Wspieranie transferu wiedzy do ... - wydawnictwo.wsb.pl

Wspieranie transferu wiedzy do społeczeństwa i gospodarki

Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu

2013, t. 51, nr 6

Promoting knowledge transfer in society and the economy

edited by

Tadeusz Leczykiewicz

The Poznan School of Banking Press Poznan 2013

The Poznan School of BankingResearch Journal

2013, Vol. 51, No. 6

Wspieranie transferu wiedzy do społeczeństwa i gospodarki

redakcja naukowa Tadeusz Leczykiewicz

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu

Poznań 2013


2013, t. 51, nr 6

Komitet wydawniczy / Editorial BoardPrzewodniczący / Chair: prof. zw. dr hab. Józef OrczykCzłonkowie / Members: dr hab. Władysław Balicki, prof. WSB w Poznaniu, dr Piotr Dawidziak,dr hab. Marek Dylewski, prof. WSB w Poznaniu, dr hab. Sławomir Jankiewicz, prof. WSB w Poznaniu,Grażyna Krasowska-Walczak (dyrektor Wydawnictwa WSB w Poznaniu / Director of the Poznan School of Banking Press), dr Alicja Kaiser, dr hab. inż. Tadeusz Leczykiewicz, prof. WSB w Poznaniu, dr hab. Magdalena Majchrzak, prof. WSB w Poznaniu, Andrzej Małecki (sekretarz / Secretary), dr hab. Ilona Romiszewska, prof. WSB w Poznaniu, prof. zw. dr hab. Janusz Sawczuk, prof. zw. dr hab. Stanisław Wykrętowicz, dr Maria Zamelska

Rada naukowa / Scientific Advisory Boardprof. dr hab. Przemysław Deszczyński (Polska), dr hab. Marek Dylewski, prof. WSB w Poznaniu (Polska),prof. dr hab. Beata Filipiak (Polska), dr hab. inż. Tadeusz Leczykiewicz, prof. WSB w Poznaniu (Polska),prof. dr hab. Jan Szambelańczyk (Polska), doc. Ing. Emília Zimková PhD (Słowacja),doc. Ing. Peter Krištofík PhD (Słowacja), prof. Sergiy Gerasymenko DSc (Ukraina),prof. dr Bernt Mayer (Niemcy), prof. dr Franz Seitz (Niemcy), prof. J. Michael Geringer PhD (USA)

Czasopismo umieszczone na liście „B” MNiSW i w bazie Index Copernicus.Czasopismo recenzowane według standardów Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.Lista recenzentów na stronie www.wydawnictwo.wsb.poznan.ploraz w ostatnim numerze czasopisma z danego roku.

Journal placed in the “B” list of the Ministry of Science and Higher Education and in the Index Copernicus database.Journal reviewed in compliance with the standards set forth by the Ministry of Science and Higher Education.A list of referees is available at www.wydawnictwo.wsb.poznan.pland published in the last issue of the Journal each year.

Procedura recenzowania / Review procedurewww.wydawnictwo.wsb.pl/files/procedura_recenzowania.pdf

Redaktor naczelny czasopisma / Editor-in-chiefdr hab. Marek Dylewski, prof. WSB w Poznaniu

Redaktor naukowy (tematyczny) / Scientific (Theme) editordr hab. inż. Tadeusz Leczykiewicz, prof. WSB w Poznaniu

Redaktorzy statystyczni / Statistical editorsdr hab. Maria Chromińska, prof. WSHiR w Poznaniu, dr Rafał Koczkodaj

Weryfikacja tekstów w języku angielskim / Texts in English revised byVictoria Szpyrka (native speaker)

Redaktor prowadzący / Text editorElżbieta Turzyńska

Redakcja, skład i łamanie / Copyedited and typeset byAdriana Staniszewska

Projekt okładki / Cover design byJan Ślusarski

Publikacja finansowana przez Wyższą Szkołę Bankową w Poznaniu.Publication financed by the Poznan School of Banking.

Wersja pierwotna – publikacja drukowana / Source version – print publicationNakład: 150 egz. / Circulation: 150 copies© Copyright by Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu, 2013

ISSN 1426-9724

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniual. Niepodległości 2, 61-874 Poznań, tel. 61 655 33 99, 61 655 32 48e-mail: [email protected], [email protected], www.wydawnictwo.wsb.poznan.plDruk i oprawa / Printed and bound by Zakład Poligraficzny Moś i Łuczak, Poznań

Spis treści

Wstęp (Tadeusz Leczykiewicz) ...................................................................... 9

Lechosław CichowskiPolityka innowacyjna jako wsparcie transferu wiedzy do społeczeństwa i gospodarki .............................................................................................. 11

Ewa Stawiarska, Joanna Machnik-Słomka Współczesne kierunki polityki innowacyjnej a współpraca sieciowa w transferze wiedzy z sektora nauki ................................................................................ 23

Roman TylżanowskiPerspektywy rozwoju transferu technologii według strategii Europa 2020 ............ 35

Piotr DzikowskiWpływ instytucji wsparcia biznesu na pobudzanie aktywności innowacyjnej producentów artykułów spożywczych i napojów w północno-zachodniej Polsce .... 51

Katarzyna KazojćTransfer wiedzy a kultura inteligentnych porażek w przedsiębiorstwie innowacyjnym ........................................................................................... 71

Radosław MolendaSpecyfika zarządzania przedsiębiorczością akademicką w Polsce ........................ 87

Joanna StalewskaKluczowe elementy kontekstu przygotowania i realizacji projektów badawczych wpływające na skuteczność zarządzania ......................................................... 97

Agnieszka Młodzińska-GranekTworzenie partnerstw w zakresie przedsiębiorczości akademickiej ....................... 111

Witold NowińskiSieciowanie w toku tworzenia i rozwoju polskich akademickich spółek spinoff – wstępne wyniki badań jakościowych ............................................................. 125

Michał JasieńskiCitation analysis as a practical tool for managers and entrepreneurs: selected scientometric concepts relevant for business model improvement ....................... 149

6 Spis treści

Bogumiła Bubiak Kształcenie umiejętności praktycznych studentów sposobem na zwiększenie współpracy nauki z biznesem ....................................................................... 167

Agnieszka FaronE-learning a umiejętności studentów w kontekście przedsiębiorczości akademickiej 179

Tomasz SzewcTransfer wiedzy w instytucjach naukowych – wybrane aspekty prawne ............... 197

Piotr HoroszUmowa know-how jako narzędzie służące transferowi technologii ...................... 213

Jarosław R. AntoniukLicencja przymusowa jako instrument transferu wiedzy .................................... 227

Rafał WrzecionekRola notariusza w prawie spółek handlowych .................................................. 247

Marcin JurewiczPrawne elementy regulujące bezpieczeństwo pracy przedsiębiorców stosujących nanotechnologię ......................................................................................... 257

Agnieszka Grzesiok-HoroszPrawne aspekty produkcji utworu audiowizualnego .......................................... 265

Lista recenzentów współpracujących z czasopismem „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu” ..... 283

Recenzenci „Zeszytów Naukowych Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu” nr 46-51 za rok 2013 .................................................................................. 285

Wymogi edytorskie Wydawnictwa WSB w Poznaniu dla autorów .................. 287

Contents

Introduction (Tadeusz Leczykiewicz) ............................................................. 9

Lechosław CichowskiInnovation policy as a way to support the transfer of knowledge to society and the economy ........................................................................................ 11

Ewa Stawiarska, Joanna Machnik-SłomkaModern innovation policy and collaboration networking in the transfer of knowlegde from the educational sector ....................................................... 23

Roman TylżanowskiProspects for the development of technology transfer based on the Europe 2020 Strategy .................................................................................................... 35

Piotr DzikowskiThe impact of innovation support organizations on stimulating innovation activity of food and beverage manufacturers in north-western Poland ............................. 51

Katarzyna KazojćThe transfer of knowledge and the culture of intelligent failures in an innovative enterprise .................................................................................................. 71

Radosław MolendaThe specificity of academic enterprise management in Poland ............................ 87

Joanna StalewskaThe key elements of the context of the preparation and implementation of research projects influencing effectiveness of the research management ............ 97

Agnieszka Młodzińska-GranekCreating partnerships in the field of academic entrepreneurship .......................... 111

Witold NowińskiNetworking in the creation and development of Polish academic spinoff companies – preliminary results of qualitative research ....................................................... 125

Michał JasieńskiCitation analysis as a practical tool for managers and entrepreneurs: selected scientometric concepts relevant for business model improvement ....................... 149

8 Contents

Bogumiła Bubiak Training the practical skills of students in order to increase the cooperation between sciences and business ...................................................................... 167

Agnieszka FaronE-learning and the skills of a student in the context of an academic entrepreneurship ......................................................................................... 179

Tomasz SzewcThe transfer of knowledge in scientific institutions – selected legal aspects ........... 197

Piotr HoroszThe know-how contract as a tool of the transfer of technology ............................ 213

Jarosław R. AntoniukA compulsory licence as a tool for knowledge transfer ...................................... 227

Rafał WrzecionekThe role of the notary public in commercial law companies ............................... 247

Marcin JurewiczLegal elements regulating work safety for entrepreneurs using nanotechnology ..... 257

Agnieszka Grzesiok-HoroszLegal aspects of the production of audiovisual work ......................................... 265

List of reviewers collaborating with “The Poznan School of Banking Research Journal” ..................................... 283

Reviewers of “The Poznan School of Banking Research Journal” issues 46-51 of the year 2013 ....................................................................... 285

The WSB Press Instructions for Authors Submitting Their Contributions in English ................................................................................................ 288

Wstęp

Niniejszy numer „Zeszytów Naukowych” ukazuje wybrane aspekty wspiera-nia transferu wiedzy z sektora nauki do społeczeństwa i gospodarki. Rozważania autorów na ten temat uzupełniają wyniki przeprowadzonych badań oraz osobiste spostrzeżenia odnoszące się do różnych doświadczeń w zakresie transferu wie-dzy, a także wynikające ze współpracy sektora naukowego i badawczo-rozwojo-wego z środowiskiem społecznym oraz biznesowym.

Zeszyt zawiera 18 artykułów o różnorodnej tematyce podejmowanych przez ich autorów, opracowanych zarówno na podstawie studiów literaturowych, jak i własnych badań oraz spostrzeżeń i doświadczeń praktycznych. Pozwoliło to na ich podział na cztery grupy.

Pierwszą grupę stanowią artykuły ukazujące różne aspekty polityki innowa-cyjnej. Wskazują one na rolę polityki innowacyjności jako ważnego narzędzia skutecznego transferu wiedzy do gospodarki i budowania pozycji innowacyjnej we współczesnej gospodarce rynkowej, relacje między współczesnymi kierun-kami polityki innowacyjnej a współpracą sieciową w transferze wiedzy z sek-tora nauki do sieci współpracujących przedsiębiorstw czy perspektywy rozwoju transferu technologii wynikające ze strategii Europa 2020. Podejmują także kwe-stię wpływu instytucji wsparcia biznesu na pobudzanie aktywności innowacyjnej producentów wybranych artykułów spożywczych w Polsce czy relacji między transferem wiedzy w przedsiębiorstwie innowacyjnym a kulturą inteligentnych porażek.

Druga grupa artykułów odnosi się do kwestii specyfiki zarządzania przed-siębiorczością akademicką w Polsce, inicjatyw ją promujących i wspierających, szczególnie ze strony szkół wyższych, przekształcania nauczycieli akademickich w pracowników wiedzy oraz potencjalnych przedsiębiorców tzw. firm odprysko-wych (spin-off, spin-out), a także szans i zagrożeń rozwoju przedsiębiorczości akademickiej w Polsce. Odniesiono się w nich do kluczowych czynników wpły-wających na skuteczność zarządzania projektami badawczymi realizowanymi przez polskie jednostki naukowe, kreowania partnerstw w przestrzeni publicz-

10 Wstęp

no-prywatnej między nauką a organizacjami biznesowymi jako warunku współ-pracy i wspierania rozwoju przedsiębiorczości akademickiej, wykorzystania tzw. sieciowania w procesie tworzenia, zarządzania i rozwoju polskich akademickich spółek spin off, a także wykorzystywania źródeł wiedzy eksperckiej i naukometrii do nawiązywania współpracy z pracownikami naukowymi, traktowanymi jako partnerzy biznesowi.

Trzecia grupa artykułów poświęcona jest kształtowaniu postaw przedsiębior-czych i praktycznych umiejętności studentów (także przez wykorzystanie e-learningu) wymaganych przez pracodawców w poprawianiu ich pozycji ma rynku pracy oraz zwiększaniu współpracy nauki z biznesem.

Czwarta grupa artykułów odnosi się do prawnych uwarunkowań transferu wiedzy z sektora nauki do społeczeństwa i gospodarki. Prezentowane są w nich prawne aspekty wewnętrznego i zewnętrznego transferu wiedzy w instytucjach naukowych, zagadnienia dotyczące możliwości wykorzystywania umowy know--how czy umowy licencji przymusowej jako narzędzi transferu wiedzy, w tym transferu technologii, roli notariusza w tworzeniu spółek prawa handlowego bę-dących współczesnym modelem biznesowym także w Polsce, prawne regulacje bezpieczeństwa pracy przedsiębiorców stosujących nanotechnologie czy produk-cji utworu audiowizualnego.

Zeszyt adresowany jest do pracowników akademickich zajmujących się róż-nymi aspektami (np. instytucjonalnego, instrumentalnego, finansowego) wsparcia transferu wiedzy z sektora nauki do społeczeństwa i gospodarki, uwarunkowa-niami transferu wiedzy, formami rozwoju współpracy sektora nauki i biznesu, wspieraniem wzrostu innowacyjności i przedsiębiorczości akademickiej, działal-nością ośrodków zajmujących się komercjalizacją wyników badań naukowych oraz transferem wiedzy, a także promowaniem i kształtowaniem postaw przed-siębiorczych w środowisku akademickim, w tym poprzez rozwijanie właściwych kompetencji. Sądzę, że zainteresuje również praktyków – specjalistów z tego zakresu, a także słuchaczy ukierunkowanych studiów podyplomowych oraz stu-dentów studiów licencjackich i magisterskich przygotowujących się do pracy w instytucjach i ośrodkach zajmujących się transferem wiedzy, innowacyjnością i przedsiębiorczością oraz komercjalizacją wyników badań naukowych, chcących w przyszłości aktywnie w tym procesie uczestniczyć. Liczę zatem na przychylne przyjęcie niniejszego tomu.

Dziękuję wszystkim Autorom za przyjęcie naszego zaproszenia oraz trud wło-żony w przygotowanie artykułów, a także Recenzentom prezentowanych artyku-łów. Słowa podziękowań kieruję też do władz Wyższej Szkoły Bankowej w Po-znaniu za wsparcie organizacyjne działań poprzedzających niniejszą publikację oraz do Wydawnictwa tej uczelni za pomoc w jej przygotowaniu i wydaniu.

prof. nadzw. dr hab. inż. Tadeusz Leczykiewicz


2013, t. 51, nr 6

Lechosław CichowskiPolitechnika Poznańska

Wydział Inżynierii Zarządzaniae-mail: [email protected]

tel. 61 655 33 91

Polityka innowacyjna jako wsparcie transferu wiedzy do społeczeństwa i gospodarki

Streszczenie. Przedmiotem artykułu są wybrane przesłanki roli polityki innowacyjnej jako na-rzędzia skutecznego transferu wiedzy do gospodarki. Polityka innowacyjna nie jest najważniejszym narzędziem budowania pozycji innowacyjnej we współczesnej gospodarce rynkowej, ale na pod-stawie doświadczeń różnych gospodarek, w tym polskiej, można stwierdzić, że jej brak lub nieade-kwatność niekorzystnie wpływają na przebieg i efekty procesów innowacyjnych. Skuteczna polityka innowacyjna powinna liczyć się ze specyfiką innowacji. Jej główna rola sprowadza się do nadania impulsu innowacyjnego w celu zainicjowania procesu przezwyciężania dotychczasowego stanu in-nowacyjności w gospodarce.

Słowa kluczowe: polityka innowacyjna, transfer wiedzy, innowacje, model innowacji, innowa-cyjność, rankingi innowacyjności

Wstęp

Swego rodzaju dogmatem podręcznikowej ekonomii jest stwierdzenie, że go-spodarka rynkowa jako taka jest proinnowacyjna, czyli że system ekonomiczny tak klasycznej, jak współczesnej gospodarki rynkowej sprzyja innowacjom, któ-rych synonimem jest obecnie transfer wiedzy1. Ta konstatacja wynika z uznania

1 Transfer wiedzy jako produktu specyficznej działalności badawczo-rozwojowej jest pojęciem węższym od innowacji, ale jeśli przyjąć, że wiedza powstaje nie tylko w laboratoriach różnego rodzaju instytucji, ośrodków B+R, ale jest również tworem szeregowych pracowników uczestni-czących w przedsięwzięiach innowacyjnych, to te dwa strumienie nie powinny się od siebie różnić.

12 Lechosław Cichowski

kluczowej roli zjawiska i mechanizmu konkurencji rynkowej czy też konkuren-cyjności. Rynek to konkurencja, konkurencja to innowacje, z reguły postrzegane jako najskuteczniejsze narzędzie tej konkurencji. Polityka gospodarcza, w tym innowacyjna państwa, jest więc postrzegana jako czynnik zakłócający sprawność działania mechanizmu rynkowego, a w przypadku innowacji – często uznawany za ich barierę2. Efektem tego przekonania była i jest realizowana przez kolej-ne ekipy „rządzące i sterujące” polską gospodarką koncepcja i praktyka polskiej transformacji systemowej. Sprowadzała się ona do wycofania państwa z obsza-rów, w których było wcześniej obecne, w przekonaniu, że „niewidzialna ręka” rynku wywiąże się ze swojej roli. O ile pozwoliło to na rzeczywistą dekonstrukcję poprzedniego systemu gospodarczego, o tyle nie przyczyniło się w poważniej-szym stopniu do osiągnięcia przez polską wersję gospodarki rynkowej kształtu odpowiadającego obecnemu etapowi rozwoju gospodarki rynkowej. Nie tyle polskiemu modelowi transformacji systemowej, związanemu z postacią Leszka Balcerowicza, co wejściu do Unii Europejskiej zawdzięczamy postęp na drodze politycznego wspomagania procesów i przedsięwzięć innowacyjnych, na które w znacznej części składają się procesy transferowania wiedzy powstającej w róż-nych obszarach polskiej rzeczywistości. Pośrednim dowodem braku takich jako-ściowych przemian – co znajduje swój wyraz w niskiej pozycji Polski w rankin-gach innowacyjności – jest zadziwiający sprzeciw części środowisk biznesowych i eksperckich, który doprowadził do zmiany wcześniejszego stanowiska polskie-go rządu i niepodpisania umowy o Jednolitym Patencie Europejskim (JPE). Jed-nym z czynników, które wywołały strach przed reperkusjami przyjęcia JPE, było medialnie nagłośnione utożsamienie kosztów wprowadzenia JPE ze stratami i śla-dowe jedynie wyjaśnienie, że koszty i straty to niezupełnie to samo. Elementarna wiedza ekonomiczna okazała się być obca rządzącym i znacznej części ekspertów – nie ma rozwoju bez inwestycji (w tym innowacyjnych) i nie ma inwestycji bez kosztów.

Już 20 lat temu Peter Drucker zwracał uwagę na swoistą modę na postawy „antyrządowe” i zauważał, że czołowi przedstawiciele ekip politycznych, które z takimi hasłami zdobywały władzę (czyli Ronald Reagan, George Bush, Mar-garet Thatcher), w istocie sprzeniewierzyli się swoim postawom, doprowadzając do tego, że „rządowe wydatki i rządowe regulacje rosły tak szybko, jak nigdy przedtem”3. Zwykle zastrzeżenia przeciwników nadmiernej roli państwa wiążą się z obszarem aktywności państwa opiekuńczego, a nieco rzadziej z polityką zbrojeń i pomocy militarnej. W każdym z tych przypadków ocena zasadności i ewentualnej daremności polityki nie wydaje się być jednoznaczna4. Przeciwsta-

2 A. Hadjimanolis, The Barriers Approach to Innovation, w: The International Handbook on Innovation, red. L.V. Shavinina, Elsevier Science, Amsterdam 2003, s. 561.

3 P. F. Drucker, Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 131.4 Ibidem, s. 132-137.

Polityka innowacyjna jako wsparcie transferu wiedzy... 13

wienie kosztów i efektów ekonomicznych osiągania celów społecznych i próba wyciągnięcia wniosków z porównania amerykańskiego i szwedzkiego modelu rozwoju pozwoliły na zauważenie potrzeby pewnego zbliżenia obydwu modeli, które w każdym przypadku oznaczałoby dodatkowe korzyści i co najwyżej nie-wielkie straty. Dylemat polityki ekonomicznej i interwencji państwa: sprawiedli-wość czy efektywność (wydajność) nie jest więc nierozstrzygalny5. Istota właści-wej polityki wiąże się z działaniami na rzecz tworzenia dobrego klimatu, a nie z wpływaniem na pogodę. Sekretem największych sukcesów ekonomicznych drugiej połowy XX w. Japonii, Niemiec, Korei, Hongkongu, Singapuru i Tajwanu było trwanie „przy polityce koncentrującej się na tworzeniu ekonomicznego kli-matu i ignorowaniu ekonomicznej »pogody«”6. Nie ma dowodów na to, że niskie podatki gwarantują powodzenie, lecz są na to, że polityka fiskalna zachęca do inwestowania w wiedzę, zasoby ludzkie, infrastrukturę. Ten klimat współtworzą szeroko rozumiane warunki prowadzenia działalności gospodarczej oraz jakość polityki społecznej i gospodarczej państwa, które to czynniki określono mianem pośrednich i średniookresowych determinant wzrostu w badaniu uwarunkowań procesów rozwojowych7.

1. Dlaczego system ekonomiczny gospodarki rynkowej nie jest wystarczającą determinantą innowacyjności?

Polskie doświadczenia transformacji systemowej dowodzą w znacznym stop-niu, że nie wystarczy zbudowanie, czy – jak kto woli – odtworzenie fundamentów gospodarki rynkowej, aby przezwyciężyć antyinnowacyjne nastawienie właściwe systemowi gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Forsowano tezę, że najlepszą poli-tyką przemysłową jest brak takiej polityki i mimo wiedzy na temat pozytywnych doświadczeń związanych z różnymi wzorcami polityki przemysłowej (w tym in-nowacyjnej) wykorzystywanymi przez szereg krajów rozwiniętych nie skorzy-stano z nich w większym stopniu8. Popularność tej tezy obowiązuje do dziś, co po części wynika z tego, że pozwala ona na obsadzanie stanowisk decyzyjnych w obszarze polityki ludziom o niskich bądź niewystarczających kompetencjach.

Dodatkową okolicznością, która utrudnia wywiązanie się ze swojej proinno-wacyjnej orientacji systemowi wstępnie ukształtowanej gospodarki rynkowej,

5 B. Swedenburg, Szwedzki model państwa opiekuńczego: Wnioski z perspektywy amerykań-sko-szwedzkiej, w: Wzrost gospodarczy czy bezpieczeństwo socjalne? W stronę konkurencyjnego modelu społeczno-ekonomicznego dla Unii Europejskiej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 54.

6 P. F. Drucker, op. cit., s. 137. 7 Co sprzyja rozwojowi gospodarczemu, red. L. Zienkowski, Scholar, Warszawa 2005, s. 12-13.8 J. Kotowicz-Jawor, Przebudowa mikroekonomicznego mechanizmu rozwoju, Wyd. Naukowe

PWN, Warszawa 1998, s. 148-149.


jest specyfika mechanizmów innowacyjności, traktowanych jako tożsame z me-chanizmami transferu wiedzy do gospodarki. Z tej specyfiki najczęściej nie zda-ją sobie sprawy nie tylko politycy podejmujący decyzje w różny sposób istotne dla przedsiębiorców, ale i pozostali uczestnicy procesów i przedsięwzięć inno-wacyjnych. Tę specyfikę określa m.in. zróżnicowany charakter przebiegu proce-sów innowacyjnych znajdujący wyraz w wielości ich modeli – od liniowego do środowiskowego9. W prostym modelu procesu innowacyjnego przedstawionym w jednym z najlepszych podręczników zarządzania innowacjami, zostały wyod-rębnione cztery podstawowe fazy tego procesu: poszukiwania innowacyjnych okazji, wybierania spośród nich, wdrażania warunkującego pomyślną realizację i wreszcie decydującego o korzyściach wyboru sposobu ich dyskontowania10. Jed-nocześnie autorzy stwierdzają: „Czuliśmy się w obowiązku podkreślać, że inno-wacje są skomplikowane i niepewne, że to prawie niemożliwe, by w pełni nad nimi zapanować. W związku z tym jesteśmy przekonani, że nie ma czegoś takiego jak stan perfekcyjnej organizacji zarządzania innowacjami. Są zatem i zawsze będą rezerwy, a dzięki weryfikacji będziemy ciągle znajdować coś do poprawie-nia. Zarządzanie innowacjami to nie skończony, zapisany w szczegółach rozdział wiedzy, lecz rzemiosło, sztuka, pole do popisu dla praktyków, gdzie kluczowymi kwalifikacjami są umiejętności analizowania i konfigurowania, a jednym z celów wypracowanie dynamicznych umiejętności”11.

Ta specyfika, na którą składa się również ryzyko związane z innowacjami, sprawia, że nawet w warunkach sprzyjającego im systemu ekonomicznego, przedsiębiorcy, jeśli nie muszą, to nie podejmują nadmiernie ryzykownych przed-sięwzięć; banki i instytucje finansowe obciążają większymi kosztami kredytowa-nie takich inwestycji, a politycy je podejmujący czy wspierający muszą liczyć się z negatywnymi konsekwencjami niepowodzenia, w tym z próbami ich rozlicza-nia i sankcjonowania. W kręgach decyzyjnych, w tym wśród kadry kierowniczej sfer urzędowych, pokutuje przekonanie, że lepiej się nie wychylać i że bezpiecz-niejsza jest bierność niż nadaktywność. Tradycyjne społeczeństwo nie akceptuje niepowodzeń i nie godzi się z negatywnymi konsekwencjami ryzyka, gdy dla no-woczesnego, innowacyjnego społeczeństwa jest oczywiste, że nie ma innowacji i postępu bez ryzyka i akceptacji dla jego podejmowania. O tej specyfice decyduje wreszcie niemożność konwencjonalnego zarządzania innowacjami. Zaintereso-wani „sztuką innowacji” mogą przekonać się, jak szczególny i odmienny od po-

9 L. Cichowski, Istota i modele innowacji, w: Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, red. M. K. Wyrwicka, Wyd. Politechniki Poznań-skiej, Poznań 2010, s. 65-68.

10 J. Tidd, J. Bessant, Zarządzanie innowacjami. Integracja zmian technologicznych, rynko-wych i organizacyjnych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 89-90; por. http://www.mana-ging-innovation.com/ [30.06.2013].

11 Ibidem, s. 824.


tocznych wyobrażeń jest świat firmy tak wzorcowo realizującej przedsięwzięcia innowacyjne, że określa się ją mianem „uniwersytetu innowacji”12. Osiągnięcie innowacyjnego sukcesu porównywane jest ze zwycięstwem w dziesięcioboju, co oznacza, że firma wcale nie musi być najlepsza we wszystkich obszarach inno-wacyjnego działania13. Skuteczność przedsięwzięć innowacyjnych wymaga tak nietypowych zasad jak zapominanie o swoich sukcesach, zatrudnianie osób, które wolno się uczą czy zachęcanie pracowników do przeciwstawiania się własnym szefom i współpracownikom14. Co więcej, zdaniem Claytona M. Christensena i Toma Petersa to właśnie klasyczne dobre zarządzanie, śledzenie trendów ryn-kowych, wsłuchiwanie się w potrzeby swoich klientów przyczyniły się do utraty wiodących pozycji rynkowych przez firmy tych zasad przestrzegające15. Dowodzi tego przykład Apple’a, który – choć uwielbiany przez swoich wyznawców – nie osiąga szczytów w każdym z oferowanych przez siebie produktów, a w każdym razie nie utrzymuje stałej przewagi nad konkurentami, a tworzy produkty, o któ-rych istnieniu klienci jeszcze nie pomyśleli.

Gdyby dojrzałość systemowa miała odgrywać decydującą rolę w budowaniu innowacyjnej pozycji danej gospodarki, to systematycznie prowadzone rankin-gi globalnej czy europejskiej innowacyjności nie zmieniałyby się tak znacząco na przestrzeni lat i nie dawałyby tak odmiennych rezultatów (tab. 1). Ocena po-zycji innowacyjnej danej gospodarki w europejskich rankingach, sporządzanych od początku poprzedniej dekady w celu monitorowania i rozliczania kolejnych etapów strategii lizbońskiej, była oparta na zmieniającym się zestawie kryteriów i wskaźników od kilkunastu do dwudziestu sześciu. W celu porównań z krajami spoza Unii Europejskiej trzeba było ograniczać zestaw kryteriów do mniej więcej połowy (12). Od 2010 r., gdy przyjmowano założenia nowej strategii budowania m.in innowacyjności w Europie, wyniki UE jako całości poprawiły się o 2,4 p.p.; większości liderów poza Wielką Brytanią wzrosły w przedziale od 1,5 p.p. dla Niemiec do 9,8 p.p. dla Irlandii i 10,2 p.p. dla Holandii, podczas gdy rezultaty Polski pogorszyły się o 1,3 p.p. (Wielkiej Brytanii tylko o 0,2 p.p.). Także porów-nanie tempa wzrostu w dłuższym przedziale zmian rezultatów innowacyjności mierzonej w latach 2006-2010 i 2008-2012 informuje o pogorszeniu rezultatów dla Polski z 1,6 p.p. do 0,4 p.p., podczas gdy dla całego obszaru UE zmniejszyły się tylko z 1,8 p.p. do 1,6 p.p. Z kolei UE jako całość zmniejszyła dystans w sto-

12 T. Kelley, Sztuka innowacji. Lekcja kreatywności z doświadczeń czołowej amerykańskiej fir-my projektowej, MT Biznes, Warszawa 2003.

13 Ibidem, s. 7.14 R. I. Sutton, Niekonwencjonalne zasady zarządzania kreatywnością, „Harvard Business Re-

view Polska” maj 2003, s. 82-92.15 T. Peters, Biznes Od nowa!, Studio Emka, Warszawa 2005, s. 35; C. M. Christensen, Przeło-

mowe innowacje. Możliwości rozwoju czy zagrożenie dla przedsiębiorstwa, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 21-24.

Tabe

la 1

. Ran

king

i inn

owac

yjno

ści g

ospo

dare

k na

rodo

wyc

h: e

urop

ejsk

ie i

glob

alne

Pozy

cja

Naz

wa

rank

ingu

IUS

2013

EIS

2007

EIS

2004

GII

-201

2(I

nsea

d)B

loom

-ber

gM

IC-2

013

GII

BC

GD

K

GII

BC

G W

K

1(S

zwaj

caria

)Sz

wec

ja(J

apon

ia)

Szw

ajca

riaU

SAK

orea

Płd

Sing

apur

2Sz

wec

ja(S

zwaj

caria

)Sz

wec

jaSz

wec

jaK

orea

Płd

USA

Kor

ea P

łd3

Nie

mcy

Finl

andi

aFi

nlan

dia

Sing

apur

Nie

mcy

Japo

nia

Szw

ajca

ria4

Dan

ia(I

zrae

l)(U

SA)

Finl

andi

aFi

nlan

dia

Szw

ecja

Isla

ndia

5Fi

nlan

dia

Dan

ia(S

zwaj

caria

)W

lk. B

ryta

nia

Szw

ecja

Hol

andi

aIr

land

ia6

Hol

andi

a(J

apon

ia)

Nie

mcy

Hol

andi

aJa

poni

aK

anad

aH

ongk

ong

7B

elgi

aN

iem

cyD

ania

Dan

iaSi

ngap

urW

lk. B

ryta

nia

Finl

andi

a8

Wlk

. Bry

tani

aW

lk. B

ryta

nia

(Isl

andi

a)H

ongk

ong

Aus

tria

Nie

mcy

USA

9(I

slan

dia)

(USA

)W

ielk

a B

ryta

nia

Irla

ndia

Dan

iaFr

ancj

aJa

poni

a10

Aus

tria

(Isl

andi

a)Fr

ancj

aU

SAFr

ancj

aA

ustra

liaSz

wec

ja11

Irla

ndia

Irla

ndia

Hol

andi

aLu

ksem

burg

Hol

andi

aH

iszp

ania

Dan

ia12

Fran

cja

Aus

tria

Irla

ndia

Kan

ada

Irla

ndia

Bel

gia

Hol

andi

a13

Uni

a Eu

rope

jska

Hol

andi

aU

nia

Euro

pejs

kaN

owa

Zela

ndia

Nor

weg

iaC

hiny

Luks

embu

rgIU

S –

Inno

vatio

n U

nion

Sco

rebo

ard

– po

dsta

wow

y eu

rope

jski

rank

ing

inno

wac

yjno

ści p

od tą

naz

wą

od 2

011

r.; E

IS –

Eur

opea

n In

nova

ton

Scor

eboa

rd –

pod

staw

owy

euro

pejs

ki ra

nkin

g in

now

acyj

nośc

i opr

acow

ywan

y ro

kroc

znie

od

2000

do

2010

r.; G

II In

sead

– G

loba

l Inn

ovat

ion

Inde

x op

raco

wan

y w

spól

nie

prze

z IN

SEA

D –

The

Bus

ines

s Sch

ool f

or th

e W

orld

i W

IPO

, czy

li W

orld

Inte

llect

ual P

rope

rty O

rgan

izat

ion;

Blo

ombe

rg M

IC 2

013

– B

loom

berg

The

Mos

t Inn

ovat

ive

Cou

ntrie

s, cz

yli p

reze

ntac

ja 5

0 na

jbar

dzie

j inn

owac

yjny

ch k

rajó

w św

iata

; GII

BC

G –

Glo

bal

Inno

vatio

n In

dex

opra

cow

ywan

y m

.in. p

rzez

Bos

ton

Con

sulti

ng G

roup

w p

odzi

ale

na d

uże

kraj

e (D

K) o

raz

duże

i m

ałe

łącz

nie

(WK

).

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie: h

ttp://

ec.e

urop

a.eu

/ent

erpr

ise/

polic

ies/

inno

vatio

n/fil

es/iu

s-20

13_e

n.pd

f; ht

tp://

ec.e

urop

a.eu

/ ent

erpr

ise/

polic

ies/

inno

-va

tion/

files

/pro

inno

/eis

-200

7_en

.pdf

; ftp

://ftp

.cor

dis.l

u/pu

b/co

rdis

/doc

s/ e

is_2

004_

mai

n_do

c.pd

f; ht

tp://

ww

w.bl

oom

berg

.com

/slid

esho

w/2

013-

02-0

1/50

-mos

t-inn

ova-

tive-

coun

tries

.htm

l; ht

tp://

ww

w.w

ipo.

int/e

con_

stat

/en/

econ

omic

s/gi

i/ind

ex.h

tml;

http

://en

.wik

iped

ia.o

rg/w

iki/G

loba

l_In

nova

tion_

Inde

x_(B

osto

n_C

onsu

lting

_Gro

up)

[30.

06.2

013]

.


sunku do USA (z 36 p.p. w 2008 r. do do 20 p.p. w 2012 r.), Japonii (z 31 p.p. do 15 p.p.), ale zwiększyła go wobec Korei Południowej z 7 p.p. do 20 p.p. W tym zestawieniu użyto 12 z 25 wskaźników wykorzystanych do budowy IUS16.

Na nieco innych zasadach konstruowano pozostałe rankingi, w największym stopniu, jak się wydaje, uwzględniając wpływ otoczenia politycznego w rankin-gu Global Innovation Index według INSEAD. Wyodrębniono tu pięć kategorii – filarów odzwierciedlających stronę nakładową i dwie: wyniki dotyczące obsza-ru tworzenia, wpływu i rozprzestrzeniania wiedzy oraz kreatywności w różnych postaciach. Podstawowym filarem były instytucje środowiska politycznego, re-gulacyjnego i biznesowego17. Pierwsze odzwierciedlały prawdopodobieństwo de-stabilizacji sytuacji politycznej, jakość działania tych instytucji i zagrożenia wol-ności słowa. Drugie dotyczą przede wszystkim zdolności rządu do konstruowania i wdrażania spójnej polityki promowania rozwoju prywatnej przedsiębiorczości oraz respektowania prawa w obszarach: przestrzegania umów, praw własności, działań policji i sądowych, a także obowiązkowych kosztów odpraw i zwolnień zatrudnionych pracowników. Trzecia podkategoria dotyczy trzech obszarów: ła-twości rozpoczynania działalności gospodarczej, łatwości kończenia działalności gospodarczej (likwidacji firm) i łatwości płacenia podatków18. Dla Polski, która w tym ogólnym rankingu zajęła 44. miejsce, miejsce dotyczące uwarunkowań instytucjonalnych było zbliżone do tej pozycji (45), ale gdy pozycja uwarunko-wań polityczno-regulacyjnych była zdecydowanie korzystniejsza, dająca nasze-mu krajowi pozycje odpowiednio 26. i 27., to w ostatniej podkategorii było to miejsce 95.19 Daje to pewne wyobrażenie o możliwościach i ewentualnych szan-sach poprawy polskiej innowacyjności poprzez działania polityczne efektywnie zmieniające istniejący stan rzeczy. O tej instytucjonalnej słabości polskiej gospo-darki była mowa wcześniej w materiałach „Raportu o konkurencyjności 2009”. W zestawie silnych i słabych stron dotyczących tego uwarunkowania pojawiło się zaledwie 6 sił i 11 słabości, w tym: nierozwiązany i obciążający finansowo problem alokacji części praw własności, niedostateczne wsparcie przez państwo działalności badawczo-rozwojowej i inwestycji w kapitał ludzki, bariery biuro-kratyczne i zły klimat dla przedsiębiorczości, niska jakość procesu politycznego i zawodność działań państwa na rzecz rozwoju przedsiębiorczości oraz poprawy konkurencyjności miedzynarodowej Polski20

16 http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/files/ius-2013_en.pdf [30.06.2013].17 http://www.wipo.int/econ_stat/en/economics/gii/index.html [30.06.2013].18 http://www.wipo.int/export/sites/www/freepublications/en/economics/gii/gii_2012.pdf, s. 43

[30.06.2013].19 Ibidem, s. 52.20 R. Rapacki, Pozycja konkurencyjna Polski w 2008 roku – silne i słabe strony oraz najwięk-

sze wyzwania dla polskiej gospodarki, w: Polska. Raport o konkurencyjności 2009. Zasoby ludzkie a przewaga konkurencyjna, red. M. A. Weresa, Wyd. SGH, Warszawa 2009, s. 235-236.


Na inną przesłankę niedostatecznej zdolności i skłonności innowacyjnej tra-dycyjnej gospodarki rynkowej zwracają uwagę autorzy interesującego opraco-wania nt. barier polskiej innowacyjności21. Podkreślają, że to specyficzne cechy innowacji, a wśród nich specyfika wiedzy jako dobra publicznego, a zarazem składnika procesu innowacyjnego, trudnego do ochrony i łatwego do kopiowa-nia, naśladowania oraz asymetria informacyjna zwiększająca istotnie niepewność i ryzyko innowacyjnych przedsięwzięć stwarzają znaczne przeszkody dla aktyw-ności firm, zwłaszcza małych i średnich. Zwracając uwagę na zbyt słabą presję społeczną na prowadzenie odpowiedniej polityki proinnowacyjnej sugerują jako pożądany zakres interwencji publicznej „nie tylko działania na rzecz zwiększenia nakładów finansowych na badania, rozwój i wdrażanie nowych rozwiązań, ale też budowę nowych i poprawę jakości istniejących instytucji wpływających na inno-wacyjność gospodarki. Może to wymagać ze strony władz publicznych wytwo-rzenia początkowego impulsu modernizacyjnego (regulacyjnego i finansowego) wyrywającego gospodarkę z czysto imitacyjnego dryfu rozwojowego”22.

Na podobne słabości polskiej polityki i praktyki gospodarczej zwracają uwa-gę autorzy opracowania Kurs na innowacje23. Oprócz potwierdzenia tezy o ist-nieniu dryfu rozwojowego podkreślają oni brak rzeczywistej i poważnej dyskusji na temat wyzwań rozwojowych stojących przed polską gospodarką i proponują nowe podejście do polityki rozwoju (polityki innowacyjnej).

2. Kryzys jest najlepszym czasem na zmiany, również polityki innowacyjnej

Potrzeba wspierania procesów rozwoju społeczno-gospodarczego nadała szczególną rangę polityce innowacyjnej albo – jak piszą niektórzy autorzy – poli-tyce naukowej. Definiując tę ostatnią jako „działalność państwa oraz innych insty-tucji publicznych, skierowaną na takie oddziaływanie na naukę, które w sposób optymalny przyczynia się do wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego przy optymalnym wykorzystaniu środków na badania naukowe”, przyjmuje się sze-rokie rozumienie pojęcia, w istocie zawierające w sobie politykę innowacyjną, rozumianą jako służącą „wspieraniu i wprowadzaniu do praktyki gospodarczej wyników badań naukowych, nowych osiągnięć wiedzy, wynalazków i uspraw-

21 M. Bukowski, A. Szpor, A. Śniegocki, Potencjał i bariery polskiej innowacyjności, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2012, s. 4.

22 Ibidem, s. 5.23 T. Geodecki, G. Gorzelak, J. Górniak, J. Hausner, S. Mazur, J. Szlachta, J. Zaleski, Kurs

na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu, Fundacja GAP, Kraków 2012, http://www.fundacja.e-gap.pl/publikacje/21-publikacje/35-kurs-na-innowacje [6.10.2013].


nień”24. Podstawową rolą polityki innowacyjnej, utożsamianej z polityką transfe-ru wiedzy, jest pobudzanie procesów innowacyjnych. Wiąże się to nieuchronnie z postrzeganiem innowacji jako mniej lub bardziej jednorodnego zjawiska. Naj-częściej przywołuje się przy tym popytowy i podażowy model kreowania nowych rozwiązań, które bez większego uzasadnienia traktowane są jako przeciwstawne. Praktyka wykazała, że rzeczywisty przebieg procesów innowacyjnych jest dużo bardziej zróżnicowany, a wpływ na te procesy ma bardzo duża liczba czynników, często powiązanych ze sobą. Złożoność ta staje się dla podmiotów obligowanych do uczestnictwa i realizacji innowacyjnych przedsięwzięć źródłem problemów i podstawą zgłaszania potrzeby wsparcia: finansowego, edukacyjnego, instytu-cjonalnego, prawnego itp. Efektem tego w strukturze współczesnej gospodarki jest wykształcenie się szczególnego systemu wsparcia działalności innowacyjnej, określanego w literaturze przedmiotu mianem Narodowego Systemu Innowacji. Brak takiego systemu w przeddzień wejścia Polski do UE spowodował, że to ze strony tej struktury pojawiły się impulsy innowacyjne wywodzące się z koncep-cji strategii lizbońskiej, które stworzyły lokalne, regionalne systemy innowacyjne (Regionalne Systemy Innowacji). Swoistą specjalnością polskiej polityki inno-wacyjnej czasu obecności w UE było ubieganie się o europejskie środki, czyli pozyskiwanie funduszy na cele innowacyjne i przejmowanie się, co się stanie, gdy środki te zostaną wyczerpane.

Autorzy przywołanych wcześniej prac wskazali na wiele przedsięwzięć, które mogłyby i powinny znaleźć się w zestawie celów i narzędzi polityki wspierania innowacyjności w Polsce. Najważniejszym i generalnie pozytywnym wskazaniem jest podkreślenie konieczności „obudzenia potencjału polskiej innowacyjności”, uruchomienia impulsu innowacyjnego i ostatecznego przezwyciężenia dryfu roz-wojowego, w którym do tej pory się znajdujemy. Wśród wielu propozycji i ocen zawartych w podsumowaniu opracowania na uwagę zasługuje przestroga przed powielaniem modelu „dyfuzji naśladowczej” jako powodem skracania dystansu rozwojowego do choćby europejskich liderów i wskazanie konieczności kształto-wania modelu „dyfuzji kreatywnej”, a także potrzeby budowania wielowymiaro-wego, bardziej zróżnicowanego modelu rozwoju, pozostawiającego dużo więcej przestrzeni dla aktywności oddolnej, społecznej25.

Działania, które powinny obudzić potencjał polskiej innowacyjności, sprowa-dzają się zdaniem autorów kolejnego opracowania do:

– postawienia innowacji w centrum polityki publicznej,– kontynuowania reform,– współtworzenia konkurencyjnego systemu kreacji wiedzy,

24 Polityka gospodarcza, red. B. Winiarski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 326.25 T. Geodecki, G. Gorzelak, J. Górniak, J. Hausner, S. Mazur, J. Szlachta, J. Zaleski, op. cit.,

s. 92-93, 99-102.


– wydawania większych środków,– wydawania mądrzejszego środków,– wydawania środków na ambitniejsze cele26.Pierwsze ze wskazań zasługuje na uwagę poprzez podkreślenie potrzeby rze-

czywistych, a nie werbalnych działań na rzecz budowy własnego potencjału. Jest to popularny odpowiednik strawestowanego sloganu prezydenta Clintona doty-czącego gospodarki: „It’s the innovation, stupid”.

Slogan o kontynuowaniu reform wobec ewidentnego braku ich ciągłości bu-dzi zastrzeżenia co do realizmu i rzeczywistych szans, zwłaszcza wobec – ostat-nimi czasy – niezbyt stabilnej sytuacji politycznej w Polsce.

Bardzo wartościowy jest postulat szerokiego sięgania i wykorzystywania możliwości wielu graczy i uczestników, a nie selekcji i wykorzystywania tych teoretycznie najsilniejszych. Specyfika przedsięwzięć innowacyjnych czyni mało prawdopodobnym, a właściwie prawie niemożliwym przewidzenie, który z pod-miotów badawczo-rozwojowych ma większe szanse na sukces, i oznacza pozba-wienie szans małych graczy, ośrodki, zespoły, tym bardziej jednostki, które co pewien czas zadziwiają swą kreatywnością (np. Lucjan Łągiewka, któremu gdyby pomagano od samego początku, mógłby stać się źródłem znacznych korzyści dla rodzimej gospodarki).

Zasadność wydawania znacznie większych środków, nie tylko na B+R, ale i wszelkie przedsięwzięcia innowacyjno-inwestycyjne, nie powinna budzić więk-szych wątpliwości, ale ciągle coś staje na przeszkodzie zmianie, o której mowa od kilkunastu lat.

Postulat mądrzejszego wydawania środków jest dyskusyjny, bowiem zakłada, że można ex ante w przypadku środków na badania i prace wdrożeniowe czy inwestycje innowacyjne dokonywać racjonalnych wyborów. Wystarczy przypo-mnieć przykłady zaangażowania publicznych pieniędzy w projekt badawczo--rozwojowy „niebieskiego lasera” czy znać uwarunkowania finansowego anga-żowania się i jego rezultatów w przypadku venture capital bądź aniołów biznesu. Wartością dodaną we wszystkich takich przedsięwzięciach są doświadczenia, często towarzyszące poniesionym i utraconym nakładom. Nie można zdobyć tych doświadczeń w inny sposób, niż podejmując ryzyko ich realizacji.

Na ambitniej programowanych, czyli bardziej ryzykownych przedsięwzię-ciach, powinno zależeć decydentom w obszarze polityki, mogą one bowiem stać się swoistymi i lepszymi niż inne świadectwami pozytywnej roli, jaką odegrali w procesach radykalnych zmian systemowych i politycznych. Należy przeciw-działać zachowawczym postawom osób i instytucji „odpowiedzialnych za udzie-lanie wsparcia publicznego dla innowacji, procedur konkursowych i praktyce oceniania, w wyniku których wsparcie omija rzeczywiście nowatorskie przedsię-

26 Potencjał i bariery polskiej innowacyjności..., s. 29-30.


wzięcia, trafiając raczej do projektów bezpiecznych składanych przez silne ryn-kowo podmioty. Takie podejście jest sprzeczne z istotą i celem polityki proinno-wacyjnej”27.

Podsumowanie

Dobry system ekonomiczny jest kluczowym graczem w budowaniu odpo-wiedniej pozycji konkurencyjnej we współczesnej gospodarce. Różne doświad-czenia, w tym Chin i azjatyckich tygrysów, dowodzą jednak, że dzięki polityczne-mu wsparciu zapewniającemu prawdziwy start innowacyjny, nazywanemu często impulsem innowacyjnym, można zdecydowanie poprawić szanse i możliwości rozwoju gospodarczego z wykorzystaniem innowacji jako środka transferu wie-dzy do gospodarki, ale także do społeczeństwa. Bez wykorzystania polityki wspie-rającej te procesy ze znacznie większymi trudnościami przychodzi osiąganie po-zytywnych efektów. Polska licząca się jako ustabilizowany i stojący na mocnych fundamentach reprezentant grupy byłych gospodarek nakazowo-rozdzielczych jest jednocześnie mało liczącym się graczem na światowym rynku innowacji. Bez wsparcia polityki innowacyjnej radykalna zmiana tego stanu rzeczy wydaje się mało prawdopodobna. Warunkiem, o którym należy pamiętać w konstruowaniu tej polityki, jest specyficzny charakter innowacji, zwłaszcza dotyczący tych ich postaci, których w najnowszej historii rozwoju technologii nie stworzyliśmy lub nie wdrożyliśmy jako pierwsi.

Literatura

Bukowski M., Szpor A., Śniegocki A., Potencjał i bariery polskiej innowacyjności, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2012.

Christensen C. M., Przełomowe innowacje. Możliwości rozwoju czy zagrożenie dla przedsiębior-stwa, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010.

Cichowski L., Istota i modele innowacji, w: Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transfor-macji wiedzy w sieciach gospodarczych, red. M. K. Wyrwicka, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.

Co sprzyja rozwojowi gospodarczemu, red. L. Zienkowski, Scholar, Warszawa 2005.Drucker P. F., Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999.Geodecki T., Gorzelak G., Górniak J., Hausner J., Mazur S., Szlachta J., Zaleski J., Kurs na innowa-

cje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu, Fundacja GAP, Kraków 2012, http://www.fundacja.e-gap.pl/publikacje/21-publikacje/35-kurs-na-innowacje [6.10.2013].

Hadjimanolis, The Barriers Approach to Innovation, w: The International Handbook on Innovation, red. L. V. Shavinina, Elsevier Science, Amsterdam 2003.

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/files/ius-2013_en.pdf [30.06.2013].http://www.managing-innovation.com/ [30.06.2013].

27 Ibidem, s. 30.


http://www.wipo.int/econ_stat/en/economics/gii/index.html [30.06.2013].http://www.wipo.int/export/sites/www/freepublications/en/economics/gii/gii_2012.pdf [30.06.2013].http://www.fundacja.e-gap.pl/publikacje/21-publikacje/35-kurs-na-innowacje [30.06.2013].Kelley T., Sztuka innowacji. Lekcja kreatywności z doświadczeń czołowej amerykańskiej firmy pro-

jektowej, MT Biznes, Warszawa 2003.Kotowicz-Jawor J., Przebudowa mikroekonomicznego mechanizmu rozwoju, Wyd. Naukowe PWN,

Warszawa 1998.Peters T., Biznes Od nowa!, Studio Emka, Warszawa 2005.Polityka gospodarcza, red. B.Winiarski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006.Rapacki R., Pozycja konkurencyjna Polski w 2008 roku – silne i słabe strony oraz największe wy-

zwania dla polskiej gospodarki, w: Polska. Raport o konkurencyjności 2009. Zasoby ludzkie a przewaga konkurencyjna, red. M. A. Weresa, Wyd. SGH, Warszawa 2009.

Sutton R. I., Niekonwencjonalne zasady zarządzania kreatywnością, „Harvard Business Review Polska” maj 2003.

Swedenburg B., Szwedzki model państwa opiekuńczego: wnioski z perspektywy amerykańsko--szwedzkiej, w: Wzrost gospodarczy czy bezpieczeństwo socjalne? W stronę konkurencyjnego modelu społeczno-ekonomicznego dla Unii Europejskiej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010.

Tidd J., Bessant J., Zarządzanie innowacjami. Integracja zmian technologicznych, rynkowych i or-ganizacyjnych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.

Innovation policy as a way to support the transfer of knowledge to society and the economy

Abstract. This study is an indication of the selected conditions that the role of innovation policy plays as an important tool for the effective transfer of knowledge to the economy. Innovation policy is not the most important tool for building an innovative position in the modern market economy, but based on the experience of various economies, including Poland, it can be concluded that the lack or inadequacy of the policy adversely affects the course and results of the innovation processes. An effective innovation policy should take into account the specific nature of the innovation. Its main role is to give innovative impetus to initiate the process of overcoming the current state of innovation in the economy.

Keywords: innovation policy, knowledge transfer, innovation, innovation model, innovative-ness, innovation rankings


2013, t. 51, nr 6

Ewa StawiarskaPolitechnika Śląska

Wydział Organizacji i Zarządzaniae-mail: [email protected]

tel. 32 277 73 20

Joanna Machnik-SłomkaPolitechnika Śląska


tel. 32 277 73 20

Współczesne kierunki polityki innowacyjnej a współpraca sieciowa

w transferze wiedzy z sektora nauki

Streszczenie. Efektywność transferu wiedzy z sektora nauki do gospodarki uzależniona jest od wielu czynników, w tym od polityki innowacyjnej. Dostępne dane wskazują na niedostateczną współpracę przedsiębiorców z instytucjami naukowymi, szczególnie w procesie tworzenia innowa-cji i transferu wiedzy. Zgodnie ze współczesnymi kierunkami krajowej i europejskiej polityki inno-wacyjnej wzrasta znaczenie sieci wspierających współpracę naukową między biznesem a nauką. W artykule omówiono więc zagadnienia transferu wiedzy z sektora nauki do sieci współpracujących przedsiębiorstw.

Słowa kluczowe: polityka innowacyjna, transfer wiedzy, sieci

Wstęp

Współczesna gospodarka charakteryzuje się nasileniem międzynarodowej konkurencji oraz coraz większym znaczeniem wiedzy i jej przepływu poza gra-nice państw. Dlatego wpływ na pozycję kraju i regionu na globalizującym się rynku międzynarodowym ma gospodarka oparta na wiedzy (knowledge-based economy), która sprzyja tworzeniu się warunków do zacieśniania powiązań mię-dzy różnymi instytucjami, w tym między nauką a biznesem. Gospodarka oparta na wiedzy wymusza poszukiwanie nowych paradygmatów zarządzania, polega-jących w większym stopniu na dyfuzji i rozwijaniu wiedzy, wspieraniu organiza-cyjnego uczenia się oraz kreowania nowych rozwiązań organizacyjnych w śro-

24 Ewa Stawiarska, Joanna Machnik-Słomka

dowisku sieciowym. Podejście oparte na wiedzy koncentruje się na wysokich kwalifikacjach kadry, strukturze organizacyjnej sprzyjającej procesom uczenia się i wykorzystywania wiedzy oraz kontaktach z innymi firmami i publicznymi instytucjami badawczymi. „Rośnie złożoność wiedzy i technologii, co z kolei zwiększa rolę powiązań między firmami i innymi podmiotami jako sposobu na zdobywanie specjalistycznej wiedzy”1. Kreowanie tych warunków zależy w du-żej mierze od polityki innowacyjnej na poziomie europejskim, krajowym i regio-nalnym, której głównym celem jest podnoszenie poziomu innowacyjności m.in. poprzez tworzenie i rozwijanie systemów innowacji. Polityka innowacyjna jest wypadkową polityki naukowo-technicznej i polityki przemysłowej. „Przyjmuje ona za oczywistość, że wiedza we wszystkich swoich przejawach odgrywa zasad-niczą rolę w postępie gospodarczym oraz że innowacje są zjawiskiem złożonym i systemowym. Podejścia systemowe do zagadnienia innowacji przesuwają punkt ciężkości polityki publicznej w stronę wzajemnych powiązań między różnymi instytucjami i analizują interakcje w procesie tworzenia nowej wiedzy, a także jej dyfuzji i wykorzystania. Na określenie tych instytucji i przepływów wiedzy ukuto termin »narodowy system innowacyjny« (National Innovation System)”2.

Problematyka transferu i komercjalizacji technologii – jak zaznaczają autorzy publikacji System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce – siły motoryczne i bariery3, ma szczególne znaczenie strategiczne dla polskiej i euro-pejskiej gospodarki. Wspominają oni o paradoksie, z którym mamy do czynienia, czyli sytuacji, w której wyniki nawet najbardziej innowacyjnych badań nauko-wych w niewielkim stopniu przekładają się na rynkowe zastosowania. Liczne badania pokazują, że poziom współpracy między środowiskiem naukowym a biz-nesowym nie tylko w Polsce jest wciąż niesatysfakcjonujący, obarczony wieloma problemami. Powiązania i przepływy wiedzy w krajowych systemach innowacji są słabe i rozproszone, co w dużej mierze ogranicza możliwości firm w zakresie rozwiązywania problemów związanych z technologią i skłania je ku rozwiąza-niom opierającym się na pozyskiwaniu technologii głównie w postaci material-nej. Mimo że w ostatnich latach można dostrzec pozytywne zmiany zachodzące w procesach transferu wiedzy i technologii między nauką i biznesem, to nadal wi-doczne są bariery związane m.in. z nadmierną biurokratyzacją, uregulowaniami prawnymi, dostępem do finansowania, świadomością przedsiębiorców i naukow-ców, niewielkim dopasowaniem uczelni i instytutów badawczych do wymagań rynku. Do poprawy w tym obszarze mogą przyczynić się odpowiednie instrumen-ty polityki innowacyjnej, a także pozytywna rola administracji publicznej. Na-

1 Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, OECD i Eurostat, Paris 2005, s. 30.

2 Ibidem, s. 17-18.3 System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce – siły motoryczne i bariery,

red. K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010.

Współczesne kierunki polityki innowacyjnej a współpraca sieciowa... 25

rzędzia polityki innowacyjnej zmierzające do redukcji barier mogą w znacznym stopniu wpływać na efektywność transferu wiedzy z sektora nauki do gospodarki. Potencjał tkwiący w polskich uczelniach powinien być pełniej wykorzystywany m.in. przez wzmocnienie powiązań uczelni z otoczeniem zewnętrznym poprzez różne formy współpracy sieciowej i podejście systemowe.

„Dla zrozumienia powiązań w procesie innowacyjnym, w tym transferze tech-nologii, kluczowe znaczenie ma rozpoznanie, w jaki sposób zachodzą te procesy, jakie są główne źródła przepływów wiedzy i technologii oraz które z nich odgry-wają najważniejszą rolę. To prowadzi do lepszego zrozumienia procesów dyfuzji i umożliwia odwzorowanie powiązań i przepływów wiedzy, co ma także bezpo-średnie znaczenie dla polityki innowacyjnej”4. Warto zatem zastanowić się nad pytaniami: Czy polityka innowacyjna powinna koncentrować się na promowaniu aktywnej współpracy? Jakie formy współpracy są najefektywniejsze? Czy prze-pływy wiedzy i technologii mają większe znaczenie, gdy są związane z sieciami i innymi nieformalnymi porozumieniami? Jakie jest znaczenie i wpływ struktur or-ganizacyjnych wspierających współpracę naukową i gospodarczą, takich jak mię-dzyorganizacyjne sieci, systemy innowacyjne, sieci badawcze, klastry? Jak racjo-nalizować przepływy wiedzy w procesach transferu technologii z sektora nauki?

1. Kierunki i znaczenie polityki innowacyjnej w aspekcie współpracy sieciowej w procesach transferu wiedzy

Polityka innowacyjna w ciągu ostatnich lat podlegała wyraźnej ewolucji. Do-tyczyło to zarówno celów i kierunków realizowanej polityki, jak i stosowanych instrumentów, a także roli państwa i zakresu powiązań z innymi dziedzinami go-spodarki. Współczesna polityka innowacyjna jest:

– polityką promocji szeroko pojętych innowacji i dyfuzji technologii,– polityką traktującą innowacje jako proces sieciowy, będący udziałem wielu

współzależnych aktorów,– polityką „miękkiego” wsparcia użytkowników technologii, obejmującego

wspieranie usług konsultingowych, szkoleniowych, informacyjnych i promo-cji, przepływu ludzi między firmami a różnymi instytucjami współpracującymi z nimi; ważną rolę mają tu do odegrania instytucje pośredniczące w dziedzinie innowacji,

– polityką, w której państwo działa jako koordynator i czynnik ułatwiający, który tworzy instytucjonalne ramy samoregulacji przebiegu i dyfuzji innowacji,

– jest w coraz szerszym stopniu polityką horyzontalną, ponadsektorową, za-stępującą wcześniej dominujące podejście koncentrujące się na zagadnieniach

4 Podręcznik Oslo..., s. 82


sektorowych (sektory problemowe, infrastruktura techniczna, sfera nauki i tech-niki itp.), a także wsparciu firm i instytucji uczestniczących w procesie innowa-cyjnym,

– w większości krajów wysoko rozwiniętych stanowi domenę polityki regio-nalnej,

– jest zasadniczo polityką skierowaną do sektora małych firm, choć z efek-tów wielu przedsięwzięć podejmowanych przez tę politykę mogą korzystać także większe podmioty gospodarcze5.

Z przedstawionej charakterystyki współczesnej polityki innowacyjnej wy-nika, że współpraca w sferze działalności innowacyjnej wymaga aktywnego współdziałania i powiązań w sieci z innymi firmami lub publicznymi instytucjami badawczymi. Podręcznik Oslo definiuje trzy typy powiązań w procesie innowa-cyjnym:

– otwarte źródła informacji – dostępne informacje, które nie wymagają zaku-pu technologii czy praw własności intelektualnej ani interakcji ze źródłem,

– nabycie wiedzy i technologii – zakup zewnętrznej wiedzy oraz/lub wie-dzy i technologii materialnej wchodzącej w skład dóbr inwestycyjnych (maszyny, urządzenia, oprogramowanie) i usług, bez interakcji z ich źródłem,

– współpraca w sferze innowacji – aktywna współpraca z innymi przedsię-biorstwami lub publicznymi instytucjami badawczymi na potrzeby działalności innowacyjnej (która może obejmować zakup wiedzy i technologii)”6.

„Dla racjonalizacji procesów zarządzania wiedzą w organizacjach i sieciach współpracy istotne znaczenie mają relacje kognitywistyczne związane z procesa-mi przepływu wiedzy, potencjałem kreowania i transferu wiedzy, wzajemnego ko-munikowania się”7. Wspieranie procesów innowacji poprzez współpracę siecio-wą jest zgodne z dokumentami europejskimi, czyli strategią Europa 2020, planem Unii Innowacji, które promują dążenie do zrównoważonego rozwoju na poziomie krajowym i regionalnym, z wykorzystaniem możliwości sieci obejmujących całą UE. Jednym z priorytetów strategii Europa 2020, obok zrównoważonego wzrostu i wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu, jest wzrost inteligentny, czyli rozwój oparty na wiedzy i innowacjach. Z tego względu strategia kładzie nacisk na wykorzystywanie technologii przyjaznych środowisku, przyspieszając wpro-wadzanie inteligentnych sieci opartych na technologiach ICT, wykorzystywanie możliwości sieci obejmujących całą UE, a także wzmacnianie przewagi konku-rencyjnej europejskiego biznesu, szczególnie sektora produkcji i MŚP, oraz po-

5 E. Stawasz, Polityka innowacyjna, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2011, s. 198-199.

6 Podręcznik Oslo..., s. 85.7 J. Machnik-Słomka, Zastosowanie mapy wiedzy w kontekście regionalnego systemu transfe-

ru technologii, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego im. Adama Chętnika”, 2012, t. XXVI.


maganie klientom w docenieniu wartości efektywnego korzystania z zasobów8. Jednym z przewodnich projektów strategii Europa 2020 jest plan Unia innowacji, który zawiera strategiczną koncepcje rozwoju innowacyjności, popieraną na naj-wyższym szczeblu politycznym. Plan Unia innowacji jest kluczem do osiągnięcia celów zawartych w strategii Europa 2020 ukierunkowanych na tworzenie stabil-nej europejskiej gospodarki opartej na wiedzy.

Na poziomie krajowym dokumentem określającym politykę innowacyjną w Polsce jest jedna ze strategii zintegrowanych: Strategia innowacyjności i efek-tywności gospodarki Dynamiczna Polska 2020. Jej głównym celem jest wysoce konkurencyjna gospodarka (innowacyjna i efektywna) oparta na wiedzy i współ-pracy.W dokumencie tym podkreśla się rosnącą rolę horyzontalnego wymiaru po-lityki w zakresie rozwoju nauki i technologii (w przeciwieństwie do branżowego i selektywnego). „Polityka naukowa i innowacyjna w coraz większym stopniu stają się politykami opartymi na faktach i obiektywnych danych (evidence-based policy), w większym stopniu wykorzystują synergię między różnymi politykami, a także wymiar terytorialny (place-based policy)”9. Jednym z istotnych wyzwań zapisanych w dokumencie jest postępująca globalizacja, przejawiająca się m.in. wzrostem mobilności kapitału czy siły roboczej. Jest to związane ze wzrastający-mi powiązaniami gospodarczymi, naukowymi i technologicznymi, zarówno po-między krajami, jak i w skali mikro – pomiędzy przedsiębiorstwami, uczelniami, laboratoriami publicznymi i władzami regionalnymi. Jedną z tendencji jest zmia-na podejścia do innowacji charakteryzująca się:

– wzrastającą rolą innowacji społecznych i organizacyjnych w stosunku do innowacji technologicznych typu hardware,

– zwiększającym się znaczeniem czynnika niematerialnego w innowacjach (know-how, marketing, informacja, zarządzanie zasobami, wiedza pozasłowna – nieskodyfikowana, tacit knowledge),

– wzrastającą rolą outsourcingu, szczególnie w fazie prac rozwojowych, oraz (związaną z nim) rolą rynku technologii i zaawansowanych technologicznie ma-łych i średnich przedsiębiorstw (MŚP),

– intensyfikacją relacji pomiędzy różnymi uczestnikami rynku (konkurenta-mi, kooperantami, klientami) w zakresie procesu uczenia się,

– zacieraniem się tradycyjnych podziałów między różnymi sektorami,– kształtowaniem się nowych, multidyscyplinarnych dziedzin badań, przeła-

mujących dawne klasyfikacje nauk, np. integracja ICT, bio- i nanotechnologii10.

8 Strategia Europa 2020, www.mg.gov.pl/Bezpieczenstwo+gospodarcze/Strategia+Europa+ 2020 [15.06.2013].

9 Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki Dynamiczna Polska 2020, Minister-stwo Gospodarki, Warszawa 2012.

10 Ibidem.


W dokumencie Dynamiczna Polska 2020 podkreśla się również rosnące zna-czenie struktur organizacyjnych wspierających współpracę naukową (ale również przedsiębiorczą), takich jak sieci badawcze, konsorcja naukowo-przemysłowe, regionalne i branżowe klastry. Znaczenie i popularność koncepcji klastra oraz wpływ klasteringu na rozwój gospodarczy doprowadziły do ukształtowania poli-tyki wspierania klastrów. Przede wszystkim przez OECD rozwijana jest również koncepcja polityki rozwoju gospodarczego opartej na klastrach (cluster-based economic development policy). „Komisja Europejska kładzie dodatkowo nacisk na rozwiązania innowacyjne, które powinny być efektem kooperacji w ramach klastrów. Podkreśla ponadto pozytywny wpływ współpracy nie tylko na uczestni-ków klastra, ale również otoczenie, w którym jest on zlokalizowany”11.

„Tworzenie klastrów stwarza możliwość lepszej wymiany wiedzy, budowa-nia silniejszych relacji opartych na współpracy”12. „Nośnikami wiedzy i wartości, warunkującymi powstanie i rozwój klastra (nie tylko klastra, ale wszelkich in-nowacji zarządczych) są przede wszystkim wyróżniający się wiedzą liderzy lo-kalni (przedsiębiorcze jednostki, członkowie władz lokalnych, samorządowych, konsultanci, naukowcy i inni, praktykujący zarządzanie), wybijający się przed-siębiorczymi postawami przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego, samorządu gospodarczego, czasem administracji”13. „Coraz większe znaczenie przypisuje się klastrom innowacyjnym, klastrom wiedzy, dla których istotne jest partnerstwo nie tylko między instytucjami sektora B+R, ale i przedsiębiorstwa-mi”14. Coraz częściej klastry, w szczególności klastry wiedzy, postrzegane są jako instrumenty ułatwiające uczelniom komercjalizację wiedzy, stwarzają możliwość lepszej komunikacji, wymiany wiedzy między podmiotami sektora gospodarcze-go i naukowego. „Skuteczność komercjalizacji uwarunkowana jest pozyskaniem, przepływem, wykorzystaniem informacji i wiedzy w odpowiednim czasie przez uczestników tego procesu skupionych coraz częściej w sieciach współpracy, kla-strach”15. Klastry pozwalają na identyfikację wzajemnych potrzeb i określanie możliwości, przyczyniając się do efektywniejszej współpracy. „Współcześnie klastry konstytuowane są poprzez trzy różne typy sieci: S1 sieć organizacyjna (węzły – organizacje, przedsiębiorstwa klastra, jednostki wypełniające określone

11 Ibidem.12 J. Machnik-Słomka, Znaczenie klastrów wiedzy w komercjalizacji wyników badań z uczelni,

„Organizacja i Zarządzanie” 2011, nr 16.13 J. Stachowicz, E. Bojar, Konstruowanie dynamiki procesów poznawczych w organizacjach

i regionie – racjonalizacją organizowania rozwoju sieci, w: Konkurencja i koegzystencja regio-nów w procesie integracji europejskiej. Sieci proinnowacyjne w zarządzaniu regionem wiedzy, red. E. Bojar, J. Stachowicz, Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin 2008.

14 J. Machnik-Słomka, W. Ocieczek, Promocja wyników badań uczelni wyższych, w: Marka i promocja jednostek terytorialnych. Dylematy i wyzwania współczesności, red. K. Malicki, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012.

15 J. Machnik-Słomka, Znaczenie klastrów wiedzy...


role organizacyjne; relacje – główne więzi organizacyjne, w ramach których na-stępuje przepływ władzy); S2 sieć kognitywistyczna (węzły – działania jednostek i grup społecznych konstytuujących klaster; relacje – głównie więzi poznawcze, w których następuje przepływ wiedzy, informacji); S3 sieć społeczna (węzły – działania jednostek i grup społecznych konstytuujących klaster; relacje – więzi społeczne budowy zaufania, transferu wiedzy i wartości”16. Współpraca w ra-mach sieci i klastrów opiera się coraz częściej na modelu triple helix polegają-cym na współpracy: uniwersytety – przemysł – władze publiczne: „[...] optymalną współpracę pomiędzy poszczególnymi uczestnikami może zapewnić model triple helix”17.

W polityce innowacyjnej nastąpił wzrost zainteresowania i zmiana podejścia do wspierania procesów transferu wiedzy między środowiskiem naukowym a biz-nesowym. Szczególne znaczenie dla racjonalizowania procesów transferu wiedzy z sektora naukowego ma regionalna polityka innowacyjna. „Należy podkreślić ro-snące znaczenie wymiaru regionalnego dla budowy efektywnych powiązań nauki i biznesu oraz stymulacji procesów transferu i komercjalizacji wiedzy”18. Ważną rolę w tym zakresie odgrywają regionalne instytucje wspierające, zaangażowane w przepływ i wykorzystanie nowej wiedzy oraz różnego rodzaju sieci innowacji i transferu technologii. Zgodnie z polityką innowacyjną sieci w procesie transferu technologii pełnią coraz częściej funkcję płaszczyzny współpracy między nauką a biznesem, w ramach której te dwa odmienne środowiska mogą podejmować dialog.

Funkcjonowanie w różnych sieciach współpracy jest jedną z najważniejszych cech współczesnego zarządzania innowacjami, zgodną z polityką innowacyjną UE i państwa.

2. Twórcza siła systemów sieciowych wspomaganych przez naukę

W krajach rozwiniętych najpopularniejszą formą organizacji o charakterze poziomym jest organizacja sieciowa. Organizacja taka może mieć zasięg lokalny, międzynarodowy lub globalny. Cechuje ją przewaga powiązań nieformalnych, niezależność i autonomia funkcjonowania podmiotów zależnych, centralne po-zyskiwanie informacji i centralna koordynacja alokacji zasobów między podmio-tami. Sieci tworzą przewagę konkurencyjną kosztową i technologiczną, ograni-

16 J. Stachowicz, A. Stachowicz-Stanusch, Klastry – współczesną i przyszłościową formą organizacji potęgujące wiedzę i wartości, „Organizacja i Zarządzanie” 2011, nr 16.

17 E. Bojar, M. Bojar, The triple helix in clusters: A metropolis shaping factor, „Romanian Journal of Regional Science” 2009, nr 3 (2), s. 77-89.

18 J. Machnik-Słomka, Zastosowanie mapy wiedzy...


czając ryzyko”. Idea struktury sieciowej jest nie tylko nową formą organizacji przedsiębiorstw, ale także nową filozofią, której podstawowe zasady to: współza-rządzanie, współodpowiedzialność, współpraca i wspólne tworzenie wiedzy”19. Stabilność tej złożonej organizacji zależy od tego, czy wszystkie części systemu są prawidłowo poinformowane, czy prawidłowo postępują i właściwie uczest-niczą w obsłudze klienta. Zaś rozwój organizacji zależy od absorpcji wiedzy pochodzącej z zewnątrz i dyfuzji wiedzy w obrębie sieci. Innowacyjność struk-tur i ludzi, nowe technologie informacyjne i komunikacyjne będą przekształcać obecne przedsiębiorstwa w sieci. Firmy i osoby (naukowcy, badacze, wynalazcy, specjaliści, eksperci, doradcy) coraz częściej będą współpracować jako niezależ-ni partnerzy. Sieci bankowe, dystrybucyjne, kolejowe, żeglugowe należą dziś do najbardziej nowoczesnych rozbudowanych i rozwojowych, bowiem nawiązując liczne partnerskie relacje z sektorem nauki, przyczyniają się do permanentnego transferu wiedzy. Obserwując transfer wiedzy w tych sieciach, można odpowie-dzieć na kluczowe pytania: Czy ogniskować wiedzę w sieci i czy zależeć to ma od celów sieci? Kto ma zarządzać przepływem wiedzy w sieci i czy w ogóle należy to robić? Jakie strategie transferu i kanały przepływu wiedzy wybrać dla sieci? Jak dzielić się osiągnięciami i kosztami wynikającymi z przepływu wiedzy (skoro czasem są one zupełnie niewymierne)? Jak budować kulturę transferu wiedzy?

Próbując odpowiedzieć na te pytania, należy zacząć od zdefiniowania głów-nych typów sieci. Pierre Boulanger wyróżnia:

– sieci zintegrowane – zbiór składający się z rozproszonych podmiotów, któ-re prawnie lub finansowo należą do jednej grupy, a ich zarząd instytucjonalny jest zlokalizowany w centrali będącej głównym dysponentem zasobów finanso-wych. W tak zdefiniowanej sieci przepływem wiedzy zarządza centrala. Wiedza jest gromadzona na potrzeby wzrostu skuteczności i efektywności całej sieciowej organizacji, a transfer wiedzy z sektora nauki podporządkowany jest wyżej wy-mienionym celom. Wiedzę transferować można przez zakup know-how, licencji z wykorzystaniem takich kanałów, jak uczelniane centra transferu technologii, jednostki PAN, samodzielne jednostki naukowo-badawcze;

– sieci sfederowane – wszelkie zgrupowane osoby prawne lub osoby fizycz-ne, które łączy świadomość wspólnych potrzeb i które chcą stworzyć we własnym zakresie sposoby ich zaspokojenia. Przykładem tak zdefiniowanej sieci są klastry. Tu wiedzę gromadzi się na potrzeby określonych celów (w klastrach innowacyj-nych na potrzeby rozwoju nowych wspólnych produktów, w klastrach nieinnowa-cyjnych – na potrzeby rozwoju wspólnej sieci zaopatrzenia, dystrybucji, lepszego wykorzystania zasobów produkcyjnych ludzkich). Zarządzanie określoną wiedzą

19 E. Stawiarska, Rola uczelni i klastrów wiedzy w promowaniu komercjalizacji rezultatów prac badawczych, wiedzy i technologii, w: Zarządzanie intensyfikujące rozwój gospodarczy, red. J. Tecz-ke, J. Czekaj, Biuro Projektu Nauka i Gospodarka, Kraków 2010, s. 109-127.


może leżeć w gestii animatora klastra. Przepływ wiedzy może też mieć charakter nieuporządkowany, a kanałami przepływu będą nieformalne spotkania, formalne spotkania w grupach zadaniowych, konferencje, eksperckie intranetowe fora dys-kusyjne. Wiedza przekazywana z sektora nauki do opisywanej sieci może przy-bierać formę eksperckich opracowań, wspólnie finansowanych przez partnerskie przedsiębiorstwa;

– sieci kontraktowe – opierają się na umowach koncesyjnych lub franchi-singowych zawieranych między partnerami. Tu w zależności od podpisywanych umów można uzgadniać kwestie wymiany wiedzy i jej finansowania. W zarzą-dzaniu tak zdefiniowanymi sieciami wyłania się lider (franchisingodawca, konce-dent), w którego gestii jest zorganizowanie przepływu informacji w sieci. Podsta-wowym problemem w zarządzaniu wiedzą w tej sieci jest koncentrowanie uwagi uczestników sieci na realizowaniu strategii, rozwoju kompetencji i technologii i szybkim wprowadzaniu innowacji. Franchisingobiorca i koncesjonariusz są jed-nakże samodzielnymi przedsiębiorstwami i na swój użytek mogą organizować dopływ wiedzy do przedsiębiorstwa;

– sieci stosunków bezpośrednich – występują w takich dziedzinach życia społecznego, jak polityka czy religia. Te sieci niezależnych ludzi, ekspertów, or-ganizacji pozarządowych, fundacji, zrzeszeń, partii, mimo że w większości nie są nastawione na zysk, ich działalność również wymaga wzajemnego transferu wie-dzy. Zarządzanie wiedzą jest tu konieczne i łatwiejsze (nie jest konieczna ochrona wiedzy przed konkurencją), może leżeć w gestii władz lokalnych. Organizacje prospołeczne mają szansę uzyskiwać wiedzę z sektora nauki, realizując wspólne projekty finansowane z POKL20.

Istnieje wiele przykładów międzynarodowych przedsiębiorstw mających od-działy na całym świecie (Fiat, Opel), sieci frachesingowych (McDonald, KFC, Rossman, Benetton, HM), które doskonale opanowały zarządzanie informacjami i wiedzą. Oprócz swoich laboratoriów badawczych współpracują z uczelniami, przygotowując innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne i marketin-gowe. Jeśli chodzi o niezależne prawnie i niezwiązane umowami małe przed-siębiorstwa, to zaczynamy dopiero rozpoznawać możliwości organizowania ich wspólnych działań gospodarczych. Umiejętne wspieranie procesów ich samoor-ganizacji bez budowania hierarchii i centralnego sterowania jest możliwe. Orga-nizację transferu wiedzy w takich sieciach można podpatrywać u byłych dużych przedsiębiorstw, które przeszły proces decentralizacji, np. ABB. ABB to dziś federacja małych przedsiębiorstw (5 tys. centrów zysku i 1,3 tys. filii) powią-zanych systemem informatycznym Abacus. ABB ma sposoby, by transferować wiedzę od siebie do przemysłu, organizując branżowe konferencje (np. „Trans-fer wiedzy w branży motoryzacyjnej. Efektywne rozwiązania robotyki ABB dla

20 J. Brilman, Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE, Warszawa 2002, s. 427.


przemysłu”). Innowacyjne pomysły firma ABB czerpie z uczelni (organizuje już piątą edycję konkursu IT Challenge, skierowanego do studentów i naukowców kierunków informatycznych i pokrewnych: „W edycji 2013 r. motywem przewod-nim jest »zielone miasto«, ABB zatrudnia też absolwentów na staże)”21. Kolejny przykład twórczej siły systemów sieciowych wspomaganych przez naukę trans-ferującą tam wiedzę są klastry. Najlepiej wzorować się na stabilnych włoskich konsorcjach prowincji Carra, prowincji Sassuolo, regionu Fruli czy Emilia-Ro-mania. W skład tych konsorcjów wchodzą oprócz małych firm gminy, regiony i banki oraz instytucje prowadzące prace badawcze, studyjne i promocyjne. Firmy prowincji Sassuolo produkują obuwie, Fruli – meble (głównie krzesła), Emilia--Romania to klastry rolnicze. Sukces firm tego regionu tkwi w małych, często rodzinnych biznesach, silnie powiązanych i kooperujących ze sobą, których kon-takty oparte są na wzajemnym zaufaniu. Powodzenie regionu wynika również z obecności na jego obszarze jednego z największych we Włoszech ośrodków naukowych i badawczych. Są tam zlokalizowane cztery uniwersytety: w Bolo-nii, Ferrarze, Modenie i Parmie. Na każdym z nich funkcjonuje jednostka odpo-wiedzialna za transfer innowacji do przedsiębiorstw. Ponadto w regionie działają centra transferu technologii. Są to inicjatywy prywatne, powoływane przez grupy przedsiębiorców, dofinansowywane jednak przez władze regionalne. Ich celem jest wzmocnienie konkurencyjności przemysłu rolniczego regionu. Ma się to od-bywać poprzez rozwój i zarządzanie systemem powiązań między poszczególnymi przedsiębiorstwami oraz między nimi a jednostkami naukowo-badawczymi, in-stytucjami wsparcia finansowego, a także administracją publiczną. „Dzięki szyb-szemu przepływowi informacji i środków pieniężnych innowacje są efektywniej wdrażane do rolnictwa”22. „Wiedzę z całego świata nauki transferują przez produ-centów mebli z rejonie Udine, w północno-wschodnich Włoszech. Władze klastra meblowego AsdiSedia zapraszają projektantów z całego świata na warsztaty or-ganizowane pod nazwą Italian Workshop Design”23.

Podsumowanie

Zarówno dyskusje na temat polityki innowacyjnej, jak i badania nad innowa-cjami podkreślają wagę podejścia sieciowego w procesach innowacyjnych, w tym procesach transferu technologii z sektora naukowego. „Systemowe koncepcje in-

21 http://new.abb.com/pl/centrum-system%C3%B3w-informatycznych-abb/konkurs-abb-it--challenge-2013 [15.06.2013].

22 http://www.klasterlotniczy.pl/news/news/view/project-ecological-pneumatic-propulsion-systems-in-the-ultralight-aviation/page:3 [15.06.2013].

23 http://roma.trade.gov.pl/pl/kalendarium/detail/y,2011,article,3410,Road_Show_wizyty-_w_wybranych_fabrykach_i_spotkania_z_inwestorami_w_Regionie_Friuli_Venezia_Giulia.html [15.06.2013].


nowacji przesuwają punkt ciężkości polityki publicznej ku wzajemnym oddzia-ływaniom instytucji oraz skupiają się na procesach interaktywnych w tworzeniu, dyfuzji i stosowaniu wiedzy”24. „Współczesne kierunki polityki innowacyjnej oraz doświadczenia wskazują na potrzebę organizacji [...] spójnego i komplekso-wego systemu wspierania transferu technologii, który oparty byłby na współpracy i efektywnych przepływach wiedzy międzyorganizacyjnej na różnych poziomach: regionalnym, krajowym i międzynarodowym”25.

Struktury sieci wewnątrzorganizacyjnych oraz międzyorganizacyjnych sprzy-jają wzrostowi konkurencyjności. Przedsiębiorstwa sieciowe uzyskują efekt skali, wykorzystując wspólne zasoby. „Sprawne zarządzanie siecią wymaga niezawod-nej infrastruktury, w tym profesjonalnych administratorów sieci, ale też wzajem-nego i zewnętrznego transferu wiedzy. Infokultura ma znaczenie fundamentalne dla rozwoju sieci, radości tworzenia, powiązań międzyludzkich”26. Przedsiębior-stwa uczące się, gromadzące wiedzę, zarządzające wiedzą będą rosły w siłę, jeśli dopuszczą do głosu nowych uczestników z sektora nauki.

„Efektywne wsparcie transferu technologii powinno mieć systemowy i kom-pleksowy charakter, oparty na współpracy sieciowej pomiędzy partnerami, przy-czyniający się do szybszego przetwarzania innowacyjnych pomysłów na nowe produkty i usługi”27.

Literatura

Bojar E., Bojar M., The triple helix in clusters: A metropolis shaping factor, „Romanian Journal of Regional Science” 2009, nr 3 (2).

Brilman J., Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, PWE, Warszawa 2002.http://new.abb.com/pl/centrum-system%C3%B3w-informatycznych-abb/konkurs-abb-it-challen-

ge-2013 [15.06.2013].http://www.klasterlotniczy.pl/news/news/view/project-ecological-pneumatic-propulsion-systems-

in-the-ultralight-aviation/page:3 [15.06.2013].Machnik-Słomka J., W. Ocieczek, Promocja wyników badań uczelni wyższych, w: Marka i pro-

mocja jednostek terytorialnych. Dylematy i wyzwania współczesności, red. K. Malicki, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012.

Machnik-Słomka J., Zastosowanie mapy wiedzy w kontekście regionalnego systemu transferu tech-nologii, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego im. Adama Chętnika” 2012, t. XXVI.

Machnik-Słomka J., Znaczenie klastrów wiedzy w komercjalizacji wyników badań z uczelni, „Or- ganizacja i Zarządzanie” 2011, nr 16.

24 Podręcznik Oslo..., s. 35.25 J. Machnik-Słomka, Zastosowanie mapy wiedzy...26 G. Nizard, Metamorfozy przedsiębiorstwa. Zarządzanie w zmiennym otoczeniu organizacji,

Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 236.27 J. Machnik-Słomka, Zastosowanie mapy wiedzy...


System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce – siły motoryczne i bariery, red. K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010.

Nizard G., Metamorfozy przedsiębiorstwa. Zarządzanie w zmiennym otoczeniu organizacji, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998.

Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, OECD i Euro- stat, Paris 2005.

Stachowicz J., Bojar E., Konstruowanie dynamiki procesów poznawczych w organizacjach i regio-nie – racjonalizacją organizowania rozwoju sieci, w: Konkurencja i koegzystencja regionów w procesie integracji europejskiej. Sieci proinnowacyjne w zarządzaniu regionem wiedzy, red. E. Bojar, J. Stachowicz, Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin 2008.

Stachowicz J., Stachowicz-Stanusch A., Klastry – współczesną i przyszłościową formą organizacji potęgującej wiedzę i wartości, „Organizacja i Zarządzanie” 2011, nr 16.

Stawasz E., Polityka innowacyjna, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Ma- tusiak, PARP, Warszawa 2011.

Stawiarska E., Rola uczelni i klastrów wiedzy w promowaniu komercjalizacji rezultatów prac badawczych, wiedzy i technologii, w: Zarządzanie intensyfikujące rozwój gospodarczy, red. J. Teczke, J. Czekaj, Biuro Projektu Nauka i Gospodarka, Kraków 2010.

Strategia Europa 2020, www.mg.gov.pl/Bezpieczenstwo+gospodarcze/Strategia+Europa+2020 [15.06.2013].

Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki Dynamiczna Polska 2020, Ministerstwo Go- spodarki, Warszawa 2012.

http://roma.trade.gov.pl/pl/kalendarium/detail/y,2011,article,3410,Road_Show_wizyty_w_wybra-nych_fabrykach_i_spotkania_z_inwestorami_w_Regionie_Friuli_Venezia_Giulia.html [15.06. 2013].

Modern innovation policy and collaboration networking in the transfer of knowlegde from the educational sector

Abstract. The effectiveness of knowledge transfer from the education sector to the economy de-pends on many factors, where a significant impact relies on innovation policy. Available data indica-tes insufficient cooperation between business organizations and educational institutions, especially in the process of innovation and knowledge transfer. According to modern trends of the national and European innovation policy, the importance of networks, which support collaboration between business and scholarship, is increasing. Therefore, this article discusses in particular the issues of knowledge transfer from the research/educational sector to a network of cooperating companies.

Keywords: innovation policy, knowledge transfer, network


2013, t. 51, nr 6

Roman Tylżanowski Uniwersytet Szczeciński

Instytut Zarządzania i Inwestycjie-mail: [email protected]

tel. 504 474 281

Perspektywy rozwoju transferu technologii według strategii Europa 2020

Streszczenie. W dzisiejszych czasach przedsiębiorstwa muszą elastycznie dostosowywać się do dynamicznie zmieniającego się otoczenia. W Polsce zauważalna jest wyraźna luka technologiczna w stosunku do wysoko rozwiniętych krajów Unii Europejskiej. Z tego względu szczególny nacisk należy położyć na stymulowanie międzynarodowego transferu technologii. Warto się zastanowić, które uwarunkowania transferu technologii są najważniejsze dla rozwoju polskich przedsiębiorstw. Kompleksowe podejście do problemów rozwojowych UE, w tym dotyczących transferu technologii, stanowi strategia Europa 2020. Celem artykułu jest wyszczególnienie perspektyw rozwoju transfe-ru technologii według strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. W artykule wykorzystano metodę dedukcji. Ma on na celu przede wszyst-kim przegląd literatury, w związku z czym we wnioskowaniu oparto się na wybranych publikacjach poświęconych transferowi technologii. Ponadto poruszono zagadnienia dotyczące roli i znaczenia transferu technologii, strategii wspierających procesy transferu technologii, a przede wszystkim strategii Europa 2020, w której podkreśla się kluczową rolę transferu technologii.

Słowa kluczowe: transfer technologii, innowacje, strategie

Wstęp

Świadomość wyzwań współczesności coraz częściej zmusza przedsiębiorstwa do nawiązywania współpracy z zewnętrznymi partnerami. Dotyczy to wszystkich podmiotów funkcjonujących w gospodarce rynkowej, a w szczególności tych, które mają trudności w przetwarzaniu własnych pomysłów w ofertę rynkową. Sprawdzona wiedza innych przedsiębiorstw lub instytucji jest w stanie pomóc im

36 Roman Tylżanowski

w zbudowaniu skutecznej strategii innowacyjnej oraz wzmocnieniu własnej po-zycji konkurencyjnej. Wspomnianą pomoc mogą udzielić: inne przedsiębiorstwa, uniwersytety, instytuty naukowo-badawcze, laboratoria, jednostki badawczo-roz-wojowe, podmioty publiczne, stowarzyszenia zawodowe i społeczne. Nie należy również zapomnieć o priorytetowej roli rządu, który realizując politykę innowa-cyjną państwa, powinien zwiększać innowacyjność polskiej gospodarki poprzez wsparcie działań poszczególnych podmiotów, głównie tych, dla których nowe technologie są podstawowym czynnikiem rozwoju. Działania rządu powinny być ukierunkowane m.in. na wspomaganie nauki, techniki, edukacji i przedsiębior-czości, a także sprzyjanie oraz koordynowanie prawidłowego przebiegu proce-sów innowacyjnych, w tym procesów transferu technologii. Transfer technologii stwarza szansę na rozwój zwłaszcza tym przedsiębiorstwom, które dysponują ograniczonymi zasobami finansowymi na tworzenie własnych jednostek badaw-czo-rozwojowych lub opracowywanie technologii we własnym zakresie. Z tego względu zagadnienie to powinno być coraz częściej przedmiotem zainteresowa-nia zarówno przedsiębiorstw, jak i podmiotów otoczenia biznesu. Celem artykułu jest przedstawienie perspektyw rozwoju transferu technologii według strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu spo-łecznemu, czyli strategii Europa 2020.

1. Istota transferu technologii

Coraz bardziej zmienna i nieprzewidywalna gospodarka, będąca skutkiem po-stępującej globalizacji, przyczyniła się do wzrostu znaczenia takich czynników, jak przedsiębiorczość oraz innowacyjność, które w dzisiejszych czasach są w sta-nie wygenerować znacznie większe zyski niż tradycyjne zasoby. Przedsiębiorstwa zostały zmuszone do poszukiwania nowych, innowacyjnych sposobów uzyskiwa-nia przewagi konkurencyjnej. Ze względu na to, iż mamy obecnie do czynienia z gospodarką opartą na wiedzy (GOW), przewagę konkurencyjną jest w stanie zapewnić dostęp do odpowiedniej wiedzy, a jednocześnie umiejętność jej pozy-skiwania i przetwarzania. Współczesna gospodarka wymusza tworzenie nowych rozwiązań, mogących trafić na rynek pod postacią nowych produktów lub usług. Ta umiejętność polegająca na przekształcaniu posiadanej lub transferowanej wie-dzy w nowe produkty, usługi, technologie, techniki marketingowe i rozwiązania organizacyjne może mieć decydujący wpływ na sukces rynkowy. W dzisiejszych czasach to innowacje oraz zaawansowane technologie są czynnikami, które decy-dują o nowoczesności, a tym samym o pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw i całej gospodarki. Wymienione czynniki i ich wpływ na rozwój przedsiębiorstw stały się w ostatnim czasie jednym z priorytetowych obszarów polityki ekono-miczno-społecznej, a także rozważań i koncepcji badawczych. Kwestia powiązań

Perspektywy rozwoju transferu technologii według strategii Europa 2020 37

między poszczególnymi przedsiębiorstwami, a także między sferą biznesu a sferą nauki jest jednym z najczęstszych przedmiotów badań na przestrzeni ostatnich lat. Wspomniane zagadnienia badane są m.in. przez Pawła Głodka, Mariusza Go-łębiowskiego, Edytę Gwardę-Gruszczyńską, Krzysztofa Matusiaka i Joannę Wi-śniewską.

Osiągnięcie odpowiedniego poziomu innowacyjności jest możliwe nie tylko dzięki własnej zdolności organizacyjnej, ale również dzięki kontaktom z innymi podmiotami. Do podejmowania współpracy skłaniać może paradygmat Open In-novation, opierający się na twierdzeniu, iż nie należy polegać jedynie na własnych badaniach, ale również na innych źródłach zwiększania innowacyjności, takich jak nabywanie patentów, licencji na wynalazki oraz innych nowatorskich roz-wiązań od innych przedsiębiorstw1. Tworzenie oraz sprzedaż nowych wyrobów i usług możliwa jest w znacznej mierze dzięki sprawnej komunikacji, współpracy oraz koordynacji między poszczególnymi podmiotami.

Zwiększenie częstotliwości komunikacji, a także zróżnicowanie jej form i ka-nałów jest niezbędne do intensyfikacji wykorzystania rezultatów prac naukowych. Dzięki temu możliwe będzie zwiększenie liczby działań związanych z inicjowa-niem, kreowaniem, implementacją oraz rozprzestrzenianiem innowacji2. Skłon-ności do podejmowania innowacyjnych działań może z kolei przyczynić się do zwiększenia konkurencyjności danego podmiotu względem innych krajowych przedsiębiorstw, a przy okazji również do wzmocnienia pozycji konkurencyjnej kraju na arenie międzynarodowej.

Coraz trudniejsze osiąganie przewagi konkurencyjnej wynika głównie z coraz szybszego starzenia się wiedzy, a także z częstszego jej rozpowszechniania i wy-stępowania imitacji. Niekiedy konieczne staje się tworzenie organizacji siecio-wych, cechujących się posiadaniem wielofunkcyjnych, zewnętrznych powiązań, które powstają na zasadzie współpracy, podwykonawstwa lub sojuszy strategicz-nych3. Takie powiązania są w stanie znacząco wpłynąć na ograniczenie ryzyka niepowodzeń, poprzez rozłożenie go na większą liczbę podmiotów uczestniczą-cych w procesie. Organizacje sieciowe zwiększają także szansę przedsiębiorstw na osiągnięcie sukcesu rynkowego, chociażby dzięki minimalizacji czasu nie-zbędnego do wprowadzenia nowego produktu na rynek.

Technologia traktowana jest jako jeden z głównych czynników, które decy-dują o kierunkach i dynamice rozwoju gospodarczego, a transfer technologii jest procesem, w którym upatruje się szansę na dogonienie państw o największym po-

1 K. Santarek, J. Bagiński, A. Buczacki, D. Sobczak, A. Szerenos, Transfer technologii z uczel-ni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, Warszawa 2008, s. 30.

2 J. Duraj, M. Papiernik-Wojdera, Przedsiębiorczość i innowacyjność, Difin, Warszawa 2010, s. 76.

3 B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl, Organizacje sieciowe, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekono-micznej w Krakowie” 2006, nr 715, s. 114.


tencjale technologicznym. Literatura przedmiotu podaje wiele definicji tego po-jęcia. W wąskim znaczeniu transfer technologii jest celowym i ukierunkowanym przekazywaniem wiedzy oraz umiejętności do procesu produkcyjnego, w wyniku którego powstały produkt zostaje urynkowiony4. Paul Lowe wskazuje, iż transfer technologii obejmuje dowolny proces przekazu, prowadzący do uzyskania wie-dzy, która może być eksploatowana poza jej źródłem. Transfer obejmuje wymianę technologii zarówno między działami gospodarki, jak i między uczelniami wyż-szymi a przemysłem, a także między przedsiębiorstwami w skali krajowej i mię-dzynarodowej. Lowe wskazuje również, że transfer może być związany z wdro-żeniem nowej lub sprawdzonej technologii5. Inna definicja podkreśla, iż transfer technologii jest wymianą wiedzy między jej dostarczycielami a podmiotami, któ-re zgłaszają na nią zapotrzebowanie6. Może on dotyczyć zarówno ucieleśnionego poziomu wiedzy w postaci produktów, maszyn lub urządzeń, a także nieuciele-śnionego poziomu wiedzy, który jest związany z: know-how, informacjami, pa-tentami i procesem uczenia się7. Jako jeden z podstawowych zewnętrznych źró-deł innowacji transfer technologii cechuje się wysoką skutecznością oraz niskim poziomem ryzyka, w przeciwieństwie do wewnętrznych źródeł innowacji, które charakteryzują się większą niepewnością pożądanych efektów, a także znacznie dłuższym czasem realizacji. Mankamentem transferu jest z kolei to, że przekazy-wana technologia jest zazwyczaj odpłatna. W przypadku nieodpłatnego transferu technologii należy pamiętać, iż z dostępnej wiedzy można korzystać przy zastrze-żeniu, że jej odbiorca zobowiązuje się do niepowielania wzorów i parametrów, które są przedmiotem ochrony własności intelektualnej, chronionej przez prawo danego kraju lub międzynarodowe prawo patentowe.

W środowisku naukowym konieczne jest zniesienie wszelkich uprzedzeń do innowacyjności, przedsiębiorczości oraz działań komercyjnych. Działania szkół wyższych powinny obejmować nie tylko czynności związane z edukacją i ba-daniami naukowymi, ale także aktywne wspieranie przedsiębiorczości. Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z 2005 r.8 podkreśla interakcje między sektorem nauki i badań a sektorem biznesu. Wyróżniono w niej takie formy współpracy

4 P. Głodek, M. Gołębiewski, Transfer technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach, t. I, Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i Wspierania Innowacyjności MŚP, Warszawa 2006, s. 53.

5 P. Lowe, Zarządzanie technologią. Możliwości poznawcze i szanse, Śląsk, Katowice 1999, s. 192-193.

6 P. Czupryński, M. Ćwiklicki, P. Kopyciński, A. Machnik, A. Mituś, B. Staszczyszyn, J. Wi-dziszewska, M. Zawicki, Organizacja transferu technologii w sieciach instytucji otoczenia biznesu, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s. 17.

7 D. Sobczak, Transfer technologii oraz narodowy system innowacji, „Problemy Jakości” 2005, nr 7, s. 13.

8 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz.U. nr 164, poz. 1365.


między uczelniami a otoczeniem gospodarczym, jak sprzedaż czy nieodpłatne przekazywanie wyników badań i prac rozwojowych przedsiębiorcom. W celu lepszego wykorzystania potencjału intelektualnego i technicznego oraz transfe-ru wyników prac naukowych do gospodarki uczelnie angażują się m.in. w pro-wadzenie akademickich inkubatorów przedsiębiorczości oraz centrów transferu technologii.

Praktyka gospodarcza wskazuje, iż transfer technologii jest istotny przede wszystkim dlatego, że zapewnia bardziej wydajne metody pracy, umożliwia po-prawę jakości, przyspiesza wprowadzanie produktów na rynek, otwiera nowe per-spektywy działalności człowieka, a także zaspokaja jego nieustannie zmieniające się potrzeby. Jak wskazują Tomasz Klajbor i Jerzy Koszałka, dokonywane ana-lizy, badania oraz usprawnienia technologii mogą doprowadzić do zwiększenia jej możliwości oraz powstawania i rozwoju nowych technologii, które będą ce-chowały się wyższym potencjałem9. Należy podkreślić również, iż transfer tech-nologii ma charakter dwustronny, co oznacza, że technologia może być zarówno przekazywana, jak i absorbowana przez poszczególne podmioty.

