POLISH YOUR POLISH! BADANIA I POPULARYZACJA JĘZYKA

POLSKIEGO WŚRÓD POLONII AMERYKAŃSKIEJ

wersja skrócona

Projekt Fundacji Dobra Polska Szkoła, Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy „Think!”

przy współpracy Rady Języka Polskiego PAN

Fundacja Dobra Polska Szkoła oraz Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy Think! przy współpracy z Radą Polskiego Języka w 2016 roku zrealizowały projekt Polish your Polish!, którego celem było określenie stanu świadomości Polonii amerykańskiej w kwestiach kluczowych dla jej żywotności. W badaniach wzięło udział ponad 1200 respondentów zamieszkałych w USA.

POLISH YOUR POLISH – BADANIA I POPULARYZACJA JĘZYKA POLSKIEGO WŚRÓD POLONII AMERYKAŃSKIEJ

(CC-BY 3.0 Polska) Fundacja Dobra Polska Szkoła – pewne prawa zastrzeżone

Autorzy: Danuta Świątek, Marta Kustek, dr hab. Ewa Lipińska, dr hab. Anna Seretny, dr hab. Julia Gorbaniuk

Redakcja merytoryczna i koordynacja: Małgorzata Polak

Redakcja i korekta: Lidia Russell

Wydawcy: Fundacja Dobra Polska Szkoła 60-92 69 Ave. Ridgewood NY 11385 www.DobraPolskaSzkola.com

Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy THINK! E. Ciołka 12 lok. 209, 01-402 Warszawa, Polska www.think.org.pl

Wydanie pierwsze, Nowy Jork, wrzesień 2016 r. Wykresy: dr hab. Julia Gorbaniuk

„Polish your Polish! – badania i popularyzacja języka polskiego wśród Polonii amerykańskiej” jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Danuta Świątek, Marta Kustek, dr hab. Ewa Lipińska, dr hab. Anna Seretny, dr hab. Julia Gorbaniuk, Fundacji Dobra Polska Szkoła oraz Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy THINK!. Utwór powstał w ramach zlecania przez Kancelarię Senatu zadań w zakresie opieki nad Polonią i Polakami za granicą w 2016 roku. Zezwala się na dowolne wykorzystanie utworu, pod warunkiem zachowania ww. informacji, w tym informacji o stosowanej licencji, o posiadaczach praw oraz o zleceniu zadania publicznego przez Kancelarię Senatu oraz przyznaniu dotacji na jego wykonanie w 2016 r.

& 2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Badania w ramach projektu Polish your Polish! 2.1. Cel badania 2.2. Narzędzie badawcze

3. Wyniki badań

3.1. Badana grupa 3.2. Polszczyzna na emigracji i sposoby podtrzymywania jej znajomości 3.3. Przekazywanie polszczyzny kolejnym pokoleniom 3.4. Zachowanie polskiej kultury i polskiej tradycji

4. Wnioski i rekomendacje

5. Spis tabel

Aneks

& 3

1. Wprowadzenie

Źródła statystyczne podają, że na świecie żyje około 48 mln ludzi, których językiem ojczystym jest polski. Oznacza to, że polszczyzną poza krajem posługuje się około 12 mln osób. W Stanach Zjednoczonych na co dzień używa jej około 600 tys. osób, polskie pochodzenie 1

ma zaś blisko 10 mln. Części z nich zależy na tym, by wychowywać dzieci w duchu polskich tradycji, podtrzymując/zachowując ich więź z Polską. Chcą, żeby interesowały się krajem, z którego pochodzą ich przodkowie, jego historią i tradycjami, a przede wszystkim, by znały polszczyznę, chętnie i sprawnie się nią posługiwały. Cel ten realizują w różny sposób: rozmawiają z dziećmi w domu po polsku, wspólne z nimi oglądają polskie filmy, czytają im książki, organizują wakacyjne językowe wyjazdy do Polski. Niektórzy, choć nie jest to grupa liczna, posyłają swoje pociechy do polskich szkół sobotnich i/lub na zajęcia i warsztaty prowadzone w języku polskim przez organizacje polonijne. Nie wszystkim rodzicom jednakże zależy na zachowaniu znajomości języka, na przekazywaniu młodym wiedzy o Polsce, jej historii, kulturze, gdyż uważają, że polszczyzna nie jest i nie będzie im potrzebna. Odcinając dzieci od korzeni, nie dają im szans na dwujęzyczność, która jest zjawiskiem ważnym nie tylko w wymiarze indywidualnym, lecz także społecznym. Według „Journal of Health and Social Behavior” (2015):

osoby, które uczą się angielskiego, ale nie zapominają swojego pierwszego języka, mogą być lepiej przygotowane do pielęgnowania relacji społecznych nie tylko w USA, ale także w kraju pochodzenia.

