbiy

xalqaro jinoyat adliyasi. Xalqaro jinoyat adliyasining xalqaro

istiqbollari.

1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi (xalqaro jinoyat adliyasi) zamonaviy

tizimi tushunchasi.

Dunyoda vujudga kelgan murakkab siyosiy vaziyat, xalqaro

hamjamiyatning umume’tirof etilgan tamoyillar hamda xalqaro huquq

me‘yorlarining jiddiy ravishda buzilishiga nisbatan noroziligi xalqaro

jinoyat huquqi sohasida harakat qilishga chaqiruvchi sud organlarining

shakllanishi hamda faoliyat Yuritishi amaliyotining keng tarqalishiga

turtki bo‘ldi.

Ushbu organlar xalqaro jinoiy adolatni amalga oshiradilar. Bunda

xalqaro hamkorlikning bir yo‘nalishi tushunilib, u, aslini olganda,

xalqaro hamjamiyat tomonidan Birlashgan Millatlar Tashkiloti

ishtirokida xalqaro shartnomalar asosida yoki ularni ijro etish maqsadida

ta’sis etilgan sudlar tomonidan xalqaro, Shuningdek ularning vakolatiga

kiruvchi boshqa turdagi jinoyatchilik ishlarini ko‘rib chiqish va hal

qilish faoliyati bilan Shug‘ullanadi.

Xalqaro jinoiy adolat – bu shunday faoliyat turiki, u xalqaro sud

organlari tomonidan ijtimoiy xavfsizligi xalqaro hamjamiyat tomonidan

extirof etilgan xalqaro jinoyatlar bo‘yicha chora ko‘rish hamda ularning

sodir etilishida aybdor bo‘lgan shaxslarni javobgarlikka tortish yo‘li

bilan amalga oshiriladi.

Xalqaro jinoiy adolat xalqaro huquq, uning tinchlik, shaxs himoyasi

hamda xalqaro hamjamiyatning hayotiy muhim manfaatlarini

ta‘minlash, umuman olganda insoniyat sivilizatsiyasi uchun o‘ta xavfli

bo‘lgan, xalqaro huquq tamoyillari hamda me‘yorlarining buzilishiga

qarshi asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan huquqiy me‘yor va tamoiyillarini

qo‘llash bo‘yicha faoliyatni ifodalaydi.

Xalqaro jinoiy adolatning ushbu belgilariga qisqacha to‘xtalib

o‘tamiz:

1. Xalqaro jinoiy adolat faqatgina xalqaro jinoyatlar to‘g‘risidagi

177

ishlarni jo‘natish uchun ta’sis etilgan yoki bu uchun maxsus vakolatga

ega bo‘lgan sudlar (aniq bir nomlanishidan qat’i nazar) tomonidan

amalga oshiriladi.

2.Xalqaro jinoiy adolat o‘zining xalqaro hamjamiyat tomonidan

qo‘yilgan o‘ziga xos maqsadlariga ega.

3. Xalqaro jinoiy adolat xalqaro jinoyatlar to‘g‘risidagi jinoiy

ishlar bo‘yicha xalqaro sudlar tomonidan (ularning nomi hamda aniq

tashkiliy shaklidan qat’i nazar) muhokama qilish hamda hal qilish yo‘li

bilan amalga oshiriladi.

4. Xalqaro adolatni amalga oshirishda xalqaro jinoyatlar

to‘g‘risidagi ishlarni muhokama qilish va hal qilish xalqaro huquq

manbalarida ko‘rsatilgan shakllarda, xalqaro huquq tomonidan belgilab

berilgan protsessual tartibda amalga oshiriladi.

Ta’sis etilish va faoliyat, vakolat va tashkilotning huquqiy asoslari

orasidagi farqqa qaramasdan, xalqaro jinoiy adolatni amalga oshiruvchi

barcha organlar umumiy jihatga ega.

Birinchidan, ularning ta’sis etilishi, ularga xalqaro jinoyat

to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha adolatni ro‘yobga chiqarish uchun vakolat

berilishi, xadqaro sudyalarning, prokurorlarning, himoyachilarning

jinoiy sud muhokamasi ishtirokchilari doirasiga kiritilishi boshidan

Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan birlashtirilgan xalqaro

hamjamiyatning irodasi bilan bog‘liq.

Ikkinchidan, ushbu sudlar tomonidan Yuboriladigan xalqaro jinoiy

adolatning moddiy-huquqiy asosi bo‘lib xalqaro jinoyatlarning

noqonuniyligi hamda jazolanishini belgilab beruvchi xalqaro

shartnomalar, Shuningdek xalqaro hamjamiyat tomonidan tan olingan

xalqaro huquq tamoyillari hisoblanadi.

Uchinchidan, ularning ko‘rgazmali vakolatlariga xalqaro

hamjamiyatni tashvishga soluvchi eng og‘ir jinoyatlar, ayniqsa: genotsid

jinoyatlari, insoniyatga qarshi jinoyatlar hamda harbiy jinoyatlar

kiritilgan. Alohida holatlard ularning vakolat doirasi alohida

mamlakatlarning davlat ichidagi huquqlar bilan to‘ldiriladi.

To‘rtinchidan, xalqaro jinoiy adolat organlarining hududiy

vakolatlari cheklangan: ishtirokchi davlatlarning hududi (XJS) bilan

yoki ularning asosiy vakolatlariga kiritilgan, hamda ta’sis hujjatlarida

ko‘rsatib o‘tilgan jinoyat sodir etilgan davlatlarning hududi bilan

(xalqaro jinoiy adolatning zamonaviy tizimi tushunchasi uchun

qo‘llaniladi, ya’ni sobiq SFRYU, Ruanda hamda aybdorlar yashirinib

yuradigan chegaradosh mamlakatlar, Syerra-Leone, Kampuchiya,

178

Sharqiy Timor, Bosniya va Gersegovina, Kosovo hududlari)

Beshinchidan, xalqaro jinoiy adolat organlari universal shaxsiy

vakolatlarga ega. Bu shuni anglatadiki, ular o‘zlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri

vakolatlariga kiruvchi jinoyatlarni sodir etganlik uchun istalgan jismoniy

shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishlari mumkin.

Oltinchidan, ushbu xalqaro sud organlarining tarkibi turli

millatlardan tashkil topadi. Hattoki ularning ba’zi birlarining milliy

adliya organlari asosida ta’sis etilgan hollarda (Kampuchiya, Bosniya va

Gersogovina kabi) xalqaro (chet el) sudyalarning majburiy ishtiroklari

ta‘minlanadi. Sudyalar korpusining aralash tarkibida ma‘lum bir jinoiy

ishlar bo‘yicha qarorlarning qabul qilinishida ayniqsa xalqaro sudyalar

ko‘proq kuchga ega bo‘ladilar.

Yettinchidan, xalqaro sudyalar bilan bir qatorda, xalqaro prokurorlar

(ayblovchilar) va xalqaro himoyachilar (advokatlar) ham xalqaro

adolatni amalga oshirish ishtirokchilari hisoblanadilar.

Sakkizinchidan, ushbu sudlar tomonidan adolatning ro‘yobga

chiqarilishi, asosan, xalqaro tizimga mansub bo‘lgan hujjatlarda

ko‘rsatilgan jinoiy-protsessual qonun-qoidalarga, ya’ni xalqaro jinoyat

protsessual kodeksiga muvofiq amalga oshiriladi.

To‘qqizinchidan, xalqaro xarakterni ta‘minlab, sud muhokamasi

xalqaro munosabatlar uchun oson bo‘lgan tilda (ingliz, fransuz tillari)

yoki o‘sha tillarga majburiy tarzda tarjima qilish orqali amalga

oshiriladi.

O‘ninchidan, shartnoma hamda BMT ishtirok etgan boshqa

qarorlarga asoslanb, ushbu sudlar avtomatik ravishda ularning sudga oid

bo‘lmagan, ma’muriy hamda moliyaviy faoliyatiga nisbatan

qo‘llaniladigan hech qanday davlat ichidagi huquq tizimiga bog‘liq

emas, Shu orqali ular ushbu sud organlarining Mustaqilligini

ta‘minlaydi.

O‘n birinchidan, ushbu xalqaro jinoiy adolat organlarining faoliyati

Birlashgan Millatlar Tashkilotining bevosita ishtirokida quyidagicha

moliyalashtiriladi^

- BMT (XJS) tasnifi ostida ta’sis shartnomalar ishtirokchi

davlatlarning badallari hisobidan,

- BMT (SYXT va RXT) budjeti mablag‘lari hisobidan,

- xalqaro hamjamiyatning (SSS-L) ixtiyoriy badallari hisobidan,

ushbu mablag‘lar BMT bosh kotibi tomonidan yig‘iladi,

- aralash tartibda, sudlarning budjeti ham davlat tomonidan, ham

xalqaro hamjamiyat tomonidan shakllantiriladi, yig‘im BMT Bosh

179

Kotibi tomonidan amalga oshiriladi (STL, Kambodja sudlarida

Favqulodda palatalar).

