Wprowadzenie do socjologii

Wykład

dr Michał Pulit

1. Wprowadzenie do socjologii. Socjologiczne spojrzenie na

świat.

• Socjologia: to nauka o społeczeństwie, o p ro c e s a c h r z ą d z ą c y c h ro z wo j e m społeczeństw, o formach i przejawach życia oraz współżycia grup społecznych, o jednostce jako członku społeczeństwa.

• Termin „socjologia” pochodzi od łacińskiego: socius- zbiorowość , spo łeczeństwo i greckiego: logos- mądrość, wiedza.

• Jako odrębna dziedzina wiedzy naukowej socjologia rodzi się w I połowie XIX wieku. Termin „socjologia” wprowadza w 1838 roku francuski filozof Auguste Comte. Jednak aby socjologia zyskała uznanie jako dyscyplina akademicka mija niemal cały wiek.

• Pierwsze książki mające w tytule termin „socjologia” pisał brytyjski myśliciel Herbert Spencer.

• Genea log i a dyskursywna soc jo log i i j e s t zakotwiczona w Europie, ale pełną akceptację instytucjonalną uzyskała w Stanach Zjednoczonych.

• W Stanach Zjednoczonych powstaje również pierwszy wydział socjologii w 1892 roku na Uniwersytecie w Chicago.

• W Europie pierwsza katedra socjologii zostaje ustanowiona we Francji w 1895 roku na Uniwersytecie w Bordeaux. Kolejne powstają w Niemczech w 1919 roku (Uniwersytet w Monachium) i już po II wojnie światowej w Wielkiej Brytanii (Oxford i Cambridge).

• W Polsce pierwszy socjologiczny ośrodek tworzy Florian Znaniecki w 1920 roku (Uniwersytet w Poznaniu).

• Znaniecki był również redaktorem pierwszego polskiego czasopisma socjologicznego, ukazującego się do dnia dzisiejszego „Przeglądu Socjologicznego”.

• Na skalę międzynarodową erupcja socjologiczna w kontekście organizacyjnym została zainaugurowana przez Rene Wormsa, który założył pierwszy, elitarny, niewielki liczbowo Międzynarodowy Instytut Socjologiczny. Jednak dopiero w 1949 roku powstała organizacja masowa o zasięgu światowym- Międzynarodowe Stowarzyszenie Socjologiczne (International Sociological

reprezentująca w dniu dzisiejszym około 5 tysięcy członków ze 167 krajów.

• Socjologia jest zatem sposobem myślenia człowieka o świecie poszukując odpowiedzi na pytania: dlaczego jesteśmy tacy, jacy jesteśmy i dlaczego działamy tak, jak działamy.

• Socjologia jest badaniem życia społecznego człowieka, grup społecznych i społeczeństw.

• Przedmiotem socjologii jest zachowanie nas samych jako istot społecznych.

• Zakres zainteresowań socjologii jest zatem niezwykle szeroki- od analizy przelotnego spotkania na ulicy do badań nad globalnymi procesami społecznymi. (Anthony Giddens)

• Mimo, że zdecydowana większość z nas patrzy na św i a t p r z e z p r y z m a t s u b i e k t y w n o ś c i , argumentujemy, że nasze decyzje, zachowania mają wymiar obiektywny.

• Socjologia rewiduje te przeświadczenie , argumentując, że to co postrzegane jako naturalne,

nieuchronne, dobre lub prawdziwe, wcale nie musi takie być, i że to, co w naszym życiu „dane”, jest w znacznym s topn iu wy tworem h i s tor i i i społeczeństwa. (Anthony Giddens)

• Kwintesencją wykształcenia socjologicznego spojrzenia jest zrozumienie mechanizmów rządzących doświadczeniem społecznym, tak aby pojąć funkcjonowanie każdej jednostki.

• P ierwszym krok iem do tego ce lu jes t wykszta łcenie „wyobraźni socjologicznej”. (Charles Wright Mills)

• Wyobraźnia socjologiczna polega na kreacji wielostronnego spojrzenia na rzeczywistość, wyzwolenia się od bezpośrednich uwarunkowań, zdystansowania się do codziennych, rutynowych czynności i próby zupełnie nowego spojrzenia na nie.

• Jedną z egzemplifikacji będzie tutaj rytuał picia kawy:

• Bardzo często sam akt spożywania kawy zepchnięty jest na daleki plan, a stanowi jedynie tło do nawiązywania, podtrzymywania, kultywowania relacji interpersonalnych przyjmując wartość symboliczną. Rytuał stwarzający warunki dla interakcji społecznej może stać się dla socjologa materiałem badawczym. Oddzielną kwestią też fakt, że kawa jest używką, narkotykiem, który zawiera kofeinę. Sama kofeina spożywana jest w celu pobudzenia układu nerwowego, który z kolei pozwala np. funkcjonować w realiach wydłużonego dnia pracy lub późnych godzin nocnych. Pomimo to nie jest postrzegana jako narkotyk, mimo że stanowi takową grupę razem z marihuaną i kokainą.