Proces komercjalizacji technologii polega na przekształcaniu nowych pomy-słów i posiadanej wiedzy wraz z odpowiednimi rozwiązaniami technologicznymi w gotowy produkt. Jednym z głównych etapów tego procesu jest szczegółowa analiza rynkowa, tj. dokładne zbadanie konkretnego pomysłu, porównanie ist-niejących substytutów potencjalnego wyrobu, usługi lub technologii, a także zba-danie ich komercyjnego wykorzystania. Potencjał rynkowy przyszłego produktu może być oceniany z uwagi na: wielkość potencjalnego rynku, wielkość niezbęd-nych nakładów inwestycyjnych, koszty produkcji oraz kanały dystrybucji. Można wyróżnić pięć głównych etapów prawidłowej komercjalizacji technologii:

– analiza i ocena potrzeb technologicznych organizacji,– pozyskiwanie informacji o technologii i rynku technologii,– analiza i wybór odpowiedniej technologii oraz kanałów jej transferu,– negocjacje, które warunkują prawny i ekonomiczny kształt transferu tech-

nologii,– wdrożenie i absorpcja technologii10.Utrudnieniem prawidłowego przebiegu procesu innowacyjnego mogą być

ograniczenia finansowe, tworzące lukę finansową. Aby zmniejszyć lukę finanso-wą, często konieczne jest podjęcie współpracy z takimi podmiotami otoczenia, jak inwestorzy ryzyka czy aniołowie biznesu, a także wykorzystanie takich instru-mentów, jak fundusze kapitału zalążkowego oraz granty pochodzące ze środków

9 T. Klajbor, J. Koszałka, Poradnik dla przedsiębiorców – praktyczny transfer technologii w firmach, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2013, s. 11.

10 J. Prystrom, Innowacje w procesie rozwoju gospodarczego. Istota i uwarunkowania, Difin, Warszawa 2012, s. 93.


publicznych11. Takie rozwiązania mogą przyczynić się do pozyskania długoter-minowego kapitału na korzystnych warunkach, a także wykorzystania posiadanej przez inwestora wiedzy o rynkach nowych technologii, która może okazać się pomocna w podejmowaniu strategicznych decyzji. Istotną zaletą tych rozwią-zań jest uzyskanie szerokiego dostępu do sieci kontaktów, poprawa wizerunku przedsiębiorstwa w oczach innych partnerów i zwiększenie motywacji do pracy wszystkich osób związanych z przedsięwzięciem. Współpraca ze wspomniany-mi podmiotami otoczenia biznesu może też przyczynić się do różnego rodzaju problemów, np. wzrostu formalizacji w procesach decyzyjnych oraz przekaza-nia znacznej części kontroli nad przedsięwzięciem inwestorowi, co może z kolei zwiększyć niepewność związaną z długookresowymi intencjami inwestora.

Coraz bardziej złożony proces komercjalizacji technologii wymusza na przed-siębiorstwach korzystanie z pomocy pośredników między sektorem nauki i badań a sferą gospodarczą. Przykładem takich pośredników są ośrodki innowacji, do których głównych zadań należy:

– badanie potrzeb przedsiębiorstw i rynku w zakresie innowacji,– organizacja kontaktów między nauką a biznesem,– promocja i inkubacja innowacyjnej przedsiębiorczości, – ograniczanie luki finansowej,– rozwój elastycznych form finansowania innowacyjnych pomysłów,– dostarczanie proinnowacyjnych usług,– współpraca z otoczeniem,– udział w inicjatywach prorozwojowych,– zarządzanie własnością intelektualną w instytucjach sektora B+R,– kształtowanie wizerunku i promocja osiągnięć instytucji naukowych,– stymulowanie tworzenia nowych firm technologicznych,– pomoc małym i średnim przedsiębiorstwom w ich dążeniu do restruktury-

zacji technologicznej,– stymulowanie badań oraz transfer ich wyników do gospodarki12.Podstawowym celem ośrodków innowacji jest poprawa warunków dla inno-

wacyjnej przedsiębiorczości oraz transferu technologii. Z tego względu powinny być one wyposażane w instrumenty prawne i organizacyjne, zapewniające spraw-ne i bezpieczne dokonywanie transferu.

2. Strategie wspierające procesy transferu technologii

Transfer technologii może zachodzić zarówno między sektorem nauki i badań a przedsiębiorstwami stanowiącymi sferę działalności gospodarczej, jak i pomię-

11 System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce – siły motoryczne i bariery, red. K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010, s. 15.

12 Ibidem, s. 16.


dzy przedsiębiorstwami, zasilając w ten sposób rynek nowymi technologiami. Mechanizmy rynkowe nie są jednak w stanie zagwarantować optymalnego po-ziomu innowacyjności gospodarki. Lata 90. cechowały się osłabieniem potencja-łu gospodarczego krajów europejskich. Coraz bardziej zauważalny był dystans rozwojowy między krajami UE a Stanami Zjednoczonymi. Nasilająca się kon-kurencja i coraz bardziej zagrożona pozycja gospodarcza UE przyczyniły się do podjęcia wysiłków w celu ustalenia przyczyn negatywnych tendencji oraz okre-ślenia programu reform pozwalających na zdynamizowanie rozwoju gospodarki europejskiej. W wyniku tych działań opracowano i ogłoszono w 2000 r. strategię lizbońską, będącą podstawowym programem społeczno-gospodarczym UE na lata 2000-201013.

Przed akcesją do UE Polska nie prowadziła żadnej polityki innowacyjnej, będącej skoordynowanymi działaniami, które łączą elementy polityki naukowej, przemysłowej, edukacyjnej i fiskalnej. W 2000 r. przyjęto w Polsce dokument „Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do roku 2006”, w którym szczególny nacisk położono na stworzenie korzystnych warunków dla funkcjono-wania przedsiębiorstw. Wśród działań, które pośrednio bądź bezpośrednio wspie-rały działalność innowacyjną przedsiębiorstw, transfer technologii wspierany był zarówno przez wzmocnienie sfery otoczenia przedsiębiorców, czyli ośrodków uczestniczących w transferze technologii, jak i przez samych przedsiębiorców, w szczególności z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Środki przyznawa-ne były m.in. na: budowę i rozwój parków naukowo-technologicznych, projekty celowe realizowane wspólnie przez instytucje naukowo-badawcze z przedsiębior-cami, czy też wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu, świadczących usługi do-radcze o charakterze innowacyjnym14.

Jak najszybsze podjęcie działań wzmacniających innowacyjność polskiej go-spodarki było konieczne ze względu na powiększającą się lukę technologiczną między krajami Europy Środkowej i Wschodniej a państwami „starej” Unii. Jed-nym z głównych punktów strategii lizbońskiej było stymulowanie międzynaro-dowego transferu technologii oraz eliminacja słabych stron unijnej gospodarki i sfery B+R, do których można było zaliczyć m.in.: względnie niskie wydatki na działalność B+R, koncentrację sektora nauki głównie na badaniach podsta-wowych, a także zbyt niski udział sektora prywatnego w finansowaniu badań, co jest jednoznaczne z niewystarczającymi powiązaniami między sektorem nauki i sektorem przemysłu w procesie wdrażania innowacji. Pozycja gospodarki Pol-ski w stosunku do średniego europejskiego poziomu była bardzo niekorzystna.

13 D. Firszt, Transfer technologii jako narzędzie realizacji celów Strategii Lizbońskiej w Polsce, w: Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w kontekście spójności społeczno-ekonomicznej, red. M. G. Woźniak, Katedra Teorii Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s. 338.

14 K. Gulda, Wzrost gospodarczy a transfer technologii, w: Wzrost gospodarczy a innowacje, Wrocławskie Centrum Transferu Technologii, Wrocław 2008, s. 40.


Pomimo podobnego charakteru problemów, np. niedofinansowanie sektora nauki, zbyt niskie nakłady na badania stosowane czy słabe powiązania między nauką a przemysłem, skala tych problemów była znacznie większa15.

Szansy na zniwelowanie luki technologicznej należało upatrywać w między-narodowym transferze technologii. Zasadność stosowania tego typu rozwiązań można uzasadnić na gruncie teoretycznym, wykorzystując dodatkowo doświad-czenia wielu krajów. Zmniejszenie różnicy w poziomach zaawansowania techno-logicznego pomiędzy krajami za pomocą transferu technologii wynika z niższe-go kosztu nabycia technologii od kosztu innowacji realizowanych we własnym zakresie w oparciu prace B+R. Szymon Truskolaski wskazuje, że „im większe jest zacofanie importera wiedzy technicznej, tym proces nadrabiania zaległości przebiega szybciej”16.

Ze względu na to, że przedmiotem transferu są zazwyczaj technologie spraw-dzone, obce rozwiązania eliminują również ryzyko prowadzenia badań, które obarczone są dużym ryzykiem niepowodzenia. Dzięki temu przedsiębiorstwa znacząco przyspieszają tempo wdrożeń i ponoszą niższe koszty. Jest to bardzo istotne w sytuacji niwelowania dystansu rozwojowego. W procesie doganiania wysoko rozwiniętych krajów UE przez kraje słabiej rozwinięte metodą transferu technologii występuje jednak wiele ograniczeń. Jednym z nich są opłaty dla jej właściciela oraz duże wydatki ponoszone na adaptację importowanych rozwiązań. W przedsiębiorstwach o niewielkich zdolnościach absorpcyjnych to rozwiązanie może skutecznie opóźnić lub zatrzymać proces technologicznego doganiania eu-ropejskiej „czołówki”17. Transfer technologii przynosi najlepsze efekty w krajach średnio rozwiniętych, które są w stanie podjąć większy wysiłek w celu adaptacji pozyskiwanej wiedzy18.

Postępująca liberalizacja międzynarodowych obrotów handlowych i przepły-wów kapitałowych pozwoliła na otwarcie w Polsce nowych kanałów transferu technologii, z których najistotniejszymi były bezpośrednie inwestycje zagranicz-ne (BIZ), a także import dóbr kapitałowych. Można stwierdzić, iż polski postęp techniczny opierał się prawie w całości na wdrażaniu importowanych rozwiązań technologicznych19.

Mimo powyższych zalet transferu technologii możliwości tkwiące w tym pro-cesie nie zostały wystarczająco wykorzystane. Przyczyną tego była przewaga dy-

15 D. Firszt, op. cit., s. 338-340.16 S. Truskolaski, Międzynarodowa dyfuzja technologii a konwergencja stóp wzrostu gospodar-

czego, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu” 2004, nr 39, s. 161.17 D. Firszt, op. cit., s. 342.18 S. Gomułka, Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 2008, s. 170.19 M. Brzozowski, S. Kubielas, Struktura techniczna gospodarki a dyfuzja technologii w per-

spektywie konwergencji realnej Polski z UE, w: Polska w Unii Europejskiej. Dynamika konwergen-cji ekonomicznej, red. J. Michałek, W. Siwiński, M. Socha, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 74.


fuzji wiedzy ucieleśnionej w importowanych dobrach inwestycyjnych, która jest najłatwiejsza w realizacji, ale ogranicza się do importu technologii drugiej gene-racji, co wpływa na utrzymanie luki technologicznej na niezmienionym poziomie, a czasami nawet na spowolnienie wzrostu poziomu technologicznego w kraju im-portera. BIZ były również lokowane w tradycyjnych sektorach, co wpłynęło na ograniczenie postępu technologicznego. Istotną wadą transferu technologii była dodatkowo częściowa eliminacja krajowych producentów, mających trudności ze sprostaniem zagranicznej konkurencji, która była zaangażowana w obszary produkcji występującej do tej pory na polskim rynku. Zmiany w gospodarce nie przyczyniły się do przesunięć w jej strukturze, czego skutkiem była permanentnie niska konkurencyjność gospodarki oraz inne negatywne zjawiska na rynku pra-cy, np. likwidacja miejsc pracy w branżach tradycyjnych przy niewielkiej liczbie stanowisk w nowych sektorach, co w ostateczności doprowadziło do wysokich wskaźników bezrobocia. Wnioskiem z analizy tych negatywnych tendencji było zwiększenie wysiłków na rzecz rozwoju sfery B+R i ukierunkowanie jej prac na implementację najnowszych technologii oraz ich twórcze rozwijanie20.

Polityka rządowa na rzecz innowacji była prowadzona także w kolejnych la-tach. Dokumentem programowym Polski, wyznaczającym długookresowe priory-tety polityki gospodarczej, który uwzględnia założenia SL, jest Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, zawierająca m.in. następujące wytyczne:

– stabilizacja makroekonomiczna sprzyjająca oszczędnościom i inwesty-cjom,

– rozwój przedsiębiorczości przez poprawę warunków prawnych, finanso-wych i podatkowych prowadzenia działalności, jak również przez wzmocnienie powiązań z sektorem B+R,

– zwiększenie dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania inwestycji, czy-li znalezienie różnych możliwości finansowania działalności, przede wszystkim przedsięwzięć innowacyjnych, przy udziale środków publicznych,

– efektywne wykorzystanie funduszy UE oraz stymulowanie napływu BIZ,– podniesienie poziomu technologicznego poprzez wzrost nakładów na B+R

i innowacje,– ukierunkowanie sektora B+R na rozwiązywanie problemów gospodar-

czych,– zacieśnienie współpracy sektora B+R z sektorem przedsiębiorstw oraz włą-

czenie do europejskiego obszaru badawczego,– rozwój społeczeństwa informacyjnego, czyli szeroko rozumiana informa-

tyzacja kraju,– ochrona konkurencji, w tym przeciwdziałanie korupcji,

20 D. Firszt, op. cit., s. 343-344.


– tworzenie warunków dla zacieśnienia szeroko rozumianej współpracy mię-dzynarodowej poprzez wspieranie eksportu, stymulowanie importu zaopatrzenio-wego, BIZ oraz wsparcie dla dyfuzji innowacji,

– rozwój sektora usług,– restrukturyzacja sektorów tradycyjnych oraz prywatyzacja, z zachowaniem

odpowiedniej kontroli państwowej21.Dokument „Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-

-2013” zakładał powiązanie polskich celów rozwojowych z priorytetami strate-gii lizbońskiej. Jego głównym założeniem był wzrost innowacyjności przedsię-biorstw w celu utrzymania gospodarki na ścieżce szybkiego rozwoju i tworzenia nowych, lepszych miejsc pracy. Był on i nadal jest realizowany w pięciu kluczo-wych obszarach: 1) kadra dla nowoczesnej gospodarki, 2) badania na rzecz gospo-darki, 3) własność intelektualna dla innowacji, 4) kapitał na innowacje, 5) infra-struktura dla innowacji. We wszystkich wskazanych w strategii obszarach transfer technologii odgrywa kluczową rolę. Do najważniejszych instrumentów, które służą realizacji celów okreslonych w strategii można zaliczyć chociażby ustawę wprowadzającą możliwość wspierania wdrożeń nowych technologii w przedsię-biorstwach za pomocą umarzanego częściowo ze środków publicznych kredytu technologicznego, ulgi podatkowej na zakup nowych technologii, która pozwala na dodatkowe zaliczenie w koszty prowadzonej działalności 50% wartości zaku-pionej technologii, a także zapewnia przedsiębiorcom uzyskującym co najmniej 20% przychodów ze sprzedaży własnych prac B+R przyznanie statusu centrum badawczo-rozwojowego. Wspieraniem innowacyjności polskich przedsiębiorstw zajmuje się także Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), od któ-rej można uzyskać pomoc związaną m.in. z ochroną własności przemysłowej i podejmowaniem inicjatyw klastrowych. Dla nowo powstałych przedsiębiorstw korzystnym rozwiązaniem może być instrument „Bon na innowacje”, umożliwia-jący przedsiębiorcom nawiązanie kontaktu z instytucjami prowadzącymi działal-ność naukową22.

Wszystkie wskazane w strategii zadania były i nadal są finansowane przede wszystkim z funduszy strukturalnych, zwłaszcza z Programu Operacyjnego Inno-wacyjna Gospodarka (POIG), którego podstawowym celem jest rozwój polskiej gospodarki w oparciu o innowacyjne przedsiębiorstwa. W zakresie transferu tech-nologii na szczególną uwagę zasługują działania zapisane w 4. i 5. osi prioryteto-wej. W ramach 4. osi priorytetowej (Inwestycje w innowacje) wsparcie obejmuje dofinansowanie przedsięwzięć w zakresie wdrażania wyników prac B+R, a także projektów przedsiębiorców polegających na wdrażaniu własnych lub nabytych nowych technologii. Z kolei wsparcie w ramach 5. osi priorytetowej (Dyfuzja

21 Ibidem, s. 345-346.22 K. Gulda, op. cit., s. 41.


innowacji) zostało przeznaczone głównie na przedsięwzięcia o charakterze in-westycyjnym i doradczym, przyczyniające się do łatwiejszego transferu i dyfuzji wiedzy oraz innowacji pomiędzy kooperującymi podmiotami. Z pewnością coraz większe możliwości wsparcia będą miały projekty związane z 7. i 8. osią priory-tetową (Społeczeństwo informacyjne. Zwiększenie dostępności zasobów infor-macyjnych w formie cyfrowej oraz wspieranie innowacyjnych rozwiązań elek-tronicznego biznesu), są one bowiem jednymi z priorytetów służących poprawie prowadzenia działalności gospodarczej.

Zgodnie z proponowanymi przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji kierun-kami rozwoju nauki i technologii Polska powinna ukierunkować swe badania na:

– inżynierię oprogramowania, wiedzy i wspomagania decyzji,– sieci inteligentne, telekomunikacyjne i teleinformatyczne nowej generacji,– optoelektronikę,– nowe materiały i technologie,– nanotechnologie,– projektowanie systemów specjalizowanych,– biotechnologię i bioinżynierię,– postęp biologiczny w rolnictwie i ochronę środowiska,– nowe wyroby i techniki medyczne,– nauki obliczeniowe oraz tworzenie naukowych zasobów informacyjnych,– fizykę ciała stałego,– chemię, technologię i inżynierię chemiczną23.W 2007 r. eksperci Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)

sporządzili raport „Policy Mix for Innovation in Poland – Key Issues and Re-commendations” na temat polskiej polityki innowacyjnej. Raport zawiera ocenę instrumentów wsparcia poprawy poziomu innowacyjności polskiej gospodarki. Przedstawia także rekomendacje w zakresie tworzenia i efektywnego wdrażania nowych instrumentów polityki innowacyjnej. Do najważniejszych rekomendacji płynących z raportu OECD można zaliczyć:

– wzmocnienie bazy technologicznej i naukowej przez skoncentrowanie fi-nansowania publicznego na instytutach i organizacjach o największym potencjale przeprowadzania prac badawczych zakończonych sukcesem,

– wprowadzenie zachęt dla B+R i stworzenie środowiska przyjaznego przed-siębiorczości, np. przez poprawę regulacji i uproszczenie systemu podatkowego,

– intensyfikację powiązań między nauką a przemysłem przez poprawę re-gulacji dotyczących partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP), kontynuację de-centralizacji środków w ramach polityki innowacyjnej do instytucji na poziomie regionalnym i zwiększenie ochrony własności intelektualnej na uniwersytetach,

23 Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii w Polsce do 2020 roku, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa 2004, s. 20-30.


– wzmocnienie kapitału ludzkiego w zakresie nauki i technologii przez stwo-rzenie zachęt dla naukowców do doskonalenia zawodowego i podejmowania współpracy z biznesem oraz uwypuklenie zagadnienia przedsiębiorczości w pro-gramach edukacyjnych,

– poprawę systemu zarządzania innowacjami na szczeblu krajowym przez budowę systemu długookresowego planowania w zakresie innowacyjności oraz poprawę koordynacji instytucjonalnej w zakresie tworzenia i wdrażania polityki innowacyjnej24.

Rekomendacje te są zbieżne z działaniami rządu w zakresie polityki innowa-cyjności oraz polityki naukowo-technicznej.

3. Transfer technologii jako narzędzie realizacji celów strategii Europa 2020

Kompleksowe podejście do problemów rozwojowych UE, w tym dotyczących transferu technologii, stanowi obecnie strategia Europa 2020, której głównym ce-lem jest budowa gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach, a także gospodarki zrównoważonej i konkurencyjnej. Miarą sukcesu realizacji celów wskazanych w nowej unijnej strategii będzie inteligentny i zrównoważony wzrost, który sprzy-ja włączeniu społecznemu. Ramy nowego systemu zarządzania rozwojem kra-ju stanowi Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju „Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności” oraz Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju i Plan Zagospodarowania Przestrzennego Kraju. W perspektywie do 2020 r. najważniej-szymi dokumentami strategicznymi są Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju i Krajowy Program Reform (KPR) na rzecz realizacji strategii Europa 2020.

Głównym celem działań KPR, który zakłada korelację polskich celów roz-wojowych z priorytetami wyznaczonymi w strategii Europa 2020, jest odrabianie zaległości rozwojowych oraz budowa nowych przewag konkurencyjnych. Cel ten uwzględnia trzy obszary priorytetowe: infrastrukturę dla wzrostu zrównoważone-go, innowacyjność dla wzrostu inteligentnego oraz aktywność dla wzrostu sprzy-jającego włączeniu społecznemu25. W ramach drugiego obszaru planowana jest realizacja wielu przedsięwzięć, które pozwolą zwiększyć innowacyjność polskiej gospodarki.

Jedną z podstawowych zmian, jakie należałoby wprowadzić, jest nowe po-dejście do regulacji gospodarczych (smart regulatios), dzięki któremu możliwe będzie dokonywanie korekt bieżących regulacji oraz zwiększanie nacisku na eg-zekwowanie przepisów prawa.

24 www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/69E5CA02-65AD-468C-B16C-BBEB1DA420B1/52549/wersjaANGpodglad_pojedynczo.pdf [9.06.2013].

25 www.ec.europa.eu/europe2020/pdf/nrp/nrp_poland_pl.pdf [9.06.2013].


Wzrost innowacyjności umożliwi bez wątpienia zwiększenie dostępu do ze-wnętrznych źródeł finansowania, w tym funduszy podwyższonego ryzyka opar-tych na publiczno-prywatnym kapitale. Wspieranie rozwoju funduszy venture capital wymaga zachęt finansowych oraz zmian regulacji prawnych, zmniejszają-cych bariery dokonywania transgranicznych inwestycji przez tego typu rozwiąza-nia. Im większe wsparcie dla innowacyjnych przedsięwzięć na jak najwcześniej-szym etapie rozwoju, tym większe szanse na przyznanie publicznego wsparcia dla venture capital.

Dźwignią zmian mogą także okazać się działania promujące kreatywność i po-stawy proinnowacyjne. Jednym z takich rozwiązań jest foresight technologiczny, który ma na celu prognozowanie trendów rozwoju technologii, identyfikując te jej obszary, które będą miały największe znaczenie w przyszłości. Przykładem takich technologii są technologie środowiskowe („zielone technologie”), które opierają się m.in. na: bezpieczeństwie energetycznym, zdrowiu publicznym i dążeniu do niskoemisyjnej gospodarki.

W celu poprawy współpracy pomiędzy uczestnikami rynku należy tworzyć oraz usprawniać odpowiednie mechanizmy. Promocją zostaną objęte rozwiązania związane z PPP, których wykorzystanie może pozwolić na ograniczenie wielko-ści funduszy publicznych. Współpraca biznesu z administracją umożliwi lepsze dopasowanie prowadzonych badań do realnych potrzeb gospodarki. Zmiany po-winny także polegać na doprowadzeniu do wzrostu poziomu zaufania i kapitału społecznego. Jednym z rozwiązań ukierunkowanych na realizację tych celów jest polityka rozwoju gospodarczego oparta na klastrach, której głównym zadaniem jest selekcja klastrów o największym potencjale innowacyjnym. Rozwój tych rozwiązań powinien sprzyjać podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, tworząc atrakcyjną ofertę dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Korzystne mogą się również okazać szkolenia dla pracowników, polegające na przyswajaniu wiedzy i umiejętności związanych z nową technologią oraz dostosowaniem się do zmian w organizacji.

Istotne jest także wprowadzanie zmian w systemie nauki. Dzięki ustawom „Budujemy na wiedzy. Reforma nauki dla rozwoju Polski” bardziej realne staje się zbliżenie nauki z gospodarką. Ustawy ukierunkowane są bowiem na szybsze reagowanie na potrzeby przedsiębiorstw oraz tworzenie instrumentów lepiej do-pasowanych do ich potrzeb.

KPR jest dokumentem pokazującym, w jaki sposób Polska w najbliższych latach odpowie na stojące przed nią wyzwania organizacyjne, finansowe i gospo-darcze. KPR jest nie tylko narzędziem realizacji strategii Europa 2020, ale przede wszystkim instrumentem uwzględniającym polską specyfikę i wyzwania oraz odpowiadającym na krajowe bariery wzrostu, a jednocześnie przyczyniającym się do realizacji wspólnych, unijnych celów, w tym wzmocnienia pozycji UE na świecie. Aby zbudować nowe przewagi konkurencyjne, należy zintensyfikować


działania mające na celu poprawę zdolności innowacyjnych przedsiębiorstw oraz społeczeństwa. Z tego względu KPR proponuje wzmacnianie kadr nauczających, a także stymulowanie współpracy nauki z biznesem.

Polski KRP ma na celu maksymalne wykorzystanie środków z polityki spój-ności i wspólnej polityki rolnej, będące istotnym źródłem finansowania licznych inwestycji i pozwalające nadrabiać zaległości oraz budować nowe przewagi kon-kurencyjne. Dzięki wymienionym środkom Polska będzie lepiej przygotowana do kontynuowania efektywnego wykorzystywania środków z budżetu UE.

8 lutego 2013 r. na szczycie UE w Brukseli przyjęto unijny budżet na lata 2014-2020. Przewiduje on dla Polski 105,8 mld euro, z czego 72,9 mld zostanie przeznaczonych na politykę spójności. Alokacja unijnych funduszy dla naszego kraju na okres 2014-2020 jest nieco wyższa niż na lata 2007-2013 (101,5 mld euro, z czego 68 mld euro w ramach polityki spójności). W związku z tym Polska będzie przez kolejne siedem lat największym beneficjentem unijnych funduszy26.

Niezwykle istotne są otrzymywane z UE fundusze, dzięki którym Polska jest w stanie nadrobić zaległości i zbudować nowe przewagi konkurencyjne, przy-czyniając się tym samym do większej spójności w ramach UE. Najważniejsze jest jednak rozsądne gospodarowanie nimi. Należy dążyć do obniżania wydat-ków publicznych, strukturalnego zrównoważenia budżetu, trwałego zwiększenia stopy zatrudnienia oraz pobudzenia wzrostu prywatnych oszczędności i inwe-stycji. Obecne spowolnienie gospodarcze Polski jest do pewnego stopnia zwią-zane z niewielką liczbą projektów inwestycyjnych w latach 2013-2014, a więc w przejściowym okresie pomiędzy jednym okresem budżetowym UE a drugim. Ze względu na to, że Polska przeznacza niezbyt wysokie nakłady na badania, państwo powinno stosować zachęty dla przedsiębiorstw do podejmowania prac B+R i stworzyć przyjazne dla przedsiębiorczości środowisko, choćby poprzez uproszczenie systemu podatkowego. Wspierane powinny być przede wszystkim te obszary, które cechują się największym potencjałem przeprowadzania prac ba-dawczych zakończonych sukcesem. Konieczne jest skupienie się na tych dzia-łaniach, których realizacja przyczyni się do utrzymania relatywnie wysokiego tempa rozwoju gospodarki. Do działań tych można zaliczyć: obniżenie wydatków publicznych, trwałe zwiększenie stopy zatrudnienia oraz pobudzenie wzrostu pry-watnych oszczędności i inwestycji.

Poprawy regulacji wymagają także powiązania między uniwersytetami a sek-torem przemysłu. Jednym z rozwiązań stymulujących taką współpracę może być zwiększenie ochrony własności intelektualnej na uniwersytetach. Wydatki na na-ukę są zdecydowanie za niskie. Naukowcy powinni otrzymywać zachęty do do-skonalenia zawodowego i podejmowania współpracy z przedsiębiorstwami.

Wzrost nakładów ze źródeł prywatnych jest hamowany przez niski udział sektorów wysokiej techniki w przemyśle. Przewaga przedsiębiorstw z sektorów

26 www.akcjonariatobywatelski.pl/portal/pl/88/712 [9.06.2013].


tradycyjnych nad przedsiębiorstwami należącymi do sektora high-tech znacz-nie ogranicza wzrost zaangażowania polskiej gospodarki w projekty badawcze. Z tego względu polska polityka innowacyjna powinna uwzględnić w swoim pro-gramie wspieranie dyfuzji technologii, w szczególności w postaci transferu mię-dzynarodowego. Realizacja tych działań stanowi niezbędny warunek zwiększenia dynamiki przemian strukturalnych w gospodarce, a także harmonijnego rozwoju systemu innowacyjnego.

Podsumowanie

Osiągnięcie wysokiego poziomu innowacyjności tylko w ramach jednego przedsiębiorstwa jest właściwie niemożliwe. Z tego względu niezbędne jest nawią-zywanie współpracy z innymi przedsiębiorstwami, uczelniami oraz instytucjami otoczenia biznesu, które mają na celu zapewnienie ciągłości procesu badawczego, wykorzystującego najnowsze źródła wiedzy i technologii, a także zastosowanie ich w produktach i procesach produkcji. Zbyt niski poziom współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami, a także między przedsiębiorstwami a jednostkami naukowo--badawczymi ma odzwierciedlenie w niewielkich nakładach na działalność in-nowacyjną ponoszonych przez sektor prywatny. Główną przyczyną niewielkie-go zainteresowania transferem technologii jest brak świadomości co do korzyści wynikających z takich działań. Polska gospodarka potrafi wykazać się dość dużą odpornością na wpływ zaburzeń zewnętrznych, czym potwierdza, iż rozwija się w sposób zrównoważony. Obecnie konieczne jest jednak podjęcie takich dzia-łań, które pozwoliłyby na jej wzmocnienie. Najbliższe lata powinny zostać wy-korzystane na budowanie fundamentów przyszłego rozwoju. Wyzwania XXI w. stymulują postęp technologiczny, a tym samym rozwój gospodarczy. Zwiększe-nie konkurencyjności polskiej gospodarki jest możliwe przede wszystkim przez nastawienie na szybkie i sprawne dokonywanie zmian, w tym zmian procesów transferu technologii. W celu wyrównania różnic w rozwoju gospodarczym regio-nów małe i średnie przedsiębiorstwa oraz ośrodki B+R otrzymały ogromną szansę pokonania bariery finansowej w realizacji projektów innowacyjnych i tworzenia gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach.

Literatura

Brzozowski M., Kubielas S., Struktura techniczna gospodarki a dyfuzja technologii w perspekty-wie konwergencji realnej Polski z UE, w: Polska w Unii Europejskiej. Dynamika konwergencji ekonomicznej, red. J. Michałek, W. Siwiński, M. Socha, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Czupryński P., Ćwiklicki M., Kopyciński P., Machnik A., Mituś A., Staszczyszyn B., Widzisze- wska J., Zawicki M., Organizacja transferu technologii w sieciach instytucji otoczenia bizne-su, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006.


Duraj J., Papiernik-Wojdera M., Przedsiębiorczość i innowacyjność, Difin, Warszawa 2006.Firszt D., Transfer technologii jako narzędzie realizacji celów Strategii Lizbońskiej w Polsce,

w: Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w kontekście spójności społeczno-ekonomicz-nej, red. M. G. Woźniak, Katedra Teorii Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008.

Głodek P., Gołębiewski M., Transfer technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach, t. I, Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i Wspierania Innowacyjności MŚP, Warszawa 2006.

Gomułka S., Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa 2008.Gulda K., Wzrost gospodarczy a transfer technologii, w: Wzrost gospodarczy a innowacje, Wroc-

ławskie Centrum Transferu Technologii, Wrocław 2008.Klajbor T., Koszałka J., Poradnik dla przedsiębiorców – praktyczny transfer technologii w firmach,

Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2013.Lowe P., Zarządzanie technologią. Możliwości poznawcze i szanse, Śląsk, Katowice 1999.System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce – siły motoryczne i bariery, red.

K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010.Mikuła B., Pietruszka-Ortyl A., Organizacje sieciowe, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej

w Krakowie” 2006, nr 715.Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii w Polsce do 2020 roku, Ministerstwo Nauki

i Informatyzacji, Warszawa 2004.Prystrom J., Innowacje w procesie rozwoju gospodarczego. Istota i uwarunkowania, Difin, Warsza-

wa 2012.Santarek K., Bagiński J., Buczacki A., Sobczak D., Szerenos A., Transfer technologii z uczelni do

biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, Warszawa 2008.Sobczak D., Transfer technologii oraz narodowy system innowacji, „Problemy Jakości” 2005, nr 7.Truskolaski S., Międzynarodowa dyfuzja technologii a konwergencja stóp wzrostu gospodarczego,

„Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu” 2004, nr 39.Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz.U. nr 164, poz. 1365.www.akcjonariatobywatelski.pl/portal/pl/88/712 [9.06.2013].www.ec.europa.eu/europe2020/pdf/nrp/nrp_poland_pl.pdf [9.06.2013].www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/69E5CA02-65AD-468C-B16C-BBEB1DA420B1/52549/wersja-

ANGpodglad_pojedynczo.pdf [9.06.2013].

Prospects for the development of technology transfer based on the Europe 2020 Strategy

Abstract. Nowadays, enterprises need to adapt flexibly to the rapidly changing environment. In Poland, when compared to the highly developed countries of the European Union, a distinct technological gap is exhibited. Therefore, one of the main priorities of the Polish economy should be to foster international technology transfer. Furthermore, we should consider which factors of the technology transfer are the most important for the development of Polish enterprises. A comprehen-sive approach to the development of the European Union, including technology transfer, appears in the Europe 2020 Strategy. The aim of this article is to specify the prospects for the development of technology transfer according to a strategy for smart, sustainable, and inclusive growth. The article uses the method of deduction and is aimed primarily as a review of literature; therefore, conclusions are based on selected items of literature related to the subject of technology transfer. It contains issues concerning the role and importance of technology transfer strategies to support the technology transfer processes, especially the Europe 2020 Strategy, which emphasizes the key role of technology transfer.

Keywords: technology transfer, innovation, strategy


2013, t. 51, nr 6

Piotr Dzikowski

Uniwersytet ZielonogórskiZakład Innowacji i Przedsiębiorczoście-mail: [email protected]

tel. 601 507 925

Wpływ instytucji wsparcia biznesu na pobudzanie aktywności innowacyjnej

producentów artykułów spożywczych i napojów w północno-zachodniej Polsce

Streszczenie. Celem artykułu jest określenie wpływu instytucji wsparcia biznesu na rodzaj po-dejmowanej działalności innowacyjnej producentów artykułów spożywczych i napojów w regionie Zachodniopomorskim i Wielkopolsce w latach 2009-2012. Celami drugorzędnymi są: zidentyfiko-wanie mechanizmów transferu wiedzy, jakie wystąpiły w procesie kooperacji, oraz określenie domi-nujących form finansowania projektu innowacyjnego. Założono, że aktywność innowacyjna anali-zowanego sektora powinna rosnąć na skutek kooperacji z instytucjami otoczenia biznesu. W części teoretycznej opisano strukturę i funkcje instytucji wsparcia biznesu oraz działalność innowacyjną producentów żywności i napojów w Polsce. Część empiryczna zawiera opis metodyki badania i pró-by badawczej oraz analizę wpływu instytucji wsparcia biznesu na aktywność innowacyjną producen-tów artykułów spożywczych i napojów, mechanizmy transferu wiedzy i formy finansowania projektu innowacyjnego.

Słowa kluczowe: aktywność innowacyjna, sektor spożywczy, instytucje wsparcia biznesu

Wstęp

Wraz ze zmianą krajobrazu gospodarczego świata zmienia się sposób postrze-gania innowacji. Tradycyjnie innowacja jest ujmowana jako proces powstający w odizolowanym od zewnętrznego świata wnętrzu przedsiębiorstw. Proces ten ma charakter liniowy i obejmuje kilka następujących po sobie etapów, w których kluczowe są takie czynniki, jak: potrzeby klientów, sfera badawczo-rozwojowa i marketing. W wyniku ścisłych relacji z konsumentami i otoczeniem przedsiębior-

52 Piotr Dzikowski

stwa stają się inicjatorami nowych pomysłów1. Ujęcie to jednak nie wskazuje ani źródeł kreacji innowacji, ani preferencji i potrzeb klientów, dlatego też powstało wiele alternatywnych modeli, wśród których należy wymienić model związanego łańcucha innowacji2, w którym podkreśla się znaczenie interakcji zachodzących między zapotrzebowaniem rynkowym (otoczeniem) a bazą naukowo-techniczną (możliwości przedsiębiorstwa) oraz model Portera3, który wskazuje rynek i kon-kurencję jako czynniki mające istotny wpływ na kształtowanie się innowacji.

W ciągu ostatnich 30 lat otoczenie przedsiębiorstw bardzo się zmieniło. Na-stąpiło przyśpieszenie zmian technologicznych, a wprowadzanie innowacji stało się standardem działania rynkowego. Nastąpiło skrócenie cykli życia wyrobów, a niektóre przemysły objęły swoim zasięgiem cały świat4. Systematycznie wzra-sta też ich znaczenie w kształtowaniu rozwoju społeczno-ekonomicznego krajów, regionów i sektorów5. Powszechny staje się pogląd, że aktywność innowacyjna przedsiębiorstw, odbywa się nie tylko w obrębie samych przedsiębiorstw, ale tak-że poza ich granicami.

Istotną rolę w tych procesach odgrywają podmioty zewnętrzne, funkcjonujące nie tylko w ramach danego sektora, ale również w świecie nauki i administracji państwowej. Podmioty te stają się coraz częściej współtwórcami innowacyjnych produktów i usług lub bezpośrednio współuczestniczą w procesach tworzenia wartości6. W tak rozumianym kontekście innowacja to nie tylko rezultat samo-dzielnie prowadzonych badań, ale proces akumulacji przez przedsiębiorstwo wie-dzy pochodzącej z różnych źródeł, zachodzący w wyniku wzajemnych interakcji między przedsiębiorstwem a zewnętrznymi uczestnikami rynku7. Tym samym, działalność gospodarcza staje się częścią zintegrowanych sieci różnych instytucji.

Istotą działania takich sieci są związki między poszczególnymi uczestnikami tworzącymi sieć powiązań, w których bliskość technologiczna jest traktowana jako konieczny, lecz niewystarczający warunek istnienia terytorialnie zorientowa-

1 A. Pomykalski, Zarządzanie innowacjami, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa – Łódź 2001, s. 36-37.

2 S. J. Kline, N. Rosenberg, An Overview of Innovation, w: N. Resenberg, The positive Sum Strategy, Harnessing Technology for Economic Growth, National Academy Press, Washington 1996, s. 289.

3 M. E. Porter, The Competetive Advantage of Nations, Macmillan, New York – London 1990.4 Por. W. M. Grudzewski, I. Hajduk, Przemiany w technice i technologii u progu XX wieku,

w: M. Haffer, S. Sudoł, Przedsiębiorstwo wobec wyzwań przyszłości, Komitet Nauk Organizacji i Zarządzania, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania UMK, Toruń 1999, s. 37.

5 W. Janasz, Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2009, s. 260.

6 R. Norman, R. Ramirez, From Value Chain to Value Constellation: Designing Interactive Strategy, „Harvard Business Review” July/August 1993, s. 65-77.

7 A. Rogut, Modele sektorowego systemu innowacji. Raport ze studiów literaturowych, Spo-łeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2007, s. 7.

Wpływ instytucji wsparcia biznesu na pobudzanie aktywności innowacyjnej... 53

nego systemu innowacji8. Interakcje, a nie struktury, są kluczem do zrozumienia zjawiska innowacji9, które stanowi wynik nałożenia się unikalnych cech uczest-ników ją współtworzących, takich jak: indywidualny system uczenia się, kompe-tencje, przekonania, struktura organizacyjna i zachowania.

Wszyscy uczestnicy systemu oddziałują na siebie w ramach interakcji, komu-nikacji, współpracy, wymiany, konkurencji i układów oraz są połączeni relacjami o rynkowym i pozarynkowym charakterze. Powiązania między nimi mogą być pionowe i poziome, a ich efektem jest wzajemny przepływ wiedzy i ożywienie procesu uczenia się, prowadzącego do powstania innowacji oraz jej późniejszej komercjalizacji10.

Z uwagi na to, że interakcje odbywają się na małą skalę, są nieprzewidywalne i wymagają bezpośredniego kontaktu, proces powstawania sieci koncentruje się na zbliżeniu zaangażowanych partnerów11, przy czym zachodzący przy tej okazji proces uczenia może być ułatwiony dzięki bliskości przestrzennej, która wpływa na intensyfikację współpracy między firmami i innymi instytucjami12.

W celu intensyfikacji opisanych zjawisk utworzono zbiór podmiotów infra-struktury wsparcia innowacyjności, nazywanych ogólnie ośrodkami innowacji i przedsiębiorczości, które mają przyczynić się do wzrostu innowacyjności przed-siębiorstw w danym regionie. Wyróżnia się następujące rodzaje ośrodków inno-wacji i przedsiębiorczości: parki i inicjatywy parkowe, inkubatory, centra transfe-ru technologii oraz szereg instytucji finansowych wspierających przedsięwzięcia innowacyjne znajdujące się we wczesnej fazie rozwoju: fundusze pożyczkowe, kapitałowe, poręczeniowe i sieci aniołów.

Do ich najważniejszych zadań należą: pobudzanie działalności badawczo-roz-wojowej i implementacja jej wyników oraz działania mające na celu stymulowa-nie aktywności innowacyjnej13. Celem artykułu jest określenie wpływu instytucji wsparcia biznesu na rodzaj podejmowanej działalności innowacyjnej producen-tów artykułów spożywczych i napojów w Zachodniopomorskim i Wielkopolsce w latach 2009-2012. Celami drugorzędnymi są: zidentyfikowanie mechanizmów transferu wiedzy, jakie wystąpiły w procesie kooperacji, oraz określenie domi-nujących form finansowania projektu innowacyjnego. Założono, że aktywność

8 M. M. Fischer, Innovation, knowledge creation and systems of innovation, „Annual Regional Science” 2001, nr 35, s. 210.

9 N. Arvidsson, U. Mannervik, The innovation platform. Enabling balance between growth and renewal, Vinnova, Stockholm 2009, s. 55-74.

10 A. Rogut, op. cit. s. 17.11 A. Świadek, K. Szopik-Depczyńska, Dostawcy w łańcuchu dostaw w kształtowaniu innowa-

cyjności polskich regionów, „Zeszyty Naukowe SGH” 2011, nr 31, s. 334.12 Ch. Edquist, G. Rees, M. Lorenz, S. Vincent-Lancrin, OECD: Cities and Regions in the

Learning Economy, Center for Educational Research and Innovation (CERI), OECD, Paris 2001.13 A. Świadek, Regionalne systemy innowacji w Polsce, Difin, Warszawa 2011, s. 61.

54 Piotr Dzikowski

innowacyjna analizowanego sektora powinna rosnąć na skutek kooperacji z insty-tucjami otoczenia biznesu.

W części teoretycznej przedstawiono strukturę i funkcje instytucji wsparcia biznesu oraz działalność innowacyjną producentów żywności i napojów w Pol-sce. Część empiryczna zawiera zaś opis metodyki badania i próby badawczej oraz analizę wpływu instytucji wsparcia biznesu na aktywność innowacyjną producen-tów artykułów spożywczych i napojów, mechanizmy transferu wiedzy i formy finansowania projektu innowacyjnego.

1. Instytucje wsparcia biznesu

Ze względu na różnorodność podejmowanych zadań, grupy odbiorców usług, czy potrzebne kompetencje kadr instytucje wsparcia biznesu można podzielić na trzy kategorie:

– ośrodki przedsiębiorczości powołane, aby promować i rozwijać przedsię-biorczość, dostarczać usługi wsparcia do małych firm i aktywizować rozwój re-gionów peryferyjnych lub dotkniętych kryzysem strukturalnym;

– ośrodki innowacji, których celem jest promocja i inkubacja innowacyjnej przedsiębiorczości, transfer technologii, dostarczanie usług proinnowacyjnych, aktywizacja przedsiębiorczości akademickiej i współpracy nauki z biznesem;

– instytucje finansowe, których zadaniem jest ułatwienie dostępu do finanso-wania działalności nowo powstałych i małych firm bez historii kredytowej, do-starczanie usług finansowych dostosowanych do specyfiki innowacyjnych przed-sięwzięć gospodarczych14.

Podmioty te są ważnym elementem wypełniającym lukę między mechani-zmami rynkowymi a działaniami administracji publicznej. Spełniają one funkcje usługowe, tworząc sieciową infrastrukturę instytucjonalną, umożliwiającą przed-siębiorcom dynamizację zaplanowanych procesów innowacyjnych15. Od 1990 r. liczba ośrodków innowacji i przedsiębiorczości w Polsce systematycznie rośnie. W 2012 r. działało 821 ośrodków, z czego 76 w Wielkopolsce i 41 w Zachod-niopomorskim. W 2012 r. liczba mieszkańców przypadająca na jeden ośrodek innowacji w Wielkopolsce wynosiła 122 122 osób, a w Zachodniopomorskim 89 109 osób. Natomiast ze względu na liczbę firm w Wielkopolsce na jeden ośro-dek przypadało 5303 firm, a w Zachodniopomorskim 4665. Tabela 1 przedstawia porównanie struktury rodzajowej ośrodków innowacji w Wielkopolsce i Zachod-niopomorskim w 2012 r.

14 K. B. Matusiak, Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości. Przesłanki, polityka i insty-tucje, IE, Radom – Łodź 2006, s. 12.

15 Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, red. A. Bąkowski, M. Ma-żewska, PARP, Warszawa 2013, s. 12.


Tabela 1. Porównanie struktury rodzajowej ośrodków innowacji w Zachodniopomorskim i Wielkopolsce (w %)

Rodzaj instytucji Zachodnio- pomorskie Wielkopolska Polska

Ośrodki szkoleniowo-doradcze 32,6 (15) 39,4 (28) 38,9 (319)Lokalne fundusze pożyczkowe 10,9 (5) 9,9 (7) 10,5 (86)Preinkubatory i akademickie inkubatory przedsiębiorczości

15,2 (7) 5,6 (4) 8,9 (73)

Centra transferu technologii 6,5 (3) 11,3 (8) 8,4 (69)Fundusze kapitału zalążkowego 2,2 (1) 9,9 (7) 8,3 (68)Inkubatory przedsiębiorczości 6,5 (3) 5,6(4) 7,1 (58)Fundusze poręczeń kredytowych 8,7 (4) 7,0 (5) 6,7 (55)Parki technologiczne i inicjatywy parkowe 8,7 (4) 8,5 (6) 6,6 (54)Inkubatory technologiczne 6,5 (3) 2,8 (2) 3,5 (29)Sieci aniołów 2,2 (1) 0,0 (0) 1,2 (10)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, PARP, Warszawa 2013, s. 14-15.

Najpowszechniej występującym w Polsce rodzajem instytucji wsparcia bizne-su są ośrodki szkoleniowo-doradcze (38,9%). Są to nienastawione na zysk jednost-ki świadczące usługi informacyjne, szkoleniowe i doradcze. Podstawowym celem ich funkcjonowania jest rozwój lokalnej przedsiębiorczości i samozatrudnienia oraz poprawa konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw. Funkcjonując w lokalnych społecznościach, mają przyczyniać się do wzrostu lokalnego poten-cjału gospodarczego oraz poprawy jakości życia danej społeczności lokalnej16.

Lokalne fundusze pożyczkowe stanowią 10,5% polskiej infrastruktury wspar-cia biznesu. Są to instytucje non-profit przeznaczające wypracowany zysk na cele statutowe. Ich działalność polega na świadczeniu usług finansowych w postaci udzielania pożyczek, natomiast głównym celem ich istnienia jest stworzenie źró-deł i możliwości finansowania podmiotów zaliczanych do sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Fundusze pożyczkowe, poza udzielaniem pożyczek czy zabezpieczaniem ich spłaty, mają również edukować i szkolić przyszłych przedsiębiorców oraz nadzorować klientów17.

Preinkubatory i akademickie inkubatory przedsiębiorczości to ok. 9% infra-struktury wsparcia. Preinkubator to specyficzny typ inkubatora przedsiębiorczo-ści, którego zadaniem jest edukowanie i promowanie przedsiębiorczości oraz wspieranie procesu komercjalizacji nowych produktów i technologii, głównie w środowisku akademickim. W ramach szkoły wyższej preinkubator ma być miejscem komercjalizacji wiedzy i technologii powstałej na uniwerystecie. Wy-

16 E. Koprowska-Skalska, Ośrodki szkoleniowo-doradcze, w: Ośrodki innowacji..., s. 145.17 M. Mika, Lokalne fundusze pożyczkowe, w: Ośrodki innowacji..., s. 125.

56 Piotr Dzikowski

różnia się trzy rodzaje inkubatorów: pierwszy działa w oparciu o ustawę z dnia 27 lipca 2005 r.18 o szkolnictwie wyższym, drugi to sieć Fundacji Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości, trzeci to inkubatory działające w ramach parków technologicznych i niezależnych instytucji wsparcia19.

Kolejna grupa instytucji nienastawionych na zysk to centra transferu techno-logii (8,4%). Ich zadaniem jest inicjowanie i realizacja procesu transferu i komer-cjalizacji technologii i związanej z nią wiedzy. Działalność ta ma przyczynić się do wzrostu liczby przedsiębiorstw bazujących na nowoczesnych technologiach, a w rezultacie zwiększyć zarówno innowacyjność, jak i konkurencyjność samych przedsiębiorstw i regionów, w których funkcjonują20.

8,3% instytucji wsparcia biznesu stanowią fundusze kapitału zalążkowego, które są podmiotami prowadzącymi działalność inwestycyjną. Dostarczają kapi-tału (do 1 mln euro), inwestując w projekty znajdujące się na wczesnym etapie rozwoju w fazie zasiewu (seed) oraz fazie rozruchu (start up). Głównym celem tego procesu jest osiągnięcie szybkiego wzrostu wartości rynkowej i rozwoju fi-nansowanego przedsięwzięcia21. Oferowany kapitał jest zazwyczaj wykorzysty-wany do sfinansowania: prototypu produktu, wstępnych badań rynkowych, przy-gotowania biznesplanu w celu pozyskania kolejnych funduszy oraz wdrożenia przedsięwzięcia w życie22.

Około 7% infrastruktury wsparcia biznesu to inkubatory przedsiębiorczości, których głównym celem jest wsparcie przedsiębiorców rozpoczynających prowa-dzenie własnej działalności gospodarczej. W przypadku miast nieposiadających silnych ośrodków akademickich i przemysłowych, są one najlepiej dostosowu-jącymi się do potrzeb lokalnych instytucjami, które oprócz wspierania przedsię-biorczości wywierają wpływ na rozwój przedsiębiorczego klimatu. W dużych ośrodkach akademickich bądź przemysłowych są zazwyczaj częścią większego systemu wsparcia23.

6,7% analizowanej infrastruktury stanowią fundusze poręczeń kredytowych, świadczące pomoc finansową w formie poręczeń głównie dla małych, rozwojo-wych firm nieposiadających wystarczającej historii kredytowej lub wymaganych przez komercyjne banki zabezpieczeń. Odbiorcami usług poręczeniowych są ist-niejące przedsiębiorstwa MŚP, sporadycznie osoby bezrobotne. Klientami fundu-szy nie mogą być absolwenci. Najczęściej obsługiwanymi branżami są handel, transport, budownictwo i produkcja24.

18 Dz.U. nr 164, poz. 1365, z późn. zm.19 M. Mażewska, Preinkubatory, w: Ośrodki innowacji..., s. 55-56.20 A. Bąkowski, Centra technologii, w: Ośrodki innowacji..., s. 83.21 K. Lityński, Fundusze kapitału zalążkowego, w: Ośrodki innowacji..., s. 101.22 P. Głodek, Fundusz kapitału zalążkowego, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik po-

jęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2008, s. 106-107.23 J. Kotra, Inkubatory przedsiębiorczości, w: Ośrodki innowacji..., s. 69.24 M. Mika, Fundusze poręczeń kredytowych, w: Ośrodki innowacji..., s. 137.


Parki technologiczne i inicjatywy parkowe, których udział wynosi 6,6%, są zazwyczaj grupą wyodrębnionych nieruchomości wraz z infrasturkturą tech-niczną utworzoną w celu przepływu wiedzy i technologii pomiędzy jednostka-mi naukowymi a przedsiębiorstwami25. Głównym celem ich funkcjonowania jest wzmocnienie transferu wiedzy między nauką a gospodarką. Duża koncentracja na wyodrębnionym obszarze przedsiębiorstw o wysokim potencjale rozwojowym wraz z kompleksową ofertą usług okołobiznesowych wywołuje efekty synergicz-ne, które nie zachodzą w pozostałych rodzajach instytucji wspierających26.

Inkubatory technologiczne są jedną z mniej rozpowszechnionych form wspar-cia (3,5%). Ich głównym celem jest udzielanie pomocy nowo powstałej, innowa-cyjnej firmie w osiągnięciu dojrzałości i zdolności samodzielnego funkcjonowa-nia na rynku. Klientami inkubatorów technologicznych są małe technologiczne firmy, których przetrwanie i dalszy rozwój zależy od dostępu do specjalistycznych usług, infrastruktury technicznej i serwisowej, dostępu do lokalnych i globalnych sieci biznesowych, a także wsparcia w zakresie wchodzenia na rynki zagraniczne (internacjonalizacja, soft-landing)27.

Najrzadszym rodzajem wsparcia są sieci aniołów biznesu (1,2%). Aniołem biznesu jest osoba prywatna, która posiada doświadczenie jako przedsiębiorca oraz inwestuje część swojego prywatnego majątku w przedsięwzięcia we wcze-snych fazach rozwoju w zamian za udziały w firmie28.

2. Działalność innowacyjna producentów żywności i napojów w Polsce

Każdy rodzaj innowacji wymaga podjęcia określonych działań innowacyj-nych. Wyróżnia się następujące rodzaje działalności innowacyjnej:

– działalność badawczo-rozwojowa (B+R), – zakup gotowej wiedzy w postaci patentów, licencji, usług technicznych, – nabycie innowacyjnych maszyn i urządzeń niezbędnych do wytworzenia

nowych procesów i produkcji nowych wyrobów29. Działalność innowacyjna wymaga nakładów na: – prace badawczo rozwojowe, dotyczące przede wszystkim innowacji w ob-

rębie produktów i procesów, – technologie niematerialne (prawa do korzystania z patentów i wynalazków

nieopatentowanych, licencje, know-how, znaki towarowe), 25 Ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, Dz.U. nr 41, poz. 363,

nr 141, art. 2, p. 15, poz. 1177; Dz.U z 2003 r., nr 159, poz. 1537.26 M. Mażewska, A. Tórz, Parki technologiczne, w: Ośrodki innowacji..., s. 25-26.27 A. Tórz, Inkubatory technologiczne, w: Ośrodki innowacji..., s. 43-44.28 E. Popielczak, Sieci aniołów biznesu, w: Ośrodki innowacji..., s. 115.29 W. Janasz, K. Kozioł-Nadolna, Innowacje w organizacji, PWE, Warszawa 2011, s. 19.

58 Piotr Dzikowski

– zakup zaawansowanych maszyn, urządzeń, sprzętu lub oprogramowania komputerowego, a także gruntów i budynków (w tym ulepszeń i napraw),

– szkolenia personelu i marketing nowych oraz ulepszonych produktów,– pozostałe działania obejmujące prace projektowe, planowanie i testowanie

nowych produktów i usług, procesy produkcyjne i metody dostarczania30. Sektor spożywczy obejmuje produkcję artykułów spożywczych (PKD 10) i na-

pojów (PKD 11). Ze względu na to, że ok. 80% polskiego eksportu żywności trafia na rynek UE, jednym z najważniejszych wymagań w zakresie prawa jest zgod-ność z normami europejskimi. Wysokie wymagania sanitarne wpływają na wartość inwestycji, jaką trzeba ponieść przed rozpoczęciem działalności w tym sektorze. Obowiązujące w UE kwoty produkcji, wysokie wymagania jakościowe i normy ochrony środowiska stanowią duże bariery wejścia na rynek produkcji spożyw-czej31. W 2012 r. wartość produkcji sprzedanej artykułów spożywczych i napo-jów wyniosła 204,56 mld, co stanowiło 21,36% produkcji sprzedanej przetwór-stwa spożywczego i 17,96% produkcji sprzedanej przemysłu ogółem. W 2012 r. w badanych obszarach było zatrudnionych 386,2 tys. osób (15,63% ogółu za-trudnionych w przemyśle). W produkcji artykułów spożywczych zatrudnionych było 361,7 tys. osób, a w produkcji napojów – 24,5 tys.32 Łączny udział badanych regionów w produkcji sprzedanej artykułów spożywczych i napojów w 2010 r. wynosił 31,6 mld zł (19,3% udziału w produkcji ogółem), z czego udział Wielko-polski to 25,6 mld zł (15,6%), a Zachodniopomorskiego 6 mld (3,7%)33. W 2012 r. w Wielkopolsce w sektorze produkcji artykułów spożywczych zatrudnionych było 49,9 tys. osób, a w produkcji napojów – 5,9 tys., co daje razem 55,8 tys. osób34. W Zachodniopomorskim zatrudnienie w 2012 r. w produkcji artykułów spożyw-czych wynosiło 15,3 tys. osób35. Zgodnie z klasyfikacją OECD działy produkcja artykułów spożywczych i napojów są zaliczane pod względem poziomu techniki i intensywności B+R do najniższego poziomu36. W sektorze przedsiębiorstw pro-dukujących artykuły spożywcze 28,3%, a w sektorze producentów napojów 51,3% firm wprowadziło w latach 2008-2010 nowe lub istotnie ulepszone produkty bądź procesy, podczas gdy w całym przemyśle było ich 35,3%. Ze względu na liczbę za-trudnionych pracowników nowe lub ulepszone produkty bądź procesy wprowadza-ją głównie przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 249 osób, odpowiednio: 56,3%

30 P. Dwojacki, J. Hlousek, Zarządzanie innowacjami, Centrum Badawczo-Rozwojowe, Gdańsk 2008, s. 49.

31 Sektor spożywczy w czasie i przestrzeni, BCC, BAA Polska, Warszawa 2012, s. 10-13.32 Nakłady i wyniki przemysłu w 2012, GUS, Warszawa 2013, s. 64.33 Sektor spożywczy..., s. 19.34 Biuletyn statystyczny województwa wielkopolskiego za IV kw. 2012, GUS, Poznań 2013,

s. 27.35 Biuletyn statystyczny województwa zachodniopomorskiego za IV kw. 2012, GUS, Szczecin

2013, s. 26.36 Nauka i technika 2006, GUS, Warszawa 2007, s. 224-225.


producentów żywności i 75% producentów napojów. 21,2% ogółu producentów artykułów spożywczych wprowadziło nowe lub ulepszone produkty, w tym nowe produkty 10,4%. W sektorze napojów takich przedsiębiorstw było 43,6%, z czego 20,5% wprowadziło nowe produkty. Wśród przedsiębiorstw, które wprowadziły nowe lub ulepszone procesy, w analizowanym okresie było 20,7% producentów żywności i 39,7% producentów napojów. Od 2006 r. udział przychodów netto ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszonych w przychodach netto ze sprzedaży w sektorze żywności systematycznie maleje. Odwrotna sytuacja ma miejsce w sektorze produkcji napojów. W sektorze artykułów spożywczych udział ten spadł z 8,2% w latach 2006-2008 do 4,6% w latach 2009-2011, zaś w napojach nowe produkty stanowiły 6,6% ogółu wprowadzonych na rynek produktów w la-tach 2006-2008, a w 2009-2011 odsetek wzrósł do 8,1%37. Wprowadzane wyroby mają jednak w większości charakter naśladowczy lub uzupełniający (nowe smaki i wersje opakowania). Rzadko pojawiają się innowacje oparte na nowoczesnych technologiach lub wykorzystujące najnowsze osiągnięcia nauki38. Dominują inwe-stycje w infrastrukturę techniczną i technologiczną, np. nakłady na budynki i grun-ty, a także na maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia oraz środki transportu, które wyniosły 1010 mln (81,54% nakładów ogółem w 2010 r.) w produkcji spo-żywczej i 262,8 mln (71,72%) w produkcji napojów. Drugie miejsce zajmowały na-kłady związane z marketingiem nowych lub ulepszonych wyrobów – odpowiednio 104,3 mln (8,4%) i 78,7 mln (21,47%)39. Najrzadziej inwestowano w szkolenia per-sonelu związane z działalnością innowacyjną. Niski udział nakładów na działalność B+R potwierdza imitacyjny charakter innowacyjności polskich przedsiębiorstw sektora żywnościowego40. W zakresie innowacji nietechnologicznych producenci artykułów spożywczych preferują innowacje marketingowe niż organizacyjne. Naj-powszechniejszym rodzajem innowacji marketingowych są zmiany w projekcie, konstrukcji lub opakowaniu wyrobu. Najczęściej stosowaną zmianą organizacyjną są nowe zasady działania41. Potencjał innowacyjny branży w badanych regionach wynika pośrednio z możliwości „zagospodarowania” zasobów ludzkich o różnym poziomie wykształcenia oraz szansy „usieciowania” tej branży z innymi rodzajami działalności, szczególnie z rolnictwem, a tym samym kreowania efektu synergii42.

37 Rocznik statystyczny przemysłu 2011, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2011, s. 22.

38 J. Kaczorowska, Innowacyjna działalność produktowa polskich przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, „Zeszyty Naukowe SGGW” 2009, t. 7: Problemy rolnictwa światowego, s. 50-57.

39 Rocznik statystyczny..., s. 28.40 M. Chądrzyński, Problematyka innowacyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego,

„Roczniki Naukowe SERIA” 2011, t. XIII, nr 1.41 J. Juchniewicz, Innowacje nietechnologiczne w przemyśle spożywczym, „Roczniki Naukowe

SERIA” 2011, t. XIII, z. 2.42 Zidentyfikowanie branż kluczowych dla rozwoju Wielkopolski. Raport z badań, DEA Kon-

sulting, Resource, Poznań 2008, s. 76.

60 Piotr Dzikowski

3. Próba badawcza i metodyka badania

Prezentowany zakres badania dotyczy innowacji w przedsiębiorstwach nale-żących do działu artykuły spożywcze i napoje, traktuje o innowacjach na pozio-mie firmy i uwzględnia dyfuzję do poziomu „nowość dla firmy”43. Badanie wy-konano na podstawie ankiety wysyłanej e-mailem, a następnie przeprowadzono wywiad telefoniczny z właścicielem bądź menedżerem danego przedsiębiorstwa.

Gromadzenie danych miało miejsce w okresie od 2009 do 2012 r. Otrzyma-ny zbiór zawiera 285 przedsiębiorstw, w tym 74 mikro (25,96%), 126 małych (44,21%), 66 średnich (23,16%) i 19 dużych (6,67%) firm. Dane pochodzą z ob-szerniejszego zbioru, pozyskanego w trakcie badania nad aktywnością innowa-cyjną wielkopolskich i zachodniopomorskich przedsiębiorstw przemysłowych. Ze względu na charakter własności przedsiębiorstwa w próbie dominują przed-siębiorstwa krajowe – 254 (89,12%). Przedsiębiorstwa zagraniczne to 15 firm (5,26%), a kapitał mieszany reprezentowany jest przez 16 firm (5,61%). Tabela 2 ukazuje strukturę badanych przedsiębiorstw ze względu na ich wielkość i pocho-dzenie kapitału.

Tabela 2. Struktura badanych przedsiębiorstw według wielkości zatrudnienia i pochodzenia kapitału

Charakter własności przedsiębiorstwa

Wielkość przedsiębiorstwaRazemmikro

(1-9)małe

(10-49)średnie

(50-249)duże

(>249)Krajowe 74 123 49 8 254Zagraniczne 0 1 6 8 15Mieszane 0 2 11 3 16Razem 74 126 66 19 285

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań.

W części metodycznej analiz wykorzystano modelowanie probitowe, które pozwala określić szansę zajścia określonych zdarzeń, w tym przypadku zachowań innowacyjnych, mechanizmów transferu wiedzy oraz wykorzystania określonej formy finansowania w funkcji wybranych zmiennych niezależnych44. Modele spełniają następujące założenia: dane pochodzą z próby losowej, Y może przyj-mować tylko dwie wartości: 0 lub 1, kolejne wartości Y są statystycznie niezależ-ne od siebie, prawdopodobieństwo, że Y = 1 zdefiniowane jest przez NCD (rozkład

43 Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, OECD i Eurostat, Paris 2005, MNiSW, Departament Strategii i Rozwoju Nauki, Warszawa 2008, s. 20.

44 A. Świadek, Determinanty aktywności innowacyjnej w regionalnych systemach przemysło-wych w Polsce, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008, s. 119-132.


normalny) dla modelu probit lub LCD (rozkład logistyczny) dla modelu logit, nie występuje idealna zależność liniowa pomiędzy zmiennymi Xi (założenie o braku współliniowości zmiennych niezależnych)45.

Szacowanie parametrów dokonuje się za pomocą metody największej wia-rygodności (MNW). Zgodnie z jej zasadami poszukuje się wektora parametrów, który gwarantuje największe prawdopodobieństwo otrzymania wartości zaobser-wowanych w próbie46. Metoda MNW wymaga sformułowania funkcji wiarygod-ności i znalezienia jej ekstremum. W procedurze estymacji nieliniowej oparto się na algorytmie quasi-Newtona w celu odnalezienia minimum funkcji straty, dzięki czemu uzyskano zbiór najlepszych estymatorów dla danej funkcji straty47. Maksy-malizacji funkcji wiarygodności dla modelu probitowego dokonuje się za pomocą technik używanych przy estymacji nieliniowej48.

Obliczenia wykonano w programie Statistica. W analizie przyjęto, że zarówno zmienne zależne (działania innowacyjne, mechanizmy transferu wiedzy, formy finansowania), jak i zmienne niezależne (rodzaj instytucji wsparcia) mają postać binarną, a szukane relacje przyjmują postać równań liniowych. Dla każdego mo-delu istotnego statystycznie wyznaczono prawdopodobieństwo P1 wystąpienia danej relacji dla określonego rodzaju instytucji oraz prawdopodobieństwo P2 jej wystąpienia dla pozostałych grup instytucji. Dla dodatniego znaku występujące-go przy parametrze prawdopodobieństwo P1 oznacza, że prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia innowacyjnego jest wyższe dla danego rodzaju instytucji niż w pozostałej zbiorowości.

4. Wpływ instytucji wsparcia biznesu na aktywność innowacyjną

producentów artykułów spożywczych i napojów

64,21% ankietowanych przedsiębiorstw deklarowało współpracę z co naj-mniej jedną instytucją wsparcia. Wśród tej grupy najczęściej wykorzystywaną instytucją są ośrodki szkolenio-doradcze (32,59%) oraz lokalne lub regionalne fundusze pożyczkowe (32,59%). Udział funduszy poręczeń kredytowych wynosi ponad 20%. Około 5% udziału posiadają odpowiednio centra technologii i parki technologiczne. Z pozostałych form wsparcia korzystano mniej chętnie. Najrza-dziej stosowaną formą są sieci aniołów biznesu. Wykres 1 przedstawia stopień wykorzystywania instytucji wsparcia biznesu przez producentów artykułów spo-żywczych i napojów.

45 Wspomaganie procesów decyzyjnych. Ekonometria, red. M. Lipiec-Zajchowska, C.H. Beck, Warszawa 2003, s. 129-130.

46 A. Welfe, Ekonometria, PWE, Warszawa 1998, s. 73-76.47 A. Stanisz, Przystępny kurs statystki, t. II, Statsoft, Kraków 2007, s. 190-191.48 G. S. Maddala, Ekonometria, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 373.

62 Piotr Dzikowski

Wykres 1. Instytucje wsparcia biznesu według stopnia ich wykorzystania przez producentów artykułów spożywczych i napojów

32,59%

32,59%

20,54%

5,80%

5,80%

1,34%

0,89%

0,45%

sieci anio³ów biznesu

inkubatory technologiczne

akad. inkubatory przedsiêbiorczoœci

parki technologiczne

centra transferu technologii

fundusze porêczeñ kredytowych

lokalne lub regionalne fundusze po¿yczkowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie badania.

W pozostałej części analizy podjęto próbę zbadania związków zachodzących między instytucjami wsparcia biznesu a: (1) rodzajem podejmowanej działalności innowacyjnej, (2) stosowanymi mechanizmami transferu wiedzy i (3) stosowany-mi formami finansowania przedsięwzięcia innowacyjnego. Ogółem zbudowano 224 modeli, z których 21 (9,38%) jest istotnych statystycznie. W pierwszej grupie zidentyfikowano 13 (9%) modeli, w drugiej grupie 5 (10,4%) modeli okazało się istotnych statystycznie, a dla 3 (9,4%) modeli określono prawdopodobieństwo zastosowania wybranej formy finansowania projektu innowacyjnego. W tabeli 3 zawarto istotne statystycznie modele przedstawiające związki między aktywno-ścią innowacyjną producentów artykułów spożywczych i napojów a wybranymi instytucjami wsparcia biznesu.

Producenci artykułów spożywczych i napojów są skłonni ponosić nakłady na działalność badawczo-rozwojową najczęściej (prawdopodobieństwo działania wynosi 0,61) w wyniku współpracy z centrami technologii. Wpływ pozostałych instytucji wsparcia w tym zakresie nie jest istotny statystycznie. Analizowane przedsiębiorstwa inwestują w niestosowane dotąd środki trwałe, w tym maszy-ny i urządzenia, najczęściej pod wpływem współpracy z parkami technologicz-nymi (0,92) i funduszami poręczeń kredytowych (0,78). Wprowadzaniu nowych wyrobów sprzyja współpraca z ośrodkami szkoleniowo-doradczymi (0,78), któ-re również mają wpływ na implementacje nowych procesów technologicznych, (0,88) w tym metod wytwarzania (0,67). Natomiast implementacja systemów

ośrodki szkoleniowo-doradcze

Tabe

la 3

. Mod

ele

prob

itow

e, w

któ

rych

akt

ywno

ść in

now

acyj

na p

rodu

cent

ów a

rtyku

łów

spoż

ywcz

ych

i nap

ojów

je

st fu

nkcj

ą w

ybra

nych

inst

ytuc

ji w

spar

cia

bizn

esu

Rod

zaj a

ktyw

nośc

i inn

owac

yjne

jPa

rki

tech

nolo

gicz

neIn

kuba

tory

te

chno

logi

czne

Aka

dem

icki

e

inku

bato

ry

prze

dsię

bior

czoś

ci

Cen

tra

tech

nolo

gii

Fund

usze

po

ręcz

eń

kred

ytow

ych

Ośr

odki

sz

kole

niow

o--d

orad

cze

P 1P 2

P 1P 2

P 1P 2

P 1P 2

P 1P 2

P 1P 2

1. N

akła

dy n

a dz

iała

lnoś

ć B

+R–

––

+0,9

1x–0

,62

––

0,61

0,27

2. I

nwes

tycj

e w

dot

ychc

zas

nies

toso

wan

e śr

odki

trw

ałe,

w ty

m:

––

––

––

a) b

udyn

ki, l

okal

e i g

runt

y zw

iąza

ne

z w

prow

adza

niem

w p

rzys

złoś

ci

now

ych

prod

uktó

w lu

b pr

oces

ów

––

––

––

b) m

aszy

ny i

urzą

dzen

ia te

chni

czne

+1,1

3x+0

,28

––

–+0

,53x

+0,2

4–

0,92

0,61

0,78

0,60

3. O

prog

ram

owan

ie k

ompu

tero

we

––

––

––

4. W

prow

adza

nie

now

ych

wyr

obów

––

––

–+0

,47x

+0,3

00,

780,

625.

Im

plem

enta

cja

now

ych

proc

esów

te

chno

logi

czny

ch w

tym

:–

––

––

+0,7

3x+0

,42

0,88

0,66

a) m

etod

y w

ytw

arza

nia

––

––

–+0

,63x

–0,1

90,

670,

42b)

sys

tem

y ok

ołop

rodu

kcyj

ne–

––

–+0

,48x

–0,6

4–

0,44

0,26

c) s

yste

my

wsp

iera

jące

––

––

––

cd. t

ab. 2

Rod

zaj a

ktyw

nośc

i inn

owac

yjne

jPa

rki

tech

nolo

gicz

neIn

kuba

tory

te

chno

logi

czne

Aka

dem

icki

e

inku

bato

ry

prze

dsię

bior

czoś

ci

Cen

tra

tech

nolo

gii

Fund

usze

po

ręcz

eń

kred

ytow

ych

Ośr

odki

sz

kole

niow

o--d

orad

cze

P 1P 2

P 1P 2

P 1P 2

P 1P 2

P 1P 2

P 1P 2

Wsp

ółpr

aca

z do

staw

cam

i–

––

––

+0,4

8x–0

,85

0,36

0,20

Wsp

ółpr

aca

z ko

nkur

enta

mi

––

––

––

Wsp

ółpr

aca

z je

dnos

tkam

i PA

N–

––

––

–W

spół

prac

a ze

szko

łam

i wyż

szym

i–

––

––

–W

spół

prac

a z

kraj

owym

i JB

R-a

mi

–+1

,96x

–1,9

6–

+0,9

9x–2

,01

––

0,50

0,02

0,15

0,02

Wsp

ółpr

aca

z za

gran

iczn

ymi J

BR

-am

i–

–+1

,76x

–2,1

9–

––

0,33

0,02

Wsp

ółpr

aca

z od

bior

cam

i–

––

––

–W

spół

prac

a in

now

acyj

na o

gółe

m–

––

+0,7

2x–0

,42

–+0

,47x

–0,5

20,

620,

330,

480,

30

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie b

adan

ia.


okołoprodukcyjnych jest pobudzana przez współpracę z funduszami poręczeń kredytowych (0,44). Ośrodki szkoleniowo-doradcze pozytywnie wpływają tak-że na współpracę innowacyjną z dostawcami (0,36). Współpraca z krajowymi jednostkami badawczo-rozwojowymi zachodzi pod wpływem inkubatorów tech-nologicznych (0,50) oraz centrów technologii (0,15). Współpraca z zagraniczny-mi jednostkami badawczo-rozwojowymi jest najczęściej (0,33) nawiązywana na skutek kontaktów z akademickimi inkubatorami przedsiębiorczości. Centra tech-nologii (0,62) i ośrodki szkoleniowo-doradcze (0,48) pozytywnie wpływają na podejmowanie współpracy innowacyjnej ogółem.

5. Mechanizmy transferu wiedzy i formy finansowania projektu innowacyjnego

Wykres 2 przedstawia udział poszczególnych mechanizmów transferu wiedzy we współpracy producentów artykułów spożywczych i napojów oraz instytucji wsparcia biznesu. Najczęściej występującą formą transferu wiedzy jest dostarcza-nie gotowego produktu (ponad 22%) oraz spotkania i prezentacje (ponad 20%). Ważną rolę pełnią też nieformalne kanały (ponad 17%). Najrzadziej stosowanym sposobem jest zaś wymiana pracowników (nieco ponad 7%).

Wykres 2. Mechanizmy transferu wiedzy wykorzystywane przez producentów artykułów spożywczych i napojów we współpracy z instytucjami wsparcia biznesu

wymiana pracowników

dostarczanie prototypu

wspólne kursy

przekazywanie dokumentacji

droga nieformalna

spotkania i prezentacje

dostarczanie gotowego produktu

22,02%

17,86%

13,10%

20,83%

0,45%7,74%

8,33%

10,12%


W tabeli 4 umieszczono istotne statystycznie modele probitowe, opisujące mechanizmy transferu wiedzy występujące w trakcie współpracy innowacyjnej

66 Piotr Dzikowski

producentów artykułów spożywczych i napojów oraz instytucji wsparcia biznesu. Prawdopodobieństwo wykorzystania nieformalnej drogi jest największe (0,13) dla centrów transferu technologii. W przypadku współpracy z ośrodkami szkole-

Wykres 3. Formy finansowania projektu innowacyjnego występujące w trakcie współpracy innowacyjnej producentów artykułów spożywczych i napojów oraz instytucji wsparcia biznesu

dofinansowanie ze œrodków publicznych

kredyt bankowy

inna forma finansowania

istniej¹cy kapita³ wewnêtrzny

16,81%

53,98%

0,45%12,39%

16,81%


Tabela 4. Modele probitowe opisujące mechanizmy transferu wiedzy występujące we współpracy innowacyjnej producentów artykułów spożywczych i napojów oraz instytucji wsparcia biznesu

Rodzaj mechanizmu transferu wiedzy

Ośrodki szkoleniowo-

-doradcze

Centra transferu

technologii

Akademickie inkubatory

przedsiębiorczościP1 P2 P1 P2 P1 P2

Droga nieformalna – +0,70x–1,80 –0,13 0,04

Wymiana pracowników – – –Spotkania i prezentacje +0,72x–0,76 – –

0,49 0,22Wspólne kursy +0,95x–0,72 – –

0,59 0,24Przekazywanie dokumentacji +0,98x–0,75 – –

0,59 0,23Dostarczanie prototypu – – +1,61x–2,67

0,14 0,01Dostarczenie gotowego produktu – – – –



niowo-doradczymi najczęściej stosowanymi mechnizmami transferu wiedzy są: spotkania i prezentacje (0,49), wspólne kursy (0,59) oraz przekazywanie doku-mentacji (0,59). Najczęstszą formą transferu wiedzy we współpracy z akademic-kimi inkubatorami przedsiębiorczości jest dostarczanie prototypu (0,14).

Wykres 3 obrazuje formy finansowania projektu innowacyjnego występują-ce w trakcie współpracy innowacyjnej pomiędzy analizowanymi organizacjami. Niemal 54% podejmowanych działań innowacyjnych jest finansowana w ramach istniejącego kapitału wewnętrznego przedsiębiorstw. Udział pozostałych form fi-nansowania i kredytu bankowego jest podobny i wynosi ok. 17%. Nieco ponad 12% przedsiębiorstw korzysta z dofinansowania swoich projektów innowacyj-nych ze środków publicznych.

Tabela 5. Modele probitowe opisujące formy finansowania projektu innowacyjnego występujące we współpracy innowacyjnej producentów artykułów spożywczych i napojów

oraz instytucji wsparcia biznesu

Forma finansowania

Ośrodki szkoleniowo-

-doradcze

Lokalne/regionalne fundusze

pożyczkowe

Centra transferu

technologiiP1 P2 P1 P2 P1 P2

Istniejący kapitał wewnętrzny – – –Dofinansowanie ze środków publicznych

+1,30x–0,74 +0,89x–0,71 –0,71 0,23 0,57 0,24

Kredyt bankowy – – –Inna – – +0,78x–1,77

0,16 0,04


Tabela 5 zawiera zaś modele probitowe ukazujące zależności między instytu-cjami wsparcia biznesu a stosowanymi przez analizowanych producentów forma-mi finansowania projektów innowacyjnych. Prawdopodobieństwo skorzystania przez producentów z dofinansowania ze środków publicznych na skutek współ-pracy z ośrodkami szkoleniowo-doradczymi wynosi 0,71, zaś dla lokalnych lub regionalnych funduszy pożyczkowych wynosi 0,57. Centra transferu technologii pobudzają producentów do korzystania z innych form finansowania (0,16).

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza wykazała, że instytucje wsparcia biznesu pobudza-ją producentów artykułów spożywczych i napojów do aktywności innowacyjnej. Z usług tych instytucji korzysta ponad 64% badanych przedsiębiorstw. Jednak wpływ ten jest niewielki, gdyż tylko 9% zbudowanych modeli okazało się istot-

68 Piotr Dzikowski

nych statystycznie. Producenci artykułów spożywczych i napojów najczęściej współpracują z ośrodkami szkoleniowo-doradczymi (32,6%) oraz lokalnymi lub regionalnymi funduszami pożyczkowymi (32,6%). Z centrami technologii i par-kami technologicznymi współpracuje 5% badanych przedsiębiorstw. Największa liczba aktywności innowacyjnych jest inicjowana w wyniku współpracy z ośrod-kami szkoleniowo-doradczymi. Wskutek tej działalności producenci częściej wprowadzają nowe wyroby (0,78), implementują nowe procesy technologiczne (0,88), w tym metody wytwarzania (0,67), współpracują z dostawcami (0,36) oraz inicjują współpracę innowacyjną ogółem (0,48). Drugim pozytywnym źródłem inspiracji do podejmowania działań innowacyjnych są centra technologiczne. Pod ich wpływem producenci częściej ponoszą nakłady na działalność badawczo--rozwojową (0,61), współpracują z JBR-ami (0,15) oraz podejmują współpracę innowacyjną ogółem (0,62). Najczęściej stosowaną formą transferu wiedzy są działania mające doprowadzić do przygotowania gotowego produktu (22% wska-zań) oraz spotkania i prezentacje (20%). Ośrodki szkoleniowo-doradcze stosują największą liczbę różnych mechanizmów transferu wiedzy, takich jak: spotkania i prezentacje (0,49), wspólne kursy (0,59) i przekazywanie dokumentacji (0,59). Dominującą formą finansowania projektów innowacyjnych jest kapitał wewnętrz-ny przedsiębiorstw (ok. 54%). Pod wpływem współpracy z ośrodkami szkolenio-wo-doradczymi (0,71) oraz lokalnymi i regionalnymi funduszami pożyczkowymi (0,57) producenci częściej korzystają z dofinansowania ze środków publicznych.

W przypadku producentów artykułów spożywczych i napojów nowe rozwią-zania są proste i dlatego istnieje duża liczba firm innowacyjnych wywodzących się z grupy małych i średnich przedsiębiorstw, których możliwości innowacyjne wyznacza głównie dążenie do obniżki kosztów. Istotne znaczenie dla procesu in-nowacyjnego mają relacje. Ważny jest sam proces ich ustanawiania, który przy-czynia się do tworzenia bliskich związków zrozumienia i pogłębienia wspólnej pracy, stąd wiodąca rola lokalnych ośrodków szkoleniowo-doradczych i funduszy pożyczkowych. Niski stopień efektywności wykorzystania zbudowanej infra-struktury wsparcia (9%) wskazuje na istnienie rozbieżności między aktualnymi potrzebami potencjalnych klientów a dostępną ofertą. W celu lepszego zrozumie-nia przebiegu badanych procesów należałoby uwzględnić jeszcze kwestie zwią-zane z wiarygodnością instytucji wsparcia i aktualnym poziomem świadomości potencjalnych klientów w zakresie innowacji.

Literatura

Arvidsson N., Mannervik U., The innovation platform. Enabling balance between growth and rene-wal, Vinnova, Stockholm 2009.

Bąkowski A., Centra technologii, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.


Biuletyn statystyczny województwa wielkopolskiego za IV kw. 2012, GUS, Poznań 2013.Biuletyn statystyczny województwa zachodniopomorskiego za IV kw. 2012, GUS, Szczecin 2013.Chądrzyński M., Problematyka innowacyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, „Roczniki

Naukowe SERIA” 2011, t. XIII, nr 1. Dwojacki P., Hlousek J., Zarządzanie innowacjami, Centrum Badawczo-Rozwojowe, Gdańsk 2008.Edquist Ch., Rees G., Lorenz M., Vincent-Lancrin S., OECD: Cities and Regions in the Learning

Economy, Center for Educational Research and Innovation (CERI), OECD, Paris 2001.Fischer M. M., Innovation, knowledge creation and systems of innovation, „Annual Regional

Science” 2001, nr 35.Głodek P., Fundusz kapitału zalążkowego, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red.

K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2008.Grudzewski W. M., Hajduk I., Przemiany w technice i technologii u progu XX wieku, w: M. Haffer,

S. Sudoł, Przedsiębiorstwo wobec wyzwań przyszłości, Komitet Nauk Organizacji i Zarządzania, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania UMK, Toruń 1999.

Janasz W., Innowacje w strategii rozwoju organizacji w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2009.Janasz W., Kozioł-Nadolna K., Innowacje w organizacji, PWE, Warszawa 2011.Juchniewicz J., Innowacje nietechnologiczne w przemyśle spożywczym, „Roczniki Naukowe

SERIA” 2011, t. XIII, nr 2.Kaczorowska J., Innowacyjna działalność produktowa polskich przedsiębiorstw przemysłu spożyw-

czego, „Zeszyty Naukowe SGGW” 2009, t. 7: Problemy rolnictwa światowego.Kline S. J., Rosenberg N., An Overview of Innovation, w: N. Resenberg, The positive Sum Strategy,

Harnessing Technology for Economic Growth, National Academy Press, Washington 1996.Koprowska-Skalska E., Ośrodki szkoleniowo-doradcze, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości

w Polsce. Raport 2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.Kotra J., Inkubatory przedsiębiorczości, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport

2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.Wspomaganie procesów decyzyjnych. Ekonometria, red. M. Lipiec-Zajchowska, C.H. Beck, War-

szawa 2003.Lityński K., Fundusze kapitału zalążkowego, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce.

Raport 2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.Maddala G.S., Ekonometria, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006.Matusiak K. B., Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości. Przesłanki, polityka i instytucje, IE,

Radom-Łodź 2006.Mażewska M., Preinkubatory, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce w 2012, red.

A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.Mażewska M., Tórz A., Parki technologiczne, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce.

Raport 2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.Mika M., Fundusze poręczeń kredytowych, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce.

Raport 2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.Mika M., Lokalne fundusze pożyczkowe, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport

2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.Nakłady i wyniki przemysłu w 2012, GUS, Warszawa 2013.Nauka i technika 2006, GUS, Warszawa 2007.Norman R., Ramirez R., From Value Chain to Value Constellation: Designing Interactive Strategy,

„Harvard Business Review” July/August 1993.Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, OECD i Euro-

stat, Paris 2005, MNiSW, Departament Strategii i Rozwoju Nauki, Warszawa 2008.Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska,

PARP, Warszawa 2013.Pomykalski A., Zarządzanie innowacjami, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa – Łódź 2001.

70 Piotr Dzikowski

Popielczak E., Sieci aniołów biznesu, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.

Porter M. E., The Competetive Advantage of Nations, Macmillan, New York – London 1990.Rocznik statystyczny przemysłu 2011, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2011.Rogut A., Modele sektorowego systemu innowacji. Raport ze studiów literaturowych, Społeczna

Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2007.Sektor spożywczy w czasie i przestrzeni, BCC, BAA Polska, Warszawa 2012.Stanisz A., Przystępny kurs statystki, t. II, Statsoft, Kraków 2007.Świadek A., Determinanty aktywności innowacyjnej w regionalnych systemach przemysłowych

w Polsce, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008.Świadek A., Regionalne systemy innowacji w Polsce, Difin, Warszawa 2011.Świadek A., Szopik-Depczyńska K., Dostawcy w łańcuchu dostaw w kształtowaniu innowacyjności

polskich regionów, „Zeszyty Naukowe SGH” 2011, nr 31.Tórz A., Inkubatory technologiczne, w: Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport

2012, red. A. Bąkowski, M. Mażewska, PARP, Warszawa 2013.Ustawa z dn. 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, Dz.U. nr 41, poz. 363; nr 141,

art. 2, p. 15, poz. 1177; Dz.U. z 2003 r., nr 159, poz. 1537.Welfe A., Ekonometria, PWE, Warszawa 1998.Zidentyfikowanie branż kluczowych dla rozwoju Wielkopolski. Raport z badań, DEA Konsulting,

Resource, Poznań 2008

The impact of innovation support organizations on stimulating innovation activity of food and beverage

manufacturers in north-western Poland

Abstract. The aim of this study is to determine the impact of innovation support organiza-tions on stimulating innovation activity of the food and beverage sector in Zachodniopomorskie and Wielkopolska regions during the years 2009-2012. The secondary objectives are: (1) the determi-nation of knowledge transfer mechanisms in the process of cooperation and (2) the determination of the forms of innovation project financing. The paper assumes that the innovative activity of the enterprises should increase as a result of cooperation with innovation support organizations. The theoretical part of the study describes the structure and functions of business support institutions and innovation activities of food and beverages producers in Poland. The empirical part of the study introduces a description of the methodology and the research sample. Subsequently, the results of the analysis are presented as the impact of business support institutions for innovation activity, knowledge transfer mechanisms, and innovative project financing instruments. The last section in-cludes the conclusion.

Keywords: innovation activity, food and beverage producers, innovation support organizations


2013, t. 51, nr 6

Katarzyna KazojćUniwersytet Szczeciński

Katedra Zarządzania Przedsiębiorstweme-mail: [email protected]

tel. 91 444 20 16

Transfer wiedzy a kultura inteligentnych porażek w przedsiębiorstwie innowacyjnym

Streszczenie. Artykuł przedstawia główne zagadnienia związane z transferem wiedzy w przed-siębiorstwie oraz jego znaczenie dla tworzenia innowacji. Prezentuje cechy charakteryzujące przed-siębiorstwo innowacyjne oraz istotę kształtowania w przedsiębiorstwie kultury organizacyjnej opar-tej na wspieraniu inteligentnych porażek, aby ograniczyć bariery w transferze wiedzy związane z obawą niepowodzenia realizacji pomysłów i konsekwencji z tego wynikających.

Słowa kluczowe: transfer wiedzy, innowacje, kultura organizacyjna

Wstęp

W warunkach gospodarki konkurencyjnej i szybkiego rozwoju technologii przedsiębiorstwa, które chcą osiągać wysokie wyniki ekonomiczne i być liderami na rynku, muszą skupić się na tworzeniu innowacji. Tylko dzięki innowacjom technologicznym, produktowym czy organizacyjnym mogą osiągnąć przewagę konkurencyjną. Przewaga ta nie jest jednak trwała ze względu na ciągły postęp technologiczny. Jeden innowacyjny pomysł czy produkt nie sprawi, że organi-zacja stanie się niekwestionowanym liderem i może być spokojna o swoją przy-szłość przez kilka kolejnych lat. Dynamika rozwoju innych przedsiębiorstw i nie-przewidywalność otoczenia sprawiają, że należy ciągle dążyć do opracowywania innowacyjnych rozwiązań i udoskonalania ich.

72 Katarzyna Kazojć

Tradycyjne czynniki wytwórcze (praca, ziemia, kapitał) muszą być przez przedsiębiorstwa umiejętnie łączone za pomocą wiedzy. To właśnie wiedza i in-formacja mają obecnie największe znaczenie w procesie tworzenia innowacji1. W literaturze przedmiotu coraz częściej poruszany jest temat kapitału intelektual-nego oraz umiejętności zarządzania nim jako elementu niezbędnego w przedsię-biorstwach innowacyjnych2. Kadra wyższego szczebla powinna zadbać o sprawny przepływ wiedzy i informacji oraz usuwać elementy, które mogą stanowić bariery w ich transferze. Celem artykułu jest ukazanie wpływu kultury organizacyjnej wspierającej inteligentne porażki na redukcję tych barier, co w rezultacie zwięk-sza szanse na powstanie w przedsiębiorstwie innowacji niezbędnych do uzyskania przewagi konkurencyjnej. Rozważania oparte są na literaturze przedmiotu i mają charakter teoretyczny.

1. Transfer wiedzy w przedsiębiorstwie

Z pojęciem transferu wiedzy wiąże się kilka zagadnień. Jednym z nich jest samo pojęcie wiedzy, które trudno jednoznacznie zdefiniować, tak jak trudno ją zmierzyć i efektywnie wykorzystać w praktyce. Wiedza powstaje w umysłach ludzi, wewnątrz organizacji i odzwierciedla się w kulturze zachowań, przyjętych normach postępowania i praktyce działania. Ważną cechą wiedzy, odróżniającą ją od informacji i danych, na podstawie których jest budowana, jest to, że dotyczy ona konkretnej osoby. Wiedzą można więc nazwać wiadomości i umiejętności po-wstałe w procesie przetwarzania danych i informacji, w toku myślenia przyczyno-wo-skutkowego, na określone przekonania, za pomocą których rozwiązywane są problemy3. Przewagą wiedzy nad innymi tradycyjnymi zasobami wykorzystywa-nymi w przedsiębiorstwie jest to, że jej wykorzystanie nie powoduje jej ubytku. Użycie wiedzy podnosi kwalifikacje i pozwala na wdrożenie nowych rozwiązań, które mogą stanowić podstawę zwiększania zasobu wiedzy. Jest to istotne, biorąc pod uwagę to, iż wiedza ulega dezaktualizacji wraz z postępem, dlatego należy dbać o jej unowocześnianie i wielowymiarowość, a zatem o jej aspekt jakościowy, który ma znaczną przewagę nad aspektem ilościowym i stanowi o produktywno-ści wiedzy, czyli zastosowaniu jej w praktyce i osiąganiu dzięki temu wyników

1 R. Chorób, Znaczenie wiedzy, informacji i marketingu w procesach integracyjnych oraz dzia-łaniach innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłu spożywczego podkarpacia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2010, nr 672, Ekonomiczne problemy łączności nr 12, s. 41.

2 D. Lewicka, Porównanie narzędzi wspierania proinnowacyjnych postaw w przedsiębior-stwach innowacyjnych, w: Strategiczne i operacyjne problemy rozwoju i wzrostu przedsiębiorstwa, red. J. Skalik, G. Bełza, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 135.

3 W. Janasz, Wiedza w procesie innowacyjnym organizacji, w: Innowacje i jakość w zarządza-niu organizacjami, red. J. Wiśniewska, K. Janasz, CeDeWu, Warszawa 2013, s. 37-38.

Transfer wiedzy a kultura inteligentnych porażek w przedsiębiorstwie innowacyjnym 73

ekonomicznych4. Wśród innych szczególnych cech wiedzy wyróżnia się także symultaniczność i nieliniowość. Nieliniowość wiedzy odnosi się do powstawania różnych rezultatów przy wykorzystaniu tej samej wiedzy w różnych przedsię-biorstwach. Oznacza to, że mimo posiadania tego samego zasobu wykorzystanie go przez inne osoby czy inną organizację nie przyniesie takiego samego efektu. Symultaniczność to możliwość wykorzystania tej samej wiedzy w tym samym czasie przez wiele podmiotów5. Podstawowy podział wiedzy wyróżnia wiedzę jawną i ukrytą. Wiedza jawna wyrażona jest np. w postaci dokumentów, elemen-tów graficznych, książek, zestawień liczbowych. Uznaje się, że jest sformalizo-wana, łatwo podzielna, usystematyzowana i dostępna. Wiedza ukryta natomiast to nabyte doświadczenia, osobiste umiejętności, które mają charakter indywidualny i są związane z osobą, która je uzyskała. W odróżnieniu od wiedzy jawnej jest niesformalizowana, a pozostałe jej cechy są zależne od osoby, która ją posiada6.

Ze względu na duże znaczenie w organizacji oraz rolę, jaką wiedza pełni w tworzeniu wartości przedsiębiorstwa, wymaga ona stosowania określonych procedur i narzędzi. Cyklicznie i nieustannie należy przekształcać wiedzę indywi-dualną w wiedzę organizacyjną, by uniknąć jej starzenia się, oraz dbać o efektyw-ność tego procesu. Jest to jeden z wielu elementów zarządzania wiedzą, definio-wanego jako model działania przedsiębiorstwa oparty na wszystkich aspektach wiedzy. Poza nim można wskazać: tworzenie wiedzy, pozyskiwanie z zewnątrz, jej kodyfikację (również w postaci dokumentów, oprogramowania, baz danych), dzielenie się nią, wykorzystanie jej w procesie decyzyjnym, do generowania in-nowacji, nasycenia nią produktów, usług, procesów produkcyjnych i promocji uczenia się sprzyjającego generowaniu nowej wiedzy. Zarządzanie wiedzą obej-muje działania, procesy i narzędzia technologiczne wykorzystywane przez kadrę zarządzającą, ale do jego elementów zalicza się również wypracowaną rutynę or-ganizacyjną7.

Wielość elementów zarządzania wiedzą stanowi o trudności zapanowania nad wszystkimi procesami w jego ramach. Odpowiedzią na ten problem jest control-ling wiedzy, który z uwagi na swój wymierny i ekonomiczny wydźwięk ma wspo-magać zarządzanie wiedzą przez zastosowanie go w podejmowaniu właściwych decyzji z zakresu zarządzania wiedzą, współudział w realizacji zadań z zakresu zarządzania wiedzą, koordynację tych działań, ich nadzorowanie i monitorowa-

4 Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, red. E. Frejtag-Mika, Difin, Warszawa 2006, s. 20-21.

5 W. Janasz, op. cit., s. 49.6 K. Perechuda, E. Nawrocka, Audyt transferu wiedzy do klienta przedsiębiorstwa turystyczne-

go, w: Wiedza w gospodarce i gospodarka oparta na wiedzy. Zarządzanie w gospodarce opartej na wiedzy, red. M. Hopiej, M. Moszkowicz, J. Skalik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocła-wiu, Wrocław 2010, s. 447-448.

7 W. Janasz, op. cit., s. 38-39.


nie. Szczególny nacisk w controllingu wiedzy położony jest na planowanie, kon-trolę, sterowanie i zasilanie w informacje, które ukierunkowane są na tworzenie wiedzy, jej kodyfikację oraz transfer. Z punktu widzenia organizacyjnego con-trolling wiedzy polega na tworzeniu ośrodków odpowiedzialności za zarządzanie wiedzą, przydzielenie funkcji kontrolerów poszczególnym osobom, wskazaniu im zakresu odpowiedzialności i samodzielności oraz włączeniu ich w procesy zarządzania wiedzą zachodzące w przedsiębiorstwie8.

Transfer wiedzy jest jednym z podstawowych procesów zarządzania wiedzą, który polega na komunikowaniu (przekazywaniu) wiedzy od miejsca jej powsta-nia (źródła) do odbiorcy9. W wąskim ujęciu transfer wiedzy następuje wewnątrz przedsiębiorstwa lub między przedsiębiorstwem a jego otoczeniem. W szerszym ujęciu przepływ wiedzy nastepuje między jednostkami i grupami, pomiędzy róż-nymi jednostkami, różnymi grupami, wewnątrz grup, od grup do organizacji oraz od jednostek do źródeł10. Poniżej zostanie przedstawiony transfer wiedzy wystę-pujący wyłącznie wewnątrz przedsiębiorstwa.

Transfer wiedzy wewnątrz przedsiębiorstwa można przedstawić za pomocą elementów, którymi są: świadomość wartości wiedzy, gotowość do dzielenia się wiedzą, kanały transmisyjne, gotowość do odbioru wiedzy i umiejętność uży-cia wiedzy11. Świadomość wartości wiedzy ma duże znaczenie dla posiadacza tej wiedzy (pracownika) oraz jej odbiorcy (przedsiębiorstwa, które reprezentuje zarząd). Przekonanie o niskiej wartości wiedzy przez jej posiadacza, będące np. wynikiem zaniżonej samooceny, może stanowić barierę w jej ujawnieniu. Z dru-giej strony odbiorca musi posiadać umiejętność właściwej oceny wartości wiedzy, jaka zostanie mu przekazana, aby ją odpowiednio ukierunkować i wykorzystać lub odrzucić. Niewłaściwa ocena ze strony zarządu może powodować skutki eko-nomiczne dla przedsiębiorstwa w postaci niepotrzebnego wydatkowania środ-ków finansowych lub zaprzepaszczenia okazji osiągnięcia wysokich wyników finansowych oraz skutek w postaci niezadowolenia pracownika, który tę wiedzę przekazał. Niezadowolenie to może wynikać z innej niż zarządu oceny wartości wiedzy przez pracownika, wykorzystania jej w inny sposób niż pracownik tego oczekiwał lub z powodu niewystarczającego w opinii pracownika wynagrodze-nia za przekazaną wiedzę. Gotowość do dzielenia się wiedzą będzie zależna od

8 A. Bieńkowska, Ośrodki odpowiedzialności w controllingu wiedzy, w: Wiedza w gospodar-ce..., s. 39-40.

9 M. Komańda, Społeczne uwarunkowania transferu wiedzy przy wykorzystaniu Internetu, w: Zmiana warunkiem sukcesu. Przeobrażenia systemów zarządzania przedsiębiorstw, red. J. Ska-lik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2007, s. 447.

10 K. Kubiak, Kanały transferu wiedzy występujące w przedsiębiorstwach farmaceutycznych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2009, nr 572, Ekonomiczne problemy usług nr 44: Nowoczesne przedsiębiorstwo, t. I, red. J. Engelhardt, M. Brojak-Trzaskowska, M. Porada--Rochoń, s. 325-326.