- sud davlati budjeti hisobidan, BMT ishtirokida va hamkorligida

tegishli tinchlik operatsiyalarini o‘tkazish uchun shakllantiriladi

(Sharqiy Timor, Kosovo, Bosniya va Gersogovina)129.

2. Xalqaro jinoyat odil sudlovi organlari

Aytib o‘tilganlar xalqaro adolat organlari (xalqaro adliya organlari)

– bu xalqaro hamjamiyat tomonidan Birlashgan Millatlar Tashkilotining

ishtirokida xalqaro shartnomalarga asosan yoki ularni ijro qilish

maqsadida ta’sis etilgan sudlar deb aytish imkonini beradi. Ular xalqaro

sudyalardan tashkil topib, xalqaro ayblovchilar hamda oqlovchilar

ishtirokida, xalqaro-huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan protsessual

tartibda, eng og‘ir jinoyatlarni sodir etilganlikda ayblanayotgan, xalqaro

hamjamiyatni tashvishga solayotgan (xalqaro jinoyat sodir qiluvchilar)

javobgar shaxslarga nisbatan mavjud jinoiy ishlarni, shuningdek, ta’sis

etilish chog‘ida o‘zlarining vakolatlariga kiritilgan boshqa ishlarni

ko‘rib chiqish hamda hal qilishni amalga oshiradilar, shu bilan birga

xalqaro adolatni o‘rnatish uchun boshqa vazifalarni ham teng

bajaradilar.

Hozirgi kunda ularni ta’sis etish, shakllantirish, huquqiy tartibga

solish, tashkil etish hamda faoliyatini amalga oshirishning quyidagi

institutsional modellari mavjud:

1. Xavfsizlik Kengashi tomonidan BMTning yordamchi organi

sifatida tashkil etiluvchi ad hoc xalqaro jinoiy tribunallari.

2. Ikki turdagi aralash (gibrid) tribunallar (sudlar): (1) davlatlarning

BMT bilan shartnomasiga muvofiq yoki asosan tuziladigan hamda (2)

BMTning muvaqqat ma’muriyati tomonidan tinchlik operatsiyalari

amalga oshiriladigan davlatlar hududida tuziladigan.

3. Xalqaro sudlar hamda boshqa jinoiy sud ish yurituvi

ishtirokchilari ishtirokida xalqaro jinoyatlar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib

chiqish vakolati berilgan milliy sudlar.

4. Xalqaro jinoiy sud.

129 См.: А.Волеводз. Международные правоохранительные организации: учебное пособие – М.:

Проспект, 2011. С.200.

180

Jinoiy vakolatga ega bo‘lgan xalqaro sud organlarining maqsadi

nafaqat adolatni o‘rnatish, balki xalqaro jinoyatlarni sodir qilishda

aybdor bo‘lgan shaxslarni ta‘qib qilishdan iborat. Faoliyatning bunday

maqsadlari Shunday sharoitni taqozo qiladiki, ular nafaqat sudyalar,

balki ayblovchilar (prokurorlar)ning ishtiroki bo‘lishi kerak, bunda ular

ushbu jinoyat protsessi ishtirokchilarining jinoyat-protsessual

vazifalarining chegaralarini olib tashlaydi.

Bundan tashqari jinoiy vakolatga ega bo‘lgan xalqaro sudlar qoida

ishlab chiqish, alohida tartibda o‘z faoliyati davomida o‘zi

bo‘ysunadigan hujjatlarni chiqarish huquqiga ega. Boshqacha so‘z bilan

aytganda, ushbu sudlarning vazifalari faqatgina adolat o‘rnatishga

qaraganda ancha keng.

Huquqiy tartibga solishdagi sezilarli farqqa qaramay, xalqaro jinoiy

sud organlarining faoliyati o‘ziga xos, biroq mohiyatan yagona moddiy-

huquqiy asosga ega – o‘zlarining vakolatlariga kiritilgan jinoyatlarni,

ya’ni xalqaro jinoyatlarni xalqaro huquq doirasida kriminalizatsiya

qilish.

U Nyurnberg Tribunali Nizomida tan olingan xalqaro huquqning

yagona tamoyillariga asoslangan.

Bundan tashqari xalqaro jinoiy adliyaning turli organlari, ierarxik

tobelikda bo‘lmasliklariga qaramasdan, bir-birovlari bilan munosabatlari

bo‘yicha (davlat doirasida birinchi, Apellyatsiya va kassatsiya

181

instansiyalaridan Oliy sudlargacha) bir-birlari bilan o‘zaro hamkorlikda

harakat qiladilar.

Bu shundan dalolat beradiki, turli davlatlar, xalqaro huquqning

asosiy subyektlari sifatida, jinoiy vakolatga ega bo‘lgan turli halqar sud

organlarining vakolati va huquqlari masalasida prinsipial kelishuvga

erishganlar.

Shu bilan bir vaqtda ushbu sohada xalqaro hamkorlikni kengaytirish

jarayoni jinoiy vakolatga ega bo‘lgan xalqaro sud organlarining rolini

kuchaytirishga sharoit yaratib beradi.

Shunga bog‘liq ravishda jinoiy vakolatlarini yagona tizim doirasida

amalga oshiruvchi xalqaro sudlarning huquqiy tartibga solishi va

faoliyatini ko‘rib chiqish mumkin, bu xalqaro hamjamiyat tomonidan

Mustaqil atama bilan “xalqaro jinoiy adliya” yoki «international

criminal justice» deb nomlanadi. Ta’kidlash kerakki, aynan Shu yo‘l

bilan u xalqaro hujjatlarda qo‘llaniladi, ulardan birinchisi BMT Bosh

Assambleyasining Rezolyutsiyasi hisoblanadi.

Ushbu tizimning elementlari bo‘lib xalqaro jinoiy adolat (jinoiy

adliya) organlari hisoblanib, ular birgalikda uni tashkil qiladi.

Boshqa so‘z bilan aytganda, xalqaro jinoiy adliya tizimi xalqaro

hamjamiyat tomonidan Birlashgan Millatlar Tashkilotining ishtirokida

xalqaro shartnomalarga asosan yoki ularni ijro qilish maqsadida ta’sis

etilgan jinoiy ishlar bo‘yicha sud organlari bo‘lib, ular xalqaro jinoyatni,

Shuningdek o‘zlarining vakolatlariga kiritilgan boshqa jinoyatlarni sodir

qilishda ayblanayotgan shaxslarga nisbatan adolatni o‘rnatish bilan

shug‘ullanadi.

3. Nisbiy xalqaro jinoyat adliyasi. Xalqaro jinoyat adliyasining

xalqaro istiqbollari

Alohida davlatlar hamda ularning koalitsiyalari huquqiy tartibot

hamda xalqaro jinoiy adolat amaliyotini xalqaro hamjamiyat, BMT,

ta’siri doirasidan chiqarishga hamda davlatlararo tartibga solishning

yanada quyi darajasiga olib kelishga urinadilar. Bu bilan ular xalqaro

jinoiy adliyani xalqaro maydonda turli siyosiy vazifalarni bajarish

mexanizmiga aylantiradilar. Olingan natijalar ko‘rsatishicha, bu xalqaro

huquq tartibotining mustahkamlanishiga hamda bunday harakatlar olib

borilayotgan hududlarda tinchlikning o‘rnatilishiga olib kelmaydi.

Psevdoxalqaro jinoyat adliya organlari faoliyatini o‘rganish bilan

Shug‘ullanuvchi mutaxassislar orasida Iroq Maxsus Tribunali ko‘rib

182

chiqilayotgan tizimga mansub yoki mansub emasligi borasida yagona

fikr mavjud emas.

Ulardan biri uni xalqaro jinoyat adliya organlari qatoriga kiritmasa,

boshqalari esa uni ushbu tizimning elementlaridan biri deb hisoblaydi.

10.12.2003 yildagi Iroq Maxsus Tribunali Nizom (Statut)ning

(keyingi o‘rinlarda IMT Statuti) 1 moddasiga muvofiq uning vakolatlari

quyidagilarga tegishli: genotsid jinoyatlari, insoniyatga qarshi jinoyat,

harbiy jinoyatlar va Iroq qonunchiligida nazarda tutilgan ba’zi bir

jinoyatlar.

IMT Statuti 11 moddasi 1 qismiga muvofiq Iroqda 1959 yil 20

yanvarda ratifikatsiya qilingan 1948 yil 9 dekabrdagi Genotsid jinoyati

to‘g‘risida ogohlantirish hamda u uchun jazolash to‘g‘risidagi

Konvensiyaga muvofiq, genotsid jinoyati deyilgandama‘lum bir milliy,

etnik, irqiy yoki diniy guruhni to‘liq yoki qisman yo‘q qilishga

yo‘naltirilgan quyidagi harakatlar tushuniladi:

a) bunday guruh a’zolarini o‘ldirish;

b) bunday guruh a’zolariga jiddiy tan jarohatlari yoki aqliy shikast

etkazish

v) biror bir guruh uchun to‘liq yoki qisman jismoniy yo‘q qilishga

qaratilgan hayotiy sharoitlarni yaratish

g) biror bir guruh muhitida bola tug‘ilishini bartaraf qilishga

qaratilgan choralarni qo‘llash

d) bolalarni bir insoniy guruhdan ikkinchisiga majburiy o‘tkazish

IMT Statutning 11-moddasida nafaqat genotsid jinoyati, balki

genotsidni sodir qilish maqsadida fitna uyushtirish, genotsidga

to‘g‘ridan – to‘g‘ri yoki ommaviy ravishda tahdid qilish, genotsidni

sodir qilishga urinish, genotsidda ishtirok etishning jazolanishi belgilab

berilgan.