• Osoba pijąca kawę jest częścią złożonego układu stosunków społecznych i gospodarczych. Kawa jest produktem, wokół którego toczą się współczesne d e b a t y n a t e m a t g l o b a l i z a c j i , h a n d l u międzynarodowego, praw człowieka i zniszczenia środowiska międzynarodowego. Ponadto kawa zyskała renomę i dzisiaj wybory dotyczące rodzaju spożywanej kawy i miejsca jej zakupy są integralnie związane z wyborami dotyczącymi stylów życia.

Spożywanie jakiegoś posiłku czy wybór określonego napoju, bądź sposób spędzania wolnego czasu, to tylko swoiste egzemplifikacje ilustrujące fakt, że konteksty społeczne, w których się znajdujemy mają wpływ na nas wszystkich. Nikt z nas nie jest przez nie determinowany wprost. Posiadamy i tworzymy własną  indywidualność. Obszarem zainteresowań  socjologii jest badanie związków między tym, co robi z nami społeczeństwo, a tym, co sami ze sobą robimy. Nasze działania strukturują-kształtują- otaczającą naszą rzeczywistość społeczną, jak i same są  przez tę rzeczywistość strukturowane. (Giddens),

Użyteczność socjologii w życiu jednostki:

• Świadomość różnic kulturowych (socjologia umożliwia spojrzenie na świat społeczny z odmiennego od własnego punktu widzenia. Dzięki temu, że potrafimy zrozumieć jak żyją inni, możemy też pojąć ich problemy. Rozwiązania praktyczne nie oparte na rzetelnej wiedzy o życiu ludzi, których będą dotyczyć, mają małe szanse powodzenia).

• Ocena skutków działania (badania socjologiczne ułatwiają ocenę efektów praktycznych inicjatyw społecznych).

• Samopoznanie (socjologia pod wieloma wymiarami ułatwia samopoznanie, czyli lepsze zrozumienie siebie. Im więcej wiemy, dlaczego działamy tak, jak działamy, im więcej wiemy o funkcjonowaniu społeczeństwa w ogóle, tym większy mamy wpływ na naszą własną przyszłość).

2. „Człowiek nie rodzi się ludzki”, czyli rozważania na temat życia

społecznego.

• Historyczne przypadki adaptacji jednostek społecznych:

• Przypadek Kaspra Hausera ur. 1812 r. na Węgrzech, więzionego przez 16 lat, który nigdy nie widział ludzkiej twarzy (nawet twarzy cz łowieka podającego mu jedzenie). W efekcie chodził z trudem, nie potrafił mówić, nie był świadomy obyczajów społecznych

• Przypadek w 1341 r w Hesji, gdzie myśliwi schwytali chłopca, który wg. opisu ówczesnej kroniki uciekał przed nimi na czworaka razem z wilkami. Zmarł, gdyż nie potrafił przystosować się do kultury ludzkiej.

• W Islandii odnaleziono chłopca wśród owiec, który przypominał zwierzęta, z którymi przebywał. Charakteryzowały go rysy zwierzęce, artykułowanie dźwięków synonimiczne do owiec oraz niechęć do przebywania wśród społeczności wzmacniana agresją.

• "Chłopcy Litewscy", znalezieni zostali w drugiej połowie XVI stulecia na Litwie wśród niedźwiedzi. Żyli wg obyczajów niedźwiedzich. Z trudem nauczono ich chodzić w pozycji pionowej i mówić językiem artykułowanym.

• W 1938 r. w Stanach Zjednoczonych odnaleziono dwie dziewczynki (Annę i Izabelę) więzione od urodzenia w całkowitym odosobnieniu na poddaszu. Pozbawione one były kontaktów z ludźmi i możliwości normalnego rozwoju fizycznego. Dopiero dzięki długotrwałym wysiłkom, polegającym na metodycznym oddziaływaniu wychowawczym, nauczono je mówić, pisać i czytać, bawić się z dziećmi, jeść według przyjętych zwyczajów. Izabela przechodząc s topn ie rozwoju normaln ie wychowanego dziecka - tylko w krótszych okresach – osiągnęła z czasem poziom rozwoju umysłowego i psychicznego dziecka w jej wieku.

• W latach sześćdziesiątych prasa codzienna doniosła o nowym przypadku znalezienia w Stanach Zjednoczonych chłopca, który wychowywał się i wzrastał pozbawiony kontaktów z ludźmi.

Możemy wysunąć zatem wnioski, że pomimo tego, iż człowiek rodzi się ludzki, to prawdziwe uspołecznienie uzyskuje dopiero przez życie zbiorowe. Chociaż są w cz łowieku zakotwiczone elementarne pierwiastki pozwalające stać się człowiekiem, to jednak pełna adaptacja jest możliwa dopiero w symbiozie ze społeczeństwem.

3. Jak powstała socjologia-

historyczne uwarunkowania powstania socjologii i czołowi

przedstawiciele.

• Newralgiczne wydarzenia, które przyczyniły się do powstania socjologii, to:

- Rewolucja francuska

- Rewolucja przemysłowa

• Rozgrywała się w sferze politycznej i społecznej.