11 Ibidem, s. 326.


postrzegania jej wartości, ale także od warunków, jakie przygotuje w tym celu zarządzający. Warunki te powinny być oparte zarówno o infrastrukturę technicz-ną, jak i czynniki psycho-społeczne, które zapewnią pracownikom komfort i tym samym zachęcą do transferu wiedzy. W ten sposób zostaną stworzone odpowied-nie kanały transmisyjne, które są kolejnym niezbędnym elementem transferu wie-dzy. Chęć odbioru wiedzy będzie dotyczyć obu stron transferu. Od zarządu musi wypłynąc deklaracja przyjmowania pomysłów od pracowników, odzwierciedla-jąca się w postępowaniu. Pracownik natomiast powinien stale nabywać wiedzę i być gotowy na przyjęcie i przetworzenie informacji zwrotnej, która może być podstawą ukształtowania nowej, doskonalszej wiedzy. Bez chęci odbioru wiedzy z jego strony przestanie się rozwijać i generować nowe pomysły. Ostatnim ele-mentem jest umiejętność użycia wiedzy, która u pracownika będzie przejawiała się w odpowiednim momencie jej ujawnienia, a w zarządzie – we właściwym jej wykorzystaniu i przekształceniu w produkty, usługi, rozwiązania technologiczne i organizacyjne. Ten element pozwala na przejście od pojęcia transferu wiedzy do pojęcia transferu technologii.

Transfer technologii może być rozumiany jako ukierunkowane i celowe prze-kazanie do procesu produkcyjnego umiejętności i wiedzy, które wpłyną na kształt produktu wprowadzanego na rynek12. Definicja jasno wskazująca na aspekt tech-niczny mówi, że transfer technologii polega na przeniesieniu wiedzy technicznej pomiędzy podmiotami i umiejętność zastosowania tej wiedzy w procesie produk-cyjnym przez podmiot ją przyjmujący. W ujęciu wąskim w zakres transferu tech-nologii wchodzi jedynie licencjonowanie usług13.

W okresie wzrostu znaczenia kapitału intelektualnego wiedza jest kluczowym zasobem, a możliwość jej transferu między pracownikami i jednostkami organi-zacyjnymi w przedsiębiorstwie powinna być dla niego priorytetem. Odpowiedni przepływ wiedzy zwiększa efektywność organizacji, a jej unikalność pozwala ge-nerować innowacje, które są podstawą zdobycia i zachowania przewagi konku-rencyjnej14.

2. Wybrane cechy przedsiębiorstwa innowacyjnego

Przedsiębiorstwa, które wprowadzają na rynek produkty innowacyjne, stają się jego liderami. Otwartą kwestią i przyczynkiem do dyskusji jest więc sposób ich postępowania, narzędzia, jakie wykorzystują, metody i mechanizmy, za po-

12 R. Tylżanowski, System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce, w: Inno-wacje i jakość w zarządzaniu organizacjami, red. J. Wiśniewska, K. Janasz, CeDeWu, Warszawa 2013, s. 60.

13 J. Wiśniewska, Proces transferu technologii w bankach komercyjnych w Polsce, Wyd. Uni-wersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, s. 19.

14 K. Kubiak, op. cit., s. 325-326.


mocą których motywują pracowników, i procesy generowania innowacyjnych rozwiązań15.

Zgodnie z definicją Josepha A. Schumpetera innowacja to „wprowadzenie no-wych produktów, nowych metod produkcji, znalezienie nowych rynków, zdoby-cie nowych źródeł surowców oraz wprowadzenie nowej organizacji”16. W zakres działalności innowacyjnej według Głównego Urzędu Statystycznego wchodzą działania naukowe, organizacyjne, technologiczne, komercyjne, finansowe i tech-niczne, które prowadzą lub mają prowadzić do rzeczywistego wdrożenia innowa-cji, nawet jeśli same nie mają charakteru innowacyjnego17. W literaturze według zakresu zmian wyodrębniono innowacyjność eksploatacyjną (przyrostową) oraz eksploracyjną (radykalną)18.

Do głównych determinant działalności innowacyjnej przedsiębiorstw należą: cechy charakterystyczne przedsiębiorstwa (własność firmy, jej wielkość, pozycja konkurencyjna na rynku oraz w zakresie technologii), jego otoczenie (prace badaw-czo-rozwojowe, proces uczenia się, powiązanie działalności innowacyjnej z inny-mi działaniami), a także determinanty zachowań innowacyjnych (kapitał ludzki, struktura rynku, struktura finansowa, stosowana polityka technologiczna)19. Na przestrzeni lat na znaczeniu zyskały czynniki, które mają wpływ na kreatywność stanowiącą podstawę innowacji. W tym zakresie do czynników egzogenicznych można zaliczyć powiązania i relacje między przedsiębiorstwem a otoczeniem, w którym funkcjonuje, oraz siłę tych powiązań, a do czynników endogenicznych – kulturę organizacyjną przedsiębiorstwa, jego szczególne cechy, w tym: strategię, dostęp do zasobów i technologii, proces komunikacji, system motywacyjny, zaan-gażowanie pracowników, intensywność prac badawczo-rozwojowych20. Poniżej zostaną przedstawione wybrane czynniki endogeniczne, które wykazują najwięk-szy wpływ na transfer wiedzy i jednocześnie są ze sobą silnie połączone.

Za jedną z cech przedsiębiorstwa innowacyjnego można uznać zarządzanie wiedzą. Pomaga ono w wyszukiwaniu znaczących dla przedsiębiorstwa informa-cji, selekcjonowaniu ich, porządkowaniu oraz rozpowszechnianiu wśród osób, które na ich podstawie uczą się, rozwiązują problemy, podejmują decyzje oraz planują. Wiedza jest podstawą każdej innowacji, a te przedsiębiorstwa, które wy-

15 W. Janasz, Innowacje i ich miejsce w tworzeniu wartości przedsiębiorstwa, w: Innowacje w działalności przedsiębiorstw w integracji z Unią Europejską, red. W. Janasz, Difin, Warszawa 2005, s. 55.

16 J. A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWE, Warszawa 1960, s. 27.17 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006-2009, GUS, Warszawa 2010, s. 6.18 A. Michna, A. Męczeńska, R. Kmieciak, Wybrane czynniki wpływające na poziom innowa-

cyjności organizacji, w: Strategiczne i operacyjne problemy rozwoju i wzrostu przedsiębiorstwa, red. J. Skalik, G. Bełza, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 173.

19 J. Majewska, S. Truskolski, Usługi wiedzochłonne w stymulowaniu innowacyjności w Pol-sce, „Gospodarka Narodowa” 2013, nr 1-2, s. 92.

20 Ibidem, s. 93.


korzystują ją sprawniej i szybciej, będą liderami na rynku. Kluczowe znaczenie ma tu czynnik ludzki, który pojawia się również w przypadku innych cech uzna-wanych w literaturze za silnie skorelowane z innowacyjnością21.

Istotny wpływ na innowacyjność przedsiębiorstwa ma jego orientacja rynko-wa. Przedsiębiorstwo może przyjąć postawę reaktywną lub proaktywną. Postawa reaktywna przejawia się w podejmowaniu działań jedynie w odpowiedzi na sy-gnały napływające z otoczenia, np. w postaci skarg klientów, posunięć konku-rencji. Orientacja proaktywna polega na reakcji mającej na celu wyprzedzenie oczekiwań otoczenia i osiągnięcie przewagi konkurencyjnej, jest więc charakte-rystyczna dla przedsiębiorstw innowacyjnych22. Niesie jednak ze sobą ryzyko nie-powodzenia, niedopasowania do oczekiwań faktycznych lub ich nagłej zmiany, które mogą spowodować straty w przedsiębiorstwie. Przedsiębiorstwo innowa-cyjne musi więc być gotowe na ponoszenie większego ryzyka. Jest to w znacznym stopniu zależne od kadry zarządzającej, która stanowi klucz do rozwoju organiza-cji, ponieważ to reakcje i decyzje poszczególnych osób wobec nowych pomysłów będą stanowiły o ich przyszłości23. Cechą przedsiębiorstwa innowacyjnego będzie więc traktowanie ryzyka głównie jako szansy osiągnięcia sukcesu i wypracowa-nia innowacji – taki rodzaj ryzyka nazywany jest w języku angielskim venture24.

Do wewnętrznych determinant innowacyjności zalicza się kapitał społecz-ny, a w jego ramach: komunikację, zaufanie i koordynację. Proces generowania i wdrażania pomysłów przebiega sprawnie, gdy pracownik ma poczucie, że jego pomysły są poważnie traktowane, jego przełożony dba o dobro wspólne, a reali-zowane idee przyniosą korzyści również jego współpracownikom. W przedsię-biorstwie innowacyjnym poza prawidłowymi relacjami pomiędzy pracownikami i ich wzajemnym zaufaniem (zaufanie horyzontalne) niezbędne jest zaufanie mię-dzy pracownikiem a jego przełożonym (zaufanie wertykalne). Ten rodzaj zaufania jest istotny przy podejmowaniu przez pracownika decyzji o ujawnieniu pomysłu oraz przy podejmowaniu decyzji przełożonego o próbie wdrożenia pomysłu. Bez wzajemnego zaufania obu stron pomysł może nie zostać ujawniony lub nie będzie zrealizowany. Rola przełożonego polega także na budowaniu zaufania instytu-cjonalnego, czyli wiary pracowników w sens realizowanej strategii, misji i wizji, procesów i polityki przedsiębiorstwa25.

21 A. Michna, A. Męczeńska, R. Kmieciak, op. cit., s. 174.22 Ibidem, s. 173.23 B. Nogalski, J. Karpacz, Wykorzystanie innowacji jako szansy rozwoju przedsiębiorstwa.

Studium przypadku, w: Zmiana warunkiem sukcesu. Przełamywanie barier rozwoju i wzrostu przed-siębiorstwa, red. J. Skalik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 179.

24 D. Polek-Pawlak, Wpływ zarządzania projektami na innowacyjność projektów informatycz-nych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2011, nr 858, s. 49.

25 A. Michna, A. Męczeńska, R. Kmieciak, op. cit., s. 174-175.


Elementem mogącym jednocześnie pozytywnie wpływać na innowacyjność przedsiębiorstwa, jak i je ograniczać jest upełnomocnienie pracowników. Oznacza to, że pracownik bierze udział w procesach decyzyjnych, ma kontrolę nad pew-nymi procesami i autonomię w wyznaczonym zakresie. Z jednej strony powinno go to motywować do działania i pobudzać jego kreatywność, a z drugiej sprawia, że jest on w pełni odpowiedzialny za podejmowane decyzje, co może stanowić barierę w urzeczywistnianiu pomysłów i podejmowaniu ryzyka rozumianego jako venture. Stopień upełnomocnienia będzie zależny od struktury i charakteru or-ganizacji, a także od oceny predyspozycji pracownika. Jedną z podstawowych przeszkód w upełnomocnieniu jest krótki okres zatrudnienia pracownika, a często to właśnie nowi, młodzi pracownicy wnoszą do firmy oryginalne pomysły26.

Na szczególną uwagę zasługuje też lider, ponieważ ma on wpływ na wszyst-kie działania podejmowane w organizacji, jest decydentem i to on przyjmuje pełną odpowiedzialność za procesy, które zachodzą w firmie. Sukces firmy jest sukcesem wszystkich pracowników, ale to właśnie lider ma na nich największy wpływ i on dobiera kadrę do zadań. W przedsiębiorstwie innowacyjnym ma on wyjątkowo trudne zadanie, ponieważ musi stale dążyć do rozwoju firmy oraz bu-dować jej zdolność ciągłego tworzenia nowych pomysłów i ich wdrażania. Do za-dań, jakie stoją przed liderem przedsiębiorstwa innowacyjnego, należy właściwy sposób postępowania, gdy pracownik przedstawi swój pomysł. Według ekspertów nic tak nie osłabia kreatywności pracownika jak niewykorzystanie jego pomysłu, wynikające z nieudolności panującej w firmie. Proces komercjalizacji pomysłów powiedzie się tylko wtedy, gdy lider odpowiednio dobierze zespół. Potrzebuje on nie tylko pracowników, którzy będą generowali pomysły, ale także takich, którzy sprawdzą się w jego realizacji. Do pożądanych cech prezesów firm innowacyj-nych należą umiejętności odkrywcze. Dzięki nim poszukują oni nowych rozwią-zań i premiują swoich pracowników za wkład w tworzenie innowacji. Istotna jest także umiejętność obserwowania, kojarzenia, kwestionowania, eksperymentowa-nia i nawiązywania znajomości. Lider jest odpowiedzialny za „DNA innowacyj-nej firmy”, które tworzy poprzez dobór właściwych ludzi, uporządkowanie proce-sów oraz ukształtowanie filozofii firmy, czyli jej kulturę organizacyjną27.

3. Kultura organizacyjna

Mówiąc o kulturze w znaczeniu ogólnym, ludzie z reguły odwołują się do przyjętych ideologii, praw, rytuałów, wartości, systemu wiedzy, charakterystycz-

26 Ibidem, s. 175.27 Ł. Świerżewski, P. Lenart, Sztuka budowania innowacyjnej firmy, „Harvard Business Re-

view Polska” 2013, nr 2, s. 93-95.


nych dla danego społeczeństwa. W potocznym rozumieniu kultura może być zaś odbierana jako różne zachowania i sposób życia różnych grup ludzi28.

Kultura to proces konstrukcji rzeczywistości, dzięki której ludzie w charak-terystyczny sposób postrzegają otoczenie, rozumieją wydarzenia mające w nim miejsce, sytuacje i wypowiedzi. Ten odbiór jest dla nich również podstawą kształ-towania swojego zachowania. Kultura stale ewoluuje pod wpływem zachowań ludzkich, wydarzeń, sytuacji, ale proces ten przebiega wolno i można w krótkim czasie dostrzec pewien jej kształt29.

Według ujęcia mechanistycznego kultura to układ zmiennych (wierzeń, norm, przekazów), którymi można manipulować i zarządzać. Jego przeciwnicy postrze-gają kulturę znacznie szerzej, uważają bowiem, że kultura wynika z naturalnych ludzkich zachowań, które na przestrzeni czasu stają się cechami organizacji, okre-ślającymi sposób jej funkcjonowania30. Symbole i zachowania są wizualizacją kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa, a jej widoczne przejawy nazywa się ar-tefaktami. Powstają one na bazie norm, czyli zaleceń, jak należy się zachowywać w danej organizacji, oraz standardów i ideałów, czyli wartości, które są zgodne z przyjętymi celami i strategią firmy31. W ten sposób tworzy się „osobowość” organizacji, która jest widoczna w jej działaniach, decyzjach i elementach fizycz-nych, czyli wyposażeniu oraz estetyce biur i innych pomieszczeń użytkowanych przez przedsiębiorstwo32.

Można spotkać się również z poglądem, że nie należy mówić o kulturze or-ganizacyjnej, a jedynie o kulturze jej poszczególnych pracowników. To ich inter-pretacje i zachowania decydują o tym, co dzieje się w organizacji. Jeśli są spójne, sparwiają wrażenie kultury organizacyjnej; jeśli nie, to w przedsiębiorstwie mogą pojawiać się konflikty, nieporządek i chaos. Ujęcie to również wyklucza zarzą-dzanie kulturą organizacyjną, ale nie wyklucza wpływu na jej kształt33.

Kulturę organizacyjną tworzą przede wszystkim: – kultura społeczności stanowiąca otoczenie organizacji,– charakter działalności organizacji, jej otoczenie biznesowe, wspólne war-

tości,– właściciel organizacji lub lider ustalający zasady działania w jej obrębie34.W przedsiębiorstwie kultura organizacyjna spełnia wiele funkcji, które uła-

twiają:28 G. Morgan, Obrazy organizacji, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 126.29 Ibidem, s. 146, 159.30 Ibidem, s. 159.31 G. Aniszewska, Kultura organizacyjna – istota zjawiska, w: Kultura organizacyjna w zarzą-

dzaniu, red. G. Aniszewska, PWE, Warszawa 2007, s. 15-16.32 Zarządzanie. Teoria i praktyka, red. A. K. Koźmiński, W. Piotrowski, Wyd. Naukowe PWN,

Warszawa 2000, s. 372.33 G. Aniszewska, op. cit., s. 17.34 Ibidem, s. 22.


– zrozumienie strategii, misji i wizji przez nowych pracowników,– integrację pracowników,– zwiększenie zaangażowania pracowników w realizację celu przedsiębior-

stwa,– jednolity sposób oceny zachowań i działań oraz pomiar ich efektów,– usprawnienie wprowadzania zmian35.Kultura organizacyjna tworzy wewnątrz przedsiębiorstwa wspólny język i po-

jęcia, które usprawniają komunikację, a także pozwala okreslić granice grupy decydujące o przyjęciu lub odrzuceniu kolejnych członków. Kultura wyznacza dopuszczalne zachowanie wobec władz organizacji i sposób wpływu władz na pracowników. Wpływa na przewidywalność pewnych zachowań, a co za tym idzie – na poczucie bezpieczeństwa36.

Na siłę kultury organizacyjnej składa się jej wyrazistość, stopień upowszech-nienia, stopień zakorzenienia, zakres obowiązywania oraz sposób podtrzymania. Wyrazistość oznacza, że jest ona jasna, jednoznaczna i zrozumiała dla pracowni-ków. Pracownicy wiedzą, co jest celem organizacji i jakimi drogami cel powinien być realizowany, a jakie zachowania są niepożądane. Stopień upowszechnienia to skala, w jakiej pracownicy znają i podzielają kulturę organizacyjną oraz stosują się do jej reguł. Stopień zakorzenienia określa, jak dane normy i wartości są sto-sowane w codziennych działaniach pracownika. Zakres obowiązywania odnosi się do obszaru, na którym jest praktykowana. Jeśli jest narzucona przez kadrę wyższego szczebla, może się okazać, że obowiązuje tylko w miejscu pracy w celu uniknięcia złej oceny przez pracodawcę. Jeśli będzie zgodna z przekonaniami pracownika, istnieje duże prawdopodobieństwo, że będzie się on stosował do jej zasad również poza miejscem pracy. Sposób podtrzymania oznacza siłę sankcji, jakie są przewidziane za niezgodność postępowania z przyjętą kulturą organiza-cyjną37.

Obecnie oczywiste jest to, że kultura organizacyjna musi mieć wymiar etycz-ny. Wpływa to na równorzędne traktowanie interesów organizacji, jej pracowni-ków i innych grup zainteresowanych. Takie postępowanie jest oczekiwane przez społeczeństwo i jeśli przedsiębiorstwo się temu nie podporządkuje, straci na zna-czeniu38.

Kształtowanie kultury organizacyjnej jest zadaniem czasochłonnym i skom-plikowanym. Jego podstawą jest diagnoza różnic między stanem faktycznym a oczekiwanym oraz analiza zachowań i postaw pracowników, która pozwoli roz-wiązać problemy i własciwie ukierunkować kulturę organizacyjną39.

35 Zarządzanie. Teoria i praktyka..., s. 376.36 Ibidem, s. 377.37 G. Aniszewska, op. cit., s. 23-24.38 Ibidem, s. 23.39 Ibidem, s. 25.


Normy kultury organizacyjnej, które sprzyjają kreatywności i tworzeniu no-wych pomysłów, to podejmowanie ryzyka, wynagradzanie pracowników za wpro-wadzanie zmian, unikanie kar za niepowodzenia, akceptacja błędów w wyznaczo-nym zakresie, docenianie nowych pomysłów, otwartość na propozycje, wsparcie ze strony kadry wyższego szczebla i zarządu firmy, wysłuchanie pracownika przez przełożonego, zachęcanie do porzucenia stereotypowego sposobu myśle-nia. Wśród norm, które wspomagają wdrożenie pomysłu, wymienia się: wspólny cel, autonomię, wiarę w działanie, względną swobodę w działaniu, ograniczenia w biurokracji, spójny przekaz informacyjny, terminowość. Praktykowanie takich norm jest podstawą ukształtowania kultury organizacyjnej zorientowanej na za-rządzanie wiedzą. Liderzy powinni w tym celu ukazać pracownikom powiązanie norm i sensu dzielenia się wiedzą z celami organizacji. Niezbędny jest odpowied-ni system motywacyjny i stworzenie pracownikom możliwości dostępu do infor-macji, choćby przez nawiązywanie kontaktów z innymi osobami czy rozmowy z ekspertami z różnych dziedzin40.

Czy nazwiemy to kulturą organizacyjną, czy nie, widać, że przedsiębiorstwa, które osiągnęły sukces, utworzyły wewnątrz swojej struktury system o ściśle sprecyzowanych zasadach, dający jednocześnie swoim pracownikom swobodę działania i odpowiedzialność za nie. Organizacja określa kierunek rozwoju pra-cowników i pozwala im na wybór drogi jego realizacji. W pewnym momencie nie musi już zarządzać ludźmi, ponieważ są oni zaangażowani w tworzenie wartości firmy i samodzielni, a firma może zarządzać jedynie systemem, który ma two-rzyć warunki sprzyjające kreatywności. Z jednej strony organizacja jest otwarta na realizację twórczych pomysłów, a z drugiej – zachowuje dyscyplinę finansową. Istnieją więc w niej elementy, które z pozoru są ze sobą sprzeczne – w tym tkwi największa trudność, lecz dzięki takim połączeniom możliwe jest osiąganie im-ponujących wyników41.

4. Znaczenie kultury inteligentnych porażek dla transferu wiedzy w przedsiębiorstwach innowacyjnych

Z punktu widzenia ekonomii innowacje będące wynikiem procesu twórczego myślenia i wdrażania pomysłów mają na celu zwiększenie wartości przedsiębior-stwa. Wiedza jest więc zasobem, który ma zdolność generowania zysków42.

40 A. Jashapara, Zarządzanie wiedzą. Zintegrowane podejście, PWE, Warszawa 2006, s. 242, 256-257.

41 R. Śliwiński, Kluczowe czynniki międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011, s. 154.

42 M. Słomińska-Okła, Transfer innowacji czynnikiem wzrostu wartości przedsiębiorstw, „Ze-szyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2011, nr 685, Finanse, rynki finansowe, ubezpiecze-nia nr 46, red. E. Urbańczyk, E. Mioduchowska-Jaroszewicz, s. 625-626.


Jedną z podstawowych przeszkód w swobodnym transferze wiedzy, a więc w źródle tworzenia potencjalnych przychodów firmy, są obawy pracowników bę-dących w posiadaniu wiedzy. Projekty innowacyjne cechują się wysokim pozio-mem ryzyka, dlatego obawy te są uzasadnione43. Dodatkowo może je potęgować to, że otoczenie przedsiębiorstwa bywa zmienne, co powoduje jeszcze większą niepewność. Każdy rozsądny pracownik wie, że mimo wszelkich starań jest nara-żony na niepowodzenie. Przemawia to za koniecznością stworzenia w przedsię-biorstwie takich warunków, które pozwolą zarządzać porażkami, nieuniknionymi przy dużej liczbie projektów innowacyjnych i wychodzeniu naprzeciw oczekiwa-niom odbiorców. Bez tego pracownicy w obawie przed złym wpływem porażki na swoją karierę zawodową będą ukrywali błędy lub unikali podejmowania ryzyka44.

Porażka mimo nauki, jaką ze sobą niesie, nie jest zjawiskiem pozytywnym. W przedsiębiorstwie może przynieść straty finansowe, zrujnować reputację, zniszczyć karierę pracowników i ich morale, a także zniechęcić klientów. Aby jednak mieć zdolność generowania innowacji, przedsiębiorstwo musi dostrzec jej pozytywne cechy i sprawić, by była użyteczna. Jeśli kultura organizacyjna nie powoduje, że pracownicy i właściciel czują się komfortowo z myślą o poniesieniu porażki, to nie będą skłonni do podejmowania ryzyka i transferu wiedzy, a więc również tworzenia innowacji i dalszego rozwoju45.

Wdrożenie do organizacji koncepcji inteligentnych porażek jest alternatywą wobec ich ignorowania. Oparcie na tej koncepcji kultury organizacyjnej sprawi, że przedsiębiorstwo będzie bardziej elastyczne, zdobędzie doświadczenie w po-dejmowaniu decyzji ryzykownych oraz w procesach transferu wiedzy i uczenia się, czyli umiejętności niezbędne, by być innowacyjnym46.

Inteligentna porażka może być definiowana jako wynik działań, który znacz-nie odbiega od oczekiwanego, uznawanego w przedsiębiorstwie za wystarczający do kontynuacji projektu i który stanowi podstawę analizy, wyciągnięcia wnios- ków i nauki na przyszłość. Sytuacja staje się źródłem wiedzy i pozwala na jej dalszy transfer. Ważne jest również, aby porażka nie powstała wskutek celowych, nieracjonalnych działań i zaniedbań, ale działań, w ramach których wykonanie zadań nie budziło zastrzeżeń.

W przypadku wystąpienia porażek, a także w celu ich uniknięcia kluczowy jest transfer wiedzy. Pozwala on uniknąć powtórzenia błędu przez innych pra-cowników lub w innych komórkach organizacyjnych. W tym celu powinny być organizowane spotkania, na których omawia się szczegóły zdarzenia. Pracowni-cy mogą uznawać takie spotkania za marnowanie czasu, skoro projekt i tak się

43 D. Polek-Pawlak, op. cit., s. 52.44 R. Gunther McGrath, Porażka wpisana w projekt, „Harvard Business Review Polska” 2012,

nr 11, s. 91.45 Ibidem, s. 92.46 Ibidem.


nie powiódł, lub mogą chcieć uniknąć przyznania się do błędów, jakie popełnili. W trakcie realizacji projektu przepływ wiedzy i zgłaszanie uwag może zapobiec porażce, ale muszą być stworzone ku temu odpowiednie warunki, aby pracownicy niższego szczebla mieli swobodę wypowiadania się47. Istotne jest więc wzbudze-nie w pracownikach zaangażowania, przekonanie ich, że są odpowiedzialni za or-ganizację i jej wyniki, że nie tylko kierownictwo i kadra wyższego szczebla mają na nie wpływ oraz że tworzenie innowacji i dbałość o powodzenie ich wdrożenia jest zadaniem dla każdego48.

Główne korzyści, jakie może osiągnąć przedsiębiorstwo, korzystając z kon-cepcji inteligentnych porażek, to:

– wzrost szans na sukces poprzez zwiększenie liczby podejmowanych prób stworzenia innowacji,

– wykorzystanie doświadczeń do udoskonalania nieudanych pomysłów,– wymiana zakotwiczonej kadry na osoby o bardziej nowoczesnym spojrze-

niu na rzeczywistość,– rozwinięcie intuicji i wyczucia, które pozwolą w przyszłości podejmować

właściwe decyzje,– zachęcanie pracowników do przekazywania pomysłów, wiedzy oraz uczest-

nictwa w projektach49.Od liderów firm i kultury organizacyjnej, którą tworzą, zależy to, czy w pełni

zostanie wykorzystana innowacyjność pracowników. Jedno niepowodzenie w do-brze prosperującej firmie może stać się przyczyną unikania podejmowania ryzyka i prób tworzenia innowacji. Dlatego ważne jest stworzenie kultury organizacyjnej, która zapewni powtarzalność działań ryzykownych i da pracownikom gwarancję, że popełniony błąd nie przekreśli ich kariery. Z obserwacji ekspertów wynika, że wsparcie kreatywności i realizacja pomysłów powstałych dzięki pracownikom pobudza do działania innych, którzy na zasadzie rywalizacji również chcą stwo-rzyć coś wyjątkowego. W ten sposób kultura oparta na ponoszeniu ryzyka, chę-ci do nauki i generowaniu innowacji sama się rozprzestrzenia. Szczególną wagę przywiązuje się do budzenia w pracownikach odwagi. Nie może ona być jednak rozumiana jedynie jako skłonność do podejmowania ryzyka, ale przede wszyst-kim jako odwaga do ponoszenia odpowiedzialności za podjęte decyzje oraz wy-chodzenia z pomysłami i nowymi inicjatywami50. Przed liderami zawsze będzie stało trudne zadanie sprecyzowania, co dla przedsiębiorstwa jest sukcesem, a co porażką, uwzględnienia porażek w planach, zachęcenia do eksperymentowania, ograniczania niepewności, podjęcia decyzji o przerwaniu projektu, który budzi niepokój, i łagodzenia konsekwencji porażek, które nastąpiły, a ponadto kodyfi-

47 M. Wąsowicz, Zarządzanie wiedzą w projektach, w: Wiedza w gospodarce..., s. 307-308.48 Ł. Świerżewski, P. Lenart, op. cit., s. 101.49 R. Gunther McGrath, op. cit., s. 92-93.50 Ł. Świerżewski, P. Lenart, op. cit., s. 95-96, 100.


kacja i transfer wiedzy wynikającej z niepowodzeń oraz przekonanie pracowni-ków, że mogą być one źródłem sukcesu w przyszłości, jeśli zostaną odpowiednio wykorzystane51.

W organizacji powinno rozwijać się te cechy, które są niezbędne w kluczo-wych procesach. Dla przedsiębiorstwa innowacyjnego ważne będzie ciągłe two-rzenie innowacji, do którego niezbędna jest odwaga pracowników, ich zaangażo-wanie, kreatywność, transfer wiedzy i lider, który będzie właściwie wszystkim zarządzał52. Kultura inteligentnych porażek w przypadku przedsiębiorstwa inno-wacyjnego musi być zatem odpowiednio dopasowana do potrzeb pracowników i ułatwiać zadania liderowi.

Podsumowanie

Rynek wymusza na przedsiębiorstwach poszukiwanie nowych rozwiązań. Z tego powodu stają one przed nowymi wyzwaniami. Nie podejmując ich, zostają w tyle za konkurencją, a niezwykle szybki napływ nowych technologii może spo-wodować nawet wyeliminowanie ich z rynku53. Na wynik walki konkurencyjnej już od dawna nie mają takiego wpływu zasoby materialne jak zasoby niemate-rialne, a wśród nich kapitał intelektualny. To on, a wraz z nim ludzie i to, co ich pobudza do działania, stanowią o sukcesie firmy54. Poszukuje się więc sposobów usprawnienia przepływu wiedzy w organizacji, usunięcia przeszkód w tworzeniu innowacyjnych rozwiązań i możliwości wyeliminowania błędów, co poprawi tym samym ogólną efektywność przedsiębiorstwa.

Kultura organizacyjna pozwala utrwalić wszystkie pożądane dla przedsiębior-stwa cechy i ułatwić działania liderom, usuwając bariery wynikające z myślenia stereotypowego. Kultura inteligentnych porażek wpływa na poczucie swobody pracowników, przez co łatwiej im dzielić się wiedzą, podejmować ryzyko i my-śleć kreatywnie. Z drugiej strony nie zwalnia ich z odpowiedzialności, a więc tworzy ramy, których nie powinni przekraczać. Kulturę przedsiębiorstwa można poznać dzięki pracownikom, ale jej pewne elementy są wyczuwalne od pierw-szego kontaktu z nią i tworzą określoną atmosferę w firmie. Z tego powodu kul-tura inteligentnych porażek będzie motywowała do działania i dodawała odwagi nawet tym pracownikom, których okres zatrudnienia jest krótki i którzy dzięki swojemu odmiennemu spojrzeniu mogą wygenerować najbardziej niezwykłe po-mysły, zmieniające rzeczywistość społeczną.

51 R. Gunther McGrath, op. cit., s. 94-98.52 K. Perechuda, E. Nawrocka, op. cit., s. 228.53 Ł. Świerżewski, P. Lenart, op. cit., s. 96.54 K. Gajek, Międzykulturowy transfer wiedzy i doświadczeń w małych i średnich przedsiębior-

stwach – pytania do dalszych badań, w: Zmiana warunkiem sukcesu. Rozwój i zmiany w małych i średnich przedsiębiorstwach, red. J. Skalik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 258.


Literatura

Aniszewska G., Kultura organizacyjna – istota zjawiska, w: Kultura organizacyjna w zarządzaniu, red. G. Aniszewska, PWE, Warszawa 2007.

Bieńkowska A., Ośrodki odpowiedzialności w controllingu wiedzy, w: Wiedza w gospodarce i go-spodarka oparta na wiedzy. Zarządzanie w gospodarce opartej na wiedzy, red. M. Hopiej, M. Moszkowicz, J. Skalik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.

Chorób R., Znaczenie wiedzy, informacji i marketingu w procesach integracyjnych oraz działa-niach innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłu spożywczego podkarpacia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2010, nr 672, Ekonomiczne problemy łączności nr 12, red. J. Buko.

Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006-2009, GUS, Warszawa 2010.Gajek K., Międzykulturowy transfer wiedzy i doświadczeń w małych i średnich przedsiębiorstwach

– pytania do dalszych badań, w: Zmiana warunkiem sukcesu. Rozwój i zmiany w małych i śred-nich przedsiębiorstwach, red. J. Skalik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009.

Gunther McGrath R., Porażka wpisana w projekt, „Harvard Business Review Polska” 2012, nr 11.Janasz W., Innowacje i ich miejsce w tworzeniu wartości przedsiębiorstwa, w: Innowacje w dzia-

łalności przedsiębiorstw w integracji z Unią Europejską, red. W. Janasz, Difin, Warszawa 2005.Janasz W., Wiedza w procesie innowacyjnym organizacji, w: Innowacje i jakość w zarządzaniu or-

ganizacjami, red. J. Wiśniewska, K. Janasz, CeDeWu, Warszawa 2013.Jashapara A., Zarządzanie wiedzą. Zintegrowane podejście, PWE, Warszawa 2006.Komańda M., Społeczne uwarunkowania transferu wiedzy przy wykorzystaniu Internetu, w: Zmiana

warunkiem sukcesu. Przeobrażenia systemów zarządzania przedsiębiorstw, red. J. Skalik, Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2007.

Kubiak K., Kanały transferu wiedzy występujące w przedsiębiorstwach farmaceutycznych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2009, nr 572, Ekonomiczne problemy usług nr 44: Nowoczesne przedsiębiorstwo, t. I, red. J. Engelhardt, M. Brojak-Trzaskowska, M. Porada- -Rochoń.

Lewicka D., Porównanie narzędzi wspierania proinnowacyjnych postaw w przedsiębiorstwach in-nowacyjnych, w: Strategiczne i operacyjne problemy rozwoju i wzrostu przedsiębiorstwa, red. J. Skalik, G. Bełza, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.

Majewska J., Truskolski S., Usługi wiedzochłonne w stymulowaniu innowacyjności w Polsce, „Gospodarka Narodowa” 2013, nr 1-2

Michna A., Męczeńska A., Kmieciak R., Wybrane czynniki wpływające na poziom innowacyjności organizacji, w: Strategiczne i operacyjne problemy rozwoju i wzrostu przedsiębiorstwa, red. J. Skalik, G. Bełza, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.

Morgan G., Obrazy organizacji, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005.Nogalski B., Karpacz J., Wykorzystanie innowacji jako szansy rozwoju przedsiębiorstwa. Studium

przypadku, w: Zmiana warunkiem sukcesu. Przełamywanie barier rozwoju i wzrostu przedsię-biorstwa, red. J. Skalik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.

Perechuda K., Nawrocka E., Audyt transferu wiedzy do klienta przedsiębiorstwa turystycznego, w: Wiedza w gospodarce i gospodarka oparta na wiedzy. Zarządzanie w gospodarce opartej na wiedzy, red. M. Hopiej, M. Moszkowicz, J. Skalik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010,

Polek-Pawlak D., Wpływ zarządzania projektami na innowacyjność projektów informatycznych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2011, nr 858.

Schumpeter J. A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWE, Warszawa 1960.


Słomińska-Okła M., Transfer innowacji czynnikiem wzrostu wartości przedsiębiorstw, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2011, nr 685, Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia nr 46, red. E. Urbańczyk, E. Mioduchowska-Jaroszewicz.

Śliwiński R., Kluczowe czynniki międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw, Wyd. Uniwer- sytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011.

Świerżewski Ł., Lenart P., Sztuka budowania innowacyjnej firmy, „Harvard Business Review Pol- ska” 2013, nr 2.

Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, red. E. Frejtag-Mika, Difin, War- szawa 2006.

Tylżanowski R., System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce, w: Innowacje i ja-kość w zarządzaniu organizacjami, red. J. Wiśniewska, K. Janasz, CeDeWu, Warszawa 2013.

Wąsowicz M., Zarządzanie wiedzą w projektach, w: Wiedza w gospodarce i gospodarka oparta na wiedzy. Zarządzanie w gospodarce opartej na wiedzy, red. M. Hopiej, M. Moszkowicz, J. Ska- lik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.

Wiśniewska J., Proces transferu technologii w bankach komercyjnych w Polsce, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010

Zarządzanie. Teoria i praktyka, red. A. K. Koźmiński, W. Piotrowski, Wyd. Naukowe PWN, War- szawa 2000.

The transfer of knowledge and the culture of intelligent failures in an innovative enterprise

Abstract. This article presents basic issues related to the transfer of knowledge in an enterprise and its importance for innovation. It also presents characteristic features of an innovative company. The article emphasizes the essence of organizational culture based on supporting the intelligent failures, so as to break the barriers in the area of the transfer of knowledge, which are connected with the fear of failures in the implementation of ideas and their consequences.

Keywords: transfer of knowledge, innovation, organizational culture


2013, t. 51, nr 6

Radosław MolendaWyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej

Katedra Przedsiębiorczości Międzynarodowej i Globalizacjie-mail: [email protected]

tel. 32 262 28 05

Specyfika zarządzania przedsiębiorczością akademicką w Polsce

Streszczenie. W artykule przedstawiono specyfikę przedsiębiorczości akademickiej, tj. firm od-pryskowych (spin-off, spin-out), a także jej rozwój w Polsce na tle innych krajów. Ukazano bariery, jakie napotyka przedsiębiorczość akademicka w naszym kraju i scharakteryzowano inicjatywy pro-mujące i wspierające ją (parki technologiczne, inkubatory przedsiębiorczości). Podkreślono ponad-to znaczenie wsparcia szkół wyższych i opisano pracowników naukowych jako pracowników wiedzy, a także jako potencjalnych przedsiębiorców, ukazując ich potencjał i deficyty. Na koniec przedsta-wiono perspektywy rozwoju przedsiębiorczości akademickiej w Polsce – szanse i zagrożenia.

Słowa kluczowe: przedsiębiorczość akademicka, spin-off, spin-out, szkoły wyższe, pracownicy wiedzy

Wstęp

Celem artykułu jest przedstawienie specyfiki przedsiębiorczości akademickiej poprzez ukazanie przeszkód i barier hamujących jej rozwój, a zarazem poten-cjalnych korzyści i możliwości. Zwrócono w nim również uwagę na pracownika naukowego jako pracownika wiedzy oraz potencjalnego przedsiębiorcę, przecho-dzącego od teoretycznych rozważań do praktycznej działalności.

Uprawianie nauki kojarzyło się z poszerzaniem wiedzy teoretycznej, która do-piero w dalszych etapach była wykorzystywana w praktyce. Obraz ten jest znacz-nym uproszczeniem, gdyż wiele dziedzin nauki funkcjonuje (i zawsze funkcjono-wało) w ścisłym powiązaniu z praktyką. Jednakże w powszechnej świadomości

88 Radosław Molenda

funkcjonuje właśnie taki obraz nauki, przy czym dotyczy to zarówno postrzegania nauki i ludzi nauki przez otoczenie (stereotyp roztargnionego naukowca, pogrążo-nego w teoretycznych, abstrakcyjnych rozważaniach, bezradnego wobec codzien-nych, praktycznych problemów), jak również przez samych pracowników nauko-wych, często traktujących praktykę jako coś niegodnego ich zainteresowania.

Obecnie trudno jest odrębnie traktować naukę i jej praktyczne zastosowanie. Zdobycze nauki zawsze były czymś, co miało służyć ludzkości, przyczyniać się do rozwoju, w szczególności postępu technicznego i rozwoju gospodarczego. W czasach gospodarki opartej na wiedzy, kiedy nacisk kładzie się na sprawne wykorzystanie potencjału nauki, konieczne jest przyspieszenie transferu wiedzy z instytucji naukowych do podmiotów gospodarczych. Jedną z jego metod jest rozwijanie przedsiębiorczości akademickiej przez tworzenie firm odpryskowych.

Nazwa „firmy odpryskowe” oddaje istotę ich powstania – są one odpryskiem instytucji. W artykule poruszono więc będzie kwestia przedsiębiorstw, które od-dzieliły się od szkół wyższych i są określane jako akademickie spin-off lub „spółki profesorskie”1. W literaturze przedmiotu używa się również nazw „campus firmy” lub „małe formy technologiczne”2. Firmy takie powstają zwykle przez odłączenie się od szkoły wyższej lub placówki naukowo-badawczej jednej osoby lub zespołu pracowników, którzy zakładają nowe przedsiębiorstwo3.

Należy jednak dokonać rozróżnienia między firmami spin-off a firmami spin--out. Spin-out to taka firma, w której instytucja macierzysta (w tym wypadku szkoła wyższa) ma swoje udziały. Natomiast firma spin-off powstaje na skutek oddzielenia się pewnego zespołu od uczelni, tworzącego nową, autonomiczną in-stytucję4.

Mimo tego rozróżnienia nazwy te są często stosowane zamiennie, częściej również używa się określenia spin-off, sugerującego samodzielność i odrębność nowo powstałych instytucji.

1. Przedsiębiorczość akademicka – Polska a inne kraje

Trudno jest oszacować liczbę firm odpryskowych działających w naszym kra-ju. Prowadząc badania w latach 2007-2008, Wiesław M. Grudzewski i Zbigniew

1 W. Popławski, S. Bakałarz, Przedsiębiorstwa odpryskowe w Polsce, „Ekonomika i Organiza-cja Przedsiębiorstwa” 2008, nr 1, s. 65-66.

2 G. Banerski i in., Przedsiębiorczość akademicka (rozwój firm spin-off, spin-out) – zapotrze-bowanie na szkolenia służące jej rozwojowi. Raport z badania, PARP, Warszawa 2009, s. 6.

3 W. Grudzewski, Z. Chyba, Uniwersyteckie firmy spin-off, „Ekonomika i Organizacja Przed-siębiorstwa” 2007, nr 1, s. 9.

4 Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka, red. J. Guliński, K. Zasiadły, PARP, Warszawa 2005, s. 18.

Specyfika zarządzania przedsiębiorczością akademicką w Polsce 89

Chyba zidentyfikowali 55 firm tego rodzaju, szacując ich liczbę na kilkadziesiąt5. Małgorzata Kaliczyńska i Bożena Kalinowska oceniają, że obecnie na terenie Pol-ski działa około 100 spółek spin-off 6. Trudno jednak określić ich liczbę, ponieważ mimo istnienia bazy firm odpryskowych zamieszczonej na poświęconej im stro-nie internetowej, zawiera ona obecnie zaledwie 17 firm i stanowi raczej zalążek bazy niż wykaz polskich firm odpryskowych7.

Pod względem przedsiębiorczości akademickiej Polskę wyprzedzają inne kra-je. Przodują tu Stany Zjednoczone, kraj o innym podejściu do instytucji nauko-wych. Na gruncie amerykańskim już w 1846 r. William Barter Rogers przedstawił koncepcję uczelni zaangażowanej w rozwój technologii. Postulowana przez niego idea doczekała się realizacji – procesy te nasiliły się w drugiej połowie XX w. W USA utworzono 4320 firmy typu spin-out, z których 2571 (57%) funkcjonowa-ło w 2002 r. (wtedy utworzono tam 450 nowych firm)8. Są to imponujące wyniki, świadczące o wysokim poziomie przedsiębiorczości akademickiej w tym kraju.

Kraje Unii Europejskiej nie mają tak długiej tradycji, jednak od lat angażują się w rozwój przedsiębiorczości akademickiej. Przodują tu Wielka Brytania, Fran-cja, Niemcy, Finlandia, Szwecja i Belgia. W krajach tych powstaje wiele funduszy mających wspierać przedsiębiorczość akademicką i umożliwiać zakładanie firm odpryskowych9.

Przedsiębiorczość akademicka jest w Polsce zjawiskiem stosunkowo nowym, lecz dość aktywnie się rozwijającym. Niestety, napotyka ona różnorodne bariery hamujące jej rozwój. Wiele z nich wynika zwykle z braku rozwiązań prawnych dostosowanych do jej specyfiki.

2. Przedsiębiorczość akademicka a bariery

Znacznym problemem są też bariery finansowe, dotyczące środków niezbęd-nych na działalność firm odpryskowych. Potencjalni inwestorzy, oczekujący wy-sokich zysków, nie są zainteresowani finansowaniem przedsięwzięć, w których pespektywa zysków jest dość odległa lub niepewna10. Ponieważ inne kraje wy-

5 W. Grudzewski, Z. Chyba, Źródła przewagi konkurencyjnej uniwersyteckich przedsiębiorstw spin-off, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2009, nr 4, s. 62-63.

6 M. Kaliczyńska, B. Kalinowska, Wspieranie konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez transfer wiedzy, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2012, nr 10, s. 57.

7 Baza firm typu spin off/out: http://www.spinpromotor.pl/baza-firm-typu-spin-off-out [12.07. 2013].

8 Innowacyjna przedsiębiorczość..., s. 13. 9 J. Guliński, J. Wajda, Doświadczenia francuskie, brytyjskie, włoskie, i skandynawskie, w: In-

nowacyjna przedsiębiorczość..., s. 89.10 M. Tomczyk, Bariery transferu technologii pomiędzy nauką i biznesem, „Ekonomika i Orga-

nizacja Przedsiębiorstwa” 2012, nr 7, s. 8-9.


przedzają Polskę pod tym względem, bardzo często polskie firmy traktują jako korzystniejsze i bardziej efektywne podjęcie współpracy z ośrodkami zagranicz-nymi niż krajowymi11.

Nie jest to jedyna bariera po stronie przedsiębiorców, z których wprawdzie 55% deklaruje współpracę z ośrodkami naukowymi, ale aż 40% nie współpracuje z nimi12. Bardzo często wynika to z braku dostatecznej informacji, gdyż według raportu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego ok. 20% polskich przedsię-biorców nie wie o możliwości współpracy z instytucjami naukowymi, a prawie 40% nie potrafi dotrzeć do instytucji naukowych, które byłby zainteresowane ko-mercjalizacją swoich badań13.

Błędem byłoby doszukiwanie się głównych przyczyn tylko w braku informa-cji lub zainteresowania przedsiębiorców, problem wydaje się być dużo bardziej złożony. Współpraca nauki i biznesu jest trudna ze względu na odmienne postawy i wartości, style zarządzania i kulturę organizacyjną. Bardzo często też interesy tych środowisk są rozbieżne – dla przedstawicieli nauki istotne jest publikowanie wyników swoich badań, natomiast dla przedsiębiorców – ochrona własności inte-lektualnej, zabezpieczenie jej przez patentowanie14.

Michał Tomczyk, przedstawiając wyniki badań dotyczących relacji między pracownikami nauki a przedsiębiorcami, zwraca uwagę na bariery komunikacyj-ne, gdyż oprócz wspomnianej nieznajomości oferty placówek naukowych przez przedsiębiorców problem stanowi wzajemna nieufność i różnice w mentalności obu środowisk, a także stereotypy i uprzedzenia: przedsiębiorcy traktują ludzi na-uki jako oderwanych od rzeczywistości, natomiast naukowcy często postrzegają przedsiębiorców jako niedouczonych15.

3. Instytucje wspierające przedsiębiorczość akademicką

Oprócz zainteresowania przedsiębiorców istotne jest także instytucjonalne wsparcie ułatwiające przekaz wiedzy. Obok firm odpryskowych równie często w kontekście transferu wiedzy wymienia się parki technologiczne, centra transfe-ru technologii oraz inkubatory przedsiębiorczości. Instytucji będących ośrodkami

11 J. Godlewski, Wdrażanie wyników badań naukowych: bariery i hamulce, w: Transfer tech-nologii. Bariery i hamulce, red. J. Rachoń, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 2002, s. 11.

12 I. Orzoł, Bariery transferu technologii na rynkach regionalnych na przykładzie regionu ku-jawsko-pomorskiego, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2008, nr 4, s. 35.

13 Raport. Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2006, s. 4.

14 A. Kwiotkowska, Pomiar efektów współpracy nauki i przemysłu, „Współczesne Zarządza-nie” 2010, nr 4, s. 45.

15 M. Tomczyk, op. cit., s. 5.


przedsiębiorczości i innowacji jest w Polsce prawie 1000, co świadczy o dostrze-ganiu ich znaczenia16.

Parkiem technologicznym określa się kompleks nieruchomości wyodrębnio-nych na pewnym terenie (zazwyczaj w pobliżu szkoły wyższej lub instytutu nauko-wego), wyposażony w odpowiednią infrastrukturę techniczną. Park jest organiza-cją, która jest zarządzana przez specjalistów, ma na celu promowanie innowacji wśród instytucji opartych na wiedzy, aby podnosić dobrobyt społeczności17. Parki technologiczne łączą ulokowane na jednym terenie instytucje naukowo-badaw-cze, małe innowacyjne firmy, działy badawcze i wdrożeniowe korporacji18.

Inkubatory przedsiębiorczości są definiowane jako odrębne ośrodki wspoma-gające rozwój małych firm. Świadczą one pomoc rozpoczynającym działalność firmom, zapewniając im jak najlepsze warunki w pierwszym, najtrudniejszym okresie ich istnienia, oferując im lokal, dostęp do infrastruktury technicznej na preferencyjnych warunkach oraz szkolenia i doradztwo. Inkubatory akademic-kie są specyficznym typem inkubatorów, mającym na celu wspieranie studentów i pracowników naukowych rozpoczynających działalność19.

Parki technologiczne oraz inkubatory przedsiębiorczości akademickiej służą wsparciem firmom odpryskowym, jednak często pojawiają się problemy dotyczą-ce relacji pracownika z uczelnią. Jednym z nich jest kwestia prawa własności in-telektualnej. Ponieważ pracownik naukowy, pracując w szkole wyższej, korzysta z jej zasobów, może spotkać się z zarzutem, że wiedza wypracowana w oparciu o zasoby uczelni jest jej własnością, a pracownik korzysta z niej bezprawnie20.

4. Rola szkół wyższych

Istotne jest też nastawienie przełożonych i władz uczelni do podejmowania przez pracowników takiej działalności. W badaniach Grzegorza Banerskiego, Agnieszki Gryzik, Krzysztofa Matusiaka, Marzeny Mażewskiej i Edwarda Sta-wasza 54% pracowników naukowych twierdziło, że ich przełożony aprobowałby założenie przez nich firmy, natomiast aż 16% twierdziło, że przełożony nie sprzy-jałby temu21. Wynik ten napawa optymizmem, mimo że jest oparty na przewidy-waniach pracowników.

Bardzo często własna firma jest bowiem postrzegana jako coś odrywającego pracownika od prowadzenia zajęć dydaktycznych i prac badawczych oraz pu-

16 M. Kaliczyńska, B. Kalinowska, op. cit., s. 54.17 M. Dolińska, Innowacje w gospodarce oparte na wiedzy, PWE, Warszawa 2010, s. 69.18 I. Orzoł, op. cit., s. 35-36.19 J. Guliński, K. Zasiadły, Przedsiębiorczość akademicka w Polsce – stan obecny, w: Innowa-

cyjna przedsiębiorczość..., s. 28-29.20 W. Popławski, S. Bakałarz, op. cit., s. 66.21 G. Banerski i in., op. cit., s. 12.


blikowania22. Podjęcie działalności jest traktowane jako ograniczenie możliwo-ści pracowników, gdyż nie dostrzega się istotnych korzyści płynących z łączenia teorii z praktyką, zarówno dla sfery dydaktycznej, jak i naukowej. Pracownik taki może jednak lepiej przybliżać studentom praktyczne aspekty przekazywanej wiedzy teoretycznej, posiłkując się własnym doświadczeniem, a nie przykładami z drugiej ręki. Natomiast prowadząc działalność badawczą, może zwracać uwagę na problemy praktyczne, ponadto podchodzić do nich tak, by ich rozwiązania były atrakcyjne dla przedsiębiorców.

Poważną barierą jest administracyjno-biurokratyczne podejście władz niektó-rych szkół wyższych do firm odpryskowych. Zdarza się, że władze uczelni nie do-strzegają korzyści płynących z tworzenia takich firm. Przy czym nie wystarczy tu jedynie dobra wola, lecz konieczne jest ustalanie regulaminów i zasad tworzenia firm spin-off, jak również wewnątrzuczelnianych regulacji dotyczących ochrony własności intelektualnej23.

5. Pracownicy wiedzy jako przedsiębiorcy

W firmach odpryskowych większość zatrudnionych to „pracownicy wie-dzy”24. Pracownicy naukowi częściej niż jakakolwiek inna grupa są kojarzeni jako pracownicy wiedzy (w przypadku wielu grup kwestia określenia ich tym mianem bywa dyskusyjna). Pracownicy nauki spełniają podstawowe wymogi definicji pracowników wiedzy, gdyż posiadają specjalistyczną wiedzę, legitymują się wy-kształceniem, a ich praca ma na celu tworzenie i rozpowszechnianie wiedzy.

Pracownicy nauki jako pracownicy wiedzy oczekują autonomii i w pewnych granicach ją otrzymują. Wykazują również zaangażowanie charakterystyczne dla tej grupy. Samodzielnie interpretują informacje i niezależnie podejmują liczne decyzje. W klasyfikacji pracowników wiedzy są określani jako pracownicy spe-cjalistyczni (stosunkowo niska rutyna, duża samodzielność, częstsza praca indy-widualna niż zespołowa)25.

Biorąc pod uwagę specyfikę pracy i predyspozycje, których ta praca wymaga, pracownicy naukowi wydają się predysponowani do zakładania przedsiębiorstw, gdyż ich dążenie do autonomii, umiejętność samodzielnego podejmowania decy-zji oraz zaangażowanie w pracę temu sprzyjają. Nie można jednak zapominać, że jako pracownicy wiedzy pracownicy naukowi najczęściej tworzą i rozpowszech-niają wiedzę, natomiast stosunkowo rzadko celem ich pracy jest wdrażanie wie-

22 M. Tomczyk, op. cit., s. 7.23 M. Kaliczyńska, B. Kalinowska, op. cit., s. 57.24 W. Grudzewski, Z. Chyba, Źródła przewagi konkurencyjnej..., s. 62.25 T. H. Davenport, Zarządzanie pracownikami wiedzy, Wolters Kluwer Polska, Warszawa

2007, s. 26.


dzy, praktyczne jej wykorzystywanie. Brak takich doświadczeń jest w przypadku przedsiębiorczości dużą wadą.

Ludzie nauki często nie posiadają odpowiedniej wiedzy dotyczącej prowa-dzenia działalności gospodarczej26. W badaniach prowadzonych przez Grzegorza Banerskiego i innych blisko połowa badanych pracowników naukowych nigdy nie była zatrudniona w firmie komercyjnej, a zaledwie co trzeci legitymował się 3-letnim stażem pracy w takiej firmie27. Oznacza to nie tylko brak wiedzy doty-czącej prowadzenia działalności gospodarczej, lecz również brak praktycznego doświadczenia w tej dziedzinie. Wiedzę można stosunkowo łatwo przekazać – przykładem takich działań jest realizowany obecnie program „Przedsiębiorczość Akademicka na START”28, natomiast zdobycie praktycznych doświadczeń jest dużo trudniejsze.

Znacznie poważniejszą przeszkodą niż brak wiedzy dotyczącej przedsiębior-czości jest brak zainteresowania pracowników naukowych tym rodzajem działal-ności. Rozpoczęcie działalności gospodarczej w postaci firmy odpryskowej wiąże się z podjęciem ryzyka, a poziom gotowości na stres i ryzyko jest niski wśród pracowników nauki. Dla większości podjęcie działalności gospodarczej stanowi dość odległą alternatywę wobec typowej pracy dydaktycznej i naukowej. Przed-stawiciele tej grupy, myśląc o przedsiębiorczości akademickiej, częściej widzą siebie w roli „sprzedawcy wiedzy”, a nie samodzielnego przedsiębiorcy, który obarczony jest odpowiedzialnością i ryzykiem29. Niechęć pracowników nauko-wych do podejmowania ryzyka związanego z działalnością gospodarczą jest bar-dzo poważnym problemem30.

Wśród wielu deficytów środowiska naukowego można wskazać także pewne niezbyt korzystne nawyki ludzi nauki. Nauka uprawiana w instytutach badaw-czych i szkołach wyższych postrzegana jest jako teoria. Naukowcy są zaś po-strzegani jako teoretycy i mimo iż można tu dopatrywać się pewnego stereoty-pu, to niestety często się on potwierdza. Ludzie nauki zajmują się zagadnieniami teoretycznymi, które są w ich dociekaniach nadrzędne. Mimo obecnie zachodzą-cych zmian, nacisku na wdrożenia i patenty, mentalność ludzi nie nadąża za tymi zmianami. Kariera naukowca jest uzależniona od liczby publikacji i ich cytowań, co skutkuje podejściem kładzeniem nacisku na tę sferę. W związku z tym prace tworzone są pod kątem kariery naukowej, a nie ich praktycznego wykorzystania31.

26 W. Popławski, S. Bakałarz, op. cit., s. 66.27 G. Banerski i in., op. cit., s. 14.28 Przewodnik. Materiał szkoleniowy beneficjentów projekt Przedsiębiorczość Akademicka na

START, red. J. Grzesiek, M. Sołtyńska-Rąb, 2012, s. 1.29 M. Tomczyk, op. cit., s. 7.30 W. Grudzewski, Z. Chyba, Bariery transferu technologii z ośrodków naukowych do uniwer-

syteckich przedsiębiorstw, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2009, nr 7, s. 33.31 Ibidem, s. 33.


Należy wobec tego postawić pytanie: Czy pracownicy naukowi są potencjal-nymi przedsiębiorcami? Wzmiankowane wyżej badania G. Banerskiego i innych wykazały, że aż 80% badanych pracowników naukowych twierdzi, że przewi-dywane rezultaty prowadzonych przez nich badań naukowych mogą zostać sko-mercjonalizowane32. Świadczy to o dostrzeganiu praktycznych wartości wyników prowadzonych badań. Jednocześnie niewielkie jest zainteresowanie wdrażaniem i komercjalizacją własnych osiągnięć, zakładaniem firm odpryskowych33.

Podsumowanie

Przedsiębiorczość akademicka w Polsce jest zjawiskiem coraz bardziej do-strzeganym. Stanowi nie tylko wielką szansę, ale i konieczność. Obserwując zaangażowanie w rozwój przedsiębiorczości akademickiej państw o większym potencjale, można wyciągnąć wniosek, że taka działalność jest właśnie koniecz-nością. Istniejące w naszym kraju instytucje wspierające przedsiębiorczość aka-demicką, takie jak parki naukowo-technologiczne i inkubatory przedsiębiorczości akademickiej, stanowią zaplecze, na którym takie działania mogą się opierać.

Jednak aby przedsiębiorczość akademicka mogła się rozwijać, potrzebne są daleko idące działania. Na pierwszym miejscu można wymienić podstawy praw-ne takiej działalności oraz jednoznacznie sprecyzowane regulaminy dotyczące przedsiębiorczości akademickiej, a następnie postawę władz uczelni wobec tego rodzaju działalności pracowników, ujętą w jednoznacznych deklaracjach.

Ponadto osoby podejmujące taką działalność muszą w niej widzieć szansę na rozwój i awans zawodowy, a nie źrodło problemów. Konieczne więc jest motywo-wanie i wspieranie ich. Jedynie osoby, które mogą liczyć na wsparcie (szkolenia, konsultacje) oraz docenienie swej pracy, będą skłonne podjąć ryzyko założenia i prowadzenia firmy odpryskowej.

Oprócz działań szkoleniowych kierowanych do pracowników naukowych ko-nieczne jest tworzenie pomostów między nimi a przedsiębiorcami. Umożliwiłoby to nie tylko wymianę doświadczeń, ale również przełamanie barier i uprzedzeń tych środowisk oraz dużo lepszą komunikację. Takie odbywające się cyklicznie spotkania powinny zapewniać warunki do swobodnego dialogu, toczonego rów-nież w sytuacjach nieformalnych.

W przypadku powstających firm akademickich konieczne byłoby nagłośnie-nie ich działalności, gdyż bardzo często są one instytucjami nieznanymi, o czym najlepiej świadczą trudności w stworzeniu bazy zawierającej wszystkie istniejące firmy. Brak łatwego dostępu do informacji o nich, popartego kampanią promującą

32 G. Banerski i in., op. cit., s. 15.33 A. H. Jasiński, Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa

2006, s. 147.


je, powoduje, że są one przedsiębiorcom zainteresowanym współpracą zupełnie nieznane.

Przedsiębiorczość akademicka jest wielką szansą dla transferu wiedzy z uczel-ni do przedsiębiorstw, szansą dla przedsiębiorców, którzy dzięki takim działaniom będą mogli korzystać ze zdobyczy nauki, a także szansą dla środowisk nauko-wych na zmianę spojrzenia na otaczającą rzeczywistość, zmianę sposobu prowa-dzenia badań oraz dostosowanie prowadzonych zajęć dydaktycznych do realiów.

Jednak aby ta szansa została wykorzystana, konieczne jest podjęcie różnorod-nych działań, nie tylko przez pracowników naukowych. Potrzebne jest zaangażo-wanie szkół wyższych, które powinny umożliwiać swoim pracownikom zakła-danie firm odpryskowych, jednocześnie starając się przyciągnąć i zainteresować tymi działaniami przedsiębiorców. Konieczna jest bowiem współpraca szkolnic-twa wyższego i przedsiębiorców, która zapewni obopólne korzyści oraz pozwoli przełamać ich wzajemne uprzedzenia.

Obecnie prowadzone są szkolenia dotyczące przedsiębiorczości akademic-kiej, których odbiorcami są pracownicy naukowi. Wskazane byłoby organizowa-ne analogicznych szkoleń dla przedsiębiorców, w trakcie których mogliby dowie-dzieć się oni o korzyściach wynikających ze współpracy w tej sferze.

Literatura

Banerski G. i in., Przedsiębiorczość akademicka (rozwój firm spin-off, spin-out) – zapotrzebowanie na szkolenia służące jej rozwojowi. Raport z badania, PARP, Warszawa 2009.

Baza firm typu spin off/out: http://www.spinpromotor.pl/baza-firm-typu-spin-off-out [12.07.2013].Davenport T. H., Zarządzanie pracownikami wiedzy, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2007.Dolińska M., Innowacje w gospodarce oparte na wiedzy, PWE, Warszawa 2010.Godlewski J., Wdrażanie wyników badań naukowych: bariery i hamulce, w: Transfer technologii,

Bariery i hamulce, red. Rachoń J., Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 2002. Grudzewski W., Chyba Z., Bariery transferu technologii z ośrodków naukowych do uniwersyteckich

przedsiębiorstw, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2009, nr 7.Grudzewski W., Chyba Z., Uniwersyteckie firmy spin-off, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębior-

stwa” 2007, nr 1.Grudzewski W., Chyba Z., Źródła przewagi konkurencyjnej uniwersyteckich przedsiębiorstw spin-

-off, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2009, nr 4.Guliński J., Wajda J., Doświadczenia francuskie, brytyjskie, włoskie i skandynawskie, w: Innowacyj-

na przedsiębiorczość akademicka, red. J. Guliński, K. Zasiadły, PARP, Warszawa 2005.Guliński J., Wajda J., Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka, red. J. Guliński, K. Zasiadły,

PARP, Warszawa 2005.Guliński J., Zasiadły K., Przedsiębiorczość akademicka w Polsce – stan obecny, w: Innowacyjna

przedsiębiorczość akademicka, red. J. Guliński, K. Zasiadły, PARP, Warszawa 2005.Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka, red. J. Guliński, K. Zasiadły, PARP, Warszawa 2005.Jasiński A.H., Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa 2006. Kaliczyńska M., Kalinowska B., Wspieranie konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez transfer

wiedzy, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2012, nr 10.


Kwiotkowska A., Pomiar efektów współpracy nauki i przemysłu, „Współczesne Zarządzanie” 2010, nr 4.

Orzoł I., Bariery transferu technologii na rynkach regionalnych na przykładzie regionu kujawsko--pomorskiego, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2008, nr 4.

Popławski W., Bakałarz S., Przedsiębiorstwa odpryskowe w Polsce, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2008, nr 1.

Przewodnik. Materiał szkoleniowy beneficjentów projekt Przedsiębiorczość Akademicka na START, red. J. Grzesiek, M. Sołtyńska-Rąb, 2012.

Raport. Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych, Ministerstwo Nauki i Szkol- nictwa Wyższego, Warszawa 2006.

Tomczyk M., Bariery transferu technologii pomiędzy nauką i biznesem, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2012, nr 7.

The specificity of academic enterprise management in Poland

Abstract. Firstly, article explores: the specificity of the academic enterprise of so-called spin-off (or spin-out) companies; the development of academic enterprises in Poland, as compared to other countries; showing the barriers encountered by academic enterprises in our country. Second-ly, the article describes: the characteristics of initiatives promoting and supporting academic en-terprise in Poland (technology parks, enterprise incubators); and the significance of university and college-level school support for the development of academic enterprise. Finally, the article touches on the subjects of: the characteristics of academic workers as knowledge workers; the specificity of academic workers as potential entrepreneurs (looking at their potential and their deficits); and the development perspectives for academic enterprise in Poland: the chances and risks involved.

Keywords: academic enterprise, spin-off, spin-out, university and college-level schools, knowledge workers


2013, t. 51, nr 6

Joanna StalewskaAMbER Project sp. z o.o. & Fundacja ProResearch

AMbER Project Groupe-mail: [email protected]

tel. 606 647 767

Kluczowe elementy kontekstu przygotowania i realizacji projektów badawczych

wpływające na skuteczność zarządzania

Streszczenie. Celem artykułu jest przedstawienie kluczowych elementów kontekstu przygotowa-nia i realizacji projektów badawczych wpływających na skuteczność zarządzania. Omówiono w nim procesy zarządcze, które mają miejsce w każdej fazie cyklu życia projektu badawczego, rolę zespo-łu projektowego, ze szczególnym uwzględnieniem roli menedżera tego typu projektów, oraz istotę budowania i rozwijania wsparcia instytucjonalnego po stronie organizacji macierzystej, w której realizowany jest projekt. Polskie jednostki naukowe stają się coraz bardziej aktywne w aplikowa-niu o środki zewnętrzne na dofinansowanie innowacyjnych prac badawczych zarówno ze źródeł krajowych, jak i międzynarodowych. Podjęte rozważania są istotne dla wypracowania skutecznego podejścia do realizacji procesu zarządzania projektami badawczymi w organizacji, tak w przypadku pojedynczego przedsięwzięcia, jak i całego programu i portfela projektów.

Słowa kluczowe: strategia badawcza, projekty badawcze, zarządzanie badaniami, zespół pro-jektowy

Wstęp

W świecie projektów i zarządzania nimi zachodzi wiele zmian wynikających z potrzeby ciągłego doskonalenia praktyk zarządzania i poszukiwania nowych po-dejść jako odpowiedzi na zmieniającą się naturę projektów realizowanych w or-ganizacjach. Projekty, różniąc się swoim charakterem od przebiegających w orga-nizacjach w sposób powtarzalny działań i procesów, coraz częściej przestają być dodatkiem do statutowej działalności, a stają się elementem bieżącego funkcjo-

98 Joanna Stalewska

nowania organizacji1. Samo zróżnicowanie projektów ma charakter obiektywny i wymaga systematyzacji w celu lepszego dostosowania sposobu zarządzania do ich specyfiki. Projekty w nauce mogą dotyczyć realizacji badań podstawowych i aplikacyjnych w określonych dyscyplinach naukowych lub mieć charakter in-terdyscyplinarny. Mogą być realizowane jako projekty własne (w tym habilita-cyjne), projekty promotorskie, projekty współpracy w ramach partnerstwa krajo-wego i międzynarodowego. Polskie jednostki naukowe prowadzące innowacyjne prace badawcze coraz częściej sięgają po zewnętrzne źródła finansowania na ich realizację. Od momentu zdefiniowania pomysłu na projekt, poprzez fazę przygo-towania wniosku, aż po wykonanie i zamknięcie projektu realizują proces zarzą-dzania, którego jakość uzależniona jest od kilku czynników istotnych zarówno na poziomie zespołu projektowego, jak i organizacji macierzystej.

Celem artykułu jest dokonanie przeglądu kluczowych elementów kontekstu przygotowania i realizacji projektów badawczych wpływających na skuteczność zarządzania. Obowiązujące w Polsce nowe zasady finansowania nauki stawiają przed jednostkami naukowymi wymóg uczestnictwa w projektach badawczych finansowanych ze źródeł zewnętrznych, przy jednoczesnym ograniczeniu finan-sowania statutowego na badania naukowe. Jest to powód do starania się o pozy-skanie środków zewnętrznych na dofinansowanie realizacji innowacyjnych po-mysłów badawczych w ramach różnych programów dostępnych zarówno w kraju, jak i za granicą. W wyniku zmiany postrzegania zewnętrznych źródeł finansowa-nia prac badawczych dotychczasowa rola partnera ustępuje miejsca roli koordy-natora. Ponadto w ramach budowanego partnerstwa jednostki naukowe zaintere-sowane realizacją innowacyjnych prac badawczych coraz częściej współpracują z organizacjami reprezentującymi sektor przemysłowy (szczególnie mikro, małe i średnie firmy), zainteresowanymi komercyjnym wykorzystaniem wypracowa-nych w projektach rezultatów.

W związku z praktycznym charakterem zarządzania projektami, w tym zarzą-dzania projektami badawczymi, podjęto się systematyzacji najważniejszych ele-mentów kontekstu przygotowania i realizacji projektów badawczych wpływają-cych na skuteczność zarządzania tego rodzaju przedsięwzięciami oraz przeglądu literatury wspierającego tę systematyzację. Przedstawiono typologię projektów, ze wskazaniem na grupę naukowych projektów badawczych, charakterystykę spe-cyficznych cech tego rodzaju projektów, rolę zespołu projektowego, ze szczegól-nym uwzględnieniem osoby menedżera tego rodzaju projektów oraz poruszono rolę wsparcia instytucjonalnego zespołu projektowego, który aplikuje i realizuje projekty badawcze w organizacji. Traktując zarządzanie projektami badawczymi jako obszar naukowy, niniejsze rozważania mogą stanowić wstęp do dalszych badań w tym obszarze.

1 R. K. Wysocki, R. McGary, Efektywne zarządzanie projektami, Helion, Gliwice 2005, s. 10.

Kluczowe elementy kontekstu przygotowania i realizacji projektów badawczych... 99

1. Typologia projektów a naukowe projekty badawcze

W nauce o zarządzaniu projekt utożsamiany jest ze złożonym przedsięwzię-ciem. Instytut Zarządzania Projektami (Project Management Institute – PMI), de-finiuje go jako ograniczony w czasie wysiłek, podejmowany w celu wytworzenia unikatowego wyrobu lub usługi. Według innej definicji projekt to unikalne przed-sięwzięcie, prowadzące do powstania nowego produktu, obiektu, usługi, wyda-rzenia2. Michał Trocki, Bartosz Grucza i Krzysztof Ogonek projektem nazywają przedsięwzięcie, które ma następujące cechy: jest ukierunkowane na realizację określonego celu, polega na skoordynowaniu wzajemnie powiązanych ze sobą działań, jest realizowane zespołowo i cechuje się wysokim stopniem złożoności, jest działaniem unikalnym, wymaga współpracy specjalistów z różnych dziedzin, jest realizowane w określonym czasie, posiada określony budżet i zasoby zaan-gażowane w realizację przedsięwzięcia, charakteryzuje się odrębnością organiza-cyjną i strukturalną oraz określoną grupą beneficjentów, do których jest skierowa-ny, posiada osobę odpowiedzialną za jego realizację, cechuje się występowaniem określonego stopnia ryzyka, które jest wieloczynnikowo uwarunkowane i często może być trudne do przewidzenia3.

Bez względu na rodzaj przedsięwzięcie to, aby nazywać się projektem, musi mieć zdefiniowany jeden konkretny cel ogólny, czas trwania, budżet (zasoby) oraz działania o charakterze niepowtarzalnym. Każdy projekt ma nie tylko określo-ne parametry, ale też określony kontekst realizacji. O sposobie jego wykonania, końcowym sukcesie lub jego braku decydują zarówno czynniki zewnętrzne, czyli otoczenie prawne, społeczno-kulturowe, techniczne i ekonomiczne, jak również czynniki wewnętrzne, związane z funkcjonowaniem danej organizacji, takie jak styl kierowania, kultura organizacyjna, system motywacyjny czy dostępne zaso-by. Projekty prowadzone są w organizacjach od wielu lat, a ich rola systematycz-nie rośnie. Wynika to z konieczności reagowania na dynamikę otoczenia, postęp techniczny, poszukiwania zewnętrznych źródeł finansowania, zapewnienia stabil-nego rozwoju. Jest to aktualne zarówno w przypadku organizacji czysto bizneso-wych, jak i tych działających w sektorze rządowym czy o charakterze non-profit (jednostki naukowe, podmioty działające na rzecz nauki).

Zróżnicowanie realizowanych przez organizacje projektów i potrzeba róż-nego podejścia do zarządzania w zależności od typu projektu przemawiają za ich systematyzacją. Organizacje, zarówno te reprezentujące biznes, jak i sektor naukowy, chcące świadomie zarządzać portfelem prowadzonych projektów, po-

2 R. D. Archibald, The purpose and methods of practical project categorization, w: Internati-onal Project/Program Management Workshop 5 ESC Lille, Lille Graduate School of Management, Lille, 22-26.08.2005 r., s. 1.

3 M. Trocki, B. K. Grucza, K. Ogonek, Zarządzanie projektami, PWE, Warszawa 2003.

100 Joanna Stalewska

winny dążyć do tworzenia systemów ich kategoryzacji poprzez dzielenie na typy i dostosowywanie dostępnych metod zarządzania lub ich wybranych elementów do ich specyficznych wymogów. Powinno to się odbywać zarówno na poziomie strategicznym, jak i operacyjnym. W pierwszym przypadku chodzi o budowa-nie jasnej strategii organizacji polegającej na angażowaniu się w projekty, które są kluczowe dla jej działalności, oraz tworzenie wewnętrznych standardów i do-brych praktyk zarządzania.

W drugim przypadku istotne jest dbanie o sprawną i skuteczną realizację pro-jektów poprzez optymalne wsparcie instytucjonalne dla ich realizacji, właściwe organizowanie składu zespołów projektowych i wybór kompetentnego menedże-ra, rozumiejącego specyfikę prowadzonych w organizacji projektów.

W praktyce stosuje się różne określenia i kryteria klasyfikacji projektów w celu wyodrębnienia ich podstawowych typów. Z przeglądu dostępnej literatury wyni-ka, że nie ma jednego systemu kategoryzacji projektów, uznanego powszechnie za uniwersalny i najbardziej praktyczny. Panuje zgodność, że z uwagi na różno-rodność projektów konieczne jest podejmowanie prób ich klasyfikacji, przy czym projekty tworzące daną kategorię powinny mieć podobny cykl życia oraz dostoso-wany do ich specyfiki proces zarządzania4. Przykładową kategoryzację projektów opublikował Project Management Institute w 2002 r., jako kryterium przyjmując produkt uzyskiwany w efekcie realizacji projektu. Projekty podzielono na 11 pod-stawowych kategorii, dzielonych dalej na podkategorie. Projekty tworzące daną kategorię miały podobny cykl życia oraz unikalny proces zarządzania5. Podział na kategorie i podkategorie był następujący: 1) projekty obronne: systemy obronne, przestrzeń kosmiczna, działania wojskowe, 2) projekty biznesowe: fuzje, prze-jęcia, restrukturyzacyjne, procesowe, 3) projekty systemów komunikacyjnych, 4) projekty związane z organizacją wydarzeń krajowych i międzynarodowych, 5) rojekty publiczne: konstrukcyjne, przemysłowe, budowalne, 6) projekty roz-woju nowych systemów informatycznych, 7) rozwojowe projekty międzynaro-dowe: rozwoju rolnictwa, edukacji, zdrowia, 8) projekty medialne i rozrywkowe, 9) rozwojowe projekty produktów i usług: rozwoju nowych produktów, w tym oprogramowania, usług finansowych, 10) projekty badawczo-rozwojowe: środo-wiskowe, przemysłowe, rozwoju gospodarczego, medyczne, naukowe, 11) pozo-stałe, niezdefiniowane w ramach powyższych dziesięciu.

Inne próby kategoryzacji projektów ustanawiają podział zgodnie z kryterium celu (projekty rozwojowe, odtworzeniowe, dostosowawcze, badawcze), obszaru działania (projekty inwestycyjne, organizacyjne, biznesowe, techniczne) czy zna-czenia praktycznego (prestiżowe, priorytetowe, wysokiego zwrotu, modne). W li-teraturze można znaleźć też podział według kryterium wielkości (duże, średnie,

4 R. D. Archibald, V. I. Voropaev, Commonalities and differences in project management around the world, „A Survey of Project Categories and Life Cycles” 2003, s. 5.

5 Ibidem, s. 6.


małe), sposobu finansowania (zewnętrzne, wewnętrze), zasięgu geograficznego (krajowe, międzynarodowe)6. Projekty dzielone są także ze względu na: znacze-nie strategiczne, stopień ryzyka/niepewności, stopień złożoności, typ klienta za-interesowanego wynikami projektu, czas trwania7. Analizowane mogą być pod względem: ryzyka, wartości ekonomicznej, czasu realizacji, złożoności, rodzaju wykorzystanej technologii, liczby departamentów uczestniczących w projekcie, wielkości kosztów. Inny podział ukazuje pięć typów projektów: konstrukcyjne (produktem jest konkretny produkt przemysłowy), restrukturyzacyjne (produktem jest potrzebna zmiana w systemie/procesie), zamawiane (rezultatem jest produkt wykonany przez zleceniobiorcę zgodnie z opracowaną wcześniej specyfikacją), badawcze (rezultatem jest nowa wiedza), biznesowo-wdrożeniowe (rezultatem są efektywne procesy operacyjne)8. Wreszcie wśród spotykanych w literaturze przedmiotu kategoryzacji projektów warto zwrócić uwagę na podział według kry-terium produktu dostarczanego w wyniku ich realizacji stosowanej przez PMI. Można wówczas mówić o trzech głównych kategoriach projektów: przemysło-wych (tradycyjnych i uniwersalnych), informatycznych (IT) oraz badawczych. W takim podejściu projekt informatyczny (IT) realizowany w branży budowlanej będzie kategoryzowany jako projekt IT, a nie jako projekt budowlany. Podobnie projekt w branży motoryzacyjnej, mający na celu uzyskanie konkretnego innowa-cyjnego rezultatu badawczego, będzie określany mianem projektu badawczego, a nie motoryzacyjnego9.

Do głównych korzyści stosowania kategoryzacji projektów należy możliwość podejmowania decyzji w zakresie wyboru optymalnego zestawu programów i projektów, przydzielania priorytetów nowym i toczącym się projektom, alokacji zasobów, lepszego dopasowania członków zespołu projektowego, przede wszyst-kim menedżera projektu, wreszcie doboru odpowiedniej metodyki zarządzania. Świadomość cech danej grupy projektów realizowanych w organizacji przekłada się na ich skuteczną priorytetyzację, tworzenie efektywnych planów realizacji, kształcenia i angażowania profesjonalnych menedżerów, kształtowania ich ście-żek kariery10. Potwierdza się potrzeba stosowania różnych podejść do organizacji procesu zarządczego w zależności od specyfiki projektów, ponieważ nie da się rozwiązać wszystkich problemów z zarządzaniem projektami w organizacji, sto-sując jedną uniwersalną metodę.

6 M. Łada, A. Kozarkiewicz-Chlebowska, Podstawy controllingu projektów, Centrum Badań nad Projektami, Kraków 2005, s. 9.

7 L. H. Crawford, J. B. Hobbs, J. R. Turner, Matching People, Projects, Processes, and Or-ganizations, w: Proceedings of the Project Management Institute Annual Seminars & Symposium, 3-10.10.2002 r., Project Management Institute, San Antonio, Texas – Newtown Square, PA 2002.

8 R. K. Wysocki, R. McGary, op. cit, s. 10. 9 The standard for Portfolio Management, Project Management Institute, Newton Square, PA

2008, s. 28-41.10 R. D. Archibald, op. cit, s. 4.


2. Cechy naukowych projektów badawczych a skuteczność procesu zarządzania

Naukowe projekty badawcze, realizowane obecnie zarówno przez jednost-ki naukowe, jak i organizacje reprezentujące sektor przemysłowy (najczęściej w partnerstwie naukowo-przemysłowym), posiadają specyficzne cechy determi-nujące podejście do radzenia sobie z tego typu projektami nie tylko na poziomie organizacji koordynującej, ale i w poszczególnych organizacjach partnerskich. W dostępnych w literaturze przedmiotu kategoryzacjach stanowią one wyodręb-nioną grupę projektów (np. kategoryzacja PMI według kryterium produktu do-starczanego w wyniku ich realizacji). Podkreśla się konieczność szczególnego podejścia do zarządzania projektami badawczymi, w tym potrzebę właściwego zdefiniowania zespołu projektowego, wyboru osoby zarządzającej projektem, in-stytucjonalnego przygotowania organizacji jako kluczowe czynniki wpływające na skuteczność procesu zarządzania. Skuteczność zarządzania projektami przeja-wia się generalnie w takich działaniach, które prowadzą do tego, iż można mówić o powodzeniu projektu. Powodzenie projektu to osiągnięcie celu przy uwzględ-nieniu różnego rodzaju ograniczeń, które powodują, że cel ten jest korzystny dla organizacji pod względem ekonomicznym11.

Do cech naukowych projektów badawczych, które należy brać pod uwagę, należą: rodzaj przewidzianych prac (zderzenie perspektywy stricte naukowej i ekonomiczno-finansowej), skala (zadania, budżet, czas realizacji), liczba i rodzaj partnerów konsorcjum projektowego, złożone środowisko pracy (coraz częściej międzynarodowe) i związany z tym różny stopień doświadczenia partnerów, róż-nice kulturowe, uwarunkowania polityczne, bariery komunikacyjne. Duża złożo-ność cech decyduje o właściwym podejściu i koordynacji takiego projektu.

Ze względu na różnorodność zewnętrznych źródeł finansowania badań i wy-mogi instytucji dofinansowującej tego rodzaju projekty cechą charakterystyczną projektów badawczych staje się również potrzeba spełnienia wymogów dotyczą-cych jakości zarządzania, nie tylko na etapie ich realizacji, ale również na etapie przygotowania i rozliczenia zgodnie z zasadami konkretnego programu.

Programy krajowe i międzynarodowe, oferujące wiele możliwości dofinanso-wania prac badawczych realizowanych w ramach projektów, to pieniądze publicz-ne. Dlatego pozyskanie ich oraz zarządzanie tego rodzaju przedsięwzięciami wy-maga przestrzegania procedur i zasad określonych przez dany program. Wreszcie potrzeba oceny rezultatów prac badawczych pod kątem ich komercyjnego zasto-sowania, zapewnienie właściwego wydatkowania publicznych środków finanso-

11 J. Haffer, Skuteczność zarządzania projektami w przedsiębiorstwach działających w Polsce, TNOiK, Toruń 2009.


wych inwestowanych w badania i rozwój oraz praktyka zespołów realizujących projekty badawcze wymuszają dbanie o elementy wpływające na jakość zarzą-dzania tego rodzaju projektami. Specyficzną cechą projektów badawczych jest również występujące w trakcie ich realizacji ryzyko projektowe, w tym: ryzyko niepowodzenia założonych badań, ryzyko związane z samą współpracą z part-nerami konsorcjum, ryzyko finansowe (ze względu na prawie zawsze angażo-wany w projekt wkład własny) czy ryzyko związane ze zmianami w środowisku zewnętrznym. Charakterystyczny dla projektów badawczych jest też moment faktycznego rozpoczęcia zarządzania projektem. Przygotowanie wniosku projek-towego na konkurs wymaga zadbania o wiele istotnych procesów zarządczych jeszcze przed rozpoczęciem realizacji projektu, np. analizę dokumentacji konkur-sowej, definiowanie partnerstwa, definiowanie celów i zakresu prac, harmonogra-mu, budżetu, procedur zarządzania zmianami i komunikacją. Oprócz zdecydowa-nie naukowego charakteru projektów badawczych ich cechą charakterystyczną są również treści polityczne, ekonomiczne, społeczne, środowiskowe, dobrze prze-myślany i opisany sposób zarządzania projektem (procedury podejmowania decy-zji, rozwiązywania konfliktów), regulacje związane z prawami własności intelek-tualnej w odniesieniu do nowej wiedzy powstającej w wyniku realizacji każdego projektu badawczego. W treści wniosku badawczego należy odnieść się do planu pracy i związanych z nim kosztów, oszacować czas trwania zadań, spodziewane rezultaty i określić ich finalnych odbiorców, a także sposób upowszechniania wy-ników i ich późniejszej komercjalizacji.

3. Czynnik ludzki w procesie zarządzania projektami badawczymi

W każdym zespole projektowym szczególne miejsce zajmuje menedżer pro-jektu, który odpowiada za koordynację prac całego zespołu projektowego w celu ukończenia projektu na czas i zgodnie ze specyfikacją. Jest to osoba, która re-prezentuje również projekt na zewnątrz i przekazuje informacje na temat osią-ganych celów jego interesariuszom. Realizacja projektu jest na tyle skuteczna, na ile skuteczny i kompetentny jest jego menedżer. Wybór odpowiedniej osoby do zarządzania projektem wymaga więc rozważenia zarówno jego kompetencji technicznych (czyli umiejętności niezbędnych do wykonania planowanych prac), jak również kompetencji „miękkich” (decydujących o skuteczności komunikacji z członkami zespołu, budowania relacji, rozwiązywania konfliktów, problemów). Jak pokazują przykłady w literaturze, menedżer projektu nie musi być ekspertem od technologii wdrażanej w ramach projektu. Powinien natomiast wiedzieć, jakie pytania zadawać i jak interpretować odpowiedzi, a także być w stanie określić, czy ma wystarczająco dużo informacji technicznych, aby podejmować decyzje


w obszarze zarządzania12. Praktyka ostatnich lat i badania nad rozwojem dyscy-pliny zarządzania projektami wskazują, że nie można rozwiązać wszystkich pro-blemów, stosując jedno podejście. Kompetentny i skuteczny menedżer rozumie specyfikę danego projektu i kontekst jego realizacji. W przypadku naukowych projektów badawczych, które ze względu na swój charakter w znacznym stopniu zależą od kompetencji naukowców rozumiejących planowane w projekcie bada-nia, ważne jest pytanie o rolę menedżera. Jest ona istotna już na etapie planowania projektu badawczego, w którym zachodzi wiele procesów zarządczych, o któ-rych sprawny przebieg należy zadbać, by dobrze przygotować i złożyć wniosek projektowy, zwiększając prawdopodobieństwo otrzymania dofinansowania na za-planowane prace badawcze. Na etapie realizacji projektu oraz jego późniejszego rozliczenia i zamknięcia zachodzą kolejne procesy zarządcze, za które powinien odpowiadać menedżer projektu: komunikacja, monitorowanie postępu, control-ling kosztów, audyt rezultatów, raportowanie, zarządzanie ryzykiem. Znalezienie osoby, która będzie miała stosowną wiedzę i doświadczenie, odpowiednie umie-jętności techniczne, przywódcze, a także interpersonalne, nie jest zadaniem ła-twym, zważywszy na złożoność projektów badawczych. Kluczowe staje się pyta-nie, kim taki menedżer powinien być i czy w zespole projektu badawczego, gdzie kluczową rolę odgrywa lider naukowy i zespół badaczy rozumiejący specyfikę prowadzonych badań, menedżer projektu jest rzeczywiście potrzebny.

Występowanie w cyklu życia projektu badawczego procesów zarządczych, które są tak samo ważne dla sukcesu projektu, jak proces zarządzania badaniami, przemawia za obecnością w zespole projektowym kompetentnego menedżera. W procesie zarządzania tego typu projektem odpowiada on za współpracę z lide-rem naukowym projektu, koordynując wraz z nim prace zespołu projektowego, dba o skuteczne przygotowanie, realizację i zamknięcie projektu jako całości. Po-trzebę posiadania kompetentnego menedżera w zespole projektowym potwierdza-ją najlepsze praktyki realizacji tego rodzaju przedsięwzięć w krajach będących liderami w pozyskiwaniu projektów badawczych z różnych źródeł, szczególnie tych międzynarodowych. Organizacje brytyjskie czy niemieckie, szczycące się imponującą liczbą koordynowanych projektów badawczych, w tym o charakte-rze międzynarodowym, zwykle wybierają do roli odpowiedzialnego za realizację projektu profesjonalnego menedżera badań, który wspólnie z liderem naukowym projektu odpowiada za jego zarządzanie. Lider naukowy, główny badacz i spe-cjalista w tematyce naukowej, której dotyczy projekt, zapewnia skuteczną koor-dynację procesu badawczego i najwyższą jakość naukową realizowanych prac. Menedżer projektu badawczego odpowiada natomiast za właściwe wywiązanie się ze zobowiązań kontraktowych i finansowych w projekcie. Wspiera również organizację pracy w zespole projektowym, dba o właściwą realizację harmono-

12 R. K. Wysocki, R. McGary, op. cit., s. 230.


gramu i wydatkowanie środków zgodnie z ich kwalifikowalnością, organizuje prace całego konsorcjum zgodnie z przyjętym w projekcie rytmem spotkań i zo-bowiązań wobec instytucji dofinansowującej projekt. Model współpracy lidera naukowego i menedżera projektu implikuje pytanie o profil kompetencyjny ta-kiej osoby. W odniesieniu do projektów badawczych potrzebę rozwijania przez menedżerów i administratorów badań specyficznych kompetencji, kluczowych dla zarządzania, poruszano już w latach 1995/1996 na łamach „SRA Journal”. Podkreślano wówczas złożoność środowiska, w którym realizowane są projekty badawcze, oraz ustalono trzy krytyczne zadania dla menedżerów badań: monito-ring prowadzonych prac i zarządzania finansami, dbanie o osiąganie ustalonych produktów cząstkowych projektu, pilnowanie jakości i kontrola wykonania kon-traktu. Potrzebę tę potwierdzają też inni autorzy, zwracając uwagę na kwestię złożoności środowiska, w jakim realizowane są projekty badawcze, oraz istotę roli menedżerów badań wspierających naukowców w realizacji zaplanowanych w projektach prac badawczych13. Przedstawione w późniejszych latach w lite-raturze wyniki badań nad kompetencjami menedżerów projektów badawczych wskazują na szczególną rolę ich kompetencji „miękkich”. Z kolei na łamach „Journal of Research Administration” podkreślono, iż obok ważnej roli wspierają-cej zespoły badawcze, jaką pełnią menedżerowie w procesie aplikowania o gran-ty, pomagają oni w utrzymywaniu relacji z partnerami, identyfikacji istniejących w otoczeniu zewnętrznym możliwości dla realizowanych przez naukowców ba-dań14. Część autorów, badających profile kompetencyjne zespołów projektowych oraz optymalny skład takich zespołów, podkreśla rolę przywództwa w zarządza-niu projektami badawczymi. Kompetencje przywódcze menedżerów projektów badawczych oraz równoważenie interesów organizacji oraz członków zespołu projektowego to ważny argument za ich szczególną rolą w zespole projektowym. Oprócz wyników badań prezentowanych w literaturze przedmiotu istotne są opi-nie samych członków zespołów projektowych15. Podkreślają oni wagę takich kompetencji, jak: umiejętność pracy z ludźmi (w tym komunikacja, motywacja, współodczuwanie, otwartość na różnorodność), myślenie globalne, elastyczność, kreatywność, szeroka wizja. Ważne są też wiedza i doświadczenie w prowadzeniu projektów badawczych, znajomość języków obcych, umiejętność prowadzenia networkingu i poszukiwania partnerów do projektów.

Poza tandemem: menedżer projektu badawczego i lider naukowy niezbęd-ne jest wsparcie ze strony pozostałych członków zespołu projektowego. Tworzą

13 Ch. E. Whitaker, Controls over Spendings, Deliverables and Funding: Fundamentals for the Research Administrator, „SRA Journal” 1995/1996, t. 27, nr 3-4; ABI/INFORM Global, s. 60.

14 I. M. Carter, Customer-Supplier Roles and Relationships in the Management of Research Projects, „Journal of Research Administration” 2010, t. 38, nr 2, s. 59.

15 Szkolenie dla animatorów międzynarodowych projektów badawczych, Staropolska Izba Przemysłowo-Handlowa, Kielce, 27-29.04.2012 r.


go przede wszystkim naukowcy rozumiejący istotę prowadzonych badań oraz przedstawiciele administracji instytucji wspierający zespół w zarządzaniu projek-tem. Kompetencje poszczególnych osób tworzących zespół, a także komplemen-tarność kompetencji zespołu jako całości stanowią ważny czynnik decydujący o skuteczności procesu zarządzania. Definiowanie zespołu powinno mieć miejsce już w fazie przygotowania projektu, co pozwoli na jego efektywną realizację, przy optymalnym zaplanowaniu zasobów organizacji. Jednostki naukowe, które starają się o środki na badania w systematyczny sposób, zgodny z przyjętymi przez organizację celami strategicznymi, dbają o to, by członkowie zespołu pro-jektowego mieli odpowiednią wiedzę oraz rozwijali swoje w zakresie realizacji projektów badawczych. Zarówno planowanie udziału w projektach, jak i właści-wy dobór osób do zespołu projektowego jest szczególnie istotny, gdy organizacja realizuje więcej niż jeden projekt badawczy w tym samym czasie. Zebranie pro-jektów zbieżnych co do celów w programie i świadome zarządzanie nimi znacz-nie usprawnia proces zarządzania projektami w każdej organizacji.

4. Wsparcie instytucjonalne w procesie zarządzania projektami badawczymi

Wsparcie instytucjonalne na poziomie jednostki macierzystej jest często pro-blemowe z punktu widzenia zespołów projektowych i wpływa na skuteczność za-rządzania projektem. Sposób ulokowania takiej struktury w instytucji, przypisane jej funkcje oraz wynikająca z tego efektywność funkcjonowania są bardzo różne. W przypadku projektów uniwersalnych wsparcie takie zapewnia biuro wspiera-nia projektów (Project Management Office – PMO), a w przypadku projektów badawczych – biuro wspierania badań (Research Support Office – RSO). Tego ro-dzaju struktury wsparcia na poziomie instytucjonalnym powinny przede wszyst-kim służyć członkom zespołów projektowych w sprawnej realizacji projektów. PMO dominuje w organizacjach sektora przemysłowego, w projektach uniwer-salnych. W Europie Zachodniej coraz częściej powstają finansowane z budżetów statutowych biura wspierające realizację projektów badawczych (RSO). W zależ-ności od wielkości organizacji oraz portfela projektów badawczych są one różnie ulokowane w jej strukturze organizacyjnej (scentralizowane, zdecentralizowane, hybrydowe). Pracują w nich, stanowiąc wsparcie dla zespołów badawczych, spe-cjaliści w takich obszarach, jak: dopasowanie celów badawczych do obowiązu-jącej w instytucji strategii badawczej, przygotowanie wniosków projektowych, benchmarking, metodologie kosztowe, negocjacje kontraktów badawczych, za-rządzanie projektami badawczymi, audyt16. W Polsce potrzebę budowania wspar-

16 D. Langley, M. H. Ofosu, Celebrating a Profession: The Global Perspective, „The Journal of Research Administration” 2007, t. XXXVIII, s. 39.


cia instytucjonalnego na poziomie organizacji macierzystej podkreśla się w pro-wadzonych badaniach oraz obserwuje się wśród członków zespołów badawczych. RSO postrzegane jest jako czynnik wspierający pracę zespołów badawczych, przekładający się na jej skuteczność i większy komfort realizacji17.

Podobne opinie formułowane są w innych krajach europejskich. Potwierdza je także działalność stowarzyszeń mających na celu profesjonalizację zarządza-nia projektami badawczymi18, na poziomie europejskim: European Association of Research Managers and Administrators (EARMA), European Academy of Mana-gement (EURAM), a na poziomie międzynarodowym: National Council of Rese-arch University Administrators (NCURA) i Society of Research Administrators International (SRA), zrzeszające przede wszystkim członków ze Stanów Zjedno-czonych (95%) i skupiające się na środowisku prowadzenia prac badawczych na uniwersytetach.

Podsumowanie

Naukowe projekty badawcze traktowane są obecnie jako odrębna grupa pro-jektów posiadających specyficzne cechy decydujące o ich złożoności. Projekty te realizowane są zarówno przez organizacje naukowe, jak i przez przedstawicieli przemysłu zainteresowanych wykorzystaniem rezultatów prac badawczych.

Przedstawiony przegląd najważniejszych elementów kontekstu przygotowa-nia i realizacji projektów badawczych wpływających na skuteczność zarządzania tego typu projektami wskazuje na złożoność tego procesu, a zarazem te elementy, o które należy zadbać na każdym etapie realizacji projektu badawczo-rozwojo-wego. Należą do nich: właściwie dobrany zespół projektowy, bliska współpraca między liderem naukowym i menedżerem badań, wsparcie dla zespołów ze stro-ny zaangażowanych w projekt instytucji. Polskie jednostki naukowe, realizujące prace badawcze, coraz częściej sięgają po zewnętrzne źródła finansowania badań w ramach projektów. Projekty w nauce mogą dotyczyć realizacji badań podsta-wowych i aplikacyjnych w określonych dyscyplinach naukowych lub mieć cha-rakter interdyscyplinarny. Mogą być realizowane jako projekty indywidualne lub zespołowe w ramach partnerstwa krajowego i międzynarodowego. Ze względu na rosnącą złożoność tej kategorii projektów wymagają one docenienia roli czynnika ludzkiego w procesie zarządzania i wsparcia instytucjonalnego dla jego realizacji na każdym etapie zarządzania projektem – od przygotowania wniosku, poprzez realizację, aż po rozliczenie. Ponadto różnorodność zewnętrznych źródeł finanso-

17 J. Hołyst, How scientists find (EU) Projects management, prezentacja na corocznej konfe-rencji EARMA, Warszawa 2007.

18 P. Craven, A word in your EARMA, „Research Europe”, 26.07.2007 r., s. 1.


wania badań i ich wymogi wymuszają na instytucji korzystanie ze specjalistycz-nej wiedzy w zakresie zarządzania projektami.

Rozumienie specyfiki tego rodzaju projektów, a także roli menedżera w ze-spole projektowym oraz roli samej instytucji, w której następuje przygotowanie i realizacja projektu, determinuje ich przebieg i wspiera osiąganie celów badaw-czych przez organizację. W sytuacji, gdy w organizacjach ważniejsze niż rezultat pojedynczego projektu stają się korzyści z prowadzenia całego programu pro-jektów badawczych, jakość procesu zarządzania tego rodzaju przedsięwzięciami decyduje o realizacji strategii badawczej każdej organizacji naukowej. Prowadzi to bowiem do maksymalizacji korzyści organizacji przez realizację właściwych projektów, w priorytetowych dla jej funkcjonowania obszarach, wpisujących się w jej strategię działania.

Literatura

Archibald R. D., The purpose and methods of practical project categorization, w: International Project/Program Management Workshop 5 ESC Lille, Lille Graduate School of Management, Lille, 22-26.08.2005 r.

Archibald R. D., Voropaev V. I., Commonalities and differences in project management around the world, „A Survey of Project Categories and Life Cycles” 2003.

Carter I. M., Customer-Supplier Roles and Relationships in the Management of Research Projects „Journal of Research Administration” 2010, t. 38, nr 2.

Crawford L. H., Hobbs J. B., Turner J. R., Matching People, Projects, Processes, and Organizations, w: Proceedings of the Project Management Institute Annual Seminars & Symposium, 3-10.10. 2002 r., Project Management Institute, San Antonio, Texas – Newtown Square, PA 2002.

Craven P., A word in your EARMA, „Research Europe”, 26.07.2007 r.Haffer J., Skuteczność zarządzania projektami w przedsiębiorstwach działających w Polsce, TNOiK,

Toruń 2009.Hołyst J., How scientists find (EU) Projects management, prezentacja na corocznej konferencji

EARMA, Warszawa 2007.Langley D., Ofosu M. H., Celebrating a Profession: The Global Perspective, „The Journal of Re-

search Administration” 2007, t. XXXVIII.Łada M., Kozarkiewicz-Chlebowska A., Podstawy controllingu projektów, Centrum Badań nad

Projektami, Kraków 2005.Szkolenie dla animatorów międzynarodowych projektów badawczych, Staropolska Izba Przemy-

słowo-Handlowa, Kielce, 27-29.04.2012 r. The standard for Portfolio Management, Project Management Institute, Newton Square, PA 2008.Trocki M., Grucza B. K., Ogonek K., Zarządzanie projektami, PWE, Warszawa 2003.Whitaker Ch. E., Controls over Spendings, Deliverables and Funding: Fundamentals for the Re-

search Administrator, „SRA Journal” 1995/1996, t. 27, nr 3-4, ABI/INFORM Global.Wysocki R. K., McGary R., Efektywne zarządzanie projektami, Helion, Gliwice 2005.