IMT Statutning 12-moddasida insoniyatga qarshi jinoyat sodir

etilishi tinch aholiga nisbatan quyida sanab o‘tilgan harakatlarning

amalga oshirilishini nazarda tutishi belgilab berilgan: qasddan o‘ldirish;

tinch aholini qirish; qul qilib olish; deportatsiya yoki aholini majburan

ko‘chirish; xalqaro huquq me‘yorlaridan chetga chiqqan holda qamoqqa

olish yoki boshqacha ozodlikdan mahrum qilish; qiynoqqa solish;

zo‘rlash; jinsiy xarakterdagi qullik, fohishalik bilan shug‘ullanishga

majburlash yoki shu darajadagi jinsiy zo‘rlashning boshqacha shakli;

aholining bir qismi yoki guruhini siyosiy, irqiy, milliy, etnik, madaniy,

diniy, jinsiy yoki xalqaro huquqqa muvofiq ruxsat etilmagan boshqa

sabablar bilan ta‘qib qilish; insonlarning majburiy yo‘qolishi, shu

183

xarakterdagi insonga xos bo‘lmagan harakatlar, qasddan etkazilgan

azoblar yoki jiddiy etkazilgan jismoniy va ruhiy jarohatlar.

Statutning 13-moddasiga muvofiq 1949-yil 12-avgustdagi Jeneva

Konvensiyasi qo‘pol ravishda buziladigan deb tushuniladigan harbiy

jinoyatlar ro‘yxatiga amaldagi Jeneva Konvensiyasi qoidalariga muvofiq

qo‘riqlanadigan shaxslar yoki mulkka qarshi sodir qilingan quyidagi

qilmishlar kiritilgan:

a) Qasddan odam o‘ldirish.

b) Qiynoqlar hamda insonga xos bo‘lmagan muomala, Shuningdek

biologik sinovlar.

v) Qasddan qiyinchilikka solish, jiddiy tan jarohatlari yoki

salomatlikka zarar yetkazish.

g) Huquqqa zid ravishda hamda qasddan amalga oshiriladigan va

asoslanmagan harbiy harakatlar orqali har tomonlama mulkka zarar

etkazish hamda o‘zlashtirish,

d) Harbiylar hamda himoyada bo‘lgan boshqa shaxslarni dushman

tomonda xizmat qilishga majbur qilish.

e) Odil sudda harbiylar hamda himoyada bo‘lgan boshqa shaxslar

huquqini qasddan rad qilish

j) Noqonuniy qamoq jazosi.

z) Noqonuniy deportatsiya yoki joylashuv.

i) Garov tariqasida odamlarni ushlash.

IMTning vakolatlari, shuningdek, Iroqning qonunchiligi bo‘yicha

tan olingan jinoyatlar, ba’zi bir xatti-harakatlarni ta‘qib qilishga

taalluqlidir (Statutning 14- moddasi), uning ro‘yxatiga quyidagilar

kiritilgan:

1. Sud muhokamasiga aralashish hamda sud tizimining amal

qilishiga ta’sir ko‘rsatishga harakat qilish.

2. Milliy resurslarni isrof qilish (1958-yildagi Vatan xavfsizligiga

qarshi fitna uyushtirgan hamda amaldagi hokimiyatni to‘ntarishga

uringan shaxslarni jazolash to‘g‘risidagi 7-sonli Qonunning 2-

moddasiga muvofiq keladi).

3. Urush hamda Iroqning Arab Sharqi davlatlariga qarshi qurolli

kuchlarning qo‘llanilishi xavfini keltirib chiqaruvchi hokimiyat

pozitsiyalarining qarama-qarshi harakati.

IMT Statutida (15-modda) agarda ayblanuvchi shaxs:

1. Jinoiy javobgarlikka tortilishdan qat’i nazar, shaxsan, boshqa

shaxs bilan hamkorlikda yoki boshqa shaxs orqali jinoyat sodir qilgan

bo‘lsa,

184

2. Bunday jinoyatni sodir qilish uchun buyruq bersa, talab qilsa yoki

majbur qilsa hamda buning natijasida ushbu jinoyat sodir etiladi yoki uni

sodir etish harakati amalga oshiriladi.

3. Bunday jinoyatni sodir etish uchun ko‘maklashish maqsadida

ushbu jinoyatning sodir etilishi yoki sodir etishga harakat qilinishiga

ko‘maklashadi yoki boshqacha tarzda ta’sir ko‘rsatadi.

4. Genotsid jinoyatlariga keladigan bo‘lsak, boshqa insonlarni ochiq

va oshkora tarzda bunga undaydi.

5. Jinoyat sodir qilishga urinadi, bunda amalga oshiriladigan

jinoyatdan oldingi choralarni ko‘radi, biroq o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan

holatlar tufayli jinoyatning o‘zini sodir qilmaydi.

unga nisbatan yakka tartibdagi jinoiy javobgarlikka tortilish

tamoyili qo‘llanilishi nazarda tutilgan

IMTning shaxsiy vakolatlari Iroq aholisiga, ularning fuqaroligiga

qaramasdan, 1968-yil 17-iyuldan 2003-yil 1-mayga qadar Iroq hududida

yoki undan tashqarida sodir qilgan genotsid jinoyati hamda insoniyatga

qarshi uyushtirilgan ba’zi bir Eron qonunchiligida nazarda tutilgan

boshqa jinoyatlar bo‘yicha qilmishlari tufayli taalluqlidir (yuqorida

sanab o‘tilgan jinoyatlar).

Shunday qilib, Iroq maxsus tribunalining vakolatlari, jinoyatlarning

malakalanishi (ko‘rsatilgan Eron qonunchiligi bo‘yicha jinoyatlar

to‘g‘risidagi me‘yorlar Statutida nazarda tutilgan) hamda individual

jinoiy javobgarlik to‘g‘risidagi Nizom to‘laligicha Xalqaro jinoiy sud

Rim Statutining bir xil me’rlar bilan mos keladi.

Dastavval, ta’kidlash kerakki, IMT faoliyatining huquqiy asosi

bo‘lib Koalitsion muvaqqat ma’muriyati tomonidan chiqarilgan hamda

Iroq hukumat qo‘mitasi tomonidan hech qanday parlament

protsedurasisiz, Shuningdek Birlashgan Millatlar Tashkilotining hech

qanday ishtirokisiz tasdiqlangan Iroq Maxsus Tribunalining 10.12.2003-

yildagi Nizomi (Statut) hisoblanadi.

IMTning ta’sis etilishining tashabbuschisi bo‘lib, Koalitsion

muvaqqat ma’muriyat hisoblanadi va u BMT tomonidan ro‘yxatdan

o‘tkazilmagan. Bunda IMT Iroq hududida Markaziy jinoiy sud (Oliy sud

analogi) hamda boshqa sud tizimi elementlari tiklanib va amal qilishidan

keyin ta’sis etilgan. Bu bilan, IMT cheklangan vakolatli favqulodda

adhoc sud hisoblanadi.

Shu tufayli, IMTning ta’sis etilishi asosiy me‘yorlarga, BMT Bosh

Assambleyasining 1948-yil 10-dekabrda e’lon qilingan 217 A (III) sonli

Rezolyutsiya bilan tasdiqlangan Inson huquqlari Umumjahon

185

Deklaratsiyasi, shuningdek, 2200 A(XXI) BMT Bosh Assambleyasi

tomonidan qabul qilingan hamda imzolash, ratifikatsiya qilish va

birlashish uchun ochilgan Fuqarolik va siyosiy huquqlar xalqaro paktiga

ziddir. Ushbu hujjatlarga muvofiq barcha shaxslar sud va tribunallar

oldida tengdir. Barcha kishilar o‘zlariga tegishli ishlarning vakolatli,

Mustaqil va xolis sud tomonidan qonunga asosan ko‘rib chiqilishi

huquqiga ega. Favqulodda sudlarning yaratilishi va faoliyat Yuritishiga

yo‘l qo‘yilmaydi.

IMTlarning moddiy-huquqiy asosi bo‘lib xalqaro jinoyatlarni sodir

qilganlik uchun javobgarlikka tortilishni, jahon hamjamiyati tomonidan

qabul qilingan xalqaro jinoiy huquq tamoyillarini, nazarda tutuvchi

uning Statuti hisoblanishiga qaramay, ular Statutda o‘z aksini topmadi.