• Naczelnym celem było stworzenie społeczeństwa wykreowanego na racjonalnych podstawach. Główną  ideą była walka z systemem społecznym i politycznym opartym na tradycji i dziedziczeniu przywilejów.

• Wyznaczona droga miała na celu dążenie do biurokracji i oparcia systemu społecznego opartego na racjonalnych przesłankach.

Rewolucja francuska 1789 r.

• W wyniku rewolucji zwyciężyły laickie idee i wartości, takie jak równość i wolność, nad tradycyjnym porządkiem społecznym.

Rewolucja przemysłowa XVIII w. Anglia

• Szerokie spektrum przemian społecznych i gospodarczych, które towarzyszyło wynalazkom technicznym, takim jak wykorzystanie napędu parowego i mechanizacja.

• Rewoluc ja ta doprowadz i ła do przekszta łceń gospodarczych przemieszczając produkcję z roli i g o s p o d a r s t w d o m o w y c h . S p o w o d o w a ło t o masową migrację chłopów ze wsi do fabryk i pracy w przemyśle, co przyczyniło się do rozbudowy obszarów miejskich i wykształcenia się nowych stosunków społecznych.

• W konsekwencji tego uległy zmianie interakcje społeczne, stosunki społeczne, zwyczaje, kultura, obyczaje, język.

• Upadł feudalizm.

• Rozwinął się handel przemysł oraz urbanizacja.

• Rozwinął się ruch intelektualny znany pod nazwą oświecenie, który umożliwił rozkwit nauki oraz świeckiej myśli w odniesieniu do świata materialnego, biologicznego i społecznego.

• W efekcie wszystkie te zmiany na przełomie XVIII wieku i okresu kolejnych lat przyczyniły się do przejścia od społeczeństw o organizacji pierwotnej do organizacji społecznej celowo skonstruowanej.

Społeczeństwo o „organizacji pierwotnej”

- U podstaw rozwoju tej organizacji społecznej leżą urodzenie i stosunki społeczne oparte na więzach krwi.

- Podstawową jednostką społeczną jest rodzina, z której wywodziła się struktura społeczna.

- Społeczeństwo wywodzi większe struktury społeczne z rodziny i stosunku pokrewieństwa - wspólnoty pozarodzinne (klan, plemię, średniowieczny dwór, struktura feudalna, przynależność do cechu rzemieślniczego) – podlegają dziedziczeniu.

Organizacja społeczna celowo skonstruowana

- Podmiot, którego prawa i obowiązki podlegają przepisom prawnym. Podmiot może zaskarżać i być zaskarżanym.

- Nie jest ciałem fizycznym, jest to fikcyjna osoba- korporacja.

- Produkcja gospodarcza skupiona w rodzinie i wokół niej.

• Naczelnym wskaźnikiem przekształcenia pierwotnej organizacji w celowo skonstruowaną  organizację było przemieszczenie ludzi z wsi do miast i wyprowadzenie produkcj i z gospodarstw domowych do fabryk i innych wyspecjalizowanych miejsc pracy.

Socjologia rozwijała się równolegle do przemian społecznych, co można prześledzić na 5 etapach ewolucji społeczeństwa i socjologii:

• 1. Zmiana sposobu produkcji (z produkcji gospodarczej skupionej w rodzinie i wokół niej do najemnej pracy w korporacjach; produkcja przemysłowa zastąpiła rolnictwo, a fabryka dwór).

• 2. Zmiana miejsca zamieszkania (coraz więcej ludzi migruje z wsi do miast).

• 3. Przekraczanie ograniczenia miejsca pobytu (dzięki rozwojowi łączności elektronicznej ludzie mogli się porozumiewać na odległość, co spowodowało również  rozwój społecznej organizacji: pra lk i zamiast loka ln ie wytwarzanych tarek, lodówki zastępują  roznosiciela lodów, łączność ogólnopaństwowa- radio, kino, prasa ilustrowana.

• 4. Erozja instytucji pierwotnych (masowe wyjście z domu do organizacji o wąskich celach- praca szkoła, co w efekcie przyczyniło się do upadku instytucji pierwotnych)

• 5. Racjonalna rekonstrukcja społeczeństwa (obejmuje i zawiera się w wyżej opisanych przemianach; zmiana ta niesie za sobą  zagrożenia- np luka w wychowywaniu dzieci i szanse- przyszłość gdzie kontrola społeczna sprawowana jest głównie przez pozytywne bodźce i nagrody)

Dwie rewolucjeRewolucja francuska 1789 r., i myśl epoki oświecenia we Francji:

- spontaniczność procesów społecznych- zmiana ustroju nie likwiduje nierówności społecznych- społeczeństwo jest czymś odrębnym od państwa

Rewolucja przemysłowa zapoczątkowana w końcu XVIII wieku w Wielkiej Brytanii:

- zmiana trybu i rytmu życia- zegar zamiast słońca- przemieszczanie się ludzi z wsi do miast- urbanizacja- zanik wspólnot lokalnych sprawujących kontrolę i określających tożsamość jednostki- pojawienie się kwestii socjalnych i patologii społecznych

4. Kultura, jako wyróżnik

człowieka, wpływ kultury na życie społeczne.