Do tej pory mało było badań przybliżających sytuację językową w polskich rodzinach w USA, które pomogłyby określić stosunek emigrantów do polszczyzny i poprawności językowej, ustalić, co robią, by rozwijać/podtrzymywać znajomość języka u kolejnych pokoleń, choć są to kwestie kluczowe dla żywotności zbiorowości polonijnych. Ich zgłębianie jest ważne dla nie tylko dla badaczy (socjologów, psychologów, glottodydaktyków), popularyzatorów wiedzy czy decydentów. Powinni je też rozumieć rodzice wychowujący dzieci poza polskim żywiołem językowym. Od ich wiedzy, postawy i podjętych/zaniechanych działań zależy bowiem językowa przyszłość ich dzieci.

Profesor Władysław Miodunka, przewodniczący Zespołu Języka Polskiego poza Granicami Polski przy Radzie Języka Polskiego w raporcie zatytułowanym Język polski w świecie napisał: „przedstawienie aktualnej sytuacji w nauczaniu języka polskiego poza Polską nie jest zadaniem łatwym ze względu na brak kompletnych danych, na fragmentaryczność istniejących danych oraz gromadzenie danych przez historyków, socjologów, pedagogów oraz

Według danych urzędu statystycznego (U.S. Census Bureau), 5,4% Amerykanów polskiego pochodzenia (537 605 1

osób) urodziło się poza granicami Stanów Zjednoczonych, głównie w Polsce, i to właśnie oni posługują się językiem polskim. W samym Nowym Jorku w latach 2008-2010 mieszkało 53 496 imigrantów z Polski (szacunki Biura Spisu Powszechnego wykonane na podstawie American Community Survey).

& 4

polonistów według odmiennych kryteriów”. Trudno się nie zgodzić z powyższym stwierdzeniem, choć wydaje się, że całościowe ujęcie tego złożonego zagadnienia nie jest możliwe. Warto jednak podejmować wszelkie starania, by je dogłębniej poznać.

W 2016 roku Fundacja Dobra Polska Szkoła oraz Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Wiedzy Think! przy współpracy z Radą Polskiego Języka podjęły realizację projektu Polish Your Polish! – badania i popularyzacja języka polskiego wśród Polonii amerykańskiej. Badania przeprowadzone w jego ramach, których podsumowanie stanowi niniejszy raport, są próbą poszerzenia wiedzy o stanie świadomości językowej Polonii amerykańskiej. Mamy nadzieję, że ich wyniki staną się podstawą decyzji podejmowanych na rzecz promocji języka polskiego w środowiskach polonijnych w USA, zarówno przez organizacje polonijne, jak i polskie. Wierzymy, że będą też one przydatne pracownikom naukowym zajmującym się tematyką znajomości języka polskiego poza granicami Polski, a także dziennikarzom piszącym o Polonii. Rodzicom natomiast pokażą „przykłady dobrych praktyk”, których stosowanie pomaga umożliwia transmisję polskości.

2. Badania w ramach projektu Polish your Polish! 2.1. Cel badań

Celem badań było zebranie danych dotyczących następujących kwestii: • rola domu i rodziny w podtrzymywaniu/rozwijaniu znajomości polszczyzny oraz

kultywowaniu polskich tradycji u kolejnych pokoleń, • dbałość o czystość i poprawność językową, • efektywne sposoby transmisji języka i kultury, • funkcja i zadania szkolnictwa polonijnego.

2.2. Opis narzędzia

Ankieta wykorzystana w badaniach składała się z 55 pytań o zróżnicowanym formacie . 2

Zostały one opracowane przez Danutę Świątek i Martę Kustek z Fundacji Dobra Polska Szkoła przy współpracy dr hab. Ewy Lipińskiej i dr hab. Anny Seretny, reprezentujących Radę Języka Polskiego PAN, oraz Małgorzaty Polak z Fundacji Think! Zebrane podczas badań dane statystyczne oraz wykresy przygotowała dr hab. Julia Gorbaniuk z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Ankieta obejmowała pytania otwarte, zamknięte, a także takie, w których respondenci mieli posłużyć się 2

kilkustopniowa skalą Likerta. & 5

Całość została podzielona na trzy sekcje, którymi są: • metryczka z podstawowymi danymi osobowymi (pytania 1-11), • część dotycząca polszczyzny dzieci, sposobów jej podtrzymywania, kultywowania oraz

sytuacji językowej rodziny (pytania 12-47), • zagadnienia związane z podtrzymywaniem znajomości języka w diasporze (pytania

48-55).

W metryczce, poza wskazaniem wieku, płci, miejsca zamieszkania, respondentów poproszono o udzielenie odpowiedzi na pytania dotyczące ich zamożności oraz długości dotychczasowego pobytu w USA. Ich włączenie do ankiety miało wskazać, czy, a jeśli tak – to jak wysoko zmienne te korelują z przywiązaniem badanych do języka i tradycji, tj. z konkretnymi działaniami podejmowanymi przez nich na rzecz transmisji polskości. Respondentów zapytano także o to, czy rozważają możliwość powrotu do Polski, wizja reemigracji sprawia bowiem, że podtrzymywanie znajomości języka jawi się wówczas jako kwestia o większym znaczeniu. Mieli także ocenić swoją znajomość języka – skalę Likerta zastosowano w odniesieniu do poszczególnych sprawności językowych. Uwzględnienie w ankiecie tego zagadnienia umożliwiło wskazanie zależności między deklarowanym poziomem znajomości języka a wagą, jaką respondenci przywiązują do jego zachowania.