Bundan tashqari uning 17-moddasiga muvofiq IMT xalqaro emas,

balki milliy huquq tamoyillariga asoslanadi.

IMT sudyalik korpusi, ayblovchilari hamda himoyachilari tarkibi

xalqaro hisoblanmaydi. Buning ustiga iroqlik sudyalarga ham

diskriminatsion tabiatdagi talablar qo‘yiladi (siyosiy belgilar bo‘yicha):

Adolatni o‘rnatuvchi sudyalar tarkibiga BAAS Partiyasi boshqaruv

a’zolari bo‘lgan shaxslar kiritilmaydi (5 modda).

IMT Statutida, amalda, jinoiy-protsessual tabiatdagi qoidalar yo‘q,

inson huquqlari sohasidagi xalqaro tamoyil va standartlar hisobga

olinmaydi.

IMTning xalqaro xarakteri ta‘minlanmaydi hamda sud

muhokamalarida faqatgina arab tili qo‘llaniladi.

Bundan tashqari ma’muriy hamda sudga oid bo‘lmagan faoliyat,

moliyaviy ta‘minlash masalalarida IMT Koalitsion muvaqqat

ma’muriyat hamda Iroq Muvaqqat Boshqaruv Kengashi bilan uzviy

bog‘liq, shu tufayli ulardan Mustaqil hisoblanadi.

Aytib o‘tilganlarni hisobga oladigan bo‘lsak, to‘g‘ri nuqtai nazar

beriladi, va unga muvofiq Iroq Maxsus Tribunali xalqaro jinoiy adliya

tizimiga kirmaydi, balki maxsus milliy Iroq ad hoc sudi hisoblanadi.

Shu tufayli uni to‘g‘riroq qilib psevdoxalqaro jinoyat adliyasi organi

deb nomlash mumkin. Bundan tashqari IMT ularni o‘lim jazosini tayinlagan bo‘lib, bu

inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro huquqning umumqabul qilingan

tamoyillar va me‘yorlarga umuman to‘g‘ri kelmaydi, shuningdek,

xalqaro jinoiy adliya organlari zamonaviy huquq tartiboti hamda jazo

tayinlash amaliyotiga ziddir.

Iroq Maxsus Tribunalining noxalqaro xarakteri ularda adolatning

186

o‘rnatilishini murakkablashtirdi. Bu orqali u amalda quyidagilarga sabab

bo‘ldi: 2005-yil 9-oktabr kunida Iroq “Oliy Jinoiy Sudi to‘g‘risida”gi

Qonun qabul qilinib, uning 37-moddasi bilan Iroq Maxsus Tribunali

Nizomi (Statuti) bekor qilindi.

NAZORAT SAVOLLARI:

1. Xalqaro jinoyat odil sudlovi tushunchasi va uning belgilari?

2. Xalqaro jinoyat odil sudlovi organlari va ularning umumiy

xususiyatlari nimalardan iborat?

3. Hozirgi kunda zamonaviy xalqaro jinoyat odil sudlovi tizimi

shakllanayotganidan nima dalolat beradi?

4. Zamonaviy xalqaro jinoyat odil sudlovi tizimining tuzilishini

tasniflang.

KAZUS

Qozog‘iston Respublikasi fuqarosi T., Rossiya Federatsiyasining

Shimoliy Kavkaz respublikalari hududida yollangan harbiy guruhlar

tarkibida bir qancha vahshiyliklar, harbiy jinoyatlarni sodir etib,

O‘zbekiston Respublikasi hududida yashiringan. Interpolning tezkor

yo‘llari orqali Rossiya va Qozog‘iston hukumatlari ushbu jinoyatchining

yashiringan joyi haqida ma‘lumot olishdi. Shundan so‘ng, O‘zbekiston

Respublikasi Bosh prokuraturasiga Rossiya Federatsiyasi Bosh

prokuraturasidan fuqaro T.ni ekstraditsiya qilish haqida rasmiy so‘rov

kelib tushgan. Shu bilan birga, Qozog‘iston Respublikasi Bosh

prokuraturasi jinoyatchini fuqaro T.ni Qozog‘iston Respublikasi

qonunchiligi asosida javobgarlikka tortish uchun ekstraditsiya qilishni

talab qildi.

1. Ushbu holatga huquqiy baho bering.

2. Agar O‘zbekiston Respublikasi vakolatli organiga bir necha

davlat tomonidan jinoyat sodir

etgan shaxsni ushlab berish haqida talabnoma kelib tushgan bo‘lsa,

qaysi biri qanoatlantiriladi?

3. O‘zbekiston Respublikasi vakolatli organi jinoyatchi shaxsni

Interpolga topshirishi mumkinmi?

4. Xulosalaringizni xalqaro huquqni muhofaza qilish faoliyatini

tartibga soluvchi normalarga

asoslanib sharhlang.

187

BIBLIOGRAFIYA

RAHBARIY ADABIYOTLAR:

1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka

tahdid, barqarorlik kafolatlari. Т. 6. – Т: O‘zbekiston, 1998. – 34-36 b.

2. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oily

qadriyat.Т.14. – Тoshkent. O‘zbekiston, 2006. -224б.

3. Mintaqaviy xavfsizlikdan yalpi xavfsizlik sari. (Birlashgan

Millatlar Tashkilotining 50 yilligi munosabati bilan Bosh

Assambleyaning maxsus tantanali yig‘ilishida so‘zlangan nutq.1995-yil

24 oktyabr, Nyu-York). «Bunyodkorlik yo‘lidan». Т.4. -Т.: O‘zbekiston,

1996. – 56 b.

4. Karimov I.A.Maqsadimiz – tinchlik-osoyishtalik va bunyodkorlik

– Toshkent. O‘zbekiston, 1995.

5. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida: T.6 – T.:

“O‘zbekiston”, 1998. – 413 b.

6. Karimov I.A. Tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10 – T.:

“O‘zbekiston”, 2001. – 399 b.

7. Karimov I.A. Adolat – qonun ustuvoriligida. Ikkinchi chaqiriq

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining VI sessiyasidagi ma'ruza (29

avg. 2001) Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak: T. 10. – T.:

O‘zbekiston, 2002. – 26 – 50 b..

8. Karimov I.A. Biz tanlagan yo‘l - demokratik taraqqiyot va

ma'rifiy dunyo bilan hamkorlik yo‘li. Ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining XI sessiyasidagi ma'ruza, 2003-yil 24-

aprel. – 292 b.

9. Karimov I.A. Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a'zo davlatlar

rahbarlarining sammitida so‘zlangan nutq (Moskva sh., 2003 y. 23 may)

10. Каримов И.А. Ташкентский Саммит - важный этап

институционального становления Шанхайской Организации

Сотрудничества, 17 июня 2004. – Газета Народное слово. -18 июня

2004 г.

11. Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. –

Toshkent: “Ma‘naviyat”, 2008. –174 b.

12. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi:

188

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma

majlisidagi ma'ruzasi. 2010 y 12 noyabr. – Xalq so‘zi. – 13 noyabr 2010

y.

13. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqilikka erishish ostonasida –

Тoshkent: O‘zbekiston, 2011. – 384 b.

14. Karimov I.A. Bizning yo‘limiz – demokratik islohotlarni

chuqurlashtirish va modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish

yo‘lidir. Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasu 19 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi

ma’ruzasi. // – Хalq so‘za gazetasi. – 8 dekabr, 2011 y.

15. Karimov I.A. Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni

tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya

qilishning eng muhim sharti / Prezident Islom Karimovning Хalqaro

konferensiyaning ochilish marosimidagi nutqi. // – Хalq so‘zi gazetasi. –

18 fevral, 2012 y.

NORMATIV-HUQUQIY HUJJATLAR:

1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси – Т.: Ўзбекистон,

2014. – 76 б.

2. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси. – A.: Ўзбекистон,

Адолат, 2014 й.

3. Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 27 декабрдаги №

349-I «Адвокатура тўғрисида» қонуни// Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлис бюллетени. 1997 й. №2, 48 б.

4. «Судлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни

(янги таҳрир).// Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис

бюллетени. 2001 г. №1-2, 10 б.

5. 1992 йил 9 декабрда "Прокуратура тўғрисида" даги № 746-

XII Ўзбекистон Республикаси qонуни (янги таҳрир). Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси.2001 й. №9-10, 168 б.

6. «Ҳарбий судлар фаолиятини ташкил этиш тўғрисида» ги

Низом. 2000 й. 14 декабрда ЎзР Олий Мажлис № 164-II қарори

билан тасдиқланган // Ўзбекистон Республикаси qонун ҳужжатлари

тўплами, 2001 й. № 8.

7. 15 декабрь 2000 й. «О борьбе с терроризмом» // Собрание

законодательства Республики Узбекистан, 2000 г., № 25, стр. 287

8. Закон Республик Узбекистан от 14 апреля 2008 года «О

189

противодействии торговле людьми»// Собрание законодательства

Республики Узбекистан, 2008 г., №16, стр. 118

9. Закон Республики Узбекистан от 29.09. 2011 г., № ЗРУ-298

«О содержании под стражей при производстве по уголовному

делу»//Собрание законодательства Республики Узбекистан, 2011 г.,

№ 40, ст. 409.