• Kultura: „złożona całość, która obejmuje wiedzę, wiarę, sztukę, morale, prawo, zwyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa (Tylor E.)

• „Tym [...], co jest cechą wyłącznie ludzką – tym, co rzeczywiście stanowi o tożsamości człowieka, bez względu na to, gdzie się urodził – jest jego kultura, całościowe ramy komunikacyjne – słowa, działanie, pozy, gesty, ton i barwa głosu, wyraz twarzy, sposób traktowania czasu, przestrzeni oraz przedmiotów materialnych, sposób, w jaki człowiek pracuje, bawi się, kocha i broni samego siebie. Wszystkie te rzeczy i jeszcze wiele innych tworzą pewne systemy komunikowania się dysponujące znaczeniami zrozumiałymi wyłącznie dla tych, którzy znają historyczny, społeczny i kulturowy kontekst zachowań” (Edward T. Hall)

• Wartości (idee określające, co uchodzi za ważne, wartościowe i pożądane) są podstawą każdej kultury dając ludziom poczucie sensu i drogowskaz w interakcjach ze światem społecznym.

• Normy to reguły zachowań, które odzwierciedlają, czy też zawierają w sobie wartości danej kultury.

• Wartości i normy wspólnie kształtują sposoby zachowań w uczestników danej kultury w ich środowisku.

• Subkultury: wszelkie grupy ludności, które odróżniają się od reszty społeczeństwa swoim wzorem kulturowym. Z uwagi na tą definicję subkultur, można powiedzieć, że mają one bardzo szeroki zasięg obejmując np: naturystów, hakerów, hipisów, rastafarian, fanów gothic rocka, a nawet kibiców klubów piłkarskich.

• Niektóre jednostki będą ściśle zintegrowane z konkretną  subku l turą podczas gdy inne będą  płynnie przemieszczać się pomiędzy kilkoma innymi.

• Kultura z jednej strony strony odgrywa ważną rolę w u trwa lan iu war to śc i i norm danego społeczeństwa, a z drugiej stwarza istotne możliwości dla kreatywności i zmiany.

• Z uwagi na ten fakt subkultury i kontrkultury (grupy odrzucające większość przeważających w społeczeństwie wartości i norm) - mogą  głosić poglądy zawierające treści alternatywne wobec kultury dominującej.

• Ruchy społeczne: grupy ludzi o podobnym stylu życia, są dużą siłą zmian społecznych. W ten sposób subkultury dają ludziom swobodę wyrażania swoich opinii, nadziei i przekonań, i zgodnego z nimi działania.

• Niezwykle istotne jest uświadomienie sobie, że nie sposób pojąć praktyk i przekonań w oderwaniu od całości kulturowej, której są częścią. Dlatego kluczowe założenie socjologii mówi, że badanie kultury musi odbywać się w kategoriach jej własnych sensów i wartości. Idee takie określamy relatywizmem kulturowym.

• Soc jo logowie s tara ją s ię un ikać za tem etnocentryzmu (ocenianie innych kultur przez porównania ich z własną). Jednak wiemy, że w praktyce relatywizm kulturowy (zawieszenie własnych, głęboko zakorzenionych przekonań k u l t u r o w y c h i o c e n a s y t u a c j i z a pomocą  standardów innej kultury) jest zadaniem stanowiącym spore wyzwanie.

Zmiana społeczna a czynniki kulturowe

• W celu ustalenia czy zaszły znaczące zmiany należy wykazać przekształcenia zasadniczej struktury przedmiotu lub sytuacji w czasie. W przypadku społeczeństw ludzkich stwierdzenie, w jakim stopniu i pod jakimi względami system ulega zmianie, polega na wykazaniu stopnia modyfikacji dokonujących się w danym okresie w obrębie jego podstawowych instytucji. Stwierdzenie zmiany zawsze wiąże się ze wskazaniem elementów stałych, względem których można mierzyć stopień modyfikacji. Nawet współcześnie, w dobie społeczeństwa informacyjnego, świat zachowuje ciągłość z przeszłością.

• Przyk ładem tego są wielkie systemy religijne, jak chrześcijaństwo czy islam, które utrzymują więzi z ideami i praktykami, które narodziły się dwa tysiące lat temu.

• Nie ma jednak wątpliwości, że większość instytucji nowoczesnego świata zmieniła się w znacznie szybszym tempie niż instytucje społeczeństw tradycyjnych.