Część druga dotyczyła języka dzieci widzianego z perspektywy rodziców oraz działań podejmowanych przez opiekunów, by znajomość polszczyzny nie ulegała zatarciu. Pytania dotyczyły języka rozmów rodziców i ich partnerów z dziećmi, tego, czy podczas komunikacji mieszają języki, jak często im się to zdarza. Przedmiotem zainteresowań był również język, w jakim pociechy odpowiadają na pytania rodziców, rozmawiają z rodzeństwem, czy kolegami ze szkoły polskiej (jeśli do takiej uczęszczają). Zapytano też rodziców o to, jak postrzegają kwestię uczestnictwa dzieci w zajęciach szkolnych, a także innych sposobów podtrzymywania i rozwijania znajomości polszczyzny, takich jak: czytanie książek w języku polskim, wspólne oglądanie polskich filmów, programów telewizyjnych oraz uczestniczenie w życiu kulturalnym diaspory. Ponieważ obecnie świat nowych technologii umożliwia transmisję języka w świecie wirtualnym, zapytano rodziców, czy ich pociechy korzystają z polskich stron internetowych, czy rozmawiają ze znajomymi po polsku za pomocą komunikatorów sieciowych itp.

Chcąc dbać o polszczyznę kolejnych pokoleń, rodzice powinni troszczyć się o swoją, stąd w sekcji trzeciej znalazła się seria pytań dotyczących działań, które sami podejmują, by język, który przekazują dzieciom – były czysty i poprawny. Mieli także ujawnić, czy robią coś na rzecz popularyzowania polskiej kultury wśród swoich niepolskich znajomych (przejaw dumy z własnego pochodzenia) oraz zaznaczyć, jakie kroki podejmowane przez instytucje krajowe i miejscowe (polonijne) na rzecz krzewienia polskości za granicą są, ich zdaniem, najskuteczniejsze i/lub najbardziej pomocne.

& 6

3. Wyniki badań 3.1. Badana grupa

Badanie, w którym wzięło udział 1200 osób, miało charakter ochotniczy. Grupę docelową stanowili rodzice dzieci w wieku szkolnym (w większości posyłający swoje pociechy do polskich szkół sobotnich) zamieszkali w polonijnych społecznościach na terenie USA, w stanach: Nowy Jork, New Jersey, Pensylwania, Connecticut, Floryda, Massatchussets, Texas, Oregon, Illinois, Michigan, Kalifornia (zob. wykres 1). Wśród badanych zdecydowanie przeważały kobiety (71%), mężczyźni stanowili 29%.

Wykres 1 Miejsce zamieszkania respondentów (%)

Respondentami były osoby w zróżnicowanym wieku, w połowie jednakże mieszczące się w przedziale 30-40 lat (zob. wykres 2).

& 7

Wykres 2 Wiek respondentów

Większość badanych, 61,3%, ukończyła studia wyższe lub miała wykształcenie średnie, 37,2% (zob. wykres 3) i mieszkała w USA od przynajmniej 10 lat (zob. wykres 4).

Wykres 3 Wyksztalcenie respondentów

& 8

Wykres 4 Czas pobytu respondentów w USA

Respondenci należeli do osób średnio sytuowanych, dochody ich rodzin w prawie 40% mieszczą się w przedziale 61-100 tys. dolarów. W połowie rodzin ankietowanych (52,4%) jest dwoje dzieci, ponad 25% ma jednego potomka (zob. wykres 5).

Wykres 5 Liczba dzieci w rodzinie respondentów

& 9

3.2. Polszczyzna na emigracji i sposoby podtrzymywania jej znajomości

Badania wykazały, że większość respondentów (deklaratywnie) ocenia swój stopień biegłości językowej jako bardzo dobry (87%). Nie zależy one więc od takich czynników jak na przykład długość pobytu w USA czy wykształcenie. Poszczególne sprawności uzyskały podobne wartości: rozumienie ze słuchu jako bardzo dobre wskazało 87,8% ankietowanych, mówienie – 86,7%, czytanie – 87,1% oraz pisanie 84,9%. Z samooceny respondentów wynika więc, że nie mają żadnych problemów z porozumiewaniem się po polsku czy to w mowie, czy w piśmie . 3

Dobra deklaratywna znajomość polszczyzny jest zapewne powodem, dla którego większości respondentów zależy na tym, by ich potomkowie także się nią posługiwali. I tak: 76% badanych uznaje sprawność mówienia u dzieci za bardzo ważną, za ważną 19%. Tylko 2% uważa, że jest ona w zasadzie nieważna, jako za nieważną widzi ją jedynie 1,6%. Rozumienie ze słuchu uzyskało podobne wartości – 75% respondentów zaznaczyło, że jest bardzo ważne. Jako nieco mniej istotne postrzegane są sprawności czytania i pisania (ok. 50% myśli, że są one bardzo ważne, ok. 30%, że ważne). Uzyskane wartości oznaczają, że dla rodziców ważniejsze jest, by dzieci sprawnie komunikowały się w życiu codziennym za pomocą języka mówionego, znajomość pisanego uważają natomiast za mniej istotną.