10. Постановление Пленума Верховного суда Республики

Узбекистан «О судебной власти» от 20 декабря 1996 года. № 1. //

Сборник постановлений Пленума Верховного суда Республики

Узбекистан. Том I. -Ташкент: Адолат, 2006. С. 309-313.

11. Постановление Пленума Верховного суда Республики

Узбекистан «О практике применения судами законов,

обеспечивающих подозреваемому, обвиняемому право на защиту»

от 19 декабря 2003г. № 17.//Сборник постановлений Пленума

Верховного суда Республики Узбекистан. Том II. -Ташкент:

Адолат, 2006. С. 409-420.

12. Постановление Пленума Верховного Суда Республики

Узбекистан “О некоторых вопросах международного

сотрудничества в сфере гражданского и уголовного

судопроизводства” от 25 мая 2012 г., № 6// Сборник постановлений

Пленума Верховного суда Республики Узбекистан.

13. Постановление Кабинета Министров Республики

Узбекистан «об организационных мерах по реализации соглашения

о евразийской группе по противодействию легализации преступных

доходов и финансированию терроризма»//Собрание

законодательства Республики Узбекистан, 2013 г., №4, ст. 47.

14. Постановление Кабинета Министров Республики

Узбекистан № 573 от 29 ноября 1994 года «Об образовании

Национального Центра Бюро Интерпола в Республике Узбекистан»

//http.//: www.lex.uz

15. Конвенция Шанхайской Организации Сотрудничества

«Против Терроризма» Екатеринбург, 16 июня 2009

года//Настоящая Конвенция ратифицирована Законом Олий

Мажлиса Республики Узбекистан от 16 декабря 2011 года №ЗРУ-

309 «О ратификации Конвенции Шанхайской сотрудничества

против терроризма (Екатеринбург, 16 июня 2009 года)». Вступила в

силу для Республики Узбекистан 15 февраля 2012 года//http.//:

www.lex.uz

16. Шанхайская конвенция «О борьбе с терроризмом,

190

сепаратизмом и экстремизмом» от 15 июня 2001 года –

Ратифицирована Постановлением Олий Мажлисом Республики

Узбекистан от 30 августа 2001 года № 274-II//http.//: www.lex.uz.

17. Концепция сотрудничества государств – членов ШОС в

борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом – Утверждено

Решением Совета глав государств - членов ШОС №1 от 5 июля

2005 года//http.//: www.lex.uz

18. Соглашение между государствами – членами ШОС о

Региональной антитеррористической структуре. – Ратифицировано

Постановлением Олий Мажлиса Республики Узбекистан от 12

декабря 2003 года № 571-II «О ратификации соглашения между

государствами-членами Шанхайской организации сотрудничества о

Региональной антитеррористической структуре»//Вступило в силу

для Узбекистана 14.11.2003 г.//http.//: www.lex.uz

19. Об условиях пребывания Региональной антитеррористи-

ческой структуры Шанхайской организации сотрудничества в

Республике Узбекистан от 17 июня 2004 года. – Ратифицировано

Постановлением Олий Мажлиса Республики Узбекистан от 27

августа 2004 года №676-II «О ратификации соглашения между

Правительством Республики Узбекистан и Шанхайской

организацией Сотрудничества в Республике Узбекистан»//Вступил

в силу для Республики Узбекистан 30.12.2004 г.//http.//: www.lex.uz

20. Соглашение Шанхайской организации сотрудничества

«О банке данных Региональной антитеррористической структуры»

Ташкент, 17 июня 2004 года.– Вступило в силу для Республики

Узбекистан 11 апреля 2007 года.//http.//: www.lex.uz

21. Соглашение между Правительствами государств - членов

Шанхайской организации сотрудничества о сотрудничестве в

области обеспечения международной информационной

безопасности. – Екатеринбург, 16 июля 2009 года. Вступило в силу

с 5 января 2012 года//http.//: www.lex.uz.

22. Соглашение о сотрудничестве между

Правительствами государств-членов шанхайской организации

сотрудничества «Сотрудничество в борьбе с преступностью». –

Ташкент, 11 июня 2010 года. Вступило в силу с 11 января 2011 г.

//http.//: www.lex.uz.

23. Положение о постоянных представителях государств –

членов Шанхайской Организации Сотрудничества при

Региональной антитеррористической структуре Шанхайской

191

Организации Сотрудничества. – Утверждено Решением N 2 Совета

глав государств - членов ШОС от 5 июля 2005 г.//http.//: www.lex.uz

24. Соглашение между государствами – членами

Шанхайской организации сотрудничества о сотрудничестве в

борьбе с незаконным оборотом наркотических средств,

психотропных веществ и их прекурсоров. – Утверждено

Постановлением КМ РУз от 12 августа 2004 года N 386//http.//:

www.lex.uz

25. Решение Совета Европы от 6 апреля 2009 года о

создании Европейского полицейского ведомства (Европол)

(1).//http://eur-lex.europa.eu/en/legis

26. Соглашение между ООН и правительством Сьерра-Леоне

во исполнение Резолюции 1315(2000) СБ ООН от 14.08.2000//http.//:

www.un.org/documents

27. Резолюция Совета Безопасности ООН № 827 от 25 мая

1993 года//http.//: www.un.org/documents

28. Резолюция Совета Безопасности ООН № 955 от 08

ноября 1994 года//http.//: www.un.org/documents

29. Соглашение между ООН и Ливанской Республикой во

исполнение Резолюции 1664 (2006) СБ от 29.03.2006//http.//:

www.un.org/documents

30. Резолюция 1664(2006) Совета Безопасности ООН от

29.03.2006//http.//: www.un.org/documents

31. Соглашение между ООН и правительством Ливана об

учреждении Специального трибунала по Ливану от 23.01. и

06.02.2007//http.//: www.un.org/documents

32. Резолюция 1244(1999) Совета Безопасности ООН от

10.06.1999//http.//: www.un.org/documents

33. Распоряжением Миссии ООН по делам Временной

администрации в Косово (МООНВАК) № 1999/1 от 25.07.99 «Об

органе Временной администрации в Косово» //http.//:

www.un.org/documents

34. Распоряжение МООНВАК от 15.02.2000 № 2000/6 «О

назначении и отрешении от должности международных судей и

международных прокуроров» //http.//: www.un.org/documents

35. Распоряжение МООНВАК от 15.12.2000 № 2000/64 «О

привлечении к разбирательству международных судей/прокуроров

и/или изменении места рассмотрения дела»//http.//:

www.un.org/documents

192

36. Распоряжение МООНВАК от 19.09.01 № 2001/20 «О

защите жертв преступлений и свидетелей в уголовном процессе»

//http.//: www.un.org/documents

37. Распоряжение МООНВАК от 20.09.01 № 2001/21 «О

взаимодействии со свидетелями в уголовном процессе»//http.//:

www.un.org/documents

38. Резолюция 1272(1999) Совета Безопасности ООН от

25.10.1999//http.//: www.un.org/documents

39. Распоряжение ВАООНВТ № 2000/15 от 06.06.2000 «Об

учреждении Коллегий с исключительной юрисдикцией в

отношении серьезных преступлений» //http.//:

www.un.org/documents

40. Распоряжение ВАООНВТ № 2000/30 от 25.09.2000 «О

временных правилах уголовного процесса»//http.//:

www.un.org/documents

41. Резолюция ГА ООН 57/228 от 18.12.2002//http.//:

www.un.org/documents

42. Соглашение между ООН и Королевским правительством

Камбоджи о преследовании в соответствии с камбоджийским

правом за преступления, совершенные в период Демократической

Кампучии от 06.06.2003//http.//: www.un.org/documents

43. Резолюция 95(I) от 11.12.1946 Генеральной Ассамблеи

ООН «Подтверждение принципов международного права,

признанных статутом Нюрнбергского трибунала»//http.//:

www.un.org/documents

44. Конвенция против транснациональной организованной

преступности Нью-Йорк, 15 ноября 2000 г. Принята Резолюцией N

55/25 Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций.

– Ратифицирован Постановлением ОлийМажлисаРУз от 30 августа

2003 года N 536-II. Вступила в силу для Республики Узбекистан с 8

января 2004 г.//http.//: www.lex.uz.

