Eureka! 8 - Naturfag for ungdomssteget - Grunnbok (s. 2-279) - Nynorsk - Merethe Frøyland m.fl. - 7831w

Gyldendal Norsk Forlag AS 2006 - 1. utgave - ISBN-13: 978-82-05-33389-7, ISBN-10: 82-05-33389-0

Denne boka er lagd til rette for synshemma. Ifølgje lov om opphavsrett kan ho ikkje brukast av andre. Kopiering er berre tillate til eige bruk. Brot på desse avtalevilkåra, slik som ulovleg kopiering eller medverknad til ulovleg kopiering, kan medføre ansvar etter åndsverklova. Oslo 2019, Statped læringsressurser og teknologiutvikling.

Innhald:xxx1 Merknadxxx1 Forordxxx2 Eureka!xxx1 Innhaldxxx1 Kapittel 1: Arbeid med stoffxxx2 Læra om stoffaxxx2 Kjemiske reaksjonarxxx2 Energi i dagleglivetxxx2 Sikkerheit på naturfagrommetxxx2 Brannfarlege stoff og brannsløkkingxxx2 Praktisk arbeid for unge forskararxxx2 Laboratorieutstyr og laboratorieteknikkarxxx2 Å analysere ei blandingxxx2 Å skilje stoffxxx2 Reinseteknologi - frå sjøvatn til drikkevatnxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 2: Celler er grunnlaget for alt livxxx2 Mikroskopxxx2 Cella er byggjesteinenxxx2 Eincella organismarxxx2 Frå celle til fleircella organismexxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 3: Bakteriarxxx2 Korleis bakteriane er bygde oppxxx2 Bakteriar og kroppenxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetxxx1 Kapittel 4: Planteceller og plantarxxx2 Korleis plantecellene er bygde oppxxx2 Fotosyntesenxxx2 Klorofyllxxx2 Blada er bygde for fotosyntesexxx2 Vatn blir transportert i rørxxx2 Celleanding hos planteceller

xxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 5: Dyrecellerxxx2 Korleis dyrecellene er bygde oppxxx2 Celleanding hos dyr og menneskexxx2 Blod er transportsystemet til kroppenxxx2 Organismar skaffar seg oksygengass på ulike måtarxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 6: Byggjesteinar til stoff - og modellarxxx2 Fast stoff, væske og gassxxx2 Partikkelmodellen og daglegdagse hendingarxxx2 Alt spreier segxxx2 Tettleik og partiklarxxx2 Stoffet vatn og partikkelmodellenxxx2 Atom og atommodellarxxx2 Atomsymbol og krinsløpxxx2 Grunnstoff og kjemiske sambindingarxxx2 Namn og formelxxx2 Nanoteknologi i kvardagenxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 7: Berre luftxxx2 Vi påviser nokre gassarxxx2 Gassar i brukxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 8: Syrer og basar - frå mat til miljøxxx2 Eigenskapar til syrer og basarxxx2 pH-verdiar og pH-skalaenxxx2 Farar ved syrer og basarxxx2 Kjekt å vite om syrerxxx2 Kjekt å vite om basarxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 9: Teknologi og designxxx2 Teknologi er meir enn "ting"xxx2 Å analysere teknologiske produktxxx2 Å designe teknologixxx2 Stega i designprosessenxxx2 Nokre døme på teknologixxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 10: Stjerner og galaksarxxx2 Lys og bølgjerxxx2 Det elektromagnetiske spekteretxxx2 Sola - ei heilt vanleg stjernexxx2 Stjernerxxx2 Korleis stjernene utviklar seg

xxx2 Stjernene "lever" ikkje evigxxx2 Galaksarxxx2 Planetrørsle og årstiderxxx2 Måne- og solformørkingarxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 11: Utviklinga av universetxxx2 Big Bang - Det store smelletxxx2 Korleis kan vi vite at Big Bang-teorien stemmer?xxx2 Hallo! Er det nokon der ute?xxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 12: Teknologi og utforsking av universetxxx2 Teleskop på jordoverflataxxx2 Utvikling av rakettarxxx2 Romferjer og romstasjonarxxx2 Observasjonar frå verdsrommetxxx2 Annan teknologi som har vore viktig for utforskinga av universetxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 13: Historia om jordaxxx2 Jordaxxx2 Jordskorpaxxx2 Den urolege jordskorpaxxx2 Verdskartet endrar segxxx2 Byggjesteinane på jordaxxx2 Gråstein finst ikkjexxx2 Løyndommane til jordaxxx2 Ut på turxxx2 Alfred Wegener, "geologiens Darwin"xxx2 Geologifaget blir tilxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Kapittel 14: Økologixxx2 Økosystemxxx2 Alle organismane er tilpassa sitt leveområdexxx2 Korleis økosystemet er oppbygdxxx2 Næringsnett og næringskjederxxx2 Energi kan ikkje forsvinnexxx2 Undersøking av økosystemxxx2 Oppgåverxxx2 Aktivitetarxxx1 Ordbibliotekxxx1 Stikkordregisterxxx1 Informasjon frå originalbokaxxx2 Baksidexxx2 Utdrag frå kolofonen