Polszczyzną jako jedynym językiem komunikacji w rozmowach z partnerem i dziećmi posługuje się 73,3% badanych,12,7% zaś mówi i po polsku i po angielsku (zob. wykres 6). Część emigrantów założyło rodziny z osobami o innym niż polskie pochodzeniu, dlatego też często jako wyłączny język komunikacji pojawia się, co naturalne, angielski (12%), ale też hiszpański, czeski i rosyjski, włoski, francuski, a nawet, w pojedynczych przypadkach, chiński i arabski.

Wykres 6 W jakim języku rozmawiasz ze swoją partnerką?

&

Nie zawsze są jednak świadomi swoich braków językowych, gdyż na obczyźnie zachowanie „czystego języka” 3

jest wyzwaniem, zwłaszcza gdy emigracja ma charakter długotrwały. & 10

W związkach Polaków mieszkających poza granicami, zarówno egzo- (partnerzy mają różne pochodzenie etniczne), jak endogamicznych (partnerzy mają takie samo pochodzenie) w komunikacji dochodzi niekiedy do mieszania języków. Do mieszania polskiego i angielskiego w czasie rozmów ze dziećmi przyznaje się ponad 60% procent respondentów, z czego 43% robi to bardzo rzadko, 33,6% – stosunkowo rzadko. Do częstego mieszania obu języków przyznaje się ponad 20% respondentów (zob. wykres 7). Najczęściej (w 61% przypadków) sytuacje takie, mają miejsce poza środowiskiem domowym (zob. wykres 8).

Wykres 7 Jak często podczas rozmowy z dzieckiem mieszasz języki?

Wykres 8 Gdzie najczęściej dochodzi do mieszania języków?

& 11

W celu potrzymania znajomości języka u dzieci, respondenci czytają im książki . Prawie 4

60% z nich robi to przynamniej raz w tygodniu, a 30% badanych przyznaje się, że czyni to rzadko (zob. wykres 9).

Wykres 9 Jak często czytasz dzieciom polskie książki?

Dostęp do polskich książek za granicą nie jest łatwy, dlatego też 61% badanych zakupów książkowych dokonuje zazwyczaj podczas pobytu w Polsce lub prosi znajomych wyjeżdżających do Polski o przywiezienie wybranych pozycji. Prawie 40% zaopatruje się w polskich księgarniach (w Nowym Jorku i Chicago) lub sięga do cyfrowych zasobów online (10%). Zaledwie 13% respondentów korzysta z bibliotek (zob. wykres 10).

Wykres 10 Skąd masz polskie książki?

Polacy mieszkający w USA nie mają łatwego dostępu do najnowszych pozycji książkowych. Głównym 4

problemem są koszty przesyłki, które niejednokrotnie przekraczają wartość książek. & 12

Czytanie dzieciom wyrabia w nich nawyk lektury. Zabieg ten okazuje się najbardziej skuteczny w stosunku do pierwszych potomków – 54% najstarszych dzieci czyta książki w języku polskim, młodsi robią to zdecydowanie rzadziej – jedynie 35% z nich sięga po polskie książki (zob. wykres 11). Obie grupy jednakże nie robią tego zbyt często (zob. wykres 12). 5

Odpowiedzi rzadko i bardzo rzadko wskazało w stosunku do pierwszego, drugiego i trzeciego dziecka ok. 60% badanych.

Wykres 11 Czy Twoje dzieci czytają polskie książki i czasopisma?

Wykres 12 Jak często Twoje dzieci czytają polskie książki?

TAKNIE

Rodzin z czwórką dzieci było zbyt mało, by uzyskany wynik był reprezentatywny.5

& 13

Bardzo rzadko Rzadko Często Bardzo często

Kolejnym sposobem na podtrzymanie znajomości języka wskazywanym przez badanych są wyjazdy do Polski (mówiło o nim 53% respondentów). Oznacza to, że Polacy mają silne więzi z rodziną w Polsce (co drugi z nich wyjeżdża do starej ojczyzny). W miarę możliwości starają się też, by do kraju przodków wyjeżdżały ich dzieci. 25% ankietowanych wysyła je do Polski raz w roku, 72% czyni to rzadziej (zob. wykres 13), przy czym na częstość wyjazdów dzieci do Polski nie wpływa wysokość dochodu rodziców (zob. wykres 14).

Wykres 13 Jak często Twoje dziecko/dzieci odwiedza/odwiedzają Polskę?

&

Wykres 14 Dochody rodziców a częstość wyjazdów dzieci do Polski

& 14

Badani mają świadomość zanikania języka w sytuacji, gdy nie jest on używany. W różny sposób starają się więc podtrzymać swoją znajomość polszczyzny (zob. wykres 15): ● używają jej podczas spotkań z przyjaciółmi (prawie 80%), które często służą wymianie

informacji na temat spraw związanych z Polską, wymianie poglądów i wyrażaniu swoich opinii;

● używają jej na co dzień w domu (71%); ● oglądają filmy (prawie 70%); ● sięgają po książki (65,5%); ● starają się, w miarę możliwości, odwiedzać Polskę (53,8%), ● korzystają z polskich serwisów informacyjnych w Internecie (52,5%); ● oglądają polską telewizję (prawie 50%); ● słuchają polskich audycji (42%); ● udzielają się w organizacjach polonijnych (27,4%).