The key elements of the context of the preparation and implementation of research projects

influencing effectiveness of the research management

Abstract. The aim of the article is to present the key elements of the context of the preparation and implementation of research projects, influencing effectiveness of research management process within Polish research organisations. Discussed within are important management areas, which are present in each phase of the research project life cycle, the role of the research team with special attention to the role of the research manager, and the importance of defining and further developing institutional support for performing research projects. Nowadays, research organizations in Poland are more active in applying for external funds for innovative research, both at a national and in-ternational level. Topics presented in this article are crucial to elaborate an effective approach to performing a research management process in each organization, while performing single projects, whole programmes of research projects, and finally, the organisation’s project portfolio.

Keywords: research strategy, research projects, research management, research team


2013, t. 51, nr 6

Agnieszka Młodzińska-GranekUniwersytet Wrocławski

Wydział Nauk Społecznych, Instytut Studiów Międzynarodowych e-mail: [email protected]

tel. 664 942 289

Tworzenie partnerstw w zakresie przedsiębiorczości akademickiej

Streszczenie. Współpraca nauki i biznesu stanowi priorytetowe założenie w tworzeniu strategii innowacyjnego rozwoju państw. Aktywność ta wpisuje się w nurt, jakim jest przedsiębiorczość śro-dowiska naukowego. Jednym z mechanizmów wpływających pozytywnie na jej rozwój jest tworzenie partnerstw organizacji publicznych i prywatnych w obszarze polityki badawczo-rozwojowej. Celem artykułu jest analiza procesu budowania współpracy w kontekście wspierania rozwoju przedsię-biorczości akademickiej. Zidentyfikowano w nim następujące aspekty tego procesu: otwieranie się sfery publicznej, transformacja uczelni wyższych, rola przedsiębiorczości akademickiej, zagadnie-nie partnerstwa publiczno-prywatnego jako mechanizmu wsparcia dla rozwoju przedsiębiorczości akademickiej. Poprzez analizę starano się uzyskać wstępną odpowiedź na pytanie, jakie trendy wpływają na współpracę w przestrzeni publiczno-prywatnej na rzecz rozwoju przedsiębiorczości akademickiej.

Słowa kluczowe: przedsiębiorczość akademicka, partnerstwo publiczno-prywatne, zarządzanie publiczne, polityka innowacyjna (badawczo-rozwojowa)

Wstęp

Zagadnienie tworzenia partnerstw w zakresie przedsiębiorczości akademic-kiej wpisuje się w aktualne trendy związane ze zmianą znaczenia zarządzania pu-blicznego w warunkach globalnych w kontekście rozwoju szkolnictwa wyższego i formułowania polityki badawczo-rozwojowej, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia współpracy partnerów publicznych i prywatnych.

112 Agnieszka Młodzińska-Granek

W Unii Europejskiej podejmuje się obecnie zdecydowane działania w kie-runku tworzenia i urzeczywistniania gospodarki opartej na wiedzy i innowacji. Sformułowane w ostatnich trzech latach strategie1 kładą nacisk na zrównoważony rozwój społeczny, którego priorytetem ma być wykorzystywanie potencjału na-ukowego w celu podniesienia konkurencyjności Europy na arenie międzynaro-dowej. Edukacja, badania naukowe, komercjalizacja wiedzy, przedsiębiorczość akademicka stają się najważniejszymi przesłankami w dążeniu do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju2. Aby osiągnąć ten cel, niezbędna jest współpraca wszystkich podmiotów zaangażowanych w kreowanie lepiej funkcjonującej rze-czywistości społecznej, tj. państwa, podmiotów gospodarczych i społeczeństwa.

Celem artykułu jest analiza procesu współpracy, ze szczególnym uwzględ-nieniem podmiotów publicznych i prywatnych, przyczyniającej się do rozwoju przedsiębiorczości akademickiej.

W artykule wskazano, że niezbędnymi elementami procesu budowania współ-pracy3, w kontekście rozwiązań z zakresu polityki badawczo-rozwojowej, są na-stępujące aspekty: proces otwierania się sfery publicznej, transformacja uczelni wyższych, rola przedsiębiorczości akademickiej oraz partnerstwa publiczno-pry-watne jako jeden z mechanizmów wspierających jej rozwój.

Przedstawione w artykule wnioski i rekomendacje poprzedzone zostały wy-konaniem badań typu desk-research.

1 Komunikat KE, Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, KOM(2010) 2020, Brussel, 3.03.2010 r.; Komunikat KE, Projekt przewodni strategii Europa 2020: Unia innowacji, KOM(2010) 546, Brussel, 6.10.2010 r.; Komunikat KE, Partnerstwo na rzecz badań naukowych i innowacji, KOM(2011) 572, Brussel, 21.09.2011 r.; Komunikat KE, Horyzont 2020 – program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji, KOM(2011) 808, Brussel, 30.11.2011 r.

2 Odnowiona strategia zrównoważonego rozwoju została przyjęta przez Radę Europejską w czerwcu 2006 r. Obejmuje ona siedem najważniejszych wyzwań: zmiany klimatyczne i czysta energia; transport zorganizowany z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, zrówno-ważona konsumpcja i produkcja; ochrona zasobów naturalnych i gospodarowanie nimi; zdrowie publiczne; integracja społeczna, demografia i migracja oraz ubóstwo na świecie. Por. http://euro-pa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/07/1576&format=HTML&aged=0&language=PL&guiLanguage=en [2.08.2012]. Najnowszym dokumentem traktującym o strategii zrównowa-żonego rozwoju jest Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu. Strategia ta obejmuje trzy wzajemnie powiązane priorytety: 1) rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji, 2) rozwój zrównoważo-ny: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej, 3) rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. Por. Komunikat KE, KOM(2010)2020, Brussel, 3.03.2010 r.

3 Współpraca to zdolność wspólnego działania w celu osiągnięcia wspólnych celów. Zagadnie-nie to jest definiowane na podstawie teorii racjonalnego wyboru (oraz teorii gier jako instrumentu analitycznego).

Tworzenie partnerstw w zakresie przedsiębiorczości akademickiej 113

1. Proces otwierania się sfery publicznej w kontekście polityki innowacyjnej

Trwające procesy globalizacyjne powodują konieczność dokonywania cią-głych modyfikacji w funkcjonowaniu podmiotów w zmieniającej się rzeczywi-stości społeczno-polityczno-ekonomicznej. W zachodzące procesy w pełni zaan-gażowane są zarówno podmioty publiczne, jak i prywatne. Otwieranie się sfery publicznej, związane z komplementarnym działaniem państw, opartym na konku-rencji i współpracy podmiotów publicznych i prywatnych, ma w efekcie prowa-dzić do poprawy warunków życia społeczności globalnej.

Jedną z koncepcji opisujących zachodzące zmiany jest koncepcja gospo-darki opartej na wiedzy (GOW), która powstała pod koniec lat 80. Na potrzeby niniejszego opracowania wykorzystano definicję gospodarki opartej na wiedzy przedstawioną w raporcie OECD Knowledge-Based Economy z 1996 r., w któ-rym GOW opisuje się jako „gospodarkę opartą wprost na tworzeniu, traktowanym jako produkcja, oraz dalszym przekazywaniu, czyli dystrybucji, oraz praktycz-nym wykorzystaniu wiedzy i informacji [...]. Wiedza jest określonym produktem, który napędza rozwój”4.

Autorzy prac na temat genezy GOW (np. Dominique Forray, Bendt-Åke Lund- vall) podkreślają znaczenie wiedzy i rosnącego zainteresowania tym obszarem. Według Krzysztofa Porwita: „Poziom wiedzy i efektywność jej wpływu na prak-tykę gospodarczą uważane są za podstawowe przyczyny wzrostu produktywno-ści czynników wytwórczych i dostępnego tempa wzrostu gospodarki”5. Zgodnie z badaniami OECD wzrost roli wiedzy w gospodarce wiąże się z trzema tenden-cjami: wzrostem udziału wiedzy w wytwarzanym PKB, rosnącym znaczeniem sektora usług; zwiększoną dynamiką zmian6.

Nawiązując do charakterystyki gospodarki opartej na wiedzy, nie można pominąć zagadnienia państwa oraz roli, jaką ma ono odgrywać w tak opisanej rzeczywistości globalnej. W naukach społecznych, dla których państwo stanowi istotny przedmiot badań, stopniowo odchodzi się od postrzegania go jako samo-dzielnego, niezależnego bytu, działającego w izolacji i oderwanego od społecznej rzeczywistości. Jest to związane m.in. z przemianami globalnymi zachodzącymi wokół znaczenia państwa i państwowości. Niekoniecznie jest to związane z za-nikaniem struktur państwowych, jak i tożsamości związanej z państwowością. Wynika to w dużej mierze z namnażania się struktur społecznych, ekonomicznych

4 The Knowledge-Based Economy, OECD, Paris 1996.5 K. Porwit, Cechy gospodarki opartej na wiedzy (G.O.W.), ich współczesne znaczenie i warun-

ki skuteczności, w: Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, red. A. Kukliń-ski, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 2001, s. 111.

6 Ibidem, s. 114.


i politycznych, które współuczestniczą w zarządzaniu życiem publicznym, a także ze zmian zachodzących w obszarze administracji publicznej oraz sposobie zarzą-dzania politykami publicznymi.

Samo pojęcie „polityka” może oznaczać, jak wskazuje Jerzy Hausner: „okre-śloną dziedzinę działania władzy publicznej”7. Natomiast zagadnienie polityki publicznej definiowane jest jako pewien rodzaj polityki, prowadzonej w celu pro-jektowania i wdrażania polityk publicznych, co z kolei nierozerwalnie wiąże się z pojęciem zarządzania publicznego8. W procesie wdrażania polityki publicznej bierze udział wiele podmiotów, począwszy od decydentów rządowych, poprzez urzędników administracyjnych, przedstawicieli środowisk społecznych i gospo-darczych, po grupy lobbingowe9. Złożoność tych relacji wymaga zastosowania narzędzi z zakresu zarządzania, przy jednoczesnym uwzględnieniu roli władz publicznych i ich odpowiedzialności w stosunku do beneficjentów wdrażanych decyzji, tj. społeczeństwa. Jak wskazuje Giovanni Sartori: „Polityka uzależniona jest w ostatecznym rachunku od stosunku między rządzącymi a rządzonymi”10. Zwolennicy koncepcji zarządzania publicznego podkreślają pozytywne aspekty różnorodności ról, jakie może pełnić jednostka wobec władzy publicznej. Przy sterowaniu polityk przez debatę publiczną jednostki mają szansę współuczestni-czenia w przestrzeni państwowej, co otwiera możliwości faktycznego wprowa-dzania zmian tam, gdzie są one pożądane. Następuje dyfuzja władzy na poziomie jednostek rządzenia (rząd, samorząd, władze lokalne), czyli zmiany od hierar-chii ku poliarchii oraz na poziomie społecznego zaangażowania w dokonywanie zmian, tj. od postaw konsumpcyjnych w stosunku do władzy do postaw aktyw-nych, partycypacyjnych w kreowaniu życia publicznego.

Sferą działań państwa służącą spójnemu ukierunkowywaniu i wdrażaniu opi-sanych procesów w przestrzeni publicznej w obszarze badawczo-rozwojowym jest polityka innowacyjna11. Analizując literaturę przedmiotu, można zauważyć

7 J. Hausner, Zarządzanie publiczne, Scholar, Warszawa 2008, s. 35. 8 Ibidem, s. 46. 9 Ibidem, s. 47.10 G. Sartori, Teoria demokracji, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 115. 11 Zgodnie ze standardami zawartymi w dokumentach OECD polityka innowacyjna rozumiana

jest jako jedna z polityk gospodarczych, która obejmuje takie obszary, jak: wzmacnianie powiązań w narodowym systemie innowacji, kształtowanie i rozbudowywanie zdolności wprowadzania inno-wacji, dokonywanie strukturalnych zmian technicznych, technologicznych i jakościowych w prze-myśle, wykorzystanie współpracy międzynarodowej oraz procesów globalizacji w gospodarce (Oslo Manual. The measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD, Paris 2005). Zadaniem polityki innowacyjnej jest wspieranie badań naukowych oraz wprowadzanie ich do praktyki gospodarczej. Podstawowym celem narodowej polityki innowacyjnej jest kreowanie możliwości, które sprzyjają pomyślnej ekonomicznie eksploatacji nowych pomysłów poprzez obniżanie progu trudności i eli-minowanie ryzyka podejmowania działalności innowacyjnej. Innowacyjność uzależniona jest od wdrażania innowacji, ich upowszechniania oraz wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy. Por.


dyskusję na temat samego zakresu pojęciowego polityki sektorowej. Jak opisuje Leszek Kwieciński, w obszarze definiowania polityki innowacyjnej należy wziąć pod uwagę „pojęcia polityki technologicznej, badawczej, innowacyjnej, nauko-wej oraz badawczo-rozwojowej”12. W niniejszym artykule skoncentrowano się na definiowaniu polityki innowacyjnej w znaczeniu polityki badawczo-rozwojowej. Jak podaje Franz Feldmann, polityka innowacyjna utożsamiana jest z polityką badawczą (naukową), „skierowaną na ogólnogospodarczą aktywność badawczą oraz na wykorzystywanie wyników badań”13. Natomiast zgodnie z definicją za-proponowaną przez Edwarda Stawasza: „Polityka innowacyjna jest zestawem elementów polityki naukowej i polityki technologicznej. Jej celem jest wspiera-nie innowacyjności gospodarki”14. Połączenie polityki naukowej z nauką prze-mysłową nastąpiło już w latach 70. (m.in. B. A. Lundvall). Natomiast integracja z innymi działaniami rządowymi, w tym z polityką gospodarczą, socjalną czy edukacyjną nastąpiła w latach 80. Dzięki tym zmianom polityka innowacyjna na-brała strategicznego znaczenia, gdyż wybór polityki badawczej został związany z docelową strukturą gospodarczą15.

Unijne zasady polityki innowacyjnej badawczo-rozwojowej (research and de-velopment policy) zostały pierwotnie sformułowane w Traktacie ustanawiającym Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS) z 1951 r. W 1974 r. w rezolucji dotyczącej rozwoju europejskiej polityki w zakresie badań i rozwoju (B+R) pod-kreślono konieczność stworzenia przez Wspólnotę własnej polityki dotyczącej nauki i technologii. Jednolity Akt Europejski z 1987 r. wprowadza nową podsta-wę w zakresie polityki badawczo-rozwojowej, która miała być wdrażana poprzez programy ramowe16. Zgodnie z Traktatem o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (30.03.2010, art. 180, dawniej art. 164 TWE): „W dążeniu do osiągnięcia tych ce-lów (tj. wzmacniania bazy naukowej i technologicznej przemysłu europejskiego i sprzyjania zwiększaniu jego międzynarodowej konkurencyjności) Unia prowa-dzi następujące działania, które stanowią uzupełnienie działań podejmowanych przez państwa członkowskie: a) wykonywanie programów badań, rozwoju tech-nologicznego i demonstracyjnych, wraz z promowaniem współpracy z przedsię-biorstwami, ośrodkami badawczymi i uniwersytetami oraz między nimi; b) popie-ranie współpracy w dziedzinie wspólnotowych badań, rozwoju technologicznego

S. Pangsy-Kania, Polityka innowacyjna państwa a narodowa strategia konkurencyjnego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, s. 136. Jednym z kluczowych elementów polityki innowacyjnej jest przedsiębiorczość akademicka.

12 L. Kwieciński, Parki technologiczne jako element polityki badawczo-rozwojowej w Polsce i w krajach Unii Europejskiej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 50.

13 Za: ibidem.14 Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2008.15 L. Kwieciński, op. cit., s. 51.16 Aktualnie jest to Horyzont 2020. Por. Komunikat KE, Horyzont 2020 – program ramowy

w zakresie badań naukowych i innowacji, KOM(2011) 808, Brussel, 30.11.2011 r.


i demonstracji z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi; c) upo-wszechnianie i optymalizację wyników działań w dziedzinie wspólnotowych ba-dań, rozwoju technologicznego i demonstracji; d) popieranie kształcenia i mobil-ności naukowców Unii”. Następnie w art. 181 (dawniej art. 165 TWE) przewiduje się, iż: „Unia i państwa członkowskie koordynują swoje działania [...], tak aby zapewnić wzajemną spójność polityk krajowych i polityki Unii”.

Tak zdefiniowana rola polityki innowacyjnej (badawczo-rozwojowej) wska-zuje, iż owa polityka, jak i inne polityki publiczne, ukierunkowuje się ku poliar-chii, gdzie ogromną rolę odgrywa zagadnienie współpracy w rozumieniu relacji partnerskich i sieciowych, które pozwalają na zoptymalizowanie wymiany infor-macji i dzielenia się wiedzą. Kluczową kwestią staje się zaufanie, wpływające na jakość wzajemnej komunikacji i realizację wyznaczonych celów. W przypad-ku polityki innowacyjnej (badawczo-rozwojowej) otwarcie sfery publicznej na współpracę z otoczeniem jest zjawiskiem wysoce pożądanym, gdyż wdrażanie polityk może być skuteczne jedynie w przypadku, gdy zaangażowane są szersze warstwy społeczne, a nie jedynie politycy czy pracownicy administracji. Zgodnie ze stwierdzeniem Leszka Kwiecińskiego: „Rolą władz publicznych jest w mniej-szym stopniu kreowanie polityki, a o wiele większym moderowanie”17.

2. Uniwersytety trzeciej generacji i rola przedsiębiorczości akademickiej

Podstawowym czynnikiem zmian w funkcjonowaniu państwa jako podmio-tu partycypującego w międzynarodowej konkurencji gospodarczej i kreującego polityki publiczne jest współczesne postrzeganie roli instytucji naukowo-badaw-czych18 przez władze państwowe. Instytucje te, jako podmioty będące elemen-tarną częścią życia publicznego w kontekście polityki innowacyjnej (badawczo--rozwojowej), są włączone w proces przemian związanych z definiowaniem roli i kształtu poszczególnych polityk publicznych.

Fundamentalna zmiana funkcjonowania instytucji naukowo-badawczych, przede wszystkim uczelni wyższych, to wynik światowych procesów związanych z dominującym w systemie globalnym modelem gospodarki opartej na wiedzy.

17 L. Kwieciński, Zarządzanie publiczne a wyzwania polityki innowacyjnej w Polsce, w: Za-rządzanie strategiczne w badaniach teoretycznych i praktyce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Eko-nomicznego we Wrocławiu” 2008, nr 20, s. 179.

18 Na potrzeby artykułu przyjęto następującą systematykę instytucji naukowo-badawczych: uczelnie wyższe (w tym uniwersytety, politechniki) jako jednostki naukowe; jednostki badawcze (w tym instytuty badawcze Polskiej Akademii Nauk, będącej instytucją naukową); jednostki ba-dawczo-rozwojowe. Zob. m.in. ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. Przepisy wprowadzające ustawy reformujące system nauki, Dz.U. nr 96, poz. 620.


Zjawiska globalizacji i konkurencji międzynarodowej, obejmującej wszystkie podmioty konkurujące o jak najwyższą pozycję gospodarczą, powodują przemia-ny strukturalne wielu przedsiębiorstw, dla których rozwój sektora B+R staje się priorytetem. Natomiast po stronie uniwersytetów globalizacja wymusza aktywne włączenie się w konkurencję o najlepszych studentów, naukowców, projekty ba-dawcze i finansowanie.

Przełomowe badania naukowe, których poszukuje przemysł, wymagają znacz-nych nakładów finansowych. Dlatego źródła państwowe, na których opiera się funkcjonowanie wielu uczelni wyższych, czy innych instytucji naukowo-badaw-czych w Europie, stają się niewystarczające. Niezbędna staje się więc ich współ-praca z przedsiębiorstwami. Wysoki poziom badań zapewniony przez partnerów naukowych przyczynia się do lepszej pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw. Firmy skłaniają się ku rozwiązaniom partnerskim, a niekoniecznie ku tworzeniu zaawansowanych działów badań i rozwoju wewnątrz swoich struktur (tab. 1).

Tabela 1. Czynniki wpływające na transformację modelu uczelni wyższych

Czynniki wpływające na transformację modelu uczelni wyższychpo stronie uczelni wyższych po stronie przedsiębiorstw

– coraz wyższe koszty badań oraz konieczność pozyskiwania alternatywnych źródeł finansowania

– globalna konkurencja o wybitnych studentów, naukowców i projekty badawcze

– założenie, że jednym z celów uczelni wyższej jest konieczność współpracy z otoczeniem, zwłaszcza z przedsiębiorstwami

– nastawienie na komercjalizację wyników ba-dań w realiach GOW

– konkurencja ze strony rosnących w siłę insty- tutów badawczych poza strukturą uczelni wyż- szych

– rola państwa i strategii państwowych w kie-runku wzrostu poziomu innowacyjności

– wzrost znaczenia przedsiębiorczości akade-mickiej

– rosnący popyt na zaawansowane badania na-ukowe przy jednoczesnym braku rozbudowa-nej struktury badawczej

– wysoki poziom badań naukowych oferowa-nych przez uczelnie wyższe

– coraz większe zapotrzebowanie rynkowe na wysoko zaawansowane badania naukowe (technologie), wynikające z rosnącej konku-rencji na rynkach globalnych

– wartość dodana wynikająca z tworzenia part-nerstw publiczno-prywatnych (założenie: dzielenie ryzyka i kosztów, przy jednoczesnym zachowaniu wysokiego poziomu usług i pro-duktów)

– oferowane w ramach unijnych funduszy strukturalnych środki finansowe na wsparcie inno-wacyjnych firm.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. G. Wissema, Towards the Third Generation University. Ma-naging the University in Transition, Edward Elgar, Cheltenham 2009.

W literaturze przedmiotu w kontekście ewolucji uczelni wyższych, wyróż-nia się trzy rodzaje uniwersytetów: uniwersytet średniowieczny (model boloński i paryski), uniwersytet humboldtowski oraz uniwersytet trzeciej generacji, będący wciąż w fazie rozwoju.


Uniwersytety średniowieczne cechowały się dużą autonomią, wywierały zna-czący wpływ na życie polityczne i społeczne, a ich głównym celem była „ochrona dawnej mądrości i nauczanie posłuszeństwa wobec doktryny Kościoła”19.

W przypadku modelu humboldtowskiego, jak opisuje Johan G. Wissema, „ba-dania opierały się na racjonalnym rozumowaniu, eksperymentach, argumentacji i przejrzystości, która pozwala na weryfikację i poszerzanie wyników badań in-nych osób”20. Rolą uniwersytetu było kształcenie, szerzenie wiedzy, a ich głów-nym celem – postęp naukowy, stąd granica między uczelniami a przemysłem była wyraźnie zarysowana.

Model uniwersytetu trzeciej generacji wciąż jest kształtowany. Stwierdza się, iż jest to faza przejściowa, w której przekształceniu ulega dotychczasowy model uniwersytetu humboldtowskiego. Uniwersytet trzeciej generacji można scharak-teryzować następująco: badania podstawowe wciąż stanowią rdzeń działalno-ści uniwersytetu; wzrasta znaczenie badań transdyscyplinarnych; uczelnia jest otwarta na współpracę z wieloma partnerami; brak bezpośredniego finansowania przez państwo; wykorzystanie wiedzy staje się priorytetowym celem21. Otwartym pytaniem pozostaje forma funkcjonowania uczelni wyższych w zakresie komer-cjalizacji wiedzy: Czy komercjalizacja powinna pozostać działalnością uboczną wobec priorytetowych zadań naukowych i edukacyjnych uczelni wyższych, reali-zowaną przez partnerów zewnętrznych, czy też proces komercjalizacji powinien stać się, obok badań i edukacji, jednym z działań uniwersytetu?

Niewątpliwie uczelnie wyższe jako element sfery publicznej w obliczu zmie-niającej się rzeczywistości zmuszone są do transformacji w kierunku ściślejszej współpracy z otoczeniem. „Pomostem” między uniwersytetem a środowiskiem zewnętrznym może być przedsiębiorczość akademicka.

Podobnie jak w przypadku polityki innowacyjnej, w literaturze przedmiotu istnieje problem ze zdefiniowaniem przedsiębiorczości akademickiej. W ujęciu szerokim może ona być rozumiana jako mechanizm komercjalizacji badań, na-tomiast w ujęciu wąskim – jako firmy odpryskowe tworzone przez kadrę nauko-wą i studentów. W krajach anglosaskich pojęcie przedsiębiorczości akademickiej utożsamiane jest z firmami odpryskowymi lub przedsiębiorczością uczelni, w ro-zumieniu oferowania sprzedaży wytworzonego know-how22. Z szerszym spoj-rzeniem mamy do czynienia m.in. w polskim dyskursie. Krzysztof B. Matusiak przedstawia holistyczną koncepcję porządkowania wiedzy na temat przedsiębior-

19 A history of the university in Europe, red. W. Rüegg, Cambridge University Press, Cam-bridge 2008, za: J. G. Wissema, Towards the Third Generation University. Managing University in Transition, Edward Elgar, Cheltenham 2009.

20 J. G. Wissema, op. cit., s. 16-33.21 Ibidem, s. 43.22 Szerzej: S. Shane, Academic Entrepreneurship. University Spinoffs and Wealth Creation.

New Horizons in Entrepreneurship, Edward Elgar, Cheltenham 2004.


czości akademickiej. Wśród wymiarów funkcjonowania uniwersytetu wymienia on następujące formy: przedsiębiorcze zarządzanie uniwersytetem, ukierunkowa-ne na ścisłą współpracę z otoczeniem zewnętrznym; przedsiębiorczą edukację, którą rozumie jako „zwiększanie zdolności adaptacji zawodowej absolwentów do dynamicznych warunków zewnętrznych”, a także dostosowywanie programów nauczania do potrzeb rynków pracy; przedsiębiorczość studentów i absolwentów, wyrażającą się zakładaniem własnych firm na bazie wiedzy zdobytej podczas stu-diów; transfer i komercjalizację technologii, realizowane poprzez badania zama-wiane przez przemysł; akademickie firmy odpryskowe (spin-off i spin-out)23.

„Przedsiębiorczość akademicka to nowy wymiar przedsiębiorczości rozwi-janej na styku nauki i gospodarki. Ten rodzaj aktywności wymaga określonych kompetencji, szerokiej wiedzy, kontaktów w środowisku akademickim i bizneso-wym oraz globalnej perspektywy myślenia o działalności gospodarczej”24.

Przedsiębiorczość akademicka, jako narzędzie poszerzania i pogłębiania współpracy uniwersytetu z otoczeniem, spełnia swą rolę, przyczyniając się do istotnej transformacji jakościowej uczelni w kontekście nowych wyzwań polityki badawczo-rozwojowej.

3. Tworzenie partnerstw publiczno-prywatnych a wspieranie przedsiębiorczości akademickiej

Jednym z mechanizmów wspierających rozwój przedsiębiorczości akademic-kiej jest szeroko rozumiana współpraca podmiotów publicznych i prywatnych.

W literaturze na temat współpracy jedną z jej najistotniejszych cech jest za-ufanie25, co łączy się z pewnym ryzykiem w działaniu na rzecz osiągnięcia wspól-nego celu. Jeśli uczestnicy wspólnego działania uznają, iż cel wspólny grupy nie odbiega od celów indywidualnych, to uczestnicy relacji będą się wzajemnie wspierać. Jedyną możliwością poznania, jaki jest faktyczny cel danej grupy, jest komunikacja26. W raporcie „Konkurencyjna Polska. Jak awansować w światowej lidze gospodarczej” z czerwca 2013 r. podkreśla się, że skuteczna polityka pro-mowania konkurencyjności gospodarczej danego państwa nie jest możliwa, jeśli nie odbywa się skuteczny dialog z kluczowymi uczestnikami gospodarki, dzięki któremu tworzona jest przestrzeń komunikacji sprzyjająca budowaniu zaufania i otwartości. Leszek Gilejko i Rafał Towalski wskazują, że „w państwach o rozwi-

23 K. B. Matusiak, Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy. Rola i miejsce uniwersytetu w procesach innowacyjnych, Wyd. SGH, Warszawa 2010, s. 182.

24 Innowacje i transfer technologii..., s. 281.25 Zaufanie to „zakład podejmowany na temat niepewnych, przyszłych działań innych ludzi”,

P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Znak, Kraków 2007, s. 69-70.26 H. Czarniawski, Współdziałanie potrzebą czasu, Norbertinum, Lublin 2002, s. 24 i nn.


niętym systemie rynkowym nauka umiejętności dialogu, negocjacji i partnerstwa należą do podstawowego kanonu wykształcenia menedżera, kierownika instytucji czy lidera związkowego”27. Kontynuując, „partnerstwo [...] może spełniać ważne funkcje w wymiarze tak społecznym, jak i ekonomicznym. Jest ważnym czynni-kiem kreującym zmiany i ich dynamikę, a przez to stymulującym sukcesy przed-siębiorstw i stabilny rozwój całej gospodarki”28. Istotne jest również rozróżnienie relacji nastawionych na współdziałanie. Są nimi: sieć (networking), koordynacja, kooperacja i partnerska współpraca29.

Pozostając w obszarze kwestii definicyjnych w zakresie partnerstwa, należy również sprecyzować, czym jest partnerstwo w rozumieniu formalnoprawnym. W Polsce działalność na bazie partnerstw regulowana jest w ustawie o partner-stwie publiczno-prywatnym, w której określa się, iż „przedmiotem partnerstwa publiczno-prywatnego jest wspólna realizacja przedsięwzięcia oparta na podziale zadań i ryzyk między podmiotem publicznym i podmiotem prywatnym”30. Part-nerstwo publiczno-prywatne jest współpracą między organizacjami publicznymi i prywatnymi w obszarze usług publicznych. W kontekście przedsiębiorczości akademickiej działalność na bazie partnerstw, poza ustawą o partnerstwie publicz-no-prywatnym, regulowana jest też w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym.

Coraz większe znaczenie, jakie odgrywają partnerstwa podmiotów publicz-nych i prywatnych, wynika ze zmieniających się strategii polityk publicznych. Jedną z najistotniejszych zmian w odniesieniu do partnerstw w zakresie polityki innowacyjnej (badawczo-rozwojowej) jest pozyskiwanie dodatkowych środków finansowych z sektora prywatnego. Aby to było możliwe, konieczne jest uregulo-wanie rozwiązań legislacyjnych, dzięki którym sektor prywatny zyska możliwość większego udziału w działalności badawczo-rozwojowej poprzez współpracę z uczelniami wyższymi i innymi instytucjami naukowo-badawczymi. Zgodnie z raportem „Partnerstwo publiczno-prywatne w świetle doświadczeń międzyna-rodowych oraz strategii rozwoju szkolnictwa wyższego 2010-2020” z 2012 r., „jednym z głównych działań, przedstawionych w celu operacyjnym »Zwiększe-nie poziomu i poprawa racjonalności finansowania szkolnictwa wyższego« było upowszechnienie różnych form partnerstwa publiczno-prywatnego w szkolnic-twie wyższym, m.in. w zakresie wspólnego finansowania wspólnych przedsię-wzięć w uczelniach”31.

27 L. Gilejko, R. Towalski, Partnerzy społeczni. Konflikty, kompromisy, kooperacja, Poltex, Warszawa 2002, s. 9.

28 Ibidem, s. 8.29 Partnerskie współdziałanie w sektorze publicznym i prywatnym, red. B. Plawgo, W. Zarem-

ba, Fundacja Współczesne Zarządzanie, Białystok 2005, s. 13.30 Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym, Dz.U. z 2009 r.,

nr 19, poz. 100, art. 2.31 Partnerstwo publiczno-prywatne w świetle doświadczeń międzynarodowych oraz strategii

rozwoju szkolnictwa wyższego 2010-2020, Instytut Społeczeństwa Wiedzy, Warszawa 2012, s. 5.


W perspektywie unijnej tworzenie aktywnych partnerstw w rzeczywistości publicznej ma być katalizatorem zrównoważonego rozwoju państw. Służyć temu mają właśnie instrumenty partnerstwa publiczno-publicznego (P2P) oraz publicz-no-prywatnego (PPP)32. Coraz więcej projektów naukowych opiera się na współ-pracy międzynarodowej, wymianie doświadczeń i wiedzy. Takie skonsolidowanie działań daje większe możliwości finansowe i realizacyjne, co przyczynia się do osiągania wyników w krótszym czasie i na większą skalę.

W państwach członkowskich UE tradycja partnerstwa na rzecz wspierania przedsiębiorczości akademickiej i transferu technologii staje się coraz popular-niejsza. Jedną z nowszych inicjatyw są Europejski Instytut Technologiczny (EIT) oraz Wspólnoty Wiedzy i Innowacji (WWiI). Odkąd powstał EIT, mimo że nie jest on wynikiem P2P czy PPP, powstające WWiI zaczynają budować struktu-ry oparte na zasadzie partnerstw, co poprzez łączenie działań na rzecz edukacji, badań naukowych, innowacji przyczynia się do rozwiązywania najważniejszych kwestii społecznych33. Inne przykłady instytucji funkcjonujących na zasadach nieformalnej współpracy bądź formalnego partnerstwa publiczno-prywatnego to: Fraunhofer Gesellschaft (Niemcy), VTT (Technical Research Centre of Finland), Interuniversity Microelectronics Center – IMEC (Belgia), TNO Research Facili-ty Holland, Holst Centre (Holandia) i inne jednostki będące członkami Europej-skiego Stowarzyszenia Organizacji ds. Badań i Technologii (EARTO), Szwedzka Agencja Rządowa ds. Systemów Innowacji VINNOVA czy instytuty badawcze w Wielkiej Brytanii i innych państwach członkowskich Unii Europejskiej.

W Polsce formy współpracy publiczno-prywatnej to wciąż nowe rozwiązania, szczególnie w dziedzinie badań i rozwoju oraz innowacji. Po wstępnej analizie można stwierdzić, że właściwie brakuje przykładów formalnego partnerstwa pu-bliczno-prywatnego na rzecz wspierania przedsiębiorczości akademickiej. Coraz częściej natomiast mamy do czynienia z popularyzowaniem form współpracy na szczeblu lokalnym – między uczelniami publicznymi a władzami lokalnymi na rzecz powoływania podmiotów, mających na celu intensyfikowanie działań wspierających rozwój innowacji i transfer technologii. Przykładem takiej współ-pracy jest Wrocławskie Centrum Badań EIT+. Jest to przedsięwzięcie unikatowe na skalę krajową ze względu na połączenie funkcji naukowo-badawczej z funk-

32 Komunikat KE, Partnerstwo na rzecz badań naukowych i innowacji, KOM(2011) 572, Brus-sel, 21.09.2011 r.

33 Aktualnie najważniejsze wyzwania społeczne to według propozycji Komisji Europejskiej: zaopatrzenie w surowce, zrównoważone rolnictwo, aktywne starzenie się w dobrym zdrowiu, trans-port, zmiana klimatu, bezpieczeństwo energetyczne, efektywność energetyczna, przyjazne dla śro-dowiska metody produkcji. Por. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Euro-pejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Partnerstwo na rzecz badań naukowych i innowacji, KOM(2011) 572, Brussel, 21.09.2011 r.; Komunikat Komisji do Parlamen-tu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Projekt przewodni strategii Europa 2020: Unia innowacji, COM(2010) 546, Brussel, 6.10.2010 r.


cją komercjalizacyjną (prowadzenie stosowanych badań naukowych na zlecenie przemysłu) w jednej jednostce.

Wydaje się zatem, iż rozwijająca się wciąż formuła partnerstwa w zakre-sie polityki innowacyjnej (badawczo-rozwojowej) może stanowić mechanizm wspierania przedsiębiorczości akademickiej. Pozostaje pytanie, czy możliwe jest wyłonienie pewnego rodzaju modelu, który wskazałby, jak powinien wyglądać proces nawiązywania współpracy podmiotów publicznych i prywatnych w zakre-sie przedsiębiorczości akademickiej, aby zapewnić jej stały rozwój. W literaturze istnieją modele opisujące interakcje pomiędzy instytucjami naukowo-badawczy-mi, rządami i przedsiębiorstwami w zakresie polityki innowacyjnej (badawczo--rozwojowej). Są to m.in.: Sabato’s Triangle Model (1968), National System of Innovation Model (Christopher Freeman i Bengt-Ake Lundvall, 1988), Mode-2 Model (Michael Gibbons i inni, 1994), Triple Helix Model (Henry Etzkowitz i Loet Leydesdorff, 1995). Mają one jednak charakter deskryptywny i trudno o ich praktyczne zastosowanie. Jest to obszar do dalszych badań, które mogą doprowa-dzić do stworzenia katalogu najlepszych praktyk w zakresie współpracy nauko-wo-biznesowej. Poszukiwanie modelu współpracy w ramach tworzonej polityki innowacyjnej, z naciskiem na możliwość zastosowania go w polskich warunkach, stanowi odrębny etap badań.

Podsumowanie

W procesie otwierania sfery publicznej ważna jest rola państwa. Dlatego poli-tyka badawczo-rozwojowa powinna uwzględniać mechanizmy zachęcające i mo-tywujące instytucje naukowo-badawcze, a zwłaszcza uczelnie wyższe, do dalsze-go otwierania się na współpracę z otoczeniem zewnętrznym. Zgodnie z koncepcją zarządzania publicznego należy uwzględnić coraz większy udział samych uczelni wyższych w kreowaniu zmieniających się trendów w obszarze społeczno-poli-tyczno-gospodarczym.

Uczelnie wyższe podlegają obecnie przyspieszonej transformacji w kierunku ściślejszej współpracy z otoczeniem zewnętrznym. Instrumentem służącym po-głębianiu tej współpracy jest przedsiębiorczość akademicka, stąd jej rosnąca rola w kształtowaniu nowego oblicza instytucji naukowo-badawczych. Niezbędna jest jednak dalsza praca na rzecz wspierania przedsiębiorczości akademickiej i poszu-kiwanie mechanizmów, które prowadziłyby do jej rozwoju. Jednym z nich może być współpraca organizacji publicznych i prywatnych.

Współpraca i zaufanie to podstawowe elementy kapitału społecznego34. Moc-ny kapitał społeczny zapewnia długofalowy, stabilny rozwój i poprawę jakości

34 Według R. Putnama kapitał społeczny „odnosi się do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa, ułatwiając sko-


życia społeczno-polityczno-gospodarczego. Podstawą umacniania kapitału spo-łecznego jest kapitał ludzki, którego determinantą jest m.in. poziom wykształ-cenia. Kapitał ludzki można budować poprzez indywidualne działania. Jednak aby kapitał społeczny wzrastał, niezbędne jest wspólne inwestowanie w jego roz-wój. Należy zatem rozpowszechniać przykłady najlepszych praktyk dotyczących publiczno-prywatnej współpracy jednostek badawczo-rozwojowych i przedsię-biorstw, promować rozwiązania w zakresie komercjalizacji wiedzy z instytucji naukowo-badawczych na rynek, rozpowszechniać i rekomendować rozwiązania sprzyjające współpracy środowisk naukowych i biznesowych opartej na dobrej komunikacji i wzajemnym zaufaniu.

Większa współpraca instytucji naukowo-badawczych z otoczeniem może ko-rzystnie wpłynąć na rozwijanie przedsiębiorczości akademickiej. Taka interdy-scyplinarna, międzyśrodowiskowa współpraca stanowi współcześnie największe wyzwanie dla gospodarek, które chcą i muszą stać się innowacyjne. Bez udziału instytucji naukowo-badawczych rozwój w tym kierunku nie jest już możliwy i po-winien to być jednoznacznie pozytywny sygnał dla decydentów wszystkich tych instytucji. Również kierunki dyskursu naukowego w obszarze polityki badawczo--rozwojowej, a także światowe wytyczne w zakresie nowych rozwiązań na rzecz zrównoważonego rozwoju wskazują, iż kluczową kwestią jest współpraca. Bez partnerstwa między organizacjami publicznymi i prywatnymi zaangażowanymi w realizację wspólnych celów, dzielących ryzyko i odpowiedzialność finansową, osiągnięcie pożądanego poziomu rozwoju nie będzie możliwe.

Literatura

Czarniawski H., Współdziałanie potrzebą czasu, Norbertinum, Lublin 2002.Effects and impact of entrepreneurship programmes in higher education. Report, European Co-

mmission, Brussels, March 2012.Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu

społecznemu, KOM(2010) 2020, Brussel, 3.03.2010 r.Gardawski J., Gilejko L., Siewierski J., Towalski R., Socjologia gospodarki, Difin, Warszawa 2008.Gilejko L., Towalski R., Partnerzy społeczni. Konflikty, kompromisy, kooperacja, Poltex, Warszawa

2002.Hausner J., Zarządzanie publiczne, Scholar, Warszawa 2008.Horyzont 2020 – program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji, KOM(2011) 808, Brus-

sel, 30.11.2011 r.Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2008.Książek E., Pruvot J.-M., Budowa sieci współpracy i partnerstwa dla komercjalizacji wiedzy i tech-

nologii, PARP, Poznań – Lille 2011.Kwieciński L., Parki technologiczne jako element polityki badawczo-rozwojowej w Polsce i w kra-

jach Unii Europejskiej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.

ordynowane działania”. R. Putnam, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współcze-snych Włoszech, Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków – Warszawa 1995, s. 258.


Kwieciński L., Zarządzanie publiczne a wyzwania polityki innowacyjnej w Polsce, w: Zarządzanie strategiczne w badaniach teoretycznych i praktyce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicz- nego we Wrocławiu” nr 20, Wrocław 2008.

Leydesdorff L., The Triple Helix of University – Industry – Government Relations, http://www.leydesdorff.net/th12/th12.pdf [1.06.2013].

Leydesdorff L., Etzkowitz H., The Triple Helix as a Model for Innovation Studies. Conference Report, „Science & Public Policy” 1998, t. 25, nr 3.

Matusiak K. B., Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy. Rola i miejsce uniwersytetu w procesach innowacyjnych, Wyd. SGH, Warszawa 2010.

Matusiak K. B., Matusiak M., Pojęcie i ekonomiczne znaczenie przedsiębiorczości akademickiej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” 2007, nr 453, Ekonomiczne problemy usług nr 8: Innowacje, przedsiębiorczość i gospodarka oparta na wiedzy, red. P. Niedzielski, E. Sta- wasz, K. Poznańska.

Oslo Manual. The measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, OECD, Paris 2005

Pangsy-Kania S., Polityka innowacyjna państwa a narodowa strategia konkurencyjnego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.

Partnerskie współdziałanie w sektorze publicznym i prywatnym, red. B. Plawgo, W. Zaremba, Fun- dacja Współczesne Zarządzanie, Białystok 2005.

Partnerstwo na rzecz badań naukowych i innowacji, KOM(2011) 572, Brussel, 21.09.2011 r. Porwit K., Cechy gospodarki opartej na wiedzy (G.O.W.), ich współczesne znaczenie i warunki sku-

teczności, w: Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, red. A. Kukliński, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 2001.

Projekt przewodni strategii Europa 2020: Unia innowacji, KOM(2010) 546, Brussel, 6.10.2010 r.Partnerstwo publiczno-prywatne w świetle doświadczeń międzynarodowych oraz strategii rozwoju

szkolnictwa wyższego 2010-2020, Instytut Społeczeństwa Wiedzy, Warszawa 2012.Sartori G., Teoria demokracji, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998. Shane S., Academic Entrepreneurship. University Spinoffs and Wealth Creation. New Horizons in

Entrepreneurship, Edward Elgar, Cheltenham 2004.The Knowledge-Based Economy, OECD, Paris 1996.Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym, Dz.U. z 2009 r., nr 19, poz. 100.Wissema J. G., Towards the Third Generation University. Managing University in Transition, Ed-

ward Elgar, Cheltenham 2009.

Creating partnerships in the field of academic entrepreneurship

Abstract. Cooperation between science and business is one of the priority foundations in the creation of the state innovation strategies. This activity is part of the trend called academic entrepre-neurship. One of the mechanisms positively influencing its development is the creation of partner-ships in innovation research and development policy. The key objective of this article is an analysis of the way cooperation is being created in the context of academic entrepreneurship development. The author identifies the following aspects of this process: the opening of the public sphere; trans-formation of the universities; the role of academic entrepreneurship; and public-private partner-ships as the mechanism supporting the development of academic entrepreneurship. Through the analysis, the author aims to answer the question as to what trends drive the creation of partnerships supporting the development of academic entrepreneurship in a public-private sphere.

Keywords: academic entrepreneurship, public-private partnership, public management, rese-arch and development innovation policy


2013, t. 51, nr 6

Witold NowińskiWyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu

Wydział Finansów i Bankowoście-mail: [email protected]

Sieciowanie w toku tworzenia i rozwoju polskich akademickich spółek spinoff – wstępne wyniki badań jakościowych1

Streszczenie. Artykuł dotyczy roli procesu sieciowania w rozwoju nowych przedsięwzięć, przede wszystkim akademickich spółek spinoff. Jakościowe badania trzech polskich przedsiębiorstw tego rodzaju, bazujące na metodzie studium przypadku oraz protokołach myślenia na głos, wskazują na powiązania między wczesnością oraz intensywnością sieciowania a zaangażowaniem naukow-ców założycieli w bieżące zarządzanie spinoff oraz charakterem wiedzy wnoszonej przez nich do tworzonych przedsiębiorstw. Bieżące zaangażowanie w zarządzanie spinoff wydaje się skłaniać na-ukowców-przedsiębiorców do wcześniejszego sieciowania, ale zmniejsza ich gotowość do dzielenia się kontrolą w zamian za pozyskiwanie zasobów. Z kolei sieciowanie z zewnętrznymi podmiotami komercyjnymi wydaje się następować wcześniej w przypadku spinoff bazujących na wiedzy założy-cieli, a nie na radykalnych odkryciach naukowych.

Słowa kluczowe: przedsiębiorczość akademicka, spinoff, sieciowanie, nowe przedsięwzięcia, teoria zależności od zasobów

Wstęp

Akademickie spółki spinoff2 są od niedawna przedmiotem ogromnego zain-teresowania ze strony administracji publicznej, środowiska akademickiego, a za

1 Praca częściowo finansowana z grantu na projekt badawczy własny nr N N115 097635 przy-znanego przez MNiSW na lata 2008-2010.

2 Choć w literaturze pojęcie to bywa zapisywane w różnej formie, jako spinoff, spin-off lub spin off, w niniejszej pracy zostanie wykorzystana pierwsza z tych form, m.in. ze względu na to, iż

126 Witold Nowiński

sprawą mediów stają się również przedmiotem szerszego zainteresowania spo-łecznego. Niedawne raporty badawcze3 sugerują, że jeśli polska gospodarka nie przejdzie od etapu konkurowania niskimi kosztami pracy do etapu konkurowania wiedzą, jej rozwój będzie poważnie zagrożony. Z tego m.in. względu z akade-mickimi spółkami spinoff, jako symbolicznym wyrazem gospodarki opartej na wiedzy, wiąże się duże nadzieje.

Dla metodologicznego porządku należy na początku zdefiniować pojęcie aka-demickiej spółki spinoff. Mike Wright i inni4 definiują taką spółkę jako nowe przedsięwzięcie, którego powstanie uwarunkowane jest przekazaniem, np. w for-mie licencji, własności intelektualnej przez uczelnię wyższą. Warto zauważyć, że tak sformułowana definicja nie opisuje w pełni zjawiska przedsiębiorczości akademickiej. Jak zauważa Scott Shane5, odwołując się do badań z uczelni ame-rykańskich autorstwa Davida Allena i Fredericka Norlinga, zaledwie 1/4 przy-padków zaangażowania uczonych w tworzenie nowych przedsiębiorstw może się wiązać z wykorzystaniem w tych spółkach ich badań naukowych. Niekiedy też przekazywana wiedza nie ma formy rejestrowanej i chronionej prawem własno-ści intelektualnej, ale ma formę wiedzy ukrytej (tacit), ściśle związanej z osobą naukowca, która dopiero w spółce spinoff może przekształcić się w odkrycia. Występują też przypadki pośrednie. Na przykład jedna z badanych na potrzeby niniejszego artykułu spółek, określona jako Bako, formalnie rozpoczęła działal-ność od nabycia licencji od jednostki badawczej, ale w praktyce licencja ta miała niewielkie znaczenie dla jej przychodów i dalszego rozwoju. Niektórzy autorzy6 rozróżniają spółki spin out od spółek spinoff, kierując się kryterium związku mię-dzy spółką a jednostką badawczą i stwierdzając, że spółki spin out są niezależne finansowo i organizacyjnie od tych jednostek, zaś spółki spinoff mają początko-wo przynajmniej jakąś formę powiązań. To rozróżnienie w praktyce nie jest jed-nak łatwe, a ponadto nie wydaje się być najistotniejsze dla celu niniejszej pracy. Dlatego, choć z reguły używane będzie określenie spinoff, to przede wszystkim w znaczeniu szerszym, tj. w odniesieniu do spółek bazujących na wiedzy akade-mickiej, związanej z prowadzonymi badaniami naukowymi, które mogą, ale nie muszą utrzymywać relacji formalnych z macierzystą jednostką naukową.

taka forma występuje w znaczącej dla tej tematyki pozycji: S. Shane, Academic entrepreneurship. University spinoffs and wealth creation, Edward Elgar, Cheltenham 2004.

3 Konkurencyjna Polska. Jak awansować w światowej lidze gospodarczej, red. J. Hausner, http://kongresig.pl/wp-content/uploads/Raport_Konkurencyjna_Polska_Jak_awansowac_w_swia-towej_lidze_gospodarczej.pdf [15.07.2013].

4 M. Wright, B. Clarysse, P. Mustart, A. Lockett, Academic entrepreneurship in Europe, Ed-ward Elgar, Cheltenham 2007, s. 4.

5 S. Shane, op. cit., s. 17.6 J. Machnik-Słomka, Modele biznesowe spółek spin-off w aspekcie komercjalizacji wiedzy,

w: red. Balcerzak, Moszyński, Spin off, spin out jako instrument budowania przedsiębiorczości akademickiej oraz stymulowania innowacyjności regionu, PTE, Toruń 2011.

Sieciowanie w toku tworzenia i rozwoju polskich akademickich spółek spinoff... 127

Po uwagach terminologicznych warto kilka zdań poświęcić powodom, dla których ze spółkami spinoff wiąże się tak duże nadzieje. S. Shane7, bazując na do-świadczeniach amerykańskich, twierdzi, że jest pięć powodów, dla których spółki te są istotne z ekonomicznego punktu widzenia:

– tworzą one znaczną wartość dodaną – według danych AUTM (Amerykań-skie Stowarzyszenie Uniwersyteckich Menedżerów Technologii) w latach 1980--1999 amerykańskie spółki spinoff wygenerowały ok. 33,5 mld dol. wartości do-danej, co daje średnio ok. 10 mln na spółkę. Oprócz tych efektów bezpośrednich dają one wiele efektów pośrednich, np. inicjując kolejne przedsiębiorstwa w sfe-rze hi-tech, a także tworząc nowe produkty podnoszące jakość życia;

– tworzą nowe miejsca pracy i to w stopniu większym niż inne nowe spółki;– prowadzą do wzrostu inwestycji prywatnych w technologie;– wspierają rozwój lokalny, przy czym są relatywnie mocniej związane z re-

gionem, w którym powstały, niż inne spółki;– są skutecznym sposobem na komercjalizację technologii, zwłaszcza w wy-

padku technologii obarczonych dużym stopniem niepewności, jeśli chodzi o ich praktyczne wykorzystanie.

W świetle tak ewidentnych korzyści wynikających z istnienia akademickich spółek spinoff oczywistym staje się pytanie, jakie czynniki decydują o sukcesie tych spółek. Oczywiście nie można zapominać, że stopień rozwoju sektora wy-sokich technologii w Polsce jest dużo niższy niż w USA, przez co skala korzyści, jakie spółki spinoff mogą generować w Polsce, jest póki co również dużo niższa. Odmienne są też uwarunkowania zewnętrzne działalności tych spółek w Polsce i USA, np. otoczenie prawne, charakter współpracy między biznesem a instytu-cjami naukowymi czy dostępność zasobów, zarówno finansowych, jak i ludzkich. Bez względu jednak na te różnice spółki spinoff stanowią istotny element gospo-darki opartej na wiedzy i z tego względu ich rola w polskiej gospodarce będzie z czasem rosła.

Stawiając pytanie o uwarunkowania sukcesu spółek spinoff, należy zauważyć, że spółki te nie są czymś całkiem odmiennym od innych nowych przedsięwzięć. Dlatego można w odniesieniu do nich zastosować koncepcje i teorie, które tłuma-czą powodzenie nowych spółek w ogóle. Wśród czynników, które wymieniane są jako krytyczne dla nowych spółek, są m.in. umiejętności w zakresie budowania sieci oraz posiadane powiązania sieciowe.

Celem niniejszego artykułu jest zbadanie, jakie czynniki wpływają na proces budowania sieci przez założycieli spółek spinoff. Wyniki badań przeprowadzo-nych metodami jakościowymi, takimi jak studium przypadku i protokół myślenia na głos, wskazują, że do czynników, które wpływają na skłonność do sieciowania,

7 S. Shane, op. cit., s. 17-25.


należą m.in. zaangażowanie założyciela w proces bieżącego zarządzania spółką oraz charakter (stopień innowacyjności) know-how, na którym bazuje spółka.

1. Funkcje powiązań sieciowych

Jak twierdzą Stephen Borgatti i inni8, jedną z podstawowych koncepcji nauk społecznych jest ta, iż jednostki osadzone są w sieciach relacji i oddziaływań społecznych. Sieci powiązań mogą być badane na różnych poziomach relacji jednostek, organizacji lub społeczeństw. Uznaje się, że powiązania sieciowe są istotne dla nowo tworzonych spółek i to z kilku powodów. Sieć powiązań może być źródłem okazji biznesowych dla firm hi-tech9. Dzięki tej sieci przedsiębiorcy i firmy docierają do informacji o potrzebach rynku, a także o rozwiązaniach bądź potencjalnych partnerach biznesowych, którzy mogą być pomocni w zaspoko-jeniu tych potrzeb. Sieć może być postrzegana jako sposób dostępu do cennych zasobów10, takich jak informacja, środki finansowe i środki produkcji, których koszt pozyskania bezpośrednio na rynku mógłby być zbyt wysoki, szczególnie dla nowo tworzonych spółek. Sieć może być również źródłem legitymizacji11, ro-zumianej jako postrzeganie nowej spółki przez ich interesariuszy. Sieci wpływają też na postrzeganie rzeczywistości przez przedsiębiorców, na ich ocenę własnej skuteczności (self-efficacy) i na motywację, które wpływają na prawdopodobień-stwo rozpoczęcia nowej działalności12. W efekcie sieć postrzegana jest jako rodzaj zasobu, a umiejętność budowania sieci może być krytyczna dla nowo tworzonej spółki. Można więc powiedzieć, że sieci odgrywają ważną rolą w identyfikacji, ewaluacji i wykorzystaniu okazji biznesowych, a więc tych elementach, które są uznawane za istotę przedsiębiorczości13.

Badania nad rolą sieci w pozyskiwaniu zasobów skupiały się często na kwestii siły poszczególnych powiązań, a także gęstości powiązań sieci, poczynając od klasycznej pracy Marka Granovettera14, który wysunął hipotezę, że słabe więzi

8 S. P. Borgatti, A. Mehra, D. J. Brass, G. Labianca, Network Analysis in the Social Sciences, „Science” 2009, nr 323, s. 892-895.

9 T. Elfring, W. Hulsink, Networks in entrepreneurship: The case of high technology firms, „Small Business Economics” 2003, nr 4, s. 409-422.

10 A. Greve, Networks and entrepreneurship: An analysis of social relations, occupational background, and use of contacts during the establishment process, „Scandinavian Journal of Man-agement” 1995, t. 11, nr 1, s. 1-24; H. Aldrich, Organizations Evolving, Sage, Thousand Oaks 1999.

11 T. Elfring, W. Hulsink, op. cit.12 D. Dimov, Nascent entrepreneurs and venture emergence: Opportunity confidence, human

capital, and early planning, „Journal of Management Studies” 2010, t. 47, nr 6, s. 1123-1153.13 S. Shane, S. Venkataraman, The promise of entrepreneurship as a field of research, „Acade-

my of Management Review” 2000, t. 25, nr 1, s. 217-228.14 M. S. Granovetter, The Strength of Weak Ties, „The American Journal of Sociology” 1973,

t. 78, nr 6, s. 1360-1380.


mogą prowadzić do pozyskiwania większej ilości informacji niż silne15, co inni badacze powiązali z niską gęstością sieci. W literaturze istnieje również jednak kierunek badań podkreślający korzyści z istnienia silnych więzi oraz gęstych sie-ci16. Jeśli nawet przedsiębiorcy wykorzystują słabe więzi, to silne więzi stanowią dla nich ogniwo pośredniczące, jak w przypadku gdy mówimy o znajomych na-szych przyjaciół. Z kolei silne więzi są stosowane nie tylko w celu pozyskiwania wiedzy i informacji, ale również po to, aby na bazie zaufania uzyskiwać dostęp do wybranych zasobów i budować swoją reputację. Dzięki zaufaniu cechującemu silne więzi zmniejsza się zagrożenie oportunizmem i poprawia współpraca, co prowadzi do wyższej innowacyjności17. Jak stwierdza Brian Uzzi18 ten rodzaj wię-zi pozwala na obniżenie kosztów współpracy, przyspiesza uczenie się partnerów, zwiększa ich umiejętności adaptacyjne, obniża poziom niepewności i zwiększa skłonność do inwestycji, co jest szczególnie istotne w warunkach wysokiej nie-pewności, które zazwyczaj cechują sytuację tworzenia nowego przedsiębiorstwa. Jednocześnie silne (zakorzenione) więzi, niejednokrotnie bazujące na związkach, czy to rodzinnych, czy przyjacielskich, mogą stanowić ograniczenie przyszłego rozwoju przedsiębiorstwa, jako że trudno z nich zrezygnować, gdy okazują się one suboptymalne dla przedsiębiorstwa19.

Do zagadnień dotyczących znaczenia sieci dla budowy nowych przedsię-biorstw należy również kwestia liczby i rodzaju powiązań sieciowych. Christian Lechner i inni20 stwierdzają, że nie tyle liczba, ile rodzaj powiązań oraz ich poła-czenie ma wpływ na wyniki młodych firm. Badając stan sieci na początkowym etapie istnienia firmy, uznali oni, że sieć o charakterze reputacyjnym może ko-rzystnie wpłynąć na rozwój firmy, skracając czas do osiągnięcia progu rentow-ności. Z kolei na dynamikę sprzedaży korzystnie oddziałują sieci o charakterze reputacyjnym, marketingowym i kooperacyjnym, zaś negatywnie – sieci społecz-ne. Reputacja i informacja wynikające z powiązań sieciowych są więc ważnymi przewagami konkurencyjnymi nowych przedsiębiorstw.

Wpływ poszczególnych powiązań na efekty działalności przedsiębiorstwa może zależeć od konkretnych okoliczności, np. od etapu funkcjonowania przed-siębiorstwa. Ponadto przedsiębiorcy wnoszą do spółki pewien kapitał społeczny w postaci powiązań, a jednocześnie budują ten kapitał razem ze spółką, poszerza-

15 Ibidem.16 S. L. Jack, The role, use and activation of strong and weak network ties: A qualitative analy-

sis, „Journal of Management Studies” 2005, t. 42, nr 6, s. 1233-1259.17 G. Ahuja, Collaboration networks, structural holes, and innovation: A longitudinal study,

„Administrative Science Quarterly” 2000, t. 45, nr 3, s. 425-455.18 B. Uzzi, Social structure and Competition In Interfirm Networks: The Paradox of Embed-

dedness, „Administrative Science Quarterly” 1997, nr 1, s. 35-67.19 Ibidem; S. L. Jack, op. cit.20 C. Lechner, M. Dowling, I. Welpe, Firm networks and firm development: The role of the

relational mix, „Journal of Business Venturing” 2006, t. 21, nr 4, s. 514-540.


jąc i modyfikując tę sieć powiązań. Interesujące jest więc, jakimi powiązaniami naukowcy-przedsiębiorcy dysponują na poszczególnych etapach tworzenia firmy oraz jakie czynniki decydują o ich aktywności sieciowej.

2. Rola sieci w budowie nowych przedsiębiorstw spinoff

W przypadku spółek spinoff powiązania sieciowe oferują szybki dostęp do informacji, które pomagają ich twórcom ocenić atrakcyjność okazji rynkowej i możliwości jej wykorzystania, a także zdobyć rekomendacje potrzebne np. do pozyskania zasobów finansowych21. Wśród wyzwań, jakim muszą stawić czoło akademickie spółki spinoff, wymienia się osiągnięcie wiarygodności i stabilizację przychodów22. Powiązania sieciowe (o charakterze opiniotwórczym) mogą po-móc spółkom sprostać pierwszemu z tych wyzwań, zwiększając ich wiarygod-ność w oczach inwestorów i potencjalnych partnerów, a w efekcie pomagają uzy-skać dostęp do zasobów finansowych i wiedzy23.

Analizy rozwoju spółek spinoff często odwołują się do różnic między po-szczególnymi fazami rozwoju tych spółek. Elco van Burg i inni24 twierdzą, że w procesie tworzenia spółek spinoff można wyróżnić dwie fazy: pierwszą, w któ-rej powstaje infrastruktura potrzebna dla rozwoju spółki, w tym sieć powiązań inwestorów, menedżerów i doradców, oraz drugą, w której infrastruktura ta jest wykorzystywana. Precyzyjnego powiązania etapów rozwoju spinoff z zagadnie-niem sieci dokonali Ajay Vohora i inni25, którzy wyróżnili pięć faz rozwoju aka-demickich spinoffów: fazę badawczą, fazę rozpoznania okazji do komercjaliza-cji, fazę poprzedzającą zawiązanie spółki, fazę reorientacji oraz fazę stabilizacji. Ich badania wskazują, że sieci mają duże znaczenie, począwszy od identyfikacji okazji rynkowej na etapie badawczym, poprzez uzupełnienie braków w zakresie doświadczenia biznesowego na etapie oceny tej okazji, aż po wzmocnienie wia-rygodności na etapie poprzedzającym zawiązanie spółki. Badania wskazują też na ewolucję sieci, w jakich funkcjonują akademickie spółki spinoff – od zorien-towanych wewnętrznie, a więc w kierunku uczelni i środowiska akademickiego,

21 N. Nicolaou, S. Birley, Academic networks in a trichotomous categorization of university spinouts, „Journal of Business Venturing” 2003, t. 18, nr 3, s. 333-359.

22 A. Vohora, M. Wright, A. Lockett, Critical Junctures in the Development of University High- -Tech Spinout Companies, „Research Policy” 2004, t. 33, nr 1, s. 147-175; M. van Geenhuizen, D. P. Soetanto, Academic spin-off at different ages: A case study in search of key obstacles to growth, „Technovation” 2009, nr 29, s. 671-681.

23 A. Vohora, M. Wright, A. Lockett, op. cit.24 E. van Burg, A. Romme, L. Georges, V. A. Gilsing, I. M. M Reyman, Creating university

spin-offs: A science-based design perspective, „Journal of Product Innovation Management” 2008, t. 25, nr 2, s. 114-128.

25 A. Vohora, M. Wright, A. Lockett, op. cit.


do zorientowanych zewnętrznie, a więc w kierunku biznesu i rynku26. W związku z tym pojawia się przypuszczenie, że akademickie spinoffy mogą mieć nieco inne powiązania sieciowe niż spółki bazujące na wysokich technologiach i pracach badawczych, ale tworzone przez osoby spoza środowiska akademickiego.

Na podstawie przeglądu literatury można stwierdzić, że etap rozwoju i oko-liczności związane z tworzeniem i prowadzeniem nowego przedsiębiorstwa mogą mieć wpływ na zachowania sieciowe przedsiębiorców akademickich. Z tego te względu ważne wydaje się określenie przesłanek budowania sieci, ze szczegól-nym uwzględnieniem jego wczesnego etapu, poprzedzającego założenie spółki.

Budowanie sieci pod kątem pozyskiwania zasobów wiąże się zawsze w ja-kimś stopniu z rezygnacją z kontroli nad budowaną spółką. Zbyt łatwe dzielenie się tą kontrolą może doprowadzić do marginalizacji naukowca-przedsiębiorcy, natomiast niechęć do dzielenia się kontrolą może oznaczać brak dostępu do za-sobów krytycznych dla dalszego wzrostu firmy. Jest to istotny element teorii uza-leżnienia od zasobów27. Należy więc określić, jakie czynniki mogą zwiększać lub zmniejszać skłonność założycieli do budowy sieci, w ramach której będą dzielić się kontrolą nad spółką.

Jak wspomniano, zgodnie z klasycznym rozumieniem pojęcia akademickich spółek spinoff, bazują one na przeniesieniu własności intelektualnej odkrycia czy wynalazku z jednostki badawczej na przedsiębiorstwo. Jednak w szerszym zna-czeniu można również mówić o sytuacji, gdy nie tyle wnoszona jest własność intelektualna, co wiedza i know-how, które w tę własność mogą się dopiero prze-kształcić w ramach badań i prac prowadzonych w spółce spinoff. Konieczne jest zatem stwierdzenie, czy między rodzajem wiedzy, na której bazuje zakładana spółka, a procesem budowania przez nią sieci istnieje jakiś związek.

3. Metody badawcze

W pracy wykorzystano dwa podejścia metodologiczne: studium przypadku oraz protokół myślenia na głos (think aloud protocol – TAP)28. Pierwsze z nich jest klasyczną metodą stosowaną w sytuacji, gdy interesuje nas kontekst badanych procesów oraz kiedy chcemy uzyskać odpowiedź na pytania: jak oraz dlacze-go29. Metoda ta opiera się na wywiadach prowadzonych w wybranych przedsię-

26 M. P. Perez, A. M. Sanchez, The development of university spin-offs. Early dynamics of tech-nology transfer and networking, „Technovation” 2003, t. 23, nr 10, s. 823-831.

27 A. Hilmann, M. C. Withers, B. J. Collins, Resource Dependance Theory: A Review, „Journal of Management” 2009, t. 35, nr 6, s. 1404-1427.

28 Słownik PWN definiuje protokół głośnego myślenia (think aloud protocol) jako „opis pro-cesów psychicznych i strategii umysłowych, dokonywany przez osobę badaną podczas pracy nad zadaniem”; http://aneksy.pwn.pl/psychologia/slownik.php?od=585 [15.07.2013].

29 R. K. Yin, Case study research: Design and methods, Sage, Beverly Hills 2003.


biorstwach oraz na triangulacji tak zebranych informacji z innymi ich źródłami, takimi jak: informacje prasowe, raporty firmowe i informacje dostępne w Inter-necie. W przypadku niniejszego badania metoda ta została wybrana, aby uzyskać odpowiedź na pytanie, jak sieci są wykorzystywane w toku rozwoju spółek spi-noff. W ramach metody studium przypadku istotny jest dobór badanych przedsię-biorstw. Podmiotem badania byli trzej naukowcy-przedsiębiorcy i założone przez nich firmy, które ze względu na zastrzeżoną przez nich poufność zostaną oznaczo-ne jako Wega, Geno i Bako. Nazwiska założycieli również nie zostaną ujawnione. Wszyscy badani przedsiębiorcy założyli firmy związane z przemysłem farma-ceutyczny i biotechnologicznym, choć związek ten polegał w jednym przypadku na usługach i produkcji na rzecz tych firm (Wega), w drugim – na oferowaniu wyrobów dla szerokiego grona konsumentów/pacjentów (Geno) a w trzecim – na oferowaniu usług badawczych i produktów leczniczych dla biznesu (Bako). W badaniu zastosowano metodę replikacji literalnej w tym sensie, że wszystkie badane przedsiębiorstwa były spółkami spinoff, założonymi przez osoby aktyw-ne, przynajmniej w momencie zakładania firmy, naukowo. Jednak między bada-nymi przedsiębiorcami występowały również różnice, gdyż celem badania było sprawdzenie, jak pewne inne zmienne (stopień zaangażowania w zarządzanie fir-mą, rodzaj wiedzy wnoszonej do firmy) wpływają na sposób kształtowania sieci przez przedsiębiorców. Zaangażowanie badanych naukowców-przedsiębiorców w utworzone spółki można przypisać do trzech różnych modeli wyróżnionych przez Nicosa Nicolaou i Sue Birley30: rezygnacji z pracy naukowej na rzecz za-rządzania spółką (Wega), współdzielenia czasu między badania i spółkę (Bako) oraz rezygnacji z aktywnego zarządzania spółką (Geno). Nieco inne były również motywacje i inspiracje badanych naukowców-przedsiębiorców, które wiążą się z rodzajem know-how, na którym bazowali. Można więc wyróżnić naukowców, którzy planowali założenie spółek spinoff, ale jednocześnie nie transferowali do spółki konkretnej własności intelektualnej, lecz wnosili do niej wiedzę, która mia-ła ją dopiero wygenerować (Wega i Bako), oraz przedsiębiorcę nieco z przypadku, dla którego motywem założenia spółki było wykorzystanie konkretnego odkrycia, którego nie udało się skomercjalizować w inny sposób (Geno). Wybór firm do badania został dokonany w 2011 r. Wtedy też zostały przeprowadzone badania.

TAP jest kolejną metodą zastosowaną w badaniu. Służy ona temu, by poznać procesy decyzyjne w określonym przez badacza kontekście. Celem zastosowania jej w badaniu było lepsze zrozumienie decyzji podejmowanych przez przedsię-biorców-naukowców w toku budowy sieci. Metoda ta zapewnia stosunkowo wy-soką wiarygodność odpowiedzi na pytania problemowe czy kontrowersyjne, jako że nie daje respondentowi czasu na przemyślenie odpowiedzi. W efekcie respon-dent ma mniejsza pokusę, by zbudować na potrzeby badania spójny, choć nieko-niecznie wiarygodny obraz sposobu podejmowania decyzji. W kontekście analizy

30 N. Nicolaou, S. Birley, op. cit.


roli sieci w budowie spółek spinoff metoda ta dostarcza informacji na temat dyna-miki budowania sieci oraz motywów podejmowania określonych decyzji.

W ramach TAP trzem badanym przedsiębiorcom zaprezentowano pewną kon-cepcję nowego biznesu z obszaru biotechnologii31 oraz przedstawiono szereg pro-blemów decyzyjnych związanych z pozyskiwaniem zasobów i wykorzystaniem do tego celu sieci powiązań. Przedsiębiorców poproszono, aby wyobrazili sobie, że jako naukowcy wymyślili nowy sposób przeprowadzania szybkich testów antydopingowych na podstawie próbek potu zamiast próbek krwi, co znacznie przyspieszy i uprości system testów antydopingowych. Inspiracją tego wynalazku były informacje dotyczące afer dopingowych w kolarstwie. Zakłada się, że jako naukowcy mają oni 5 lat doświadczenia w tym obszarze badawczym, ale niewie-le własnych pieniędzy. Nowa koncepcja jest na wczesnym etapie rozwoju, a jej istotą jest pewna sekwencja procesów, które same w sobie są dość proste. Mimo to istnieje możliwość ochrony intelektualnej. Przy pewnym nakładzie środków można doprowadzić to odkrycie do postaci instrumentu testowego, np. w formie pióra testowego. Potencjalnym klientem mogłyby być związki kolarskie, ponie-waż obecnie w trakcie wyścigu należy przeprowadzać testy z krwi i moczu, co jest długotrwałe i kłopotliwe. Uzyskano też proof of concept, tj. dowód na wy-konalność projektu, aczkolwiek nie rozwiano wszystkich wątpliwości co do jego wykonalności w praktyce i możliwości sfinansowania. Po zarysowaniu kontekstu sytuacyjnego scenariusz badania przewidywał pytania zmuszające badanych do podjęcia decyzji dotyczących procesu sieciowania. Naukowiec musiał odpowie-dzieć na pytania: z kim chciałby odbyć swój pierwszy pitch meeting (prezentację projektu przed niezależnym gronem ekspertów, np. finansistów), z kim omawiał-by wykonalność produktu/usługi (z kolegą z uczelni z doświadczeniem w tym konkretnym obszarze badawczym, kolegą z doświadczeniem przedsiębiorczym, pracownikiem uniwersyteckiego centrum transferu technologii lub z kimś innym), z kim omawiałby kwestie finansowe związane z produktem oraz czy brałby pod uwagę bezpośredni kontakt z graczami rynkowymi (agencjami antydopingowy-mi, istniejącymi dostawcami tych agencji, potencjalnymi poddostawcami). Dalej scenariusz przewiduje, że naukowiec rozpoczął planowanie wprowadzenia pro-duktu na rynek. Krokiem w tym kierunku było opracowanie z pomocą młodszego kolegi prototypu. Jest on sprawny, ale wymaga dopracowania, m.in. wizualnego. Naukowiec staje ponadto przed pytaniami, kto, jak i komu powinien produkt do-starczać, co pociąga za sobą kolejne pytania, czy skontaktowałby się z poważ-

31 Koncepcja tego badania została wypracowana przez Martina Hannibala i wykorzystana w badaniu za jego zgodą (korespondencja mailowa z 8.06.2011 r.). M. Hannibal, Using Think Aloud Protocols in Research on Academic Entrepreneurs, referat zaprezentowany na 56. dorocznej konfe-rencji ICSB w Sztokholmie „Back to the future. Changes in Perspectives of Global Entrepreneurship and Innovation” Sztokholm, 15-18.06.2011 r., http://www.sbaer.uca.edu/research/icsb/2011/139.pdf [15.07.2013].


nym graczem, np. firmą farmaceutyczną, czy wolałby pracować według modelu, w którym byłby poddostawcą lub dostawcą klienta końcowego, jaki model byłby optymalny. Rozważana jest też kwestia pozyskania środków na dopracowanie prototypu do wersji, którą można byłoby wprowadzić na rynek, co można zrobić za ok. 20 tys. dol. i czego może podjąć się znana naukowcowi firma wzornic-twa przemysłowego. W tym kontekście pojawiają się też pytania, czy naukowiec zwróciłby się o pożyczkę do członka rodziny i jaką formę spłaty by preferował (gotówką czy udziałami w firmie), czy rozważyłby zaproszenie do spółki kolegi współpracującego przy budowie prototypu, jeśli mógłby wnieść choć część po-trzebnych pieniędzy, czy też nawiązanie kontaktu z profesjonalnym inwestorem, a jeśli tak, to przez kogo, czy wreszcie wziąłby pod uwagę pokrycie kosztów (wzornictwa) udziałami w firmie. W kolejnym etapie badania zakłada się, że pro-dukt został wprowadzony na rynek (produkt od 1,5 roku na rynku, a od 9 miesięcy wykorzystywany w testach), ale pojawiają się problemy z obchodzeniem testów, powstaje konieczność, by poddać proces testowania generalnej modyfikacji. Jako że założycielowi brakuje czasu z powodu łączenia pracy na uczelni z pracą w fir-mie, musi podjąć decyzję, czy włączyć do firmy doświadczonego kolegę naukow-ca o uznanej pozycji bądź młodszego kolegę, np. tego, który współpracował z nim przy tworzeniu prototypu, aby pomógł w jego modyfikacji.

4. Badani naukowcy-przedsiębiorcy

Każda z badanych spółek była innym przypadkiem według klasyfikacji N. Ni- colaou i S. Birley32 opartej na stopniu zaangażowania założyciela w biznes i pra- cę naukową. Założyciel Wegi skupił się wyłącznie na działalności biznesowej (model ortodoksyjny), założyciel Bako dzielił czas między pracę badawczą a za- rządzanie spółką (model hybrydowy), zaś założyciel Geno skupił się na pracy badawczej, przekazując zarządzanie spółką w ręce profesjonalnego, zaufanego menedżera, ograniczając się do wsparcia doradczego oraz udziału w ciałach nad-zorczych (model technologiczny) (tab. 1).

W momencie badania czas istnienia firm wahał się od 2 do 8 lat. Wynikały z tego różnice w doświadczeniu biznesowym naukowców-przedsiębiorców, jako że żaden z nich wcześniej nie prowadził działalności gospodarczej. Pochodną różnego etapu rozwoju spółek był również sposób ich finansowania oraz struk-tura własnościowa. Firmy starsze (Geno i Bako) w większym stopniu polegały na przychodach własnych. Jednocześnie były one już po etapie pozyskania inwe-storów finansowych/branżowych, co przekładało się na zmniejszenie udziałów założycieli w kapitale spółek. Różnice między badanymi spółkami występowały również w kwestii źródła inspiracji ich założycieli. W przypadku Wegi założyciel


Tabe

la 1

. Pod

staw

owe

info

rmac

je o

bad

anyc

h na

ukow

cach

-prz

edsi

ębio

rcac

h or

az z

ałoż

onyc

h pr

zez

nich

spół

kach

Zako

dow

ana

nazw

a fir

my

Weg

aG

eno

Bak

oR

ok z

ałoż

enia

2009

2003

2005

Prze

dmio

t dz

iała

lnoś

cisy

ntez

a su

bsta

ncji

dla

prze

mys

łu f

ar-

mac

euty

czne

gow

yrob

y do

uży

tku

pow

szec

hneg

o (k

o-sm

etyk

i, pa

rafa

rmac

euty

ki, l

eki)

usłu

gi d

la je

dnos

tek

bada

wcz

ych

i pro

-du

kty

biot

echn

olog

iczn

e dl

a bi

znes

uFo

rma

praw

na

spół

ka z

o.o

.sp

ółka

akc

yjna

not

owan

a na

gie

łdzi

esp

ółka

akc

yjna

(obe

cnie

nie

noto

wan

a)K

wes

tie

wła

snoś

ciza

łoży

ciel

jest

wię

kszo

ścio

wym

udz

ia-

łow

cem

; m

niej

szoś

ciow

y w

spół

wła

ś-

cici

el z

doś

wia

dcze

niem

biz

neso

wym

; pe

rspe

ktyw

a ro

zwod

nien

ia u

dzia

łów

po

poz

yska

niu

inw

esto

rów

zało

życi

el j

est

mni

ejsz

ości

owym

, al

e zn

aczą

cym

udz

iało

wce

m z

per

spek

ty-

wą

zach

owan

ia w

zglę

dneg

o st

atus

quo

zało

życi

el je

st m

niej

szoś

ciow

ym ud

zia-

ło

wce

m; w

ięks

zośc

iow

y ud

ział

fund

u-sz

u se

ed,

pers

pekt

ywa

rozw

odni

enia

ud

ział

ów p

o pr

zyję

ciu

kole

jnyc

h in

-w

esto

rów

Mod

el z

arzą

dzan

ia

spół

ką i

roli

za

łoży

ciel

a na

ukow

ca

wed

ług

klas

yfika

cji

Nic

olao

u i B

irley

spół

ka o

rtodo

ksyj

naza

łoży

ciel

-nau

kow

iec

nie

podj

ął k

arie

-ry

akad

emic

kiej

po

decy

zji o

zało

żeni

u bi

znes

u; o

becn

ie je

st w

100

% z

aang

a-żo

wan

y w

firm

ę i n

ią z

arzą

dza

spół

ka te

chno

logi

czna

zało

życi

el-n

auko

wie

c, k

tóry

stw

orzy

ł bi

znes

, prz

ekaz

ał za

rząd

zani

e zau

fane

- m

u m

ened

żero

wi;

obec

nie

akty

wny

ja-

ko d

orad

ca i

w c

iała

ch n

adzo

rczy

ch

spół

ka h

ybry

dow

aza

łoży

ciel

-nau

kow

iec

rów

nole

gle

pra-

cuje

w je

dnos

tce

bada

wcz

ej i

zarz

ądza

fir

mą

Wie

k za

łoży

ciel

a

w c

hwili

zał

ożen

ia fi

rmy

30

56

48

cd. t

ab. 1

Zako

dow

ana

nazw

a fir

my

Weg

aG

eno

Bak

oO

bsza

r bad

awcz

y

i doś

wia

dcze

nie

zało

ży-

ciel

a pr

zed

rozp

oczę

ciem

dz

iała

lnoś

ci

chem

ia o

rgan

iczn

a do

ktor

at u

zysk

any

w d

ynam

iczn

ym ze

- sp

ole;

doś

wia

dcze

nie

krót

kieg

o st

ażu

dokt

orsk

iego

w N

iem

czec

h

chem

ia fa

rmac

euty

czna

prof

esor

z d

ośw

iadc

zeni

em w

yłąc

znie

ak

adem

icki

m, w

tym

na

stan

owis

kach

ki

erow

nicz

ych;

ki

lka

zagr

anic

znyc

h st

aży

nauk

owyc

h

bioc

hem

ia/m

edyc

yna

prof

esor

z d

ośw

iadc

zeni

em w

yłąc

znie

ak

adem

icki

m, w

tym

kilk

ulet

ni po

byt n

a st

ażac

h po

dokt

orsk

ich

w U

SA; p

osia

-da

ł doś

wia

dcze

nie

w k

iero

wan

iu p

ro-

jekt

ami

Źród

ło p

omys

łuob

serw

acje

wyn

iesi

one

z ok

resu

dok

-to

ratu

dot

yczą

ce z

aint

eres

owan

ia m

ię-

dzyn

arod

owyc

h fir

m c

hem

iczn

ych

oraz

fa

rmac

euty

czny

ch pe

wną

kate

gorią

pro-

du

któw

che

mic

znyc

h bę

dący

ch p

rzed

-m

iote

m d

okto

ratu

wyg

ener

owan

ie w

tok

u pr

ac b

adaw

-cz

ych

inte

resu

jące

go m

ater

iału

, któ

re-

go n

ie ch

ciał

a sko

mer

cjal

izow

ać ża

dna

ze z

nacz

ącyc

h fir

m o

becn

ych

w P

olsc

e

wyg

ener

owan

ie w

tok

u pr

ojek

tu b

a-da

wcz

ego

know

-how

oce

nian

ego

jako

m

ożliw

e do

kom

ercj

aliz

acji;

pry

wat

ne

pogl

ądy

i am

bicj

e za

łoży

ciel

a w

ykaz

a-ni

a pr

akty

czny

ch k

orzy

ści z

dzi

ałal

no-

ści b

adaw

czej

Przy

chod

yni

ewie

lkie

prz

ycho

dy z

prod

ukcj

i na l

i- ce

ncji

i pra

c ba

daw

czo-

usłu

gow

ych

sprz

edaż

wyr

obów

opa

rtych

o c

hro-

nion

e kn

ow-h

ow sp

ółki

usłu

gi b

adaw

cze;

(ob

ecni

e) p

oczą

tki

sprz

edaż

y w

yrob

ów o

party

ch n

a w

ła-

snym

chr

onio

nym

kno

w-h

owPo

dsta

wow

e źr

ódła

fina

n-so

wan

ia ro

zwoj

u sp

ółki

gran

ty b

adaw

cze,

poż

yczk

a od

kre

w-

nego

przy

chod

y ze

spr

zeda

ży, e

mis

ja a

kcji,

śr

odki

wła

sne

przy

chod

y z

usłu

g, e

mis

ja u

dzia

łów,

śr

odki

wła

sne,

w m

ałej

czę

ści g

rant

y

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie w

ywia

dów

i źr

ódeł

wtó

rnyc

h.


w momencie zakładania spółki kończył doktorat w dynamicznym zespole, którego wynikami interesowało się wiele przedsiębiorstw międzynarodowych. Dostrzegł w tym potencjał do uruchomienia biznesu komercjalizującego wiedzę, jaką pozy-skał podczas doktoratu, oraz pewne rozwiązania już wypracowane przez zespół. W przypadku Geno powstanie spółki było wynikiem tego, że firmy z branży far-maceutycznej nie były zainteresowane komercjalizacją odkrycia, które założyciel wraz z zespołem dokonał w ramach pracy naukowej. Jeśli chodzi o Bako, to prze-słanką założenia firmy było z jednej strony odkrycie pewnej metody badawczej, która zdaniem założyciela miała potencjał komercyjny, zaś z drugiej – ambicje założyciela, który chciał wykazać praktyczne i gospodarcze korzyści z działal-ności badawczej. Wiek przedsiębiorców w czasie wywiadów wahał się między trzydzieści a sześćdziesiąt kilka lat.

5. Sieci i sieciowanie w toku uruchamiania badanych spinoff

Najbliższe kontakty badanych naukowców-przedsiębiorców to powiązania z osobami współtworzącymi zakładane spółki. Warto zauważyć, że żaden z nich nie tworzył spółki samodzielnie, ale wraz ze współpracownikami, choć nie zawsze ta współpraca okazywała się korzystna dla rozwoju spółki. W przypadku Geno nawiązane kontakty są podtrzymywane i oceniane korzystnie, ale np. w przypad-ku Bako dwóch pierwszych współwłaścicieli miało zbyt małe środki i za mało doświadczenia branżowego, by wesprzeć rozwój spółki. Dopiero wejście do spół-ki funduszu zalążkowego z doświadczeniem branżowym stanowiło krok naprzód dla tej spółki i przyspieszyło działania, aby przejść z fazy działalności usługowej do fazy rozwoju produktów hi-tech. Istotne z punktu widzenia spinoff okazały się kontakty akademickie, choć korzyści miały różny charakter w poszczególnych firmach. W przypadku Wegi polegały na dostępie do najnowszych informacji na-ukowych oraz kontaktów sektorowych, a także w jakiejś mierze stanowiły uzu-pełnienie możliwości badawczych spółki. W przypadku Bako stanowiły źródło zleceń i przychodów. Natomiast w przypadku Geno stanowiły źródło komple-mentarnych zasobów i umiejętności (badawczych, analitycznych). Jeśli chodzi o kontakty z uczelniami i instytucjami publicznymi, to najbardziej intensywne wykazywała Wega, choć pierwsze komercyjne kontakty założyciela z uczelnią były niekorzystne i rozczarowujące, gdyż nie udało się wynegocjować warunków ulokowania spółki przy uczelni. W przypadku Bako podejmowane były próby ko-rzystania z grantów publicznych (PARP), choć ze względu na dużą nieprzewidy-walność zachowań grantodawców nie były to doświadczenia zachęcające. Geno z definicji nie chciało utrzymywać oficjalnych kontaktów z instytucjami publicz-nymi, w tym uczelniami, ze względu na biurokrację i powolne procesy decyzyjne.


Wega ma najbardziej międzynarodową orientację, zawdzięczając część kontak-tów międzynarodowej pozycji zespołu, z którego wywodzi się założyciel. Geno działa na rynkach zagranicznych, aczkolwiek kontakty na tych rynkach, mimo międzynarodowego doświadczenia założyciela, pochodzą z okresu działalności spółki. Z kolei mimo posiadania przez założyciela Bako kontaktów międzynaro-dowych w branży nie udało mu się ich dotąd wykorzystać i spółka zorientowana jest głównie na rynek krajowy. Kontakty z podmiotami komercyjnymi to w przy-padku Wegi kontakty ze spółkami działającymi na zlecenie dużych koncernów farmaceutycznych, w przypadku Bako – kontakty z inwestorami, a w przypadku Geno – kontakty związane z procesem testowania leków, a także produkcją i dys-trybucją środków opartych na jej know-how.

6. Omówienie wyników TAP

Badani naukowcy-przedsiębiorcy różnią się pod względem doświadczenia ze-branego w założonych przez siebie przedsiębiorstwach, co prawdopodobnie prze-łożyło się na różnice w TAP. Dość znaczne różnice w odpowiedziach pojawiają się w kwestii doboru uczestników pierwszej oficjalnej prezentacji produktu/kon-cepcji (pitch meeting). Założyciel Wegi wskazuje na osobę znającą rynek, która pomogłaby ocenić potencjalny popyt, założyciel Geno – na specjalistę fizjologa, który potwierdziłby naukową poprawność koncepcji, natomiast założyciel Bako – na osobę z doświadczeniem analitycznym i biznesowym w zakresie wprowadza-nia podobnego produktu na rynek (tab. 2). Widać tu różnice polegające z jednej strony na podejściu przewidującym potrzeby rynku (Wega), a z drugiej na analizie dostępnych zasobów. W tym drugim przypadku założyciel Bako postrzega te za-soby w konwencjonalny sposób, zaś założyciel Geno koncentruje się na ocenie potencjału komercyjnego odkrycia, które traktuje jako kluczowy zasób.

Interesujące jest porównanie odpowiedzi na pytania dotyczące tego, z kim naukowcy byliby gotowi współpracować w kontekście zbadania wykonalności produktu/usługi. W tym przypadku założyciel Geno różni się od pozostałych, od-rzucając z jednej strony kontakty z kolegą o doświadczeniu przedsiębiorczym, a z drugiej – skupiając się na szeroko rozumianych kontaktach, których celem jest uzasadnienie naukowej sensowności projektu. Z kolei założyciel Bako jest nasta-wiony na ocenę zewnętrzną projektu, ponieważ jest gotów prezentować koncep-cję osobom niezorientowanym w temacie. Być może ich różne podejście można wiązać z tym, iż założyciel Bako jest jednocześnie jego menedżerem, w przeci-wieństwie do założyciela Geno, który nie kieruje bezpośrednio spółką. Wspólne dla wszystkich trzech badanych było zaś odrzucenie kontaktów z pracownikami centrów transferu technologii i zakwestionowanie ich kompetencji w zakresie oceny wykonalności i wsparcia naukowca-przedsiębiorcy na etapie poprzedzają-

Tabe

la 2

. Sie

ciow

anie

prz

ed ro

zpoc

zęci

em d

ział

alno

ści –

wyn

iki p

roto

kołu

myś

leni

a na

gło

s TA

P

Firm

aPi

erw

szy

pitc

h m

eetin

g W

ykon

alno

ść p

roje

ktu

Spra

wy

finan

sow

eK

onta

kt z

gra

czam

i ryn

kow

ymi

Weg

aZ

osob

ami,

któr

e w

cześ

niej

mia

ły

kont

akt z

test

ami a

ntyd

opin

gow

y-m

i, ab

y sp

raw

dzić

, czy

rozw

iązu

-je

to p

robl

em, c

zy te

krę

gi b

yłyb

y za

inte

reso

wan

e ty

m p

rodu

ktem

.

Z do

świa

dczo

nym

kol

egą,

jeś

li m

a w

iedz

ę z

tego

obs

zaru

; z k

o-le

gą z

doś

wia

dcze

niem

prz

edsi

ę-bi

orcz

ym ta

k, a

le n

ie o

kon

cepc

ji pr

oduk

tu (i

póź

niej

); z

prac

owni

-ki

em c

entru

m tr

ansf

eru

tech

nolo

-gi

i – n

ie (z

łe d

ośw

iadc

zeni

e).

Jeśl

i nie

mia

łbym

kon

takt

u z

po-

tenc

jaln

ym in

wes

tore

m, t

o z

sie-

cią

anio

łów

biz

nesu

.

Z ag

encj

ami

anty

dopi

ngow

ymi

– ta

k, a

le s

am p

omys

ł; z

obec

ny-

mi

dost

awca

mi

test

ów –

nie

bo

konk

uren

cja

i pe

wni

e ni

ezai

nte-

reso

wan

a; z

pot

encj

alny

mi

pod-

dost

awca

mi

– ra

czej

nie

; z

dużą

fir

mą

farm

aceu

tycz

ną

– ra

czej

ni

e, b

o tru

dno

prze

kona

ć na e

tapi

e ni

etes

tow

aneg

o pr

otot

ypu.

Gen

oZ

fizjo

logi

em, a

by s

praw

dzić

, że

ma

to z

drow

e po

dsta

wy

nauk

owe.

Z in

żyni

eram

i, kt

órzy

mog

ą zr

o-bi

ć pr

otot

yp;

z do

świa

dczo

nym

ko

legą

rów

nież

; z

kole

gą z

do-

świa

dcze

niem

pr

zeds

iębi

orcz

ym

– ni

e, z

a w

cześ

nie;

z p

raco

wni

-ki

em c

entru

m tr

ansf

eru

tech

nolo

-gi

i – r

acze

j nie

, co

do z

asad

y zł

a op

inia

; z

inny

mi

osob

ami,

któr

e m

ogą

potw

ierd

zić,

że

ma

to se

ns.

Na

razi

e z

niki

m...

, trz

eba

star

ać

się

dzia

łać

w o

parc

iu o

wła

sne

zaso

by ta

k dł

ugo,

jak

to m

ożliw

e.

Z ag

encj

ami a

ntyd

opin

gow

ymi –

za

wcz

eśni

e, m

usi

być

prot

otyp

, te

sty,

stra

ta c

zasu

; z o

becn

ymi d

o-st

awca

mi t

ych

grac

zy –

za

wcz

e-śn

ie; z

pot

encj

alny

mi p

oddo

staw

-ca

mi

– ni

e, n

ajpi

erw

roz

wią

zać

prob

lem

albo

zysk

ać p

rzek

onan

ie,

że m

a to

sens

; z d

użą

firm

ą fa

rma-

ceut

yczn

ą –

nie,

jw.

Bak

oZ

osob

ą z

dośw

iadc

zeni

em w

te-

stac

h, w

prow

adza

niu

ich

na ry

nek,

z

bran

ży, b

y oc

enić

cza

s, tru

dno-

ści,

zaso

by p

otrz

ebne

do

stw

orze

-ni

a pr

oduk

tu.

Z ko

legą

z d

ośw

iadc

zeni

em –

tak,

je

śli

mu

ufam

y; z

kol

egą

z do

-św

iadc

zeni

em b

izne

sow

ym –

tak;

z

prac

owni

kiem

cen

trum

tran

sfe-

ru te

chno

logi

i – n

ie (b

rak

im w

ie-

dzy

o pr

akty

ce);

z kim

ś kto

nie

ma

poję

cia

o br

anży

, żeb

y sp

raw

dzić

, cz

y po

mys

ł pr

zeko

na i

nwes

tora

.

Naj

leps

zą o

sobą

był

by k

toś

w ro

-dz

aju

anio

ła b

izne

su, k

to in

wes

tu-

je p

ieni

ądze

alb

o m

oże

prze

kona

ć in

wes

toró

w, m

ógłb

y sz

ybko

pod

-ją

ć de

cyzj

ę o

inw

esty

cji

choć

by

niew

ielk

iej k

wot

y, n

awet

jeśl

i nie

do

prow

adzi

łoby

to d

o in

wes

tycj

i.

Z ag

encj

ami d

opin

gow

ymi –

tyl-

ko n

iefo

rmal

nie,

rac

zej

czek

ają

na p

rodu

kt k

ońco

wy;

z o

becn

ymi

dost

awca

mi (

test

ów) –

nie

, tru

d-no

o o

biek

tyw

ną o

cenę

, móg

łbym

ic

h za

insp

irow

ać;

z po

tenc

jaln

y-m

i pod

dost

awca

mi –

tak,

by

oce-

nić

moż

liwoś

ci,

kosz

ty;

z du

ża

firm

ą fa

rmac

euty

czną

– n

ie, t

o na

ko

ńcu

listy

, chy

ba ż

e ta

ka o

kazj

a cz

ekał

aby

na m

nie.

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie T

AP.

Tabe

la 3

. Sie

ciow

anie

pop

rzed

zają

ce e

tap

uruc

hom

ieni

a fir

my

prow

adzą

ce d

o po

zysk

ania

środ

ków

fina

nsow

ych

na sk

onst

ruow

anie

pro

toty

pu –

w

ynik

i pro

toko

łu m

yśle

nia

na g

łos T

AP

Firm

aPo

życz

ka o

d kr

ewne

goW

łącz

enie

do

spół

ki m

łods

zego

ko

legi

(od

prot

otyp

u), j

eśli

wył

o-ży

łby

doda

tkow

e pi

enią

dze

Kon

takt

z

prof

esjo

naln

ym in

wes

tore

mW

spół

prac

a z

wła

ścic

iele

m fi

rmy

wzo

rnic

twa

prze

mys

łow

ego

Weg

aTo

zal

eży,

czy

ta

kwot

a by

łaby

dl

a m

nie

wie

lkim

obc

iąże

niem

, w

razi

e gd

yby

proj

ekt s

ię n

ie p

o-w

iódł

. Jak

o po

lski

nau

kow

iec

za-

rabi

ając

y 2-

3 ty

s., n

a pe

wno

nie

zd

ecyd

ował

bym

się

na

taką

po-

życz

kę, k

tóre

j nie

był

bym

w s

ta-

nie

spła

cić

w ro

zsąd

nym

cza

sie

w

razi

e po

rażk

i. W

ybór

mię

dzy

go-

tów

ką a

udz

iała

mi:

gotó

wkę

– n

ie

jeśl

i by

łoby

to

za d

uże

obci

ąże-

nie;

udz

iały

na

pew

no n

ie w

ięk-

szoś

ciow

e, s

zkod

a je

st o

ddaw

ać

na c

oś,

co n

ie j

est

zasa

dnic

zym

el

emen

tem

pro

jekt

u i

nie

popy

-ch

a go

wys

tarc

zają

co n

aprz

ód.

Tak,

zde

cydo

wan

ie, b

o pr

zy o

ka-

zji z

wią

zało

by g

o to

z fi

rmą

Jeśl

i kol

ega

nie

ma

tych

fund

uszy

i j

a ic

h ni

e m

am, t

o st

arał

bym

się

o ko

ntak

t prz

ez s

ieć

anio

łów

biz

-ne

su a

lbo

pozy

skan

ie i

nwes

tora

pr

zez

brok

era

tech

nolo

gicz

nego

, co

w P

olsc

e ni

e je

st j

eszc

ze p

o-pu

larn

e.

Nie

[140]

Gen

oH

ołdu

ję z

asad

zie,

żeb

y ni

e ro

bić

nicz

ego

za p

ożyc

zone

pie

niąd

ze;

star

ałby

m s

ię p

rzek

onać

wsp

ół-

prac

owni

ków,

żeb

y w

yłoż

yli

te

pien

iądz

e, b

y ni

e by

ło o

sób

z ze

- w

nątrz

. Po

życz

ka n

ie,

jeśl

i ni

e m

ielib

yśm

y pi

enię

dzy,

to

wte

dy

wni

osek

o g

rant

, co

kolw

iek,

ale

że

by m

ieć

wła

sne

pien

iądz

e. W

y-bó

r mię

dzy

gotó

wką

a u

dzia

łam

i –

jeśl

i już

, to

udzi

ały.

Zdec

ydow

anie

tak,

naj

lepi

ej g

dy-

by t

o ze

spół

wył

ożył

pie

niąd

ze;

z et

yczn

ego

punk

tu w

idze

nia

też

jest

to w

łaśc

iwe,

żeb

y te

n m

łod-

szy

kole

ga m

iał

szan

sę z

arob

ić

pien

iądz

e.

Nie

na

tym

eta

pie

i nie

z ta

kim

i pi

enię

dzm

i.Ta

k, z

mał

ym u

dzia

łem

ow

szem

, to

bez

piec

zna

form

a.

Bak

oTa

k. G

otów

ka –

tak,

na t

ym p

ozio

-m

ie ś

rodk

ów z

acho

wał

bym

peł

- ną

kont

rolę

; udz

iały

– je

śli m

usia

ł- by

m, t

o ta

k.

Tak

oczy

wiś

cie.

Szc

zegó

lnie

jeśl

i br

ał u

dzia

ł w b

udow

ie p

roto

typu

, to

lepi

ej b

yłob

y go

ucz

ynić

par

t-ne

rem

, niż

poz

wol

ić n

a od

ejśc

ie

z fir

my.

Nie

, bo

pro

fesj

onal

ny i

nwes

tor

nie

traci

łby

czas

u na

ana

lizow

a-ni

e in

wes

tycj

i 20

tys.

dol.,

bo

na

tyle

lub

zbliż

oną

kwot

ę w

ycen

ia

swój

dzi

eń p

racy

.

Jeśl

i był

bym

zde

sper

owan

y i n

ie

wid

ział

inn

ych

alte

rnat

yw.

Ale

bi

orąc

pod

uw

agę

kwot

ę, w

olał

- by

m p

ożyc

zyć

pien

iądz

e lu

b za

-pł

acić

w

ięce

j pr

zy

opóź

nion

ej

płat

nośc

i.

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie T

AP.

[141]


cym założenie firmy. Ocena ta sugeruje, że uczelniane centra transferu technologii mogą nie być traktowane jako partner „z wyboru” przez potencjalnych założycieli spółek spinoff33.

Kolejne pytanie, dotyczące osoby/osób, z którymi badany chciałby omawiać kwestie finansowe, ukazuje odmienną postawę założyciela Geno, który w przeci-wieństwie do dwóch pozostałych przedsiębiorców zainteresowanych kontaktem z aniołami biznesu uznaje, że jest to zbyt wczesna faza na takie kontakty. Dość zbliżone wyniki dało pytanie o kontakty z graczami rynkowymi. Założyciel Geno odrzuca je jako przedwczesne na etapie rozbudowanej koncepcji, a bez konkret-nego, przetestowanego produktu. Założyciele Wegi i Bako akceptują kontakt z agencjami antydopingowymi jako potencjalnymi klientami, choć z pewnymi zastrzeżeniami – tylko koncepcja produktu (Wega) lub tylko nieformalnie (Bako). Założyciel Bako akceptuje kontakt z potencjalnymi poddostawcami, w celu osza-cowania możliwości i kosztów. Wydaje się, że przedsiębiorcy na bieżąco zarzą-dzający swoimi firmami różnią się od założyciela Geno, który przekazał zarzą-dzanie profesjonalnym menedżerom, ponieważ mają oni większą skłonność do nawiązywania kontaktów z podmiotami zewnętrznymi.