xxx1 Merknad

I eigne filer finn du Periodesystemet for grunnstoffa (komplett tabell) tilrettelagd for leselist, både som Word-fil og Excel-fil med informasjonsfiler som høyrer til. (GPS = Grunnstoffenes Periodiske System):GPS - Wordversjon - komplett tabell 8-p 6708w.docGPS - Infofil til Wordversjon - komplett tabell 8-p 6708w.docGPS - Excelversjon - komplett tabell 8-p 6708w.xlsGPS - Infofil til Excelversjon - komplett tabell 8-p 6708w.doc

Det er òg eit periodesystem i punktskrift på papir, og du kan bestille det i ulike utgåver:-- Stor tabell: Komplett utgåve-- Mellomstor tabell: Utan bigrupper-- Liten tabell: Dei 20 første grunnstoffa

Nokre av bileta (fotografiar) i boka er ikkje forklart i leselistboka, men figurane (som regel teikningar) er forklart, og alle bilettekstene er tekne med. Innhaldet frå originalboka er utelate. Dette er fordi det ikkje inneheld fleire nivå enn det innhaldet du kan klikke på i byrjinga av fila. xxx innleiar overskrifter. Overskriftsnivået visast med tal: xxx1, xxx2 osv. Overskrifter på nivå 3 og 4 er ikkje tekne med i det innhaldet du kan klikke på. >>> innleiar oppgåvenummeret under overskrifta xxx2 Oppgåver. Du kan søkje på ei oppgåve ved først å søkje på aktuelt kapittel og deretter oppgåva, f.eks. >>> Oppgåve 5. --- innleiar sidetalet. Uthevingsteiknet er slik: Eksempel: _Denne setninga er utheva._ {{...}} blir brukt rundt merknader eller forklaringar frå tilretteleggjaren. Nokre av dei utheva orda i teksten finn du i "Ordbiblioteket" bakarst i boka. For å gjere det enklare å skilje desse frå andre utheva ord, er desse samla framfor den aktuelle teksten under {{I ordbiblioteket:}}. Filformatet er Word 2016, kompatibilitetsmodus.

_Symbol:_-> Pil mot høgre\ nedre indeks, f.eks. CO\2 (karbondioksid)^ øvre indeks, f.eks. Na^+ (natrium ion). Bruk Shift+¨ + mellomrom

for å skrive teiknet.´ matematisk bindestrek, brukast slik at bindestrek ikkje blir tolka som

minusteikn, t.d. Cl^-´-ion (klor ion). Bruk Alt Gr+\ + mellomrom for å skrive teiknet.

--- 2 til 279{{Kolofon. Eit utdrag av denne finn du bakarst i fila.}}

--- 3 til 279xxx1 Forord

xxx2 Eureka!Arkimedes var ein gresk matematikar, astronom og oppfinnar som levde for meir enn 2000 år sidan. Ein dag Arkimedes låg i badekaret, gjorde han ei viktig oppdaging. Det er sagt at han da vart så glad at han sprang naken ut i gata og ropte: Eureka! Eg har det! Han hadde oppdaga ein samanheng. Vi håper at du som les denne boka, også blir glad over å lære noko nytt, oppdage og forstå.   Vi har skrive boka slik at det skal vere lettare å lære og å forstå kva naturfag er. Kapitla er delte opp i tema, og kvart tema er oftast på to sider. Vi rår deg til å leggje godt merke til alle overskriftene. Dei fungerer som små samandrag.   Når du byrjar å lese teksten under overskriftene, vil du oppdage at ein del ord står med utheva skrift. Desse orda finn du også i ordbiblioteket. Ordbiblioteket er ei samling med ordforklaringar som står bak i boka. {{Sidan andre ord òg er utheva, er orda du finn i ordbiblioteket samla før teksten under: {{I ordbiblioteket:}}.}}  Til kvart tema er det spørsmål. Vi har kalla dei nøkkelspørsmål. Når du klarer å svare på desse spørsmåla, har du nøkkelen til viktig kunnskap. Svara finn du ved å lese teksten som høyrer til.   Det er også ei utfordring til kvart tema. Utfordringa krev at du må forske, fundere og jakte på svar. Somme tider er det berre eitt rett svar på utfordringa, andre gonger er det mange moglege svar.   I slutten av kvart kapittel er det oppgåver og aktivitetar. I arbeidsheftet og på nettstaden vår, www.gyldendal.no/eureka, finn du fleire oppgåver og aktivitetar.   Lykke til!  Helsing forfattarane