Jak widać, respondenci bardzo chętnie oglądają polskie filmy, które są źródłem żywego języka oraz wiedzy obyczajowo-historycznej. Aż 82% z nich twierdzi, że czas przed telewizorem (komputerem) spędza razem z dziećmi. 16,7% ogląda filmy codziennie, a prawie 40% raz w tygodniu. Najczęściej są to filmy wyświetlane przez polską telewizję (53%) oraz kanał You Tube (42,3%). Filmy na płytach DVD ogląda 31,4% ankietowanych.

Z badań wynika też, że respondenci oglądają zarówno filmy sprzed lat (np. Czterech pancernych i pies, Noce i dnie, Nie ma mocnych itp.), jak i współczesne (np. Rodzinka.pl, ), bawią się przy komediach (np. Sami swoi, Jak rozpętałem II wojnę światową,) czy poznają/przypominają sobie historię Polski (np. Pan Wołodyjowski, Krzyżacy). Z dziećmi zaś oglądają te filmy, na których sami wychowali się w Polsce (np. Bolek i Lolek, W pustyni i w puszczy).

Ważną rolę w podtrzymywaniu znajomości języka ojczystego respondentów odgrywa polska telewizja. Badani korzystają z różnych programów polskich stacji telewizyjnych, (najczęściej wymieniane są TV Polonia, TVP1, TVP2, TVN i Polsat) oraz nagrań telewizyjnych na kanale społecznościowym You Tube. Ankietowani wskazywali na dużą wartość programów telewizyjnych/radiowych poświęconych poprawności językowej, jednak ponad 60% nie ma do nich dostępu. Pozostali są widzami programów: prof. Jana Miodka Ojczyzna – Polszczyzna, Słownika polsko-polskiego (emitowanych przez TV Polonia), Co w mowie piszczy? prof. Bralczyka lub słuchają audycji prof. Katarzyny Kłosińskiej w radiowej „Trójce”.

& 15

O ile film i telewizja odgrywają dużą i ważną rolę w podtrzymywaniu znajomości polszczyzny, o tyle teatr – zupełnie marginalną. Na przedstawienia teatralne (o co zapytano w innym miejscu ankiety) chodzi bowiem jedynie 33% respondentów . Zaledwie 27 % 6

respondentów udziela się społecznie, choć kontakty w organizacjach polonijnych są naturalną okazją do rozmów po polsku i działania na rzecz interesów zbiorowości.

Wykres 15 Co robisz żeby podtrzymać znajomość języka polskiego?

Odpowiedź taka nie dziwi. Z informacji w polonijnych mediach wynika, że w metropolii nowojorskiej zaledwie 6

raz na kwartał ma miejsce spektakl teatralny lub występ kabaretowy, przy czym program rzadko jest adresowany do dzieci i młodzieży. Lukę na potrzeby edukacji teatralnej stara się systematycznie wypełniać Polski Instytut Teatralny w Nowym Jorku (dociera on jednak wyłącznie do sobotnich szkół na wschodnim wybrzeżu), jak również Teatr Little Stars Agaty Paleczny w Chicago, IL.

& 16

Ciekawe zależności zaobserwowano między preferowanymi sposobami podtrzymywania znajomości języka a wiekiem respondentów oraz między długością ich pobytu w USA (zob. wykres 16,17).

Wykres 16 Wiek rodziców a preferowane sposoby podtrzymywania znajomości języka

&

& 17

Wykres 17 Długość pobytu w USA a preferowane sposoby podtrzymywania znajomości języka

&

& 18

3.3. Zachowanie polskiej kultury i polskich tradycji

Wiele wypowiedzi, świadectw, tekstów polskich emigrantów pokazuje, że bez polskiej mowy i tradycji, nie czuliby się w pełni Polakami. Dla wielu rozluźnienie więzi z krajem pochodzenia oznacza życia ‘bez korzeni’. Badanie 1200 respondentów pokazało, że Polacy mieszkający w USA kultywują polskie tradycje, starają się zachowywać zwyczaje – czyni to 98% ankietowanych (zob. wykres 18). Niektórzy respondenci obchodzą święta (religijne) „dokładnie tak, jak w Polsce”, „wywieszają polską flagę na 3 Maja”, „modlą się po polsku” i „obchodzą imieniny”.

Wykres 18 Czy kultywujesz polskie tradycje, święta i zwyczaje w domu?

Zdecydowana większość stara się także promować polską kulturę w środowisku amerykańskim (zob. wykres 19).

Wykres 19 Czy promujesz kulturę polską wśród amerykańskich znajomych i przyjaciół?