45. Конвенция Организации Объединенных Наций о борьбе

против незаконного оборота наркотических средств и

психотропных веществ. Вена, 20 декабря 1988 г. – Республика

Узбекистан присоединилась к настоящей Конвенции в

соответствии с Постановлением Олий Мажлиса РУз от 24 февраля

1995 года N 32-I. Вступление в силу для Республики Узбекистан 22

ноября 1995 года.//http.//: www.lex.uz

46. Протокол о предупреждении и пресечении торговли

193

людьми, особенно женщинами и детьми, и наказании за нее,

дополняющий Конвенцию Организации Объединенных Наций

против транснациональной организованной преступности. Нью-

Йорк, 15 ноября 2000 г. Принят Резолюцией 55/25 на 62-ом

пленарном заседании 55-ой сессии Генеральной Ассамблеи

Организации Объединенных Наций. Ратифицирован Законом

Республики Узбекистан от 8 июля 2008 г. N ЗРУ-160. Вступление в

силу для Республики Узбекистан с 11 сентября 2008 г.//http.//:

www.lex.uz

47. Конвенция о предупреждении преступления геноцида и

наказании за него от 9 декабря 1948 года. Принята резолюцией

Генеральной

АссамблеиООН№260(III).//http.//:www.un.org/ru/documents/decl_con

v/conventions/genocide.shtml

48. Кодекс поведения должностных лиц по поддержанию

правопорядка Нью-Йорк, 17 декабря 1979 г. Принят на 106-ом

пленарном заседании Генеральной Ассамблеи Организации

Объединенных Наций в соответствии с Резолюцией N 34/169. –

Одобрен Постановлением ОлийМажлисаРУз от 30 августа 1997

года N 507-I.//http.//: www.lex.uz

49. Протокол против незаконного ввоза мигрантов по суше,

морю и воздуху, дополняющий Конвенцию Организации

Объединенных Наций против транснациональной организованной

преступности Нью-Йорк, 15 ноября 2000 г.Принят Резолюцией

55/25 на 62-ом пленарном заседании 55-ой сессии Генеральной

Ассамблеи Организации Объединенных Наций. Подписан

Республикой Узбекистан 28 июня 2001 года//http.//: www.lex.uz

50. Конвенция о неприменимости срока давности к военным

преступлениям и преступлениям против человечества от 26 ноября

1968г. – Принята Резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН №

2391 (XXIII).//http.//:

www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions

51. Принципы международного сотрудничества в отношении

обнаружения, ареста, выдачи и наказания лиц, виновных в военных

преступлениях и преступлениях против человечества. Приняты

Резолюцией № 3074 (XXVIII) Генеральной Ассамблеи ООН от 3

декабря1973года//http.//:www.un.org/ru/documents/decl_conv

52. Декларация ООН о борьбе с коррупцией и взяточничеством

в международных коммерческих операциях от 16 декабря 1996 г.

194

Принята Резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН

№51/191.//http.//: www.un.org/ru/documents/decl_conv/

53. Декларация принципов и программа действий программы

ООН в области предупреждения преступности и уголовного

правосудия. Принята Резолюцией Генеральной ассамблеи ООН №

46/152 от 18 декабря 1991 г.//http.//:

www.un.org/ru/documents/decl_conv/

54. Сальвадорская декларация о кмплексных стратегиях для

ответа на глобальные вызовы: системы предупреждения

преступности и уголовного правосудия и их развитие в

изменяющемся мире. Принята Резолюций Геннеральной Ассамблеи

ООН от 21 декабря 2010

года.//http.//:www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations

55. Венская декларация о преступности и правосудии:

ответы на вызовы XXI века. Принята на Десятом Конгрессе ООН

по предупреждению преступности и обращению с

правонарушителями, Вена, 10-17

апреля.//http.//:www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/genoc

ide.shtml

56. Римский Статут Международного уголовного суда Рим,

17 июля 1998 г. Принят дипломатической конференцией

полномочных представителей под эгидой ООН по учреждению

Международного уголовного суда Подписан Республикой

Узбекистан 28 июня 2001 года. Подлежит

ратификации.//http.//:www.un.org/ru/documents/

57. Консультативное Заключение Международного Суда ООН

от 28.05.1951 «Оговорки к Конвенции о предупреждении

преступления геноцида и наказании за

него»//http.//:www.un.org/ru/documents/

58. Международная Конвенция о пресечении преступления

апартеида и наказании за него от 30 ноября 1973 г. – Принята

Резолюцией ООН № 3068

//http.//:www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions

59. Резолюции ГА ООН 260(III) от 09.12.48, 489(V) от 12.12.50,

687 (VII) от 05.12.52, 1187 (VII) от 11.12.1957.//http.//:

www.un.org/documents

60. Резолюция ГА ООН 49/53 от 9.12.94 - учрежден

специальный комитет для обзора вопросов, вытекающих из проекта

устава, подготовленного Комиссией международного права, и

195

рассмотрения вопроса о созыве международной конференции

полномочных представителей//http.//: www.un.org/documents

61. Резолюция ГА ООН 52/160 – просьба Генеральному

секретарю пригласить все государства — члены ООН или членов

специализированных учреждений или Международного агентства

по атомной энергии принять участие в работе Конференции по

учреждению МУС.//http.//: www.un.org/documents

XALQAROSHARTNOMALAR:

1. Договор между Республикой Казахстан, Кыргызской

Республикой, Республикой Таджикистан и Республикой

Узбекистан о совместных действиях по борьбе с терроризмом,

политическим и религиозным экстремизмом, транснациональной

организованной преступностью и иными угрозами стабильности и

безопасности Сторон Ташкент, 21апреля 2000 г. Ратифицирован

ПостановлениемОлийМажлисаРУз от 26 мая 2000 года N 85-II

2. Соглашениe между Правительством Республики Узбекистан

и Правительством Республики Казахстан о сотрудничестве в борьбе

с преступностью. Ташкент, 30 октября 1998 г. Утверждено

Постановлением Президента РУз от 2 мая 2005 года N ПП-65.

Вступило в силу с 14 июня 2005 года

3. Соглашение между Правительством Республики Узбекистан

и Правительством Турецкой Республики о сотрудничестве в борьбе

с незаконным распространением наркотических средств и

психотропных веществ и терроризмом 05.04.1993 г. Ташкент.

Ратифицировано Постановлением ВС РУзот 03.09.1993 г.N 945-XII

4. Договор между Республикой Узбекистан и Туркменистаном

о передаче лиц, осужденных к лишению свободы, для дальнейшего

отбывания наказания Ташкент, 25 февраля 2009 г. Ратифицирован

Законом РУз от 17 декабря 2009 года N ЗРУ-234. Вступил в силу 18

апреля 2010 года

5. Соглашение между Правительством Республики Узбекистан

и Правительством Исламской Республики Пакистан о

сотрудничестве в борьбе против терроризма Ташкент, 19 октября

1996 г.Утверждено Постановлением КМРУз от 13 декабря 1996

года N 443.

6. Договор между Республикой Узбекистан и Республикой

Индия о взаимной правовой помощи по уголовным делам. Дели, 2

196

мая 2000 г. Ратифицирован Постановлением ОлийМажлисаРУз от

31 августа 2000 года N 126-II.Вступил в силу с 17 апреля 2001

7. Договор между Республикой Узбекистан и Чешской

Республикой о правовой помощи и правовых отношениях по

гражданским и уголовным делам Ташкент, 18 января 2002 г.

Ратифицирован Постановлением ОМ РУз от 5 апреля 2002 года N

366-II. Вступил в силу с 1 декабря 2003 г.

8. Договор между Республикой Узбекистан и Республикой

Болгария о выдаче София, 24 ноября 2003 г. Вступил в силу с 11

ноября 2004 г. РатифицированПостановлениемОМ РУз от 30

апреля 2004 г. N 625-II

9. Договор между Республикой Узбекистан и Республикой

Корея о выдаче. Ратифицирован Постановлением ОМ РУз от

25.04.2003 г.N 484-II

10. Соглашение между Правительством Республики

Узбекистан и Правительством Королевства Саудовской Аравии о

сотрудничестве в области борьбы с терроризмом, организованной

преступностью и незаконным оборотом наркотических средств и

психотропных веществ, а также другими преступлениями

27.11.2010 г.Эр-Рияд. Утверждено Постановлением Президента

РУз от 21.02.2011 г.N ПП-1483

11. Закон Республики Узбекистан “О Присоединении

Республики Узбекистан К Факультативному Протоколу К

Конвенции О Правах Ребенка, Касающемуся Торговли Детьми,

Детской Проституции И Детской Порнографии (Нью-Йорк, 25 Мая

2000 Года)” //(Собрание законодательства Республики Узбекистан,

2008 г., № 50, ст. 492).

12. Закон Республики Узбекистан “О Присоединении

Республики Узбекистан К Конвенции Организации Объединенных

Наций Против Коррупции (Нью-Йорк, 31 Октября 2003 Года)”

//(Собрание законодательства Республики Узбекистан, 2008 г., №

28, ст. 260).

13. Соглашение между Правительством Республики

Узбекистан и Правительством Латвийской Республики о

сотрудничестве в борьбе с организованной преступностью,

терроризмом, незаконным оборотом наркотических средств,

психотропных веществ и прекурсоров Ташкент, 17 июня 2002 г.