{{Tabell. 4 kolonnar, 4 rader:}}_Komponentoverskrift_* = eingongsmateriellEureka! 8-10 8 9 10 Grunnbok x x xLærarens bok x x xArbeidshefte * * *

{{Tabell slutt}}

{{Frå bokomslaget. Bileta er ikkje forklart:}}_Lab-Vett regler_Nedenfor er det satt opp noen generelle regler for laboratoriearbeid. Lokaliser alltid første gang hvor du finner:

-- Brannslukkingsteppe-- Brannslukkingsapparat-- Nøddusj, medisinskap og øyevaskeflaske

Vit hva du gjør! Hvis ikke: La vær! Det kan bety fare for andres eller ditt liv. God orden reduserer ulykker.

1. Utfør _bare_ de forsøkene du er blitt enig med læreren om å gjøre.2. Kjenn bruken av _brannslukkingsapparatet_.3. Kjenn reglene for bruk av små butanbrennere:a) Beholderen må alltid stå oppreist og bør ikke løftes fra

arbeidsbordet under bruk.b) Merker du gasslukt, må du melde fra til læreren. Gassen er

_eksplosiv_ sammen med luft. _Husk!_ Gassen er tyngre enn luft.c) Når brenneren tennes, holdes en tent fyrstikk under gassåpningen

_før_ ventilen (kranen) åpnes.d) Gassbrennerne skal alltid oppbevares i ventilerte skap.e) Aldri åpen flamme sammen med ildsfarlige væsker.4. Bruk laboratoriefrakk.5. Bruk ansiktsskjerm eller vernebriller.6. Spis ikke på laboratoriet. _Vask_ hendene etter en labtime.7. Ta ikke i ukjente stoffer. _Les_ faremerkingen på etiketten.8. Uttynning av syrer: Syre helles i vann. (Syre i vann går an, men

vann i syre blir pang).9. Noen oppløsninger _støtkoker_. Utsett ikke andre for sprut. Bruk

reagensrørklype. Beveg røret.10. Når glass (rør, termometer etc.) skal tres gjennom hullet i en prop,

fuktes røret og "skrus" forsiktig inn (kort arm). Hold glasset i et lommetørklæ eller lignende. Glasset knekker lett og det _er_ skarpt.

11. Undersøk om det er tillatt, før du heller et stoff i vasken. Se etiketten. _Naturen er også ditt ansvar._

12. Bruk (om mulig) aldri munnen ved pipettering.13. Hell _ikke_ tilbake anvendte kjemikalier.

--- 4 og 5 til 279xxx1 Innhald{{Innhaldet er utelate.}}

--- 6 til 279{{Biletside}}

--- 7 til 279xxx1 Kapittel 1: Arbeid med stoffDu synest vel at det høyrest spennande ut å arbeide som forskar eller kjemikar? I dette kapittelet skal du lære meir om det fagområdet som vi kallar kjemi. Du skal bli kjend med vanleg kjemiutstyr, og korleis vi kan bruke slikt utstyr for å løyse praktiske oppgåver på naturfagrommet og i dagleglivet.

--- 8 til 279xxx2 Læra om stoffaNaturfag omfattar fagområda biologi, fysikk, geologi og kjemi. _Biologi_ er læra om plantar og dyr og alt anna som lever. _Fysikk_ er læra om dei grunnleggjande naturlovene som kan brukast til å forklare, skildre

og i førevegen sjå fenomen i naturen og universet. _Geologi_ er læra om jorda vi bur på.   For å forstå mykje av det som skjer i naturen og i dagleglivet, må vi ofte bruke kunnskap frå fleire av desse fagområda. I dette kapittelet skal vi sjå nærmare på kva som er typisk for kjemi, som er læra om stoffa.

xxx3 Kjemi er læra om stoffa i og omkring oss{{I ordbiblioteket:}}eigenskapanereagere{{Slutt}}

Kjemi er ein del av kvardagen din. Det handlar om stoff i alt frå mat, kosmetikk og bensin til dei stoffa som berre finst på eit laboratorium.