& 19

3.4. Przekazywanie polszczyzny kolejnym pokoleniom

Podejście rodziców do znajomości polszczyzny przez ich dzieci jest z pewnością jednym głównych determinantów zachowania języka za granicą. To od rodziców/opiekunów zależy bowiem, czy ich pociechy będą dwujęzyczne.

Powody, dla których Polacy decydują się na podtrzymywanie znajomości swojego języka są różne. Wśród motywów emocjonalnych dominuje:

(i) chęć kontaktu z rodziną w Polsce („cała nasza rodzina jest w Polsce”), (ii) poczucie przynależności etnicznej („przecież jesteśmy polskimi patriotami”), (iii) polszczyzna jako wartość sama w sobie („mama i tata z krwi i kości są Polakami”).

Motywami bardziej pragmatycznymi są zaś: (i) tymczasowość emigracji („może wrócimy do Polski”), (ii) walory edukacyjne polszczyzny („daje możliwość studiowania w Polsce”).

O tym, w jakim zakresie w środowisku domowym obecna jest polszczyzna, często decyduje długość pobytu rodziców w USA. Potwierdziły to wyniki badań: dzieci rodziców stosunkowo krótko przebywających w USA (od 1-5 lat), rozmawiają w domu głównie w języku polskim (72%). Im dłuższy jednakże pobyt poza krajem, tym częstość rozmów z dziećmi w polszczyźnie maleje. W przypadku rodzin mieszkających od 6 do 10 lat jest to już 58,3%, u tych, którzy są na emigracji od 11 do 15 lat – 39,9%. Tylko zaś 34% w przypadku dzieci rodziców mieszkających w Stanach powyżej 16 lat. Prawie połowa badanych (44%) przyznaje, że rozmawia z dziećmi, używając obu języków. Polszczyzną w domu w rozmowach z dziećmi częściej posługują się rodzice w wieku powyżej 51 lat (70%) niż ci w wieku 20-30 lat (59%). Pośrodku lokują się grupy trzydziesto- i czterdziestolatków (odpowiednio, 61% i 63%). Oba kody wykorzystuje podobny odsetek badanych we wszystkich grupach wiekowych (zob. wykres 20).

Wykres 20 Język, w jakim rozmawiają rodzice z dziećmi, w zależności od wieku rodziców

& 20

Starsi rodzice (55%) częściej też niż młodsi (46%) oczekują, że dzieci odpowiadać im będą w języku polskim. Tu najbardziej liberalni są rodzice w wieku średnim (zob. wykres 21).

Wykres 21 Język, w jakim dzieci najczęściej odpowiadają rodzicom a wiek rodziców

& 21

Zależność zaobserwowano też między stopniem zamożności rodziców a językiem w jakim najczęściej rozmawiają z dziećmi. 72% opiekunów zarabiających najmniej (od 40 do 60 tys. dolarów rocznie), mówi do swoich dzieci wyłącznie po polsku, w grupie o dochodach powyżej 200 tys. dolarów rocznie jest to już tylko 37%. W tej grupie też najczęściej używane są oba języki, polski i angielski (w 58%). Podobnie jest w przypadku oczekiwań rodzica co do języka odpowiedzi od dziecka. Najbardziej wymagający pod tym względem są rodzice będący w najniższej grupie zarobkowej (od 40-60 tys. dolarów rocznie) – jest ich około 50%, podczas gdy wśród zamożniejszych (powyżej 200 tys. dolarów rocznie) jest ich już tylko 21%.

Z badań wynika też, że 18% respondentów zamierza wrócić do Polski, a 36% się waha się, przy czym dylemat Wrócić czy zostać? jest prawie równomiernie rozłożony we wszystkich grupach wiekowych – wśród 30-40 latków (35%), 40-50 latków (39%) i starszych osób (37%). Najliczniejszą grupę, która zamierza wrócić do Polski stanowią respondenci w wieku powyżej 50 lat (27%) oraz osoby młodsze w wieku 20-30 lat (25%).

Na planowany powrót do Polski respondentów wpływa długość pobytu w USA – im krótszy, tym większa chęć powrotu (zob. wykres 22).

Wykres 22 Rozważana możliwość powrotu do Polski a wiek respondentów

& 22

Najliczniejszą grupę osób wahających się stanowią te, które przebywają w USA od 11 do 15 lat (39%) i od 16 do 20 lat (37%). Wśród nich co trzecia osoba mieszka ponad 20 lat w USA (zob. wykres 23).

Wykres 23 Rozważana możliwość powrotu do Polski a długość pobytu respondentów w USA

Jak widać, bardzo wielu respondentów potencjalnie może wrócić do kraju, a wraz z nimi dzieci, które wtedy trafią do szkół w Polsce. Stąd część rodziców decyduje się na posyłanie swoich pociech do placówek polonijnych, gdzie mają one możliwość podtrzymywania i/lub doskonalenia znajomości języka, poznawania kultury i literatury polskiej. Decyzja dotycząca posłania dziecka do szkoły nie jest zależna od dochodu rodziny (zob. wykres 24).