Na etapie analizy możliwości pozyskania środków na przygotowanie prototy-pu badani konfrontowani są z pytaniem o gotowość na zaciągnięcie pożyczki od bogatego krewnego. Założyciel Geno ponownie odrzuca taką możliwość, ewen-tualnie godząc się na spłatę drobnymi udziałami (tab. 3). Z kolei założyciele Bako i Wegi akceptują taką pożyczkę choć ten drugi uzależnia to od możliwości spłaty w przypadku porażki. Być może samowystarczalność prezentowana przez zało-życiela Geno, jako najstarszego spośród badanych, wiąże się z jego doświadcze-niem z okresu PRL i chronicznych niedoborów? Z kolei spośród badanych tylko założyciel Wegi bierze pod uwagę rozmowę z inwestorem, aniołem biznesu i po-zyskanie środków na dopracowanie prototypu od niego. Naukowcy z większym doświadczeniem (Geno i Bako) uznają, że 20 tys. dol. to za małe środki, by pozy-skać inwestora zewnętrznego, choć Bako uznaje, że miałoby to sens przy więk-szej kwocie. Wszyscy pytani akceptują włączenie do spółki młodszego współpra-cownika, który pomógł skonstruować prototyp, choć z nieco innych względów – w przypadku Geno etycznych, w przypadku Wegi i Bako – pragmatycznych (związanie z firmą). Pragmatyzm założycieli Wegi i Bako można przy tym tłuma-czyć ich codziennym zaangażowaniem w zarządzanie własnymi firmami.

Etap sieciowania po założeniu firmy (tab. 4) nie różni się znacząco w przy-padku badanych naukowców-przedsiębiorców. Każdy z nich widzi zalety włącze-nia do współpracy kolegów naukowców, którzy mogą merytorycznie wesprzeć

33 Oczywiście należy mieć na uwadze to, że instytucje wspierające przedsiębiorczość akade-micką ulegają w Polsce ciągłym zmianom i obecna sytuacja może różnić się od tej, z jaką mieli do czynienia badani przedsiębiorcy.


projekt, co najmocniej akcentuje założyciel Geno: „jeśli ktoś ma do rozwiązania problem na którym się nie zna, to powinien stymulować i wciągać ludzi”.

7. Dyskusja

Na wyniki TAP można z jednej strony spojrzeć jak na badanie rozciągnięte w czasie, jako że pytania, na które odpowiadali badani, odnoszą się do różnych etapów rozwoju spółki spinoff, a z drugiej – zakładając, że doświadczenia wynie-sione z założonych spółek przekładają się na TAP, uzyskane odpowiedzi można powiązać z okolicznościami, w jakich powstawały spółki Wega, Geno i Bako. Obserwacje uzyskane obiema metodami pozwalają na zaproponowanie rozwią-zań, które mogłyby zostać w przyszłości zweryfikowane przez badanie na szerszej próbie spółek spinoff i ich założycieli.

Jak wynika z odpowiedzi naukowców-przedsiębiorców na pytania w ramach TAP, zachowania sieciowe na etapie opracowania koncepcji produktu i doprowa-dzenia go do etapu prototypu nie są jednolite. Różnice można powiązać z różnym

Tabela 4. Sieciowanie po uruchomieniu firmy w celu wzmocnienia kapitału ludzkiego – wyniki protokołu myślenia na głos TAP

Firma Włączenie do współpracy uznanego kolegi z dużym doświadczeniem

Włączenie do współpracy młodszego kolegi

Wega Jeśli kolega miałby fundusze, żeby zainwe-stować w firmę, to tak, w pierwszej kolej-ności to byłby ten kolega, o którym mowa wcześniej; jeśli nie miałbym (takiego) in-westora, nie byłbym w stanie rozwijać pro-duktu samodzielnie, wtedy tak.

Jeśli uważałbym, że młody kolega byłby w stanie podołać problemowi, to wybrał-bym raczej młodego kolegę, a nie doświad-czonego, bo byłby bardziej zdetermino-wany, by doprowadzić projekt do skutku, a gdybym odszedł uczelni i chciał budować firmę, łatwiej byłoby go przekonać, aby od- szedł ze mną – dla niego byłoby to wy-zwanie; dla doświadczonego kolegi ryzyko odejścia byłoby wyższe.

Geno Jeśli pomógłby rozwinąć projekt intelektu-alnie, to raczej tak, na pewno tak; jeśli ktoś ma do rozwiązania problem, na którym się nie zna, to powinien stymulować i wciągać ludzi, korzystać z wiedzy innych.

Tak, wciągnąłbym każdego, jeśli problem ma tylko charakter techniczny, a nie bizne-sowy.

Bako To naturalny i sensowny ruch, tyle że wy-bór partnera jest kluczowy; rozważyłbym też inne cechy potencjalnego partnera, oso- bowość, czy mogę sobie wyobrazić kon-struktywną współpracę z nim.

To zależy od oceny kompetencji obydwu. Oczywiście w przypadku młodszego współ-pracownika łatwiej byłoby go zatrudnić jako pracownika. Ale motywowanie pracow-nika, tak młodego, jak starego, przez udzia-ły pasuje do mojego wyobrażenia.

Źródło: opracowanie własne na podstawie TAP.


stopniem zaangażowania naukowców w zarządzanie spółkami34. Założyciel Geno odrzuca wszelkie kontakty poza tymi, które prowadzą do rozwoju odkrytej meto-dy, podczas gdy założyciel Bako i w nieco mniejszym stopniu Wegi chcą poddać ocenie zewnętrznej osiągnięte wyniki. Różnice te mogą wynikać z tego, że badani pełnią różne role w założonych spółkach i podczas gdy założyciele Bako i Wegi na bieżąco nimi zarządzają, założyciel Geno przekazał bieżące zarządzanie w ręce zawodowego menedżera, który po części pełnił rolę przedsiębiorcy zastępczego. Sieciowanie i budowanie relacji z biznesem może być postrzegane przez naukow-ców jako aspekt kulturowy. Z tego względu ci naukowcy, którzy chcą się iden-tyfikować z biznesem i postrzegają się jako menedżerowie, mogą być bardziej skłonni do budowania powiązań z biznesem już na wczesnym etapie istnienia spółki. Na tej podstawie można przedstawić następującą propozycję:

P1. Naukowcy w pełni zaangażowani w proces zarządzania spółką są skłonni wcześniej rozpoczynać budowanie sieci zewnętrznych.

Uwzględniając zróżnicowanie badanych naukowców pod względem zaanga-żowania w założone spółki, warto zwrócić uwagę na to, że założyciel Geno jako jedyny był skłonny oddać udziały (choć mniejszościowe) w zamian za uzyskanie usług od firmy wzornictwa przemysłowego. Również w przypadku zaproszenia kolegów naukowców do spółki, choć zasadniczo wszyscy trzej założyciele byli gotowi zaoferować udziały kolegom, którzy włączą się we współpracę, postawa założyciela Geno w tej kwestii była najbardziej otwarta, a oferta włączenia do spółki bezwarunkowa. Można przypuszczać, że mniejsze zaangażowanie w spra-wy spółki może zmniejszać obawy założyciela co do utraty kontroli nad spółką. W przypadku założyciela, który nie zarządza na bieżąco spółką, kontrola, jaką sprawuje, i tak jest ograniczona. W związku z tym można przedstawić kolejną propozycję:

P2. Założyciele spółek spinoff, którzy nie sprawują osobiście zarządu, są bar-dziej skłonni do pozyskiwania potrzebnych zasobów w drodze włączania nowych podmiotów do grona współwłaścicieli.

Podejmowanie sieciowania pod kątem partnerów biznesowych i finansowych, gdy mamy do czynienia z typową spółką spinoff, która bazuje na konkretnych od-kryciach dokonanych w ramach badań naukowych w jednostce badawczej, staje się sensowne i celowe po uprawdopodobnieniu powodzenia projektu. O wiary-godności projektu może takich partnerów przekonać prawo do własności inte-lektualnej albo/i umiejętność spółki do skomercjalizowania know-how, choćby w wąskim zakresie. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku Geno. Dwie pozo-stałe firmy (Wega i Bako) w większej mierze bazowały na wiedzy swych założy-cieli oraz na konkretnych rozwiązaniach wypracowanych w ramach spółek niż na rozwiązaniach przeniesionych z jednostek macierzystych.



Samo nawiązanie kontaktów biznesowych na wczesnym etapie nie musi przekładać się w prosty sposób na powodzenie projektu. Naukowiec bez do-świadczenia w branży może niewłaściwie dobrać partnerów, co spowolni rozwój przedsięwzięcia. Choć badania wskazują, że wraz ze wzrostem doświadczenia biznesowego rośnie otwartość naukowców-przedsiębiorców na kontakty w róż-nych środowiskach35, to przeprowadzone obserwacje i wywiady świadczą, że o tym, na którym etapie naukowiec-przedsiębiorca dąży do budowy sieci powią-zań w środowisku biznesowym, decydują bardziej konkretne okoliczności i za-soby wyjściowe spółki spinoff niż jego doświadczenie biznesowe. To naukowiec z największym doświadczeniem i sukcesami w biznesie (współzałożyciel trzech spółek) odsuwał na drugi plan kwestię budowania sieci biznesowych. Jednak spółki, jakie zakładał, opierały się na radykalnych innowacjach, co z jednej strony zwiększało ich potencjał, a z drugiej – zwiększało niepewność. Można to interpre-tować tak, że w przypadku spółek opierających się na wiedzy założycieli, ale nie na konkretnych (radykalnych) odkryciach czy rozwiązaniach, już na wczesnym etapie potrzebni są partnerzy zewnętrzni, którzy pomogą dopasować te możli-wości do potrzeb rynku. Wiedza ze strony biznesu może takim spółkom pomóc zidentyfikować kierunki rozwoju. Z kolei w przypadku spółek bazujących na kon-kretnych, zwłaszcza radykalnych odkryciach ważniejsze jest skupienie wysiłków na rozwoju know-how. Jak pokazują badania36, elementem, który sprzyja radykal-nym odkryciom, jest wręcz nieznajomość realiów rynkowych przez przedsiębior-ców. Poddanie takiego odkrycia ocenie rynkowej na wczesnym etapie mogłoby oznaczać podważenie go, szczególnie gdy zaburza ono obowiązujące na rynku zasady konkurowania. W tym sensie logiczne wydaje się unikanie budowania po-wiązań z rynkiem i graczami rynkowymi przez naukowca-przedsiębiorcę, który ocenia swoje odkrycie jako radykalne. Na tej podstawie można przedstawić na-stępującą propozycję:

P3. Nawiązywanie kontaktów sieciowych z podmiotami branżowymi i inwe-storami następuje wcześniej w przypadku przedsięwzięć bazujących na wiedzy założycieli niż w przypadku spółek bazujących na konkretnym (w szczególności radykalnym) odkryciu/wynalazku.

Podsumowanie

Przeprowadzone badania pozwoliły określić okoliczności wpływające na skłonność założycieli spółek spinoff do sieciowania. W szczególności stwierdzono

35 S. Mosey, M. Wright, From human capital to social capital: A longitudinal study of technol-ogy-based academic entrepreneurs, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2007, nr 6, s. 909-935.

36 M. R. Marvel, G. T. Lumpkin, Technology Entrepreneurs’ Human Capital and Its Effect on Innovation Radicalness, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2007, t. 31, nr 6, s. 807-828.


większą skłonność do zachowań sieciowych na wczesnym etapie rozwoju spinoff w sytuacji bezpośredniego zaangażowania naukowców w zarządzanie zakładany-mi spółkami. Jednocześnie stwierdzono, że ta sama okoliczność może odwrotnie wpływać na skłonność naukowców-przedsiębiorców do pozyskiwania zasobów w drodze włączania nowych podmiotów do grona współwłaścicieli. Uznano po-nadto, że rodzaj wiedzy, na jakiej bazuje akademicka spółka spinoff, może mieć wpływ na zachowania sieciowe, ponieważ przedsiębiorcy i ich przedsiębiorstwa bazujące na wiedzy założycieli, a nie na konkretnych odkryciach (szczególnie radykalnych) czy rozwiązaniach wypracowanych w pracy naukowej, są bardziej skłonni do wczesnego nawiązywania kontaktów sieciowych. Ponieważ badania prowadzone były metodami jakościowymi w trzech spółkach spinoff, ich wy-ników nie można uogólniać na wszystkie spółki spinoff czy nawet polskie aka-demickie spółki spinoff. Wyprowadzone z nich wnioski należy traktować jako wstępne i wymagające weryfikacji na reprezentacyjnej próbie przedsiębiorców.

Mimo że uzyskane wyniki mają charakter pilotażowy, mogą być punktem wyjścia do dalszych badań nad zjawiskiem sieci powiązań w spółkach spinoff. Wydaje się m.in, że dalsze badania nad procesem budowy sieci powiązań spół-ek spinoff powinny wykorzystać teorię uzależnienia od zasobów (resource de-pendence theory)37, zwłaszcza w kontekście doboru kontaktów i budowy sieci w celu pozyskania zasobów niezbędnych do rozwoju nowego przedsięwzięcia. Uzyskane wyniki sugerują, że etap, na którym przedsiębiorcy rozpoczynają po-zyskiwanie zasobów poza gronem najbliższych współpracowników, może zale-żeć od formy zaangażowania i wizji naukowca co do swojej roli w organizacji. Istotna jest także radykalność innowacji, na których spółki spinoff bazują. Warto zweryfikować przedstawioną w artykule propozycję, że rodzaj wiedzy na której bazują akademickie spinoffy, a w szczególności radykalność wykorzystywanych innowacji, może wpływać na podejście do budowania sieci. Ten kierunek badań pomógłby wysunąć normatywne sugestie dla założycieli takich spółek co do za-chowań sieciowych, które uwzględniałyby charakter know-how, na jakim bazują oni, zakładając nowe przedsiębiorstwo. Ubocznym wynikiem niniejszego badania jest zakwestionowanie możliwości przenoszenia wyników badań z krajów wyso-ko rozwiniętych, np. dotyczących korzystnego wpływu zaangażowania uczelni w spółki spinoff38 na polskie spółki. Kwestia powiązań uczelni i spółek spinoff mogłaby również stać się przedmiotem dalszych badań nad polskimi spółkami spinoff.

37 A. Hilmann, M. C. Withers, B. J. Collins, Resource Dependance Theory: A Review, „Journal of Management” 2009, t. 35, nr 6, s.1404-1427.

38 B. Clarysse, M. Knockaert, A. Lockett, Outside board members in hi tech start-ups, „Small Business Economics” 2007, nr 29, s. 243-259.


Literatura

Ahuja, G., Collaboration networks, structural holes, and innovation: A longitudinal study, „Admi- nistrative Science Quarterly” 2000, t. 45, nr 3.

Aldrich H., Organizations Evolving, Sage, Thousand Oaks, CA 1999. Borgatti S. P., Mehra A., Brass D. J., Labianca G., Network Analysis in the Social Sciences, „Science”

2009, nr 323.Burg E. van, Romme A., Georges L., Gilsing V. A., Reyman I. M. M., Creating university spin-offs:

A science-based design perspective, „Journal of Product Innovation Management” 2008, t. 25, nr 2.

Clarysse, B., Knockaert, M., Lockett, A., Outside board members in hi tech start-ups, „Small Bu- siness Economics” 2007, nr 29.

Dimov D., Nascent entrepreneurs and venture emergence: Opportunity confidence, human capital, and early planning, „Journal of Management Studies” 2010, t. 47, nr 6.

Elfring T., Hulsink W., Networks in entrepreneurship: The case of high technology firms, „Small Business Economics” 2003, t. 21.

Geenhuizen M. van, Soetanto D. P., Academic spin-off at different ages: A case study in search of key obstacles to growth, „Technovation” 2009, nr 29.

Granovetter M. S., The Strength of Weak Ties, „The American Journal of Sociology” 1973, t. 78, nr 6.Greve A., Networks and entrepreneurship: An analysis of social relations, occupational background,

and use of contacts during the establishment process, „Scandinavian Journal of Management” 1995, t. 11, nr 1.

Hannibal M., Using Think Aloud Protocols in Research on Academic Entrepreneurs, referat zapre-zentowany na 56 dorocznej konferencji ICSB w Sztokholmie „Back to the future. Changes in Perspectives of Global Entrepreneurship and Innovation” Sztokholm, Szwecja, 15-18.06.2011 r., http://www.sbaer.uca.edu/research/icsb/2011/139.pdf [15.07.2013].

Hilmann A., Withers M. C, Collins B. J., Resource Dependance Theory: A Review, „Journal of Ma- nagement” 2009, t. 35, nr 6.

Jack S. L., The role, use and activation of strong and weak network ties: A qualitative analysis, „Journal of Management Studies” 2005, t. 42, nr 6.

Konkurencyjna Polska. Jak awansować w światowej lidze gospodarczej, red. J. Hausner, http://kongresig.pl/wp-content/uploads/Raport_Konkurencyjna_Polska_Jak_awansowac_w_swiato-wej_lidze_gospodarczej.pdf [15.07.2013].

Lechner C., Dowling M., Welpe I., Firm networks and firm development: The role of the relational mix, „Journal of Business Venturing” 2006, t. 21, nr 4.

Machnik-Słomka J., Modele biznesowe spółek spin-off w aspekcie komercjalizacji wiedzy, w: Spin off, spin out jako instrument budowania przedsiębiorczości akademickiej oraz stymulowania innowacyjności regionu, red. A. P. Balcerzak, M. Moszyński, PTE, Toruń 2011.

Marvel M. R., Lumpkin G. T., Technology Entrepreneurs’ Human Capital and Its Effect on Innova- tion Radicalness, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2007, t. 31, nr 6.

Mosey S., Wright M., From human capital to social capital: A longitudinal study of technology-ba-sed academic entrepreneurs, „Entrepreneurship Theory and Practice” 2007, nr 6.

Nicolaou N, Birley S., Academic networks in a trichotomous categorization of university spinouts, „Journal of Business Venturing” 2003, t. 18, nr 3.

Perez M. P., Sanchez A. M., The development of university spin-offs. Early dynamics of technology transfer and networking, „Technovation” 2003, t. 23, nr 10.

Shane S., Venkataraman S., The promise of entrepreneurship as a field of research, „Academy of Management Review” 2000, t. 25, nr 1.


Shane S., Academic entrepreneurship. University spinoffs and wealth creation, Edward Elgar, Chel- tenham 2004.

Uzzi B., Social structure and competition in interfirm networks: The paradox of embeddedness, „Administrative Science Quarterly” 1997, nr 1.

Vohora A., Wright M., Lockett A., Critical Junctures in the Development of University High-Tech Spinout Companies, „Research Policy” 2004, t. 33, nr 1.

Wright M., Clarysse B., Mustart P., Lockett A., Academic entrepreneurship in Europe, Edward El- gar, Cheltenham 2007.

Yin R.K., Case study research: Design and methods, Sage, Beverly Hills 2003.

Networking in the creation and development of Polish academic spinoff companies –

preliminary results of qualitative research

Abstract. This study highlights the role of networking for the development of new ventures, in particular academic spinoffs. Qualitative research of three Polish spinoffs, using case-study metho-dology and think-aloud-protocol, links precocity and intensity of networking with the founders’ invo-lvement in day-to-day management, as well as, the type of knowledge transferred to the spinoff. The founder academic’s involvement in spinoff management seems to be linked with earlier networking, however it also seems to decrease the willingness to share control over their companies in return for acquiring resources. In turn networking with external commercial entities seems to occur earlier in the case of spinoffs based on founders’ knowledge rather than radical research discoveries.

Keywords: academic entrepreneurship, spinoff, networking, new ventures, resource-dependen-ce theory


2013, t. 51, nr 6

Michał JasieńskiNowy Sącz Business School – National-Louis University

Center for Innovaticse-mail: [email protected]

Citation analysis as a practical tool for managers and entrepreneurs:

selected scientometric concepts relevant for business model improvement

Abstract. Entrepreneurs often face the challenge of hiring academic researchers who could pro-vide know-how or serve as potential business partners, collaborators or expert consultants. Since hir-ing experts may be costly, it is essential that only the best specialists be used. I this article I describe some quantitative scientometric tools (such as h-index and g-index) aimed at evaluating the academic quality of institutions or of individual researchers. Such tools provide information that is easily ac-cessible, comprehensible and merit-based, although they must be used with caution, since disciplines differ in the absolute values of indexes. I show how to use scientometrics in a comparative manner in order to document low output and poor quality of the publications of Polish academic authors in the area of business and management. I also argue that some governmental procedures for rewarding academic excellence are not effective because they reduce incentives for publishing academic papers in English.

Keywords: bibliometrics, citation analysis, consulting, entrepreneurship, h-index, management, scientometrics

Introduction

In general, any field of human professional activity can (and, I believe, should) become analysis-driven and data-dependent. This kind of philosophy and attitude generate vast amounts of information, about partners, customers, suppliers, com-petitors etc., current fad is to refer to them as Big Data and there is a good reason

150 Michał Jasieński

for it1. In a modern knowledge-based economy, relying on intuitive decisionmak-ing is no longer sufficient for entrepreneurs or managers who do not have the luxury of allowing “truly significant attainments become lost in the mass of the inconsequential.”2

Currently, most business ideas are somehow related to scientific results and en-trepreneurial genius must locate such “significant attainments” (i.e. signal) among the “inconsequential” data (i.e. noise) and turn them into innovative and commer-cial products or services faster than competitors. However, how to know which results are truly significant before they become common knowledge (because by then, it is too late)? How are business-educated entrepreneurs to know where the actual merit-based developments happen in such fields as bio- or nanotechnology, or even telecommunications, as well as, which players are the ones who should be approached either for advice or with potential collaboration offers?3

To maintain a competitive advantage, one must extrapolate from current in-sights and that requires expert knowledge and a mosaic of skills4 (also metaphori-cally called “innovator’s DNA”5). The pace of change in industry and the stagger-ing complexity of the contemporary business environment force business people to rely on expert consulting.6 Since hiring experts may be a costly part of a firm’s operating budget, it is essential that only the best specialists, i.e. those whose ad-vice is state-of-the-art, be utilized. However how does one find them?

To succeed, managers and entrepreneurs must cross the divide between busi-ness and academia, to face the challenge of assessing the quality of academic researchers who could provide know-how or serve as potential business partners, collaborators or expert consultants. In this process, innovative entrepreneurs are becoming intellectuals. In addition, enterprises are forced to undergo the process of rapid „intellectualization.”7

Innovative managers face pressures to introduce the latest developments in fields related to production management, logistics or robotics. Similarly, they need ways of identifying experts of the best possible quality.

1 A. McAfee, E. Brynjolfsson, Big Data: The management revolution, “Harvard Business Re-view” October 2012, no. 90, pp. 60-68; T. H. Davenport, D. J. Patil, Data scientist: The sexiest job of the 21st century, “Harvard Business Review” 2012, no. 90, pp. 70-76.

2 V. Bush, As we may think, “Atlantic Monthly” 1945, no. 176, pp. 101-108.3 M. Jasieński, It’s incredible how often we’re surprised by findings, “Nature” 2006, no. 440,

p. 1112; M. Jasieński, Garfield’s Demon and “surprising” or “unexpected” results in science, “Scien- tometrics” 2009, no. 78, pp. 347-353.

4 M. Jasieński, M. Rzeźnik M, Innovatics – a new toolbox of skills for innovative production managers, in: Innovations in Management and Production Engineering, ed. R. Knosala, Wyd. Pol-skiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2012, pp. 63-71.

5 J. Dyer, H. Gregersen, C. M. Christensen, Innovator’s DNA: Mastering the Five Skills of Disruptive Innovators, Harvard Business Review Press, Boston 2011.

6 K. Pawłowski, Społeczeństwo wiedzy – szansa dla Polski, Znak, Kraków 2004.7 S. Kwiatkowski, Przedsiębiorczość intelektualna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Citation analysis as a practical tool for managers and entrepreneurs... 151

1. Citation analysis: how is it relevant for business models?

I argue that only citation analysis, or more broadly – scientometrics or bibliometrics,8 can tell outsiders (i.e. managers, journalists) what is worth paying attention to in the world of research. Citation analysis is based on the idea that the number of citations for a given paper, when counted in other papers, is a good measure of its scientific value. It may sound simplistic or even cruel, but there are no better ways.9 There are quantitative tools aimed at evaluating the academic quality of institutions or of individual researchers, and for discovering new re-search fronts and industrial trends (from the patterns of co-citations of papers and patents). Such tools provide quality information that is easily accessible, compre-hensible, and at the same time, is completely merit-based, i.e. it is independent of such confounding data as the title, academic rank, and the age or gender of a person considered as a potential expert.

I intend to show how citation analysis can be put to use by business prac-titioners, but the goal of this paper is not to categorize scientometrics and cita-tion analysis within the framework of knowledge management and the structure of intellectual capital.10 I will also not delve into the topic of patents and patent citations,11 although this area of knowledge is of immense practical application for entrepreneurs.

When looking for potential applications of citation analysis in business one should think in terms of business models.12 The business model is a conceptualiza-

8 E. Garfield, Citation indexing for studying science, “Nature” 1970, no. 227, pp. 669-671; M. Jasieński, Demon Garfielda, czyli o roli analizy cytacji w rozwoju nauki (głównie ekologii) w Pol- sce, “Wiadomości Ekologiczne” 1991, no. 37, pp. 247-263; K. Klincewicz, Polska innowacyjność. Analiza bibliometryczna, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2008; I. Marsza-kowa-Szajkiewicz, Badania ilościowe nauki: podejście bibliometryczne i webometryczne, Wyd. Na- ukowe UAM, Poznań 2008.

9 A. Łomnicki, Impact factors reward and promote excellence, “Nature” 2003, no. 424, p. 487.10 M. Golińska-Pieszyńska, Polityka wiedzy a współczesne procesy innowacyjne, Scholar, War-

szawa 2009; A. Ujwary-Gil, Kapitał intelektualny a wartość rynkowa przedsiębiorstwa, C.H. Beck, Warszawa 2009.

11 A. B. Jaffe, M. Trajtenberg, Patents, Citations & Innovations. A window on the Knowledge Economy, MIT Press, Cambridge, Mass. 2002.

12 M. W. Johnson, C. M. Christensen, H. Kagermann, Reinventing your business model, “Har-vard Business Review” 2008, no. 86, pp. 50-59; M. Jasieński, M. Rzeźnik, M. Candi, Understand-ing and innovating business models: Some basic methodological issues, in: Innovations in Man-agement and Production Engineering, ed. R. Knosala, Wyd. Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2013, pp. 51-58; C. Zott, R. Amit, Business model design and the performance of entrepreneurial firms, “Organization Science” 2007, no. 18, pp. 181-199.


tion of the total current, or future, business activities of the firm.13 Irrespective of the particular structure of a business model, the components comprising it usually are: costs and revenues, business partners, competitors, resources available and processes applied to them, ways of building relationships with various consumer segments, and, most importantly, the value proposition, i.e. the essence of what the firm is offering to the customer.

An extremely useful list of all possible applications of bibliometrics in re-thinking business models, phrased in the form of, what the authors call, „analytic questions,” is provided by Krzysztof Klincewicz et al.14 Within the framework of bibliometric analyses the authors explore practically all buildings blocks of business models. For example, one may ask about strategically important issues, such as who the potential and actual competitors are, where to find the potential suppliers or partners for collaboration in academia or what the potential customer segments are etc. Constructing the value proposition involves implementing the latest scientific results, so the connection with scientometrics is evident.

2. Citation analysis: Tools for entrepreneurs and managers

Articles which contain citations to the previously published research, are themselves published in a relatively small and selected pool of „elite” journals (the composition of which varies across different databases). The Science Citation Index Expanded covers 8,500 journals, the Social Sciences Citation Index – cov-ers more than 3,000 journals, and the Arts & Humanities Citation Index – contains more than 1,700 titles. In addition, the database of Elsevier’s Scopus includes 19,500 peer-reviewed journals.

Bradford’s statistical law of aggregation15 makes the job of citation analysis easier, since it is sufficient to limit the analyses to a relatively small subset of all scientific journals to account for most of the significant progress in science. Of course, we must know which journals to focus on. An extensive review of the entire field of bibliometrics as applied to the development of technology and basic research by Klincewicz et al.16 is particularly valuable and available online (at www.nauka.gov.pl).

13 C. Zott, R. Amit, L. Massa, The business model: Recent developments and future research, “Journal of Management” 2011, no. 37, pp. 1019-1042.

14 K. Klincewicz, M. Żemigała, M. Mijal, Bibliometria w zarządzaniu technologiami i bada-niami naukowymi, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2012, pp. 61-67.

15 E. Garfield, Bradford’s Law and related statistical patterns, “Essays of an Information Sci-entist” 1979-1980, no. 4, pp. 476-483.

16 K. Klincewicz, M. Żemigała, M. Mijal, op. cit.


2.1. The h-index

This index has taken the world of citation analysis by storm. Since its intro-duction, in a paper by Hirsch,17 it has been adopted by various online services, such as Web of Science or Google Scholar, and has become a standard measure with which to assess the academic quality of individual authors.18 Hirsch’s paper itself received an incredible number of over 1500 citations (until mid-April 2014), as recorded in the Web of Science Core Collection.

Its interpretation is extremely intuitive: the Hirsch’s h-index shows the num-ber h of publications of a given author, ranked from the most cited to the least cit-ed, which received not fewer than h citations each. The same measure can be ap-plied to evaluate scientific output of institutions, countries, or journals. An h = 10 means that among all the papers published in the journal X, only 10 received at least 10 citations each in a certain database (e.g. Google Scholar or Web of Sci-ence, although it is important to remember that values of h provided by differ-ent databases may differ substantially19). Little is also known about the statistical properties of the Hirsch index, but first analyses20 suggest that confidence inter-vals for h-indexes are (unfortunately) quite broad.

The simplicity of the h-index means that anybody interested in evaluation of the quality of research, can apply it for one’s own purposes. I argue that it should become a standard measure used by executives and managers when searching the academic world for experts or external advisers.21 After all, academic titles or hon-ors are less reliable as measures of a person’s actual and current scientific worth, since they reflect either achievements from the past or non-merit based influences, such as the extent of being professionally „connected.” The Hirsch index reflects such worth directly, although one should remember that different disciplines (or even subdisciplines) are characterized by different customs and levels of „citabil-ity” of the publications.22 Robust benchmarks, in the form of databases compiled

17 J. E. Hirsch, An index to quantify an individual’s scientic research output, “Proceedings of the National Academy of Sciences USA” 2005, no. 102, pp. 16569-16572.

18 L. Egghe, The Hirsch index and related impact measures, “Annual Review of Information Science and Technology” 2010, no. 44, pp. 65-114.

19 L. I. Meho, Y. Rogers, Citation counting, citation ranking, and h-index of human-computer interaction researchers: A comparison of Scopus and Web of Science, “Journal of the American Society for Information Science and Technology” 2008, no. 59, pp. 1711-1726.

20 L. Pratelli, A. Baccini, L. Barabesi, M. Marcheselli, Statistical analysis of the Hirsch index, “Scandinavian Journal of Statistics” 2012, no. 39, pp. 681-694.

21 M. Jasieński, Innovaria – It’s time for academics to replace garage-based inventors, “War-saw Business Journal Observer” April 2004, p. 16.

22 E. Lillquist, S. Green, The discipline dependence of citation statistics, “Scientometrics” 2010, no. 84, pp. 749-762.


specifically for that purpose, are also needed to allow comparisons of h-indexes of experts from different fields and institutions.23

Hirsch himself estimates24 that, after a 20-year publishing career, a “success-ful scientist” will have an h-index of 20, an “outstanding scientist”: an h = 40, and a “truly unique” scientist would have – an h-index of 60. One would also be inter-ested in obtaining a publication index which would not increase with the author’s age, thus allowing the comparison of older and younger researchers. Helmut A. Abt25 suggested that dividing the h-index by the number of decades that passed since the author’s first publication (i.e. measuring that person’s duration of aca-demic career) creates an age-independent index of research quality.

From the perspective of managers looking for academic experts providing specialized advice, these h values may serve as guideposts when deciding on the level of financial compensation for their experts’ services, for example. Of course, mindless computation of h should not replace careful scrutiny of the potential expert’s credentials. I should also emphasize that this is a measure appropriate for scientifically active experts, and would not apply to non-academic business con-sultants who usually do not write academic papers (so their h = 0) and who provide expert advice strictly on management-related components of the business model.

2.2. The g-index

This index, proposed in 2006 by Leo Egghe,26 is meant to address some weak-nesses of the h-index, for example, its insensitivity to the presence of very highly cited papers in the ranking list of publications. Once such papers are counted towards the value of the h-index, the fact that they continue to be cited very fre-quently (receiving even hundreds of citations) does not influence the value of the h-index at all! Critics of the h-index felt that a good index should reflect such forms of academic achievement.27

The value of g is the smallest number which fulfills the condition that the cumulative number of citations received by the g most cited papers is greater than or equal to g2. One could also say that the mean number of citations received by each of the g most cited papers must be greater than g. The g-index is much more

23 G. Abramo, C. A. D’Angelo, F. Viel, A robust benchmark for the h- and g-indexes, “Journal of the American Society for Information Science and Technology” 2010, no. 61, pp. 1275-1280.

24 B. Cronin, L. Meho, Using the h-index to rank influential information scientists, “Journal of the American Society for Information Science and Technology” 2006, no. 57, pp. 1275-1278.

25 H. A. Abt, A publication index that is independent of age, “Scientometrics” 2012, no. 91, pp. 863-868.

26 L. Egghe, Theory and practise of the g-index, “Scientometrics” 2006, no. 69, pp. 131-152.27 R. Costas, M. Bordons, Is g-index better than h-index? An exploratory study at the individual

level, “Scientometrics” 2008, no. 77, pp. 267-288.


cumbersome to calculate than the h-index, but it does capture new aspects of the citation data that intuitively make sense. For example (see Table 1), let us compare two young researchers in the same field, each with only 10 publications, one of whom (publication list B) already had three well-cited papers. They have the same h-index value of 5, but it is clear that the second researcher deserves recognition for her better output. Her g-index has the value of 12, taking into account this fact, compared to the first researcher’s g-index of 5. We notice here one somewhat counterintuitive feature of the g-index: in some situations its value may be greater than the number of publications that the analyzed author had!

Table 1. Comparison of academic quality indexes for two fictitious publication lists. Grey cells indicate the h-core, i.e. papers whose citations count towards the h-index

Publicationrank

rr2

Publication list A Publication list Bnumber

of citationsper paper

cumulative number of citations

indexesnumber

of citationsper paper

cumulative number

of citationsindexes

1 1 7 7 56 562 4 7 14 40 963 9 6 20 25 1214 16 6 26 7 1285 25 5 31 h = 5 g = 5 6 134 h = 56 36 4 35 5 1397 49 4 39 4 1438 64 3 42 3 1469 81 3 45 2 148

10 100 0 45 1 14911 121 – – – 14912 144 – – – 149 g = 12

A = 6.2R = 5.6

A = 26.8R = 11.6

Source: own elaboration.

In Table 1 I also present values of two additional measures of academic qual-ity: the A-index (which is just the arithmetic average of citation counts received by the publications in the h-core) and the R-index which is meant to capture the best qualities of both h- and A-indexes. The R-index is calculated as the square root of the product of A-index and h-index, i.e. it is the geometric mean of the two indexes.28 However, one should note that there is no agreement among bib-

28 B. H. Jin, L. M. Liang, R. Rousseau, L. Egghe, The R- and AR-indices: Complementing the h-index, “Chinese Science Bulletin” 2007, no. 52, pp. 855-863.


liometricians as to which index is the best, i.e. the most meaningful measure of academic excellence.29

2.3. Measure of the influence of journals, or what journals to read

Both researchers and people outside of academic circles (e.g., managers) need some easy to understand measures of the quality of academic journals. For a man-ager who is not trained technically but, for some reason, supervises a team of R&D workers, being able to assess the quality of knowledge sources used by them would be essential. One can do it based on some established measure of journal influence, since it is easy to see if the team is referring to good quality journals in their everyday work.

The impact factor (IF), a measure used by the Web of Knowledge database and available through Journal Citation Reports, can be computed for a journal for the year, say, 2012, by obtaining two numbers: total number of papers published in that journal in 2010 and 2011, and the total number of citations received by these papers in 2012. The impact factor for 2012 is the ratio of the second number divided by the first. Currently, Journal Citation Reports also provide IFs based on a 5-year publication period.

Journal quality may also be assessed through the PageRank algorithm which takes into account the quality of journals from which the citations came: citing ar-ticles „weigh” more if they were themselves published in better cited journals. One could argue that while IF is a measure of „popularity,” weighing introduces the notion of „prestige” in journal assessment.30 A measure SJR used by the SCImago Journal & Country Rank portal (based on Elsevier’s Scopus database) uses the citation time window of three years (rather than the two or five in measurement of IF) and the system of weighing citations is based on the PageRank algorithm.31

The SCImago portal is more easily accessible to users from outside the aca-demic world (such as managers or business people), but does not provide informa-tion about individual research papers and their citations. It is excellent for general orientation in the quality of journals or of geographic regions. Knowledge about journals, down to the level of subscription costs, may be obtained from the web-site www.eigenfactor.org.

As with citations to individual papers, disciplines vary widely in their jour-nals’ measures of influence. For example, the median value of SJR for journals

29 G. Abramo, C. A. D’Angelo, F. Viel, Assessing the accuracy of the h- and g-indexes for measuring researchers’ productivity, “Journal of the American Society for Information Science and Technology” 2013, no. 64, pp. 1224-1234.

30 P. Ball, Prestige is factored into journal ratings, “Nature” 2006, no. 439, pp. 770-771.31 SCImago 2007, SJR – SCImago Journal & Country Rank, www.scimagojr.com [27.06.2013].


in the field of classics (arts and humanities) is 0.1 (while the top 10 journals’ SJR scores range from 0.333 down to 0.140), in philosophy – 0.13, in ocean engi-neering – 0.18, and in metals and alloys – 0.24. In the area of biotechnology the median value of SJR is about 0.48, and in genetics – it is about 0.82 (with scores for top the 10 journals’ SJR ranging from 19.919 down to 6.546). Very specialized journals, by definition, have a limited potential to generate high citation interest (when the population of researchers is small), and consequently have lower meas-ures of influence than journals of a broader scope.

2.4. Assessing the speed of change in a field

From a business point of view, one could also be interested in the speed of change occurring in a given field or even an emergence of a new R&D frontier. This information is captured in the Journal Citation Reports 2012 by the „imme-diacy index”, which reflects the degree to which a given journal is topical or ur-gently cited. It is computed by dividing the number of citations received in a given year by the articles in a journal, by the number of articles published in this journal in the same year. Some rapidly developing fields, such as biotechnology will be characterized by higher immediacy indexes than others, such as philosophy. For example, among 159 journals in biotechnology and applied microbiology, the me-dian value of this index was about 0.3, but for the most immediately cited three journals in this category the values were 8.7, 7.1 and 3.4. Similar data for history and philosophy of science are as follows: median value for 41 journals was 0.12, and the top three journals had values of only 4.5, 1.0, and 0.6.

Another, more refined characteristic is the speed with which knowledge in a given journal becomes obsolete. How well do the papers published within with-stand the test of time? Do they become irrelevant very quickly? A journal’s „cited half-life” is the median age of the articles from that journal that were cited in a given year. For example, if a journal’s half-life in 2012 was 10 years, it means that among all the citations received by that journal in 2012, 50% of them were referring to papers published in that journal during the period of 2003-2012; the other half of the citations are to papers published there before the year 2002. Jour-nals in disciplines developing at a fast rate (e.g. biotechnology, with the value of 6.4 years) will have shorter cited half-lives than journals journals in other fields like history and the philosophy of science (about 10 years).

One may also ask if the journal is, maybe, too old-fashioned or „sentimental”, by citing too many old articles, rather than new ones. A journal’s „citing half-life” for the year 2012 can be computed by arranging all the papers according to their year of publication (from all journals) cited in this journal in 2012. Then, the list is divided in half, and the year of the median publication, several years back, de-termines the value of this index.


3. Why is the academic discipline of business and management so weak in Poland?

A simple comparison of quantitative data (originally briefly outlined else-where32), illustrates the thesis that intellectual isolationism, as expressed in the custom of publishing in Polish and accepting standards of quality based entirely on Polish-language publications, results in a substantial weakening of the disci-plines of organization and management in Poland. One could question then, if there even exist any academically trained and university (or even business school) based experts and consultants of good quality in Poland, if they tend to avoid comparisons with their international academic counterparts. The most effective strategy of such avoidance is publishing in Polish since it removes any possibility of external evaluation of the quality of academic output (see also Osiński33 for an example from another field).

The logic of analysis is as follows: I first assess the quality of scientific pro-duction in the academic area of business and management within Poland, and I collect similar data for a completely different discipline. I also conduct a parallel analysis for another country (Spain), analyzing the same disciplines. I argue that both countries are well suited for this kind of analysis (see below), but one can, of course, expect that there are still many confounding variables that affect the dif-ferences between two countries in the quality of academic production. Therefore, a direct comparison between the two countries would not be methodologically ap-propriate. Instead, I ask if the difference between the analyzed disciplines in Spain is similar to the difference observed in Poland. The magnitude of the difference between disciplines within each country will be the basis for the conclusions about the state of business and management research in Poland.

3.1. Why Poland versus Spain?

Spain can be used as a demanding benchmark for international comparisons with Poland. There are several important similarities, but the comparisons may lead to conservative conclusions. It is a country of similar population size (Spain has 46.7 million vs Poland’s 38.5 million, i.e. 1.2 times larger), but with a substan-tially (1.5 times) higher per capita GDP (PPP). According to the Eurostat data for

32 M. Jasieński, Edukacja menedżerów w Polsce: więcej heurystyki i jakości, in: Edukacja eko-nomiczna wobec przemian otoczenia społeczno-gospodarczego, eds. J. Dietl, Z. Sapijaszka, Fun-dacja Edukacyjna Przedsiębiorczości, Łódź 2012, pp. 63-68.

33 Z. Osiński, Bibliometria metodą analizy i oceny dorobku naukowego historyków najnowszych dziejów Polski, in: Kultura, historia, książka. Zbiór studiów, eds. A. Dymmel, B. Rejakowa, Wyd. UMCS, Lublin 2013, pp. 605-616.


2011, the population size of researchers in the higher-education sector (expressed in full-time equivalents, FTE) was 1.8 times larger in Spain (80 900 FTEs) than in Poland (44 154 FTEs). More specifically, in natural sciences, there were 2.15 times more active researchers in Spain than in Poland (16 688 FTEs versus 7 769 FTEs, respectively) and in social sciences, 2.06 times more in Spain than in Po-land (19 973 versus 9 685; Eurostat data for 2011, used for the higher education sector only; Total R&D personnel and researchers by sectors of performance, sex and fields of science).

Spain occupies the 21st position, and Poland the 29th position in the ranking built with respect to the number of professional researchers engaged in R&D per million people in the country.34 This index is derived from the World Develop-ment Indicators for the years 2000 to 2005. Importantly, however, the argument presented below is not affected by the difference in absolute population size, since it is based on size-independent measures of academic quality.

In addition, Spain and Poland occupy the 28th and the 29th positions, respec-tively, in the ranking of the Talent Index which measures both human capital and size of the, so called, creative class35 (i.e. a fraction of a country’s labor force that is engaged in relatively sophisticated problem solving in everyday work).36 Fi-nally, Spain’s English Proficiency Index (EPI) for 2012, a measure of the average level of English skills among adults, was 55.89 (indicating moderate proficiency) and was lower than Poland’s EPI of 59.08 (indicating a high proficiency). This removes one important objection to any attempts at criticizing the performance of Polish academic authors. Since knowledge of English among Spaniards is even lower than that among the Polish population, any comparisons between Spanish and Polish authors do not favor the former.

3.2. Cross-discipline comparisons: the data

One can use data from the Science Citation Index (SCI), i.e. database cov-ering natural sciences, about that field for which Polish scientists are known to represent high standards. In the combined fields of astronomy, astrophysics and mathematical physics, Spanish authors have, in the period 2001-2010, published 3750 papers which received 16 803 citations, with an h-index of 37. In compari-son, Polish scientists published 3102 papers, which received 25 523 citations. The Hirsch index for this population of papers was substantially higher, at h = 56.

34 Creativity and Prosperity: The Global Creativity Index, Martin Prosperity Institute, Joseph L. Rotman School of Management, University of Toronto, Toronto, Ontario 2011.

35 Klasa kreatywna w Polsce. Technologia, talent i tolerancja jako źródła rozwoju regional-nego, ed. K. Klincewicz, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2012.

36 GCI Report, 2011.


In the Social Science Citation Index (SSCI) – part of Web of Science – for the years 2001-2010, there are 3081 papers in the area of “management, business and finance” published by authors with a Spanish address. During that period, these papers received 13 552 citations and their h-index was 41. During that same peri-od, Polish authors in “management, business and finance” published only 188 pa-pers in the journals covered by SSCI, which were cited 874 times. Their Hirsch index was only h = 12.

3.3. Cross-discipline differences: possible causes

Let us build the following comparison: Spanish specialists in the field of busi-ness and management published only 1.2 times fewer good quality papers (those published in journals covered by Web of Science) than did the Spanish astrono-mers, astrophysicists and mathematical physicists. In contrast, the Polish special-ists in business and management published in Web of Science-listed journals 16 times fewer papers than did the Polish astronomers, astronomers and mathemati-cal physicists. Why is there such a big discrepancy in the productivity of Polish and Spanish authors in the area of business and management?

The first explanation is that maybe the structure of academic specialization is so different in both countries that there are relatively very few Polish researchers in the business and management field, although it would be hard to imagine that this “soft” academic area was to be so unpopular in Poland. In fact, the population of researchers working in Poland in fields of social sciences (including business and management) was, in 2011, 1.25 times greater than of those in the field of natural sciences (including astronomy, astrophysics and mathematical physics). This pattern is almost identical in Spain: there were 1.20 more researchers in so-cial science fields than in the fields of natural sciences.37 Therefore, the striking absence of the high quality publishing output of Polish researchers in business and management relative to the output of their Polish colleagues in astronomy, astrophysics and mathematical physics, must be explained by factors other than the structure of academic specialization.

The second explanation assumes that Polish authors in business and manage-ment are academically just as good as the Polish astronomers and physicists, but, for some reason, they choose to publish their findings in Polish, and in journals not covered by SSCI. After all, there must have been many more papers (than the dis-covered group of 188 publications) published by Polish authors during the studied period. It would be a daunting task to try evaluating their number, however, since there are no databases listing them. Such publications are marinated in various

37 Science, Technology and Innovation in Europe, 2013 edition, Eurostat Pocketbooks, Publica-tions Office of the European Union, Luxembourg 2013.


local, Polish-language and for all practical purposes peer-non-reviewed “prace naukowe” (scientific work) and “monografie” (monographs), safely hidden from verification by the international, anonymous and impartial academic community.

A third explanation suggests that Polish business and management authors represent a substantially lower academic quality than their colleagues in natu-ral science. I explored this option through citation analysis which showed that while being 16 times less numerous (188 versus 3102 papers), Polish publica-tions in business and management received 29 times fewer citations than Polish publications in astronomy and astrophysics (874 versus 25 523 citations)! One could argue that business and management is a discipline characterized by differ-ent academic customs, resulting in fewer citations received per paper. However, Spanish publications in business and management managed to receive only 1.2 times (13 552 versus 16 803) fewer citations than the publications of Spanish as-tronomers and astrophysicists. Since, as we saw earlier, such publications were themselves only 1.2 times less numerous (3081 versus 3750 papers), the number of citations received by these publications is actually closely proportional to their number!

Notably, this means that papers in both disciplines can, in principle, be citable with the same frequency. In other words, business and management is a discipline which is not inherently less active (as measured by citation rates) than astronomy and astrophysics! Therefore, the lower number of citations received by a certain pool of papers (representing Polish authors’ productions in the area of business and management) does indeed reflect lower academic quality of such papers.

4. How governmental incentives become counterproductive

One could ask: why is the academic production of business and management in Poland of poor quality? Governmental institutions, such as the Ministry of Science and Higher Education (Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego – MNiSW), the National Centre for Research and Development (Narodowe Cen-trum Badań i Rozwoju – NCBiR), and the National Science Centre (Narodowe Centrum Nauk – NCN) use various rules and incentives which create an environ-ment affecting professional behavior in the world of R&D. Decisions of what and where to publish, and in what language, depend on cost-benefit analyses carried out in that environment, by academic researchers.

MNiSW assigns points for academic publications, subsequently used by the Ministry in a parametric evaluation of academic institutions. In 2012, an the English-language chapter published in a monograph volume, yielded 7 points. In contrast, a Polish-language chapter brought only 4 points. In 2013, the rules were


changed and English-language chapters yielded only 5 points, i.e. only 1.25 times more than chapters written in Polish. When the Ministry changed the structure of incentives, the results became immediately noticeable, since the added effort (and cost) of preparing English text has become even more acutely undercompensated by the offered parametric points.

For example, two volumes following the annual 2012 conference of the Polish Society for Production Management (Polskie Towarzystwo Zarządzania Produkcją – PTZP) comprised of 85 Polish-language papers and 52 English-lan-guage papers (which was only 38% of all 137 papers). In 2013, there were only 24 English-language papers, which constituted only 17% of all 141 papers in the post-conference volumes. This dramatic, and statistically significant (comparison of two proportions, Z = 3.915, p < 0.0001), more than 2-fold drop in the English-language academic production shows that authors responded in their publishing decisions by optimizing the effort with respect to the expected payoffs (in this case: points for parametric assessment). The previous system did not provide suf-ficient incentives for the authors to publish in English (since there were too few English-language papers, 38%); the current system generates results that are even further (17%) from the minimum goal of 50%. I estimate that at least 8 points given to an English-language paper versus 4 points for a Polish-language paper would be necessary for the frequencies of the Polish- and English-language papers to be equalized. The rules established by the NCN for the preparation of grant pro-posals in social sciences (which include areas of organization and management) require them to be written in Polish, only with a summary or abstract in English. This rule removes the possibility for the proposals being reviewed by interna-tional referees thus creating a cost of lost opportunity to obtain valuable feedback from external experts. Both institutions, MNiSW and NCN have inadvertently created a system which pushes Polish social sciences into provincialism.

Conclusions

Are Polish entrepreneurs, then doomed to rely on the consulting power of the local experts, who cannot document superior academic credentials but whose only reason for priority is that they are cheaper to hire and ensure easier communication in Polish with their local customers? The current academic system indeed gives them the priority and is set up with rules that preserve this priority.38 However, once (if ever...) we open the system to competition from foreign experts, verified through scientometrics, the overall quality of academic research and of innovation in Poland will increase. I believe that industry managers and entrepreneurs, by

38 M. Jasieński, Rozpędzić uczelniane stadka, “Rzeczpospolita” 27.11.2008, pp. A16-17.


creating a sufficiently high expectations for experts in the consulting market, may have an important role to play in this process.

Acknowledgements

At different stages of writing this paper I was supported by the project “The culture of innovation” within the “Kreator innowacyjności” program (funded in part by the Polish National Center for Research and Development, NCBiR) and by the project number 324448 “Reinvent: Transforming SMEs in creative sec-tors through business model innovation,” funded by the Marie Curie Industry-Academia Partnerships and Pathways Programme (IAPP).

References

Abramo G., D’Angelo C. A., Viel F., A robust benchmark for the h- and g-indexes, “Journal of the American Society for Information Science and Technology” 2010, no. 61.

Abramo G., D’Angelo C. A., Viel F., Assessing the accuracy of the h- and g-indexes for measur-ing researchers’ productivity, “Journal of the American Society for Information Science and Technology” 2013, no. 64.

Abt H. A., A publication index that is independent of age, “Scientometrics” 2012, no. 91. Ball P., Prestige is factored into journal ratings, “Nature” 2006, no. 439.Bush V., As we may think, “Atlantic Monthly” 1945, no. 176.Costas R., Bordons M., Is g-index better than h-index? An exploratory study at the individual level,

“Scientometrics” 2008, no. 77.Creativity and Prosperity: The Global Creativity Index, Martin Prosperity Institute, Joseph L. Rot-

man School of Management, University of Toronto, Toronto, Ontario 2011.Cronin B., Meho L., Using the h-index to rank influential information scientists, “Journal of the

American Society for Information Science and Technology” 2006, no. 57.Davenport T. H., Patil D. J., Data scientist: The sexiest job of the 21st century, “Harvard Business

Review” 2012, no. 90.Dyer J., Gregersen H., Christensen C. M., Innovator’s DNA: Mastering the Five Skills of Disruptive

Innovators, Harvard Business Review Press, Boston 2011.Egghe L., The Hirsch index and related impact measures, “Annual Review of Information Science

and Technology” 2010, no. 44.Egghe L., Theory and practise of the g-index, “Scientometrics” 2006, no. 69.Garfield E., Bradford’s Law and related statistical patterns, “Essays of an Information Scientist”

1979-1980, no. 4.Garfield E., Citation indexing for studying science, “Nature” 1970, no. 227.Golińska-Pieszyńska M., Polityka wiedzy a współczesne procesy innowacyjne, Scholar, Warszawa

2009.Hirsch J. E., An index to quantify an individual’s scientic research output, “Proceedings of the Na-

tional Academy of Sciences USA” 2005, no. 102.Jaffe A. B., Trajtenberg M., Patents, Citations & Innovations. A window on the Knowledge Economy,

MIT Press, Cambridge, Mass. 2002.Jasieński M., Demon Garfielda, czyli o roli analizy cytacji w rozwoju nauki (głównie ekologii) w Pol-

sce, “Wiadomości Ekologiczne” 1991, no. 37.


Jasieński M., Edukacja menedżerów w Polsce: więcej heurystyki i jakości, in: Edukacja ekonomicz-na wobec przemian otoczenia społeczno-gospodarczego, eds. J. Dietl, Z. Sapijaszka, Fundacja Edukacyjna Przedsiębiorczości, Łódź 2012.

Jasieński M., Garfield’s Demon and “surprising” or “unexpected” results in science, “Scientome- trics” 2009, no. 78.

Jasieński M., Innovaria – It’s time for academics to replace garage-based inventors, “Warsaw Business Journal Observer” April 2004.

Jasieński M., It’s incredible how often we’re surprised by findings, “Nature” 2006, no. 440.Jasieński M., Rozpędzić uczelniane stadka, “Rzeczpospolita” 27.11.2008.Jasieński M., Rzeźnik M., Innovatics – a new toolbox of skills for innovative production managers,

in: Innovations in Management and Production Engineering, ed. R. Knosala, Wyd. Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2012.

Jasieński M., Rzeźnik M., Candi M., Understanding and innovating business models: Some ba-sic methodological issues, in: Innovations in Management and Production Engineering, ed. R. Knosala, Wyd. Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2013.

Jin B. H., Liang L. M., Rousseau R., Egghe L., The R- and AR-indices: complementing the h-index, “Chinese Science Bulletin” 2007, no. 52.

Johnson M. W., Christensen C. M., Kagermann H., Reinventing your business model, “Harvard Business Review” 2008, no. 86.

Klasa kreatywna w Polsce. Technologia, talent i tolerancja jako źródła rozwoju regionalnego, ed. K. Klincewicz, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2012.

Klincewicz K., Polska innowacyjność. Analiza bibliometryczna, Wyd. Naukowe Wydziału Zarzą- dzania UW, Warszawa 2008.

Klincewicz K., Żemigała M., Mijal M., Bibliometria w zarządzaniu technologiami i badaniami naukowymi, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa 2012.

Kwiatkowski S., Przedsiębiorczość intelektualna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000.Lillquist E., Green S., The discipline dependence of citation statistics, “Scientometrics” 2010, no. 84.Łomnicki A., Impact factors reward and promote excellence, “Nature” 2003, no. 424.Marszakowa-Szajkiewicz I., Badania ilościowe nauki. Podejście bibliometryczne i webometryczne,

Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2008.McAfee A., Brynjolfsson E., Big Data: The management revolution, “Harvard Business Review”

2012, no. 90.Meho L. I., Rogers Y., Citation counting, citation ranking, and h-index of human-computer interac-

tion researchers: A comparison of Scopus and Web of Science, “Journal of the American Society for Information Science and Technology” 2008, no. 59.

Osiński Z., Bibliometria metodą analizy i oceny dorobku naukowego historyków najnowszych dzie- jów Polski, in: Kultura, historia, książka. Zbiór studiów, eds. A. Dymmel, B. Rejakowa, Wyd. UMCS, Lublin 2013.

Pawłowski K., Społeczeństwo wiedzy – szansa dla Polski, Znak, Kraków 2004.Pratelli L., Baccini A., Barabesi L., Marcheselli M., Statistical analysis of the Hirsch index, “Scan-

dinavian Journal of Statistics” 2012, no. 39. Science, Technology and Innovation in Europe, 2013 edition, Eurostat Pocketbooks, Publications

Office of the European Union, Luxembourg 2013.SCImago 2007, SJR – SCImago Journal & Country Rank, www.scimagojr.com [27.06.2013].Ujwary-Gil A., Kapitał intelektualny a wartość rynkowa przedsiębiorstwa, C.H. Beck, Warszawa

2009.Zott C., Amit R., Business model design and the performance of entrepreneurial firms, “Organization

Science” 2007, no. 18.Zott C., Amit R., Massa L., The business model: Recent developments and future research, “Journal

of Management” 2011, no. 37.


Analiza cytacji jako praktyczne narzędzie dla menedżerów i przedsiębiorców: wybrane pojęcia z naukometrii

służące poprawie modeli biznesowych

Streszczenie. Przedsiębiorcy stają coraz częściej przed wyzwaniem nawiązania współpracy z badaczami, którzy są potencjalnym źródłem wiedzy eksperckiej i mogą służyć jako partnerzy biznesowi, współpracownicy lub eksperci. Ponieważ wynajęcie ekspertów może być kosztowne, istot-ne jest, aby byli to najlepsi specjaliści. Artykuł zawiera przegląd podstawowych narzędzi nauko-metrycznych (np. indeksy h oraz g), dzięki którym menedżer lub przedsiębiorca może ilościowo oszacować naukową jakość konkretnych osób albo instytucji. Informacja uzyskana w ten sposób jest ogólnie dostępna, zrozumiała i w dużym stopniu oparta na wartości merytorycznej (a nie np. na aktywności administracyjnej) ekspertów, aczkolwiek należy jej używać z ostrożnością. Porów-nawcza ocena całych dyscyplin może być zilustrowana krytyczną analizą aktywności krajowych badaczy w dziedzinie biznesu i zarządzania, którzy w znanych czasopismach publikują niewiele prac i o niskiej jakości. Naukometria może również dokumentować niską jakość przyjętych standardów ministerialnych (np. przy ocenie parametrycznej), które zniechęcają autorów do publikowania prac w języku angielskim.

Słowa kluczowe: analiza cytacji, bibliometria, h-index, konsulting, naukometria, przedsiębior-czość, zarządzanie


2013, t. 51, nr 6

Bogumiła Bubiak Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Katedra Zarządzania Przedsiębiorstweme-mail: [email protected]

tel. 500 093 479

Kształcenie umiejętności praktycznych studentów sposobem na zwiększenie współpracy

nauki z biznesem

Streszczenie. Bezrobocie wśród absolwentów szkół wyższych oraz dysproporcje pomiędzy ocze-kiwaniami rynku pracy a kompetencjami studentów, jak również dynamicznie zmieniające się wa-runki rynkowe, wymagające od współczesnych przedsiębiorców ogromnej elastyczności, wymuszają poszukiwanie takich rozwiązań, które przyczyniłyby się do zmniejszenia lub zniwelowania wymie-nionych barier, które zakłócają, a nawet uniemożliwiają podjęcie pracy bądź rozpoczęcie działal-ności gospodarczej absolwentom szkół wyższych. W artykule podjęto próbę scharakteryzowania jednej z tych barier, jaką jest zbyt mały nacisk na kształcenie umiejętności praktycznych studentów, co potwierdzają sami zainteresowani w przeprowadzonym badaniu, a przez podanie przykładów dobrych praktyk zachęca się do zastosowania nowych rozwiązań w polskich realiach, co może roz-począć szerszą współpracę uczelni z przedsiębiorstwami oraz sprzyjać budowaniu postaw przedsię-biorczych wśród studentów.

Słowa kluczowe: umiejętności, współpraca, aktywność studentów, przedsiębiorstwo

Wstęp

Obserwując dynamiczne przemiany na arenie rynkowej, różnorodność inicja-tyw, instrumentów, za pomocą których przedsiębiorstwa budują przewagę kon-kurencyjną, można stwierdzić, że następuje swego rodzaju wyścig, w którym dy-stans jest wciąż jeszcze nieznany, a meta się oddala. Dlatego też te organizacje, których „zawodnicy” już na starcie posiadają cechy pozwalające na uzyskanie przewagi nad innymi, będą stanowili czołówkę tego wyścigu. W dobie gospodarki

168 Bogumiła Bubiak

opartej na wiedzy, gdzie kapitał intelektualny jest postrzegany jako kluczowy za-sób, szczególnie istotne wydaje się zatrudnianie przez przedsiębiorstwa osób po-siadających kluczowe kompetencje, przygotowanych do zmieniającego się rynku, potrafiących szybko reagować na nowe sytuacje i efektywnie działać. Pracodawcy oczekują zatem kadr przygotowanych do funkcjonowania w nowoczesnej gospo-darce, co sprawia, że uczelnie muszą koncentrować się na zmniejszaniu dyspro-porcji między teorią a wymogami rynku pracy. W niniejszym artykule zostaną za-prezentowane wyniki badań potwierdzające konieczność udoskonalenia systemu dydaktycznego, oraz sugeruje możliwe zastosowania w celu zwiększenia atrak-cyjności na rynku pracy absolwentów polskich uczelni, co jednocześnie stworzy możliwość zacieśnienia, a wielu przypadkach dopiero zainicjowania współpracy pomiędzy uczelniami a praktyką gospodarczą.

1. Zmiany pilnie poszukiwane

„Świat potrzebuje więcej przedsiębiorców”1 – grzmi Carl Schramm, prezes Kaufmann Foundation, członek Bush Institute, człowiek zwany „ewangelistą przedsiębiorczości”. Uczelnie prześcigają się w tworzeniu kierunków związa-nych z przedsiębiorczością, intensywnie rozwijają nowe specjalizacje, chociażby w zakresie nauk o zarządzaniu, ale w zderzeniu z rzeczywistością studenci często stają bezradni wobec wymogów rynku, na którym panują twarde zasady nieopi-sane w podręcznikach akademickich. Te zasady stanowią wiedzę ukrytą rynku, którą można poznać jedynie wtedy, gdy jest się częścią mechanizmu rynkowe-go. Pomimo wielu rozwiązań, których celem jest skojarzenie wiedzy teoretycz-nej zdobywanej podczas studiów z praktyką, nadal widoczna jest dysproporcja między pewnym zbiorem cech i indywidualnych kompetencji, jakich oczekują pracodawcy lub jakie wymagane są przez osoby podejmujące się prowadzenia własnej działalności, a wiedzą zdobywaną na uczelniach. Dlatego konieczne wy-daje się przyjęcie rozwiązań mających na celu zmniejszenie lub zniwelowanie owych dysproporcji. Absolwent wyższej uczelni, który pretenduje do posiadania własnej firmy, a jednocześnie nie posiada wiedzy koniecznej do prowadzenia wła-snego biznesu, skazany jest w najlepszym razie na przeżywanie, często bolesne, doświadczeń będących skutkiem braku wiedzy w określonych obszarach. Może to mieć skutki finansowe, a nie o to przecież chodzi, aby nowi przedsiębiorcy „doświadczali”, ale o to, aby się rozwijali, stosowali innowacyjne rozwiązania i budowali przewagę konkurencyjną własnego przedsiębiorstwa. Poglądy na te-mat rozbieżności między wiedzą zdobywaną na uczelni a oczekiwaniami rynku są od pewnego czasu przedmiotem ożywionej dyskusji: „Polskie uczelnie sku-

1 C. Shramm, Rozszerzone zajęcia z przedsiębiorczości, „Harvard Business Review” luty 2013, s. 26.

Kształcenie umiejętności praktycznych studentów... 169

piają się głównie na przekazywaniu wiedzy teoretycznej, która jest niewątpliwie bardzo ważna. Studentom brakuje jednak umiejętności czysto praktycznych, po-zwalających sprawnie poruszać się i odnaleźć na coraz to bardziej wymagającym globalnym rynku pracy. Rzesze absolwentów frustrują się, że po latach nauki nie mają pracy, a studia utożsamiają często ze straconym czasem”2. Oczywiście nie można generalizować i wysnuwać błędnego zapewne wniosku, iż brak elementów praktycznych na studiach stanowi jedyną przeszkodę w podjęciu pracy, natomiast faktem jest i to potwierdzają badania, iż obecna forma edukacji nie przygotowuje absolwentów do pracy zawodowej. Potwierdzają to również słowa Bogdana Gor-czycy dyrektora ds. standardów kształcenia w Polish Open University: „Dyplom to dziś minimum, nie zwiększa szans na zatrudnienie, ale umiejętności, które stu-dent zdobył na uczelni w czasie studiów, już tak. Dla pracodawców dalece waż-niejsze jest, aby ich pracownik mógł pochwalić się konkretnymi umiejętnościami, które są niezbędne w jego pracy, niż żeby posiadał dyplom ukończenia uczelni wyższej, który sam w sobie nie jest żadnym kryterium przydatności na danym stanowisku”3. Również w raporcie przedstawiającym m.in. konkurencyjność pol-skich uczelni czytamy: „W dziedzinie programów i metod nauczania oraz uzyski-wanych efektów kształcenia nie udało się jeszcze polskiemu szkolnictwu w pełni dostosować do wymagań współcze sności ani też być konkurencyjnym w skali międzynarodowej. Programy kształcenia nadal są mało elastyczne, przeładowa-ne obowiązkowymi przedmiotami i dużą liczbą egzaminów, za mało jest zajęć kształtujących umiejętności praktyczne, zastosowań wie dzy, interpersonalne, jak i rozwijania umiejętności samodzielnego uczenia się”4.

Tymczasem liczba uczelni niepublicznych w ostatnich kilkunastu latach wzrosła. Obecnie w Polsce zarejestrowanych jest 470 uczelni, w tym 132 uczel-nie publiczne i 338 niepublicznych. Kształci się w nich prawie 2 mln studentów, co utrzymuje Polskę w czołówce światowej, jeśli chodzi o wskaźnik skolaryzacji, oraz stanowi o pierwszym miejscu pod względem największej instytucji szkol-nictwa wyższego w Europie5. Jest to z jednej strony korzystne ze względu na różnorodność oferty, jej dostępność, możliwość wyboru kierunku najbliższego oczekiwaniom i preferencjom przyszłego studenta. Z drugiej strony absolwenci

2 M.O. Eskici, Zmiana w edukacji to konieczność, „Perspektywy”, http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=623:zmiana-w-edukacji-to-koniecznosc&catid=9&Itemid=119 [14.06.2013].

3 Sondaż: Dobra szkoła wyższa kładzie nacisk na praktyczną wiedzę, „Perspektywy”, http:// www.perspektywy.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=4296&Itemid=106 [14.06. 2013].

4 Polska. Raport o konkurencyjności 2012, red. M.A.Weresa, Wyd. SGH, Warszawa 2012, s. 280.

5 Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka.gov.pl/szkolnictwo-wyzsze/dane-statystyczne-o-szkolnictwie-wyzszym/ [14.06.2013].


mają nadzieję, że istniejące kierunki studiów pozwolą im zaistnieć na rynku pra-cy, ewentualnie oczekują wskazania takiej drogi, która uatrakcyjni status studenta jako przyszłego kandydata do pracy.

2. Dobre praktyki służące nabywaniu umiejętności praktycznych i kreujące aktywność studentów

Wyzwaniem dla współczesnego szkolnictwa wyższego w sytuacji, gdy rynek pracy staje się coraz bardziej wymagający, a samo ukończenie studiów wyższych nie wystarcza, jest wdrożenie takich działań, dzięki którym studenci opuszczają-cy uczelnię posiadaliby świadectwa szeroko rozumianej aktywności. W tym celu konieczne jest stworzenie nowoczesnych rozwiązań, które umożliwią studentom taką aktywność, przy czym aktywność to nie tylko przygotowanie do pracy zawo-dowej, ale również zachęcenie młodych ludzi do otwierania własnej działalności gospodarczej. W większości przypadków kursy i szkolenia związane z urucho-mieniem firmy dotyczą technicznych aspektów, a mianowicie gdzie skierować swoje pierwsze kroki, jakie dokumenty wypełnić i złożyć, aby zarejestrować działalność gospodarczą, wreszcie omawiane są aspekty podatkowe i ubezpiecze-niowe związane z prowadzoną działalnością. Takie rozwiązania są zbyt ubogie – nie pozwolą przyszłemu przedsiębiorcy na efektywne działanie, skoro pomija się obszary związane z szeroko rozumianym zarządzaniem, polityką personalną, budowaniem przewagi konkurencyjnej na rynku. Nowoczesne metody powinny więc aktywizować studenta w wielu obszarach i pozwolić mu zdobyć takie kom-petencje, które umożliwią mu dokonywanie efektywnych wyborów.

Carl Shramm podaje przykłady dwóch amerykańskich programów, które sta-nowią nowatorskie rozwiązania w sferze aktywności studentów6. Jeden z nich to Startup Weekend, opracowany przez organizację non-profit, czyli szkolenie młodych przedsiębiorców, które polega na tym, że w ciągu 54 godzin za pomocą iteracji tworzą oni nowy model biznesowy. Nazwa programu jest związana z tym, że zajęcia odbywają się w weekendy – w piątek uczestnicy prezentują swoje po-mysły i przekonują innych o skuteczności własnej idei po to, aby przyciągnąć jak najwięcej osób do swojego zespołu, zaś w sobotę i niedzielę następuje budo-wanie strategii, próba stworzenia realnego produktu, rozwiązywanie problemów. Niedziela kończy się podsumowaniem działań oraz oceną ich efektów, a co naj-cenniejsze – uczestnicy otrzymują pakiet informacji i uwag od ekspertów, którzy aktywnie włączają się w ocenę. Program ma wiele wartościowych aspektów:

– studenci, mając za zadanie przekonanie do swojego pomysłu, muszą zna-leźć silne argumenty, co kształtuje w nich umiejętności negocjacyjne, nabierają

6 C. Shramm, op. cit., s. 26.


pewności siebie, uczą się zjednywać sobie ludzi do realizacji wspólnych celów, budować zespół,

– praca nad konkretnymi rozwiązaniami powoduje realne problemy na każ-dym etapie procesu tworzenia, czyli takie, które w rzeczywistości rynkowej prę-dzej czy później zaistnieją, co rodzi potrzebę ich rozwiązywania,

– weryfikacja osiągnięć dokonywana przez ekspertów ma kluczowe znacze-nie dla efektu końcowego – pytania studentów nie pozostają bez odpowiedzi, na-stępuje analiza przyczynowo-skutkowa, podsumowanie i ocena możliwości za-stosowania rozwiązań w praktyce.

Kolejnym rozwiązaniem jest The Launch Pad, stworzony na Uniwersytecie w Miami, gdzie stwierdzono konieczność zmiany programu nauczania z powo-du jego nieadekwatności do dynamicznie rozwijającej się gospodarki i zapew-niono kontakt z przedsiębiorcami, którzy osiągnęli sukces. Dzięki programowi w krótkim czasie działalność rozpoczęło 65 nowych firm, które utworzyły ponad 200 nowych miejsc pracy. The Launch Pad to program, dzięki któremu studen-ci zapoznają się z najważniejszymi narzędziami służącymi budowaniu przewagi konkurencyjnej na rynku. Panele szkoleniowe są podzielone na działy, takie jak: planowanie, zarządzanie firmą, reklama i strategia, biznes i finanse czy małe zaso-by biznesowe. Uczestnik ma możliwość projektowania każdego etapu działalno-ści firmy, począwszy od organizacji biura dostosowanego do rodzaju działalności, planowania w każdym obszarze funkcjonowania firmy: zatrudnienia, zarządza-nia finansowego, zasobów ludzkich, marketingu, produkcji, jeśli takowa wystą-pi, poprzez projektowanie finansowe, a skończywszy na work life balance, gdzie promuje się właściwe zarządzanie czasem czy utrzymywanie właściwej proporcji między życiem zawodowym a prywatnym, np. poprzez sięganie do poezji czy innych możliwości, jakie daje szeroko rozumiana kultura i sztuka7.

Oczywiście nie chodzi o to, aby kopiować amerykańskie rozwiązania, przed czym przestrzega Stanisław Sudoł, uważając, że niektórzy naukowcy „są nasta-wieni na przyszłość, szukając nowych koncepcji w zarządzaniu prawie wyłącz-nie w literaturze amerykańskiej i koncepcje te chcą in extenso, bez głębszej re-fleksji teoretycznej i bez sprawdzającego testowania, przenosić na polski grunt. Nie wszystko, co wymyślili Amerykanie w zakresie zarządzania, jest dobre dla wszystkich krajów”8. Chodzi raczej o to, by wykorzystać doświadczenia i sukcesy tych, którzy podjęli próby nowatorskich rozwiązań. Kiedy w USA zauważono, że metody dydaktycznie nie odpowiadają dynamicznym zmianom rynkowym, wpro-wadzono koncepcję zwaną konstruktywizmem9. Jej cechy stały się wytycznymi unijnymi, a wśród najważniejszych należy wymienić:

7 Thelaunchpad, http://www.thelaunchpad.org/ [16.06.2013].8 S. Sudoł, Nauki o zarządzaniu, PWE, Warszawa 2012, s. 9.9 G. Karwasz, Edukacja, ale jaka, „Forum Akademickie” styczeń 2013, s. 47.


– nauczanie nastawione na myślenie, – eliminacja nauczania traktowanego jako „transmisja danych”,– nauka krytycznego myślenia i logicznej analizy,– przekazywanie wiedzy to za mało, – interdyscyplinarność nauk,– intersektorowość,– zmiana koncepcyjnej metody nauczania, a nie technicznej (np. laptopy). Główne wytyczne wdrażania konstruktywizmu negują więc nauczanie jako

działanie polegające na przekazywaniu danych, bowiem dane, które tworzą in-formacje, są przez odbiorców-studentów notowane i przyswajane często w spo-sób pozwalający na zaliczenie przedmiotu, ale zastosowanie ich w praktyce może powodować trudności. Istotnym wskazaniem jest również interdyscyplinarność nauk, czerpanie wiedzy z wielu innych dziedzin w celu wzbogacenia postrzegania określonego zagadnienia. W przypadku nauk o zarządzaniu w wielu obszarach, takich jak zarządzanie zasobami ludzkimi, marketing czy zachowania organiza-cyjne, wykorzystywana jest wiedza z psychologii, socjologii, pedagogiki, meto-dyki. Znane są przykłady innowacji, których główną inspiracją były zachowania zwierząt. Szerokie spojrzenie na otaczającą rzeczywistość, zdolność dostrzegania zjawisk, zależności, próba łączenia faktów, porównywania zdarzeń to umiejętno-ści szczególnie ważne w przypadku nauk o zarządzaniu, gdzie liczy się kreatywne myślenie, szybkie analizowanie i wyciąganie wniosków prowadzących do traf-nych decyzji. Zatem nie tylko wysokiej klasy wyposażenie techniczne uczelni, ale przede wszystkim zmiana koncepcji nauczania, sposobu przekazywania wiedzy, doszukiwania się możliwości zwiększania aktywności słuchaczy może stać się instrumentem zmniejszania rozbieżności między wiedzą teoretyczną a oczekiwa-nymi umiejętnościami.

Istotę konstruktywizmu opisuje również Stanisław Dylak: „wiedza nie skła-da się wyłącznie z faktów, zasad i teorii wyprowadzanych z obserwacji zjawisk i zdarzeń, wiedza to także zdolności wykorzystywania informacji w racjonalny sposób, wiedza wreszcie to uczucia i i interpretacje; wiedza to wreszcie nieustają-ca interpretacja znaczenia zdarzeń i zjawisk; nie jest to teoria nauczania, ale może sugerować nam zdecydowanie inne podejście do nauczania w stosunku do tego, które możemy obserwować w większości szkół i uczelni; jest to teoria wiedzy i uczenia się: opisuje zarówno to, jak się wie, jak i to, w jaki sposób dochodzi się do wiedzy; uczenie się z takiej perspektywy jest samoregulacyjnym proce-sem zmagania się z konfliktem miedzy istniejącymi, osobistymi modelami świata a docierającymi modelami z zewnątrz”10.

10 S. Dylak, Konstruktywizm jako specyficzna metoda kształcenia nauczycieli, Centrum Edu- kacji Nauczycielskiej, www.cen.uni.wroc.pl/teksty/konstrukcja.pdf [21.06.2013].


Wyzwaniem dla współczesnego nauczania powinno więc stać się ukierun-kowanie na możliwości wykształcenia praktycznych umiejętności na każdym etapie nauki. Taki sposób kształcenia jest szeroko stosowany na kierunkach me-dycznych, na wydziałach chemii, fizyki, na kierunkach technicznych. Jednak już w przypadku nauk o zarządzaniu można mówić o sporadycznych, w porównaniu do skali kształcenia, przypadkach, kiedy stosowane są narzędzia służące nabywa-niu umiejętności praktycznych.

3. Oczekiwania studentów – wyniki badań empirycznych

W badaniu wzięło udział 90 studentów III roku studiów licencjackich niesta-cjonarnych, studiujących na kierunku zarządzanie. Wykresy 1-4 przedstawiają te wyniki badania, które są istotne dla omawianego tematu.

Wykres 1. Struktura badanych według wieku

20-25 lat

25-35 lat

35-40 lat

powy¿ej 40 lat

7,7%

9%

9%

74,3%

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.

Zdecydowaną przewagę liczebną wśród osób badanych stanowią osoby będą-ce w wieku 20-25 lat, udział osób z pozostałych grup wiekowych nie przekracza 9%. Z kolejnego wykresu, przedstawiającego aktywność zawodową responden-tów, można wnioskować, że wybór studiów niestacjonarnych jest ściśle powiąza-ny z aktywnością zawodową studentów, a zważywszy na ich młody wiek, należy uznać, iż są to osoby na początku swojej kariery zawodowej.

Z przeprowadzonego badania wynika, iż 94% badanych jest aktywnych za-wodowo, z tego 11% prowadzi działalność gospodarczą, 4% to osoby bezrobotne, natomiast 2 osoby to właściciele gospodarstw rolnych. Znaczący odsetek osób


pracujących powoduje, iż opinia studentów w kwestii konieczności dokonania zmian lub jej braku w sposobie nauczania jest wiarygodna ze względu na możli-wość zaobserwowania użyteczności zdobywanej wiedzy w praktyce.

Wykres 3. Wpływ ukończenia studiów (licencjat) na życie zawodowe

zmiana pracy

awans

nie wiem

nie wp³ynie

inne

11%

31%

29%

17%

12%


Respondenci zostali zapytani, w jaki sposób ukończenie studiów, otrzymanie dyplomu, a co za tym idzie – zdobyta wiedza wpłynie na ich życie zawodowe. Najwięcej, bo 31% badanych nie przewiduje żadnych zmian, niewiele mniej, bo

Wykres 2. Struktura aktywności zawodowej respondentów

pracownik

dzia³alnoœæ gosp.

bezrobotny

inne

11%

4% 2%

83%



29%, planuje zmianę pracy, a 17% oczekuje awansu w dotychczasowym miejscu pracy. Takie wyniki wymagają dalszych badań pozwalających określić przyczynę, dla której osoby planują lub nie zmianę pracy. 11% badanych nie wie, jak ukoń-czenie studiów wpłynie na ich aktywność zawodową. Wyniki pokazują pewnego rodzaju rozproszenie, jeśli chodzi o oczekiwania absolwentów. Nie można jedno-znacznie powiedzieć, że ukończenie studiów wiąże się automatycznie ze zmianą planów życiowych. Zapewne trudności na rynku pracy powodują mniejsze zaan-gażowanie osób już pracujących w poszukiwanie nowego miejsca pracy adekwat-nego do posiadanych kwalifikacji. Nie zmienia to jednak faktu, że studenci widzą potrzebę zmian w dostosowaniu koncepcji nauczania do oczekiwań rynku pracy.

Wykres 4. Proponowane zmiany w koncepcji nauczania

elementy praktyczne podczas zajêæ

spotkania z praktykami

dodatkowe szkolenia, jakie?

zmiany nie s¹ konieczne

inne, jakie?

2%

36%

7%

55%


Uczestników badania zapytano, jakie zmiany pod kątem sposobu nauczania być dokonane, by absolwenci mieli większe szanse na zdobycie lepszej pracy. Ponad połowa badanych uważa, że podczas zajęć powinny być wprowadzone elementy praktyczne, a blisko 36% wskazuje na istotne kontakty z praktykami. Wyniki potwierdzają zatem oczekiwania studentów co do urealnienia nauki, czyli maksymalnego niwelowania rozbieżności między wspomnianą „transmisją da-nych” a oczekiwaniami rynku. Studenci są otwarci na zdobywanie praktycznych umiejętności i oczekują możliwości przeprowadzania takich ćwiczeń, projektów podczas studiów, dzięki którym poznane teorie, koncepcje można implementować do pracy zawodowej. Co ciekawe, bardzo mały odsetek pytanych wskazuje na szkolenia jako formę nauczania, preferowane przez studentów jest zwiększenie udziału form praktycznych nad teoretycznym przekazem.


4. Teoria a praktyka – oczekiwane relacje

Teoretyczne rozważania na gruncie polskim i amerykańskim oraz przeprowa-dzone badania empiryczne wskazują na konieczność wprowadzania zmian, dzięki którym możliwa byłaby likwidacja głównej trudności, z jaką stykają się absol-wenci wielu kierunków wyższych uczelni, tj. braku umiejętności praktycznego zastosowania wielu koncepcji. Istnienie takich rozwiązań, jak praktyki, staże, wymiany studenckie, to działania standardowe, które w obliczu bezrobocia i pro-blemów, z jakimi borykają się organizacje, już nie wystarczają. Dlatego należy zaproponować studentom możliwość uczestniczenia w następujących formach aktywności podczas zajęć:

– samodzielne przeprowadzanie badań, analiz zakończone podsumowaniem, sporządzeniem raportu wraz z komentarzem,

– rozwiązywanie case study, przygotowanego przez konkretne przedsiębior-stwo w określonym obszarze wiedzy,

– projekty interdyscyplinarne, rozwiązywanie problemu, do których koniecz-ne jest zaangażowanie innych nauk,

– przeprowadzanie badań na terenie macierzystej uczelni w obszarze wskaza-nym przez prowadzącego zajęcia,

– tworzenie grup projektowych mających na celu stworzenie od podstaw no-wej organizacji i zaplanowanie jej rozwoju w określonym okresie,

– spotkania warsztatowe wzorowane na amerykańskim projekcie Startup Weekend,

– organizowanie spotkań dla przedsiębiorców, mających na celu identyfika-cję ich potrzeb, wymianę informacji, planowanie wspólnych działań.

To tylko niektóre przykłady praktycznego stosowania zdobytej wiedzy. Wdro-żenie takich rozwiązań wymaga dostosowania ich do konkretnego przedmiotu, oczekiwań pracodawców, możliwości uczelni w zakresie współpracy z przedsię-biorstwami oraz otwarcia się kadry naukowej na nowe rozwiązania i wzajemną współpracę. W sprzyjających warunkach uczelnia stosująca nowe formy nauki ma szansę tworzyć nowoczesne kadry dla rynku. Nie bez znaczenia jest też wdroże-nie rozwiązań, w których absolwenci uczelni stosujących praktyczne rozwiązania w ramach wykładów mieliby adnotacje o posiadanych umiejętnościach i przepro-wadzonych działaniach i projektach. Daje to obraz faktycznej działalności stu-denta oraz w szczegółowy sposób przedstawia zdobyte przez nich umiejętności.

Podsumowanie

Współczesny rynek pracy jest trudny i wymagający. Szybko zmieniające się warunki, globalizacja wymuszająca konieczność bycia bardziej konkurencyjnym


powoduje, że przedsiębiorstwa stawiają wysokie wymagania wobec przyszłych pracowników. Rolą uczelni jest więc dostosowywanie sposobu i metod kształce-nia, aby absolwenci oprócz koniecznej wiedzy teoretycznej mieli umiejętność im-plementacji koncepcji, metod, rozwiązań w praktyce. Na każdym etapie nauczania należy więc stosować jak najefektywniejsze metody aktywizacji studentów, aby osiągnąć cel, jakim jest nie tylko wiedza o przedmiocie, ale „posiadanie umiejęt-ności z przedmiotu”. Często przedsiębiorcy rozumieją współpracę z uczelnią jako umożliwienie przeprowadzenia badań przez przedsiębiorstwo lub wzięcie udziału w określonym badaniu w celu zidentyfikowania potrzeb organizacji. Przedsię-biorcy oczekują również czegoś w zamian – wskazania drogi, dobrych rozwią-zań dla swojej firmy. Połączenie praktycznego kształcenia studentów i oczekiwań przedsiębiorców wobec uczelni może stanowić klucz do sukcesu w obszarze wza-jemnej relacji nauka – biznes.

Przeciwnicy prezentowanych poglądów zapewne przedstawią argumenty o ograniczonych możliwościach, braku tradycji takich rozwiązań, możliwym bra-ku skuteczności czy zubożenia teorii przez zwiększanie udziału działań praktycz-nych. Nic bardziej mylnego. Zastosowanie odpowiednich proporcji i dopasowanie treści wykładowych do planowanych aktywności oraz eliminacja treści zbędnych w żaden sposób nie umniejszy wagi przedmiotu. Dodatkowe działania, takie jak spotkania z pracodawcami, identyfikacja potrzeb, ustalenie wspólnej płaszczyzny współpracy, mogą stanowić o długofalowej współpracy i wzajemnym transferze wiedzy między uczelniami a przedsiębiorstwami.

Liczyć jedynie należy, że polskie uczelnie odpowiedzą na apel pracodawców o zwiększenie umiejętności praktycznych absolwentów, a przedsiębiorcy otworzą się na taką współpracę.

Literatura

Dylak S., Konstruktywizm jako specyficzna metoda kształcenia nauczycieli, Centrum Edukacji Na- uczycielskiej, www.cen.uni.wroc.pl/teksty/konstrukcja.pdf [21.06.2013].

Eskici M. O., Zmiana w edukacji to konieczność, „Perspektywy”, http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=623:zmiana-w-edukacji-to-koniecznosc&catid=9&Itemid=119 [14.06.2013].

Karwasz G., Edukacja, ale jaka, „Forum Akademickie” styczeń 2013.Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka.gov.pl/szkolnictwo-wyzsze/dane-

-statystyczne-o-szkolnictwie-wyzszym/ [14.06.2013].Polska. Raport o konkurencyjności 2012, red. M. A.Weresa, Wyd. SGH, Warszawa 2013.Shramm C., Rozszerzone zajęcia z przedsiębiorczości, „Harvard Business Review” luty 2013.Sondaż: Dobra szkoła wyższa kładzie nacisk na praktyczną wiedzę, „Perspektywy”, http://www.per-

spektywy.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=4296&Itemid=106 [14.06.2013].Sudoł S., Nauki o zarządzaniu, PWE, Warszawa 2012.Thelaunchpad, http://www.thelaunchpad.org/ [16.06.2013].


Training the practical skills of students in order to increase the cooperation between sciences and business

Abstract. The disparity between the expectations of the labor market and the skills of university graduates, as well as the dynamically changing market conditions, are barriers that need to be re-duced and overcome through new solutions. The author of this article attempts to characterize one of these barriers, which is too little emphasis on the practical skills of students. This is a confirmed obstacle faced by those concerned in the study, and by providing examples of good practices, en-courages the use of new developments in Polish conditions.

Keywords: skills, cooperation, student activity, enterprises


2013, t. 51, nr 6

Agnieszka FaronWyższa Szkoła Handlowa we Wrocławiu

Wydział Ekonomiczno-Menedżerski, Katedra Zarządzaniae-mail: [email protected]

tel. 71 333 11 26

E-learning a umiejętności studentów w kontekście przedsiębiorczości akademickiej

Streszczenie. Artykuł koncentruje się na zagadnieniach związanych z edukacją na odległość i rolą, jaką odgrywa ono w kształtowaniu umiejętności studentów. Dzisiejsze metody edukacji, za-kładające wykorzystanie nowoczesnych technologii, umożliwiają uczelniom wyższym realizację idei i wyzwań, przed którymi stawia je zmienne i złożone otoczenie. Wydaje się, że e-learning nie tylko ułatwia szerszy dostęp do zasobów wiedzy, ale także wpływa na kształtowanie się u studentów pew-nych umiejętności, które prowadzą do ich wszechstronniejszego rozwoju. Jest to szczególnie ważne w dobie dążeń szkolnictwa wyższego do zmiany swoich strategii działania w kierunku uniwersytetu przedsiębiorczego. Jednym z jego założeń jest aktywizacja studentów i absolwentów oraz podejmo-wanie działań wspierających ich postawy przedsiębiorcze. W artykule przedstawiono zagadnienia teoretyczne związane z tym tematem oraz wyniki badań empirycznych ukazujące relację między e-learningiem a rozwojem umiejętności studentów, które mają znaczenie dla ich przyszłej kariery zawodowej.

Słowa kluczowe: e-learning, b-learning, kształcenie na odległość, przedsiębiorczość akade-micka, umiejętności

Wstęp

Globalizacja i rozwój nowoczesnych technologii wiążą się ze zmianami nie tylko w obszarze działalności przedsiębiorstw, ale także w sektorze usług edu-kacyjnych, zwłaszcza szkolnictwa wyższego. „We współczesnym świecie coraz większego znaczenia nabierać powinny relacje uniwersytet – świat zewnętrzny.

180 Agnieszka Faron

Te relacje mają dwa aspekty – relacje uniwersytetu z gospodarką i wpływ działal-ności uczelni na rozwój lokalny i regionalny”1. Ich znaczenie wzrasta w kontek-ście budowania gospodarki opartej na wiedzy. To właśnie rolą uczelni wyższych jest tworzenie wiedzy. Wraz ze zmianami w otoczeniu modyfikacji podlegają tak-że ich zadania. Koncepcja uniwersytetu trzeciej generacji, zaproponowana przez Johana G. Wissemę, zmienia sposób postrzegania roli uczelni wyższych, które oprócz kształcenia i prowadzenia badań powinny kłaść nacisk na szeroko pojętą współpracę nauki z biznesem. W takim otoczeniu pojawia się idea przedsiębior-czości akademickiej. Pojęcie to jest w literaturze przedmiotu traktowane bardzo szeroko – dotyczy bowiem zarówno kształcenia biznesowego, zarządzania wła-snością intelektualną, strategii komercjalizacji badań i przepływu wiedzy z uczel-ni do gospodarki, jak i aktywności biznesowej studentów2. W każdym z tych aspektów widoczne jest silne powiązanie z gospodarką. Nie od dziś wiadomo, że o poziomie rozwoju gospodarczego kraju decyduje innowacyjność jego go-spodarki, ta z kolei zależy od poziomu innowacyjności przedsiębiorstw. W struk-turze przedsiębiorstw w Polsce dominują małe firmy – w 2010 r. stanowiły one 98,9% wszystkich przedsiębiorstw, w tym mikrofirmy 95,9%3. Wiele z nich za-łożyli absolwenci, a nawet jeszcze studenci różnych uczelni. Jest to niewątpliwie wyzwanie dla edukacji wyższej – odpowiednio skonstruowane programy naucza-nia powinny bowiem ułatwiać wykształcenie u studentów umiejętności i postaw przedsiębiorczych, przygotowując ich do praktycznego wykorzystania zdobytej wiedzy. Nauczyciele akademiccy muszą wykorzystywać różne formy nauczania, które będą rozwijać bardziej aktywne postawy u potencjalnych przedsiębiorców. Wraz ze wzrostem znaczenia kategorii przedsiębiorczej uczelni szkoły wyższe powinny być zainteresowane dążeniem do stworzenia właściwych systemów or-ganizacyjno-prawnych i metod działania, by to właśnie przedsiębiorczość była wyznacznikiem ich strategii, kryterium dokonywanych wyborów, a także cechą ludzi kierujących jej działalnością4. Jedną z takich nowoczesnych praktyk, coraz chętniej stosowaną, jest edukacja na odległość i jej najpopularniejsza forma – e-learning. Zakłada ona wykorzystanie technik zdalnych dla potrzeb kształce-nia, co przynosi niewątpliwie pozytywne efekty, również w kontekście rozwoju przedsiębiorczości akademickiej.

W literaturze przedmiotu z zakresu przedsiębiorczości dużo uwagi poświę-ca się przedsiębiorczości jako cesze osobowości jednostek. Większość badaczy uważa, że nie ma jednego wzorca osoby przedsiębiorczej – nawet jeśli posiada się

1 K. Pawłowski, Społeczeństwo wiedzy – szansa dla Polski, Znak, Kraków 2004, s. 53.2 Przedsiębiorczość akademicka. Dylematy rozwoju, red. R. Pregiel, Polska Izba Gospodarcza

Zaawansowanych Technologii, Warszawa 2010. 3 www.stat.gov.pl [23.06.2013].4 Przedsiębiorcza uczelnia i jej relacje z otoczeniem, red. M. Pluta-Olearnik, Difin, Wrocław

2009, s. 22.

E-learning a umiejętności studentów w kontekście przedsiębiorczości akademickiej 181

pewne cechy powszechnie uważane za bliskie postawom przedsiębiorczym, nie oznacza to, że osiągnie się sukces w biznesie – duże znaczenie mają bowiem także zdobywana wiedza, umiejętności i doświadczenie. Wydaje się, że wykorzystanie nowych technologii w edukacji może wpłynąć aktywizująco na słuchaczy wyż-szych uczelni, co pozwoli im m.in. na rozwój umiejętności mających znaczenie dla przyszłej kariery zawodowej. Celem niniejszego artykułu jest więc zbada-nie relacji między e-learningiem a umiejętnościami studentów. Podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, czy e-edukacja ma związek z kształtowaniem się u studentów określonych umiejętności. Wnioski sformułowane zostaną na pod-stawie wyników badań własnych, zrealizowanych na próbie studentów mających doświadczenie w zdalnym uczeniu się.

1. Od e-learningu do b-learningu – rozwój kształcenia na odległość

Szkolnictwo wyższe, podobnie jak inne sektory, podlega od pewnego cza-su przeobrażeniom. Istotnym bodźcem do zmian w polskim systemie kształce-nia była najpierw deklaracja bolońska (1999 r.), a następnie strategia lizbońska (2000 r.). Jednym z założeń tej drugiej była budowa gospodarki opartej na wie-dzy, która miała zapewnić innowacyjność. W obszarze kształcenia wyższego po-pularne stało się hasło społeczeństwa informacyjnego, czyli „zbiorowości, gdzie powszechnie używa się komputerów oraz programów wspomagających pracę na komputerach”5. W takim społeczeństwie zarówno obywatele, jak i organizacje odznaczają się wysokim stopniem korzystania z informacji w życiu codziennym, stosowaniem mediów elektronicznych i technologii informacyjnych jako głów-nych narzędzi pracy i rozwoju, ułatwiających czynności intelektualne i stymu-lujących aktywność poznawczą i zawodową czy umiejętnością przekazywania, odbierania, a także szybkiej wymiany danych cyfrowych bez względu na odle-głość6. Stawia to przed edukacją szczególne zadania – z jednej strony zapewnie-nie dostępu do ustawicznego kształcenia, z drugiej – kształtowanie umiejętności twórczego i efektywnego wykorzystania technologii informacyjnych. Szansą na realizację tych funkcji jest e-kształcenie. Istotą e-learningu, pomimo różnorodno-ści ujęć i definicji, jest realizacja procesu kształcenia on-line, w dowolnym miej-scu lub czasie.

Źródeł obecnych systemów e-learningowych należy doszukiwać się w kształ-ceniu na odległość, które w Polsce rozwija się już od ponad 200 lat. Można tu

5 P. Nogal, Rozwój społeczeństwa informacyjnego w Polsce, w: Strategie rozwoju organizacji, red. A. Stabryła, T. Małkus, Mfiles, Warszawa 2012, s. 245.

6 Por. M. Kozielska, W poszukiwaniu modelu edukacji dla społeczeństwa wiedzy, w: Edukacja dla społeczeństwa wiedzy, red. M. Kozielska, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007; P. Nogal, op. cit.

182 Agnieszka Faron

wskazać trzy generacje. W pierwszej koncepcje nauczania na odległość dotyczy-ły jednokierunkowego przekazu treści od nauczyciela do ucznia. Druga, idąca o krok dalej, zakładała dwustronną wymianę informacji na linii nauczyciel – uczeń. W trzeciej, najbardziej zaawansowanej, wzajemna komunikacja uczniów i nauczycieli zachodzi w czasie realnym (na bieżąco) i w wirtualnej, sztucznej rzeczywistości7. Są z tym związane dwa główne podziały nauczania na odległość, wyróżnione ze względu na czas: model synchroniczny i asynchroniczny8.

Nauczanie zdalne na wiele zalet. Przede wszystkim przez interaktywność i wizualizację materiałów przyczynia się do bardziej „atrakcyjnego” dla słucha-czy i silniej aktywizującego ich przekazu wiedzy. Dla efektywności nauczania pozwala w pełni wykorzystać dwa spośród trzech możliwych kanałów sensorycz-nych: wzrokowy i słuchowy. Jednocześnie istotna jest bardzo duża elastyczność, umożliwiająca uniezależnienie się od miejsca, czasu i tempa zdobywania wiedzy, dopasowując je do indywidualnych potrzeb i możliwości. Wpływa ponadto na oszczędność czasu i pieniędzy9.

E-edukacja budzi też jednak kontrowersje – często zwraca się uwagę na pro-blemy z motywacją do samokształcenia, negatywne skutki wynikające z braku osobistego, bezpośredniego kontaktu zarówno z innymi studentami, jak i wykła-dowcą, a nawet te z pozoru prozaiczne, jak dostęp do komputera i internetu. Roz-wój kształcenia zdalnego bywa także utrudniony przez bariery, które są trudne do przezwyciężenia: dostępności, komunikacyjną, technologiczną, językową czy ekonomiczną10.

Uczelnie wyższe w Polsce w procesie nauczania mogą wykorzystywać kształcenie na odległość, przy czym zgodnie z rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego liczba godzin zajęć z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość nie może być większa niż 60% ogólnej liczby godzin zajęć dydaktycznych11. Dlatego też stosuje się nauczanie mieszane, czyli blen-ded-learning (b-learning), który – jak sama nazwa wskazuje12 – jest połaczeniem nauczania on-line z tradycyjnym. Stanowi tym samym najlepszy sposób na efek-

7 J. Bednarek, Multimedia w kształceniu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 215. 8 W modelu synchronicznym wymagana jest obecność zarówno prowadzącego, jak i studen-

tów w tym samym czasie, przy czym mogą oni znajdować się w różnych miejscach (co odróżnia go od kształcenia tradycyjnego), wykorzystuje się takie narzędzia, jak: telekonferencje, wideokon-ferencje, czaty. Model asynchroniczny zakłada natomiast kształcenie przy braku konieczności ko-munikacji w tym samym miejscu i czasie – jest on bardziej elastyczny, wykorzystuje się w nim materiały drukowane i w formie elektronicznej, strony www, blogi, pocztę elektroniczną, listy dys-kusyjne itp.

9 J. Bednarek, E. Lubina, Kształcenie na odległość. Podstawy dydaktyki, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008; J. Czarkowski, E-learning dla dorosłych, Difin, Warszawa 2012.

10 J. Bednarek, E. Lubina, op. cit., s. 103.11 http://isip.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20080900551&min=1 [9.04.2014].12 Blend w języku angielskim oznacza mieszać, łączyć.


tywne dopasowanie nauczania do potrzeb i możliwości jednostek, integruje bo-wiem nowoczesność z tradycją, niwelując ich słabe strony, przy jednoczesnym optymalnym wykorzystaniu możliwości. W zależności od wybranego typu mie-szania form dydaktycznych (najpierw e-learning, następnie nauczanie tradycyjne, dalej ponownie e-learning, czy też odwrotnie) student ma możliwość wyboru naj-lepszej formy kształcenia i dopasowania jej do swoich predyspozycji. Skutecz-ny blended-learning wymaga odpowiednich narzędzi w postaci przemyślanych i dobrze przygotowanych materiałów tradycyjnych i elektronicznych. Obie formy powinny stanowić spójną, a równocześnie łatwo modyfikowalną całość, tak by można je było dostosowywać do zmieniających się potrzeb szkoleniowych. Szko-lenie mieszane nie jest działaniem jednorazowym, lecz zaplanowanym w czasie procesem13.