• Środowisko fizyczne

• Organizacje polityczne

• Czynniki kulturowe (oddziaływania religijne, systemy komunikacji i przywództwa)

Czynniki zmiany społecznej:

Zmiana w epoce nowoczesnej:

• Czynniki ekonomiczne

• Czynniki polityczne

• Czynniki kulturowe (rozwój nauki i sekularyzacja myślenia będące bazą nowoczesnego krytycznego i innowacyjnego spojrzenia na świat) Nie jesteśmy już skłonni przyjmować obyczajów i sposobów działania tylko dlatego, że stoi za nimi autorytet tradycji. Przeciwnie, dla naszych życiowych wyborów poszukujemy „racjonalnych” podstaw. Oprócz tego jak myślimy, zmieniła się treść dominujących idei. Ideały poprawy życia, równości i uczestnictwa w demokracji są w znacznej mierze wytworem ostatnich dwustu lat. Ideały te wprawiały w ruch zmiany społeczne i polityczne, z rewolucjami łącznie. Idee te nie są związane z tradycją; raczej zachęcają do nieustannego przyglądania się własnemu życiu i dążenia do jego poprawy.

5. Człowiek w społeczeństwie-

role społeczne

• Role społeczne- spo łecznie okreś lone oczekiwania, które ma do spełnienia osoba zajmująca daną pozycję społeczną. Na przykład społeczna rola „lekarza” obejmuje pewien zespół  zachowań, jakie powinien spełniać każdy lekarz bez względu na swoje osobiste opinie o poglądy. Ponieważ rola ta jest wspólna dla wszystkich lekarzy, można ogólnie mówić o zachowaniach odpowiadających roli społecznej lekarza, bez względu na poszczególne osoby uprawiające ten zawód.

• Na uwagę zasługuje odnotowanie faktu, że pomimo tego, iż jednostki poznają  oczekiwania, jakie w danej kulturze towarzyszą określonym pozycjom społecznym, a następnie odgrywają te role w sposób zasadniczo zgodny z ich definicją, to proces socjalizacji daje jednostkom możliwość działania. Jednostki nie czekają biernie, aż ktoś je przeszkoli czy zaprogramuje. Przeciwnie, pojmują i podejmują role społeczne w trwającym nieprzerwanie procesie interakcji społecznej.

• Kreślono często analogię między aktorami na scenie a aktorami społecznymi. Aktorzy teatralni mają jasno zdefiniowaną rolę do odegrania i tak samo aktorzy społeczni zajmują wyraźnie określone pozycje; aktorzy teatralni muszą postępować zgodnie ze wskazówkami scenar iusza a aktorzy spo łeczn i muszą postępować zgodnie z normami; aktorzy teatralni muszą uwzględniać, to co robią na scenie inni członkowie zespołu, a członkowie społeczeństwa muszą wzajemnie dostosowywać swoje reakcje; aktorzy teatralni grają przed publicznością, a aktorzy społeczni przyjmują rolę różnych publiczności czy „uogólnionego innego” i tak samo jak aktorzy teatralni o różnych umiejętnościach i zdolnościach nakładają na każdą rolę własną, niepowtarzalną  interpretację, aktorzy społeczni o różnych koncepcjach samego siebie i umiejętnościach wykonywania roli mają własne style interakcji.

Proces tworzenia roli

• Istnieje tendencja do nadawania światu zjawisk kształtu ról- tendencja ta jest kluczem do procesu przyjmowania roli innych- jako głównego procesu w interakcji. (Turner R.H)

• Jednostki emitują  gesty lub wskazówki w trakcie interakcji (słowa, mimikę twarzy, modulację głosu, ubiór, wyraz twarzy i inne).

• Jednostki wykorzystują  gesty w celu „wczucia się w rolę drugiej osoby” i przystosowania swego postępowania w sposób, który mógłby ułatwić kooperację. Jest to Meadowska definicja wczuwania się w rolę innej jednostki lub przyjmowania roli innych.

• Kulturowe definicje roli są często mgliste, a nawet wewnętrznie sprzeczne. W najlepszym razie dostarczają one ogólnego układu odniesienia, w obrębie którego działający muszą konstruować własną linię postępowania. Jednostki zatem tworzą swe role i przekazują innym jaką rolę odgrywają. Ludzie działają tak, jak gdyby wszyscy inny w ich otoczeniu odgrywali role możliwe do zidentyfikowania. Ludzie zakładają, że inne też pełnią role i to założenie jest wspólną  podstawą interakcji. Kierując się owym potocznym założeniem, ludzie odczytują gesty i sygnały w celu zrozumienia, jaką rolę odgrywają inni. Wysiłki te ułatwia fakt, że Ci inni muszą często tworzyć swe role i ponadto domagać się akceptacji dla swoich ról, co sprawia, że w sposób aktywny nadają sygnały sugerujące, jaką rolę usiłują odgrywać

• Według R. H Turnera przyjmowanie roli jest także tworzeniem roli. Ludzie tworzą rolę w trzech możliwych znaczeniach:

• 1. Napotykają często nieokreślony układ kulturowy, w którym zmuszeni są tworzyć role, którą chcą odgrywać.

• 2. Zakładają, że inni odgrywają rolę i wobec tego dokonują wysiłków w kierunku wykrycia tej roli, tworząc ją w swojej wyobraźni.

• 3. Usiłują we wszystkich sytuacjach społecznych stworzyć dla siebie samych rolę poprzez własne nadawanie sygnałów mających potwierdzić ich prawa do danej roli. Interakcja jest zatem powiązanym i wzajemnym procesem przyjmowania roli i tworzenia roli.