Wykres 24 Dochód rodziców a decyzja o posyłaniu dziecka do polskiej szkoły

& 23

NIE WIEM NIE TAK

Częściej decyduje o tym czas – im dłużej respondenci mieszkają w Stanach

Zjednoczonych, tym ważniejsze staje się dla nich posyłanie dzieci do polskich szkół sobotnich. Tylko 44% rodziców będących w USA krócej niż 5 lat decyduje się na zapisanie dziecka do takie szkoły, w grupie opiekunów przebywających w Stanach ponad 6 lat jest ich już ponad 80%.

Uczestnictwo w zajęciach daje dzieciom szansę częstszego komunikowania się w języku polskim z rówieśnikami, poza szkołą bowiem i między sobą, także w rodzinie, dzieci najczęściej rozmawiają ze sobą po angielsku (zob. wykres 25, 26).

Wykres 25 W jakim języku rozmawia twoje dziecko/dzieci z innymi dziećmi z rodzin polonijnych

Wykres 26 W jakim języku rozmawiają twoje dzieci między sobą?

& 24

Szansę na czynne posługiwanie się polszczyzną dają też kontakty z rówieśnikami w Polsce. Ma je prawie połowa dzieci (45%), przy czym najczęściej są one wirtualne (dla 27%). Wspólne wakacje z rówieśnikami w Polsce spędza podobny odsetek dzieci respondentów (28%). Zaledwie 1,5% realizuje z nimi wspólne projekty. 4. Wnioski i rekomendacje

Wyniki badań upoważniają autorów raportu do wskazania obszarów, w których nasilenie działań spotkałoby się z przychylnością członków diaspory, w tym – rodziców wychowujących dzieci poza polskim żywiołem językowym.

Nie ulega wątpliwości, że kluczową rolę w podtrzymywaniu i/lub zachowaniu znajomości języka odgrywa codzienna komunikacja (uważa tak 93% respondentów). Rodzice rozumiejąc to, starają się rozmawiać z dziećmi w domu po polsku. Często nie zdają sobie jednak sprawy z tego, że same rozmowy nie wystarczą – konieczna jest też nauka. W Polsce dzieci uczą się czytać, pisać, poznają język i świat, chodząc do szkoły, podobnie więc powinno być na obczyźnie. Należy pamiętać, że umiejętność czytania odgrywa niezwykle ważną rolę nie tylko w podtrzymywaniu i rozwijaniu znajomości języka. Umożliwia też dostęp do przekazywanej w nim wiedzy.

Wielu opiekunów stara się zapewnić swoim pociechom dostęp do polskich książek, o które trudno na amerykańskim rynku. Nie wszyscy wiedzą, że wiele pozycji jest już w Internecie. Wskazana więc byłaby organizacja akcji promującej wśród Polonii amerykańskiej darmowe portale internetowe z polską literaturą . Bardzo pożądane byłyby też działania na rzecz 7

polskich bibliotek. Placówek tych jest bardzo mało, a ich zasoby pochodzą głównie z darowizn (nie zawsze przemyślanych) – książki są często w złym stanie lub należą do starych kanonów lektur, po które obecnie sięga niewiele osób.

Bardzo ważną rolę w promowaniu „dobrej” polszczyzny mogłyby też odegrać programy ukierunkowane na zagadnienia poprawnościowe. Warto było więc wprowadzić stałe kolumny na temat poprawności językowej do polonijnych gazet i magazynów. Dobrym pomysłem mogłaby być stała audycja radiowa/telewizyjna z udziałem językoznawców Polonia pyta.

Portal www.DobraPolskaSzkola.com poleca korzystanie ze Złotej Listy Książek Fundacji ABCXXI Cała Polska 7

Czyta Dzieciom, która podpowiada, po jakie wartościowe książki sięgać (pozycje są przyporządkowane do grup wiekowych).

& 25

Utrzymanie i rozwój polskiej tożsamości u dzieci i młodzieży, urodzonej w USA, jest misją rodziców. Respondenci oczekują też lepiej skoordynowanych i bardziej przemyślanych działań polskiego rządu i polskich placówek dyplomatycznych na rzecz wsparcia rodzin w dwujęzycznym wychowaniu dzieci i podtrzymywaniu polskości.

Zdaniem respondentów, dobrym sposobem podtrzymywania kontaktu z językiem jest oglądanie polskich filmów. Wydaje się więc, że należałoby poszerzyć ofertę filmową dla Polonii poprzez organizację pokazów w lokalnych ośrodkach polonijnych lub w wynajętych amerykańskich salach kinowych. Potrzebne są więc środki finansowe, by filmy można było oglądać na terenie całego kraju, a nie tylko w wybranych ośrodkach. Ważne jest również właściwe dobranie repertuaru – młodzi powinni oglądać nie tylko filmy starsze, lecz także te, które teraz podobają się ich rówieśnikom w Polsce.

Respondenci uważają też, że w transmisji polskości pomogłyby im cykliczne spotkania (w konsulacie, placówkach szkolnych lub parafiach) z pedagogami, glottodydaktykami z Polski, udział w wydarzeniach z udziałem ludzi nauki i kultury, a także materiały edukacyjne, na przykład gry planszowe/komputerowe, które można byłoby wykorzystać do edukacji historycznej, czy językowej.