14. Соглашение между Правительством Республики

Узбекистан и Правительством Литовской Республики о

197

сотрудничестве в борьбе с преступностью Ташкент, 18 февраля

2002 г.// Утверждено Постановлением КМРУз от 24 марта 2002

года N 9237

15. Соглашение между Правительством Республики

Узбекистан и Правительством Итальянской Республики о

сотрудничестве в борьбе с организованной преступностью,

терроризмом и незаконным оборотом наркотических средств и

психотропных веществ 21.11.2000 г. Рим// Утверждено

Постановлением КМ РУзот 15.12.2000 г. N 479

16. Совместное заявление между Турецкой Республикой и

Республикой Узбекистан о сотрудничестве в борьбе с терроризмом,

контрабандой наркотических средств и организованной

преступностью 16 октября 2000 г.

17. Соглашение между Правительством Республики

Узбекистан и Правительством Республики Болгария о

сотрудничестве в борьбе с преступностью Ташкент, 7 мая 1999 г.//

Утверждено Постановлением КМРУз от 2 июня 1999 года N 281

18. Соглашение между Правительством Республики

Узбекистан и Правительством Чешской Республики о

сотрудничестве в борьбе с преступностью Ташкент, 17 июня 1998 г.

//Утверждено Постановлением КМРУз от 22 июля 1998 года N 308

19. Договор между Республикой Узбекистан и Республикой

Таджикистан о выдаче Душанбе, 15 июня 2000 г. Ратифицирован

Постановлением ОлийМажлисаРУз от 31 августа 2000 года N 131-I

Вступил в силу с 28 марта 2001 г.

20. Соглашениe между Правительством Республики

Узбекистан и Правительством Республики Казахстан о

сотрудничестве в борьбе с преступностью Ташкент, 30 октября

1998 г. Утверждено Постановлением Президента РУз от 2 мая 2005

года N ПП-65 Вступило в силу с 14 июня 2005 года

21. Соглашение между Правительством Республики и

Правительством Азербайджанской Республики «О Сотрудничестве

в борьбе с преступностью», Баку, 25 июля 2000 года//Утверждено

постановлением Кабинета Министров Республики Узбекистан от 7

ноября 2000 г. № 434 «Об утверждении межправительственных

соглашений» (Вступило в силу 9 июля 2001 года).

22. Постановление Олий мажлиса Республики Узбекистан “О

ратификации договора между Республикой Узбекистан и

Республикой Индия о взаимной правовой помощи по уголовным

198

делам” //(Ведомости Олий Мажлиса Республики Узбекистан, 2000

г., № 7-8, ст. 218).

23. Постановление Олий мажлиса Республики Узбекистан“О

ратификации соглашения между Республикой Узбекистан и

Исламской Республикой иран о выдаче” //(Ведомости Олий

Мажлиса Республики Узбекистан, 2000 г., № 7-8, ст. 220).

ASOSIYADABIYOTLAR:

1. Волеводз А.Г. Международные правоохранительные

организации: Учебное пособие – М.: Проспект, 2011.

2. Волеводз А.Г. К вопросу о сущности и содержании

международного сотрудничества в борьбе с преступностью //

Международное уголовное право и международная юстиции, 2007.-

№ 1.–С. 11– 20. -

http://www.mgimo.ru/publish/document113905.phtml.

3. Зимонин В.П. Шанхайская организация сотрудничества и

евразийское измерение безопасности // Шанхайская организация

сотрудничества: к новым рубежам развития : Материалы кругл.

стола. — М.: Ин-т Дальн. Вост. РАН, 2008. — С. 202.

4. Комиссина И. Н., Куртов А. А. Шанхайская организация

сотрудничества.//Кокарев К.А. Росиия в Азии: проблемы

взаимодействия: сборник статей. — М.: Изд-во Российского

института стратегических исследований, 2006. —. стр.251

5. Волеводз А.Г. Учреждения и органы Европейского союза по

судебному и полицейскому сотрудничеству: Учебное пособие – М.:

ЕУИ при МГИМО(У) МИД РФ, 2010.

6. Чжао Хуашэн. Китай, Ценральная Азия и Шанхайская

организация сотрудничества. —.М.: Московский Центр Карнеги,

2005. —.стр.63. —.(Рабочие материалы №5)

7. Волеводз А.Г., Волеводз В.А. Современная система

международной уголовной юстиции: Хрестоматия – М.:

Юрлитинформ, 2009.

8. Волеводз А.Г. Геноцид /А.Г. Волеводз // Большая Российская

энциклопедия: В 30 т. Т. 6. Восьмеричный путь – Германцы /

Председатель Науч.-ред. СоветаЮ.С. Осипов. Отв. Ред. С.Л.

Кравец. – М.: Большая Российская энциклопедия, 2006. – С. 568.

9. Волеводз А.Г., Дамирчиев Э.И.-О. Правовые основы и

некоторые организационные механизмы борьбы с экономическим

мошенничеством в Европейском Союзе // Международное

199

уголовное право и международная юстиция, 2008. - № 4. – С. 13 –

16

10. Волеводз А.Г. Правовые основы борьбы с экономическим

мошенничеством в Европейском Союзе // Уголовное право, 2008. -

№ 6.

11. Рабцевич О.И. Органы международной уголовной юстиции.

– М.: Nota Bene, 2008.

12. Марусин И.С. Международные уголовные судебные

учреждения: судоустройство и судопроизводство. – СПБ., 2004

13. Решетов Ю. А. Борьба с международными преступлениями

против мира и безопасности. – М., 1983. – С. 37.

14. Устав Организации Объединенных Наций и Статут

Международного Суда. ООН//Департамент общественной

информации ООН, Август 1998 г.-3М.

15. Женевские конвенции от 12 августа 1949 года и

Дополнительные протоколы к ним.-3-е изд., испр. - М.:

Международный Комитет Красного Креста, 2003. – 344 с.

16. Сафаров Н.А. Преступления, подпадающие под

юрисдикцию международного уголовного суда и уголовное

законодательство стран СНГ (сравнительный анализ) //

Государство и право.-2004.-№ 7.- C. 48-59

17. Микаелян В.А. Геноцид – преступление против

человечества (материалы I моск. Междунар. Симп., 18-19 апр. 1995

г., М., 1997.- С. 112.

18. Действующее международное право в 3-х томах.

Составители Колосов Ю.М., Кривчикова Э.С. Том I– М.: Изд.

Московского независимого института международного права 1996

г. –864 стр.

19. Международное публичное право: Учебник. – Т.:

“Zarqalam”; ТГЮИ;ЦИПЧГП, 2003.–552 стр.

QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR:

1. Баймуратов М.А. Международный правопорядок:

концептуальные подходы к становлению понятийной

характеристики // Международное публичное и частное право. –

2010. - № 1(52). – С. 2 – 10.

2. Исмаилов Б. И. Проблемы международно-правового

сотрудничества Республики Узбекистан в борьбе с терроризмом и

организованной преступностью// Экстремизм, терроризм, гуруҳий

200

ва уюшган жиноятчиликка qарши кураш муаммолари. – Т., 1999. –

С. 31.

3. Рустамбаев М. Х. Уголовное право Республики Узбекистан.

Особенная часть. – Т., 2002. – С. 166.

4. Хакимов Р.Т. Узбекистан и Организация Объединенных

Наций. ¬ 3-е изд., доп.¬ Т.: «Zar Qalam», 2006.

5. Рысбеков Ю. Х. К вопросу о новых технологиях терроризма:

экологическая сфера // Экстремизм, терроризм, гуруҳий ва уюшган

жиноятчиликка qарши кураш муаммолари. – Т., 1999. – С. 61.

6. Ведение боевых действий: Сборник Гаагских конвенций и

иных соглашений.№ 1, 1995.–С. 232

7. Овчинский В.С. XXI век против мафии: Криминальная

глобализация и конвенция ООН против транснациональной

организованной преступности.– М.:ИНФРА,2001.–С.148

8. Поленский Н.Н. Международный военный трибунал/Под

ред. Рычкова Н.М.. –М.:Юриздат, 1946.–С.48

9. Решеров Ю.А. Борьба с международными преступлениями

против мира и безопастности человечества.–М.: Международные

отношения, 1983.– С. 223

10. Суд истории: Репортажи с Нюрнбергского процесса.–

М.:Политиздат, 1966.–С.303

11. Тансыкбаева Г.М. Междунароное гуманитарное право.

Учебник для вузов.–Т.: Издательский дом “Эльдинур”, 1999.

12. Топормин Б.Н. Европейское право: Учебник.–М.: Юрист,

2001.–456 с.

13. Евинтов В.И. Международное сообщество и правопорядок:

(анализ современной концепции)/академия наук УССР, Институт

государства и права. – Киев, 1990.–128 с.

14. Шибаева Е.А. Специализированные учреждения

ООН(международно-правовые аспекты).–М.: Международные

отношения., 1966.–С. 112

15. Родионов К.С. Интерпол: вчера, сегодня, завтра. 3-е изд.