6. Człowiek w społeczeństwie-

proces socjalizacji

• Socjalizacja: to proces, dzięki któremu jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy i szerszego społeczeństwa przez uczenie się reguł i idei zawartych w kulturze. (Sztompka P.)

• Proces oddziaływania społeczeństwa na jednostkę to, patrząc z drugiej strony, wchodzenie jednostki do społeczeństwa. Z tej perspektywy socjalizacja to proces, za pośrednictwem których jednostka staje się pełnowartościowym członkiem zbiorowości społecznych. Odbywa się to na kilku poziomach.

• I. Minimum kulturowe (wymagane od wszystkich ludzi): polega na zdobyciu tych kompetencji i umiejętności, które niezbędne są dla społecznej egzystencji, a więc życia wśród innych, w kooperacji z innymi. Należy tu umiejętność porozumiewania się, a także podstawowe moralne wymogi współżycia zabraniające naruszania czyjegoś dobra i żądające poszanowania dla naszego, a także tolerancji wobec czyjejś odmienności.

• II. Wejście do konkretnej kultury (niższy poziom): przyswojenie podzielanych w jej ramach, swoistych dla niej idei, przekonań, reguł, norm, wartości, symboli. Na przykład opanowanie języka polskiego, polskiego obyczaju, zwyczajów, gustów, wiedzy o narodowych tradycjach itp.

• III. Opanowanie konkretnych ról społecznych związanych z określonymi pozycjami, do których jednostka aspiruje. Przykładem jest socjalizacja do ról rodzinnych: męża, żony, teściowej, do ról zawodowych: adwokata, nauczyciela, maszynisty, do ról politycznych: obywatela, reprezentanta, itp. Z innej perspektywy oznacza to zdobycie umiejętności i kompetencji niezbędnych do akceptacji w konkretnych grupach, do których jednostka pragnie należeć.

• Wyselekcjonowane elementy kultury oddziałują bezpośrednio na osobowość ludzi, zostają przez jednostki przyswojone, czyli ulegają internalizacji. Przekształcają się one wtedy w prywatne, indywidualne przekonania, poglądy, motywacje, aspiracje, predyspozycje, kanony moralne, obyczajowe, itp.

• Druga faza procesu socjalizacji, to zatem przejawianie się zinternalizowanych w osobowości treści kulturowych w działaniach, czyli eksternalizacja.

7. Człowiek w społeczeństwie-

kontrola społeczna

• Kontrola społeczna: system społecznych sankcji- negatywnych i pozytywnych, oraz agend- grup, organizacji, instytucji, stosujących takie sankcje.

• Jeśli nie udało się określonej jednostki przekonać do postępowania kulturowo akceptowanego, to można go przynajmniej zmusić. Ale to, czy można, nie jest wcale oczywiste. Agendy kontroli społecznej- zarówno formalne- jak policja, prokuratura, sądy, więzienia, jak i nieformalne, jak rodzina, grupy rówieśnicze, środowisko sąsiedzkie czy zawodowe- mogą działać nieskutecznie.

• Aby doszło do zastosowania sankcji, akt dewiacyjny czy przestępczy musi być widoczny, wykryty. Tymczasem ogromna liczba takich czynów pozostaje w ogóle niewykryta.

• Następnie musi być czynowi przypisany sprawca. W tym wypadku wykrywalność jest jeszcze niższa, po części dlatego, że właśnie na ukryciu swej roli skupiają się wysiłki większości przestępców.

• Między dewiacją w sensie normatywnym (rozbieżnością czynu i wzoru), a dewiacją w sensie funkcjonalnym (czynem wywołującym reakcję społeczną w postaci sankcji) rozciąga się pewien margines tolerancji społecznej, w której agendy kontroli społecznej nie podejmują jeszcze działania.

8. Zbiorowości społeczne-

grupa społeczna

• Istnieje wiele definicji grupy podkreślających różne elementy lub cechy decydujące o tym , czy jakiś zbiór osób jest grupą. Według S. Miki grupą są „dwie lub więcej osoby, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja , które posiadają ustalone wspólne normy , mają wspólny cel, tworzą rozwiniętą strukturę grupową i mają poczucie odrębności swojej grupy w stosunku do innych grup”. Natomiast H. Hamer grupę społeczną definiuje że „są to co najmniej dwie osoby, które mają bezpośredni kontakt, poczucie wspólnego celu („MY”), normy, zależą od siebie i tworzą spójną strukturę”. Charakterystyczną dla grup społecznych jest to, że są one wszechobecne, a ponad to:

- -Członkowie współdziałają ze sobą,

- -Członkowie są wzajemnie zależni od siebie, co oznacza, że w zaspokojeniu potrzeb

i osiąganiu określonych celów muszą się wspierać,

- -Członkowie wywierają wpływ na siebie, przy czym wpływ ten może być pozytywny

l lub negatywny.