B-learning łączy właściwości i możliwości bezpośredniego kontaktu z ucze-niem on-line, by wykroczyć poza możliwości, jakie oferują one osobno. Zważa-jąc na silne strony tych dwóch metod kształcenia, tworzy wyjątkowe połączenie synchroniczności z asynchronicznością, bezpośrednich i pośrednich metod ko-munikacji. Osiągnąć pełnię możliwości, jakie oferuje taka mieszanka nauczania, można jedynie wtedy, gdy odejdzie się krok wstecz i uwolni od paradygmatycznej pułapki wyboru między jedną a drugą formą kształcenia14. Warto wspomnieć, że w wielu publikacjach b-learning utożsamia się z kształceniem komplementar-nym, jednak nauczanie komplementarne idzie o krok dalej. „Koncepcja kształ-cenia komplementarnego jest rozwinięciem koncepcji b-learningu, określanego również jako nauczanie mieszane lub hybrydowe. Jest ono skutkiem lub efektem postulatów integracji różnych form przekazu edukacyjnego. W realizacji postu-latów nie wystarczy jednak sama przemienność (mieszanie) różnych form prze-kazu. Koniecznym warunkiem jest jednoczesna komplementarność stosowanych środków ze sobą i potrzebami edukacyjnymi ucznia”15.

Upowszechniane się wykorzystania komputerów i narzędzi on-line w proce-sach kształcenia powoduje wiele pozytywnych efektów, nie tylko z punktu widze-nia konkurencyjności gospodarki, ale także rozwoju osobistego studentów uczelni wyższych. Dostępność nowych technologii, pozwalających na pełny odbiór prze-kazywanych treści, aktywizuje jednostki do samodzielnego zdobywania wiedzy i jej przetwarzania16. Efektem skutecznej realizacji procesu kształcenia zdalnego jest wykształcenie i rozwój określonych umiejętności.

13 M. Plebańska, E-learning. Tajniki edukacji na odległość, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 22.14 D. R. Garrison, N. D. Vaughan, Blended Learning in Higher Education, John Wiley & Sons,

San Francisco 2008. 15 J. Czarkowski, E-learning dla dorosłych, Difin, Warszawa 2012, s. 227.16 A. Dąbrowska, E-edukacja, w: E-usługi a społeczeństwo informacyjne, red. A. Dąbrowska,

M. Janoś-Kresło, A. Wódkowski, Difin, Warszawa 2009, s. 78.

184 Agnieszka Faron

2. Umiejętności związane z procesem uczenia się a e-learning

Umiejętność to „praktyczna znajomość czegoś, wiedza o czymś, biegłość”17. Jednostki nabywają umiejętności w trakcie całego życia, rozwoju, a edukacja ma bez wątpienia duży wpływ na ich kształtowanie. Programy kształcenia opraco-wywane przez wyższe uczelnie muszą wyraźnie wskazać, jakie umiejętności na-bywają studenci – jakie będą efekty kształcenia na każdym kierunku studiów. Nie sposób wymienić wszystkich umiejętności, jakie oczekiwane są w procesie uczenia, ponieważ obejmują one zarówno kompetencje związane z profilem na-uczania, jak i te o charakterze społecznym.

Realizacja procesu kształcenia powinna uwzględniać jednocześnie proces uczenia się, myślenia, poszukiwania, komunikowania się i współpracy, działania oraz zdobywania doświadczeń i doskonalenia się18. Wynika z tego, że wymienio-ne czynności stanowią podstawowe cele kształcenia. Cele te muszą być zawsze realizowane, choć nie ulega wątpliwości, że sam proces kształcenia będzie różnił się w zależności od jego formy – zdalnej lub tradycyjnej. Każda z nich bowiem wymaga innego poziomu umiejętności związanych z edukacją. Alan Clarke wy-mienił główne umiejętności związane z tradycyjnym uczeniem się: umiejętność sporządzania notatek, umiejętność czytania, umiejętność samooceny, umiejętność wyszukiwania i analizy informacji, umiejętność uczenia się w grupie, umiejęt-ność pokonywania stresu19. Autor podaje także umiejętności, które jego zdaniem są szczególnie wymagane w realizacji procesów metodami zdalnymi z wykorzy-staniem Internetu: umiejętność organizacji czasu, odpowiedzialność, umiejętność planowania, umiejętność samooceny, umiejętność rozwiązywania problemów, umiejętności techniczne, umiejętność korzystania z programów komputerowych, umiejętność pokonywania stresu, umiejętność motywacji, zdolność do refleksji, umiejętności badawcze i zdolność wyszukiwania informacji20. A. Clarke zwraca więc uwagę na specyfikę e-learningu, podkreślając zróżnicowanie niezbędnych umiejętności w odniesieniu do tradycyjnego uczenia się.

Chcąc zbadać, czy istnieją relacje między umiejętnościami a uczeniem się na odległość, należy wybrać do analizy umiejętności „podstawowe”, bezpośrednio związane z tradycyjnym uczeniem się, uzupełniając je o te niezbędne, chociaż

17 Mały słownik języka polskiego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 979.18 E. Pogodzińska-Mizdrak, Współczesne problemy i instrumenty edukacji, w: Dylematy jako-

ści kształcenia w uczelniach wyższych, red. K. Rajchel, G. Lew, A. Szydełko, Politechnika Rzeszow-ska, Rzeszów 2008, s. 346.

19 A. Clarke, E-learning. Nauka na odległość, Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 2007, s. 28.

20 Ibidem, s. 98-130.


w podstawowym stopniu, do realizacji uczenia się z wykorzystaniem Internetu. Głównym argumentem przemawiającym za takim podejściem są trudności w rze-telnej ocenie stopnia zaawansowania badanych osób w naukę zdalną. Badania własne zakładają, że respondenci muszą mieć już doświadczenia w nauce przez Internet, ale nie jest określony jego poziom (muszą mieć zrealizowany tą meto-dą chociaż jeden przedmiot). Gdyby w analizie ujęto wszystkie blisko związane z e-learningiem umiejętności, mogłoby się okazać, że część badanej grupy nie miała jeszcze szansy ich wykształcić, co wpłynęłoby na rzetelność uzyskanych wyników. W związku z tym w prezentowanym badaniu analizowane będą nastę-pujące umiejętności: umiejętność sporządzania notatek, słuchania, dyskutowania i wyrażania własnej opinii, pracy w zespole, uczenia się w grupie, czytania, wy-szukiwania informacji, umiejętności badawcze, korzystania z zasobów interneto-wych i korzystania z komputera. Ich rozwój w dłuższej perspektywie może wpły-nąć na rozwój studentów, co jest istotne dla przedsiębiorczości akademickiej.

3. Umiejętności kształtowane w e-learningu – wyniki badań własnych

3.1. Metoda badawcza

Dla realizacji przyjętego celu, jakim jest zbadanie relacji między e-learnin-giem a umiejętnościami studentów, przeprowadzono badania empiryczne. Pro-blem badawczy koncentrował się na pytaniu, czy zajęcia prowadzone metodą zdalną mają wpływ na kształtowanie się umiejętności analizowanej grupy respon-dentów. Dla uzyskania odpowiedzi na tak postawione pytanie badawcze wybrano metodę badań ankietowych. Skonstruowano narzędzie w formie ankiety interne-towej, umieszczonej w serwisie internetowym. Z uwagi na problem badawczy założono wykorzystanie do analizy kwestionariuszy z odpowiedziami responden-tów, którzy mieli dotychczas doświadczenie z e-learningiem, tzn. zrealizowali podczas kształcenia chociaż jeden kurs metodą zdalną. Stąd też dobór responden-tów do próby miał charakter celowy i oparty był na dostępie do adresów mailo-wych studentów lub grup studentów jednej z wrocławskich uczelni niepublicz-nych. Zgodnie z wiedzą autorki na uczelni tej kilka lat temu zostało wdrożone kształcenie za pomocą platformy e-learningowej, dlatego istniało duże prawdopo-dobieństwo, że studenci wybranej uczelni będą mieli doświadczenie w kształce-niu zdalnym w stopniu niezbędnym do wypełnienia kwestionariuszy badawczych. Wykorzystując pocztę elektroniczną, wysłano na przygotowane wcześniej adresy e-mailowe studentów list przewodni omawiający cele badania oraz link do stro-ny internetowej, umożliwiający bezpośredni dostęp do kwestionariusza. W liście przewodnim poproszono także adresatów o przekazanie informacji o badaniach studentom innych uczelni.

186 Agnieszka Faron

Po umieszczeniu ankiety w serwisie internetowym (www.google.com) i roze-słaniu linku, 29 czerwca 2013 r. rozpoczęto gromadzenie wyników. Największą liczbę wypełnionych kwestionariuszy odnotowano w pierwszych dniach po wy-słaniu zaproszenia do udziału w badaniu, po czym liczba kwestionariuszy zwrot-nych zmalała. 10 lipca 2013 r. zdecydowano się zakończyć zbieranie wyników, uznając, że osoby chcące wziąć udział w badaniu wypełniły już kwestionariusz, a z uwagi na okres wakacyjny dalsze zainteresowanie ankietą będzie marginalne. Przez ten czas prawidłowo ankietę wypełniły 104 osoby i taką próbę objęto osta-tecznie badaniem.

3.2. Omówienie wyników badania

Punktem wyjścia analizy uzyskanych wyników jest charakterystyka demogra-ficzna osób badanych. W ankiecie umieszczono pytania metryczkowe dotyczące płci respondentów, typu studiów (stacjonarne i niestacjonarne), stopnia studiów (studia I stopnia, studia II stopnia) oraz roku (I, II, III rok studiów).

Pod względem płci większość stanowiły kobiety – 63%, mężczyźni – 37%. Wśród badanych osób dominowali studiujący w systemie niestacjonarnym na stu-diach I stopnia (rys. 1).

100

80

60

40

20

0stacjonarne niestacjonarne

28

6 55

15

I stopnia II stopnia

[%]

Rysunek 1. Struktura badanych według typu studiów

Źródło: opracowanie własne.

Na pytanie o rok studiów najwięcej, bo 61% osób odpowiedziało, że studiuje obecnie na II roku, kolejną grupą byli studenci I roku – 26%, najmniej studentów zaznaczyło rok III (13%).

W celu zweryfikowania hipotezy kluczowy był podział badanej próby ze względu na dotychczas realizowaną zdalnie liczbę przedmiotów. W związku z tym w kwestionariuszu ankietowym zawarto pytanie, w którym poproszono re-


spondentów o wskazanie liczby dotychczas odbytych zajęć, proponując kolejno odpowiedzi: 1 zajęcia, 2-3 zajęcia, 4-5 zajęć, więcej niż 6 zajęć. Zgodnie z uzy-skanymi wynikami dominującą grupą byli respondenci, którzy zrealizowali 6 lub więcej zajęć, liczbę 4-5 wskazało 13%, 2-3 przedmioty zaliczyło 12%, natomiast tylko 1 przedmiot wybrały 2 osoby (2%). W związku z takim rozkładem badanych do dalszej analizy przyporządkowano respondentów do dwóch grup – realizują-cych do 6 przedmiotów oraz 6 i więcej (rys. 2).

27%

mniej ni¿ 6

6 i wiêcej

73%

Rysunek 2. Badana grupa ze względu liczbę zrealizowanych dotąd przedmiotów metodą zdalną


Następnie respondenci zostali poproszeni o dokonanie oceny swoich umie-jętności związanych z kształceniem. Umiejętności te obejmowały: sporządzanie notatek, słuchanie, dyskutowanie i wyrażanie własnej opinii, pracę w zespole, uczenie się w grupie, czytanie, wyszukiwanie informacji, umiejętności badawcze, korzystanie z zasobów internetowych i korzystanie z komputera. Respondenci dokonywali oceny swoich umiejętności przy wykorzystaniu 5-punktowej skali Likerta, gdzie 1 oznaczało najniższą ocenę („najsłabiej rozwinięta”), a 5 – naj-wyższą („najsilniej rozwinięta”).

Dla wszystkich badanych umiejętności policzono statystyki opisowe, przy czym dokonano rozróżnienia na liczbę zrealizowanych zajęć zdalnych (tab. 1).

Następnie sprawdzono, czy są istotne różnice w ocenach umiejętności w gru-pie realizującej metodą zdalną maksymalnie 5 przedmiotów oraz 6 i więcej. Ana-lizę przeprowadzono testem t-Studenta. Wyliczenia przedstawiono w tabeli 2.

Na podstawie wyników ujętych w tabelach można zauważyć, że w przypadku każdej z umiejętności średnia ocena w grupie realizującej od 1 do 5 przedmiotów zdalnych była niższa od średniej oceny wśród respondentów mających doświad-czenie z 6 lub więcej kursami. Szczegółowo można stwierdzić, że:

188 Agnieszka Faron

– osoby, które zrealizowały 6 lub więcej przedmiotów e-learningowych oce-niały swoją umiejętność słuchania wyżej (M = 3,987; SD = 1,137) niż osoby, które realizowały mniej przedmiotów (M = 3,241, SD = 1,272), a różnica ta była istotna t(103) = –2,906, p = 0,004;

– w przypadku umiejętności dyskutowania i wyrażania własnej opinii respon-denci, którzy wskazywali na mniejsze doświadczenie z nauczaniem na odległość, niżej oceniali tę umiejętność (M = 3,069; SD = 1,361) niż osoby, które realizowa-ły więcej przedmiotów (M = 3,947; SD = 1,165), a różnica była istotna t(103) = = –3,295, p = 0,001;

– umiejętność pracy w zespole została lepiej oceniona przez grupę przera-biającą więcej przedmiotów w ramach e-learningu (M = 4,00; SD = 1,166) niż de-klarującą 1-5 przedmiotów (M = 3,103; SD = 1,235), różnica była istotna t(103) = = –3466, p = 0,001;

– respondenci oceniali wyżej umiejętność uczenia się w grupie, jeśli zali-czyli dotychczas 6 lub więcej kursów, korzystając z platformy e-learningowej (M = 3,474; SD = 1,238), w porównaniu do tych wskazujących na mniejszą liczbę takich zajęć (M = 2,897; SD = 1,263), różnica istotna – t(103) = –2,124, p = 0,036;

Tabela 1. Statystyki opisowe dla badanych zmiennych

Zmienna Liczba zrealizowanych zajęć e-learningowych Średnia Odchylenie

standardoweUmiejętność sporządzania notatek 1-5 przedmiotów 3,310 1,339

6 i więcej przedmiotów 3,671 1,248Umiejętność słuchania 1-5 przedmiotów 3,241 1,272

6 i więcej przedmiotów 3,987 1,137Umiejętność dyskutowania i wyrażania własnej opinii

1-5 przedmiotów 3,069 1,3616 i więcej przedmiotów 3,947 1,165

Umiejętność pracy w zespole 1-5 przedmiotów 3,103 1,2356 i więcej przedmiotów 4,000 1,166

Umiejętność uczenia się w grupie 1-5 przedmiotów 2,897 1,2636 i więcej przedmiotów 3,474 1,238

Umiejętność czytania 1-5 przedmiotów 3,414 1,3766 i więcej przedmiotów 4,158 1,007

Umiejętność wyszukiwania informacji 1-5 przedmiotów 3,241 1,4556 i więcej przedmiotów 3,592 1,256

Umiejętności badawcze 1-5 przedmiotów 2,828 1,0386 i więcej przedmiotów 3,355 1,080

Umiejętność korzystania z zasobów internetowych

1-5 przedmiotów 3,966 1,1186 i więcej przedmiotów 4,316 1,086

Umiejętność korzystania z komputera 1-5 przedmiotów 3,897 1,1136 i więcej przedmiotów 4,382 1,019


Tabe

la 2

. Tes

t t d

la p

rób

niez

ależ

nych

Zmie

nna

Test

Lev

ene’

a je

dnor

odno

-śc

i war

ianc

jiTe

st t

ró

wno

ści ś

redn

ich

FIs

totn

ość

tdf

Isto

tnoś

ć

(dw

ustro

nna)

Um

ieję

tnoś

ć sp

orzą

dzan

ia n

otat

ekza

łożo

no ró

wno

ść

war

ianc

ji0,

265

0,60

8–1

,298

103

0,19

7

Um

ieję

tnoś

ć sł

ucha

nia

zało

żono

rów

ność

w

aria

ncji

1,31

60,

254

–2,9

0610

30,

004

Um

ieję

tnoś

ć dy

skut

owan

ia i

wyr

ażan

ia o

pini

iza

łożo

no ró

wno

ść

war

ianc

ji1,

889

0,17

2–3

,295

103

0,00

1

Um

ieję

tnoś

ć pr

acy

w z

espo

le

zało

żono

rów

ność

w

aria

ncji

0,14

20,

708

–3,4

6610

30,

001

Um

ieję

tnoś

ć uc

zeni

a si

ę w

gru

pie

zało

żono

rów

ność

w

aria

ncji

0,00

70,

933

–2,1

2410

30,

036

Um

ieję

tnoś

ć cz

ytan

ia

zało

żono

rów

ność

w

aria

ncji

7,51

80,

007

–3,0

4510

30,

003

Um

ieję

tnoś

ć w

yszu

kiw

ania

info

rmac

ji za

łożo

no ró

wno

ść

war

ianc

ji2,

294

0,13

3–1

,223

103

0,22

4

Um

ieję

tnoś

ci b

adaw

cze

zało

żono

rów

ność

w

aria

ncji

1,01

40,

316

–2,2

6310

30,

026

Um

ieję

tnoś

ć ko

rzys

tani

a z

zaso

bów

inte

rnet

owyc

h za

łożo

no ró

wno

ść

war

ianc

ji0,

054

0,81

7–1

,466

103

0,14

6

Um

ieję

tnoś

ć ko

rzys

tani

a z

kom

pute

raza

łożo

no ró

wno

ść

war

ianc

ji0,

573

0,45

1–2

,125

103

0,03

6

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e.

190 Agnieszka Faron

– umiejętność czytania bardziej doświadczona w e-learningu część próby badawczej oceniała wyżej (M = 4,158; SD = 1,007) niż osoby, które zrealizowały mniej przedmiotów (M = 3,414; SD = 1,376), różnica była istotna t(103)= –3,045, p = 0,003;

– osoby, które zdalnie zrealizowały więcej przedmiotów, wyżej oceniły swo-je umiejętności badawcze (M = 3,355; SD = 1,080) niż te, które zrealizowały ich mniej (M = 2,828; SD = 1,038), różnica ta była istotna t(103) = –2,263, p = 0,026;

– umiejętność korzystania z komputera została również wyżej oceniona przez badanych deklarujących 6 lub więcej kursów (M = 4,382; SD = 1,019), w porów-naniu do mniej doświadczonych w kształceniu zdalnym (M = 3,897; SD = 1,113), różnica była istotna t(103) = –2,125, p = 0,36.

Uzyskane średnie oceny analizowanych umiejętności w każdym przypadku były niższe u osób, które miały dotychczas maksymalnie 5 zajęć e-learningo-wych, natomiast wyższe u tych, które zrealizowały ich więcej.

Patrząc całościowo na średnie oceny umiejętności dokonane przez responden-tów, w grupie tych, którzy mieli mniejsze doświadczenie z e-learningiem, najwy-żej została oceniona umiejętność korzystania z zasobów internetowych, następnie umiejętność korzystania z komputera i czytania, najniżej zaś – umiejętność ucze-nia się w grupie i umiejętności badawcze (rys. 3).

0 1 2 3 4

umiejêtnoœæ korzystania z zasobów

umiejêtnoœæ korzystania z komputera

umiejêtnoœæ czytania

umiejêtnoœæ sporz¹dzania notatek

umiejêtnoœæ wyszukiwania informacji

umiejêtnoœæ s³uchania

umiejêtnoœæ pracy w zespole

umiejêtnoœæ dyskutowania i wyra¿ania opinii

umiejêtnoœæ uczenia siê w grupie

umiejêtnoœci badawcze

3,97

3,90

3,41

3,31

3,24

3,24

3,10

3,07

2,90

2,83

Rysunek 3. Ranking średnich ocen umiejętności respondentów realizujących od 1 do 5 przedmiotów e-learningowych


Analogiczne zestawienie średnich ocen umiejętności przygotowano dla bada-nych, realizujących 6 i więcej przedmiotów (rys. 4).


0 1 2 3 4 5

umiejêtnoœæ korzystania z zasobów

umiejêtnoœæ korzystania z komputera

umiejêtnoœæ czytania

umiejêtnoœæ sporz¹dzania notatek

umiejêtnoœæ wyszukiwania informacji

umiejêtnoœæ s³uchania

umiejêtnoœæ pracy w zespole

umiejêtnoœæ dyskutowania i wyra¿ania opinii

umiejêtnoœæ uczenia siê w grupie

umiejêtnoœci badawcze

4,38

4,32

4,16

4,00

3,99

3,95

3,67

3,59

3,47

3,36

Rysunek 4. Ranking średnich ocen umiejętności respondentów realizujących 6 i więcej przedmiotów e-learningowych


W grupie bardziej zaawansowanej w uczeniu się na odległość umiejętności miały takie same pozycje w zestawieniu średnich jak w grupie poprzedniej, przy czym zauważalne są wyższe wartości średnich.

Analizując średnie oceny umiejętności, można także stwierdzić, że badana grupa respondentów należy do entuzjastów e-learningu, gdyż większość swoich umiejętności ocenia dość wysoko. Można tu wspomnieć chociażby typowe umie-

48%

7%

12%

30%

zdecydowanie wiêcej

raczej wiêcej

tyle samo

raczej mniej

zdecydowanie mniej

3%

Rysunek 5. Opinie respondentów na temat liczby zajęć e-learningowych w stosunku do tradycyjnych


192 Agnieszka Faron

jętności związane z pracą zdalną: pracę z komputerem czy korzystanie z Interne-tu, które uzyskały wysoki stopień akceptacji, bez względu na zrealizowaną dotąd liczbę godzin e-learningowych. Okazuje się jednak, że w zdecydowanej większo-ści osoby pytane, czy zdecydowałyby się podjąć studia na wybranym kierunku realizowanym w całości zdalnie, odpowiedziały, że nie (55% zdecydowanie nie, 28% raczej nie). Podobnie kształtują się opinie na temat proporcji między zajęcia-mi tradycyjnymi a na odległość (rys. 5).

Prawie połowa stanowczo deklaruje, że chciałaby mniej zajęć zdalnych, 30% również preferuje zajęcia tradycyjne, ale już mniej zdecydowanie. Takie wyniki sugerują, że studenci zauważają pozytywne efekty kształcenia na odległość, ale z różnych powodów nie są one dla nich wystarczającym powodem do stawiania tej metody ponad uczeniem tradycyjnym.

Podsumowanie

Na podstawie przeprowadzonych badań można wywnioskować, że w bada-nej grupie studentów istnieje związek między e-learningiem a umiejętnościami. W większości badanych umiejętności zauważono istotną statystycznie różnicę w ich ocenie w zależności od liczby zrealizowanych dotąd zajęć metodą zdal-ną. Osoby realizujące co najmniej 6 przedmiotów przy wykorzystaniu Interne-tu wyżej oceniały umiejętności: słuchania, dyskutowania i wyrażania własnej opinii, pracy w zespole, uczenia się w grupie, czytania, umiejętności badawcze i korzystania z komputera. Wyższa ocena umiejętności korzystania z komputera wydaje się dość oczywista, a osoby, które korzystają z niego sporadycznie lub nie mają w tym zakresie dużego doświadczenia, są poprzez e-learning niejako zmuszone do zdobycia większej biegłości w posługiwaniu się nim. Umiejętności pracy w zespole, uczenia się w grupie, dyskutowania i wyrażania własnej opinii wiąże się z często konieczną współpracą studentów przy realizacji określonych zadań, projektów. Kompetencje te kształtują się wprawdzie także w uczeniu tra-dycyjnym, jednak brak bezpośredniego kontaktu w pracy zdalnej jest czynnikiem utrudniającym wzajemną komunikację, toteż dla osiągnięcia oczekiwanych celów konieczny jest większy wysiłek włożony przez studenta we współpracę. Podobnie w przypadku umiejętności słuchania i czytania. E-learning zazwyczaj wymaga samodzielnego studiowania materiałów umieszczonych na platformach e-learnin-gowych, czy to w formie tekstu, czy dźwięku. Student, chcąc opanować zadany materiał, musi zaangażować się w jego treści, często bardziej niż w przypadku uczenia tradycyjnego, z bezpośrednim udziałem wykładowcy. W e-kształceniu podkreśla się konieczność reorganizacji procesu kształcenia, większą koncentra-cję na samodzielności studenta, ukierunkowywaniu go na inicjatywę i aktywność. To może wyjaśniać wyższe oceny umiejętności badawczych wśród bardziej za-


angażowanych w e-learning. Ponadto analizując średnie oceny tej umiejętności, zarówno w jednej, jak i w drugiej grupie, zauważono, że została ona oceniona najsłabiej. Badani studenci nie oceniają swoich umiejętności badawczych wysoko (w porównaniu do innych analizowanych), co powinno być istotnym sygnałem dla prowadzących i tworzących program kształcenia.

W przypadku umiejętności wyszukiwania informacji i korzystania z zasobów internetowych nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w analizowanych grupach studentów. Może to wynikać z tego, że studenci podczas zajęć e-lear-ningowych pracują głównie, korzystając z platformy e-learningowej oraz danych i informacji na niej umieszczonych (bądź są odsyłani przez prowadzących do kon-kretnych zasobów internetowych). Dla ostatniej umiejętności – sporządzania no-tatek – również nie wykazano statystycznie istotnych różnic. Może to oznaczać, że umieszczenie gotowych materiałów w Internecie niejako „zwalnia” studen-tów z konieczności sporządzania notatek, wystarczy bowiem wydrukować tekst. W przypadku wykładów prezentowanych w formie dźwiękowej, najbardziej zbli-żonych do tradycyjnych, realizowanych w siedzibie uczelni, taka umiejętność okazuje się przydatna. Być może jednak studenci, mając nieograniczony dostęp do plików, nie widzą konieczności dodatkowego zapisywania prezentowanych treści.

Z przeprowadzonych badań można wyciągnąć wniosek, że e-learning ma duży potencjał, ale nie jest on wciąż wystarczająco wykorzystywany przez jego odbior-ców. Mogą o tym świadczyć negatywne postawy wobec zajęć zdalnych. Studenci w badanej grupie dość wyraźnie opowiedzieli się po stronie zajęć tradycyjnych. Można więc stwierdzić, że kluczem do sukcesu e-learningu z punktu widzenia dą-żeń do tworzenia środowiska przedsiębiorczości akademickiej jest przede wszyst-kim właściwe zrozumienie idei e-learningu i efektywne wykorzystanie możliwo-ści, jakie oferuje (zarówno przez uczelnie wyższe, jak i studentów).

E-learning oferuje różnorodność narzędzi dydaktycznych i z uwagi na swo-ją specyfikę wymaga zmian – z jednej strony w procesie nauczania, z drugiej – uczenia się. Może to pozytywnie wpływać na kształtowanie się umiejętności stu-dentów, a w dalszej perspektywie – na tworzenie się postaw przedsiębiorczych i rozwój studentów.

Oceniając przedstawione wnioski, należy mieć świadomość ich ograniczeń, wynikających z wad zrealizowanego badania. Przede wszystkim z uwagi na ce-lowy dobór próby do badań i jej liczebność uzyskane wyniki nie mogą być gene-ralizowane na całą populację studentów polskich uczelni. Są właściwe dla bada-nej grupy, mają zatem raczej charakter badań rozpoznawczych. Większa liczba respondentów umożliwiłaby uzyskanie bardziej różnorodnych odpowiedzi, np. w zakresie zrealizowanych dotychczas kursów e-learningowych, a tym samym dokładniejsze wyniki dotyczące różnic w zależności od liczby kursów, bez ko-nieczności ich grupowania (interesujące mogą być różnice w grupie realizujące

194 Agnieszka Faron

konkretnie 1 czy 5 lub 6 przedmiotów). Również sposób pomiaru zmiennych ma swoje słabe strony. W kolejnych badaniach można byłoby więc rozszerzyć za-kres badanych umiejętności o inne, bezpośrednio związane z uczeniem się przez Internet i kształtowane przez zdalne formy nauczania. Podobnie w przypadku samej konstrukcji kwestionariusza pytanie o ocenę własnych umiejętności jest „obciążone” subiektywizmem, co niewątpliwie ma wpływ na ostateczne wyniki. Za przyjętym sposobem pomiaru przemawia to, że nie są to badania psycholo-giczne, toteż w przyszłości należałoby rozważyć inną metodę pomiaru. Idealny byłby pomiar zakładający podział zbiorowości na dwie grupy (uczących się tyl-ko tradycyjnie i dodatkowo zdalnie) oraz zbadanie w nich stopnia umiejętności przed podjęciem nauki, również zajęć e-learningowych, a następnie porównanie wyników w obu grupach po zakończeniu określonego etapu edukacji. Taki sposób wiąże się jednak z wieloma ograniczeniami. W kolejnych badaniach warto byłoby także wziąć pod uwagę dodatkowe zmienne, które pozwoliłyby na większe zróż-nicowanie otrzymanych wyników.

Literatura

Bednarek J., Multimedia w kształceniu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.Bednarek J., Lubina E., Kształcenie na odległość. Podstawy dydaktyki, Wyd. Naukowe PWN, War-

szawa 2008.Clarke A., E-learning. Nauka na odległość, Wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 2007.Czarkowski J., E-learning dla dorosłych, Difin, Warszawa 2012.Dąbrowska A., E-edukacja, w: E-usługi a społeczeństwo informacyjne, red. A. Dąbrowska, M. Ja-

noś-Kresło, A. Wódkowski, Difin, Warszawa 2009.Garrison D. R., Vaughan N. D., Blended Learning in Higher Education, John Wiley & Sons, San

Francisco 2008. Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl [23.06.2013].Internetowy System Aktów Prawnych, http://isip.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20080900551

&min=1 [9.04.2014].Kozielska M., W poszukiwaniu modelu edukacji dla społeczeństwa wiedzy, w: Edukacja dla społe-

czeństwa wiedzy, red. M. Kozielska, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007. Mały słownik języka polskiego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1997.Nogal P., Rozwój społeczeństwa informacyjnego w Polsce, w: Strategie rozwoju organizacji, red.

A. Stabryła, T. Małkus, Mfiles, Warszawa 2012.Pawłowski K., Społeczeństwo wiedzy – szansa dla Polski, Znak, Kraków 2004.Plebańska M., E-learning. Tajniki edukacji na odległość, C.H. Beck, Warszawa 2011.Pogodzińska-Mizdrak E., Współczesne problemy i instrumenty edukacji, w: Dylematy jakości kształ-

cenia w uczelniach wyższych, red. K. Rajchel, G. Lew, A. Szydełko, Politechnika Rzeszowska, Rzeszów 2008.

Przedsiębiorcza uczelnia i jej relacje z otoczeniem, red. M. Pluta-Olearnik, Difin, Wrocław 2009.Przedsiębiorczość akademicka. Dylematy rozwoju, red. R. Pregiel, Polska Izba Gospodarcza Za-

awansowanych Technologii, Warszawa 2010.


E-learning and the skills of a student in the context of an academic entrepreneurship

Abstract. This article focuses on issues related to distance learning and the role it plays in shaping a student’s skills. Contemporary teaching methods, involving the use of modern technolo-gies, allow universities to implement the ideas and challenges that are required by a varied and complex environment. It seems that e-learning is not only facilitating wider access to knowledge resources, but is also affecting the shaping of certain student skills that lead to their more compre-hensive development. This is particularly important in an era of higher education efforts to change their policy towards an entrepreneurial university. One of the goals here is the activation of students and graduates, and taking affords supporting their entrepreneurial attitudes. This article presents the theoretical assumptions related to that topic, and the results of empirical studies that attempt to answer the question about the relationship between e-learning and the development of a student’s skills, which are important for their future careers.

Keywords: e-learning, b-learning, distance learning, academic entrepreneurship, skills


2013, t. 51, nr 6

Tomasz SzewcPolitechnika Śląska w Gliwicach


tel. 32 277 73 73

Transfer wiedzy w instytucjach naukowych – wybrane aspekty prawne

Streszczenie. W ostatnim czasie coraz większego znaczenia nabiera współpraca nauki z gospo-darką. Wyniki badań naukowych mają opuszczać mury uczelni i służyć przedsiębiorcom. W tym celu podejmuje się rozmaite inicjatywy zmierzające do pobudzenia współpracy tych dwóch sektorów: sprzedaż, licencje, spółki spin-off, spin-out, klastry, inkubatory przedsiębiorczości akademickiej. Transfer wiedzy w instytucjach naukowych ma też aspekt wewnętrzny – jednostka zatrudniająca naukowca-twórcę musi skutecznie nabyć i następnie chronić wytworzone przez niego projekty i roz-wiązania, co wymaga znajomości odpowiednich przepisów. Artykuł dotyczy wybranych prawnych aspektów wewnętrznego i zewnętrznego transferu wiedzy w instytucjach naukowych. Analizuje sto-sowane rozwiązania organizacyjne, przedstawia ich charakterystykę prawną oraz wyjaśnia proble-my, jakie mogą powstawać w praktyce ich wykorzystywania.

Słowa kluczowe: transfer wiedzy, uczelnia, komercjalizacja, własność intelektualna

Wstęp

Powszechnie znany jest fakt, że wysiłek polskich naukowców wkładany w odkrywanie tajników otaczającej nas rzeczywistości nie zostaje odpowiednio wykorzystany w innych sektorach życia społecznego, takich jak administracja i gospodarka. Istnieje wiele przyczyn tego stanu rzeczy. W literaturze wyróżnia się bariery prawne (wynikające z ochrony pomysłów i braku możliwości swo-bodnego korzystania z nich), finansowe (niedostateczne finansowanie badań), polityczne (zbliżone do prawnych, polegające na zakazie eksportu technologii

198 Tomasz Szewc

o znaczeniu strategicznym dla danego państwa), świadomościowe (niedocenianie roli wiedzy przez przedsiębiorców) czy wiedzy (brak znajomości zasad ochrony i transferu wiedzy)1. Wydaje się, że można też wyróżnić barierę poznawczą (in-formacyjną), gdyż przedsiębiorcy nie zawsze orientują się w przedmiocie i wyni-kach badań naukowych, które często kończą się publikacją odstawioną na półkę biblioteki. Zresztą publikacji jest tyle, że nawet naukowcy nie są w stanie śledzić na bieżąco wszystkich osiągnięć.

Taki stan rzeczy pociąga za sobą powstanie po stronie instytucji naukowych konieczności upowszechniania rezultatów badań, które mogą mieć potencjał ryn-kowy oraz ułatwiania ich praktycznego stosowania. Instytucje naukowe w Polsce mogą działać jako uczelnie2, instytuty badawcze3, Polska Akademia Nauk (PAN) i jej instytuty naukowe4 (jako że są to osobne osoby prawne). Dzięki dokonywanej komercjalizacji wiedzy mogą osiągać dodatkowe, pozabudżetowe dochody5. Jest to zresztą trend światowy6. Nie dziwi więc nacisk, jaki Unia Europejska kładzie na współpracę instytucji naukowych z otoczeniem, i rola, jaką się im przypisuje w procesach inteligentnej specjalizacji będących podstawą rozwoju Unii na lata 2014-20207. Pojawia się w związku z tym trzecia (obok badań i nauczania) mi-

1 Rekomendacje zmian w polskim systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy, red. K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010, s. 27 i nn.; Transfer technologii z uczelni do biz-nesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, red. K. Santarek, PARP, Warszawa 2008, s. 35 i nn.; System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce – siły motoryczne i bariery, red. K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010, s. 30 i nn.; A. Szewc, K. Zioło, M. Grzesi-czak, Umowy jako prawne narzędzie transferu innowacji, PARP, Warszawa 2006, s. 56 i nn.

2 Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, t.j. Dz.U. z 2012 r., nr 572 z późn. zm. (PSW).

3 Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych, Dz.U. nr 96, poz. 618 z późn. zm.4 Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk, Dz.U. nr 96, poz. 619 z późn. zm.

(ustawa o PAN).5 K. Łyszczarz, Finansowanie uczelni publicznych a przedsiębiorczość akademicka, „Ekonomia

i Zarządzanie. Kwartalnik Wydziału Zarządzania Politechniki Białostockiej” 2013, nr 1, s. 40 i nn.6 D. Kasprzycki, J. Ożegalska-Trybalska, Prawne aspekty zarządzania własnością intelektual-

ną na uczelniach. Zagadnienia wybrane, w: Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, LEX, Warszawa 2013, s. 399 i nn.; G. Prawelska-Skrzypek, Zmieniająca się rola uniwersytetów w regionalnej polityce innowacyjnej, „Samorząd Terytorialny” 2012, nr 10, s. 23 i nn.; P. Stec, Uczelnia jako podmiot praw na dobrach niematerialnych, „Państwo i Prawo” 2008, nr 1, s. 46 i nn. Zob. też Guidelines on Developing Intellectual Property Policy for Universities and R&D Organisations, http://www.wipo.int/export/sites/www/uipc/en/guidelines/pdf/ip_policy.pdf [13.06.2013].

7 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu Ekono-miczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów. Projekt przewodni strategii Europa 2020: Unia innowacji, SEC(2010) 1161, http://www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Unia%20innowacji.pdf [5.06. 2013]; Opinia Komitetu Regionów „Projekt przewodni strategii Europa 2020: Unia innowacji” (2011/C 259/04), http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:259:0019:00 25:PL:PDF [5.06.2013].

Transfer wiedzy w instytucjach naukowych – wybrane aspekty prawne 199

sja instytucji naukowych – promowania innowacji8. W działaniach tych wspiera je Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, np. wydając w 2010 r. Przewodnik. Komercjalizacja B+R dla praktyków. Tego typu opracowań jest więcej9.

Transfer wiedzy (nazywany też transferem technologii lub transferem inno-wacji) oznacza przekazanie informacji niezbęd nych, aby jeden podmiot był w sta-nie wykorzystać pracę innego podmiotu10. W takim ujęciu jest częścią procesu komercjalizacji, przez który rozumie się „oparcie jakiejś działalności na zasadach handlowych”11. Komercjalizacją wiedzy będą więc wszelkie działania nakierowa-ne na osiągnięcie zysku z wyników prac badawczo-rozwojowych oraz przenosze-nie ich do praktyki gospodarczej12. Tak rozumiana komercjalizacja obejmuje nie tylko przekazywanie wiedzy innemu podmiotowi (czyli transfer), ale także bez-pośrednie wykorzystanie wiedzy w działalności gospodarczej prowadzonej przez instytucję naukową.

1. Nabycie praw do wiedzy

Aby instytucja naukowa mogła wytransferować wiedzę, musi najpierw sama posiadać pełnię praw do niej (zgodnie z zasadą nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet). W pierwszej kolejności musi więc nabyć prawa do po-mysłu od wytwarzającego i opracowującego go naukowca lub studenta.

Pomysł naukowy będący ideą rozwiązania problemu technicznego (czy rza-dziej – oznaczenia lub wyglądu zewnętrznego produktu), a więc określone urzą-dzenie, substancja, zastosowanie itp., musi być przedstawiony w sposób umożli-wiający jego percepcję przez innych. Można go wówczas rozpatrywać jako utwór. Utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakikolwiek sposób13. Musi to być zatem rezultat działań człowieka, nowy, przejawiający cechy charakterystyczne dla danego twórcy i uzewnętrznio-ny (tzn. niepozostający wyłącznie w umyśle twórcy, niedostępny dla innych), jako

8 W. Dominik, Przedsiębiorcze uniwersytety, w: Regulacje prawne, dobre wzorce i praktyki dotyczące korzystania przez podmioty gospodarcze z wyników prac badawczych i innych osiągnięć intelektualnych instytucji akademickich i naukowych, red. J. Woźnicki, Instytut Społeczeństwa Wie-dzy, Krajowa Izba Gospodarcza, Warszawa 2006, s. 12 i nn.

9 Komercjalizacja wyników badań naukowych. Poradnik dla pracowników sfery B+R, red. J. Zubrzycki, Lubelski Park Naukowo-Technologiczny, Lublin 2011.

10 P. Głodek, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2005, s. 168 i nn.; Metodyka transformacji wyników badań naukowych do zastosowań praktycznych, red. A. H. Jasiński, D. Ludwicki, „Studia i Materiały. Wydział Zarządzania UW” 2007, nr 1, s. 28, http://www.sim.wz.uw.edu.pl/issue5/02.pdf [5.06.2013].

11 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. I, PWN, Warszawa 1978, s. 971.12 P. Głodek, op. cit., s. 84.13 Art. 1, ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U.

z 2006 r., nr 90, poz. 631 z późn. zm. (PA).

200 Tomasz Szewc

obraz, dźwięk, pismo itp.14 Skuteczne posługiwanie się przez instytucję naukową efektem prac naukowych wymaga więc nabycia praw autorskich do przedstawie-nia tych efektów.

Zagadnienie utworów pracowniczych reguluje art. 12, 13 i 74 ust. 3 PA, a w odniesieniu do jednostek naukowych także art. 14. Pracodawca nabywa pra-wa majątkowe do utworu stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, co daje mu możliwość zarobkowej eksploatacji utworu. Musi jednak utwór przyjąć (co wymaga zawiadomienia o tym twórcy albo upływu 6 miesięcy od dostarczenia utworu pracodawcy), a nabycie nastę-puje w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Trudności, jakie mogą tu powstać, dotyczą ustalenia celu umowy o pracę, zgod-nego zamiaru stron, a także momentu dostarczenia utworu pracodawcy. Kwestie te można jednak ustalić inaczej w umowie. Warto z tej możliwości skorzystać dla uniknięcia potencjalnych sporów w przyszłości. Procedury te nie są wymagane jedynie w przypadku programów komputerowych, gdzie istnieje domniemanie przyjęcia przez pracodawcę praw do programu stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, które może uchylić tyl-ko odmienne i wyraźne postanowienie umowy o pracę. Jest to więc pierwotne nabycie przez pracodawcę praw do programu komputerowego (bez konieczności przyjęcia utworu od pracownika). Ponadto następuje w pełnym zakresie (tzn. nie-ograniczonym treścią umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron)15.

Osobliwością instytucji naukowych są: przysługujące im pierwszeństwo publikacji utworu (za osobnym wynagrodzeniem dla pracownika), możliwość korzystania z materiału naukowego zawartego w utworze, a także możliwość udostępniania utworu osobom trzecim, jeżeli wynika to z uzgodnionego przezna-czenia utworu lub zostało postanowione w umowie16.

W przypadku utworów studenckich uczelni przysługuje zaś tylko pierwszeń-stwo publikacji pracy dyplomowej i to wyłącznie w ciągu 6 miesięcy od jej obro-ny (art. 15a PA).

Przechodząc do rozpatrzenia zasad nabywania przez pracodawcę praw do roz-wiązań i oznaczeń na podstawie Prawa własności przemysłowej17, należy wska-zać art. 11 ust. 3 przewidujący zasadę nabywania przez pracodawcę lub zlece-niodawcę prawa do uzyskania patentu na wynalazek, prawa ochronnego na wzór użytkowy, jak również prawa z rejestracji wzoru przemysłowego, znaku towaro-

14 A. Brzezińska, w: Prawo własności intelektualnej. Repetytorium, red. M. Załucki, Difin, Warszawa 2010, s. 60 i nn.

15 R. Golat, Prawo autorskie i prawa pokrewne, C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 73.16 Omawiany przepis art. 14 PA budzi liczne wątpliwości, omawia je szerzej P. Stec, op. cit.,

s. 49 i nn.17 Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r., Prawo własności przemysłowej, t.j. Dz.U. z 2003 r., nr 119,

poz. 1117 z późn. zm. (PWP).


wego czy topografii układu scalonego. Ważne jest odpowiednie ukształtowanie treści stosunku pracy, tak by wynikał z niej obowiązek prac nad takimi projekta-mi. Uczelnia nie nabędzie natomiast prawa do pomysłu, którego autorem jest stu-dent, nawet jeżeli korzystał on ze sprzętu uczelni. Tylko bowiem przedsiębiorca może domagać się praw do rozwiązania, przy powstaniu którego udzielił pomocy (art. 11 ust. 5 PWP), a takiego statusu, gdy chodzi o działalność naukową i dydak-tyczną, uczelnia wobec studenta nie posiada18.

2. Zgoda osoby trzeciej jako przesłanka ważności umowy transferującej wiedzę

Podstawowym ograniczeniem transferu wiedzy w instytucjach naukowych (choć o charakterze proceduralnym) jest konieczność uzyskania zgody ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa (czyli obecnie Ministra Skarbu Państwa)19 na dokonanie czynności prawnej dotyczącej wartości niematerialnych i prawnych o wartości rynkowej przekraczającej równowartość w złotych 50 tys. euro20 (ob-liczonej na podstawie średniego kursu ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski według stanu z dnia wystąpienia o zgodę). Naruszenie tego obowiązku powo-duje nieważność czynności prawnej i tym samym niewywołanie przez nią za-mierzonych skutków (to, co strony wzajemnie świadczyły, podlega zwrotowi na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu21). Instytucja naukowa nie osiągnie więc zysku, a nawet może odnotować stratę wynikającą z obowiązku naprawienia szkody przez kontrahenta, jeżeli świadomie dopuściła się zawarcia nieważnej umowy (art. 471 k.c.).

Przepis art. 5a ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa należy ocenić krytycznie. Kurs walut jest zmienny i może się zdarzyć sytuacja, że przedmiot umowy będzie w różnych dniach spełniał bądź nie spełniał kryterium wystąpienia o zgodę ministra. Trudno będzie wówczas mówić o nieważności umowy, gdyż instytucja naukowa może bronić się tym, że zamie-rzała wystąpić o zgodę akurat w tym dniu, gdy wartość umowy była niższa od wskazanego limitu. Znacznie lepszym (tj. bardziej precyzyjnym) rozwiązaniem byłoby uzależnienie konieczności uzyskania zgody od wartości przedmiotu roz-porządzenia w dniu zawarcia umowy.

18 P. Stec, op. cit., s. 48.19 § 1 ust. 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 listopada 2011 r. w sprawie

szczegółowego zakresu działania Ministra Skarbu Państwa, Dz.U. nr 248, poz. 1488.20 Art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przy-

sługujących Skarbowi Państwa, t.j. Dz.U. z 2012 r., nr 1224. W przypadku uczelni próg ten jest podniesiony do równowartości 250 tys. euro (art. 90 ust. 4 PSW).

21 Art. 410 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm. (k.c.).

202 Tomasz Szewc

Kolejna wątpliwość, jaka tu powstaje, to konsekwencje nieważności umowy. Przepis ten ma bowiem zabezpieczać interesy Skarbu Państwa (na co wskazu-je konieczność podania we wniosku, czego umowa dotyczy i jaka jest wartość rynkowa jej przedmiotu). Tymczasem jedynymi podmiotami uprawnionymi do dochodzenia roszczeń z nieważnej umowy są jej strony, przy czym są one odręb-nymi od Skarbu Państwa osobami prawnymi i mogą nie być tym zainteresowa-ne. Dlatego wystąpienie ministra o stwierdzenie nieważności umowy nie wpły-nie (bez woli stron) na dokonanie rozliczeń między nimi. Sama zresztą kwestia dopuszczalności wystąpienia przez ministra z takim powództwem jest wątpliwa.

Zagadnienie to było przedmiotem oceny sądów i o ile sąd pierwszej instancji oddalił powództwo, stwierdzając brak legitymacji procesowej ministra do jego wniesienia (z uwagi na brak podstawy prawnej), o tyle sąd odwoławczy dopu-ścił możliwość wniesienia przez ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa powództwa ustalającego nieważność takiej umowy na podstawie art. 189 Kodek-su postępowania cywilnego22, uzasadniając to następująco: „Brak zgody Mini-stra Skarbu Państwa na rozporządzenie składnikiem aktywów trwałych, którego wartość przekracza 50 000 euro przesądza o uszczupleniu uprawnień majątko-wych przysługujących Skarbowi Państwa w odniesieniu do mienia należącego do innej państwowej osoby prawnej. [...] Potrzeba w takim wypadku ochrony interesów Skarbu Państwa jawi się jako oczywista i uzasadniony jest wniosek, że Skarb Państwa ma legitymację czynną do wytoczenia powództwa”23. Zagadnienie to, jak widać, jest sporne i celowa byłaby interwencja ustawodawcy określają-ca dopuszczalność podważania umowy zawartej bez zgody ministra. Stanowisko sądu drugiej instancji nie jest do końca bowiem zgodne z rozumieniem interesu prawnego jako prawnie chronionej sytuacji podmiotu prawa (możliwość podję-cia określonego zachowania)24 i argumentacja sądu ma uzasadnienie w większym stopniu filozoficzne i aksjologiczne (a nawet polityczne) niż prawne. Jest to więc wykładnia funkcjonalna, w większym stopniu niż językowa obarczona ryzykiem zarzutu sięgania do wartości pozaprawnych.

Dopóki przepisy art. 5a omawianej ustawy nie zostaną odpowiednio zmody-fikowane przez ustawodawcę, celowe wydaje się przyjęcie strategii zawierania umów, których wartość zbliżona jest do wartości wymuszającej uzyskanie zgo-dy ministra w dniu, w którym kurs euro nie powoduje przekroczenia wartości granicznej. Gdyby natomiast doszło do zawarcia takiej umowy i okazała się ona

22 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r., Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.23 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 grudnia 2008 r., I ACa 906/08, „Orzecz-

nictwo Sądów Apelacyjnych” 2010, nr 3, s. 55 i nn.24 M. Stachowiak, Interes prawny jako przesłanka wnoszenia środków ochrony prawnej w po-

stępowaniu o udzielenie zamówienia publicznego, „Finanse Komunalne” 2007, nr 11, s. 42; M. Zdyb, Prawny interes jednostki w postępowaniu administracyjnym. Studium teoretyczno-prawne, Wyd. UMCS, Lublin 1991, s. 45.


nieważna, a strony byłyby zainteresowane utrzymaniem współpracy, to najroz-sądniejszym wyjściem byłoby wystąpienie o taką zgodę do ministra i konwalida-cja umowy w trybie art. 63 § 1 k.c., który dopuszcza wyrażenie zgody także po złożeniu oświadczenia woli (tj. po zawarciu umowy) z mocą wsteczną od dnia złożenia oświadczenia.

W PAN konieczne jest dodatkowo uzyskanie zgody Prezesa PAN na roz-porządzenie składnikami aktywów trwałych o wartości przekraczającej 20 tys. euro (co dotyczy zarówno PAN, jak i instytutu naukowego)25, a dyrektor instytutu naukowego PAN przed wystąpieniem o udzielenie zgody przez Ministra Skarbu Państwa na rozporządzenie składnikami majątkowymi o wartości przekraczającej 50 tys. euro musi uzyskać zgodę nie tylko Prezesa PAN, ale także Prezydium PAN26. Tutaj również jest przewidziana sankcja nieważności umowy, ale tylko w odniesieniu do czynności dokonanych przez PAN27.

Także instytuty badawcze są zobowiązane (pod rygorem nieważności czyn-ności prawnej) występować do ministra nadzorującego dany instytut o wyraże-nie zgody na wniesienie jako wkładu do spółki składnika majątkowego, którego wartość w dniu wystąpienia o zgodę przekracza 20 tys. euro, bądź darowiźnie takiego składnika lub przekazaniu do nieodpłatnego używania, oraz dokonywać sprzedaży aktywów trwałych28 wyłącznie w trybie przetargu publicznego (art. 17 ust. 2 i 3 ustawy o instytutach badawczych).

3. Prawne i instytucjonalne narzędzia transferu wiedzy

Metody transferu wiedzy można klasyfikować według wielu kryteriów. Bio-rąc pod uwagę zachowanie praw do niej, można wyróżnić przeniesienie na inny podmiot (sprzedaż i wniesienie do spółki) upoważnienie innego podmiotu do ko-rzystania (licencja). Jeżeli kryterium jest wpływ woli instytucji naukowej, można mówić o przeniesieniu dobrowolnym i przymusowym (w tym pojęciu mieści się licencja ustawowa i przymusowa). Natomiast w zależności od podstawy prawnej można wyróżnić transfer umowny (tj. opierający się na czynności prawnej) i bez-umowny (opierający się na ustawie)29.

Wyniki badań można sprzedać jako:a) prawo do uzyskania patentu, prawa ochronnego na wzór użytkowy, prawa

z rejestracji topografii układu scalonego,25 Art. 24 ust. 4 i art. 54 ust. 4 ustawy o PAN.26 Art. 54 ust. 3 ustawy o PAN.27 Art. 24 ust. 4 ustawy o PAN.28 Wartości niematerialne i prawne zaliczają się do aktywów trwałych. Art. 3 ust. 1 pkt 13 usta-

wy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, t.j. Dz.U. z 2013 r., nr 330. 29 Wątpliwości dotyczące takiego podziału obrotu omawia A. Szewc, w: A. Szewc, G. Jyż,

Prawo własności przemysłowej, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 257.

204 Tomasz Szewc

b) patent, dodatkowe prawo ochronne, prawo z rejestracji wzoru użytkowego, prawo z rejestracji topografii układu scalonego.

Różnica między tymi możliwościami polega na tym, że w pierwszym przypad-ku nabywca otrzymuje wyniki badań, może już je wdrażać i we własnym zakresie ubiega się o ochronę w Urzędzie Patentowym. W drugim przypadku wszystkie procedury leżą po stronie instytucji naukowej, a nabywca uzyskuje wiedzę póź-niej, lecz ma pewność, że spełnia ona wymagania ochrony określone w ustawie.

Z wymogów, jakie taka umowa musi spełniać, trzeba wspomnieć o formie pisemnej pod rygorem nieważności oraz konieczności wyraźnej wzmianki o prze-niesieniu prawa i określeniu jego ceny30.

Umowa dotycząca autorskich praw majątkowych powinna wskazywać do-kładnie utwór, którego dotyczy i określać pola eksploatacji (tj. sposoby gospodar-czego wykorzystania utworu, np. powielenie, rozpowszechnienie).

Podobny skutek co umowa sprzedaży pociąga za sobą wniesienie wartości niematerialnych i prawnych jako aportu do spółki (wyzbycie się praw). Jednak instytucja naukowa – jako udziałowiec lub akcjonariusz – w większym stop-niu partycypuje w zyskach związanych z komercjalizacją wiedzy. W przypadku niepowodzenia przedsięwzięcia jej straty można ograniczyć tylko do przekaza-nej wartości niematerialnej i prawnej, jako że udziałowiec (akcjonariusz) spół-ki kapitałowej nie odpowiada za jej zobowiązania (także jako komandytariusz), a w spółce osobowej umowa może zwolnić ją z udziału w stratach31 (art. 51 § 3 i art. 103 Kodeksu spółek handlowych)32.

Regulacja zasad wnoszenia wkładów niepieniężnych do spółek jest rozproszo-na, gdyż unormowana jest przy każdym rodzaju spółki odrębnie (jawnej, koman-dytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnej33). Wkład niepieniężny musi być opisany w umowie spółki lub statucie (art. 25, 107, 158, 309 k.s.h.), a wspólnik ponosi odpowiedzialność za wady wkładu, w szcze-gólności za wycenę (art. 14, 49, 103, 126, 175). W spółce akcyjnej wkład tego rodzaju powinien być wniesiony w całości nie później niż w ciągu roku od zare-jestrowania spółki (art. 309 § 3) i konieczne jest sporządzenie sprawozdania zało-życieli spółki, które jest następnie poddane kontroli biegłego rewidenta (art. 311 i nast.). Można więc powiedzieć, że zasadą jest konieczność prawidłowej wyceny praw na dobrach niematerialnych. Powinien jej dokonać ekspert specjalizujący się w wycenie tego rodzaju wartości34.

30 Ibidem, s. 291.31 Trzeba jednak pamiętać, że instytuty naukowe mogą tworzyć wyłącznie spółki kapitałowe.32 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, t.j. Dz.U. z 2009 r., nr 94,

poz. 1037 z późn. zm. (k.s.h.).33 W tym wyliczeniu pominięto spółkę partnerską jako spółkę osób fizycznych, utworzoną

w celu wykonywania wolnego zawodu (art. 86 k.s.h.).34 Szerzej: Przewodnik. Komercjalizacja B+R dla praktyków, Ministerstwo Nauki i Szkolnic-

twa Wyższego, Warszawa 2010, s. 165 i nn.


Kolejną formę transferu wiedzy stanowi umowa licencyjna. Jest to kontrakt35, w którym jedna strona (licencjodawca) upoważnia drugą (licencjobiorcę) do ko-rzystania z przysługującego jej dobra niematerialnego (utworu, wynalazku, wzoru użytkowego itp.)36. Umowa taka musi być zawarta na piśmie pod rygorem nie-ważności (art. 76 ust. 1 PWP, art. 53 PA). Wyniki badań pozostają wówczas wła-snością instytucji naukowej, a inny podmiot korzysta z nich na zasadzie udostęp-nienia za opłatą.

Licencja może być wyłączna (na rzecz tylko jednego podmiotu), niewyłączna (na rzecz wielu podmiotów), pełna (korzystanie z wartości niematerialnej i praw-nej w pełnym zakresie), ograniczona (korzystanie jest ograniczone w zakresie wskazanym w umowie), pozytywna i negatywna (w zależności od tego, czy li-cencjodawca udziela bądź nie licencjobiorcy pomocy we wdrożeniu pomysłu)37. Kwestie związane z rodzajem licencji i uprawnieniami oraz obowiązkami stron powinny być ujęte w umowie, np. czas trwania licencji utworu (w braku postano-wienia umownego trwa ona 5 lat).

Warto jeszcze kilka słów poświęcić organizacyjnym formom transferu tech-nologii i zastanowić się, jaka jest relacja między nimi a formami prawnymi. W li-teraturze można spotkać się z takimi określeniami, jak spółki spin-out, spin-off, park technologiczny, klaster, inkubator przedsiębiorczości akademickiej38.

Spółka spin-out „jest to nowe przedsiębiorstwo, które zosta ło założone przez pracownika/ów przed siębiorstwa macierzystego lub innej or ganizacji (np. labo-ratorium badawczego, szkoły wyższej), wykorzystując w tym celu intelektualne oraz materialne zasoby organizacji macierzystej)”39. Jest to więc spółka utworzona przez instytucję naukową i korzystająca z wyników badań, które może otrzymać jako wkład do spółki (wartości niematerialne lub prawne), na podstawie umo-wy sprzedaży bądź licencji. Jeżeli spółka nie otrzyma wartości niematerialnych i prawnych w formie aportu, instytucja naukowa w zamian za wkład pieniężny do spółki otrzyma dywidendę, oprocentowanie wkładu40 i opłatę za rozporządzenie wartościami niematerialnymi i prawnymi.

Szczegółowe uregulowanie tworzenia tego rodzaju spółek przez uczelnie wyższe zawiera art. 86a PSW41. Przepis ten przewiduje dwustopniową komercja-lizację wyników badań. W pierwszej kolejności uczelnia powołuje spółkę celową, do której wkładami niepieniężnymi są wartości niematerialne i prawne uczelni,

35 Pomijając tu kwestię licencji ustawowych czy przymusowych.36 D. Kuitkowska, w: Prawo własności intelektualnej..., s. 128.37 A. Szewc, op. cit., s. 264 i nn.38 M. Runiewicz-Wardyn, Tworzenie i upowszechnianie wiedzy w branży biotechnologicznej

na przykładzie regionów Flandrii i Walonii w Belgii, „MBA” 2012, nr 5, s. 102.39 P. Głodek, op. cit., s. 149.40 W spółce jawnej (art. 53 k.s.h.), komandytowej (art. 103) i komandytowo-akcyjnej (art. 126).41 Również pozostałe kategorie instytucji naukowych mogą tworzyć spółki lub przystępować

do nich. Art. 83 ustawy o PAN, art. 17 ust. 5-7 ustawy o instytutach badawczych.

206 Tomasz Szewc

a dopiero ta spółka tworzy kolejną spółkę (lub obejmuje w niej udziały), która wdraża wyniki badań naukowych lub prac rozwojowych prowadzonych w uczel-ni. Spółka celowa nie jest więc typową spółką spin-out42, jest nią dopiero spółka „wdrożeniowa”. Spółka celowa jako dodatkowe zadanie może otrzymać zarzą-dzanie prawami własności przemysłowej uczelni w zakresie jej komercjalizacji (może być więc tak, że część praw będzie własnością spółki jako przedmiot apor-tu, a część tylko w zarządzie). Obydwie spółki mogą być wyłącznie spółkami kapitałowymi. Wymóg wniesienia do spółki aportu w postaci wartości niemate-rialnych i prawnych jest jednak o tyle kłopotliwy, że przekazanie spółce kolej-nych wytworzonych przez uczelnię wartości niematerialnych i prawnych będzie wymagało podnoszenia kapitału zakładowego spółki43.

Nie jest to jednak koniec kłopotów związanych z omawianą regulacją. Utwo-rzenie spółki celowej jest kosztowne. Uczelni często nie stać na należności podat-kowe związane z aportem niepieniężnym. Tym bardziej budzi wątpliwość obowią-zek tworzenia takich spółek, gdyż w uczelniach, których wyniki badań mają niski potencjał komercjalizacyjny, może to być niecelowe. Wreszcie zwraca się uwagę na trudności w wycenie wkładu niepieniężnego, znajdującego się często we wcze-snej fazie rozwoju, w której trudno przewidzieć szanse pomysłu na rynku44.

Spółka spin-off to spółka utworzona przez naukowca, który komercjalizuje wyniki swoich badań i korzysta przy tym ze sprzętu instytucji naukowej na pod-stawie umowy najmu lub dzierżawy45.

Z powyższej charakterystyki wynika, że tylko w przypadku spółki spin-out można mówić o transferze technologii rozumianym jako udostępnienie wiedzy przez instytucję naukową. Spółka spin-off to w praktyce tylko wynajem sprzętu i pomieszczeń. Jest to więc drenaż wiedzy, którą nabyli w pracy twórcy spółki spin-off, często kosztem jednostki macierzystej. Może się ona przed tym zjawi-skiem zabezpieczyć, zawierając z pracownikami umowy o zakazie konkuren-cji46. Podstaw prawnych ochrony można poszukiwać także w art. 11 ust. 2 usta-wy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji47 (zakazującego ujawniania tajemnicy przedsiębiorstwa przez pracowników), jednakże działanie tego mechanizmu jest ograniczone tylko do instytucji naukowej występującej jako przedsiębiorca, a po-nadto musi ona podjąć działania w celu zachowania poufności informacji. Nie wymaga jednakże zawierania osobnej umowy.

42 D. Kasprzycki, J. Ożegalska-Trybalska, op. cit., s. 404.43 Szerzej: H. Izdebski, J. Zieliński, Komentarz do zmiany art. 86(a) ustawy Prawo o szkolnic-

twie wyższym wprowadzonej przez Dz.U. z 2011 r. Nr 84 poz. 455, LEX/el. 2011.44 D. Kasprzycki, J. Ożegalska-Trybalska, op. cit., s. 405 i nn.45 P. Głodek, op. cit., s. 149.46 Szerzej: art. 1011 i nast. ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, t.j. Dz.U. z 1998 r.,

nr 21, poz. 94 z późn. zm.47 Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r., t.j. Dz.U. z 2003 r., nr 153, poz. 1503 z późn. zm.


Klaster jest to koncentracja geograficzna (a więc na określonym obszarze) przedsiębiorstw o zbliżonym profilu działania, a przez to konkurujących ze sobą48. Nie jest jednostką organizacyjną, lecz stanowi wynik oddolnego, samo-rzutnego działania podmiotów gospodarczych, samodzielnie podejmujących de-cyzję o lokalizacji przedsiębiorstwa na podstawie kalkulacji korzyści, jakie im określona lokalizacja przyniesie (władze przez podejmowane działania mogą co najwyżej sprzyjać formowaniu się klastrów)49. Korzyści te wynikają z efektu sy-nergii i obejmują możliwość współpracy na obszarach nieobjętych konkurencją (np. wspólne prowadzenie i finansowanie badań), dostępność wykwalifikowanej kadry i dostawców, możliwość tworzenia powiązań nieformalnych50. Klastry są obecnie uważane za jedną z najbardziej efektywnych metod rozwoju gospodar-czego51. Do powstania klastra konieczne jest jednak osiągnięcie masy krytycznej koncentracji przedsiębiorstw52.

Z punktu widzenia jednostek naukowych najważniejsze są klastry wiedzy, które opierają się na wynikach badań B+R53. Rola instytucji naukowej w funk-cjonowaniu klastra polega więc nie tylko na sformalizowanej współpracy, która może polegać na sprzedaży wyników badań (także na zamówienie przedsiębior-ców uczestniczących w klastrze), udzielaniu licencji, uczestniczeniu w spółkach działających na terenie klastra, ale także na dostarczaniu kadr, z których wiedzy i kompetencji korzystają przedsiębiorcy klastra (wsparcie eksperckie).

Park technologiczny posiada definicję legalną zamieszczoną w art. 2 pkt 15 ustawy o finansowym wspieraniu inwestycji54, zgodnie z którą jest to zespół wy-odrębnionych nieruchomości wraz z infrastrukturą techniczną, pełniący następu-jące funkcje:

– przepływ wiedzy i technologii pomiędzy instytucjami naukowymi a przed-siębiorcami,

– oferowanie przedsiębiorcom wykorzystującym nowoczesne technologie usług w zakresie doradztwa w tworzeniu i rozwoju przedsiębiorstw, transferu

48 M. E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 246.49 Ö. Sölvell, G. Lindqvist, C. Ketels, Zielona księga inicjatyw klastrowych. Inicjatywy klastro-

we w gospodarkach rozwijających się i w fazie transformacji, PARP, Warszawa 2008, s. 17.50 A. M. Kowalski, Wpływ kryzysu gospodarczego na procesy współpracy i konkurencji, „MBA”

2011, nr 2, s. 35.51 A. Lis, Rola władz samorządowych w kształtowaniu regionalnej polityki opartej na kla-

strach, „Samorząd Terytorialny” 2010, nr 12, s. 43.52 M. Runiewicz-Wardyn, op. cit., s. 48. 53 Ibidem, s. 49.54 Ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, Dz.U. nr 41, poz. 363

ze zm. Ustawa ta co prawda utraciła moc, niemniej jej przepisy stosuje się do spraw wszczętych i niezakończonych, w tym do umów zawartych na jej podstawie i do postępowań sądowych. Por. art. 55 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz.U. nr 227, poz. 1658 z późn. zm. Istniejące parki technologiczne mogą więc funkcjonować dalej.

208 Tomasz Szewc

technologii oraz przekształcania wyników badań naukowych i prac rozwojowych w innowacje technologiczne,

– umożliwienie przedsiębiorcom prowadzenia działalności gospodarczej po-przez korzystanie z nieruchomości oraz infrastruktury technicznej na zasadach umownych.

Z definicji tej wynika, że muszą to być przynajmniej dwie nieruchomości wyposażone w infrastrukturę techniczną. Celem parku jest ułatwienie przepływu innowacji z nauki do biznesu dzięki dostosowanej do tego celu infrastrukturze55. Zadania parku określa się jako „podniesienie dobrobytu społeczności, w której działa, poprzez promowanie kultury innowacji i konkurencji wśród przedsiębior-ców i instytucji opartych na wiedzy”56.

Ustawa nie określa natomiast podmiotu tworzącego park technologiczny ani procedury jego powstania. Można więc przyjąć, że twórcą parku może być za-równo podmiot publiczny (np. instytucja naukowa), jak i prywatny, może on po-wstać zarówno na podstawie umowy, jak i aktu generalnego (np. uchwały rady gminy). Istotne jest natomiast to, że cel tego zespołu nieruchomości spełnia wa-runki wskazane w ustawie57. W efekcie podstawy prawne uczestniczenia instytu-cji naukowej w parku technologicznym mogą być różnorodne, w zależności od okoliczności konkretnego przypadku. Może ona więc być stroną umowy o utwo-rzenie parku (i jednocześnie wnieść wkład w postaci nieruchomości), może być jednym z przedsiębiorców funkcjonujących w parku, może też pełnić rolę dorad-czą dla przedsiębiorców funkcjonujących w parku i sprzedawać im wyniki badań, względnie udzielać licencji.

Zgodnie z art. 86 PSW uczelnie mogą tworzyć w formie jednostki ogólno-uczelnianej (określonej w statucie uczelni), spółki handlowej (a zatem kapitało-wej i osobowej) oraz fundacji:

– akademickie inkubatory przedsiębiorczości – w celu wsparcia działalności gospodarczej środowiska akademickiego lub pracowników uczelni i studentów będących przedsiębiorcami,

– centra transferu technologii – w celu sprzedaży lub nieodpłatnego przeka-zywania wyników badań i prac rozwojowych do gospodarki.

Są to zupełnie różne instrumenty rozwijania przedsiębiorczości (choć ich zadania można powierzyć jednemu podmiotowi). Inkubator przedsiębiorczości wspiera przedsiębiorczość pod względem merytorycznym, organizacyjnym i fi-nansowym w celu osiągnięcia przez nowe podmioty gospodarcze samodzielności

55 L. Kwieciński, Parki technologiczne jako element polityki badawczo-rozwojowej w Polsce i w krajach Unii Europejskiej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 179.

56 W. Dominik, op. cit., s. 15.57 S. Szuster, Komentarz do zmiany art. 2 ustawy o finansowym wspieraniu inwestycji wprowa-

dzonej przez Dz.U. z 2003 r. Nr 159 poz. 1537, LEX/el 2004.


rynkowej58. Jednym z tego rodzaju działań jest umożliwienie prowadzenia dzia-łalności gospodarczej w ramach osobowości prawnej inkubatora (a zatem bez ko-nieczności rejestracji własnej działalności, opłacania składek z tytułu ubezpieczeń społecznych itp.)59. Jest to zatem instytucja otoczenia biznesu i uczelnia może ubiegać się o pomoc finansową na jej utworzenie w ramach regionalnego progra-mu operacyjnego60.

Centrum pełni natomiast rolę swoistego „sklepu” z wartościami niematerial-nymi i prawnymi tworzonymi przez uczelnię. Przytoczona definicja legalna nie oddaje w pełni jego istoty, gdyż w literaturze opisuje się je jako „jednostki do-radcze i informacyjne zorientowane na wspieranie i asystowanie przy realizacji transferu technologii i wszystkich towarzyszących temu procesowi zadań”61. Cen-trum może organizować targi, wystawy, prezentacje itp.

Instytuty badawcze mogą tworzyć centra naukowo-przemysłowe w celu współpracy z co najmniej jednym podmiotem sektora gospodarczego (art. 38 usta-wy o instytutach badawczych). Jest to minimalny „skład” centrum, oprócz tego może ono przyjmować uczelnie i instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk oraz zagraniczne instytucje naukowe. Przepis ten nie określa formy prawnej centrum (jedynie w ust. 7 wymienia przykłady), strony mogą więc swobodnie decydować, czy pragną je utrzymać jako formę luźnej współpracy (z zachowaniem wymagań w zakresie treści umowy i celów centrum określonych w ust. 4 i 5), czy też nadać mu osobowość prawną.

Podsumowanie

Dokonany wyżej przegląd dowodzi, iż dokonywanie transferu wiedzy wy-maga nie tylko konieczności rozumienia istoty odkryć naukowych, dostrzeżenia potencjalnej możliwości ich komercjalizacji, przydatności rynkowej, ale także znajomości przepisów regulujących ich nabywanie, rozporządzanie i dokony-wanie czynności prawnych przez instytucje naukowe. Są to zagadnienia na tyle specjalistyczne, że wokół uczelni zaczynają powstawać firmy zajmujące się wy-łącznie pomocą w komercjalizacji wyników badań B+R62. Jednocześnie jest to problematyka stosunkowo mało rozpoznana w literaturze, co uzasadnia postulat podjęcia dalszych badań i analizy przepisów w celu ich udoskonalenia.

58 K. B. Matusiak, K. Zasiadły, w: Innowacje i transfer technologii..., s. 61 i nn.59 Inkubator przedsiębiorczości, http://pl.wikipedia.org/wiki/Inkubator_przedsi%C4%99bior-

czo%C5%9Bci [6.05.2013].60 § 3 pkt 3 rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 20 maja 2009 r. w sprawie

udzielania pomocy na wzmacnianie potencjału instytucji otoczenia biznesu w ramach regionalnych programów operacyjnych, Dz.U. nr 85, poz. 719.

61 W. Dominik, op. cit., s. 14.62 Metodyka..., s. 38 i nn.

210 Tomasz Szewc

Literatura

Dominik W., Przedsiębiorcze uniwersytety, w: Regulacje prawne, dobre wzorce i praktyki dotyczące korzystania przez podmioty gospodarcze z wyników prac badawczych i innych osiągnięć intelek-tualnych instytucji akademickich i naukowych, red. J. Woźnicki, Instytut Społeczeństwa Wiedzy, Krajowa Izba Gospodarcza, Warszawa 2006.

Golat R., Prawo autorskie i prawa pokrewne, C.H. Beck, Warszawa 2006.Guidelines on Developing Intellectual Property Policy for Universities and R&D Organisations,

http://www.wipo.int/export/sites/www/uipc/en/guidelines/pdf/ip_policy.pdf [13.6.2013].Inkubator przedsiębiorczości, http://pl.wikipedia.org/wiki/Inkubator_przedsi%C4%99biorczo%C5%

9Bci [6.05.2013].Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2005.Izdebski H., Zieliński J., Komentarz do zmiany art. 86(a) ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym

wprowadzonej przez Dz.U. z 2011 r. Nr 84 poz. 455, LEX/el. 2011.Kasprzycki D., Ożegalska-Trybalska J., Prawne aspekty zarządzania własnością intelektualną na

uczelniach. Zagadnienia wybrane, w: Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa de-dykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, LEX, Warszawa 2013.

Komercjalizacja wyników badań naukowych. Poradnik dla pracowników sfery B+R, red. J. Zubrzy- cki, Lubelski Park Naukowo-Technologiczny, Lublin 2011.

Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów. Projekt przewodni strategii Europa 2020: Unia innowacji SEC(2010) 1161, http://www.mg.gov.pl/files/upload/8418/Unia%20innowacji.pdf [5.06.2013].

Kowalski A. M., Wpływ kryzysu gospodarczego na procesy współpracy i konkurencji, „MBA” 2011, nr 2.

Kwieciński L., Parki technologiczne jako element polityki badawczo-rozwojowej w Polsce i w kra-jach Unii Europejskiej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.

Lis A., Rola władz samorządowych w kształtowaniu regionalnej polityki opartej na klastrach, „Samorząd Terytorialny” 2010, nr 12.

Łyszczarz K., Finansowanie uczelni publicznych a przedsiębiorczość akademicka, „Ekonomia i Za- rządzanie. Kwartalnik Wydziału Zarządzania Politechniki Białostockiej” 2013, nr 1.

Metodyka transformacji wyników badań naukowych do zastosowań praktycznych, red. A. H. Ja- siński, D. Ludwicki, „Studia i Materiały. Wydział Zarządzania UW” 2007, nr 1, http://www.sim.wz.uw.edu.pl/issue5/02.pdf [5.06.2013].

Opinia Komitetu Regionów „Projekt przewodni strategii Europa 2020: Unia innowacji” (2011/C 259/04), http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2011:259:0019:0025:PL: PDF [5.06.2013].

Porter M. E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001.Prawelska-Skrzypek G., Zmieniająca się rola uniwersytetów w regionalnej polityce innowacyjnej,

„Samorząd Terytorialny” 2012, nr 10.Prawo własności intelektualnej. Repetytorium, red. M. Załucki, Difin, Warszawa 2010.Przewodnik. Komercjalizacja B+R dla praktyków, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego,

Warszawa 2010.Rekomendacje zmian w polskim systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy, red.

K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010.Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 20 maja 2009 r. w sprawie udzielania po-

mocy na wzmacnianie potencjału instytucji otoczenia biznesu w ramach regionalnych progra-mów operacyjnych, Dz.U. nr 85, poz. 719.


Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 listopada 2011 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Skarbu Państwa, Dz.U. nr 248, poz. 1488.

Runiewicz-Wardyn M., Tworzenie i upowszechnianie wiedzy w branży biotechnologicznej na przy-kładzie regionów Flandrii i Walonii w Belgii, „MBA” 2012, nr 5.

Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 1978.Sölvell Ö., Lindqvist G., Ketels C., Zielona księga inicjatyw klastrowych. Inicjatywy klastrowe

w gospodarkach rozwijających się i w fazie transformacji, PARP, Warszawa 2008.Stachowiak M., Interes prawny jako przesłanka wnoszenia środków ochrony prawnej w postępowa-

niu o udzielenie zamówienia publicznego, „Finanse Komunalne” 2007, nr 11.Stec P., Uczelnia jako podmiot praw na dobrach niematerialnych, „Państwo i Prawo” 2008, nr 1.System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce – siły motoryczne i bariery, red.

K. B. Matusiak, J. Guliński, PARP, Warszawa 2010.Szewc A., Jyż G., Prawo własności przemysłowej, C.H. Beck, Warszawa 2011.Szewc A., Zioło K., Grzesiczak M., Umowy jako prawne narzędzie transferu innowacji, PARP,

Warszawa 2006.Szuster S., Komentarz do zmiany art. 2 ustawy o finansowym wspieraniu inwestycji wprowadzonej

przez Dz.U. z 2003 r. Nr 159 poz. 1537, LEX/el 2004.Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, red.

K. Santarek, PARP, Warszawa 2008.Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, t.j. Dz.U. z 2009 r., nr 94, poz. 1037

z późn. zm.Ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, Dz.U. nr 41, poz. 363 ze zm.Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, t.j. Dz.U. z 1998 r., nr 21, poz. 94 z późn. zm.Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, t.j. Dz.U. z 2012 r., nr 572 z późn. zm.Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, t.j. Dz.U. z 2013 r., nr 330.Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r., Prawo własności przemysłowej, t.j. Dz.U. z 2003 r., nr 119,

poz. 1117 z późn. zm.Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych, Dz.U. nr 96, poz. 618 z późn. zm.Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk, Dz.U. nr 96, poz. 619 z późn. zm.Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz.U. nr 227, poz. 1658

z późn. zm. Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi

Państwa, t.j. Dz.U. z 2012 r., nr 1224.Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 grudnia 2008 r., I ACa 906/08, „Orzecznictwo

Sądów Apelacyjnych” 2010, nr 3.Zdyb M., Prawny interes jednostki w postępowaniu administracyjnym. Studium teoretyczno-praw-

ne, Wyd. UMCS, Lublin 1991.

The transfer of knowledge in scientific institutions – selected legal aspects

Abstract. Recently, we can observe the growing importance of cooperation between science and the economy. The results of scientific research have to leave the walls of universities and help entrepreneurs. There are various initiatives which can be undertaken to induce and enhance co-operation between these two sectors, for example: sales, licensing, spin-off companies, spin-outs, clusters, academic business incubators, etc. The transfer of knowledge from scientific institutions also has an internal aspect – an entity employing the researcher-creator has to successfully acquire,

212 Tomasz Szewc

and then protect, designs, projects, and solutions generated by this person. As a consequence, the scientific organization requires specific knowledge of the relevant provisions. This paper focuses on some legal aspects of internal and external knowledge transfers in academic institutions. It analyzes the organizational and legal solutions adopted in this field, as well as, explains some problems that may arise in practice.

Keywords: transfer of knowledge, university, commercialization, intellectual property


2013, t. 51, nr 6

Piotr HoroszPolitechnika Śląska w Gliwicach

Wydział Organizacji i Zarządzania z siedzibą w Zabrzu, e-mail: [email protected]

tel. 606 687 843

Umowa know-how jako narzędzie służące transferowi technologii

Streszczenie. W artykule przedstawiono najważniejsze zagadnienia dotyczące wykorzystania umowy know-how jako narzędzia transferu technologii, który jest jednym ze sposobów transferu wiedzy. Ukazano też znaczenie wiedzy (zwłaszcza dotyczącej nowych technologii) i jej transferu we współczesnej gospodarce, w której coraz większą rolę odgrywają dobra niematerialne. Omówiono pojęcie know-how, odnosząc je także do pojęcia tajemnicy przedsiębiorstwa, oraz cechy charaktery-styczne umowy know-how i jej znaczenie w obrocie gospodarczym poprzez umożliwienie transferu technologii – tak jak ma to miejsce w przypadku umowy licencyjnej, podkreślając przy tym, że umo-wa know-how umożliwia transfer informacji nieopatentowanych.

Słowa kluczowe: know-how, dobra intelektualne, transfer technologii

Wstęp

Współczesna gospodarka bywa określana jako oparta na wiedzy. Podejście to wpisuje się w szerszy trend gospodarczo-społeczny, polegający na kształtowaniu się społeczeństwa informacyjnego, w którym wiedza (czy też informacja) staje się dobrem o największym znaczeniu, zarówno ze społecznego, jak i z gospo-darczego punktu widzenia. We współczesnym społeczeństwie wartość częstokroć wielokrotnie większą niż dobra materialne, będące przedmiotem prawa własności w jego klasycznym rozumieniu, mają dobra intelektualne, czyli wytwory intelektu ludzkiego niemające postaci materialnej. Dobra te stanowią przedmiot własności

214 Piotr Horosz

intelektualnej1. Ze względu na swoje znaczenie własność intelektualna podlega ochronie opierającej się na zasadzie wyłączności. Oznacza to, że w wyniku uzy-skania prawa do danego dobra intelektualnego osoba uprawniona uzyskuje wy-łączność na korzystanie z tego dobra i decydowanie o obrocie nim z wyłączeniem innych osób2. Warto zwrócić uwagę również na czasowy charakter praw własno-ści intelektualnej, przejawiający się tym, że z reguły okres trwania tych praw jest ograniczony w czasie3. Prawa do dóbr intelektualnych mają przy tym, co do zasa-dy, terytorialny charakter – ich ochrona, jako zależna od woli ustawodawcy, może być udzielona tylko na terytorium państwa, które dane dobro ustanowiło4.

Wiedza – zwłaszcza wiedza dotycząca technologii – może (choć nie zawsze musi) stanowić dobro intelektualne. Efektem wykorzystania wiedzy w zakresie technologii są często dobra intelektualne, określane jako rozwiązania5 (stanowią-ce wynik intelektualnej pracy człowieka6). W kontekście dalszych rozważań nale-ży podkreślić, że rozwiązanie jako dobro intelektualne musi być z zakresu techni-ki, chociaż sam rozwiązywany problem może być dowolnej natury7 (w literaturze wskazuje się również, iż wystarczy, że przynajmniej jeden element rozwiązania ma charakter techniczny, pozostałe natomiast mogą być nietechniczne8). Rozwią-zaniami są w szczególności wynalazki, czyli niewynikające w oczywisty sposób ze stanu techniki rozwiązania określonego problemu o charakterze technicznym9. Wynalazki mogą mieć rozmaitą postać. Najczęściej wyróżnia się następujące ka-tegorie:

– produkty – substancje lub ich mieszaniny, które charakteryzuje się, podając ich skład lub wzór chemiczny, np. lekarstwa,

– urządzenia – można je scharakteryzować, podając cechy konstrukcyjne, wzajemne ułożenie części, np. narzędzia, maszyny,

1 M. Załucki, Pojęcie prawa własności intelektualnej i jego miejsce w systemie prawnym, w: Prawo własności intelektualnej. Repetytorium, red. M. Załucki, Difin, Warszawa 2008, s. 18; J. R. Antoniuk, P. Stec, Wprowadzenie do prawa własności intelektualnej, w: Ochrona własności intelektualnej. Zarys wykładu, red. P. Stec, Branta, Bydgoszcz – Opole – Gliwice 2011, s. 13. Samo pojęcie własności intelektualnej bywa różnie definiowane. Na potrzeby niniejszych rozważań przyjęto, że własność intelektualna to zbiorcze pojęcie obejmujące dobra niematerialne będące wyn-ikiem twórczego wysiłku umysłu ludzkiego lub też poprzez przenoszenie określonych informacji będące instrumentem podboju klienteli. Tak J. R. Antoniuk, Własność intelektualna, w: Prawne pod-stawy przedsiębiorczości, red. P. Horosz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009, s. 302.

2 M. Załucki, op. cit., s. 25.3 J. R. Antoniuk, op. cit., s. 303.4 J. R. Antoniuk, P. Stec, op. cit., s. 27.5 Por. L. Bender, Wynalazki, Arkady, Warszawa 1995, s. 6. 6 J. R. Antoniuk, op. cit., s. 302.7 A. Szewc, G. Jyż, Prawo własności przemysłowej, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 61.8 P. Kostański, w: Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański, C.H. Beck,

Warszawa 2010, s. 163.9 Por. m.in. A. Brzezińska, Zakres przedmiotowy i podmiotowy prawa własności intelektualnej,

w: Prawo własności intelektualnej..., s. 59.

Umowa know-how jako narzędzie służące transferowi technologii 215

– sposoby – wskazanie sposobu postępowania, zwłaszcza procesu wytwarza-nia, zastosowanych urządzeń, wykorzystanych parametrów, np. czas, temperatu-ra, ciśnienie, składniki dodatkowe,

– zastosowania – polegające na nowym zastosowaniu znanych już produk-tów10.

Typowym sposobem ochrony wynalazków jest ochrona patentowa. Patent daje uprawnionemu możliwość wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarob-kowy lub zawodowy na całym obszarze państwa, w którym został on udzielony. Przedmiotowy zakres prawa z patentu wyznaczają zastrzeżenia patentowe, czyli część opisu patentowego wskazująca na zakres żądanej ochrony przez wskazanie wszystkich chronionych cech rozwiązania11. Osoba uprawniona z tytułu patentu może upoważnić inną osobę do korzystania ze swojego wynalazku udzielając jej licencji poprzez zawarcie stosownej umowy (określanej jako umowa licencyjna).

Umowy licencyjne, umożliwiające legalne korzystanie z opatentowanego wynalazku, niewątpliwie przyczyniają się do transferu technologii, nie są jednak jedyną umową, która może być w tym celu wykorzystana. Warto zauważyć, że wiedza i technologie, zwłaszcza nowe technologie opracowywane we współpracy świata biznesu i świata nauki, mogą nie być wynalazkami (np. ze względu na brak charakteru technicznego), mając jednak wymierną wartość. Często twórcy wyna-lazków nie decydują się na ich opatentowanie (np. ze względu na koszty związane z uzyskaniem patentu). W takich przypadkach narzędziem transferu technologii, czy też szerzej – transferu wiedzy, może stać się umowa know-how.

1. Pojęcie know-how

Pojęcie know-how nie doczekało się dotąd jednej ustalonej definicji. Pojawia się ono wprawdzie zarówno w niżej wskazanych aktach prawa polskiego, jak i eu-ropejskiego, jednak formułowane w nich definicje nie są ze sobą w pełni zbieżne. Również doktryna nie ustaliła jednolitej definicji tego pojęcia, co zapewne nigdy nie nastąpi ze względu na to, iż rozumienie zwrotu know-how ma w dużej mie-rze charakter intuicyjny, zależny od intencji uczestników obrotu gospodarczego i jego zmiennej praktyki. Wiedza, która w pewnym czasie i okolicznościach może stanowić know-how o znacznej wartości, w innych okolicznościach może walor ten utracić.

10 M. du Vall, Prawo patentowe, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 205; T. Szewc, Rozwiązania, w: Podstawy ochrony własności intelektualnej, red. M. Baron-Wiaterek, P. Horosz, T. Szewc, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013, s. 74 i nn.

11 M. Gajos, w: Leksykon własności przemysłowej i intelektualnej, red. A. Szewc, Zakamycze, Kraków 2003, s. 308.

216 Piotr Horosz

W dosłownym tłumaczeniu know-how oznacza „wiedzieć jak” (coś zrobić). Z reguły know-how definiuje się jako nieopatentowane, nieujawnione do wiado-mości publicznej informacje techniczne lub technologiczne bądź zasady organi-zacji i zarządzania, co do których podjęto działania zmierzające do zapobiegania ich ujawnieniu12. W istocie zatem know-how stanowi pewną wiedzę, która może (aczkolwiek nie musi) mieć charakter technologiczny i być przedmiotem transfe-ru na podstawie postanowień umów określanych jako umowy know-how.

Przed przystąpieniem do charakterystyki umowy know-how, należy jednak zwrócić uwagę na próby zdefiniowania pojęcia know-how podejmowane zarówno w aktach prawa polskiego, jak i europejskiego. W pierwszym rzędzie warto przy-toczyć definicję zawartą w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2007 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień dotyczących transferu technologii spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję13. Zgodnie z § 2 pkt 3 rozporządzenia pod pojęciem know-how rozumie się nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne lub technologiczne bądź zasady organizacji i zarządzania w rozumieniu art. 2 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów14 (czyli takie, co do których podję-to działania zmierzające do zapobieżenia ich ujawnieniu), które są istotne z punk-tu widzenia wytwarzania towarów objętych umową i zostały opisane w sposób pozwalający na weryfikację kryterium niejawności i istotności. Jak słusznie zwra-ca uwagę Marek Salamonowicz, w definicji tej brak jest wymogu, by informacja stanowiąca know-how była nieopatentowana15, w przeciwieństwie do definicji sformułowanej w uprzednio obowiązującym rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wyłączenia niektórych kategorii porozumień dotyczących transferu technologii spod zakazu porozumień ograniczających kon-kurencję16, w myśl którego know-how oznaczało nieopatentowane, nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne lub technologiczne bądź zasady organizacji i zarządzania, co do których podjęto działania zmierzające do zapo-bieżenia ich ujawnieniu, jeżeli stanowią one całość lub część określonych infor-macji praktycznych wynikających z doświadczeń, przeprowadzonych badań lub testów, przy czym informacje te są niezbędne do wytworzenia towarów objętych licencją, lub zastosowania licencjonowanych technologii.

12 M. Kozak, w: A. Bolecki, S. Drozd, S. Farnirska, M. Kozak, M. Kulesza, A. Madała, T. Wardyński, Prawo konkurencji, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 197. Por. także I. B. Nestoruk, Prawo konkurencji, C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 150.

13 Dz.U. nr 137, poz. 963. 14 Dz.U. nr 50, poz. 331 z późń. zm. Por. także § 2 pkt 3 przywołanego rozporządzenia.15 M. Salamonowicz, Licencje patentowe i know-how na tle zakazu porozumień antykonkuren-

cyjnych, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 35.16 Dz.U. nr 137, poz. 1152. Definicja know-how sformułowana została w § 2 pkt 2 tego roz-

porządzenia.


Pojawia się zatem pytanie, czy świetle aktualnie obowiązującego rozporzą-dzenia z 2007 r. należy przyjąć, że w pojęciu know-how mogą się mieścić zarów-no informacje opatentowane, jak i nieopatentowane, czy też pozostać przy domi-nującym w doktrynie stanowisku, iż know-how obejmuje takie informacje (w tym technologiczne), które nie zostały opatentowane. Rozstrzygając tę kwestię, należy podkreślić, że wyżej przytoczona definicja know-how zawarta w rozporządzeniu z 2007 r. obowiązuje wyłącznie na gruncie tego aktu prawnego17, w objętym nim wąskim zakresie dotyczącym wyłączenia porozumień co do transferu technologii spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję, zawartych w przywołanej ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów18. Ponadto należy zwrócić uwa-gę, że również w rozumieniu przepisów tego rozporządzenia know-how stanowią „informacje nieujawnione do wiadomości publicznej”, gdy tymczasem rejestr pa-tentowy jest jawny, a wręcz domniemywa się, że wpisy w rejestrze są prawdziwe i każdemu jest znana ich treść19. Uwagi na temat pojęcia know-how w rozumieniu rozporządzenia z 2007 r. dotyczą również definicji know-how zawartych w in-nych rozporządzeniach stanowiących akty wykonawcze do przywołanej ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Są nimi rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 listopada 2007 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozu-mień wertykalnych spod zakazu porozumień naruszających konkurencję20 oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 listopada 2007 r. w sprawie wyłączenia określonych porozumień specjalizacyjnych i badawczo-rozwojowych spod zaka-zu porozumień ograniczających konkurencję21.

Pierwsze z tych rozporządzeń w § 2 pkt 11 definiuje know-how jako nieujaw-nione informacje techniczne lub technologiczne bądź zasady organizacji i zarzą-dzania22, jeżeli stanowią one całość lub część określonych informacji praktycz-nych wynikających z doświadczeń dostawcy, przeprowadzonych badań lub testów istotnych dla nabywcy z punktu widzenia używania, sprzedaży lub odsprzedaży towarów objętych porozumieniem i jeżeli zostały opisane w sposób pozwalają-cy na weryfikację kryteriów niejawności i istotności. Z kolei w rozporządzeniu w sprawie wyłączenia określonych porozumień specjalizacyjnych i badawczo--rozwojowych przez know-how – w myśl § 2 pkt 8 – rozumie się nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne lub technologiczne bądź zasady or-

17 Na co wskazuje użycie na początku art. 1 § 2 rozporządzenia sformułowania: „Ilekroć w rozporządzeniu jest mowa o...” . Por. M. Salamonowicz, op. cit. s. 38.

18 Omawiane rozporządzenie stanowi akt wykonawczy do ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, wydany na podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 8 ust. 3 tej ustawy.

19 Por. P. Witkowski, Procedura przyznawania (i rejestracji) praw własności intelektualnej, w: Podstawy ochrony własności intelektualnej, red. M. Baron-Wiaterek, P. Horosz, T. Szewc, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013, s. 142.

20 Dz.U. nr 230, poz. 1691. 21 Dz.U. nr 230, poz. 1692.22 W rozumieniu art. 2 ust. 2 pkt 2 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów.

218 Piotr Horosz

ganizacji i zarządzania, które są istotne dla wytwarzania towarów objętych umo-wą lub stosowania umownych technologii i zostały opisane w sposób pozwalający na weryfikację kryteriów niejawności i istotności. Również w tych przypadkach zastosowanie zawartej w przepisach danego rozporządzenia definicji know-how ogranicza się do wąskiego, objętego takim aktem prawnym zakresu23, zaś wymóg, by były to informacje nieujawnione, wskazuje pośrednio, że nie są to informacje objęte patentem. Dlatego też zodnie z większością doktryny uznano, że know-how mogą co do zasady stanowić jedynie takie informacje, które nie zostały opatento-wane24. Stanowisko takie odpowiada również rozumieniu pojęcia know-how obo-wiązującemu w prawie wspólnotowym. W myśl art. 1 ust. 1 pkt i) rozporządzenia Komisji Europejskiej nr 772/2004 z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie stosowania art. 81 ust. 3 Traktatu do kategorii porozumień o transferze technologii25 pojęcie know-how oznacza pakiet nieopatentowanych informacji praktycznych, wynika-jących z doświadczenia i badań, które są równocześnie:

– niejawne, czyli nie są powszechnie znane i łatwo dostępne,– istotne, tj. ważne i użyteczne dla wytwarzania produktów objętych umową,– zidentyfikowane, czyli opisane w wystarczająco zrozumiały sposób, aby

można było sprawdzić, czy spełniają kryteria niejawności i istotności26.W kontekście niniejszych rozważań warto również wspomnieć o ogólnej

definicji know-how przyjętej przez Międzynarodową Izbę Handlową w Paryżu, w myśl której pojęcie to określa całokształt wiadomości, a zatem fachowej wie-dzy oraz doświadczeń w zakresie technologii i procesu produkcyjnego dla okre-ślonego wyrobu27.

Rozumienie know-how jako informacji niejawnych częstokroć pokrywa się z zakresem pojęcia „tajemnica przedsiębiorstwa” w rozumieniu ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji28. Zgodnie z definicją zawartą art. 11 ust. 4 tej ustawy przez tajemnicę przedsiębiorstwa rozumie się nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje mające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności. Informacje objęte know-how, w tym informacje dotyczące technolo-gii, mogą zatem stanowić tajemnicę przedsiębiorstwa, jednak nie zawsze nią być

23 M. Salamonowicz, op. cit., s. 38.24 I. B. Nestoruk, op. cit., s. 150; M. Kozak, op. cit., s. 197; idem, w: Wzory umów w obrocie

krajowym z komentarzem, Info-Trade, Gdańsk 1996, s. 246 i nn.25 Dz.Urz. L 123 z 27 kwietnia 2004 r., s. 11.26 I. B. Nestoruk, op. cit. s. 150; M. Salamonowicz, op. cit. s. 33; K. Gulda, Know-how, w: In-

nowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2011, s. 139.27 Por. A. Grzesiok-Horosz, Prawo autorskie, w: Podstawy ochrony własności intelektualnej,

s. 20.28 T.j. Dz.U. z 2003 r., nr 153, poz. 1503 z późn. zm.


muszą29. Aby dana informacja, w myśl przepisów przywoływanej ustawy, była uznana za tajemnicę przedsiębiorstwa, nie tylko nie może być informacją ujaw-nioną do wiadomości publicznej, ale też przedsiębiorca musi podjąć niezbędne działania w celu zachowania jej poufności30, gdy tymczasem w przypadku infor-macji stanowiącej know-how w rozumieniu przytoczonego rozporządzenia Komi-sji Europejskiej wystarczy jedynie, by nie była to informacja powszechnie znana i łatwo dostępna, niezależnie od tego, czy zostały równocześnie podjęte działania w celu zachowania jej poufności, czy też nie. Należy także zwrócić uwagę, że art. 11 ust. 4 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji dotyczy tylko infor-macji posiadanych przez przedsiębiorców, gdy tymczasem know-how mogą sta-nowić również informacje posiadane przez inne osoby, zwłaszcza przedstawicieli świata nauki. Zakres pojęcia know-how nie jest zatem identyczny z zakresem po-jęcia tajemnicy przedsiębiorstwa w rozumieniu ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji31, aczkolwiek w konkretnych przypadkach know-how może zarazem taką tajemnicę stanowić.

Podsumowując, należy stwierdzić, że przez know-how rozumiane są wszelkie nieopatentowane istotne informacje praktyczne, wynikające z doświadczenia i ba-dań, o ile zostały opisane w wystarczająco zrozumiały sposób i nie są powszech-nie znane i łatwo dostępne. Know-how mogą zatem stanowić również (choć nie wyłącznie) informacje dotyczące technologii. Umowy umożliwiające korzystanie z cudzego know-how, przenosząc wiedzę technologiczną, stanowią więc narzę-dzie transferu technologii. Umożliwiają one przy tym transfer technologii nieopa-tentowanych, a zatem często innowacyjnych, dzięki czemu są wygodnym instru-mentem prawnym, który może być z powodzeniem wykorzystywany w procesie transferu wiedzy z sektora nauki do sektora gospodarki.

2. Umowa know-how

Analizując umowę know-how, należy zaznaczyć, że ani prawodawstwo, ani doktryna nie wypracowały jak dotąd jednolitej i wyczerpującej definicji tej umo-wy. Jest to związane z tym, że umowę know-how zalicza się do tzw. umów nie-

29 Zob. dotyczące zakresu tajemnicy przedsiębiorstwa orzeczenia sądownictwa, które przywo- łuje I. B. Nestoruk, op. cit. s. 150, zwłaszcza wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2000 r. (I CKN 304/00, OSNC 2001, nr 4, poz. 59) oraz wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 29 marca 2000 r. (I ACa 900/99, „Przegląd Gospodarczy” 2000, nr 10, s. 53 i nn.).

30 Szerzej: A. Michalak, Ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa. Zagadnienia cywilnoprawne, Zakamycze, Kraków 2006, s. 120 i nn. Por. B. Pęczalska, Ochrona konkurencji, C.H. Beck, War-szawa 2007, s. 211-212; M. Zelek, Prawnokarna ochrona przedmiotów własności intelektualnej, w: Prawo własności intelektualnej..., s. 222.

31 A. Grzesiok-Horosz, op. cit., s. 21; M. Salamonowicz, op. cit. s. 40. Zob. także porównanie know-how i tajemnicy przedsiębiorstwa, którego dokonuje I. B. Nestoruk, op. cit., s. 150.

220 Piotr Horosz

nazwanych32. Dopuszczalność ich zawierania wynika z obowiązującej w polskim prawie cywilnym zasady swobody umów, wyrażonej w art. 3531 Kodeksu cywil-nego33, który to przepis umożliwia również zawieranie umów know-how34. Umo-wy nienazwane występują wprawdzie w praktyce obrotu, lecz w przeciwieństwie do umów nazwanych nie są uregulowane w sposób szczegółowy właściwymi dla danej umowy przepisami prawa, choć również w ich przypadku obowiązują prze-pisy dotyczące umów w ogólności35. W doktrynie wskazuje się niekiedy, iż do umowy know-how stosuje się przepisy o umowach licencyjnych36. Ze względu na daleko idące podobieństwa umowy know-how i umów licencyjnych stanowisko takie można uznać w dużej mierze za uzasadnione, niemniej należy podkreślić, że umowa know-how, aczkolwiek zbliżona do umowy licencyjnej, stanowi jednak odrębny rodzaj umowy, umożliwiając transfer informacji nieopatentowanych37, w tym takich, które nie mogłyby być przedmiotem umowy licencyjnej. Zakres zastosowania przepisów dotyczących umów licencyjnych do umów know-how powinien być zatem rozpatrywany dla poszczególnych przypadków indywidual-nie i uzależniony od tego, jaka informacja jest przedmiotem danej umowy know--how. W przypadku know-how obejmującego wiedzę technologiczną zakres za-stosowania takich przepisów będzie niewątpliwie szerszy niż np. w przypadku gdy przedmiotem umowy know-how są jedynie zasady organizacji i zarządzania. Można jednak stwierdzić, że co do zasady przepisy dotyczące umowy licencyjnej znajdują zastosowanie do umów know-how38.