переаб. и доп. –М.: Международные отношения, 1990. –С.222

16. Галенска Л.Н. Правовые проблемы сотрудничестваа в

борьбе с преступностью.–Л.: Университет., 1978.–С.86

17. Каргин И.И. Международная преступность.–М.:

Наука.,1947

18. Сарпец И.И. Преступления международного характера.–

М.: Юридическая литература, 1979.–С. 262

201

19. Война и терроризм: Сборник №1.–2003.–С.64

20. Краткое содержание Женевских конвенций от 12 августа

1949 года и дополнительные протоколы к ним.–М., 1994.–С.22

21. Гассер Ханс-Петер Запрет на акты террора в

международном праве.–М.;1994.–С.16

22. Лукашук И.И., Наумов А.В. Международное уголовное

право: Учебник для факультетов и вузов.–М.: СПАРК, 1999.–С.287

23. Ни давности, ни забвения...По материалам Ньюрнбергского

процесса. Ред. и авт. Предислов. Смирнов Л.М.–М.: Юридическая

литература, 1985. –С.400

24. Лопеш А. Проблемы международной безопастности Юго-

Западной Африки и международное право. Автореф. Дисс.–М.;

1993.–Сю16

25. Родионов К.С. Интерпол: миф и действительность.–М.:

Международные отношения, 1982. –С.160

26. Саидова Л. Источники современного дипломатического

права: международные договоры и национальное законодательство

Республики Узбекистан. – Т., 2001. – С. 177–185.

27. Джавакова К. В. К вопросу о терроризме // Экстремизм,

терроризм, гуруҳий ва уюшган жиноятчиликка qарши кураш

муаммолари. – Т., 1999. – С. 49.

28. Каримов Б. Р., Щепоткин В. Г. Экстремизм и терроризм:

научное осмысление и пути противодействия // Экстремизм,

терроризм, гуруҳий ва уюшган жиноятчиликка qарши кураш

муаммолари. – Т., 1999. – С. 25.

29. Самойлов Г. В. Террористическая деятельность как

система целенаправленных действий // Терроризм: современные

аспекты. – М., 1999. – С. 73.

30. Асанов Т. Б., Федоров В. В. Формы терроризма и методы

(способы) реализации террористических акций // Терроризм:

современные аспекты. – М., 1999.– С. 96.

31. Устинов В. Конвенция о борьбе с финансированием

терроризма//Российская юстиция. 2002. № 3. – С. 10.

32. Савюк Л.К. Правоохранительные и судебные органы:

Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2004. – Глава 1.

33. Бабаев С.Н. К вопросу о необходимости учебного курса

«Международные правоохранительные организации» //

Международно-правовые чтения. Вып. 1 / Отв. ред. П.Н. Бирюков.–

Воронеж:ВГУ,2003.-С.186–192.-http: // www.kursach.com

202

34. Бирюков П.Н. Нормы международного уголовно-

процессуального права в правовой системе Российской Федерации.

- Воронеж: ВГУ, 2000.

35. Яртых И.С. Нюрнбергский процесс: Защитительные речи

адвокатов. – М.:Юрлитинформ, 2008. – Т.т. I и II

36. Марусин И.С. Физические лица в международных судах –

СПб., 2007

37. Овчинский В.С. Интерпол в вопросах и ответах: Учеб.

пособие. – 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Инфра-М, 2008.

38. Самарин В.И. Интерпол. Международная организация

уголовной полиции. – СПб.: Питер, 2004.

39. Корниенко Н.А. Российские и международные

криминалистические учеты. - СПб., 2004.

40. Европол // Рабцевич О.И. Органы международной

уголовной юстиции. – М.: Nota Bene, 2008. – С. 210 – 219

41. Корниенко Н.А. Российские и международные

криминалистические учеты. - СПб., 2004.

42. Аптель С. О международном уголовном трибунале по

Руанде // межд.журнал Красного креста.- 1997 г. -№19.-С. 784

43. Михайлов Н.Г. Международный уголовный трибунал по

бывшей Югославии: компетенция, источники права, основные

принципы деятельности. – М., 2006

44. Хархофф Ф. Трибунал по Руанде: некоторые правовые

аспекты // Межд. Журнал Красного креста.- 1997. - № 19. -С. 774 –

775

45. Островский Я.А. Практика Международного уголовного

суда трибунала по Руанде – преступление геноцида //

международный курс по МГП для государственных служащих и

представителей академических кругов. М, 16-19 апреля 2003 г. С.

195-204.

46. Шенгелия М.М. Этническая чистка (международно-

правовые вопросы)// МЖМП.- 2003.-№ 2.-С.81

47. Дель Понте К. Охота: я и военные преступники . [пер. с

англ. Т.О. Новиковой, С.В. Артемова]. – М.: Эксмо, 2008 г.

48. Дайчман И. Интерпол, М.: Рипол классик, 2003 г.

XORIJIY ADABIYOTLAR:

1. Kofi Annan. Prevention of Armed Conflict: Report of the

Secretary-General.– New York: United Nations, 2002. – 106 pages.

203

2. Charter of the United Nations and the International Court of

Justice. – New York: United Nations, 2001. – 105 pages.

3. Multirateral Treathy Framework: An Invitation to Universal

Partisipation: Focus 2003: Threaties Against Trancnational Organized

Crime and Terrorism.–New York: United Nations, 2003.–81 pages.

4. Prozess inder Strafsache gegen: verhandelf am 14-17. Juli 1943.–

S.T. 1943.–44

5. Chattejee D.K. (ed) Encyclopedia of Global Justice//Springer,

2011.-1200 pages.

6. Kushner H.W. Encyclopedia of Terrorism//SAGE Publications,

2002. – 523 pages.

7. Blakesley C.L. Atrocity and Its Prosecution: The Ad Пос

Tribunals for the Former Yugoslavia and Rwanda The Law of the War

Crimes Ed by

8. Bassiouni C. Characteristics of International Criminal Law

Conventions International Criminal Law/N.Y.I

9. Bassiouni C. International Criminal Law: A draft International

Criminal Code. Sijthoffand Noordhoff, Alphen an den Rijn, 1

10. Broomhall B. The International Criminal Court: A Checklist for

National Implementation. Dans M.C. Bassiouni ed. ICC Ratification and

National Implementing Legislation. France, 1

11. Broomhall B. The International Criminal Court: Overview and

Cooperation. Dans M.C. Bassiouni ed. ICC Ratification and National

Implementing Legislation. France, 1

12. Commission on the Responsibility of the Authors of the War

and on Enforcement of Penalties. 14 American Journal of international

Law (1920), 95 et. seq. Dormann K. «The first and second sessions of

the Preparatory Commission for the International Criminal Court» in

YIHL, Vol. 2,1

13. Decision 94/697/PESC du ConcYIl, relative a la position

commune, definie sur la base de Tarticle J.2 traite sur TUnion

europeenne, concemant les objectifs et priorites de Faction de lUnion

europeenne vis-a-vis du Rwanda, Bulletin de Г Union europeenne.

Commission, 10.24 octobre 1994. P. 54. F. Bacon, Novum Organum,

sive Indicia Vera de Interetatione Naturase. (Новый орган, или

истинные указания для истолкования природы), 1620, sect. I, para.

14. George Slivovski. Legal Aspects of Terrorism International

Terrorism and World Security. Ed. by Davis Carlton Carlo Schaerf.

Croom Helm. London, 1975. P. 77. G.W.F. Hegel, Grundlinien der

204

Philosophie des Rechets (Философия права). 1821, para. 130.

15. Marchesi A., in Triffterer 0 (ed.). Commentary on the Rome

Statute for the International Criminal Court, Nomos Verlagsgesellschaft,

Baden-Baden, 1

16. NYIer A. War Crimes: Brutality, Genocide, Terror and the

Struggle for Justice. L., 1998. P. XII-XIII. Report to the President by

Mr. Justice Jackson, 7 October 1

17. Report of the 1953 Committee on International Criminal

Jurisdiction, 27 July -20 August 1953 UN Doc. A/2645 (1954). Report

of the Committee on International Criminal Jurisdiction, 1-13 August

1951//UNDOC. A/2136 (1952). Sohn L. B. Introduction to the book. In

Ferencz B.B. International Criminal Court. A step towards world, a

documentary history and analysis. Vol. I L-1980,p.XV-XVII. Schwelb

E. Crimes against Humanity British Year Book of International

Law,vol.23,N8,1949.P.

18. Trial of the Major War Criminals before the International

Military Tribunal. Nuremberg 14 November 1945 10 October 1

19. Great Cases of Interpol.Readers Digest, 1982.

20. The crime busters: the FBI, Scotland Yard Interpol: the story of

criminal detection. Angus Hall, 1987.

INTERNET RESURSLAR:

www.lex.uz

www.legislature.ru

www.law.harvard.edu6.

www.juristlib.ru

www.mgimo.ru/publish/document113905.phtml

nurnbergprozes.narod.ru

www.pict-pcti.org

www.aict-ctia.org

www.interpol.int

eur-lex.europa.eu/en/legis/avis.htm

eurojust.europa.eu

ec.europa.eu/anti_fraud/index_en.html

www.un.org/russian/law/icty/

www.ictr.org

www.un.org/russian/documen/kosovo/peacekos.htm

www.sudbih.gov.ba

www.ecrats.org