RODZAJE GRUP SPOŁECZNYCH ZE WZGLĘDU NA:

WIELKOŚĆ CZŁONKOSTWO TYP WIĘZI STOPIEŃ SFORMALIZOWANIA

grupy małe

grupy duże

ekskluzywne

ograniczone

inkluzywne

pierwotne

wtórne

formalne

nieformalne

• ROLE SPOŁECZNE PRZYJMOWANE W GRUPIE, PRESTIŻ JEJ CZŁONKÓW

„Role społeczne - społecznie określone oczekiwania, które ma do spełnienia osoba zajmująca

daną pozycję społeczną.”

Hierarchiczna struktura każdej grupy zakłada różnorodność ról społecznych pełnionych przez jej

członków, a także ilość i jakość wzajemnych interakcji. Normy grupowe, powstające w grupie czy

też narzucone jej z zewnątrz, określają wzajemne relacje między członkami grupy. Ich sposób

odnoszenia się do siebie i do otoczenia jest zgodny z przyjętymi normami.

Jeśli zachowanie jednostki jest akceptowane, wzrasta jej poczucie pewności siebie, a zarazem

poszerza się zakres interakcji, w które wchodzi. Można powiedzieć, że im więcej interakcji, tym

większa liczba ról, które dany członek grupy zaczyna pełnić. Na przykład w szkole dziecko pełni

role związane z zabawą w grupie: rolę dobrej koleżanki czy kolegi, dyżurnego, pomocnika

nauczyciela. Wywiązywanie się z obowiązków ról przez siebie pełnionych, zapewnia akceptację

przez pozostałych członków grupy. Wpływa również na podwyższenie statusu społecznego, to

znaczy pozycji, jaką jednostka zajmuje w hierarchii grupowej.

• Normy grupowe są to przepisy określające w jaki sposób powinien zachowywać się lub nie powinien zachowywać się członek danej grupy. Zasady te są ustalane przez grupę, albo jej narzucone. Warto podkreślić że normy nie są dane grupie raz na zawsze-ulegają zmianie. Normy mają pewien zakres obowiązujących zachowań, a nie jedno tylko określone zachowanie.

9. Zbiorowości społeczne-

rodzina w ujęciu socjologicznym

• Rodzina jest podstawową grupą społeczną, to w niej odbywa się proces socjalizacji pierwotnej. Dziecko przychodząc na świat, uczestnicząc w nim jako mały obywatel uczy się zasad, które obowiązują formalnie lub mniej formalnie. Rodzice, jako najbliżsi jemu ludzie przekazują mu jak ma się zachowywać przy stole, podczas rozmowy ze starszymi, gdy jest u kolegi, gdy pójdzie do szkoły. Jednak te reguły nie dotyczą tylko savoir-vivru, rodzina powinna przekazywać coś jeszcze, coś ważniejszego, powinna nauczyć dziecko odróżniać dobro od zła, tak by w miarę ,gdy przybywa mu lat sam mógł troszczyć się o siebie i najbliższych, nie raniąc nikogo dookoła.

Czasami jednak niektóre zadania rodziców nie są wypełniane lub dokonuje się to w sposób niekompletny. Rodzice, którzy nie potrafią zaspokoić potrzeb optymalnie, mogą przyczynić się do zaburzeń w rozwoju swoich pociech.

Zbigniew Tyszka (1976) wyróżnia dziesięć podstawowych funkcji, które musi spełniać rodzina, aby prawidłowo funkcjonować, są to: funkcja opiekuńczo – zabezpieczająca (opieka nad dziećmi i osobami starszymi), materialno – ekonomiczna (zaspokajanie potrzeb materialnych np. stała pensja na artykuły dnia codziennego), prokreacyjna (posiadanie potomstwa), seksualna (zaspokajanie potrzeb seksualnych małżonków), klasowa (przekazanie dziecku statusu społecznego podobnego do rodziców lub wyższego), legalizacyjno – kontrolna (ustalanie zasad i respektowanie ich oraz konsekwencji ich przekroczenia), socjalizacyjna (uczenie postępowania zgodnie z normami panującymi w społeczeństwie), kulturalna (inkultutracja, zapoznawanie z dziedzictwem kultury), rekreacyjno – towarzyska (spędzanie czasu wolnego w towarzystwie rodziny, uczenie zdrowego odpoczynku) oraz emocjonalno – ekspresyjna (zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, miłości, więzi emocjonalnej, która scala rodzinę).