Opierając się na rozważaniach dotyczących samego pojęcia know-how oraz jego definicji zawartej w rozporządzeniu Komisji Europejskiej nr 772/2004, umowę know-how można określić jako umowę, na podstawie której jedna strona (określana jako przekazujący39 lub dysponent40), posiadająca jakąś wiedzę (in-formację)41 będącą wiedzą nieopatentowaną i mającą charakter niejawny, istotny

32 Tak U. Promińska, Umowa know-how, w: System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, t. 9, red. W. J. Katner, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 783.

33 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.34 U. Promińska, op. cit., s. 773; M. Okła-Anuszewska, Umowy w sprawach gospodarczych

z objaśnieniami i płytą CD, C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 618.35 Szerzej: W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

1995, s. 106 i nn.; J. R. Antoniuk, Umowy i ich wykonanie, w: Prawne podstawy przedsiębiorczości, red. P. Horosz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009, s. 144 i nn.

36 Tak D. Kozak, op. cit., s. 249. Por. M. Salamonowicz, op. cit., s. 101, stwierdzający: „zasad-niczo jednak do umów know-how stosuje się odpowiednio lub w drodze analogii przepisy o umowie licencyjnej”.

37 U. Promińska, op. cit., s. 783.38 M. Salamonowicz, op. cit., s. 101; U. Promińska, op. cit., s. 783.39 Tak U. Promińska, Umowa know-how, op. cit., s. 774.40 Tak M. Salamonowicz, Licencje patentowe, op. cit., s. 101.41 Owa wiedza może polegać również na posiadaniu przez dysponenta określonych umiejęt-

ności.


i zidentyfikowany, zobowiązuje się do przekazania jej drugiej stronie42 (określa-nej jako beneficjent43 lub recypient44). Jak wspomniano, know-how, aby mieć wy-mierną wartość, nie może być wiedzą powszechnie dostępną lub łatwą do uzyska-nia. Know-how jako przedmiot umowy musi być zatem poufne, a także istotne, tj. mieć znaczenie dla użyteczności gospodarczej. Poza tym know-how musi być zidentyfikowane, to znaczy opisane w sposób na tyle dokładny, by było możliwe jego praktyczne wykorzystanie. Celem umowy know-how jest zatem przekazanie drugiej stronie poufnych informacji lub umożliwienie korzystania z nich przez czas określony w umowie45. Wiedza objęta know-how może mieć w szczególności charakter technologiczny – w takim przypadku umowa know-how, umożliwia-jąc beneficjentowi korzystanie z określonej technologii, staje się narzędziem jej transferu.

Z istoty samej umowy know-how wynika, iż podstawowymi obowiązkami przekazującego są: udostępnienie beneficjentowi wszelkich objętych know-how informacji, wydanie mu wszelkiej niezbędnej dokumentacji umożliwiającej ko-rzystanie z know-how, udzielenie mu upoważnienia do korzystania z know-how oraz znoszenie korzystania przez niego z know-how46, także wówczas gdy stano-wi ono tajemnicę przedsiębiorstwa przekazującego. Z kolei najważniejszym obo-wiązkiem beneficjenta (podobnie jak w przypadku umowy licencyjnej) jest do-łożenie należytej staranności, by otrzymane od przekazującego objęte know-how informacje utrzymać w tajemnicy. W większości przypadków jest on również zo-bowiązany do uiszczenia na rzecz przekazującego know-how ustalonej opłaty47.

Teoretycznie umowa know-how może mieć – zależnie od woli stron – cha-rakter odpłatny bądź nieodpłatny48. W praktyce obrotu jest ona jednak z regu-ły umową odpłatną, a zatem w zamian za przekazaną wiedzę beneficjent zobo-wiązany jest uiścić na rzecz przekazującego opłatę (o charakterze zbliżonym do opłaty licencyjnej), której rodzaj, wysokość i zasady obliczania określa umowa know-how. Opłata ta może mieć zarówno charakter jednorazowy, jak i okresowy bądź ryczałtowy49. Jej wysokość może zostać ustalona z góry w umowie lub mieć charakter prowizyjny, uzależniony np. od zysków osiągniętych przez beneficjenta dzięki wykorzystaniu danego know-how w określonym w umowie czasie. W ta-kim przypadku umowa powinna dokładnie wskazywać sposób wyliczenia opłaty należnej przekazującemu, a także przysługujące mu sposoby kontrolowania pra-

42 M. Okła-Anuszewska, op. cit., s. 618.43 Tak U. Promińska, op. cit., s. 774.44 Tak M. Salamonowicz, op. cit., s. 101.45 U. Promińska, op. cit., s. 773.46 Por. M. Salamonowicz, op. cit., s. 101 i nn.; U. Promińska, op. cit., s. 780 i nn.47 U. Promińska, op. cit., s. 781.48 M. Salamonowicz, op. cit., s. 106; U. Promińska, op. cit., s. 781.49 U. Promińska, op. cit., s. 781.

222 Piotr Horosz

widłowości jej wyliczenia przez beneficjenta. Choć ustalenie sposobu wylicze-nia opłaty należnej przekazującemu zostały pozostawione swobodnemu uznaniu stron umowy know-how50, to celem uniknięcia ewentualnego sporu powinny one przede wszystkim brać pod uwagę rodzaj stanowiącej know-how wiedzy. W przy-padku gdy jest to informacja dotycząca technologii wytwarzania określonego pro-duktu, opłata może mieć charakter prowizyjny, stanowiąc np. umówiony procent ceny zbycia przez beneficjenta każdego egzemplarza wytworzonego dzięki know--how produktu (lub określona ryczałtowo kwota od każdego zbytego egzemplarza produktu). Podobnie w sytuacji gdy know-how stanowi wiedza technologiczna umożliwiająca obniżenie kosztów produkcji lub dystrybucji określonego pro-duktu beneficjenta, opłata należna przekazującemu może zostać określona jako ustalona w umowie ryczałtowa kwota wypłacana mu przez beneficjenta od każ-dego egzemplarza produktu, w przypadku którego zostało wykorzystane know--how objęte umową. Oczywiście w obydwu przypadkach opłata za udostępnianie know-how może również przybrać postać ustalonej w umowie kwoty wypłaca-nej przez recypienta dysponentowi jednorazowo lub określonych stałych kwot wypłacanych cyklicznie (np. miesięcznie lub rocznie), niezależnie od tego, jakie rzeczywiste korzyści odniósł beneficjent z wykorzystanego know-how, a nawet niezależnie od tego, czy w ogóle z niego skorzystał51.

Umowa know-how może ponadto nakładać na strony różne obowiązki dodat-kowe. W przypadku przekazującego są nimi najczęściej obowiązki mające za-pewnić beneficjentowi wyłączność korzystania z know-how w zakresie (w czasie i na obszarze) ustalonym w umowie, np. obowiązek dołożenia przez przekazują-cego należytych starań celem utrzymania know-how w tajemnicy bądź obowiązek powstrzymania się od udostępniania informacji stanowiących know-how osobom trzecim bez zgody beneficjenta52.

Z kolei obowiązki dodatkowe nakładane na beneficjenta mają z reguły na celu ograniczenie konkurencji z jego strony. Mogą nimi być np. zobowiązanie do nie-wykorzystywania uzyskanego know-how przez określony w umowie okres bądź zobowiązanie do nieprowadzenia wykorzystującej uzyskane know-how działalno-ści konkurencyjnej w stosunku do przekazującego w pewnym czasie lub na pew-nym obszarze. Umowa know-how może być przy tym zawarta na czas określony, jak i nieokreślony, z możliwością wypowiedzenia jej z ważnych powodów53.

Jak słusznie zauważa M. Salamonowicz, zawarcie umowy know-how two-rzy między jej stronami szczególny stosunek zaufania i obowiązek wzajemnej

50 Ibidem.51 W praktyce obrotu mogą występować przypadki nabywania przez przedsiębiorców okre-

ślonego know-how nie w celu wykorzystania go dla własnych potrzeb, lecz w celu zablokowania możliwości wykorzystania danej informacji przez konkurentów.

52 U. Promińska, op. cit., s. 780 i nn.53 M. Salamonowicz, op. cit., s. 110.


lojalności54, co należy uwzględniać przy ocenie zakresu udostępnienia i sposobu wykorzystania objętych know-how informacji.

Umowa know-how jako umowa nienazwana jest bardzo elastyczna, gdyż po-zwala stronom na swobodne kształtowanie swej treści w granicach określonych przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego. Dzięki temu może być wy-korzystywana w szerokim zakresie jako narzędzie transferu wiedzy, w tym wiedzy technologicznej, zarówno na linii business to business, jak i pomiędzy światem nauki a biznesu. Ponadto umowa know-how może występować nie tylko w po-staci czystej – zobowiązanie do udostępnienia know-how stanowi z reguły ważny element wielu innych umów, np. umowy licencyjnej i umowy franchisingowej. Również w takich przypadkach udostępniane w ramach danej umowy informacje mogą stanowić wiedzę technologiczną, a zatem umowa ta w części obejmującej know-how przyczynia się do transferu objętej ową wiedzą technologii.

Podsumowanie

Jak słusznie zauważa Krzysztof B. Matusiak, „we współczesnym świecie wiedza w coraz szerszym zakresie zastępuje pracę i kapitał jako podstawowe źródło dobrobytu społecznego”55. Narzędziem transferu wiedzy (również wiedzy technologicznej) pozwalającym uzyskać wymierne korzyści podmiotom ją po-siadającym mogą być w szczególności różnego rodzaju umowy cywilnoprawne, zaliczane zarówno do umów nazwanych, jak i nienazwanych. W przypadku opa-tentowanych wynalazków ich udostępnianie odbywa się z reguły na podstawie umów licencyjnych. Często jednak informacje o znacznej niekiedy wartości nie są opatentowane, gdyż bądź nie posiadają cech wynalazku (np. nie mają charakteru technicznego), bądź podmiot dysponujący daną informacją nie stara się o uzyska-nie patentu. Przypadki takie często mogą dotyczyć wiedzy (również wiedzy tech-nologicznej) posiadanej przez przedstawicieli świata nauki. Często ani uczelnie wyższe, ani pracownicy naukowi nie decydują się na ponoszenie kosztów opłat patentowych. Nie oznacza to jednak, że posiadana przez nich wiedza nie może być przedmiotem transferu na podstawie postanowień odpowiedniej umowy cy-wilnoprawnej. Należy bowiem pamiętać, że transfer wiedzy z uczelni wyższych do biznesu stanowi szansę na rozwój uczelni56.

54 M. Salamonowicz, Zakaz konkurencji w licencjach patentowych i know-how w prawie pol-skim na tle regulacji wspólnotowej, „Przegląd Prawa Handlowego” 2006, nr 11, s. 40.

55 K. B. Matusiak, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2011, s. 11.

56 W. Masierak, Transfer wiedzy i technologii w Polsce. Szanse i zagrożenia dla polskich uczel-ni, w: Transfer wiedzy w praktyce – rozwiązania w Finlandii i w Polsce, red. M. Włodarczyk, Wyd. Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010, s. 36.

224 Piotr Horosz

Narzędziem szczególnie przydatnym w takim procesie może być właśnie umowa know-how, ponieważ umożliwia ona transfer wiedzy nieobjętej ochroną patentową. Dzięki swojej elastyczności umowa know-how może być łatwo dosto-sowana do specyficznych potrzeb zarówno osoby dysponującej informacją stano-wiącą know-how, jak i podmiotu (zwłaszcza przedsiębiorcy) zainteresowanego pozyskaniem takiej wiedzy. Przedmiotem umowy know-how może być w szcze-gólności niejawna i istotna wiedza technologiczna. Umowa know-how staje się wówczas ważnym narzędziem transferu technologii, zwłaszcza technologii innowacyjnych, umożliwiając ich stosowanie z korzyścią zarówno w świecie biznesu – jako beneficjenta, jak w świecie nauki – jako dysponującemu wiedzą mo-gącą być przedmiotem know-how.

Literatura

Antoniuk J. R., Umowy i ich wykonanie, w: Prawne podstawy przedsiębiorczości, red. P. Horosz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009.

Antoniuk J. R., Własność intelektualna, w: Prawne podstawy przedsiębiorczości, red. P. Horosz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009.

Antoniuk J. R., Stec P., Wprowadzenie do prawa własności intelektualnej, w: Ochrona własności intelektualnej. Zarys wykładu, red. P. Stec, Branta, Bydgoszcz – Opole – Gliwice 2011.

Bender L., Wynalazki, Arkady, Warszawa 1995.Bolecki A., Drozd S., Farnirska S., Kozak M., Kulesza M., Madała A., Wardyński T., Prawo konku-

rencji, LexisNexis, Warszawa 2011. Brzezińska A., Zakres przedmiotowy i podmiotowy prawa własności intelektualnej, w: Prawo wła-

sności intelektualnej. Repetytorium, red. M. Załucki, Difin, Warszawa 2008.Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995.Gajos M., w: Leksykon własności przemysłowej i intelektualnej, red. A. Szewc, Zakamycze, Kraków

2003.Grzesiok-Horosz A., Prawo autorskie, w: Podstawy ochrony własności intelektualnej, red. M. Ba-

ron-Wiaterek, P. Horosz, T. Szewc, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013.Gulda K., Know-how, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak,

PARP, Warszawa 2011.Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2011.Kostański P., Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański, C.H. Beck, Warszawa

2010.Masierak W., Transfer wiedzy i technologii w Polsce. Szanse i zagrożenia dla polskich uczelni,

w: Transfer wiedzy w praktyce – rozwiązania w Finlandii i w Polsce, red. M. Włodarczyk, Wyd. Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010.

Michalak A., Ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa. Zagadnienia cywilnoprawne, Zakamycze, Kra- ków 2006.

Nestoruk I. B., Prawo konkurencji, C.H. Beck, Warszawa 2008.Okła-Anuszewska M., Umowy w sprawach gospodarczych z objaśnieniami i płytą CD, C.H. Beck,

Warszawa 2013.Pęczalska B., Ochrona konkurencji, C.H. Beck, Warszawa 2007.Promińska U., Umowa know-how, w: System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – umowy nie-

nazwane, t. 9, red. W. J. Katner, C.H. Beck, Warszawa 2010.


Salamonowicz M., Licencje patentowe i know-how na tle zakazu porozumień antykonkurencyjnych, C.H. Beck, Warszawa 2011.

Salamonowicz M., Zakaz konkurencji w licencjach patentowych i know-how w prawie polskim na tle regulacji wspólnotowej, „Przegląd Prawa Handlowego” 2006, nr 11.

Szewc A., Jyż G., Prawo własności przemysłowej, C.H. Beck, Warszawa 2011.Szewc T., Rozwiązania, w: Podstawy ochrony własności intelektualnej, red. M. Baron-Wiaterek,

P. Horosz, T. Szewc, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013.Witkowski P., Procedura przyznawania (i rejestracji) praw własności intelektualnej, w: Podstawy

ochrony własności intelektualnej, red. M. Baron-Wiaterek, P. Horosz, T. Szewc, Wyd. Politech- niki Śląskiej, Gliwice 2013.

Vall M. du, Prawo patentowe, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008.Załucki M., Pojęcie prawa własności intelektualnej i jego miejsce w systemie prawnym, w: Prawo

własności intelektualnej. Repetytorium, red. M. Załucki, Difin, Warszawa 2008.Zelek M., Prawnokarna ochrona przedmiotów własności intelektualnej, w: Prawo własności inte-

lektualnej. Repetytorium, red. M. Załucki, Difin, Warszawa 2008.

The know-how contract as a tool of transfer of technology

Abstract. This paper presents the key issues concerning the use of the know-how contracts as a tool of the transfer of technology. This is one of the methods of knowledge transfer. The author points out the importance of knowledge (especially for new technologies) and its transfer in today’s economy, where an increasing role is played by intellectual property. Then the author discusses the concept of know-how, combining them with the concept of confidentiality of the firm. The author also indicates the characteristics of the know-how contract and its importance in trade by allowing the transfer of technology, as well as, the license agreement.

Keywords: know-how, intellectual property, transfer of technology


2013, t. 51, nr 6

Jarosław R. AntoniukPolitechnika Śląska w Gliwicach

Instytut Zarządzania i Administracjie-mail: [email protected]

tel. 32 277 73 73

Licencja przymusowa jako instrument transferu wiedzy

Streszczenie. Artykuł poświęcony jest licencji przymusowej, która w odróżnieniu od innych licencji nie powstaje w drodze umownej, ale jej udzielenie następuje z założenia wbrew woli upraw-nionego na skutek decyzji właściwego organu. Artykuł zawiera analizę krytyczną obowiązujących regulacji tej instytucji prawnej jako instrumentu transferu wiedzy na gruncie przepisów ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej, w szczególności pod kątem przesłanek udzielenia licencji przymusowej, a co za tym idzie – możliwości jej uzyskania przez zainteresowa-nych przedsiębiorców. Rozważania te prowadzą do wniosku, iż licencja przymusowa może stanowić atrakcyjną alternatywę dla licencji umownej w sytuacji braku zgody uprawnionego na zawarcie umowy licencyjnej, pod warunkiem spełnienia pozostałych przesłanek ustawowych. Jednocześnie wskazano konieczność interwencji ustawodawcy celem usunięcia wątpliwości, jakich nastręcza obecna regulacja licencji przymusowej.

Słowa kluczowe: licencja przymusowa, własność przemysłowa, transfer wiedzy

Wstęp

Licencja przymusowa stanowi niedoceniany instrument transferu wiedzy umożliwiający zainteresowanym przedsiębiorcom korzystanie z cudzych roz-wiązań technicznych. W literaturze1 znacznie więcej uwagi poświęca się drodze umownej, w jakiej następuje zezwolenie przez uprawnionego innym podmiotom

1 Szerzej na temat umów licencyjnych w prawie własności przemysłowej: M. Salomonowicz, Licencje patentowe i know-how na tle zakazu porozumień antykonkurencyjnych, C.H. Beck, War-

228 Jarosław R. Antoniuk

na korzystanie z rozwiązań technicznych, do których przysługują mu prawa, tj. umowom licencyjnym, aniżeli licencji przymusowej. Sytuacja ta jest w pełni zrozumiała, jeżeli wziąć pod uwagę sporadyczne przypadki udzielania licencji przymusowej2. Tymczasem w przypadku licencji przymusowej – w odróżnieniu od innych typów licencji – źródłem uprawniania licencjobiorcy nie jest umowa, ale decyzja administracyjna uprawnionego organu, jakim jest Urząd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej (UPRP). W konsekwencji udzielenie licencji następuje z założenia wbrew woli uprawnionego, a więc stanowi formę przymusowego upo-ważnienia osoby trzeciej do korzystania z przedmiotu ochrony.

Licencję przymusową przewidują przepisy ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (dalej: PrWłPrzem)3 w stosunku do paten-tu (art. 82 PrWłP), prawa ochronnego na wzór użytkowy (art. 100 ust. 1 w zw. z art. 82 PrWłPrzem), prawa z rejestracji wzoru przemysłowego (art. 118 ust. 1 w zw. z art. 82 PrWłPrzem) oraz prawa z rejestracji topografii układu scalonego (art. 221 ust. 1 w zw. z art. 82 PrWłPrzem). Licencję przymusową w odniesieniu do prawa wyłącznego do odmiany roślin przewidują też art. 31-35 ustawy z dnia 26 czerwca 2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin (dalej: OchPrOdmRoU)4. Licencja ta jednak z uwagi na jej przedmiot, jakim jest prawo wyłączne do od-miany roślin wyhodowanej albo odkrytej i wyprowadzonej przez hodowcę, zo-stała pominięta w dalszych rozważaniach jako nieodnosząca się do działalności gospodarczej5.

Należy zaznaczyć, że instytucja dopuszczająca przymusowe korzystanie z wynalazku wbrew woli uprawnionego akceptowana jest w świetle prawa między-narodowego. Przewiduje ją art. 5A ust. 2 konwencji paryskiej z dnia 20 marca 1883 r. o ochronie własności przemysłowej6, wskazując, iż każde państwo może przewidzieć w ustawodawstwie wewnętrznym udzielanie licencji przymusowych, aby zapobiec nadużyciom, jakie mogłyby wyniknąć z wykonywania prawa wy-łącznego, przyznanego przez udzielenie patentu np. na skutek zaniechania stoso-

szawa 2011; K. Szczepanowska-Kozłowska, Umowy licencyjne w prawie własności przemysłowej, LexisNexis, Warszawa 2012.

2 W literaturze wskazuje się, iż na gruncie nieobowiązującej już ustawy z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości opublikowana została tylko jedna decyzja o udzieleniu licencji przymu-sowej, tj. decyzja Urzędu Patentowego z dnia 17 sierpnia 1990 r., Sp. 66/90 (Wiadomości Urzędu Patentowego 1991, nr 3, poz. 63, s. 290) dotycząca „Urządzenia do gaszenia ognia, przeznaczonego zwłaszcza dla maszyn górniczych” (patent nr 142 240), zaś na gruncie obecnie obowiązującej usta-wy nie odnotowano żadnego przypadku udzielenia licencji przymusowej. A. Nowicka, w: Prawo własności przemysłowej, red. U. Promińska, Difin, Warszawa 2004, s. 99.

3 T.j. Dz.U. z 2003 r., nr 119, poz. 1117 ze zm.4 Dz.U. z 2003 r., nr 137, poz. 1300 ze zm.5 W kwestii licencji wyłącznej na odmianę roślin zob. Ustawa o ochronie prawnej odmian

roślin. Komentarz, red. K. Felchner, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009, s. 199-209.6 Dz.U. z 1975 r., nr 9, poz. 51.

Licencja przymusowa jako instrument transferu wiedzy 229

wania. Przepis ten umożliwia zatem udzielanie licencji przymusowych, pozosta-wiając państwom swobodę co do unormowania zasad ich udzielania7. Jednak po wejściu w życie Porozumienia w Sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (TRIPS)8 autonomia poszczególnych krajów w zakresie regulacji licencji przymusowych została ograniczona na skutek szczegółowych ograniczeń zawartych w art. 31 TRIPS.

1. Przesłanki udzielenia licencji przymusowej

Licencja przymusowa na gruncie PrWłPrzem w odniesieniu do wspomnianych praw własności przemysłowej udzielana jest w trzech przypadkach określonych w art. 82 ust. 1 pkt 1-3 PrWłPrzem. Obecny katalog przypadków udzielenia licen-cji przymusowej odbiega od uprzedniej regulacji zawartej w art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1972 r. o wynalazczości (dalej: WynalazU)9. Ewolucja tej regulacji odzwierciedla przebieg zmian ustrojowych i priorytetów przyświeca-jących ustawodawcy oraz konieczności dostosowania prawa polskiego do regu-lacji międzynarodowych10. Każda z sytuacji określonych w art. 82 ust. 1 pkt 1-3 PrWłPrzem w odrębny sposób kształtuje przesłanki udzielenia licencji przymu-sowej, a co za tym idzie – każda z nich może być samodzielną podstawą wydania przez UPRP decyzji uwzględniającej wniosek o udzielenie licencji przymusowej.

Zdaniem Stanisława Sołtysińskiego „stwierdzenie braku gotowości zawarcia umowy licencyjnej przez uprawnionego stanowi niezbędny warunek wydania de-cyzji administracyjnej o udzieleniu licencji przymusowej we wszystkich przypad-kach określonych w ustawie. Oferta udzielenia licencji w drodze umowy, zgłoszo-na nawet w czasie postępowania wszczętego przez właściciela patentu zależnego, powinna prowadzić z reguły do zawieszenia postępowania i wyznaczenia stronom terminu do zakończenia negocjacji. Z drugiej jednak strony sam fakt zgłoszenia gotowości udzielenia licencji przez uprawnionego z patentu nie stanowi przeszko-dy do udzielenia licencji przymusowej, o ile UPRP stwierdzi, że warunki propo-nowane przez oferenta są tak wygórowane, iż nie dojdzie do zawarcia umowy i realizacji celów, dla których wprowadzono instytucję licencji przymusowej”11.

7 M. du Vall, w: Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, red. A. Adamczak, A. Szewc, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 146.

8 Dz.U. z 1996 r., nr 32, poz. 143. 9 T.j. Dz.U. z 1993 r., nr 26, poz. 117 ze zm.10 B. Gawlik, Licencje przymusowe w prawie wynalazczym, „Studia Cywilistyczne” 1979,

t. 23, s. 77 i nn.; S. Sołtysiński, w: System prawa własności intelektualnej, t. III: Prawo wynalazcze, red. J. Szwaja, A. Szajkowski, PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1990, s. 502--503; M. Tyczka, Licencje przymusowe, „RPEiS” 1974, z. 3, s. 312 i nn.

11 S. Sołtysiński, w: System prawa prywatnego. Prawo własności przemysłowej, t. 14A, red. R. Skubisz, C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 654; idem, w: System prawa własności intelektualnej, op. cit., s. 502-503.


Pierwsza sytuacja ma miejsce wtedy, gdy udzielenie licencji przymusowej jest konieczne do zapobieżenia lub usunięcia stanu zagrożenia bezpieczeństwa pań-stwa, w szczególności w dziedzinie obronności, porządku publicznego, ochrony życia i zdrowia ludzkiego oraz ochrony środowiska naturalnego (art. 82 ust. 1 pkt 1 PrWłPrzem). W literaturze zasadnie zwrócono uwagę na podobieństwo tej przesłanki do sformułowania zawartego w art. 69 ust. 1 pkt 2 PrWłPrzem12, które przewiduje ograniczenie patentu przejawiające się w tym, iż nie stanowi narusze-nia patentu korzystanie z wynalazku do celów państwowych w niezbędnym wy-miarze, bez prawa wyłączności, jeżeli jest to konieczne do zapobieżenia lub usu-nięcia stanu zagrożenia ważnych interesów państwa, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Zdaniem Andrzeja Szewca i Gabrieli Jyż użyte w art. 82 ust. 1 pkt 1 PrWłPrzem sformułowanie „stan zagrożenia bez-pieczeństwa państwa” nawiązuje do określonych w rozdziale XI Konstytucji RP stanów nadzwyczajnych. Zdaniem tych autorów stany te mogą wynikać zarówno z przyczyn wewnętrznych (wojna domowa, zamieszki, rozruchy społeczne, klęski żywiołowe), jak i zewnętrznych (agresja obcego państwa, zagrożenie suwerenno-ści państwa)13. Mimo iż nie wydaje się, aby sformułowanie użyte w art. 82 ust. 1 pkt 1 PrWłP nawiązywało do pojęcia stanów nadzwyczajnych, jakim posługuje się ustawodawca w rozdziale XI Konstytucji RP, to niewątpliwie będzie obejmo-wało wymienione tam stany.

Ustawodawca w art. 82 ust. 1 pkt 1 PrWłPrzem dokonał egzemplifikacji dzie-dzin, w których może dojść do zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Zagrożenie to może zatem dotyczyć obronności (np. agresja obcego państwa), porządku pu-blicznego (np. zamieszki, rozruchy, wojna domowa), ochrony życia i zdrowia ludzkiego (np. klęska żywiołowa, epidemia) oraz ochrony środowiska natural-nego (np. katastrofa ekologiczna). Wyliczenie dziedzin, w których może dojść do zagrożenia bezpieczeństwa państwa, nie ma charakteru enumeratywnego, a co za tym idzie – może dotyczyć innych sfer, w których zagrożenie mogłoby w de-stabilizujący sposób wpłynąć na funkcjonowanie państwa, np. bezpieczeństwa energetycznego14.

W literaturze zwraca się uwagę, iż sytuację określoną w art. 82 ust. 1 pkt 1 PrWłPrzem cechuje swoista pilność w podjęciu przez organy państwa bezpośred-nich i szybkich działań zmierzających do zapobieżenia lub usunięcia stanu zagro-

12 M. Basler, Licencja przymusowa jako ograniczenie patentu, w: Transformacje prawa włas- ności przemysłowej, red. A. Adamczak, seria „Wynalazczość i ochrona własności intelektualnej” nr 24, PIRPAT, Kielce 2000, s. 36-37; P. Kostański, w: Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 466; Z. Miklasiński, Prawo własności przemy-słowej. Komentarz, UPRP, Warszawa 2001, s. 133; M. Salomonowicz, op. cit., s. 72; M. du Vall, w: E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności przemysłowej. Przepisy i omówienie, LexisNexis, Warszawa 2005, s. 71.

13 A. Szewc, G. Jyż, Prawo własności przemysłowej, C.H. Beck, Warszawa 2003, s. 233.14 P. Kostański, op. cit., s. 466.


żenia bezpieczeństwa państwa15. Analiza tego przepisu prowadzi do wniosku, iż o udzielenie licencji przymusowej można się ubiegać zarówno wtedy, gdy istnieje jedynie obawa wystąpienia stanu zagrożenia bezpieczeństwa państwa, co rodzi konieczność zapobieżenia mu, jak i wtedy, gdy stan zagrożenia bezpieczeństwa państwa już wystąpił i zachodzi konieczność jego usunięcia.

Niezależnie jednak od tego, czy stan zagrożenia bezpieczeństwa państwa już wystąpił, czy też istnieje jedynie ryzyko jego wystąpienia, musi mieć ono cha-rakter realny16. Trudno bowiem oczekiwać, aby ograniczenie praw uprawnionego z prawa własności przemysłowej następowało z uwagi na zagrożenia, które ta-kiego charakteru nie mają. Wydaje się także, iż zaistniałej sytuacji towarzyszyć musi ograniczenie czasowe możliwości zawarcia umowy licencyjnej, np. brak wystarczającej ilości czasu na zawarcie umowy w drodze negocjacji czy też brak uregulowania następstwa prawnego po zmarłym uprawnionym wobec rychłego wystąpienia lub istnienia stanu zagrożenia bezpieczeństwa państwa.

W przypadku ubiegania się o licencję przymusową z uwagi na zagrożenie bezpieczeństwa państwa – stosownie do art. 82 ust. 4 PrWłPrzem – nie jest ko-nieczne wykazanie, iż ubiegający podejmował wcześniej w dobrej wierze starania w celu uzyskania licencji w drodze umownej. Uzasadnienia dla tego rozwiązania należy poszukiwać w ograniczeniu czasowym, jakie występuje przy udzielaniu licencji przymusowej ze względu na zagrożenie bezpieczeństwa państwa, które uniemożliwia prowadzenie przez ubiegającego się o licencję przymusową długo-trwałych starań o zawarcie umowy licencyjnej17.

Druga sytuacja uzasadniająca udzielenie licencji przymusowej zachodzi wówczas, gdy uprawniony z patentu, prawa ochronnego na wzór użytkowy lub z prawa rejestracji z wzoru przemysłowego albo topografii układu scalonego nadużywa swojego prawa w rozumieniu art. 68 PrWłPrzem (art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem). Przepis art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem odwołuje się zatem expressis verbis do rozumienia nadużywania patentu, o którym mowa w art. 68 PrWłPrzem. Stosownie zaś do tej regulacji nadużywanie polega głównie na uniemożliwianiu korzystania z danego prawa przez osobę trzecią, jeżeli jest ono konieczne do za-spokojenia potrzeb rynku krajowego, a zwłaszcza gdy wymaga tego interes pu-bliczny, a wyrób jest dostępny społeczeństwu w niedostatecznej ilości lub jakości albo po nadmiernie wysokich cenach (68 ust. 1 PrWłPrzem).

Nadużycie patentu określone w art. 68 PrWłPrzem uznaje się za regulację lex specialis w stosunku do przewidzianego w art. 5 KC nadużycia prawa18. Re-gulacja ta stanowi odzwierciedlenie art. 8 ust. 2 TRIPS. Przepis art. 68 ust. 1 PrWłPrzem nie definiuje pojęcia nadużywania patentu, a jedynie przykładowo

15 Ibidem; Z. Miklasiński, op. cit., s. 133.16 P. Kostański, op. cit., s. 466.17 Ibidem, s. 466-467.18 Ibidem, s. 364; S. Sołtysiński, w: System prawa prywatnego, s. 655.


wskazuje, na czym takie nadużycie może polegać. Jak wskazuje Piotr Kostań-ski, odwołując się do art. 5 KC, „zakaz nadużywania patentu obejmuje wszelkie działania, które mogą zostać uznane za nadużycie prawa podmiotowego, jakim jest patent, w ogólności można stwierdzić, że są to takie działania, które podejmo-wane są niezgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub godzą w ogólnie uznane zasady współżycia społecznego, uczciwości kupieckiej i dobre obyczaje”19.

Egzemplifikacja nadużycia patentu wskazana w art. 68 ust. 1 PrWłPrzem wy-maga w pierwszej kolejności zaistnienia sytuacji, gdy uprawniony odmówił za-warcia umowy licencyjnej z osobą, która wystąpiła do niego z taką ofertą, lub też zaproponował warunki odbiegające od warunków rynkowych, a niebędące do za-akceptowania przez oferenta. Ponadto do stwierdzenia nadużycia konieczne jest ustalenie, że korzystanie z przedmiotu ochrony przez inne podmioty niż uprawnio-ny ma służyć zaspokojeniu potrzeb rynku krajowego. Miarą jest tu zaspokojenie potrzeb krajowych, nie zaś produkcji na eksport. Nie będzie zatem miało miejsca nadużycie prawa, jeżeli wytwory uprawnionego zaspokajają popyt, są dostępne w odpowiedniej jakości i po przystępnej cenie. Nie będzie także mowy o naduży-ciu prawa, jeżeli na rynku są dostępne produkty substytucyjne wobec produktu uprawnionego w ilości zaspokającej popyt na nie, w odpowiedniej jakości i po przystępnej cenie. Dodatkowo przy ocenie, czy korzystanie z przedmiotu ochrony przez osoby trzecie celem zaspokojenia potrzeb rynkowych jest konieczne, winno się mieć na uwadze to, czy wymaga tego interes społeczny. Nie każda bowiem sytuacja przewagi popytu nad podażą, niesatysfakcjonującej jakości produktu lub jego wysokiej ceny musi być oceniana jako nieleżąca w interesie społecznym. Równocześnie jednak występujące w art. 68 ust. 1 PrWłPrzem sformułowanie „a zwłaszcza” oznacza, iż interes społeczny nie jest konieczną przesłanką stwier-dzenia nadużycia.

Wreszcie dla przyjęcia nadużycia prawa konieczne jest, aby wyrób był do-stępny społeczeństwu w niedostatecznej ilości lub jakości albo po nadmiernie wysokich cenach. Jako niedostateczną ilość produktu należy rozumieć sytuację, gdy popyt na dany produkt przeważa nad jego podażą. Z kolei z sytuacją, gdy wyrób dostępny jest w niedostatecznej jakości, będziemy mieli do czynienia, gdy nie spełnia on oczekiwań jakościowych, które pozwalałyby na realizację przez ten produkt jego funkcji. Natomiast pojęcie dostępności po nadmiernie wysokich cenach Michał du Vall proponuje rozumieć „w kontekście konkretnej sytuacji rynkowej, wykorzystując wykształcone w prawie antymonopolowym zasady do-tyczące oceny zachowania się monopolisty. Uprawniony z patentu może bowiem nadużywać swego prawa tylko wtedy, jeżeli na rynku nie ma substytutów towa-rów, a zatem jeżeli jest monopolistą. Jako kryterium pozwalające na identyfikację

19 P. Kostański, op. cit., s. 364.


cen »nadmiernie wysokich« może być brana pod uwagę w szczególności ren-towność osiągana przez uprawnionego czy porównanie zysku osiągniętego przez monopolistę na zmonopolizowanym i niezmonopolizowanym rynku”20.

Nadużywania prawa nie stanowi jednak uniemożliwienie korzystania z dane-go przedmiotu ochrony przez okres 3 lat od dnia udzielenia danego prawa (art. 68 ust. 2 PrWłPrzem). Rozwiązanie to nawiązuje do art. 5A ust. 4 zd. 1 konwencji paryskiej, zgodnie z którym nie można wnosić o udzielenie licencji przymuso-wej z powodu zaniechania lub niewystarczającego stosowania przed upływem terminu 4 lat od dokonania zgłoszenia o udzielenie patentu lub 3 lat od udziele-nia patentu, przy czym stosuje się termin, który upływa później. Przepis ten na gruncie konwencji paryskiej odnosi się tylko do jednego szczególnego przypadku nadużycia, tj. niepodjęcia stosowania lub niedostatecznego stosowania wynalaz-ku21. Ograniczenie możliwości uzyskania licencji przymusowej dotyczy jedynie sytuacji nadużycia przez uprawnionego przysługującego mu prawa, nie znajduje natomiast zastosowania w pozostałych przypadkach uzasadniających przyznanie licencji przymusowej określonych w art. 82 ust. 1 pkt 1 i 3 PrWłPrzem.

Należy przy tym zwrócić uwagę na dysonans, jaki pojawia się w odniesieniu do stosowania art. 82 ust. 1 pkt 2 PrWłPrzem w przypadku licencji przymusowej na korzystanie z wzoru przemysłowego. O ile przepisy art. 100 ust. 1 PrWłPrzem w odniesieniu do wzoru użytkowego i art. 221 ust. 1 PrWłPrzem w odniesieniu do topografii układu scalonego przewidują odesłanie do art. 68 PrWłPrzem, o tyle art. 118 ust. 1 PrWłPrzem odnoszący się do wzorów przemysłowych takiego ode-słania nie przewiduje. Oznacza to, że instytucja nadużycia prawa nie odnosi się w ogóle do korzystania z wzoru przemysłowego przez uprawnionego z prawa z rejestracji. Mimo to istnieje możliwość żądania udzielenia licencji przymusowej na korzystanie z wzoru przemysłowego, jeżeli zostanie stwierdzone nadużywanie prawa z rejestracji. Pojawia się zatem pytanie, czy istniej w ogóle możliwość, aby UPRP, badając zasadność wniosku o udzielenie licencji przymusowej na ko-rzystanie z wzoru przemysłowego, stwierdził nadużywanie prawa z rejestracji, skoro art. 68 PrWłPrzem nie ma zastosowania do wzorów przemysłowych. Na tak postawione pytanie należy udzielić odpowiedzi negatywnej, bo skoro nie może wystąpić nadużycie prawa z rejestracji, to nie może ono uzasadniać przyznania licencji przymusowej. W konsekwencji przepis art. 82 ust. 1 pkt 2 PrWłP w sto-sunku do wzorów przemysłowych jest normą pustą.

W przypadku stwierdzenia przez UPRP, że patent jest nadużywany, może on postanowić o możliwości ubiegania się o licencję przymusową i ogłosić to w „Wiadomościach Urzędu Patentowego” (art. 82 ust. 3 PrWłPrzem). W litera-turze ugruntowany jest pogląd, że dokonanie przez UPRP ogłoszenia w przypad-

20 M. du Vall, w: E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, op. cit., s. 67.21 M. du Vall, w: Konwencja..., s. 149.


ku stwierdzenia nadużycia patentu nie jest obowiązkiem UPRP, a jedynie jego uprawnieniem. Wskazuje się, że UPRP nie jest zobowiązany do zamieszczenia ogłoszenia, zwłaszcza wtedy, gdy zainteresowany uzyskaniem licencji przymuso-wej wystąpi o udzielenie licencji z własnej inicjatywy. W takiej sytuacji bowiem sam zainteresowany w trakcie postępowania przed UPRP będzie mógł wykazać, iż zachodzą przesłanki udzielenia licencji przymusowej w oparciu o art. 82 ust. 1 pkt 2 PrWłPrzem22. Nie oznacza to jednak, że UPRP nie jest uprawniony do za-mieszczenia ogłoszenia, pomimo wystąpienia z wnioskiem o udzielenie licencji przymusowej, jeżeli uzna to zasadne23. Zdaniem P. Kostańskiego podejmując de-cyzję o ogłoszeniu UPRP, powinien „kierować się tym, czy możliwe jest wyka-zanie przesłanek udzielenia licencji przymusowej i samo udzielenie licencji przy-musowej bez takowego postanowienia i ogłoszenia”24.

Warunkiem uzyskania licencji przymusowej na podstawie art. 82 ust. 1 pkt 2 PrWłPrzem jest wykazanie przez ubiegającego się o nią, że czynił wcześniej, w dobrej wierze, starania o uzyskanie licencji. W literaturze postuluje się, aby wymóg starań w dobrej wierze o uzyskanie licencji interpretować z uwzględnie-niem art. 31b TRIPS. Wymaga on podjęcia starań o uzyskanie licencji na rozsąd-nych warunkach handlowych i wystąpienia rezultatu tych starań w rozsądnym terminie25. Okoliczność ta może być wykazana przez ubiegającego się wszelkimi środkami dowodowymi przewidzianymi w postępowaniu administracyjnym. Do-konując oceny, UPRP z jednej strony powinien kierować się tym, czy starania te podejmowane były w dobrej, czy w złej wierze, a więc z rzeczywistym zamiarem zawarcia przez ubiegającego się o licencję przymusową z uprawnionym umowy licencyjnej. Ocenie podlegać będzie zatem to, czy oferta ubiegającego się o licen-cję przymusową była rozsądna i do przyjęcia dla uprawnionego, a także czy od-powiedzialność za przedłużające się negocjacje nie leży po stronie ubiegającego się o licencję. Spełnienie warunku starania się o uzyskanie licencji nie jest jednak konieczne do udzielenia licencji przymusowej w przypadku ogłoszenia możli-wości ubiegania się o licencję przymusową (art. 82 ust. 4 PrWłPrzem). Jednakże zwolnienie z tego warunku w przypadku ogłoszenia możliwości ubiegania się o licencję przymusową nie dotyczy wniosków o udzielenie licencji złożonych po upływie roku od dnia tego ogłoszenia (art. 82 ust. 5 PrWłPrzem).

Trzecia sytuacja uzasadniająca udzielenie licencji przymusowej ma miejsce wówczas, gdy zostanie stwierdzone, że uprawniony z danego prawa własności przemysłowej udzielonego z wcześniejszym pierwszeństwem uniemożliwia, nie godząc się na zawarcie umowy licencyjnej, zaspokojenie potrzeb rynku krajowe-

22 Tak M. Basler, op. cit., s. 38; P. Kostański, op. cit., s. 467; M. du Vall, w: E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, op. cit., s. 69-70.

23 Tak M. du Vall, w: E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, op. cit., s. 69-70.24 P. Kostański, op. cit., s. 467-468.25 Ibidem, s. 473; A. Nowicka, op. cit., s. 100.


go przez stosowanie zależnego od niego wynalazku, wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego lub topografii układu scalonego, z którego korzystanie wkraczało-by w zakres odpowiednio wcześniejszego prawa własności przemysłowej (art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem). Licencja przymusowa może zostać również udzielona w sytuacji, gdy w zakres patentu wcześniejszego wkraczałoby korzystanie nie z zależnego od niego wynalazku, ale z wzoru użytkowego (art. 88 PrWłPrzem).

Przepis art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem odnosi się do specyficznej relacji, jaka może zaistnieć między wynalazkiem a innym wynalazkiem lub wzorem użytko-wym. W relacji tej patent zależny lub prawo ochronne zależne chronią pewne ulepszenia wynalazku chronionego patentem głównym (wcześniejszym). Zarów-no patent wcześniejszy (główny), jak i patent zależny lub prawo ochronne zależne są od siebie formalnie niezależne, jednakże wykonywanie uprawnień płynących z patentu zależnego lub prawa ochronnego zależnego w sposób zawodowy lub zarobkowy będzie wkraczać w sferę uprawnionego z patentu głównego. W re-zultacie korzystający z patentu zależnego lub prawa ochronnego zależnego, wy-konując swoje uprawnienia, powinien mieć zgodę na wkroczenie we władztwo uprawnionego z patentu wcześniejszego w postaci licencji. W przeciwnym razie jego działania będą bowiem naruszać patent wcześniejszy. Ponieważ obowiązują-ce przepisy nie przewidują możliwości wystąpienia przez uprawnionego z patentu zależnego lub prawa ochronnego zależnego przeciwko uprawnionemu z patentu głównego z powództwem o zawarcie umowy licencyjnej w oparciu o art. 64 KC, wystąpienie z wnioskiem o udzielenie licencji przymusowej stanowi jedyne roz-wiązanie w przypadku braku woli po stronie uprawnionego z patentu głównego zawarcia umowy licencyjnej.

Ubiegający się o udzielenie licencji przymusowej uprawniony z patentu za-leżnego lub prawa ochronnego zależnego musi w pierwszej kolejności wykazać istnienie zależności między wynalazkiem lub wzorem użytkowym, do którego jest uprawniony, a objętym ochroną patentową wynalazkiem. Okoliczność tę UPRP bada przesłankowo w trakcie postępowania o udzielenie licencji przymusowej. Nie istnieje natomiast możliwość ustalania zależności w odrębnym postępowaniu spornym, gdyż art. 255 PrWłPrzem, w odróżnieniu od poprzednio obowiązujące-go art. 140 ust. 1 pkt 4 WynalazU, nie przewiduje takiej możliwości.

Zdaniem P. Kostańskiego dopuszczalne jest żądanie w drodze powództwa opartego na art. 189 KPC ustalania, iż pomiędzy patentami istnieje stan zależ-ności26. Pogląd ten nie wydaje się do zaaprobowania, gdyż art. 189 KPC stanowi podstawę ustalenia istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego, a tym-czasem ustalenie zależności między wynalazkami lub wynalazkiem i wzorem użytkowym jest ustaleniem relacji czysto faktycznej, przejawiającej się tym, iż korzystanie z wynalazku lub wzoru użytkowego może wkraczać w cudzy patent.

26 P. Kostański, op. cit., s. 469-470.


Kwalifikacja, iż określony patent lub prawo ochronne ma charakter zależny, jest jedynie określeniem ich cechy (okoliczności faktycznej) stanowiącej przesłankę ubiegania się o licencję przymusową, a nie prawem lub stosunkiem prawnym. Za-leżność pomiędzy przedmiotami ochrony nie jest bowiem stosunkiem prawnym, ale faktycznym.

Ponadto ubiegający się o licencję przymusową musi wykazać, iż korzystanie z wynalazku będącego przedmiotem patentu zależnego, jeżeli są to wynalazki dotyczące tego samego przedmiotu, wprowadza istotny postęp techniczny o po-ważnym znaczeniu gospodarczym (art. 82 ust. 2 zd. 1 PrWłPrzem). Jak wskazuje M. du Vall, „celem tego przepisu jest przeciwdziałanie nadużywaniu instytucji licencji przymusowej przez domaganie się jej udzielenia po to tylko, aby zastoso-wać cudzy wynalazek o rzeczywistej gospodarczej i technicznej doniosłości. Jak bowiem wiadomo, przesłanki zdolności patentowej niekoniecznie przesadzają o istnieniu takich właśnie cech rozwiązania”27. Należy przy tym podkreślić, iż ko-nieczność wykazania tej przesłanki przez ubiegającego się o licencję przymusową jest konieczna jedynie wtedy, gdy wynalazki lub wynalazek i wzór użytkowy są porównywalne tj. dotyczą tego samego przedmiotu.

W literaturze zwrócono uwagę, iż przesłanka istotnego postępu technicznego o poważnym znaczeniu gospodarczym jest niezwykle ocenna. Ubiegający się o li-cencję przymusową będzie musiał wykazać, że „rozwiązanie chronione patentem zależnym stanowi znaczną zmianę w sferze techniki, prowadzącą do poprawy parametrów określonych rozwiązań technicznych, w szczególności zwiększenia użyteczności, wydajności określonych rozwiązań. Zmiana ta musi być istotna w porównaniu do rozwiązań funkcjonujących na rynku (przy wliczeniu doń roz-wiązania chronionego patentem wcześniejszym). Istotne znaczenie gospodarcze może przejawiać się w znacznym zmniejszeniu kosztów produkcji, znacznym po-lepszeniu jakości określonych rozwiązań”28. Z tym, że w przypadku wynalazku dotyczącego technologii półprzewodników licencja przymusowa w sytuacji okre-ślonej w art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem może być udzielona tylko dla przeciw-działania praktykom bezzasadnie ograniczającym konkurencję (art. 82 ust. 2 zd. 2 PrWłPrzem). Przepisy PrWłPrzem w żaden sposób nie definiują pojęcia praktyk bezzasadnie ograniczających konkurencję. Co prawda, jak wskazuje P. Kostań-ski29, pojęcie to na gruncie PrWłP nie jest tożsame z pojęciem praktyk ogranicza-jących konkurencję, występującym w ustawie z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów30, to jednak pojęcia występujące w tej ustawie mogą być stosowanie pomocniczo na użytek wykładni art. 82 ust. 2 zd. 2 PrWłPrzem. Autor ten wskazuje także na możliwość wykorzystania w wykładni pojęcia prak-

27 Tak M. du Vall, w: E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, op. cit., s. 71.28 P. Kostański, op. cit., s. 471.29 Ibidem, s. 472.30 Dz.U. z 2007 r., nr 50, poz. 331 ze zm.


tyk bezzasadnie ograniczających konkurencję ocen nieuczciwych praktyk rynko-wych sformułowanych na gruncie ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji31 oraz ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdzia-łaniu nieuczciwym praktykom rynkowym32. UPRP, wydając decyzję o udziele-niu licencji przymusowej, nie tylko powinien ocenić, czy dane praktyki rynkowe uprawnionego z prawa własności przemysłowej ograniczają konkurencję, ale tak-że ustalić, czy ograniczenie to jest bezzasadne, a więc czy nie istnieją przyczyny uzasadniające takie ograniczenie33.

Ubiegający się o licencję przymusową w sytuacji określonej w art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem nie tylko, podobnie jak ma to miejsce w przypadku nadużycia prawa, gdy UPRP nie ogłosił możliwości ubiegania się o licencję przymusową, zobowiązany jest do wykazania, iż podejmował wcześniej, w dobrej wierze, sta-rania w celu uzyskania licencji, ale także iż uprawniony z prawa wcześniejszego nie godzi się na zawarcie umowy licencyjnej. Odmowa zawarcia umowy licen-cyjnej powinna być w pierwszej kolejności wykazana rzeczywistymi staraniami zainteresowanego, że proponując normalne warunki, zmierzał w dobrej wierze do zawarcia z uprawnionym umowy licencyjnej34. Wbrew literalnemu brzmieniu art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem należy przyjąć, iż nie każda odmowa zawarcia umowy licencyjnej przez uprawnionego będzie uzasadniać przyznanie licencji przymusowej, ale jedynie taka odmowa, która dotyczy rzetelnej oferty handlo-wej. Trudno bowiem oczekiwać, aby odmowa zawarcia umowy na warunkach niekorzystnych, odbiegających od warunków rynkowych uzasadniała obciążenie patentu licencją przymusową.

Wreszcie na ubiegającym się o przyznanie licencji przymusowej spoczywa obowiązek wykazania, iż uprawniony, nie godząc się na zawarcie umowy licen-cyjnej, uniemożliwia zaspokojenie potrzeb rynku krajowego. Niemożliwość za-spokojenia potrzeb rynku krajowego odnosi się jedynie do rynku wewnętrznego i nie obejmuje uniemożliwienia uprawnionemu z patentu zależnego lub prawa ochronnego zależnego produkcji z przeznaczeniem na eksport. W sytuacji gdy przedmiot patentu wcześniejszego oraz przedmiot patentu zależnego lub prawa ochronnego zależnego są produktami subsydiarnymi, a przedmiot patentu wcze-śniejszego dostępny jest na rynku krajowym po cenie porównywalnej do ceny przedmiotu patentu zależnego lub prawa ochronnego zależnego, brak jest pod-staw do uznania, iż uprawniony z patentu wcześniejszego, nie godząc się na za-warcie umowy licencyjnej, uniemożliwia zaspokojenie potrzeb rynku krajowego. Podobnie należy ocenić sytuację, w której potrzeby rynku krajowego są zaspoka-jane przez inne produkty subsydiarne wobec przedmiotu patentu zależnego lub

31 T.j. Dz.U. z 2003 r., nr 153, poz. 1503 ze zm. 32 Dz.U. z 2007 r., nr 171, poz. 1206. 33 P. Kostański, op. cit., s. 472.34 Ibidem, s. 470.


prawa ochronnego zależnego, z tym, że przy ocenie, czy dochodzi do zaspoko-jenia potrzeb rynku krajowego, należy mieć na uwadze to, czy podaż produktów subsydiarnych jest adekwatna do popytu, a cena tych produktów odpowiada cenie rynkowej35.

Możliwość ubiegania się o udzielenie licencji przymusowej w przypadku określonym w art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem występuje również w sytuacji, gdy hodowca nie może wykonywać prawa do chronionej odmiany roślin lub żąda od uprawnionego z patentu licencji wzajemnej (art. 82 ust. 6 PrWłPrzem). Regu-lacja ta stanowi implementację do prawa polskiego art. 12 dyrektywy nr 98/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lipca 1998 r. w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych36, wprowadzającej system wzajem-nych licencji przymusowych pomiędzy uprawnionymi z patentu na wynalazek biotechnologiczny a hodowcami uprawnionymi z prawa wyłącznego na odmianę roślin. Regulacja ta dotyczy zatem w pierwszej kolejności możliwości żądania przez hodowcę udzielenia licencji przymusowej w sytuacji, w której hodowca nie może wykonywać przysługującego mu prawa wyłącznego do odmiany roślin, gdyż korzystanie z tego prawa naruszałoby wcześniejszy patent na wynalazek biotechnologiczny. W przypadku udzielenia takiemu hodowcy licencji przymu-sowej uprawniony z patentu może domagać się udzielenia licencji wzajemnej, która będzie go uprawniała do korzystania z chronionej odmiany roślin. Z kolei w sytuacji gdy korzystanie z patentu na wynalazek biotechnologiczny wkracza-łoby we wcześniejsze prawo wyłączne na odmianę roślin, uprawniony z paten-tu może żądać ustanowienia na jego rzecz licencji przymusowej do korzystania z chronionej odmiany roślin. W takiej sytuacji hodowca, którego prawo wyłączne obciążono licencją przymusową, może żądać ustanowienia na jego rzecz licen-cji wzajemnej na korzystanie z wynalazku biotechnologicznego. Ubiegający się o udzielenie licencji przymusowej, tak jak w innych przypadkach, musi wykazać, że podejmował wcześniej, w dobrej wierze, starania o uzyskanie licencji (art. 82 ust. 4 zd. 1 PrWłPrzem), a także iż korzystanie z wynalazku będącego przedmio-tem patentu zależnego lub odmiany roślin będącej przedmiotem prawa wyłączne-go wprowadza istotny postęp techniczny o poważnym znaczeniu gospodarczym (art. 82 ust. 2 zd. 1 PrWłPrzem).

2. Licencja wzajemna

Z licencją przymusową udzieloną wobec konieczności wkroczenia w prawo wcześniejsze może być powiązana licencja wzajemna. W tym przypadku upraw-niony z wcześniejszego prawa własności przemysłowej może żądać udzielenia

35 Ibidem, s. 470-471; Z. Miklasiński, op. cit., s. 134.36 Dz.Urz. UE z 1998 r., nr 213, s. 13.


mu zezwolenia na korzystanie z wynalazku, wzoru użytkowego, wzoru przemy-słowego lub topografii układu scalonego będącego przedmiotem prawa zależnego zwanego licencją wzajemną (art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem).

Charakter prawny licencji wzajemnej nie jest całkowicie jasny. W literatu-rze dość zgodnie przyjmuje się, że licencja wzajemna stanowi szczególny rodzaj licencji przymusowej37. A. Szewc i G. Jyż wskazują, iż systemowa wykładnia PrWłPrzem, okoliczności udzielenia tej licencji, jak również niezależne od woli uprawnionego obciążenie przysługującego mu prawa licencją wzajemną mogą prowadzić do wniosku, iż jest to licencja przymusowa. Jednak ich wątpliwości budzą próby bezpośredniego stosowania do licencji wzajemnej przepisów art. 82 i następnych. PrWłPrzem, a zwłaszcza przepisu art. 87 PrWłPrzem, który expres-sis verbis rozróżnia licencję przymusową i licencję wzajemną. Prowadzi to do wniosku, iż licencja wzajemna powinna mieć własne unormowanie lub też prze-pisy o licencji przymusowej powinny mieć do niej jedynie odpowiednie zasto-sowanie. Ustawodawca, jak można wnosić z art. 82 ust. 1 pkt 3 in fine i art. 87 PrWłPrzem oraz braku innych przepisów dotyczących licencji wzajemnej, takie właśnie założenie legislacyjnej przyjął. Nie zamieścił jednak w PrWłPrzem naka-zu odpowiedniego stosowania do niej przepisów o licencji przymusowej. Jedną z konsekwencji tego przeoczenia jest zdaniem autorów niemożność należycie ju-rydycznie uzasadnionego wykazania, że organem właściwym do udzielenia licen-cji wzajemnej jest UPRP, ani też dowiedzenia, że licencji wzajemnych udziela się w trybie postępowania spornego. Przepis art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem nie wskazuje bowiem organu uprawnionego do rozpatrzenia żądania uprawnione-go z patentu wcześniejszego, a art. 255 pkt 6 PrWłPrzem ogranicza właściwość UPRP działającego w trybie postępowania spornego do udzielania licencji przy-musowych. W tej sytuacji regulację prawną licencji wzajemnej trzeba opierać na analogii, co w prawie administracyjnym, zwłaszcza procesowym, jest w zasadzie niedopuszczalne38.

Podzielając wyrażone wątpliwości co do niejasnego charakteru licencji wza-jemnej de lege lata, wobec braku wyraźnej regulacji co do tego, czy licencja wzajemna stanowi jedynie postać licencji przymusowej, czy też odrębną od niej instytucję prawną, do której przepisy o licencji przymusowej stosuje się odpo-wiednio, należy przyjąć, iż intencją ustawodawcy było ujęcie licencji wzajemnej jako licencji przymusowej. W rezultacie to UPRP w drodze decyzji administracyj-nej na wniosek uprawnionego z wcześniejszego prawa własności przemysłowej, jeżeli jego prawo zostało obciążone licencją przymusową na rzecz uprawnionego z prawa zależnego, będzie udzielać licencji wzajemnej jako licencji przymusowej.

37 Tak P. Kostański, op. cit., s. 466-469; Z. Miklasiński, op. cit., s. 135; A. Szewc, G. Jyż, op. cit., s. 237.

38 A. Szewc, G. Jyż, op. cit., s. 237-238.


Oznacza to, że ubiegając się o udzielenie licencji wzajemnej, uprawniony z wcze-śniejszego prawa własności przemysłowej musi wykazać, iż podejmował wcze-śniej, w dobrej wierze, starania o uzyskanie licencji od uprawnionego z prawa zależnego. Przepis art. 82 ust. 4 PrWłPrzem bowiem, przy założeniu, iż licencja wzajemna jest licencją przymusową, nie zwalnia z tego obowiązku ubiegającego się o udzielenie licencji wzajemnej.

Jednak de lege ferenda konieczne wydaje się podjęcie przez ustawodawcę interwencji celem rozwiązania tej kwestii. Możliwe są przy tym dwa rozwiązania. W pierwszym konieczna byłaby zmiana art. 82 ust. 1 pkt 3 in fine PrWłPrzem poprzez wskazanie, iż „uprawniony z patentu wcześniejszego może żądać udzie-lenia mu przez Urząd Patentowy w drodze licencji przymusowej zezwolenia na korzystanie z wynalazku będącego przedmiotem patentu zależnego (licencja wza-jemna)”. Wówczas do licencji wzajemnej stosowałoby się bezpośrednio przepisy dotyczące licencji przymusowej. W drugim przypadku konieczne byłoby dodanie art. 88¹ PrWłPrzem, który wskazywałby, w jakim zakresie przepisy dotyczące licencji przymusowej stosowałoby się odpowiednio do licencji wzajemnej.

3. Prawa i obowiązki stron licencji przymusowej

Licencja przymusowa udzielana jest przez UPRP w drodze decyzji admini-stracyjnej wydawanej w trybie postępowania spornego (art. 82 ust. 1 in principio PrWłPrzem i art. 255 ust. 1 pkt 6 PrWłPrzem). UPRP wydaje decyzję po prze-prowadzeniu rozprawy (art. 255³ PrWłPrzem). Na decyzję wydaną przez UPRP w wyniku rozpoznania wniosku o przyznanie licencji przymusowej przysługuje skarga do sądu administracyjnego (art. 257 PrWłPrzem)39.

Uprawniony z licencji przymusowej jest zobowiązany do uiszczania na rzecz uprawnionego opłat licencyjnych (art. 84 ust. 1 PrWłPrzem), ponieważ licencja przymusowa jest zawsze licencją odpłatną. UPRP w decyzji o udzieleniu licencji przymusowej określa zakres i czas trwania licencji przymusowej oraz szczegó-łowe warunki jej wykonywania, a także – odpowiednio do wartości rynkowej licencji – wysokość opłaty licencyjnej oraz sposób i terminy jej zapłaty (art. 84 ust. 2 PrWłPrzem). W literaturze słusznie postuluje się, aby UPRP, określając za-kres i czas trwania licencji przymusowej, miał na uwadze – stosownie do art. 31c TRIPS – cel, do jakiego zostaje udzielona licencja przymusowa40.

W decyzji UPRP określi zatem zakres licencji przymusowej, tj. czy licencja przymusowa będzie miała charakter licencji pełnej lub ograniczonej, a jeżeli ogra-

39 W kwestii postępowania przez UPRP zob. K. Celińska-Grzegorczyk, Postępowanie patento-we jako szczególne postępowanie administracyjne, LexisNexis, Warszawa 2009.

40 Tak P. Kostański, op. cit., s. 475; M. du Vall, w: E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, op. cit., s. 71-72.


niczonej, to powinien w decyzji określić sposób tego ograniczenia. Przykładowo w sytuacji gdy dany produkt wytwarzany jest w dostatecznej ilości, ale nie jest wprowadzany w tej ilości na rynek krajowy, licencja przymusowa może mieć charakter licencji handlowej uprawniającej upoważnionego z licencji przymuso-wej jedynie do wprowadzenia wytworów do obrotu. Z kolei w sytuacji gdy pro-dukt nie jest wytwarzany w dostatecznej ilości, ale liczne podmioty uprawnione są do jego wprowadzania do obrotu, licencja przymusowa może mieć charakter licencji produkcyjnej upoważniającej uprawnionego z licencji przymusowej do wytwarzania produktów, ale nie do ich wprowadzania do obrotu. UPRP w decyzji o udzieleniu licencji przymusowej określi, na jaki czas licencja ta jest udzielana. Czas ten nie może być dłuższy niż okres, jaki pozostał do wygaśnięcia odpowied-nio patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji. UPRP w decyzji określi także inne warunki jej wykonywania np. czy uprawniony z licencji przymusowej może udzielać dalszych licencji (sublicencji).

Wysokość opłaty licencyjnej ustalana przez UPRP w decyzji powinna odpo-wiadać rynkowej wartości licencji, a więc takiej, jaką uprawniony mógłby uzy-skać w warunkach wolnorynkowych41. Wreszcie UPRP określi sposób jej zapłaty (np. przelewem bankowym) oraz terminy (częstotliwość), w jakich opłata licen-cyjna ma być uiszczana.

W szczególnie uzasadnionych przypadkach decyzja UPRP o udzieleniu licen-cji przymusowej w części dotyczącej zakresu i czasu trwania licencji bądź wyso-kości opłaty licencyjnej może być po upływie dwóch lat od jej wydania zmieniona na wniosek zainteresowanego (art. 86 PrWłPrzem). Z wnioskiem o zmianę decy-zji może wystąpić każdy zainteresowany, a więc nie tylko uprawniony z patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji czy też uprawniony z licencji przymuso-wej, ale także licencjobiorca lub osoba, której zgodnie z prawem własności prze-mysłowej przysługują ograniczone prawa rzeczowe. Wniosek o zmianę decyzji o udzieleniu licencji przymusowej UPRP rozpoznaje na tych samych zasadach co wniosek o udzielenie licencji przymusowej w postępowaniu spornym (art. 255 pkt 7 PrWłPrzem).

Szczególne przyczyny uzasadniające zmianę decyzji o udzieleniu licencji przymusowej w odniesieniu do zakresu i czasu trwania licencji bądź wysokości opłaty licencyjnej mogą być dwojakie. Z jednej strony mogą to być przyczyny leżące po stronie uprawnionego z patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestra-cji, jak i po stronie uprawnionego z licencji przymusowej, a z drugiej – przyczyny od tych podmiotów niezależne (np. zmiana wartości licencji ze względu na wpro-wadzenie na rynek nowych rozwiązań technicznych, inflacja).

41 Tak P. Kostański, op. cit., s. 475; Z. Miklasiński, op. cit., s. 136; A. Szewc, G. Jyż, op. cit., s. 235.


Zmiana decyzji może odnosić się do zakresu udzielonej licencji przymuso-wej, tj. zmiany licencji przymusowej z pełnej na ograniczoną, i na odwrót. Z ko-lei zmiana wysokości opłaty licencyjnej uiszczanej przez uprawnionego z licen-cji przymusowej może polegać na jej podwyższeniu (np. na skutek inflacji) lub obniżeniu (np. na skutek deflacji, niewspółmierności korzyści osiąganych przez uprawnionego z licencji przymusowej w stosunku do dotychczas uiszczanej opła-ty licencyjnej).

Zdaniem P. Kostańskiego w przypadku zaistnienia szczególnych okoliczności UPRP może uchylić decyzję o udzieleniu licencji przymusowej42. Wątpliwości co do możliwości uchylenia decyzji o udzieleniu licencji przymusowej w oparciu o art. 86 PrWłPrzem zgłosili A. Szewc i G. Jyż43. Wydaje się, iż obecnie brak jest możliwości doszukiwania się w art. 86 PrWłPrzem podstawy do uchylenia przez UPRP decyzji o udzieleniu licencji przymusowej w sytuacji, gdy zaistnieją okoliczności polegające na ustaniu przyczyn, które uzasadniały ustanowienie li-cencji przymusowej. Przepis ten w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości uchylania decyzji o udzieleniu licencji przymusowej, na co zwraca uwagę M. du Vall, jest niezgodny z art. 31g TRIPS. Wydaje się natomiast, iż w ramach wynika-jącego z art. 86 PrWłPrzem uprawnienia do zmiany decyzji o udzieleniu licencji przymusowej w zakresie czasu trwania licencji przymusowej UPRP będzie mógł, w przypadku ustania przyczyn uzasadniających ustanowienie licencji przymuso-wej, dokonać zmiany polegającej na skróceniu czasu trwania licencji przymuso-wej44, co realizować będzie zalecenie zawarte w art. 31g TRIPS.

Przepis art. 86 PrWłPrzem nie wyklucza możliwości wielokrotnych zmian decyzji o udzieleniu licencji przymusowej, o ile tylko zaistnieją szczególne przy-czyny taką zmianę uzasadniające. Jedynym ograniczeniem jest niemożność zmia-ny decyzji o udzieleniu licencji przymusowej przed upływem dwóch lat od jej wydania. Ograniczenie to nie ma odzwierciedlenia w przepisie art. 31 TRIPS, aczkolwiek za jego dopuszczalnością opowiedział się M. du Vall45. Brak jednak-że podstaw do podzielenia stanowiska wyrażonego przez Z. Miklasińskiego46, iż pomiędzy zmianami decyzji powinny upłynąć okresy dwuletnie, licząc od upra-womocnienia się poprzedniej decyzji zmieniającej. Norma art. 86 PrWłPrzem określa bowiem termin dwuletni tylko dla pierwszej zmiany decyzji o udzieleniu licencji przymusowej47.

42 Tak P. Kostański, op. cit., s. 478.43 A. Szewc, G. Jyż, op. cit., s. 237-238.44 Za możliwością ustania licencji przymusowej skuteczną od dnia uprawomocnienia się de-

cyzji w przypadku zaistnienia ważnej zmiany warunków rynkowych opowiada się Z. Miklasiński. Zob. Z. Miklasiński, op. cit., s. 137.

45 M. du Vall, w: E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, op. cit., s. 72.46 Z. Miklasiński, op. cit., s. 137.47 Tak też P. Kostański, op. cit., s. 478.


Udzielenie przez uprawnionego z licencji przymusowej dalszej licencji (subli-cencji) nie wymaga zgody uprawnionego z patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji48, chyba że co innego ustalono w decyzji UPRP. Ponieważ art. 76 ust. 5 PrWłP uzależniający udzielenie sublicencji od zgody uprawnionego z pa-tentu odnosi się jedynie do licencji umownych, a nie licencji przymusowej, brak jest co do zasady podstaw do ograniczania w tym względzie uprawnionego z li-cencji przymusowej. Jest to o tyle uzasadnione, że skoro w przypadkach określo-nych w art. 82 ust. 1 pkt 2 i 3 PrWłP jedną z przyczyn udzielenia licencji przymu-sowej jest czynienie przez uprawnionego z licencji przymusowej nieskutecznych starań o zawarcie umowy licencyjnej, można spodziewać się także braku zgody uprawnionego z prawa własności przemysłowej na udzielenie sublicencji.

Licencja przymusowa i licencja wzajemna podlegają wpisowi do odpowied-niego rejestru (art. 87 PrWłPrzem). Wpis dokonywany jest na wniosek zaintere-sowanego, którym może być zarówno uprawniony z patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji, jak i uprawniony z licencji przymusowej.

Licencja przymusowa zawsze ma charakter licencji niewyłącznej (art. 83 PrWłPrzem). W regulacji PrWłPrzem brak jest odesłania w przypadku licencji przymusowej do art. 76 ust. 4 PrWłPrzem, definiującego pojęcie licencji nie-wyłącznej, niemniej należy przyjąć, iż ustawodawca, używając pojęcia licencji niewyłącznej w odniesieniu do licencji przymusowej, nie nadał mu odmienne-go znaczenia, niż zrobił to w art. 76 ust. 4 PrWłPrzem. W konsekwencji należy przyjąć, że obciążenie patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji licencją przymusową nie ogranicza uprawnionego z prawa własności przemysłowej w ko-rzystaniu z wynalazku, wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego lub topografii układu scalonego, jak i w udzieleniu przez niego licencji innym osobom.

Dopuszczalne jest dokonanie cesji praw wynikających z licencji przymusowej przez uprawnionego na inny podmiot, aczkolwiek podlega ono pewnym ograni-czeniom. Licencja przymusowa może zostać bowiem przeniesiona tylko łącznie z przedsiębiorstwem lub tą jego częścią, w której jest ona wykonywana (art. 85 zd. 1 PrWłPrzem). Dokonując wykładni pojęcia przedsiębiorstwa, należy odwo-łać się do jego definicji zawartej w art. 55¹ KC, określającej przedsiębiorstwo jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczo-nych do prowadzenia działalności gospodarczej. Z kolei część przedsiębiorstwa będzie stanowić wyodrębniona strukturalnie część obejmująca zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadze-nia działalności gospodarczej (zakład), z tym, że licencja przymusowa dotycząca patentu wcześniejszego może być przeniesiona na inną osobę tylko łącznie z pa-tentem zależnym (art. 85 zd. 2 PrWłPrzem). Oznacza to, że niedopuszczalne jest

48 Odmiennie bez uzasadnienia: S. Sołtysiński, w: System prawa prywatnego, s. 655.


udzielenie jedynie licencji na korzystanie z patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji zależnego wraz z przeniesieniem praw z licencji przymusowej.

Należy przy tym zwrócić uwagę, iż wobec faktu, że źródłem licencji przymu-sowej nie jest umowa, ale decyzja administracyjna, uprawniony z patentu, pra-wa ochronnego lub prawa z rejestracji nie występuje w roli wierzyciela z tytułu udzielonej licencji przymusowej, zaś uprawniony z licencji przymusowej nie ma charakteru dłużnika. W konsekwencji do przeniesienia licencji przymusowej – w odróżnieniu od umownej – nie będzie wymagana zgoda uprawnionego z pa-tentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji, o której mowa w art. 519 § 2 pkt 2 KC.

Natomiast uprawniony z patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji obciążonego licencją nie jest w żaden sposób ograniczony w rozporządzaniu przysługującym mu prawem. W związku z tym pojawia się zagadnienie, czy li-cencja przymusowa jest skuteczna wobec nabywcy patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji. W literaturze wyrażono kategoryczny pogląd o związaniu nabywcy patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji udzieloną licencją przymusową, nie wskazując jednak normatywnej podstawy do wyrażenia takiego poglądu49. S. Sołtysiński dla uzasadnienia tego poglądu powołuje się jedynie na interes społeczny50. Tymczasem – jak słusznie wskazuje P. Kostański – „problem skuteczności licencji przymusowej wobec nabywcy patentu na gruncie komento-wanej ustawy nie został rozwiązany, z jednej strony decyzja administracyjna jest skuteczna jedynie wobec jej adresata, a z drugiej strony jednak – wobec braku regulacji odpowiadającej art. 78 PrWłPrzem obejście przepisów o udzieleniu li-cencji przymusowej będzie niezwykłe łatwe, wystarczy bowiem przenieść patent na inny podmiot, aby ubezskutecznić decyzję o udzieleniu licencji przymusowej. De lege lata brak jednak podstaw dla innego rozwiązania tego problemu, art. 78 PrWłPrzem dotyczy tylko umów licencyjnych, co wynika z jego brzmienia i po-łożenia w rozdziale 6 PrWłPrzem, analogiczne zaś stosowanie tego przepisu do licencji przymusowych stanowiłoby poszerzenie ich zakresu, co w braku wyraź-nej normy ustawowej wydaje się być niedopuszczalne, zważywszy, że licencje przymusowe stanowią ograniczenie prawa podmiotowego i dlatego przepisy je regulujące winny podlegać interpretacji zwężającej, a nie rozszerzającej”51. De lege lata – wobec braku stosownej regulacji – licencja przymusowa nie jest zatem skuteczna wobec nabywcy patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji. Należy przy tym zwrócić uwagę, że przyczyny uzasadniające udzielenie licencji przymusowej, określone w art. 82 ust. 1 pkt 2 i 3 PrWłPrzem, dotyczą osoby konkretnego uprawnionego z patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji,

49 M. Salomonowicz, op. cit., s. 75; S. Sołtysiński, w: System prawa prywatnego, s. 655.50 S. Sołtysiński, w: System prawa prywatnego, s. 655.51 P. Kostański, op. cit., s. 465.


a co za tym idzie – nie muszą dotyczyć nabywcy patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji i uzasadniać utrzymania obciążenia przysługującego mu prawa licencją przymusową.

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza wskazuje, iż licencja przymusowa jako instrument transferu wiedzy może stanowić atrakcyjną alternatywę dla licencji umownych w sytuacji, gdy patent na wynalazek, prawo ochronne na wzór użytkowy, pra-wo z rejestracji wzoru przemysłowego lub prawo z rejestracji topografii układu scalonego jest nadużywane przez uprawnionego (art. 82 ust. 1 pkt 2 PrWłPrzem) lub pomiędzy przedmiotami ochrony zachodzi relacja zależności, a uprawniony z prawa wcześniejszego, nie godząc się na zawarcie umowy licencyjnej, unie-możliwia zaspokojenie potrzeb rynku krajowego (art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem). Jednocześnie analiza ta wykazała, iż regulacja licencji przymusowej wymaga in-terwencji ustawodawcy.

Po pierwsze, ustawodawca powinien rozstrzygnąć wątpliwości co do cha-rakteru prawnego licencji wzajemnej. W tym zakresie wchodzą w rachubę dwa rozwiązania. W pierwszym przypadku ustawodawca może uznać, iż licencja wza-jemna jest formą licencji przymusowej, co powinno jednak wyraźnie wynikać z obowiązującej regulacji art. 82 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem, a równocześnie wyma-ga zmiany art. 87 PrWłPrzem sugerującego odrębność obu instytucji prawnych. W drugim przypadku ustawodawca, podtrzymując rozdzielność instytucji licencji przymusowej i licencji wzajemnej, wynikającą z art. 87 PrWłPrzem powinien wprowadzić przepis odsyłający do stosowania odpowiednich przepisów licencji przymusowej do licencji wzajemnej.

Po drugie, konieczne wydaje się odesłanie przez ustawodawcę do odpowied-niego stosowania niektórych regulacji umów licencyjnych do licencji przymuso-wej. Dotyczy to zwłaszcza kwestii związania licencją przymusową nabywcy ob-ciążonego patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji (art. 78 PrWłPrzem) oraz ograniczenia uprawnionego z licencji przymusowej w udzielaniu sublicencji (art. 76 ust. 5 PrWłPrzem).

Literatura

Basler M., Licencja przymusowa jako ograniczenie patentu, w: Transformacje prawa własności przemysłowej, red. A. Adamczak, seria „Wynalazczość i ochrona własności intelektualnej” nr 24, PIRPAT, Kielce 2000.

Celińska-Grzegorczyk K., Postępowanie patentowe jako szczególne postępowanie administracyjne, LexisNexis, Warszawa 2009.

Gawlik B., Licencje przymusowe w prawie wynalazczym, „Studia Cywilistyczne” 1979, t. 23.


Konwencja paryska o ochronie własności przemysłowej. Komentarz, red. A. Adamczak, A. Szewc, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008.

Miklasiński Z., Prawo własności przemysłowej. Komentarz, UPRP, Warszawa 2001.Nowińska E., Promińska U., Vall M. du, Prawo własności przemysłowej. Przepisy i omówienie,

LexisNexis, Warszawa 2005.Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański, C.H. Beck, Warszawa 2010.Prawo własności przemysłowej, red. U. Promińska, Difin, Warszawa 2004.Salomonowicz M., Licencje patentowe i know-how na tle zakazu porozumień antykonkurencyjnych,

C.H. Beck, Warszawa 2011.System prawa prywatnego. Prawo własności przemysłowej, t. 14A, red. R. Skubisz, C.H. Beck,

Warszawa 2012.System prawa własności intelektualnej, t. III: Prawo wynalazcze, red. J. Szwaja, A. Szajkowski,

PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1990.Szczepanowska-Kozłowska K., Umowy licencyjne w prawie własności przemysłowej, LexisNexis,

Warszawa 2012.Szewc, G. Jyż, Prawo własności przemysłowej, C.H. Beck, Warszawa 2003.Tyczka M., Licencje przymusowe, „RPEiS” 1974, nr 3.Ustawa o ochronie prawnej odmian roślin. Komentarz, red. K. Felchner, Wolters Kluwer Polska,

Warszawa 2009.

A compulsory licence as a tool for knowledge transfer

Abstract. This article is devoted to the compulsory licence, which unlike other licences, is not created by a contract, but granting it ensues against the owner’s will, as a result of the decision of the proper authority. The article is a critical analysis of the binding regulations of this legal institu-tion as a tool of knowledge transfer, on the grounds of rules of the Industrial Property Law Act of the 30 June 2000, particularly from the point of view of the circumstances of granting a compul-sory licence and the possibility of receiving it by interested entrepreneurs. The author comes to the conclusion that the compulsory licence may be an attractive alternative to the contractual licence, when there is no permission for the authorized person to enter into a licence contract, provided that other statutory circumstances were accomplished. Simultaneously, the author indicates the neces-sity of the legislator’s intervention to eliminate the doubts caused by the current regulations of the compulsory licence.

Keywords: compulsory licence, industrial property, knowledge transfer


2013, t. 51, nr 6

Rafał WrzecionekWyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu

e-mail: [email protected]. 600 399 223

Rola notariusza w prawie spółek handlowych

Streszczenie. Ustawodawca w kodeksie spółek handlowych przewidział konieczność dokumen-towania powstawania spółek prawa handlowego przy zastosowaniu formy aktu notarialnego. Wy-maga to istnienia nie tylko instytucji gwarantującej bezstronne i fachowe dokonywanie tych czynno-ści, lecz również norm służących ochronie interesów stron oraz innych osób, dla których czynności te mogą powodować skutki prawne. W koncepcję tę wpisuje się notariusz będący osobą zaufania publicznego, któremu prawodawca powierza obowiązek ich wykonywania, jednocześnie wyposaża-jąc go w niezbędne narzędzia. W artykule przedstawiono rolę, jaką spełnia notariusz sporządzający umowę (statut) spółki, głównie w aspekcie jego obowiązków w postępowaniu notarialnym. Usta-wodawca, przewidując uczestnictwo notariusza przy tworzeniu niektórych typów spółek, powierza mu jednocześnie sprawowanie funkcji ochronnej. Prawodawca zapewnia w ten sposób bezpieczeń-stwo obrotu cywilnoprawnego i gospodarczego oraz interes innych osób, dla których dokonywana czynność może powodować skutki prawne. Szczególna funkcja, jaką spełnia notariusz jako gwarant pewności w toku postępowania notarialnego, zabezpieczona jest przez ustawę Prawo o notaria-cie, w którym prawodawca nakłada na niego szereg powinności, takich jak: obowiązek starannego działania, obowiązek udzielania niezbędnych wyjaśnień dotyczących dokonywanej czynności no-tarialnej, obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej czy bezstronności. Zwrócono także uwagę na szerokie spektrum powinności notariusza przy dokonywaniu czynności notarialnych (w tym do-głębną analizę aktualnego stanu prawnego) oraz na wysoce sformalizowaną procedurę tworzenia dokumentu notarialnego, a zarazem jego doniosłość prawną.

Słowa kluczowe: notariusz, czynność notarialna, prawo o notariacie, kodeks spółek handlo-wych, rola notariusza w tworzeniu modeli biznesowych w Polsce, rola notariusza w tworzeniu spół-ek handlowych, pewność obrotu prawnego, bezpieczeństwo stron czynności notarialnej

248 Rafał Wrzecionek

Wstęp

Ustawodawca w kodeksie spółek handlowych1 przewidział konieczność do-kumentowania powstawania części typów spółek prawa handlowego przy zasto-sowaniu formy aktu notarialnego. Wymaga to istnienia nie tylko instytucji gwa-rantującej bezstronne i fachowe dokonywanie tych czynności, lecz również norm służących ochronie interesów stron oraz innych osób, dla których czynności te mogą powodować skutki prawne. W koncepcję tę wpisuje się notariusz będący osobą zaufania publicznego, któremu prawodawca powierza obowiązek ich wy-konywania, jednocześnie wyposażając go w niezbędne narzędzia.

Celem niniejszych rozważań jest udzielenie odpowiedzi na pytanie: Dlacze-go to właśnie notariuszowi spośród innych profesjonalnych prawników (radców prawnych, adwokatów) ustawodawca powierzył nadawanie (dokonywanym przez wspólników, akcjonariuszy, zarząd) czynnościom w k.s.h. najbardziej doniosłej w polskim prawie formy czynności prawnej – formy aktu notarialnego?

W trakcie sporządzania aktu notarialnego notariusz jawi się jako operator prawa, który przez właściwe dokonywanie powierzonych mu czynności zapobie-ga sporom, zachowując przy tym zdolność uczestnictwa w ich rozstrzyganiu na drodze pozasądowej. Zdolność ta odróżnia notariuszy od pozostałych zawodów prawniczych (przede wszystkim adwokatów, radców prawnych). Podstawową i zasadniczą cechą notariatu jest bezstronność. Adwokata czy radcę prawnego ce-chuje działanie wyłącznie na rzecz swojego klienta, a więc tylko jednej strony czynności (umowy). Notariusz zaś zobowiązany jest do zachowania bezstronno-ści. Winien on cieszyć się zaufaniem uczestników dokonywanych czynności, wy-kazując jednocześnie swoim zachowaniem brak preferencji żadnej ze stron oraz interesów którejkolwiek z nich.

Szczególna funkcja, jaką spełnia notariusz jako gwarant pewności obrotu w toku postępowania notarialnego, zabezpieczona jest przez Prawo o notariacie2, w którym prawodawca nakłada na niego szereg powinności, takich jak: obowiązek starannego działania, obowiązek udzielania niezbędnych wyjaśnień dotyczących dokonywanej czynności notarialnej, obowiązek zachowania tajemnicy zawodo-wej czy bezstronności. Notariusz jako bezstronna osoba zaufania publicznego z nadania państwa zobowiązana jest przy dokonywaniu czynności notarialnych w k.s.h. dbać o interes społeczny, interes stron danej czynności oraz innych osób, dla których dana czynność może powodować skutki prawnej (tj. osób trzecich wobec stron).

1 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 1030 (k.s.h.).

2 Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, t.j. Dz.U. z 2014 r., poz. 164 (pr. not.).

Rola notariusza w prawie spółek handlowych 249

1. Interes społeczny

Prawodawca w wielu rozwiązaniach jurydycznych (także w k.s.h.) bierze pod uwagę jedną z podstawowych cech czynności notarialnych – pewność obrotu prawnego. Jak słusznie wskazuje się w doktrynie3, czynności notarialne w k.s.h. stanowią standard dokumentowania losów spółek handlowych, począwszy od ich powstania, organizacji, funkcjonowania, podziału, łączenia się i przekształceń, po okres ich likwidacji i ustania bytu prawnego. Dokonywanie tych czynności stanowi ważny element polityki państwa, przy czym państwo nie może pozwolić na to, aby odbywały się one w sposób dowolny – bez jakiejkolwiek kontroli czy nadzoru z jego strony. Pomijając więc rolę Krajowego Rejestru Sądowego w tym zakresie, należy stwierdzić, iż czynności notarialne służą ułatwieniu ewidencji i kontroli powstawania oraz funkcjonowania spółek kapitałowych o większym znaczeniu gospodarczym.

Zamierzeniem prawodawcy konstruującym normy regulujące nowe zasady prawa spółek było m.in.: uchylenie wątpliwości, czy dane oświadczenie woli zo-stało złożone, ochrona przed nieprzemyślanymi decyzjami, zapewnienie jawno-ści czynności prawnej wobec osób trzecich oraz ułatwienie sprawowania kontroli państwa nad dokonaniem czynności prawnych. Ustawodawca kierowany chęcią osiągnięcia powyższych celów wprowadził do k.s.h. wiele nieznanych prawu handlowemu sprzed 2001 r. ograniczeń co do formy dokonywania niektórych czynności prawnych4.

Akt notarialny ma istotne znaczenie dla kontroli respektowania przewidzia-nych prawem ograniczeń, np. w trakcie tworzenia spółek prawa handlowego. Przy sporządzaniu aktu notarialnego notariusz kontroluje, czy przestrzegane są prze-pisy prawa przez strony dokonywanej czynności notarialnej, dając tym samym wyraz prawidłowemu wykonywaniu zawodu5. W wypadku zamiaru dokonania czynności sprzecznej z prawem notariusz – zgodnie z art. 81 pr. not. – odmówi jej dokonania. Kontrola zawieranej umowy odbywa się w szczególnie dogodnej chwili, to jest w momencie formalnego wstąpienia na drogę prowadzącą do po-

3 M. Hałgas, Forma aktu notarialnego w kodeksie spółek handlowych, „Rejent” 2005, nr 4, s. 32.

4 Ibidem. Przykładem tego może być choćby art. 210 § 2 k.s.h., z którego wynika, że w przy-padku, gdy udziały przysługują jedynemu wspólnikowi w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (bądź też jedynemu wspólnikowi i tej spółce) oraz gdy ów wspólnik był zarazem jedynym człon-kiem zarządu, czynność prawna między tym wspólnikiem a reprezentowaną przez niego spółką wymaga formy aktu notarialnego.

5 Szerzej: wyrok NSA z dnia 14.02.2007 r., II GSK 294/06, ONSA i WSA 2007, nr 5, poz. 118, s. 132; wyrok WSA w Warszawie z dnia 25.09.2006 r., VI SA/Wa 1160/06, LEX nr 256138; wyrok NSA z dnia 4.07.2006 r., II GSK 96/06, LEX nr 265687; wyrok SN z dnia 14.10.1999 r., III SZ 2/99, OSNAPiUS 2000, nr 20, poz. 772.


wstania osoby stanowiącej podmiot obrotu cywilnoprawnego, czy też w momen-cie wprowadzania nowych reguł, przepisów w wewnętrznej strukturze danego podmiotu (zmiana statutu). Ani w okresie poprzedzającym sprecyzowanie (sfor-mułowanie) poszczególnych postanowień statutu (czyli reguł zaistnienia i działa-nia) podmiotu, ani w okresie następującym po jego zawarciu nie ma dogodniej-szego momentu do takiej kontroli.

Czynności notarialne mają również duże znaczenie dla interesów fiskalnych państwa. Moment podpisania aktu notarialnego umowy (statutu, aktu założy-cielskiego) spółki wiąże się z powstaniem obowiązku podatkowego. Notariusz jest upoważniony i jednocześnie zobowiązany do poboru należnych podatków w wypadkach przewidzianych prawem6. Dokonuje tym samym poborów danin publicznych, odprowadzając je do właściwych urzędów. Zostają one de facto przekazane Skarbowi Państwa, i to z gwarancją odpowiedzialności płatnika ca-łym majątkiem.

Czynności notarialne pełnią zasadniczą rolę społeczną. Są instrumentem do-wodowym szczególnej skuteczności, co sprawia, że zawarte w niej treści są nie-kwestionowane. Ponadto czynność notarialna pełni funkcję gwaranta w kwestii utrzymania równoważności zobowiązań osób biorących udział w czynności. Jest zatem szczególnie skutecznym środkiem zapobiegania sporom.

Wydaje się jednak, że z zaprezentowanych wyżej podstawowych argumentów, ze względu na które wskazane są czynności notarialne z uwagi na interes społecz-ny (pewność obrotu, interes fiskalny państwa czy bezpieczeństwo prawne), żaden nie wysuwa się na pierwszy plan. Pozostają one równie istotnymi, przyczyniając się w znaczący sposób do ochrony interesu społecznego.

Istotną kwestią rzutującą bezpośrednio na sporządzanie przez notariusza czyn-ności notarialnych jest postęp w dziedzinie informatyki, a jednocześnie koniecz-ność podejmowania działań w sposób profesjonalny, przy użyciu nowoczesnych technik informatycznych, nie tylko w celu ułatwienia czy usprawnienia obrotu prawnego, ale i w celu zapewnienia bezpieczeństwa prawnego. Mając zatem na względzie powszechną informatyzację, która wymusza ciągłe dostosowywanie się do nowych wyzwań technologicznych, obserwujemy swoistą ewolucję czyn-ności notarialnych.

2. Interes stron czynności notarialnych

Czynności notarialne wywierają skutki wobec jej stron. Wymagają one przy-gotowania się do ich odbycia, i to nie tylko od samego notariusza, ale także od

6 Co do obowiązków notariusza w tym zakresie zob. np. wyrok NSA z dnia 20.03.1996 r., SA/Gd 2998/94, ONSA 1997, nr 1, poz. 33; wyrok NSA z dnia 25.10.1994 r., SA/Łd 713/94, POP 1998, nr 5, poz. 168.


stron. Dokonanie czynności objętej formą notarialną zmusza więc strony czyn-ności do należytego rozważenia potrzeby jej dokonania. Stanowi ponadto powód przestrzegania postanowień objętych czynnością notarialną. W wypadku choćby sporządzenia przez notariusza statutu osoby prawnej doniosłość formy przejawia się również w funkcji dowodowej – jest bowiem niezbitym dowodem ustanowie-nia przez akcjonariuszy (wspólników) spółki określonych reguł, zasad rządzących tą osobą prawną. Co więcej, formy notarialne wychodzą naprzeciw potrzebom bezpieczeństwa i skuteczności dokonywanych przez strony czynności prawnych, co przejawia się nie tylko we wspomnianej mocy dowodowej, ale i w pewności daty czy w mocy wykonawczej oraz odpowiedzialności notariusza za dokonywa-ne czynności7.

Strony czynności notarialnych zyskują gwarancję zgodności postanowień za-wartych w ich treści z aktualnym stanem prawnym. Notariusz przy dokonywa-niu czynności notarialnych winien czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron (art. 80 § 2 pr. not.) oraz udzielać stronom niezbęd-nych wyjaśnień dotyczących dokonywanych czynności notarialnych (art. 80 § 3 pr. not.). Taka rola notariusza jest niezwykle doniosła, gdyż pozwala wyelimi-nować nieważne postanowienia umowne. W ten sposób rzeczywista wola stron znajduje odpowiedni wyraz. Notariusz zapewnia właściwe sformułowanie skła-danych oświadczeń, zapewnień i wniosków. Wskazuje z reguły, jakie problemy należałoby rozstrzygnąć w umowie, dzięki czemu zmniejsza się liczba sporów, które niewątpliwie powstałyby bez jego udziału. Jest to rola prewencyjna notaria-tu, z czego wynika nazywanie notariusza „sędzią sporu”. Jak słusznie zauważył Sąd Apelacyjny w Warszawie8, notariusz z racji sprawowanych funkcji pełni jed-nocześnie rolę organu obsługi prawnej, a zatem jest instytucją usługową9 wobec obywateli.

Notariat zapobiega powstawaniu przesłanek rozwiązania spółek, takich jak zamieszczenie sprzecznego z prawem przedmiotu działalności w treści umowy albo statutu spółki czy pominięcie w ich treści postanowień dotyczących firmy, przedmiotu działalności, kapitału zakładowego lub wkładów. Dlatego właśnie czynnościom notarialnym można przypisać rolę sprawowania pieczy nad wła-ściwym obrotem cywilnoprawnym, a co za tym idzie – ochronę majątku spółki w wyżej opisanym zakresie.

7 Szerzej co do odpowiedzialności notariusza przy dokonywaniu czynności notarialnych zob.: wyrok SN z dnia 5.02.2004 r., III CK 271/02, Legalis; wyrok SN z dnia 26.02.2004 r., III SZ 2/03, OSNAPiUS 2004, nr 22, poz. 395, s. 1050; wyrok SN z dnia 8.12.2004 r., I CK 303/04, LEX nr 284647; wyrok SN z dnia 16.03.2006 r., V KK 85/06, OSNKW 2006, nr 5, poz. 51, s. 55.

8 Wyrok SA w Warszawie z dnia 17.12.1998 r., I ACa 697/98, OSA 1999, z. 10, poz. 46, s. 50.9 Wyrok NSA z dnia 19.05.2005 r., FSK 1656/04, LEX nr 249905.


3. Interes osób trzecich

Istnienie czynności notarialnych może być korzystne dla osób trzecich wobec stron dokonanej czynności notarialnej. Są to przede wszystkim osoby niebędące stronami czynności notarialnych. Zasadniczo skutki danej czynności bezpośred-nio ich nie dotyczą.

W zakresie znaczeniowym pojęcia „osób trzecich”, w kontekście prawa spó- łek, będą mieścić się osoby, które znajdują się w zasięgu „oddziaływania” doko-nywanej czynności notarialnej, pozostając „biernymi jej stronami”. Bierność ta przejawia się w oczywistym braku możliwości jakiejkolwiek ingerencji w doko-nywaną czynność notarialną. Osoby te są lub mogą być narażone na skutki owej czynności.

Grupa ta nie jest jednak jednorodna, ponieważ można do niej zaliczyć także inną kategorię podmiotów, takich jak: prawnicy, historycy czy socjolodzy, pro-wadzący czynności badawcze na podstawie źródeł powstałych w efekcie wysiłku intelektualnego notariuszy. Są to więc osoby, których ani w sposób bezpośredni, ani pośredni nie dotyczą skutki dokonanej czynności notarialnej.

Czynności te stanowią dowód na to, że zamieszczone w nich postanowie-nia i oświadczenia zostały przez strony dokonanej czynności notarialnej złożone w określonym miejscu i czasie. Akt notarialny jest dowodem zawiązania przez wspólników spółki na warunkach i zasadach sprecyzowanych w tym dokumencie. W przypadku zaistnienia okoliczności, takich jak chęć współpracy z określoną osobą prawną, istnieje możliwość analizy treści jej statutu (umowy spółki, aktu założycielskiego) w celu upewnienia się, czy dla ważności dokonania zamierzo-nych czynności nie zostały przewidziane szczególne warunki.

Do instytucjonalnych rozwiązań ustrojowych notariatu należy m.in. czuwanie notariusza podczas dokonywania czynności służbowych nad należytym zabezpie-czeniem praw i słusznych interesów nie tylko samych stron czynności, ale rów-nież innych osób, dla których czynność ta może powodować skutki prawne. Obo-wiązek ten, wynikający wprost z art. 80 § 2 pr. not., jest jednym z podstawowych założeń notariatu. Gwarantuje on bezpieczeństwo obrotu prawnego oraz równość stron w postanowieniach objętych dokumentem notarialnym – urzędowym, wy-wołującym istotne skutki dowodowe. Powinność ta pełni więc funkcję ochronną (prewencyjną).

Konsekwencją mocy dowodowej czynności notarialnych są również inne jej wartości, nie tylko na płaszczyźnie urzędowej, ale także mające znaczenie dla wcześniej wspomnianych potrzeb badawczych. Osoby zainteresowane dokumen-tacją notarialną mogą jednak podczas prowadzonych czynności badawczych na-trafić na trudności w korzystaniu z aktów notarialnych, choćby ze względu na ograniczony dostęp do nich. Chronione są one po to, by zawarte w nich dane oso-


bowe oraz szczegółowe informacje nie stały się przedmiotem działań niewłasci-wych osób10. Nie bez znaczenia może okazać się „masowość” aktów notarialnych, stanowiąca zaletę i „podstawowy walor naukowy źródeł tej kategorii”11.

Czynności notarialne dokonywane przez notariuszy w zakresie wynikającym z przepisów k.s.h. stanowią istotne źródło historyczne. Jednak brak powszech-ności tego źródła wynika ze słabej jego znajomości, co może być efektem maso-wości źródeł historycznych, jakimi są akty notarialne, i trudności w korzystaniu z nich.

Analiza treści aktów notarialnych oraz notarialnych protokołów z obrad zgro-madzeń wspólników czy walnych zgromadzeń może prowadzić do stwierdzenia, że są one źródłem przydatnym nie tylko do badań genealogicznych (historycz-nych). Oprócz informacji o danych podmiotach, ich strukturach wewnętrznych, a niekiedy także o przyczynie likwidacji, zawierają bogate informacje będące przedmiotem zainteresowania językoznawców. Akty notarialne jako materiał źró-dłowy pozostają więc w sferze zainteresowania kilku dziedzin naukowych: histo-rycznoprawnych, historycznych, nauki o języku, socjologii.

Na podstawie aktów notarialnych mogą być również prowadzone kwerendy naukowe, polegające na opracowaniu określonego zagadnienia na potrzeby insty-tucji naukowych czy urzędów. Publikowanie ich efektów sprzyja upowszechnia-niu tego rodzaju źródeł. W aktach notarialnych, jako doskonałym źródle służącym badaniom regionalnym, bezsprzecznie znajduje odzwierciedlenie specyfika re-gionów. Notariusz był urzędnikiem lokalnym prowadzącym kancelarię notarialną na określonym terenie. W konsekwencji akty notarialne powstałe na skutek jego aktywności zawodowej utrwalają realia danego regionu: jego potrzeby, w tym handlowe czy kupieckie, strukturę społeczną, stan zamożności ludności, tradycje. Aktom notarialnym można zatem przypisać znaczenie swoistych pamiętników re-gionalnych, dokumentujących istotne aspekty życia społecznego w przeszłości. Są one miernikiem zjawisk tworzących dany okres historyczny, dokładnie ukazu-jącym czas, w jakim powstawały.

Opisane wyżej zagadnienia nie wyczerpują wszystkich możliwości wykorzy-stania form notarialnych (w tym np. aktów notarialnych) do badań naukowych. Wynika z nich jednak, że stanowią w istocie bezcenny materiał do budowania wiedzy o dziejach społeczno-gospodarczych – zawierają choćby nazwy zawo-dów, informacje o potrzebach świadczenia określonych usług w danym regionie, powtarzające się na danym terenie nazwy lub firmy, nazwiska podmiotów w da-nym okresie. Czynności notarialne mogą również stanowić nieoceniony materiał

10 Por. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, t.j. Dz.U. z 2002 r., nr 101, poz. 926 ze zm.

11 S. Kozak, Dziewiętnastowieczne akta notarialne. Stan badań, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie”, Seria Społeczno-Polityczna i Historyczna 1998, Historia 7, z. 28, s. 195.


do badań językowych. Mają ponadto istotne znaczenie dla miast i regionów, które utraciły w wyniku różnych zdarzeń historycznych większość swych archiwaliów w archiwach państwowych. Źródła te dostępne są choćby w aktach rejestrowych spółek prawa handlowego (w Krajowym Rejestrze Sądowym) oraz archiwach państwowych.