Kjemi handlar om:-- korleis stoff er _bygde opp_ -- kva _eigenskapar_ stoff har-- korleis stoff _reagerer_ med kvarandre

Når ein kjemikar først veit korleis eit stoff er bygd opp av til dømes ein bestemt type molekyl, kan han eller ho ofte tenkje seg til nokre av dei _eigenskapane_ stoffet har. I mange tilfelle kan kjemikaren også på førehand seie korleis stoffet vil _reagere_ med andre stoff.

xxx3 Alt består av kjemiske stoff{{I ordbiblioteket: blandingar}}

Somme tenkjer på kjemi som noko farleg der det skjer eksplosjonar og luktar vondt. Dei trur kanskje til og med at alle kjemiske stoff er giftige.   Men sidan alt her i verda er bygd opp av _kjemiske stoff_, må jo kjemi også handle om alle dei stoffa som er livsnødvendige, nyttige og slett ikkje giftige. Sukker, salt, vatn og oksygengass er døme på kjemiske stoff. Når vi seier kjemisk stoff og ikkje berre stoff, er det for å understreke at det er snakk om eitt einaste stoff. Eit kjemisk stoff er derfor eit reint stoff.   Sjokolade, mjølk og brus blir kalla _blandingar_. Kvar av desse blandingane består av mange kjemiske stoff.

{{Bilete:}}Bilettekst: Spørsmål vi kan stille når vi undersøkjer eigenskapane til eit stoff. Tekst i biletet: -- Kokepunkt?-- Smeltepunkt?-- Leidde stoffet elektrisk straum?-- Lukt?-- Farge?

-- Leier stoffet varme?-- Lett eller tungt?{{Slutt}}

--- 9 til 279xxx3 Kjemi har eit eige formelspråk_Kjemiske formlar_ som H\2O for vatn og CO\2 for karbondioksid er kjende for dei fleste. Formlar er eit nyttig verktøy for kjemikarar, og _formelspråket_ er _internasjonalt_. Det vil seie at H\2O og CO\2 tyder det same over heile verda!

{{Ramme:}}Finsk tekst:Veden kemikiallinen kaava on H\2O. Vesimolekyyliss ä ona) yksi atomi.b) Kolme atomia.c) miljoonia atomeja.

Formlane er dei same over heile verda sjølv om språket elles er ulikt. Vi treng ikkje å kunne finsk for å forstå at oppgåva handlar om vatn, H\2O. {{Ramme slutt}}

Ikkje la deg skremme av dette formelspråket! Det er nemleg svært få formlar det er nødvendig å pugge. I ungdomsskolen skal du lære dei viktigaste reglane slik at du forstår meir av formelspråket.

xxx3 Ein kjemikar har spennande arbeidsoppgåver

{{Ramme:}}_Analysere og kontrollere_Ein kjemikar kan undersøkje om det er restar av sprøytemiddel eller andre uønskte stoff i mat.

_Produsere_Ein kjemikar er med på å framstille legemiddel, måling, kunstgjødsel, plast osv. i industrien

_Forske_Ein kjemikar kan gjere eksperiment og andre testar som gir ny kunnskap og nye produkt

_Utdanne og informere_Ein kjemikar kan arbeide som lærar på ein skole, ein høgskole eller eit universitet{{Ramme slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Forklar i korte trekk kva kjemi handlar om.

2. Kvifor kan det ikkje vere sant at alle kjemiske stoff er giftige?3. Kva meiner vi med eit kjemisk stoff?4. Kva meiner vi med at formelspråket i kjemien er internasjonalt?

_Utfordring_Lag eit intervju med ein kjemikar der du får vite meir om dette:

a) Kvifor vart ho eller han kjemikar? b) Kva arbeidsoppgåver har ho eller han til dagleg?