Rodziny dysfunkcyjne, czyli takie, które nie spełniają jednej lub kilku funkcji mimo, że chcą, mogą mieć zasadniczy wpływ na dalszy rozwój swoich dzieci. Jednak wykazując pozytywną postawę i dążąc do udoskonalenia, mogą przezwyciężyć te trudności i w efekcie czego wytworzyć atmosferę sprzyjającą wszechstronnemu rozwojowi osobowości. Sytuacja wygląda gorzej jeżeli rodzina jest patologiczna. Wówczas nie tylko nie wypełnia swoich funkcji, ale też przekazuje wartości niezgodne z punktu widzenia społeczeństwa (np. rodziny alkoholowe i z problemem narkotykowym).Każda z funkcji musi być wypełniona, jeżeli dziecko nie otrzyma odpowiednich warunków materialnych, to jego osiągnięcia w szkole będą niskie, brak podręczników, zeszytów, czy ubrań spowoduje znaczne obniżenie aktywności i efektywności uczenia się. Niewystarczająca opieka, zaniedbania ze strony rodziców mogą prowadzić do zaburzeń psychicznych i fizycznych. Dziecko, które wykazuje odchylenie od normy, które nie zostanie zauważone przez matkę, czy ojca spowoduje dalsze pogłębianie się zjawiska. Jeżeli funkcja legalizacyjno – kontrolna zostanie zaburzona na przykład przez niekonsekwencję rodziców, wychowanek może wkroczyć na ścieżkę przestępczą, a brak reakcji ze strony opiekunów spowoduje kolejne wykroczenia i łamanie prawa. Jeżeli takie dziecko nie przestrzega norm w domu, nikt go tego nie uczy, to dlaczego ma to robić w szkole, czy poza nią? Ekspresja i emocję są bardzo ważne. Dziecko zaniedbywane kształtuje w sobie poczucie inności, które idzie w parze z odczuwaniem wstydu oraz utrudnia nawiązywanie kontaktów z otoczeniem. Dzieci zaniedbywane fizycznie i emocjonalnie przez rodziców wstępują do grup rówieśniczych o charakterze destruktywnym. Przynależność do takich grup pomaga im zaspokajać swoje potrzeby, w tym potrzeby emocjonalne i społeczne

Zakłócenia w środowisku rodzinnym mogą zupełnie wystarczyć, by uwolnić czynnik patogenny, który może

doprowadzić dziecko do zaburzeń rozwoju i zachowania, do powstania tak ciężkich chorób psychicznych,

jak schizofrenia, oraz do poważnych zaburzeń przystosowania społecznego - przestępczości. W

powstawaniu zaburzeń rozwojowych u dzieci szczególnie duże znaczenie przypisuje się niewłaściwym

stosunkom uczuciowym w rodzinie, a w genezie przestępczości uwydatniany jest fakt rozbicia struktury

rodzinnej przez rozwód rodziców. Niektórzy badacze wiążą również ogólny niedorozwój umysłowy

dziecka, zaburzenia jego mowy oraz różnego typu zaburzenie rozwoju uczuć i osobowości z

niekorzystnymi układami czynników środowiskowo-rodzinnych. Do najczęstszych potrzeb dzieci, które

powinny być zaspokojone w środowisku rodzinnym zaliczyć można potrzebę pewności i poczucia

bezpieczeństwa, solidarności i łączności z bliskimi osobami, miłości i potrzebę uznania. Niezaspokojenie

którejkolwiek z nich wpływa na nieprawidłowy rozwój dziecka. Również prawidłowa struktura rodziny i

odpowiednia wewnętrzna jej atmosfera jest istotna. Poczucie bezpieczeństwa nie pojawia się

automatycznie, gdy rodzice są w pobliżu. Dziecko musi czuć się kochane i akceptowane, a o tym decyduje

struktura wewnętrzna, właściwości psychiczne obojga rodziców oraz ich wzajemny stosunek do siebie i

dzieci.

Wychowanie dziecka jest procesem złożonym i długotrwałym, wymagającym maksymalnego poświęcenia

czasu, jest to odpowiedzialność za drugiego człowieka. Według Wincentego Okonia jest to działalność

społeczna świadomie organizowana, która oparta jest na stosunku wychowawczym jaki zachodzi miedzy

wychowankiem a wychowawcą, jej celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka.

Obejmują one zarówno sferę poznawczo – instrumentalną (związaną z poznaniem rzeczywistości i

umiejętnością oddziaływania na nią) jak i emocjonalno – motywacyjną ( polega na kształtowaniu stosunku

człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia). Jeżeli ta relacja zostanie

zachwiana, wówczas mówimy o popełnieniu błędu. Błędy wychowawcze popełniane przez rodziców a

także i nauczycieli niosą ze sobą fatalne skutki. Wychowanie błędne dostarcza doświadczeń niezgodnych z

zamierzonym celem wychowania. Błędem więc będzie zdarzenie w życiu dziecka, które niesie ze sobą

skutki dla niego niekorzystne, a więc jest dla niego szkodliwe

Literatura:

• Aronson E., Człowiek- istota społeczna, Warszawa 1995, PWN.

• Bauman Z., Socjologia, Poznań 1998, ZNAK i S-ka.

• Blumer H., Interakcjonizm symboliczny, Kraków 2007, NOMOS.

• Elias N., Czym jest socjologia? Warszawa 2010, Aletheia.

• Hałas E., Interakcjonizm symboliczny, Warszawa 2006, PWN.

• Mills C.W., Wyobraźnia socjologiczna, Warszawa 2007, PWN.

• Turner J.H., Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2006, PWN.

• Turner J.H., Stets J.E., Socjologia emocji, Warszawa 2009, PWN.

• Szmatka J., Małe struktury społeczne, Warszawa 1989, PWN.

• Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2006, ZNAK.