Wydaje się więc, że zarówno w interesie społecznym, stron czynności, jak również osób trzecich wobec czynności służbowych notariusza właściwa jest ten-dencja do nadawania składanym oświadczeniom i dokonywanym czynnościom form notarialnych, doniosłych z uwagi choćby na ich szczególną moc dowodową.

Podsumowanie

Prawodawca zauważa doniosłą rolę, jaką spełnia notariusz, dokonując czyn-ności notarialnych, czego konsekwencją jest powierzanie mu coraz większej licz-by zadań, co prowadzi do poszerzania obowiązku zachowania formy notarialnej w wielu nowych rozwiązaniach jurydycznych. Przykładem tego może być choćby k.s.h. wprowadzający powinność zachowania formy aktu notarialnego przy za-wieraniu nowego rodzaju umowy (w stosunku do dotychczasowych uregulowań) spółek osobowych, takich jak spółka komandytowa (art. 106 k.s.h.) czy spółka komandytowo-akcyjna (art. 131 k.s.h.), jak również przy czynnościach dokony-wanych między jedynym wspólnikiem będącym jednocześnie jedynym człon-kiem zarządu a reprezentowaną przez niego spółką (art. 210 § 2 k.s.h.). Ostatni z podanych przykładów analogicznie dotyczy również spółki akcyjnej (art. 379 § 2 k.s.h.).

Ustawodawca, tworząc zróżnicowane formy notarialne, wymusza na nota-riuszu konieczność zachowania aktywnej postawy przy dokonywaniu czynno-ści sporządzenia aktu notarialnego, często wykraczającej również poza zwykłe przyjmowanie oświadczeń. Ściśle wiąże się z tym gwarancja porządku prawnego (umownego), charakteryzującego się dążeniem do zachowania pomiędzy strona-mi „równowagi” i ochrony konsumenta.

Literatura

Hałgas M., Forma aktu notarialnego w kodeksie spółek handlowych, „Rejent” 2005, nr 4.Kozak S., Dziewiętnastowieczne akta notarialne. Stan badań, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły

Pedagogicznej w Rzeszowie”, Seria Społeczno-Polityczna i Historyczna 1998, Historia 7, z. 28.Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, t.j. Dz.U. z 2014 r., poz. 164.Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, t.j. Dz.U. z 2002 r., nr 101,

poz. 926 ze zm.Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 1030.Wyrok NSA z dnia 14.02.2007 r., II GSK 294/06, ONSA i WSA 2007, nr 5, poz. 118


Wyrok NSA z dnia 19.05.2005 r., FSK 1656/04, LEX nr 249905.Wyrok NSA z dnia 20.03.1996 r., SA/Gd 2998/94, ONSA 1997, nr 1, poz. 33.Wyrok NSA z dnia 25.10.1994 r., SA/Łd 713/94, POP 1998, nr 5, poz. 168.Wyrok NSA z dnia 4.07.2006 r., II GSK 96/06, LEX nr 265687.Wyrok SA w Warszawie z dnia 17.12.1998 r., I ACa 697/98, OSA 1999, z 10, poz. 46.Wyrok SN z dnia 14.10.1999 r., III SZ 2/99, OSNAPiUS 2000, nr 20, poz. 772.Wyrok SN z dnia 16.03.2006 r., V KK 85/06, OSNKW 2006, nr 5, poz. 51.Wyrok SN z dnia 26.02.2004 r., III SZ 2/03, OSNAPiUS 2004, nr 22, poz. 395.Wyrok SN z dnia 5.02.2004 r., III CK 271/02, Legalis.Wyrok SN z dnia 8.12.2004 r., I CK 303/04, LEX nr 284647.Wyrok WSA w Warszawie z dnia 25.09.2006 r., VI SA/Wa 1160/06, LEX nr 256138.

The role of the notary public in commercial law companies

Abstract. In the Commercial Companies Code the legislature foresaw the need to document the creation of commercial companies by means of a notarial deed. This requires not only institutions that guarantee the impartial and competent execution of these acts, but also standards for the pro-tection of the interests of the parties and other persons for whom these activities may result in legal consequences. A notary public, being a person of public trust, whom the legislator entrusts with the duty of exercising these activities, and equipped with the necessary tools, fits well into this concept. This paper presents the role played by the notary who draws up the contract (statute) of a company, mainly in terms of his duties in the notarial proceedings. The legislator, by introducing the participa-tion of a notary public in creating certain types of companies, entrusts him with exercising a protec-tive function as well. The legislature thus ensures the security of civil law, economic transactions, and the interest of the other persons, for whom the performing of these acts may result in legal consequences. The particular function performed by the notary as a guarantor of certainty in the course of a notarial act, is guaranteed by law - the Law of Notaries Public, in which the legislature imposes a number of obligations which are the subject of this paper, such as: the obligation of due diligence, the obligation to provide the necessary explanations concerning the carried out notarial acts, as well as, the obligation of professional secrecy and impartiality. In this paper, special atten-tion has been paid to the broad spectrum of duties of a notary public in carrying out notarial activi-ties (including an in-depth analysis of the current legal status) and the highly formalized procedure for creating a notarial document, along with its legal significance.

Keywords: notary public, notarial act, Law of Notaries Public, Commercial Companies Code, the role of notaries public in the creation of business models in Poland, the role of notaries public in the creation of commercial companies, security of legal transactions, security of parties to notarial acts


2013, t. 51, nr 6

Marcin JurewiczPolitechnika Białostocka

Wydział Zarządzania, Katedra Marketingu i Przedsiębiorczoście-mail: [email protected]

tel. 85 746 98 40

Prawne elementy regulujące bezpieczeństwo pracy

przedsiębiorców stosujących nanotechnologię

Streszczenie. Celem artykułu jest przedstawienie prawnych aspektów bezpieczeństwa pracy z nanomateriałami. Specyficzne cechy nanomateriałów powodują, iż ich nowe zastosowania są uży-teczne dla społeczeństwa, ale wymagają opracowania należytych środków ochrony pracowników. Niezbędne jest więc pozyskiwanie danych dotyczących swoistych właściwości fizykochemicznych nanomateriałów podczas ich cyklu życia w celu oceny ryzyka, w tym ustanowienia wartości dopusz-czalnych norm narażenia zawodowego, a ponadto stosowanie właściwych środków zarządzania ry-zykiem, zwłaszcza wyposażenia ochronnego pracowników i prawidłowego użytkowania substancji.

Słowa kluczowe: nanotechnologia, ochrona pracowników, prawo

Wstęp

Na podstawie pkt 2 zalecenia Komisji Europejskiej nr 2011/696/UE z dnia 18 października 2011 r.1 dotyczącego definicji nanomateriału: „Nanomateriał oznacza naturalny, powstały przypadkowo lub wytworzony materiał zawierający cząstki w stanie swobodnym lub w formie agregatu bądź aglomeratu, w którym co najmniej 50% lub więcej cząstek w liczbowym rozkładzie wielkości cząstek ma jeden lub więcej wymiarów w zakresie 1 nm - 100 nm. W określonych przypad-kach, uzasadnionych względami ochrony środowiska, zdrowia, bezpieczeństwa

1 Dz.Urz. WE L 275.

258 Marcin Jurewicz

lub konkurencyjności, zamiast wartości progowej liczbowego rozkładu wielkości cząstek wynoszącej 50% można przyjąć wartość z zakresu 1-50%”. Pkt 5 zalece-nia Komisji Europejskiej nr 2011/696/UE stanowi, że: „Jeśli jest to technicznie możliwe i wymagane w danym systemie prawnym, zgodność z definicją nano-materiału można określać ilościowo na podstawie powierzchni właściwej przy-padającej na objętość. Materiał należy uznać za zgodny z definicją w pkt 2, jeżeli jego powierzchnia właściwa przypadająca na objętość jest większa niż 60 m2/cm3. Jednak materiał, który jest nanomateriałem ze względu na liczbowy rozkład wielkości cząstek, należy uznać za zgodny z definicją w pkt 2, nawet jeśli jego powierzchnia właściwa jest mniejsza niż 60 m2/cm3”. Nanomateriały, posiadając małe rozmiary cząstek, odznaczają się specyficznymi właściwościami fizykoche-micznymi (w szczególności większą reaktywnością i mobilnością) w porównaniu z substancjami, które są ich odpowiednikami makro. Nanomateriały są użytecz-ne dla społeczeństwa dzięki nowym zastosowaniom, ale mogą też stanowić po-tencjalne ryzyko dla zdrowia (w tym pracowników) i środowiska ze względu na wzrost ich toksyczności i ekotoksyczności. Istnieje więc potrzeba odpowiedniej ochrony zdrowia pracowników mających styczność z nanomateriałami.

Na międzynarodowym rynku nanomateriałów wciąż istnieją materiały, które są wykorzystywane od wielu lat, takie jak: sadza (stosowana zwłaszcza w opo-nach) bądź syntetyczna krzemionka amorficzna (używana w wielu gałęziach prze-mysłu, w tym w oponach, jako wkład polimerowy, a także w paście do zębów albo jako antykoagulant w żywności w proszku). W ostatnich latach stworzono wiele nowych możliwości zastosowania nanomateriałów, w tym jako substancje pro-mieniochronne w kosmetykach do opalania, materiały włókiennicze zabezpiecza-jące przed tworzeniem się nieprzyjemnego zapachu, baterie litowo-jonowe do sa-mochodów elektrycznych, panele słoneczne bądź w terapiach nowotworowych2.

1. Ochrona pracowników

Parlament Europejski w pkt 14 rezolucji z dnia 24 kwietnia 2009 r. w sprawie aspektów regulacyjnych nanomateriałów3 akcentuje znaczenie zagwarantowania przez Komisję Europejską i państwa członkowskie respektowania oraz egze-kwowania prawodawstwa Unii Europejskiej w sferze zdrowia i bezpieczeństwa pracowników w odniesieniu do nanomateriałów, w tym poprzez organizowanie szkoleń dla specjalistów w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy. Ponadto w pkt 15 Parlament Europejski uwydatnia potrzebę zawarcia w przepi-sach o ochronie pracowników unormowań dotyczących:

2 Nanotechnologia pod kontrolą, Komisja Europejska, przedstawicielstwo w Polsce, Warsza- wa 2012, http://ec.europa.eu/polska/news/121003_nanotechnologia_pl.htm [21.02.2013].

3 Dz.Urz. WE C 184E.

Prawne elementy regulujące bezpieczeństwo pracy... 259

– stosowania nanomateriałów wyłącznie w systemach zamkniętych bądź na inne sposoby, które wykluczają narażenie na nie, dopóki nie jest możliwe precy-zyjne wykrywanie oraz kontrola narażenia,

– wyraźnego stwierdzenia, iż odpowiedzialność za wykorzystywanie nano-materiałów ponoszą producenci i pracodawcy,

– rozważenia wszystkich sposobów narażenia (wdychanie, kontakt ze skórą i inne).

Dyrektywa Rady nr 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wpro-wadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (dyrektywa ramowa)4 odnosi się – jak stanowi art. 1 ust. 2 – do zabezpieczania przed zagrożeniami zawodowymi oraz ochrony w sferze bezpie-czeństwa i zdrowia, usuwania zagrożeń oraz czynników wpływających na po-wstawanie wypadków, informowania, poradnictwa oraz szkoleń pracowników i ich przedstawicieli. Przepisy tej dyrektywy dotyczą wszystkich produkowanych substancji chemicznych, również nanomateriałów. Pracodawcy są zobowiązani:

– przeprowadzić ocenę stopnia zagrożeń dla zdrowia oraz bezpieczeństwa w miejscu pracy, rozstrzygać o użyciu odpowiednich środków ochronnych i urzą-dzeń ochronnych, prowadzić listę wypadków przy pracy, których następstwem jest niezdolność do pracy pracownika dłuższa niż 3 dni robocze, sporządzać spra-wozdania z wypadków przy pracy pracowników (art. 9 ust. 1);

– zapewnić pierwszą pomoc w nagłych wypadkach, możliwość zwalcza-nia pożarów i ewakuacji pracowników, zagwarantować niezbędny kontakt z ze-wnętrznymi zespołami świadczącymi usługi, szczególnie dotyczące pierwszej po-mocy w nagłych wypadkach, pogotowia ratunkowego, czynności ratowniczych i zwalczania pożarów (art. 8 ust. 1);

– informować pracowników bądź ich przedstawicieli o zagrożeniach dla bez-pieczeństwa i zdrowia oraz rodzaju realizowanych działań ochronnych i zapobie-gawczych (art. 10 ust. 1);

– konsultować z pracownikami i ich przedstawicielami zagadnienia odnoszą-ce się do bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników w trakcie wykonywania obowiązków zawodowych (art. 11 ust. 1);

– zapewnić, żeby każdy pracownik odbył odpowiednie przeszkolenie w za-kresie bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, zwłaszcza poprzez uzyskanie in-formacji i poznanie instrukcji właściwych dla danego miejsca pracy lub rodzaju wykonywanych czynności, m.in. w sytuacji wprowadzenia nowej technologii (art. 12 ust. 1).

Zgodnie z prawodawstwem Unii Europejskiej pracodawcy, na podstawie art. 9 ust. 1 dyrektywy Rady nr 89/391/EWG i art. 4 ust. 1 dyrektywy Rady nr 98/24/WE

4 Dz.Urz. WE L 183; M. Hull, D. Bowman, Nanotechnology Environmental Health and Safety: Risks, Regulation and Management, Elsevier, Oxford 2010, s. 110-111.

260 Marcin Jurewicz

z dnia 7 kwietnia 1989 r. w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracow-ników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy5, są zobligowani do przeprowadzenia oceny ryzyka stosowania niebezpiecznych substancji chemicznych, w tym nanomateriałów, ponadto redukowania zagrożeń związanych z narażeniem na ich działanie. Ocena ryzyka zawodowego jest oceną prawdopodobieństwa poniesienia szkody przez pracowników na skutek zagrożeń istniejących w miejscu pracy. Wybór sposobu oceny ryzyka zawodowego jest w gestii pracodawcy. Dyrektywa Rady nr 98/24/WE, będąc dyrektywą szczegóło-wą względem dyrektywy Rady nr 89/391/EWG, formułuje minimalne wymaga-nia dotyczące ochrony pracowników przed zagrożeniami dla ich bezpieczeństwa i zdrowia, które wynikają lub mogą wyniknąć z narażenia na działanie środków chemicznych w miejscu pracy bądź w następstwie pracy z udziałem środków chemicznych (art. 1 ust. 1). W polskim systemie prawa obowiązek pracodaw-cy przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego wynika z art. 226 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy6, który stanowi, iż pracodawca ma powinność ocenić i dokumentować ryzyko zawodowe związane ze świadczoną pracą; po-nadto jest zobowiązany stosować niezbędne środki profilaktyczne minimalizujące ryzyko oraz informować pracowników o ryzyku zawodowym i zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Według poradnika opracowanego przez Stowarzyszenie Techniczne Przemy-słu Papierniczego i Masy Włóknistej (TAPPI), Sekcję Nanotechnologii, pt. Wor-king Safely with Engineered Nanomaterials and Nanoproducts. A Guide for Em-ployers and Employees7, ocena ryzyka zawodowego dla nanomateriałów powinna obejmować następującą procedurę:

– charakterystykę nanomateriałów – dla substancji na podstawie karty cha-rakterystyki (SDS), zaś dla produktu – na podstawie karty danych technicznych produktu, w szczególności liczbowy rozkład wielkości cząstek nanomateriału, trwałość w środowisku, rozpuszczalność w wodzie, gęstość, postać fizyczną na-nomateriału;

– identyfikację zagrożeń dotyczących narażenia na oddziaływanie nanomate-riałów – podział na kategorie w zależności od stopnia zagrożenia dla zdrowia na podstawie trwałości w środowisku, rozpuszczalności w wodzie, gęstości;

– przygotowanie spisu czynności odnoszących się do całego cyklu życia nanomateriałów: podczas produkcji nanomateriałów, pracy z nanoproduktami, czyszczenia i konserwacji, przewozu oraz przetwarzania i usuwania odpadów;

5 Dz.Urz. WE L 131.6 Dz.U. z 1998 r., nr 21, poz. 94 z późn. zm.7 Working Safely with Engineered Nanomaterials and Nanoproducts. A Guide for Employers

and Employees, TAPPI International Nanotechnology Division, Peachtree Corners 2012, http://www.tappinano.org/pdf/ J771_NanoWorkSafetyGuidance.pdf [3.06.2012]; S. Foss Hansen, Regu-lation and Risk Assessment of Nanomaterials – Too Little, Too Late?, DTU Environment, Technical University of Denmark, Lyngby 2009, s. 25-26.


– określenie potencjalnych dróg narażenia na nanomateriały, zwłaszcza wdy-chanie, kontakt ze skórą, spożywanie pokarmów;

– oznaczenie stopnia prawdopodobieństwa narażenia na nanomateriały pod-czas pracy dla każdej czynności w cyklu życia nanomateriałów – według katego-rii narażenia, w zależności od możliwości emisji pierwotnych nanomateriałów, możliwości emisji nanomateriałów osadzonych w większej stałej (>100 nm) bądź ciekłej matrycy oraz zminimalizowanej emisji nanomateriałów wskutek pracy w całkowicie zamkniętym systemie;

– wyznaczenie poziomów kontroli: najwyższego, średniego i niskiego zgod-nie z kategorią zagrożenia dla nanomateriałów i prawdopodobieństwem narażenia pracowników na nie;

– pomiar narażenia i odniesienie do wartości dopuszczalnych norm narażenia zawodowego; wartości te są oznaczone dla form makroskopowych substancji, nie zaś dla nanomateriałów. Brak kompletnej oceny ryzyka dla nanomateriałów, bę-dący następstwem ich specyficznych właściwości, skutkuje niedoborem danych potrzebnych do ustalenia wartości dopuszczalnych norm narażenia zawodowego. Zgodnie z poradnikiem Agencji Federalnej Occupational Safety and Health Ad-ministration (OSHA) pt. Working Safely with Nanomaterials8 ustalono wartości dla kilku nanocząstek – zaleca się, by ekspozycja pracowników na nanorurki wę-glowe CNTs i nanowłókna węglowe CNFs nie przekraczała 1,0 mikrogramów/m3, zaś ekspozycja pracowników na nanocząski dwutlenku tytanu TiO2 nie przekra-czała 0,3 miligramów/m3 – jako średnia ważona 8-godzinnego czasu; natomiast TiO2 o wielkości cząstek powyżej 100 nm posiada zalecane ograniczenie ekspo-zycji 2,4 miligramów/m3;

– zastosowanie środków służących minimalizowaniu bądź wykluczeniu ry-zyka na podstawie określonych wcześniej poziomów kontroli. Środki zarządzania ryzykiem, służące poprawie bezpieczeństwa pracy przedsiębiorców stosujących nanotechnologię, stanowią w szczególności – według poradnika OSHA: praca z nanomateriałami w wentylowanym systemie zamkniętym wyposażonym w fil-try powietrza HEPA o wysokiej wydajności, zapewnienie lokalnej wentylacji wy-ciągowej wyposażonej w filtry powietrza HEPA i przeznaczonej do wychwyty-wania zanieczyszczeń w miejscu wytwarzania lub uwalniania (jeżeli praca nie może odbywać się w systemie zamkniętym), czyszczenie wycieków nanomateria-łów i odkażanie powierzchni w celu zminimalizowania narażenia pracowników (zwłaszcza zakazanie zamiatania na sucho lub wykorzystywania sprężonego po-wietrza do czyszczenia pyłów zawierających nanomateriały, wycieranie na mokro i używanie odkurzaczy wyposażonych w filtry powietrza HEPA), zapewnienie

8 Working Safely with Nanomaterials, OSHA, Washington 2013, http://www.osha.gov/Publi-cations/OSHA_FS-3634.pdf [3.06.2013]; A. Franco, S. Foss Hansen, S. Irving Olsen, L. Butti, Lim-its and prospects of the „incremental approach” and the European legislation on the management of risks related to nanomaterials, „Regulatory Toxicology and Pharmacology” 2007, nr 48, s. 176.

262 Marcin Jurewicz

pracownikom odpowiednich środków ochrony indywidualnej (maski ochronne, rękawice i odzież ochronna), w razie potrzeby umożliwienie im korzystania z ba-dań i obserwacji medycznej;

– ewidencjonowanie oceny ryzyka zawodowego – poprzez prowadzenie re-jestru pracowników i oznaczanie okresu ich pracy z nanomateriałami oraz nazw nanomateriałów, opis i czas trwania realizowanych zadań.

Wartości dopuszczalnych norm narażenia zawodowego są określone dla sub-stancji w formie tradycyjnej i nie są dostosowane do nanomateriałów (poza kil-koma wymienionymi) z uwagi na swoiste właściwości fizykochemiczne nanoczą-stek. Wartości te są wyznaczane według stężenia masowego substancji. Natomiast nanomateriały, zgodnie z zapatrywaniem Komisji Europejskiej wyrażonym w za-leceniu nr 2011/696/UE dotyczącym definicji nanomateriału, powinny być cha-rakteryzowane poprzez stężenie liczbowe, czyli liczbę nanocząstek zawartych w jednostce objętości. Nanomateriały obejmują bowiem zazwyczaj wiele cząstek, występujących w różnych wielkościach w danym rozkładzie – objętych (co naj-mniej 50%) wymiarami 1-100 nm bądź niemieszczącyh się w tym zakresie. Nie-wielki ułamek masowy może zaś zawierać dużą liczbę nanocząstek ze względu na ich małe rozmiary. Stężenie liczbowe precyzyjniej więc znamionuje nanomateria-ły. Istnieje niedobór danych na temat ewentualnego narażenia pracowników pod-czas całego cyklu życia nanomateriałów, czyli produkcji, pracy z nanoprodukta-mi, czyszczenia i konserwacji, transportu oraz przerabiania i usuwania odpadów.

Podsumowanie

Pożądane jest uzyskiwanie informacji dotyczących specyficznych właściwo-ści fizykochemicznych nanomateriałów podczas ich cyklu życia dla celów oceny ryzyka, w tym ustanowienia wartości dopuszczalnych norm narażenia zawodowe-go. Należy również stosować odpowiednie środki zarządzania ryzykiem (w szcze-gólności wyposażenie ochronne pracowników i prawidłowe użytkowanie sub-stancji) tak, aby je minimalizować. Należyte posługiwanie się nanomateriałami przez pracowników dotyczy zwłaszcza odpowiedniej wentylacji, wykorzystywa-nia filtrów powietrza HEPA, właściwego czyszczenia i dezynfekcji powierzchni.

Literatura

Dyrektywa Rady nr 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.Urz. WE L 183.

Dyrektywa Rady nr 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeń-stwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi w miejscu pracy, Dz.Urz. WE L 131.


Foss Hansen S., Regulation and Risk Assessment of Nanomaterials – Too Little, Too Late?, DTU Environment, Technical University of Denmark, Lyngby 2009.

Franco A., Foss Hansen S., Irving Olsen S., Butti L., Limits and prospects of the „incremental approach” and the European legislation on the management of risks related to nanomaterials, „Regulatory Toxicology and Pharmacology” 2007, nr 48.

Hull M., Bowman D., Nanotechnology Environmental Health and Safety: Risks, Regulation and Management, Elsevier, Oxford 2010.

Nanotechnologia pod kontrolą, Komisja Europejska. Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa 2012, http://ec.europa.eu/polska/news/121003_nanotechnologia_pl.htm [21.02.2013].

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 24 kwietnia 2009 r. w sprawie aspektów regulacyjnych nanomateriałów, Dz.Urz. WE C 184E.

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, Dz.U. z 1998 r., nr 21, poz. 94 z późn. zm.Working Safely with Engineered Nanomaterials and Nanoproducts. A Guide for Employers and

Employees, TAPPI International Nanotechnology Division, Peachtree Corners 2012, http://www. tappinano.org/pdf/J771_NanoWorkSafetyGuidance.pdf [3.06.2012].

Working Safely with Nanomaterials, OSHA, Washington 2013, http://www.osha.gov/Publications/OSHA_FS-3634.pdf [3.06.2013].

Zalecenie Komisji Europejskiej nr 2011/696/UE z dnia 18 października 2011 r. dotyczące definicji nanomateriału, Dz.Urz. WE L 275.

Legal elements regulating work safety for entrepreneurs using nanotechnology

Abstract. A purpose of the article is to present the legal aspects of safe work with nanomateri-als. The specific characteristics of nanomaterials are the reason that its new applications are useful to society, but also indicate a need to develop reasonable measures to protect workers. It is recom-mended to obtain information about specific physical and chemical properties of nanomaterials throughout their life cycle for the purposes of risk assessment, including the setting of occupational exposure limits. In addition, the application of appropriate risk management measures, especially protective equipment, for workers and the proper use of the substances.

Keywords: nanotechnology, protection of workers, law


2013, t. 51, nr 6

Agnieszka Grzesiok-HoroszUniwersytet Śląski

Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa, Zakład Dziennikarstwa e-mail: [email protected]

tel. 508 562 150

Prawne aspekty produkcji utworu audiowizualnego

Streszczenie. We współczesnym społeczeństwie informacyjnym coraz większą rolę odgrywają dobra intelektualne oparte na wiedzy. W nowoczesnej gospodarce duże znaczenie ma tworzenie dóbr intelektualnych, w tym utworów audiowizualnych. Dla powstania utworu audiowizualnego, który odniósłby sukces rynkowy, istotne jest wykorzystanie przez producenta najnowszych techno-logii oraz wiedzy z często bardzo odległych od siebie dziedzin nauki. Celem artykułu jest przedsta-wienie pojęcia utworu audiowizualnego, jego współtwórców oraz prawne aspekty jego produkcji.

Słowa kluczowe: ochrona własności intelektualnej, prawo mediów, utwór audiowizualny, pro-ducent

Wstęp

Utwory audiowizualne są wymienione jako jeden z rodzajów utworów w art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych1. Wypada zgodzić się z poglądem, iż realizacja utworu audiowizualnego jest szcze-gólnie skomplikowanym przypadkiem twórczości zespołowej2. Produkcja taka

1 T.j. Dz.U. z 2006 r., nr 90, poz. 631 ze zm. (dalej: prawo autorskie lub ustawa o prawie autorskim). Szerzej: M. Czajkowska-Dąbrowska, w: J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwią-kalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 421 i nn.

2 A. Wojciechowska, Twórcy dzieła audiowizualnego w świetle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.

266 Agnieszka Grzesiok-Horosz

jest przedsięwzięciem złożonym pod względem organizacyjnym i ekonomicz-nym, a od strony formalnoprawnej regulowanym przez zawarcie umów między podmiotami ponoszącymi nakłady finansowe i rzeczowe na daną produkcję3. Jak wskazuje Konrad J. Fiałkowski, umowy takie dotyczą przekazania środków na potrzeby produkcji, uwarunkowań procesu produkcji, jak również umów wyko-nawczych4, autorskich praw majątkowych do powstającego utworu oraz podziału pochodzących stąd wpływów. Istotnym elementem umów mogą być także posta-nowienia dotyczące zasad wykorzystania wiedzy niezbędnej w procesie tworze-nia danego utworu, a zatem jej transferu.

Cechą charakterystyczną dzieł audiowizualnych jest złożoność procesu ich tworzenia, wymagającego z reguły współpracy wielu osób, począwszy od pro-ducenta, przez liczne grono twórców i aktorów, aż po pracowników obsługi tech-niczno-organizacyjnej5, a łączą się w ten sposób różne rodzajowo płaszczyzny aktywności: finansowa, intelektualna, artystyczna i organizacyjna6. Sfera audio-wizualna, należąca do problematyki prawa mediów i prawa własności intelektu-alnej, ma duże znaczenie gospodarcze7. Wcześniejsze poglądy na jej temat muszą jednak ulec zmianie z uwagi na nowe techniki utrwalania i zróżnicowane tech-nologicznie kanały rozpowszechniania, co oznacza także weryfikację i ponowne ustalenie osób uczestniczących w powstawaniu utworu audiowizualnego. Wszak to „zdolność [...] przekształcania wiedzy w nowe produkty, usługi i technologie decyduje o sukcesie rynkowym przedsiębiorstwa”8. Należy również pamiętać, iż „podmioty gospodarcze w zdynamizowanym otoczeniu konkurencyjnym kluczo-wym źródłem przewagi czynią wiedzę [...], a poszukiwanie innowacji staje się przedmiotem oczekiwań na każdym szczeblu zarządzania”9.

Skoro mowa o innowacyjności, trzeba pamiętać, że film i wideo oraz telewizję i radio zalicza się do sektorów (przemysłów) kreatywnych, które „są zorientowa-ne na rynek, a zajmują się kreacją, produkcją, dystrybucją i/lub rozprzestrzenia-

Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej” 1996, nr 67, s. 53 i nn.; eadem, Autor-skie prawa osobiste twórców dzieła audiowizualnego, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s. 82.

3 K. J. Fiałkowski, Umowy inwestycyjne w produkcji utworu audiowizualnego, „Państwo i Pra-wo” 1998, nr 11, s. 56.

4 Rozumianych jako zawierane w celu realizacji utworów z wykonawcami czy obsługą techniczną. Szerzej: K. J. Fiałkowski, op. cit., s. 56.

5 J. Szczotka, Utwory audiowizualne – stan oczekiwania na nowelizację prawa autorskiego, „Przegląd Sądowy” 2009, nr 1, s. 33 i nn.

6 Ibidem.7 J. Błeszyński, Zmiany art. 70 ust. 2 pr. aut. (uwarunkowania, perspektywy, tendencje), „Prace

Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2007, nr 100, s. 30 i nn.8 K. B. Matusiak, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak,

PARP, Warszawa 2011, s. 11.9 M. Włodarczyk, w: Transfer wiedzy w praktyce – rozwiązania w Finlandii i w Polsce, red.

M. Włodarczyk, Wyd. Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010, s. 5.

Prawne aspekty produkcji utworu audiowizualnego 267

niem kreatywnych dóbr i usług poprzez media”10. Wiedza i jej sprawny transfer odgrywają w tym sektorze szczególną rolę.

Problematyka utworów audiowizualnych należy do najtrudniejszych w pra-wie autorskim11. Jak wskazuje Piotr Ślęzak, utwory audiowizualne należy rozu-mieć jako przejawiające cechy utworu zarówno rozłącznego, jak i nierozłącznego, jednakże bliższe nierozłącznemu12. Nie budzi wątpliwości w doktrynie i ustawo-dawstwie różnych państw odrębność utworów audiowizualnych (kinematogra-ficznych) jako przedmiotu prawa autorskiego, które traktowane są jako samoistna, integralna całość. Sporne jest natomiast, od którego momentu zaczyna się proces tworzenia dzieła audiowizualnego oraz czyje wkłady twórcze stanowią integralne elementy samego dzieła audiowizualnego, a które powinny być jeszcze traktowa-ne jako dzieła uprzednio istniejące, wykorzystane następnie w utworze audiowi-zualnym.

Celowi artykułu, którym jest przedstawienie wybranych prawnych aspektów produkcji utworu audiowizualnego, zostanie podporządkowana jego systematy-ka. W pierwszej części zostanie przedstawione pojęcie utworu audiowizualnego i osoby zaliczane do grona jego współtwórców, a w dalszej kolejności zakres praw przysługujących podmiotom, które brały udział w powstaniu utworu audiowizual-nego. W artykule zastosowano głównie metodę formalno-dogmatyczną, ponadto prawnoporównawczą i historyczną. Dokonano analizy stosownych aktów norma-tywnych oraz literatury przedmiotu.

1. Utwory audiowizualne

1.1. Pojęcie

W polskiej ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych brak defini-cji utworu audiowizualnego. Pierwszym aktem prawnym obejmującym ochroną utwór kinematograficzny w Polsce była ustawa o prawie autorskim z dnia 29 mar-ca 1926 r.13 Ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim14 stanowiła, że przedmiotem prawa autorskiego są m.in. utwory sztuki kinematograficznej utrwa-lone w scenariuszach, rysunkach lub fotografiach15.

10 M. Nowak, K. Zasiadły, w: Innowacje i transfer technologii..., s. 240 i nn.11 Szerzej: P. Ślęzak, Umowy w zakresie współczesnych sztuk wizualnych, Wolters Kluwer Pol-

ska, Warszawa 2012, s. 309.12 Ibidem, s. 322.13 Dz.U. z 1935 r., nr 36, poz. 260 ze zm. Por. T. Drewno, w: I. Jaroszewska, Ochrona prawna

utworu audiowizualnego, PWSFTiT, Łódź 1997, s. 3.14 Dz.U. nr 34, poz. 234 ze zm.15 Przesłanką ochrony tych utworów było ich utrwalenie. Szerzej: S. Grzybowski, Z zagadnień

prawa autorskiego względem dzieła kinematograficznego, „Studia Cywilistyczne” 1967, t. X, s. 63 i nn.; P. Ślęzak, Pojęcie utworu audiowizualnego, w: Utwór audiowizualny. Zakres pojęcia i ochrony


Określenie „utwór audiowizualny” zastąpiło w latach 70. pojęcie „dzieła ki-nematograficzne”, co wynikało z postępu technicznego16. W związku z pojawie-niem się zapisu wideo powstały wątpliwości, czy utwór zarejestrowany w takiej technice jest utworem kinematograficznym, zaś kategoria utworu audiowizualne-go objęła wszelkie materiały audiowizualne niezależnie od techniki utrwalenia czy zwielokrotnienia.

W prawie międzynarodowym pojęcie „utwór audiowizualny” pojawiło się po raz pierwszy podczas prac Komitetu WIPO/UNESCO w 1986 r.17, a w latach 80. i 90. wprowadzono zmiany w prawie autorskim wielu państw.

Z definicją utworu audiowizualnego można spotkać się w ustawodawstwie francuskim18, zgodnie z którym utworami audiowizualnymi są dzieła kinemato-graficzne i inne utwory złożone z sekwencji ruchomych obrazów, udźwiękowione lub nieme.

Ustawa hiszpańska o własności intelektualnej dnia z 17 listopada 1987 r. uznaje za dzieło kinematograficzne lub inne audiowizualne utwór wyrażony za pomocą serii połączonych ze sobą obrazów z dołączonym dźwiękiem lub bez dźwięku, przeznaczony do pokazywania – za pomocą aparatów projekcyjnych lub innych środków komunikowania – publiczności obrazu i dźwięku, niezależnie od rodzaju nośnika, na jakim został zarejestrowany19.

W ustawie austriackiej przez pojęcie dzieła sztuki filmowej rozumie się rucho-me obrazy, dzięki którym tworzące istotę dzieła procesy i działania przedstawione zostają bądź jedynie do odbioru wzrokowego, bądź wzrokowego i słuchowego, bez względu na rodzaj użytych przy produkcji środków technicznych20.

Ustawodawca amerykański określa utwór audiowizualny jako utwór składa-jący się z serii powiązanych ze sobą obrazów, przeznaczonych do pokazywania przy użyciu maszyn i urządzeń, takich jak projektory, przeglądarki bądź sprzętu elektronicznego, z towarzyszeniem dźwięku, niezależnie od rodzaju materiałów, takich jak film czy taśma, na którym dzieło jest utrwalone21.

prawnej, red. K. Lewandowski, Wyd. WSUS, Poznań 2011, s. 19; T. Drewno, op. cit., s. 3; I. Jaro-szewska, op. cit., s. 11 i nn.; M. Czajkowska-Dąbrowska, op. cit., s. 421.

16 P. Ślęzak, Prawo autorskie. Podręcznik dla studentów szkół filmowych i artystycznych, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, s. 187; idem, Pojęcie utworu audiowizualnego, s. 9 i nn.

17 J. Sieńczyło-Chlabicz, J. Banasiuk, Twórcy dzieł uprzednio stworzonych a współtwórczość utworu audiowizualnego, w: Utwór audiowizualny..., s. 76 i nn.; A. Wojciechowska, Autorskie pra-wa osobiste..., s. 46 i nn.

18 Code de la propriété intellectuelle z dnia 1 lipca 1992 r. Szerzej: P. Ślęzak, Prawo autorskie. Podręcznik..., s. 187; idem, Pojęcie utworu audiowizualnego, s. 10; idem, Umowy..., s. 122.

19 P. Ślęzak, Prawo autorskie. Podręcznik..., s. 187; K. Górecka, Pojęcie utworu audiowizual-nego w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, „Przegląd Sądowy” 1997, nr 7-8, s. 104 i cytowana tam literatura.

20 Szerzej: K. Górecka, op. cit., s. 104.21 Copyright Law of USA. Szerzej: K. Górecka, op. cit., s. 104; P. Ślęzak, Pojęcie utworu au-

diowizualnego, s. 10; idem, Umowy..., s. 123.


Na mocy konwencji berneńskiej z 9 września 1886 r. o ochronie dzieł lite-rackich i artystycznych, w brzmieniu ustalonym aktem paryskim z dnia 24 lipca 1971 r., za dzieła pozostające pod ochroną uznano dzieła filmowe oraz zrównane z nimi dzieła wyrażone w sposób podobny jak film22.

Międzynarodowa konwencja o ochronie wykonawców, producentów fo-nogramów oraz organizacji nadawczych, sporządzona w Rzymie dnia 26 paź-dziernika 1961 r.23, posługuje się terminem utrwalenia wizualnego i audiowizualnego.

Pojęcie utworu audiowizualnego, bez jego bliższego wyjaśnienia, pojawia się w dyrektywie 2006/116/WE Parlamentu Europejskiego z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych24.

Polska ustawa o prawie autorskim nie definiuje pojęcia utworu audiowizual-nego25, przesądzając jednak, iż do utworów audiowizualnych stosuje się przepisy ogólne dotyczące utworów. Okres ochrony utworu audiowizualnego został okre-ślony w art. 36 pkt 4 ustawy, stanowiącym, iż autorskie prawa majątkowe gasną z upływem 70 lat od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skompono-wanej do utworu audiowizualnego26.

Dodany nowelą z dnia 1 kwietnia 2004 r.27 art. 41 ust. 5 stanowi, iż twórca utworu wykorzystanego lub włączonego do utworu audiowizualnego (oraz utwo-

22 K. Górecka, op. cit., s. 104; M. Gromotowicz, Współtwórczość utworu audiowizualnego, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2009, nr 4, s. 19 i nn.; P. Ślęzak, Prawo autorskie. Podręcznik..., s. 166 i 183; M. Barczewski, Traktatowa ochrona praw autorskich i praw pokrew-nych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2007, s. 31 i nn.

23 Dz.U. z 1997 r., nr 125, poz. 800; P. Ślęzak, Prawo autorskie. Podręcznik..., s. 169 i nn.; M. Barczewski, op. cit., s. 82 i nn.

24 J. Błeszyński, Konstrukcja praw do utworu audiowizualnego, w: Utwór audiowizualny..., s. 36 i nn.

25 Podobnie w innych systemach prawnych, np. w szwajcarskiej ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 9 października 1992 r. wymieniono wśród chronionych prawem au-torskim utworów dzieł fotograficzne, filmowe i inne wizualne lub audiowizualne. W ustawie nie-mieckiej objęto ochroną dzieła filmowe łącznie z dziełami, które tworzone są podobnie jak dzieła filmowe. Szerzej: K. Górecka, op. cit., s. 104 i nn. Ponadto art. 1 ust. 2 pkt 9 ustawy operuje węż-szym pojęciem „utwory filmowe”, a w art. 126 ust. 2 występuje jeszcze węższe określenie „filmy fabularne” i żadne z tych określeń nie jest zdefiniowane w ustawie. J. Barta, R. Markiewicz, Ko-mentarz do art. 1, w: J. Barta, R. Markiewicz, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, K. Felch-ner, E. Traple, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, System Informacji Prawnej LEX 2011, s. 112.

26 M. Gromotowicz zwraca uwagę na wskazanie przez ustawodawcę jedynie czterech twórców oraz odmienne uregulowanie utworu audiowizualnego i współautorskiego, wbrew brzmieniu art. 69 prawa autorskiego, w którym ustawodawca przyjął, iż utwór audiowizualny jest współautorski. M. Gromotowicz, op. cit., s. 22.

27 Ustawa z dnia 1 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. nr 91, poz. 869.


ru wchodzącego w skład utworu zbiorowego) po powstaniu nowych sposobów eksploatacji utworów nie może bez ważnego powodu odmówić udzielenia zezwo-lenia na korzystanie z tego utworu w ramach utworu audiowizualnego (lub utworu zbiorowego) na polach eksploatacji nieznanych w chwili zawarcia umowy.

Z kolei art. 56 przewiduje wyłączenie w stosunku do utworu audiowizualnego oraz „utworów zamówionych w zakresie ich eksploatacji w utworze audiowizu-alnym” możliwości wyjątkowego odstąpienia przez autora od umowy ze względu na jego istotne interesy twórcze.

Ponadto ze względu na specyfikę i szczególnie skomplikowany charakter stosunków zawiązujących się przy tworzeniu i eksploatacji utworów audiowizu-alnych ustawodawca zdecydował się poświęcić im zespół przepisów zawartych w osobnym 6 rozdziale ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Odręb-ne reguły dotyczą zasad określenia podmiotu prawa autorskiego oraz uprawnień współtwórców (art. 69), praw producenta (art. 70), tłumaczeń (art. 71)28, utworu zamówionego (art. 72) i zasad wykonywania nadzoru autorskiego (art. 73)29.

Wobec braku ustawowej definicji warto przyjąć następującą, zaproponowaną przez Piotra Ślęzaka: utworem audiowizualnym są materiały o charakterze audio-wizualnym, spełniające kryteria objęcia ich ochroną autorskoprawną30. Charak-ter audiowizualny mają te materiały, które składają się z obrazów: wyrażonych jako sekwencja; sprawiających w czasie odtwarzania wrażenie ruchu, udźwię-kowionych lub nieudźwiękowionych oraz utrwalonych na dowolnym nośniku31. Konkretny materiał audiowizualny jest objęty ochroną autorskoprawną, o ile ma cechy pozwalające zakwalifikować go jako utwór, to znaczy jest przejawem dzia-łalności twórczej o indywidualnym charakterze oraz został ustalony.

Przesłanka oryginalności zostaje spełniona, gdy powstaje nowy wytwór inte-lektu człowieka. Indywidualny charakter utworu oznacza, iż na jego kształt musi mieć wpływ osobowość twórcy32. Należy przy tym dodać, że sam fakt rejestracji materiału o charakterze audiowizualnym nie świadczy o jego oryginalności. Dla stwierdzenia oryginalności materiału audiowizualnego należy wskazać w nim

28 Producent może bez zgody twórców utworu audiowizualnego dokonać tłumaczeń na różne wersje językowe. Szerzej: J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 141; M. Czajkowska-Dąbrowska, op. cit., s. 450 i nn.; J. Szczotka, op. cit., s. 45.

29 Nadzór na dziełami audiowizualnymi może być wykonywany tylko w stosunku do ostatecz-nej wersji takiego utworu, por. M. Czajkowska-Dąbrowska, op. cit., s. 453 i nn.

30 P. Ślęzak, Prawo autorskie. Podręcznik..., s. 187; idem, Umowy..., s. 437.31 P. Ślęzak, Pojęcie utworu audiowizualnego, s. 12 i nn.; idem, Umowy..., s. 124 i nn.; idem,

Prawo autorskie. Wzory umów z komentarzem, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012, s. 131 i nn.32 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, s. 36; P. Stec, w: Ochrona własności intelektual-

nej. Zarys wykładu, red. P. Stec, Branta, Bydgoszcz – Opole – Gliwice 2011, s. 40 i nn.; M. Późniak-Niedzielska, w: System prawa prywatnego, t. 13: Prawo autorskie, red. J. Barta, C.H. Beck, Warsza-wa 2007, s. 7 i nn.; P. Ślęzak, Prawo autorskie..., s. 26 i nn.; R. Golat, Prawo autorskie i prawa pokrewne, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 31 i nn.


elementy przesądzające o nowatorstwie w dziedzinie formy33. Stworzenie takie-go utworu wymaga zatem dysponowania odpowiednią wiedzą. Producent utworu audiowizualnego, jeżeli sam takiej wiedzy nie posiada, będzie musiał ją pozyskać w drodze transferu.

Warunkiem powstania utworu jest jego ustalenie (uzewnętrznienie) w jakiej-kolwiek postaci, która umożliwia percepcję przez inne osoby niż twórca34. Jednak ustalenie utworu nie zawsze musi być związane z jego uzewnętrznieniem przybie-rającym formę trwałą – jest to utrwalenie, jednak istnieją takie rodzaje utworów, do których należy zaliczyć utwory audiowizualne, w których byt wpisana jest rejestracja na nośniku materialnym35.

Konstrukcja utworu audiowizualnego jest kategorią zbiorczą obejmującą kil-ka odrębnych podkategorii, do której należą: utwory kinematograficzne (przezna-czone do wyświetlania w kinach jako na pierwszym polu eksploatacji), utwory telewizyjne (film telewizyjny, serial telewizyjny), teledyski (jako specyficzna, wi-zualna postać promocji utworu muzycznego lub słowno-muzycznego), reklama audiowizualna, animacje komputerowe oraz wirtualna rzeczywistość36.

Od utworów audiowizualnych należy odróżnić wideogramy, będące pierw-szym utrwaleniem sekwencji ruchomych obrazów37. Prawa do wideogramów służą ochronie rezultatów działalności o bardzo złożonym charakterze – tak or-ganizacyjnym, jak technicznym, co wiąże się z dużymi nakładami finansowymi, przykładowo wynajęciem studia nagrań, kupnem sprzętu umożliwiającego utrwa-lanie czy zatrudnieniem pracowników obsługujących sprzęt, ustawodawca uznał zatem, iż należy zrekompensować ów „wysiłek organizacyjny” przyznając prawa na rzecz producenta wideogramu, którym może być producent utrwalonego dzieła audiowizualnego38.

33 Brak nowatorstwa jest najczęstszą przyczyną niemożności zakwalifikowania konkretnego materiału o charakterze audiowizualnym do utworów. Szerzej: P. Ślęzak, Prawo autorskie. Wzory umów..., s. 132 i nn.; idem, Umowy..., s. 128 i nn.

34 A. Grzesiok-Horosz, Prawo autorskie, w: Podstawy ochrony własności intelektualnej, red. M. Baron-Wiaterek, P. Horosz, T. Szewc, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013, s. 26 i cytowana tam literatura.

35 Szerzej: P. Ślęzak, Prawo autorskie. Wzory umów..., s. 133; idem, Umowy..., s. 130 i nn.; K. Święcka, J. S. Święcki, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz. Wybór międzynarodo-wych aktów prawnych, Kodeks, Warszawa 2004, s. 109.

36 P. Ślęzak, Pojęcie utworu audiowizualnego..., s. 22 i nn.; idem, Umowy…, s. 132 i nn.; idem, Prawo autorskie. Wzory umów..., s. 133; A. Nowicka, Utwory audiowizualne, w: System prawa pry-watnego, t. 13, s. 72 i nn. oraz cytowana tam literatura; K. Święcka, J. S. Święcki, op. cit., s. 108 i nn.

37 K. Klafkowska-Waśniowska, Producent utworu audiowizualnego a producent wideogramu w: Utwór audiowizualny..., s. 113 i nn.; D. Czajka, Ochrona praw twórców i producentów. Prawo autorskie i prawa pokrewne, Wyd. EWSPA, Warszawa 2010, s. 71; A. Grzesiok-Horosz, Prawa pokrewne, w: Podstawy ochrony własności intelektualnej, s. 60 i nn. i cytowana tam literatura.

38 J. Szczotka, op. cit., s. 46.


1.2. Utwór audiowizualny jako utwór współautorski

O powstaniu utworu współautorskiego można mówić, gdy co najmniej dwie osoby wniosły twórczy wkład w stworzenie jednego dzieła, działając w poro-zumieniu. Ze względu na rodzaj wniesionego wkładu można wyróżnić utwory współautorskie rozłączne i nierozłączne. Pierwsze z nich to wkłady, które dają się wyodrębnić z całości dzieła i można je samodzielnie eksploatować, drugie zaś nie nadają się do samodzielnej eksploatacji i nie można ich wyodrębnić39 .

Utwór audiowizualny z reguły stanowi dzieło wspólne, efekt pracy określonej grupy współtwórców. Współpraca taka oznacza również dzielenie się przez nich wiedzą, a zatem jej transfer wśród współtwórców.

Ustawodawca zdecydował się określić w art. 69 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych orientacyjnie grono współtwórców utworu audiowizual-nego, którymi są: reżyser, operator obrazu, twórca adaptacji utworu literackiego, twórca napisanych dla utworu audiowizualnego utworów muzycznych lub słow-no-muzycznych oraz twórca scenariusza40. Wskazać trzeba, iż treść tego przepisu, a zwłaszcza dobór wymienionych osób, wywołał zastrzeżenia41. Art. 69 nie miał odpowiednika w prawie autorskim z 1952 r.42 W wypowiedziach doktryny pol-skiej pod rządami ustawy z 1926 r. i 1952 r. dominował pogląd, zgodnie z którym film jest utworem najbardziej zbliżonym do dzieła (roz)łącznego, jednak obok elementów stanowiących odrębne utwory występują także elementy niebędące odrębnymi wkładami43.

Przesłanką uznania danej osoby za współtwórcę dzieła audiowizualnego jest „wniesienie przez nią wkładu twórczego w jego powstanie”44. Wkład osoby uczestniczącej w realizacji dzieła audiowizualnego musi być „przejawem dzia-łalności twórczej o indywidualnym charakterze” oraz musi to być wkład w sam

39 A. Nowicka, op. cit., s. 82 i nn.; P. Stec, op. cit., s. 45 i nn.40 W literaturze wskazuje się, iż współtwórcami są także scenograf, operator dźwięku i artyści

wykonawcy. Zob. K. Święcka, J. S. Święcki, op. cit., s. 110; J. Błeszyński, Konstrukcja praw..., s. 37.

41 Dotyczące pominięcia niektórych ważnych twórców filmu, np. operatora obrazu, a honoro-wania drugorzędnych, jak autorzy tekstów piosenek A. Wojciechowska, Twórcy dzieła audiowizual-nego..., s. 54. M. Czajkowska-Dąbrowska, op. cit., s. 424 i nn.

42 M. Czajkowska-Dąbrowska, op. cit., s. 422 i nn.; I. Jaroszewska, op. cit., s. 13 i nn.43 J. Banasiuk, Współtwórczość i jej skutki w prawie autorskim, Wolters Kluwer Polska, War-

szawa 2012, s. 159 i nn. dokonane tam zestawienie poglądów doktryny.44 P. Ślęzak, Umowy…, s. 320; M. Czajkowska-Dąbrowska, Komentarz do art. 69, w: J. Bar-

ta, R. Markiewicz, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, K. Felchner, E. Traple, op. cit.; M. Gromotowicz, Współtwórczość utworu audiowizualnego, s. 21; A. Nowicka, op. cit., s. 107 i nn.; K. Gienas, w: Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, red. E. Ferenc-Szy-dełko, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 400 i nn.; D. Sokołowska, Współtwórczość a utwór audiowi-zualny w: Utwór audiowizualny..., s. 59.


proces tworzenia utworu audiowizualnego, a nie w stadia poprzedzające go lub następujące po nim45. Także na podstawie aktualnie obowiązującej ustawy toczą się rozważania dotyczące „zdatności” poszczególnych „wkładów” do samodziel-nej eksploatacji46.

2. Podmiot uprawniony do utworu audiowizualnego

W różnych systemach prawnych wykształciły się trzy modele prawa do utwo-ru audiowizualnego. W pierwszym modelu, obowiązującym w Stanach Zjedno-czonych i Wielkiej Brytanii, prawa majątkowe do utworu audiowizualnego po-wstają na rzecz producenta, który korzysta z utworu jako całości, zaś autorzy poszczególnych wkładów nadających się do samodzielnej eksploatacji zachowują prawa majątkowe do swoich części, np. scenariuszy czy muzyki filmowej. Zatem gdy producent korzysta w ramach filmu z takich utworów, zobowiązany jest za-wrzeć stosowne umowy z ich twórcami47.

Drugi model, funkcjonujący we Francji, opiera się na cesji umownej. Utwór audiowizualny traktowany jest jako efekt twórczego wysiłku grup współtwórców. Producent zawiera z tymi podmiotami umowy przenoszące prawa majątkowe w zakresie eksploatacji audiowizualnej poszczególnych wkładów48.

Trzeci model, obowiązujący np. we Włoszech to system cesji ustawowej. Utwór audiowizualny traktowany jest jako wynik współpracy twórczej, ale pra-wa majątkowe przechodzą na producenta bezpośrednio na podstawie stosownego przepisu ustawy. Model ten uniezależnia treść prawa przysługującego producen-towi od umów zawieranych ze współtwórcami49.

W prawie polskim uregulowania w tym zakresie ewoluowały. Art. 10 ustawy z 1926 r. o prawie autorskim50 przyznawał prawo autorskie do utworu kinema-tograficznego przedsiębiorcy, zaś art. 13 ustawy z 1952 r.51 ustanawiał, iż prawo

45 Takie ograniczenie pozwala wyeliminować – gdy mowa o pierwszej przesłance – z grona współtwórców personel techniczny, osoby organizujące pracę ekipy realizatorów czy kaskaderów, zaś w drugim – autora powieści lub sztuki, która stała się kanwą scenariusza, oraz kompozytora utworu stworzonego bez żadnego związku z przyszłym dziełem audiowizualnym, a następnie do niego włączonego. M. Czajkowska-Dąbrowska, w: Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 423 i nn.

46 Zestawienia poglądów doktryny dokonują: J. Sieńczyło-Chlabicz, J. Banasiuk, op. cit., s. 81.47 P. Ślęzak, Umowy..., s. 310; idem, Pojęcie producenta audiowizualnego, „Prace Instytutu

Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2007, nr 100, s. 515; idem, Prawo autorskie. Podręcznik..., s. 194 i nn.

48 Ibidem.49 Ibidem.50 P. Ślęzak, Prawo autorskie. Podręcznik..., s. 196.51 Por. S. Grzybowski, Z zagadnień prawa autorskiego względem dzieła kinematograficznego,

„Studia Cywilistyczne” 1967, t. X, s. 74 i nn.


do utworu kinematograficznego przysługuje przedsiębiorstwu, które film wytwo- rzyło.

W art. 70 prawa autorskiego w wersji pierwotnej majątkowe prawa autorskie do utworu audiowizualnego przysługiwały producentowi52. Art. 70 w brzmieniu obecnym, nadanym ustawą z dnia 9 czerwca 2000 r. o zmianie ustawy o pra-wie autorskim i prawach pokrewnych53, stanowi odejście od obowiązującej we wcześniejszym ustawodawstwie polskim zasady, iż podmiotem tym jest produ-cent utworu audiowizualnego. W art. 70 ust. 1 ustawodawca zawarł wzruszal-ne domniemanie prawne, zgodnie z którym producent utworu audiowizualnego nabywa na mocy umowy o stworzenie utworu albo umowy o wykorzystanie już istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości. Dla obalenia tego domniemania należy wykazać, iż umowa między producentem a twórcami inaczej określa roz-kład majątkowych praw autorskich. Dopóki domniemanie nie zostanie obalone, należy przyjmować, że to producent, a nie twórcy poszczególnych utworów, jest uprawniony do eksploatacji utworu audiowizualnego jako całości.

3. Produkcja audiowizualna

W powstawanie utworu audiowizualnego zaangażowanych jest wielu twór-ców, przy czym należy podzielić pogląd Jana Błeszyńskiego, że filmu nie można traktować jako sumy wkładów poszczególnych twórców54. Podobnie stwierdza Anna Wojciechowska, iż utwór audiowizualny należy traktować jako „nadstruk-turalną całość”, w którą „wtopione” są udziały poszczególnych współtwórców i nie mogą być z niego wyodrębnione, a jedynie rozpoznane55. Dotyczy to również wiedzy poszczególnych współtwórców, która podlega transferowi do utworu jako całości. Według Michała Włodarczyka w licznych pracach z zakresu transferu wiedzy zapomina się o wskazaniu oddziaływania takich czynników, jak: orien-tacja na cel, wolność, zaufanie, skłonność do ryzyka i poczucie bezpieczeństwa, których siła oddziaływania na proces tworzenia innowacji jest doskonale udoku-mentowana56.

52 M. Czajkowska-Dąbrowska, w: Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 425 i nn.; J. Błeszyński, Konstrukcja praw..., s. 41 i nn.

53 Dz.U. nr 53, poz. 637. Szerzej: A. Nowicka, op. cit., s. 107 i nn.; J. Barta, R. Markiewicz, op. cit., s. 136 i nn.; M. Czajkowska-Dąbrowska, w: Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 428 i nn.; K. Gienas, op. cit., s. 407 i nn.; J. Szczotka, Utwory audiowizualne – stan oczekiwania na noweliza-cję prawa autorskiego, „Przegląd Sądowy” 2009, nr 1, s. 36.

54 J. Błeszyński, Zmiany art. 70..., s. 32. Por. P. Ślęzak, Umowy..., s. 321 i cytowana tam lite-ratura.

55 A. Wojciechowska, Autorskie prawa osobiste..., s. 99 i nn.56 M. Włodarczyk, op. cit., s. 19 i nn.


Producent tworzy zespół współpracowników, którymi są współtwórcy i ak-torzy, artyści wykonawcy, których celem jest wykreowanie nowego dzieła przy wykorzystaniu wiedzy tych osób.

3.1. Producenci i koproducenci

Polski ustawodawca w prawie autorskim nie definiuje producenta57. Należy jednak przyjąć, że producentem jest podmiot inicjujący proces produkcji, kieru-jący i koordynujący działania osób biorących udział w tym procesie oraz finan-sujący produkcję. Jeżeli natomiast w postępowaniu konkretnej osoby nie można dostrzec tego typu działań, nie sposób uznać jej za producenta.

Z pomocą mogą przyjść także rozwiązania stosowane w obcym ustawodaw-stwie. Na przykład zgodnie z art. L 132-23 francuskiego kodeksu własności inte-lektualnej producentem jest osoba fizyczna lub prawna, która podejmuje inicjaty-wę i ponosi odpowiedzialność za realizację utworu58.W art. 9 ust. 2 brytyjskiego prawa autorskiego producentem jest podmiot, który wydaje dyspozycje niezbędne do stworzenia filmu59.

Zgodnie z art. 5 pkt 6 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o kinematografii60 pro-ducentem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub ułomna osoba prawna, która po-dejmuje inicjatywę, faktycznie organizuje, prowadzi i ponosi odpowiedzialność za kreatywny, organizacyjny i finansowy proces produkcji filmu61.

Natomiast w świetle art. 4 pkt 12 ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o ra-diofonii i telewizji62 producentem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub ułomna osoba prawna, która podejmuje inicjatywę, faktycznie organizuje i ponosi odpo-wiedzialność za kreatywny, organizacyjny i finansowy proces produkcji utworu audiowizualnego.

W konwencji berneńskiej definicję producenta zawiera art.15 ust. 2, zgodnie z którym „za producenta dzieła filmowego przyjmuje się, w razie braku przeciw-nego dowodu, osobę fizyczną lub prawną, której nazwisko lub nazwa jest umiesz-czona w przyjęty sposób na tym dziele”. Pomija się zatem zakres czynności

57 Podobnie ustawodawca europejski, gdy mowa o producencie audiowizualnym. Należy zatem przyjąć, że jest to podmiot będący producentem utworu audiowizualnego, a niekiedy producentem wideogramu. Tak P. Ślęzak, Umowy..., s. 316. Wcześniejszy pogląd autora głosił, iż producentem audiowizualnym jest podmiot, który jest równocześnie producentem utworu kinematograficznego i producentem wideogramu. Por. P. Ślęzak, Pojęcie producenta..., s. 516; idem, Umowy..., s. 317 i nn.

58 P. Ślęzak, Umowy..., s. 317.59 Ibidem.60 Dz.U. nr 132, poz. 1111 z późn. zm.; M. Ożóg, Podstawowe pojęcia ustawy z 30.06.2005 r.

o kinematografii, „Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2009, nr 104, s. 126 i nn.

61 M. Ożóg, op. cit., s. 126 i nn.; P. Ślęzak, Umowy..., s. 317.62 Dz.U. z 2011 r., nr 43, poz. 226 z późn. zm.


podejmowanych przez producenta, odwołując się do formalnego kryterium ujaw-nienia na egzemplarzach filmu (wideokasetach, wideopłytach) określonej osoby jako producenta63. Inne konwencje międzynarodowe dotyczące różnych aspektów prawa autorskiego odwołują się do konwencji berneńskiej, zatem zakres definicji producenta utworu audiowizualnego jest identyczny64.

Ustawodawca wprowadził dwa domniemania dotyczące faktu „bycia produ-centem” – w art. 15 i 94 ust. 3 prawa autorskiego. Art. 15 wskazuje jako pro-ducenta osobę, której nazwisko lub nazwę umieszczono w tym charakterze na przedmiotach, na których utwór utrwalono, lub podano do publicznej wiadomo-ści w jakikolwiek sposób z związku z rozpowszechnieniem utworu. Wskazane domniemanie dotyczy podmiotów, które na podstawie umowy nabyły majątko-we prawa autorskie do eksploatacji poszczególnych wkładów w ramach utworu audiowizualnego jako całości. Domniemanie opiera się na dwóch podstawach. Pierwszą jest wskazanie nazwiska lub nazwy producenta w tym charakterze na nośnikach materialnych, drugą – wskazanie go w związku z rozpowszechnieniem utworu audiowizualnego w inny sposób, niepolegający na udostępnieniu odbior-com nośników65. Jak widać, ustawodawca odwołuje się do ujawnienia nazwiska lub nazwy „w charakterze producenta”.

Jak wskazuje się w literaturze, art. 15 stanowi mutację spotykanych w ustawo-dawstwach krajowych domniemań autorstwa i zarazem domniemania zawartego w art. 15 ust. 2 konwencji berneńskiej66. Według Moniki Czajkowskiej-Dąbrow-skiej brzmienie komentowanego przepisu może stać się źródłem licznych wątpli-wości67.

Zgodnie z art. 94 ust. 3 prawa autorskiego domniemywa się, że producentem fonogramu lub wideogramu jest osoba, pod której nazwiskiem lub firmą (nazwą) fonogram lub wideogram został po raz pierwszy sporządzony.

Jako że produkcja filmów wymaga dużych nakładów finansowych i jest ob-ciążona dużym ryzykiem ekonomicznym, w celu rozłożenia kosztów i zmniej-szenia ryzyka producenci zawierają umowy koprodukcyjne68. Umowami kopro-dukcyjnymi mogą być kontrakty, w których strony dzielą się zadaniami w ten

63 P. Ślęzak, Pojęcie producenta..., s. 520.64 Ibidem.65 P. Ślęzak, Umowy..., s. 317; idem, Pojęcie producenta..., s. 516 i nn. Por. też K. Święcka,

J. S. Święcki, op. cit., s. 113 i nn.; D. Czajka, Ochrona praw twórców i producentów. Prawo autor-skie i prawa pokrewne, Wyd. EWSPA, Warszawa 2010, s. 160.

66 M. Czajkowska-Dąbrowska, w: Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 160 i nn.; E. Ferenc--Szydełko, w: Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, red. E. Ferenc-Szy-dełko, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 128 i nn.

67 Choć brakuje tu dopełnienia, że o producencie można mówić tylko w odniesieniu do konkret-nego dobra. M. Czajkowska-Dąbrowska, w: Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 160 i nn.

68 P. Ślęzak, Prawo autorskie. Wzory umów..., s. 187.


sposób, że jedna jest producentem wykonawczym69, a druga producentem finan- sującym70.

Polskie prawo autorskie nie zna definicji koproducenta (współproducenta), zaś art. 5 pkt 5 ustawy o kinematografii stanowi, iż koproducentem jest podmiot, który wspólnie z producentem organizuje, prowadzi i ponosi odpowiedzialność za produkcję filmu lub który współfinansuje produkcję filmu oraz nabywa współ-udział w autorskich prawach majątkowych71.

Umowy koprodukcyjne mogą być zawierane z producentami pochodzącymi z jednego kraju lub między producentami pochodzącymi z różnych krajów72. Ko-producentami w warunkach polskich najczęściej są prywatne podmioty produ-cenckie, stacje telewizyjne oraz Polski Instytut Sztuki Filmowej73. Umowy takie są zawierane w sytuacji, gdy podmioty biorące udział w realizacji filmu pragną zachować pełną autonomię, a jednocześnie zamierzają współpracować przy reali-zacji jednego lub kilku filmów.

Jak wskazuje Piotr Ślęzak, umowa koprodukcyjna może być zawierana jako umowa spółki celowej albo jako umowa nienazwana, w której strony zobowiązują się do współdziałania przy produkcji i rozpowszechnianiu określonego filmu (fil-mów)74. Elementem umowy koprodukcyjnej mogą być także postanowienia do-tyczące transferu niezbędnej wiedzy posiadanej przez któregoś z koproducentów.

3.2. Inne podmioty

Ograniczone ramy artykułu nie pozwalają na bliższą charakterystykę wielu podmiotów zaangażowanych w powstanie utworu audiowizualnego, jak operator, reżyser montażu, scenograf czy scenarzysta75.

Artyści będący wykonawcami ról w utworze audiowizualnym nie zostali wy-mienieni jako współtwórcy utworu audiowizualnego. Nie ulega jednak wątpliwo-ści, iż utwór audiowizualny nie może powstać bez udziału aktorów filmowych.

69 Odpowiedzialnym za realizację filmu, tj. zatrudniającym grupę artystyczną i techniczną, zarządzającym fazą zdjęciową, montażem i postprodukcją. P. Ślęzak, Prawo autorskie. Wzory umów..., s. 187.

70 Finansującym produkcję, biorącym na siebie ryzyko ekonomiczne, nabywającym prawa au-torskie, zobowiązującym się do pokrycia kosztów poniesionych przez producenta wykonawczego. P. Ślęzak, Prawo autorskie. Wzory umów..., s. 187.

71 P. Ślęzak, Umowy..., s. 319; idem, Prawo autorskie. Wzory umów..., s. 188.72 Można mówić np. o europejskich koprodukcjach filmowych. A. Wojnarowski, Prawne i fi-

nansowe podstawy europejskiej koprodukcji filmowej, PWSFTiT, Łódź 2009, s. 30 i nn.73 P. Ślęzak, Prawo autorskie. Wzory umów..., s. 187.74 Ibidem.75 A. Wojciechowska, Twórcy dzieła audiowizualnego..., s. 63-64; eadem, Autorskie prawa

osobiste..., s. 88-89; K. Gienas, op. cit., s. 405; M. Gromotowicz, Twórcy utworu audiowizualnego, w: Utwór audiowizualny. Zakres pojęcia i ochrony prawnej, red. K. Lewandowski, Wyd. WSUS, Poznań 2011, s. 54; M. Gromotowicz, Współtwórczość utworu audiowizualnego, s. 24.


W przypadku braku odmiennych uregulowań, jak stanowi art. 87 prawa autorskie-go, zawarcie przez artystę wykonawcę z producentem utworu audiowizualnego umowy o współudział w realizacji utworu audiowizualnego przenosi na produ-centa prawa do rozporządzania i korzystania z wykonania, w ramach tego utwo-ru audiowizualnego, na wszystkich znanych w chwili zawarcia umowy polach eksploatacji76.

Reżyser jest głównym twórcą, osobą odpowiedzialną za artystyczną koncep-cję filmu77. Ustawodawca w art. 69 wymienia reżysera na pierwszym miejscu wśród współtwórców filmu i – jak pisze Piotr Ślęzak – jest to zabieg w pełni uza-sadniony, ponieważ indywidualność reżysera odciska piętno na większości dzia-łań artystycznych ekipy w trakcie realizacji filmu78. Istotą jego działań jest wy-reżyserowanie określonego filmu, rozumiane – najprościej rzecz ujmując – jako wykonanie różnych czynności faktycznych zmierzających do realizacji utworu filmowego. Są nimi opracowanie scenariusza reżyserskiego, praca z aktorami oraz kierowanie inscenizacją na planie filmowym.

W umowie najlepiej jest opisać podstawowe czynności reżysera w okresie przygotowawczym i w okresie zdjęciowym. Reżyser wykonuje te czynności oso-biście zgodnie ze swą wiedzą profesjonalną i starannością wymaganą przy reali-zacji filmu79.

Do podstawowych obowiązków producenta należy zapewnienie reżyserowi niezbędnych do realizacji filmu środków technicznych i finansowych.

Podsumowanie

Polski ustawodawca w założeniu kompleksowo uregulował problematykę twórczości audiowizualnej, które to działanie nie może być jednak oceniane jako udane i dokończone. Stąd postulat de lege ferenda w tym zakresie dodania w pra-wie autorskim przepisu zawierającego definicję legalną utworu audiowizualnego wychodzi naprzeciw oczekiwaniom doktryny i praktyków.

Niniejsze rozważania potwierdzają, że niektóre systemy prawne definiu-ją utwór audiowizualny, inne zaś posługują się pojęciem „utwór filmowy” bądź „utwór powstający lub wyrażony w sposób podobny do filmu”. Polski ustawo-

76 S. Tomczyk, Artyści wykonawcy – prawa i ich ochrona, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 113 i nn.; idem, w: Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych..., op. cit, s. 620 i nn.; M. Czajkowska-Dąbrowska, w: Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 552 i nn.; P. Ślęzak, Umowy..., s. 314 i nn.

77 M. Gromotowicz, Współtwórczość utworu audiowizualnego, s. 24; eadem, Twórcy utworu audiowizualnego, s. 52 i nn.; K. Gienas, op. cit., s. 401 i nn.; K. Święcka, J. S. Święcki, op. cit., s. 110 i nn.; A. Wojciechowska, Autorskie prawa osobiste..., s. 86; I. Jaroszewska, op. cit., s. 15.

78 P. Ślęzak, Prawo autorskie. Wzory umów..., s. 174.79 Ibidem, s. 174 i nn.


dawca nie definiuje utworu audiowizualnego, dlatego należy przyjąć, że okre-ślenie to odnosi się do tych wytworów ludzkiego intelektu, które spełniają dwie przesłanki: mają charakter audiowizualny oraz są utworami w rozumieniu prawa autorskiego. Utworami audiowizualnymi są utwory obejmujące serię obrazów, między którymi istnieje relacja uzasadniająca percepcję obrazów w określonej kolejności – będzie to zarówno klasyczny film fabularny, jak i sfilmowany spek-takl teatralny, film dokumentalny, a nawet reklama telewizyjna.

Spośród innych przedmiotów prawa autorskiego charakterystyczny dla utworu audiowizualnego jest zwłaszcza element współpracy licznych podmiotów, znacz-ne skomplikowanie procesu tworzenia takiego utworu oraz duże nakłady finan-sowe związane z ich powstawaniem. Utwór audiowizualny został potraktowany przez ustawodawcę jako utwór współautorski, przy czym udziały współtwórców nie muszą być równe i żadna minimalna wielkość udziału, która miałaby uza-sadniać status współtwórcy, nie jest przez ustawę określona. Element współpracy współtwórców utworu audiowizualnego może także polegać na transferze posia-danej przez nich wiedzy. Regulacja art. 69 przesądza o liberalnym uregulowaniu współautorstwa w odniesieniu do dzieł audiowizualnych80, ale nie należy zapo-minać, iż twórców łączy dążenie do nadania utworowi określonego, ostatecznego kształtu. Ustawodawca różnicuje utwory składające się na utwór audiowizualny na stworzone na zamówienie producenta oraz włączone do utworu audiowizualnego. Twórcy utworów włączonych do utworu audiowizualnego nie mogą być uznani za współtwórców takiego utworu z tego względu, że ich działalność twórcza dotyczy jedynie poziomu utworu włączonego, a nie całego dzieła audiowizualnego.

Brak w doktrynie jednolitości poglądów na temat utworu audiowizualnego jako dzieła współautorskiego. Zdaniem części jej przedstawicieli powstający wkład do utworu audiowizualnego – po jego przekształceniu w procesie integro-wania pod okiem reżysera z innymi elementami dzieła audiowizualnego – zatra-ca swą normatywną odrębność i przekształca się w „mającą samodzielne znacz-nie część utworu audiowizualnego”, a prawo jego twórcy staje się udziałem we wspólnym prawie autorskim do nowo powstałej złożonej całości. Zdaniem innych autorów prawo do utworu audiowizualnego jako całości składającej się z wkła-dów stworzonych w procesie powstawania dzieła lub w nim wykorzystanych, nie znosi praw do jego poszczególnych składników, gdyż do wkładów w utwór audio-wizualny mających samodzielne znaczenie poszczególnym twórcom przysługują osobne prawa autorskie majątkowe, które mogą być przez nich eksploatowane, o ile nie narusza to praw pozostałych współtwórców lub producenta.

Z uwagi na specyficzne regulacje dotyczące podmiotu pierwotnie nabywają-cego majątkowe prawa autorskie przyznanie tych praw określonym podmiotom powoduje konieczność zawarcia całego szeregu umów już w fazie produkcji, doty-

80 J. Barta, R. Markiewicz, op. cit., s. 136; A. Nowicka, op. cit., s. 109 i nn.


czących stworzenia utworu audiowizualnego, np. umowy zawierane między pro-ducentami (umowy koprodukcyjne) czy między producentem a twórcami dzieła audiowizualnego. Producent nabywa wyłączne prawo do eksploatacji poszczegól-nych części składowych w ramach utworu audiowizualnego jako całości, a przepis art. 70 traktuje się jako wyjątek od ogólnej zasady, że prawa autorskie do utworu nabywa jego twórca. Jest to przykład cesji umownej, zgodnie z którą autorskie prawa majątkowe w sposób pierwotny powstają na rzecz twórców filmowych, a następnie przechodzą na producenta w wyniku zawarcia umowy. Może się zatem zdarzyć, iż zgodnie z wolą stron majątkowe prawa autorskie pozostaną po stronie twórców. Niemniej w sytuacji gdy mowa o dużym zaangażowaniu przez produ-centa środków organizacyjnych i finansowych, z nadzieją na zysk, prawa mająt-kowe nie zostaną raczej pozostawione twórcom. Szczególne warunki powstania utworu audiowizualnego, a przede wszystkim jego koszty, niedające się porównać z kosztami tworzenia innych utworów, skłaniają więc do takiego formułowania umów o współudziale w tworzeniu dzieła audiowizualnego, by dało się z nich wyinterpretować obowiązek lojalności wobec producenta i innych współtwórców.

Wraz z usunięciem z ustawy zasady pierwotnego nabywania autorskich praw majątkowych do utworu audiowizualnego przez jego producenta usunięto także postanowienie, że prawa twórców utworów mających samodzielne znaczenie nie mogą być wykonywane z uszczerbkiem dla producenta lub pozostałych twórców, co może być przyczyną konfliktu interesów któregoś ze współtwórców dzieła au-diowizualnego oraz producenta i pozostałych współtwórców.

Nowelizacje prawa autorskiego miały zatem usunąć wątpliwości interpreta-cyjne, ale nadal pozostaje wiele kwestii niejasnych, które dotykają problematyki szczególnie skomplikowanej, a zarazem rodzącej silne konflikty interesów. Mo-nopol ekonomicznej eksploatacji dzieła audiowizualnego jest rozszczepiony, co może rodzić pytanie o koszty eksploatacji utworów audiowizualnych, a w rezul-tacie – o opłacalność ich produkcji.

Literatura

Banasiuk J., Współtwórczość i jej skutki w prawie autorskim, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012.

Barczewski M., Traktatowa ochrona praw autorskich i praw pokrewnych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2007.

Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008.Błeszyński J., Konstrukcja praw do utworu audiowizualnego, w: Utwór audiowizualny. Zakres po-

jęcia i ochrony prawnej, red. K. Lewandowski, Wyd. WSUS, Poznań 2011.Błeszyński J., Zmiany art. 70 ust. 2 pr. aut. (uwarunkowania, perspektywy, tendencje), „Prace In-

stytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2007, nr 100.Czajka D., Ochrona praw twórców i producentów. Prawo autorskie i prawa pokrewne, Wyd.

EWSPA, Warszawa 2010.


Czajkowska-Dąbrowska M., w: J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.

Drewno T., w: I. Jaroszewska, Ochrona prawna utworu audiowizualnego, PWSFTiT, Łódź 1997.Fiałkowski K. J., Umowy inwestycyjne w produkcji utworu audiowizualnego, „Państwo i Prawo”

1998, nr 11.Golat R., Prawo autorskie i prawa pokrewne, C.H. Beck, Warszawa 2011.Golat R., Prawo autorskie. Komentarz dla praktyków, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr,

Gdańsk 2008.Górecka K., Pojęcie utworu audiowizualnego w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych,

„Przegląd Sądowy” 1997, nr 7-8.Gromotowicz M., Współtwórczość utworu audiowizualnego, „Przegląd Ustawodawstwa Gospo-

darczego” 2009, nr 4.Gromotowicz M., Twórcy utworu audiowizualnego, w: Utwór audiowizualny. Zakres pojęcia

i ochrony prawnej, red. K. Lewandowski, Wyd. WSUS, Poznań 2011.Grzesiok-Horosz A., Prawo autorskie, w: Podstawy ochrony własności intelektualnej, red. M. Ba-

ron-Wiaterek, P. Horosz, T. Szewc, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013.Grzesiok-Horosz A., Prawa pokrewne, w: Podstawy ochrony własności intelektualnej, red. M. Ba-

ron-Wiaterek, P. Horosz, T. Szewc, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2013.Grzybowski S., Z zagadnień prawa autorskiego względem dzieła kinematograficznego, „Studia

Cywilistyczne” 1967, t. X.Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, red. K. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2011.Jaroszewska I., Ochrona prawna utworu audiowizualnego, PWSFTiT, Łódź 1997.Klafkowska-Waśniowska K., Producent utworu audiowizualnego a producent wideogramu,

w: Utwór audiowizualny. Zakres pojęcia i ochrony prawnej, red. K. Lewandowski, Wyd. WSUS, Poznań 2011.

Nowicka A., Utwory audiowizualne, w: System prawa prywatnego, t. 13: Prawo autorskie, red. J. Barta, C.H. Beck, Warszawa 2007.

Ochrona własności intelektualnej. Zarys wykładu, red. P. Stec, Branta, Bydgoszcz – Opole – Gliwice 2011.

Ożóg M., Podstawowe pojęcia ustawy z 30.06.2005 r. o kinematografii, „Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2009, nr 104.

Prawo własności intelektualnej, red. J. Sieńczyło-Chlabicz, LexisNexis, Warszawa 2009.Sieńczyło-Chlabicz J., Banasiuk J., Twórcy dzieł uprzednio stworzonych a współtwórczość utwo-

ru audiowizualnego, w: Utwór audiowizualny. Zakres pojęcia i ochrony prawnej, red. K. Le- wandowski, Wyd. WSUS, Poznań 2011.

Sokołowska D., Współtwórczość a utwór audiowizualny, w: Utwór audiowizualny. Zakres pojęcia i ochrony prawnej, red. K. Lewandowski, Wyd. WSUS, Poznań 2011.

Szczotka J., Utwory audiowizualne – stan oczekiwania na nowelizację prawa autorskiego, „Przegląd Sądowy” 2009, nr 1.

Szewc A., Zioło K., Grzesiczak M., Umowy jako prawne narzędzie transferu innowacji, PARP, Warszawa 2011.

Ślęzak P., Pojęcie producenta audiowizualnego, „Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2007, nr 100.

Ślęzak P., Pojęcie utworu audiowizualnego, w: Utwór audiowizualny. Zakres pojęcia i ochrony prawnej, red. K. Lewandowski, Wyd. WSUS, Poznań 2011.

Ślęzak P., Prawo autorskie. Podręcznik dla studentów szkół filmowych i artystycznych, Wyd. Uni- wersytetu Śląskiego, Katowice 2008.

Ślęzak P., Prawo autorskie. Wzory umów z komentarzem, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012.


Ślęzak P., Umowy w zakresie współczesnych sztuk wizualnych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012.

Święcka K., Święcki J. S., Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz. Wybór międzynarodo-wych aktów prawnych, Kodeks, Warszawa 2004.

Tomczyk S., Artyści wykonawcy – prawa i ich ochrona, C.H. Beck, Warszawa 2008.Transfer wiedzy w praktyce – rozwiązania w Finlandii i w Polsce, red. M. Włodarczyk, Wyd. Wyż-

szej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010.Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, red. E. Ferenc-Szydełko, C.H. Beck,

Warszawa 2011.Ustawa z dnia 1 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy oprawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U.

nr 91, poz. 869.Ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim, Dz.U. nr 34, poz. 234 ze zm.Ustawa z dnia 28 października 2002 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych,

Dz.U. nr 197, poz. 1662.Ustawa z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskim, Dz.U. z 1935 r., nr 36, poz. 260 ze zm.Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, Dz.U. z 2011 r., nr 43, poz. 226 ze zm.Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o kinematografii, Dz.U. nr 132, poz. 1111 ze zm. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. z 2006 r., nr 90,

poz. 631 ze zm.Ustawa z dnia 9 czerwca 2000 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U.

nr 53, poz. 637. Wojciechowska A., Autorskie prawa osobiste twórców dzieła audiowizualnego, Wyd. Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków 1999.Wojciechowska A., Twórcy dzieła audiowizualnego w świetle ustawy o prawie autorskim i pra-

wach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej” 1996, nr 67.

Wojnarowski A., Prawne i finansowe podstawy europejskiej koprodukcji filmowej, PWSFTiT, Łódź 2009.

Legal aspects of the production of audiovisual work

Abstract. In today’s information society an increasingly important role is played by intellectual property based on knowledge. In the modern economy it is becoming more and more important to create intellectual property, which includes audiovisual works. To create successful audiovisual work, it is important to use the manufacturer’s latest available technology and knowledge, even from the widely separated areas of science. The paper discusses the very interesting issue of the produc-tion of audiovisual work. The concept of an audiovisual work, its contributors, and the legal aspects of its production are described within.

Keywords: protection of intellectual property, media law, audiovisual work, producer

Lista recenzentów współpracujących z czasopismem„Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu”

(List of reviewers collaborating with“The Poznan School of Banking Research Journal”)

Dr Justyna Adamska – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w PoznaniuProf. nadzw. dr hab. Agnieszka Alińska – Szkoła Główna Handlowa w WarszawieProf. dr Artem Bardas – National Mining University, Dnipropetrovsk, UkrainaProf. zw. dr hab. Ewa Maria Bogacka-Kisiel – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. Jan Borowiec – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Grażyna Borys – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. Stanisław Czaja – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. inż. Anna Beata Ćwiąkała-Małys – Uniwersytet WrocławskiProf. nadzw. dr hab. Waldemar Dotkuś – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. Józef Dziechciarz – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Teresa Famulska – Uniwersytet Ekonomiczny w KatowicachProf. zw. dr hab. Beata Filipiak – Uniwersytet SzczecińskiDr Donald Finlay – Coventry University Business School, Wielka BrytaniaProf. zw. dr hab. Stanisław Flejterski – Uniwersytet SzczecińskiProf. zw. dr hab. Jan Głuchowski – Wyższa Szkoła Bankowa w ToruniuDr Klaus Haberich – Franklin University, USAProf. nadzw. dr hab. Jerzy Ryszard Handschke – Uniwersytet Ekonomiczny w PoznaniuProf. dr hab. Eva Horvátová – Ekonomická univerzita v Bratislave, SłowacjaProf. dr Arvind K. Jain – Concordia University, KanadaProf. zw. dr hab. Krzysztof Jajuga – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. Maria Jastrzębska – Uniwersytet GdańskiProf. nadzw. dr hab. Andrzej Kaleta – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Andrzej Kiepas – Uniwersytet ŚląskiProf. nadzw. dr hab. Krzysztof Klincewicz – Uniwersytet WarszawskiProf. zw. dr hab. inż. dr h. c. Jan Koch – Politechnika WrocławskaProf. zw. dr hab. Adam Kopiński – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. inż. Dorota Elżbieta Korenik – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Stanisław Korenik – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. Maria Kosek-Wojnar – Uniwersytet Ekonomiczny w KrakowieProf. nadzw. dr hab. inż. Peter Krištofík – Matej Bel University, SłowacjaProf. nadzw. dr hab. Aleksandra Kuzior – Politechnika ŚląskaProf. nadzw. dr hab. Mirosława Lasek – Uniwersytet WarszawskiProf. zw. dr hab. Teresa Krystyna Lubińska – Uniwersytet SzczecińskiProf. nadzw. dr hab. Krzysztof Łobos – Wyższa Szkoła Bankowa we WrocławiuDr Berenika Marciniec – Polska Agencja Rozwoju PrzedsiębiorczościProf. zw. dr hab. Bogdan Marciniec – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w PoznaniuProf. zw. dr hab. Henryk Mruk – Uniwersytet Ekonomiczny w PoznaniuDr Tony Muff – University of Northampton, Wielka BrytaniaProf. nadzw.dr hab. Jerzy Niemczyk – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. Bartłomiej Nita – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Edward Nowak – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Adam Nowicki – Politechnika Częstochowska

284 Lista recenzentów współpracujących z czasopismem...

Prof. zw. dr hab. Walenty Ostasiewicz – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. Zbigniew Pastuszak – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w LublinieProf. zw. dr hab. Kazimierz Perechuda – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Bogusław Pietrzak – Szkoła Główna Handlowa w WarszawieProf. nadzw. dr hab. Wojciech Piotr – Uniwersytet Ekonomiczny w PoznaniuProf. nadzw. dr hab. Marzanna Poniatowicz – Uniwersytet w BiałymstokuProf. nadzw. dr hab. Andrzej Rączaszek – Uniwersytet Ekonomiczny w KatowicachProf. zw. dr hab. Wanda Ronka-Chmielowiec – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. Ireneusz Rutkowski – Uniwersytet Ekonomiczny w PoznaniuDr Leo V. Ryan, C.S.V. – DePaul University Chicago, USAProf. nadzw. dr hab. Henryk Salmonowicz – Akademia Morska w SzczecinieProf. nadzw. dr hab. Maria Smejda – Uniwersytet Ekonomiczny w KatowicachProf. nadzw. dr hab. Jadwiga Sobieska-Karpińska – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Bogdan Sojkin – Uniwersytet Ekonomiczny w PoznaniuProf. zw. dr hab. Jerzy Sokołowski – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. Edward Stawasz – Uniwersytet ŁódzkiDr hab. Rafał Szczepaniak – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w PoznaniuProf. nadzw. dr hab. Beata Świecka – Uniwersytet SzczecińskiDr Christopher Washington – Franklin University, USAProf. nadzw. dr hab. Jan Wiśniewski – Wyższa Szkoła Bankowa w GdańskuProf. nadzw. dr hab. inż. dr h.c. Tadeusz Zaborowski – Polska Akademia Nauk Oddział w PoznaniuProf. nadzw. dr hab. Ewa Ziemba – Uniwersytet Ekonomiczny w KatowicachProf. zw. dr hab. Marian Żukowski – Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Recenzenci „Zeszytów Naukowych Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu” nr 46-51 za rok 2013

(Reviewers of “The Poznan School of Banking Research Journal”issues 46-51 of the year 2013)

Dr Justyna Adamska – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w PoznaniuProf. nadzw. dr hab. Agnieszka Alińska – Szkoła Główna Handlowa w WarszawieProf. zw. dr hab. Beata Filipiak – Uniwersytet SzczecińskiProf. zw. dr hab. Jan Głuchowski – Wyższa Szkoła Bankowa w ToruniuProf. zw. dr hab. Krzysztof Jajuga – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Prof. nadzw. dr hab. Maria Jastrzębska – Uniwersytet GdańskiProf. nadzw. dr hab. Andrzej Kaleta – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Andrzej Kiepas – Uniwersytet Śląski w KatowicachProf. nadzw.dr hab. Krzysztof Klincewicz – Uniwersytet WarszawskiProf. zw. dr hab. inż. dr h. c. Jan Koch – Politechnika WrocławskaProf. zw. dr hab. Stanisław Korenik – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. nadzw. dr hab. inż. Peter Krištofík – Matej Bel University, SłowacjaProf. nadzw. dr hab. Aleksandra Kuzior – Politechnika ŚląskaProf. nadzw. dr hab. Krzysztof Łobos – Wyższa Szkoła Bankowa we WrocławiuDr Berenika Marciniec – Polska Agencja Rozwoju PrzedsiębiorczościProf. zw. dr hab. Bogdan Marciniec – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w PoznaniuProf. nadzw. dr hab. Jerzy Niemczyk – Uniwersytet Ekonomiczny we WrocławiuProf. zw. dr hab. Bogusław Pietrzak – Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Prof. nadzw. dr hab. Andrzej Rączaszek – Uniwersytet Ekonomiczny w KatowicachProf. nadzw. dr hab. Maria Smejda – Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Prof. nadzw. dr hab. Edward Stawasz – Uniwersytet ŁódzkiDr hab. Rafał Szczepaniak – Uniwersytet im. A. Mickiewicza w PoznaniuProf. nadzw. dr hab. Ewa Ziemba – Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

Tekst• kompletny,wpostacijednegowydrukuoraznapłycieCD(wformacie*.doclub*.rtf)• pozbawionyfragmentówpozwalającychzidentyfikowaćautora, np. Jak wskazałem w pracy... należy zastąpićformąbezosobową:Jak wskazano w pracy...

Układ tekstu • imię i nazwisko autora, stopień/tytuł naukowy, afi-liacja• telefon,e-mail,adres• tytułpracy•spis treści(w przypadku książki) • streszczenie w języku polskim(maksymalnie do 1000 znaków ze spacjami) • słowakluczowe(maksymalnie8słów)•wstęp•tekstgłówny•zakończenie(wnioski)•bibliografia•tytułpracy,stresz-czenieisłowakluczowewjęzykuangielskim

Objętość• artykuł–do1arkuszawydawniczegowrazzrysunkamiitabelami(ok.22stron)• książka–wedługumowywydawniczej

Marginesy– 2,5cmzkażdejstrony

Numeracja stron – ciągła w obrębie całej publikacji,udołustrony

Tekst główny• czcionkaTimesNewRomanzpolskimiznakami,12pkt• odstępmiędzywierszami–1,5pkt• wyróżnienia–pismempółgrubym• słowaobcojęzyczne–kursywą• nazwiskaużyteporazpierwszy–pełneimięinazwisko,kolejneprzywołanie–samonazwisko• skróty – za pierwszym razem pełny termin, a skrótwnawiasie;dalej–tylkoskrót,np.jednostkisamorząduterytorialnego(JST)• liczbydo4cyfr–bezspacjiikropek(5000,anie:5.000czy5000),apowyżej5cyfr–zespacjamico3cyfry,liczącodprawej(5 000 000,anie:5.000.000)• w liczbachdziesiętnych–przecinek,niekropka (zwy-jątkiemtekstówangielskich)

Cytaty• poprzedzone wprowadzeniem (np. Jak zauważa Jan Kowalski...)• ujętew cudzysłowie, bez kursywy, dokładnie przyto-czone• opuszczeniafragmentucytowanegotekstu–zaznaczo-nezapomocąnawiasukwadratowego:[...]• wtrąceniawłasnew cytatach – opatrzone inicjałamiautora:[moje–X.Y.]

Przypisy • umieszczoneudołustrony(niewtekściewnawiasach)• przykolejnychpowołaniach–łacińskiesformułowaniaiskróty(op. cit.,ibidem,idem,eadem)

Przykłady przypisów• wydawnictwazwarte: ♦ autorlubkilkuautorów:

P. Pioterek, B. Zieleniecka, Technika pisania prac dyplomowych, wyd. 3 zm., Wyd. WSB w Poznaniu, Poznań 2004, s. 9.

♦ pracazbiorowa:Przemiany we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, PWE, Warszawa 2006, s. 20-28.

Wymogi edytorskie Wydawnictwa WSB w Poznaniu dla autorów

♦ artykułylubrozdziaływpracyzbiorowej:A. Michalewicz, Systemy informacyjne wspoma-gające logistykę dystrybucji, w: Logistyka dystry-bucji, red. K. Rutkowski, Difin, Warszawa 2001, s. 102-123.

• wydawnictwaciągłe (artykuływczasopismach lubga-zetach)

1 K. Strzyżewska, Zarządzanie dostawami, „Logi-styka a Jakość” 2008, nr 3-4, s. 31-32.

2 W. Orłowski, Wielki wybuch, czyli giełdy w pani-ce, „Gazeta Wyborcza”, 13 października 2008 r., s. 3.

• materiałyinternetoweielektroniczne(wnawiasiepeł-nadatakorzystaniazestronyWWW)

1 H. Arndt, Globalisation, „Pacific Economic Pa-per” 1998, nr 27, www.crawford.anu.edu.au/pdf/pep/pep-275.pdf [17.05.2008].

2 NBPortal.pl. Portal wiedzy ekonomicznej [CD--ROM], edycja Banknot, NBP, Warszawa 2005.

• praceniepublikowaneW. Balicki, Bezrobocie a długookresowa stagnacja transformacyjna [praca niepublikowana], [b.m.] 2003 [wydruk komputerowy].

• aktyprawne1 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie

gminnym, t.j. Dz.U. z 2001 r., nr 142, poz. 1591.2 Ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działal-

ności gospodarczej, Dz.U. nr 101, poz. 1178 z późn. zm.

Ilustracje• edytowalne,wyłącznieczarno-białe,• rysunki, wykresy i schematy –w plikach źródłowych(*.xlslub*.cdr)• zdjęcia–wplikachźródłowych(najlepiej*.tif),rozdziel-czośćmin.300dpi• opatrzone numerem oraz źródłem (np. opracowaniewłasne)• pozbawionenapisów:półgrubych,wersalikami,białychnaczarnymtle,czarnychwypełnień,dodatkowychramek• z odwołaniemw tekście (np. zob. rys. 1, a nie: zob.rysunekponiżej/powyżej)• zobjaśnieniemużytychskrótów• zpisemnązgodąnaprzeniesienieprawautorskich

Tabele• ponumerowane,opatrzonetytułemorazźródłem(np.opracowaniewłasne)• z odwołaniemw tekście (np. zob. tab. 1, a nie: zob.tabelaponiżej/powyżej)• każdarubrykawypełnionatreścią• skrótyużytewtabeli–objaśnionepodnią• zpisemnązgodąnaprzeniesienieprawautorskich

Wzory matematyczne • przygotowanewprogramieMicrosoftEquation3.0• poprawniezapisanepotęgiiindeksy• zmienne–kursywą,liczbyicyfry–pismemprostym• znakmnożeniato:·lub×(niegwiazdkaczy„iks”)• pisowniajednostek–wedługukładuSI• symboleobjaśnionepodwzorem

Bibliografia• pozbawionanumeracji• uporządkowanaalfabetyczniewedługnazwiskautorówitytułówpraczbiorowych

General requirements• onlycompletesubmissionsareaccepted–asingleprintedcopyandanelectronicsourcefilesavedtoaCD(*.docor*.rtfformat)• ensureyourtextcontainsnophrasesbywhichyourauthorshipcouldbeidentified,e.g.In my 2008 book on African Voodoo I pointed out...isnotallowedand shouldbe replacedwithe.g. John Smith’s 2008 book on African Voodoo indicates...

Text layout •author’sfirstandlastname,scientificdegree/title,organization/insti-tution (ifapplicable)•phonenumber,e-mailaddress,mailingaddress•titleofbook/paper•contents(booksonly)•summaryinEnglish(upto1000wordsincludingspaces)•keywordsinEnglish(upto8words)• introduction•bodytext•conclusion(findings,recommendations)•bibliography/references•titleof book/paper, summaryand keywordsinPolish

Size limit•forasinglepaper–the limit is40000characters (around22pages,1800charactersperpage)includingtablesandfigures•forbooks–asspecifiedinthepublishingcontract

Margins:2.5cmeachmargin

Page numbering:continuousthroughoutthetext,usingArabicnumerals,placedatthebottomofthepage(footer)

Body text• typeface:TimesNewRoman,12pts• linespacing:1.5line• highlightsoremphasis:applyboldprint• foreign(non-vernacular)wordsandexpressions:initalics• people’snames:givethefullname(includingallgivennamesandthelastname)atfirstmention; forany further reference–quote the lastnameonly• abbreviations and acronyms: when first used, give the completephrase (name), including its abbreviation in brackets, e.g. Information and Communication Technology (ICT); onward – use the abbreviationonly• numbersconsistingofupto4digits:usenothousandsseparator(5000ratherthan5,000or5000);numbersincluding5ormoredigits–insertspaceevery threedigits starting fromthe right (5 000 000 rather than5,000,000)• decimalfractionsshouldbeseparatedbypoints(2.25)

Citations• precededbyanintroductoryphrase(e.g.John Smith notes that...)• must be quoted verbatim and enclosed in double quotationmarks(invertedcommas)–noitalics; forcitationswithincitations,usesinglemarks• omissionsincitedtextshouldbemarkedwithparentheses[...]• phrasesinterposedbytheauthorwithincitedtextshouldbefollowedbyauthor’sparenthesizedinitials–[J.S.]

References • placedatthebottomofthepage(footnotes)ratherthanwithinbodytextorasendnotes• when making further references to the same source – use Latin terms and abbreviations, such as op. cit., ibidem, idem, eadem, etc.

References – examples•books:s bysingleormultipleauthors:

W.R. Lane, K.W. King, T. Reichert, Kleppner’s advertising pro-cedure, 18th ed., Upper Saddle River, Pearson Prentice Hall, New Jersey 2011, p. 43.

s editedbooks:Multinational Firms. The Global-Local Dilemma, eds. J.H. Dun-ning, J.L. Mucchielli, Routledge, London – New York 2002, pp. 345-346.

s papersorchaptersineditedbooks:W. Cornwall, The rise and fall of productivity growth, in: The Capitalist Economies. Prospects for the 1990s, ed. J. Cornwall, Edward Elgar, Aldershot – Brookfield 1991, pp. 40-62.

•periodicals(journalandnewspaperarticles)1 J. Bughin, J. Doogan, O. Vetvik, A new way to measure word-

-of-mouth marketing, “McKinsey Quarterly” 2010, No. 2, p. 113-116.2 P. Spenner, K. Freeman, To keep your customers, keep it simple,

“Harvard Business Review” May 2012, p. 108-114. •onlineandelectronicsources(forInternetsources,includedatesourcewasretrieved)

1 H. Arndt, Globalisation, “Pacific Economic Paper” 1998, No. 27, www.crawford.anu.edu.au/pdf/pep/pep-275.pdf [accessed May 17, 2008].

2 NBPortal.pl. Portal wiedzy ekonomicznej [CD-ROM], edycja Banknot, NBP, Warszawa 2005.

•unpublishedworkW. Balicki, Bezrobocie a długookresowa stagnacja transformacyj-

na [unpublished], [month missing] 2003 [computer script].A. Lindgvist, The Saving Behavior of Households [doctoral

dissertation], The Stockholm School of Economics, Stockholm 1981 [computer manuscript].

•legislation1 Council Directive 90/365/EEC of 28 June 1990 on the right of

residence for employees and self-employed persons who have ceased their occupational activity.

2 Act of 4 February 1994 on Copyright and Related Rights, Journal of Laws No. 24, item 83, as later amended.

Artwork and graphics• editable,inblackandwhiteonly,withnoshading• drawings,graphsanddiagramsmustbesuppliedintheirnativeelec-tronicformats(*.xlsor*.cdr)• photographs–supplysourcefiles(preferably,*.tif);minimumresolu-tion:300dpi• numberallgraphicalcomponentsconsecutivelyusingArabicnumerals• foranyartworkthathasalreadybeenpublishedelsewhere,indicatetheoriginalsource(otherwisestatee.g.Source: own)• applynoletteringinwhiteagainstablackbackground,whetherinboldoritalics,andnoblackfillsorexcessframes• ifthefigureisreferencedinthetext,useitsnumberratherthantermssuchas“above”or“below”(e.g.cf. Fig. 1,not:see figure above/below)• provideanexplanationofanyabbreviationsandsymbolsused• copyrightedworkmustbesuppliedalongwith theoriginalauthor’sconsenttothepublication

Tables• numberedconsecutivelyandconsistentlyusingArabicnumerals• includingacaption(title)andareferencetothesourceofdata(e.g.Author’s own research)• identifyanypreviouslypublishedmaterialbygivingtheoriginalsource• when referencing the table in the text, use its number rather thanexpressionssuchas“above”or“below”(e.g.cf. Table 1,not:see table above/below)• withnoblankcells• anyabbreviationsusedmustbeexpandedbelowthetable• for any copyrighted material, attach the original author’s writtenpermission

Mathematical formulas • processedusingMicrosoftEquation3.0• special attention should be given to the correct placement of anysub-orsuper-scripts• variables–writteninitalics;numbersanddigits–innormalfontstyle• use “·” or “×” only as the multiplication sign (rather than e.g. anasteriskoran“x”)• quantitiesshouldberepresentedinSIunitsonly• anysymbolsmustexplainedbelowtheformula

Bibliography• addnonumbering• allitemsshouldbearrangedalphabeticallybyauthors’lastnamesortitlesofeditedbooksratherthanintheirorderofappearanceinthetext

The WSB Press Instructions for Authors Submitting Their Contributions in English

Documents

Wspieranie transferu wiedzy do ... - wydawnictwo.wsb.pl