Resumując, należy stwierdzić, że badania przeprowadzone w ramach projektu powinny stanowić ważny materiał dla jednostek rządowych oraz instytucji publicznych i oświatowych, związanych z promowaniem polszczyzny i organizowaniem działań na rzecz Polonii w Stanach Zjednoczonych, środowisk polonijnych oraz samych rodziców.

& 26

Aneks (pytania ankietowe uwzględnione w powyższym raporcie) 8

1. Jak oceniasz swoją znajomość języka polskiego? (11) 2. Jak ważna jest dla Ciebie znajomość polskiego dziecka/dzieci? (12) 3. W jakim języku mówisz do dziecka/dzieci? (13) 4. W jakim języku dziecko odpowiada/dzieci odpowiadają? (14) 5. W jakim języku rozmawiasz ze swoim partnerem/partnerką? (15) 6. W jakim języku twój partner/partnerka mówi do dziecka/dzieci? (16) 7. Czy zdarza Ci się mieszać różne języki, gdy rozmawiasz z dzieckiem/dziećmi? (17) 8. Jeśli mieszają Ci się języki podczas rozmowy z dzieckiem/dziećmi, to jak często? (18) 9. Jeśli mieszają Ci się języki podczas rozmowy z dzieckiem/dziećmi, to gdzie najczęściej?

(19) 10. W jakim języku rozmawiają Twoje dzieci między sobą? (20) 11. W jakim języku rozmawia Twoje dziecko/rozmawiają Twoje dzieci z innymi dziećmi z

rodzin polonijnych? (21) 12. Czy Twoje dziecko/dzieci uczęszcza/ją do polskiej sobotniej szkoły? (22) 13. Czy Twoje dziecko/dzieci utrzymuje/utrzymują kontakty z rówieśnikami z polskiej

sobotniej szkoły? Jeśli tak, to jakiego typu są to kontakty? (23,24) 14. Czy te kontakty są w języku polskim? (25) 15. Czy Twoje dziecko/dzieci utrzymują kontakty z rówieśnikami w Polsce? Jeśli tak, to

jakiego typu są to kontakty? (26,27) 16. Czy czytasz dziecku/dzieciom polskie książki? Jeśli tak, to jak często? (28,29) 17. Skąd masz polskie książki? (30) 18. Czy zabierasz dziecko/dzieci na przedstawienia z polskimi aktorami? (31) 19. Czy oglądasz z dzieckiem/dziećmi polskie filmy? Jeśli tak, to jak często? (32,33) 20. Jeśli oglądasz polskie filmy, to z jakiego źródła korzystasz najczęściej? (34) 21. Wymień ulubione filmy Twojej rodziny. (35) 22. Czy Twoje dziecko/dzieci czyta/czytają książki i czasopisma w języku polskim? Jeżeli

tak, to jak często? (36,37) 23. Co Twoje dziecko/dzieci czytają? Wymień tytuły. (38) 24. Czy Twoje dziecko/dzieci korzysta/korzystają z polskich stron internetowych? Jeśli

korzystają, to z jakich? (39,40) 25. Czy Twoje dziecko/dzieci ‘funkcjonują’ na portalach społecznościowych? Jeśli tak, to w

jakim języku? (41) 26. Czy twoje dziecko/dzieci gra/grają w gry komputerowe? Jeśli tak, to w jakim języku?

(42) 27. Jeśli grają, to w jakie gry? Wymień, jeśli znasz, przykładowe tytuły. (43) 28. Czy wymagasz od dziecka/dzieci, żeby pisało/pisały po polsku listy, maile, smsy itp. do

rodziny w Polsce? (44) 29. Jak często Twoje dziecko/dzieci odwiedza/odwiedzają Polskę? (45) 30. Jaki charakter mają wyjazdy dziecka/dzieci do Polski? (46)

W nawiasach podano numer pytania w ankiecie.8

& 27

31. Które z wymienionych metod nauki/pielęgnowania znajomości języka polskiego są Twoim zdaniem najlepsze dla Ciebie i Twojego dziecka/dzieci? Można zaznaczyć kilka. (47)

32. Czy masz możliwości słuchania/oglądania programów dotyczących języka polskiego i poprawności językowej? Jeśli tak, to czy z tego korzystasz? Jakie to są program? Kto je nadaje? Wymień nazwy tych programów? (48,49)

33. Co robisz, żeby podtrzymać Twoją znajomość języka polskiego? Można zaznaczyć kilka odpowiedzi. (50)

34. Czy kultywujesz polskie tradycje, święta i zwyczaje w domu? Jeśli tak, to jakie i w jaki sposób? (51,52)

35. Czy promujesz kulturę polską wśród amerykańskich znajomych i przyjaciół? Jeśli tak, to w jaki sposób? (53, 54)

36. Jakiego rodzaju pomoc w podtrzymywaniu kontaktu z Polską i językiem polskim byłaby Tobie i Twojemu dziecku/Dzieciom najbardziej przydatna? (55)

37. Jeśli twoje dziecko chodzi do polskiej szkoły, podaj jej nazwę.

& 28