--- 10 til 279xxx2 Kjemiske reaksjonarDet er ikkje berre når det smeller, at det skjer kjemiske reaksjonar. Her skal du lære fleire kjenneteikn som vi kan bruke for å avgjere om det har skjedd ein kjemisk reaksjon.

xxx3 Ei endring vi kan observere, er teikn på kjemisk reaksjonDet er ikkje slik at det alltid skjer kjemiske reaksjonar når stoff blir blanda. Men dersom det skjer ein kjemisk reaksjon, er det sannsynleg at du kan observere éi eller fleire av desse endringane:

-- at _fargen_ endrar seg-- at det blir danna _gassbobler_ -- at det blir avgitt eller teke opp _energi_ som lys og varme-- at det blir ei _utfelling_

{{Bilettekst: I ein kjemisk reaksjon mellom jern, vatn og oksygen i luft blir det danna eit stoff som vi kallar rust. Dette stoffet er raudbrunt og har ein annan farge enn jern. Ein gjenstand av jern blir øydelagd når han rustar.}}

xxx3 Fargeendring er teikn på kjemisk reaksjonEit eple utan skal endrar farge og blir brunt når det reagerer med oksygengass i luft. Ei brødskive blir svidd og svart dersom ho blir liggjande for lenge i brødristaren. Desse fargeendringane kjem av kjemiske reaksjonar.

xxx3 Gassbobler er teikn på kjemisk reaksjonHar du nokon gong gløymt å ha bakepulver i deigen slik at kaka blir flat og tung? Bakepulver består av to stoff som i _våt_ deig dannar gassbobler. Dei får deigen til å heve seg slik at kaka blir lett og luftig. Karbondioksidgassen som blir danna, kjem av ein kjemisk reaksjon mellom dei to stoffa i bakepulveret. Den skjer berre når dei er løyste i ei væske.

{{Bilettekst: Når vi slepper ein brusetablett ned i eit glas, skjer det ein kjemisk reaksjon. Vi ser at det kjem gassbobler, og vi kan høyre at det brusar.}}

xxx3 Energiendring er teikn på kjemisk reaksjonDet blir _avgitt_ energi både som lys og varme når eit stearinlys brenn. Det same skjer når ved brenn i omnen og kol brenn på grillen. At det blir avgitt energi, er eit typisk teikn på at det skjer ein kjemisk reaksjon.   Det finst også døme på at energi _må tilførast_ for å få stoff til å reagere. Ein av dei viktigaste kjemiske reaksjonane i verda er fotosyntesen. Han skjer i grøne plantar som får tilført energi frå sola som sollys. Eigentleg er fotosyntesen ikkje ein enkelt kjemisk reaksjon, men ei komplisert rekkje av kjemiske reaksjonar.

--- 11 til 279Også i ei kuldepakning skjer det ei energiendring når ho er i bruk. På biletet kan du sjå kva ei kuldepakning inneheld. Før bruk slår vi hardt på kuldepakninga slik at vassposen sprekk. Når så pulveret løyser seg i vatnet, skjer det ein kjemisk reaksjon. Posen kjennest kald fordi det blir teke varme frå omgivnadene. Du har kanskje sjølv brukt denne kjemiske reaksjonen til å kjøle ned ein skade i foten?

{{Bilettekst: Innhaldet i ei kuldepakning er eit pulver (ammoniumnitrat i skåla) og ei væske (vatn i posen).}}

xxx3 Utfelling er teikn på kjemisk reaksjonDersom du drikk te med mjølk i, kan du ikkje samstundes ha sitron i teen. I så fall får du kvite klumpar i teen. Vi kallar dei kvite klumpane for ei _utfelling_.   Dersom du blandar sjøvatn og grønsåpe, dannar det seg også ei utfelling av eit kvitt grums. Vi kan derfor ikkje bruke grønsåpe som vaskemiddel dersom vi har sjøvatn i vaskebytta. Ei slik utfelling er teikn på at det har skjedd ein kjemisk reaksjon.

xxx3 Alle kjemiske reaksjonar gir nye stoff{{I ordbiblioteket: Produkt}}

I ein kjemisk reaksjon kallar vi dei stoffa vi startar med, for _utgongsstoff_.   Dei nye stoffa som blir danna, kallar vi _produkt_.

utgangsstoff -> produkt

Dei nye stoffa som blir danna i ein kjemisk reaksjon, har andre eigenskapar enn dei stoffa ein starta med.

xxx3 Ei fysisk endring gir ikkje nye stoffVatn som frys til is, er ikkje eit døme på ein kjemisk reaksjon. Vi får ikkje danna noko nytt stoff. Vatnet har berre endra tilstand frå væske til fast stoff. Vi kan få vatnet tilbake ved å smelte isen. Overgangen frå vatn til is er berre ei _fysisk endring_ av stoffet.

  Overgangen frå vatn til vassdamp er også ei fysisk endring. Vassdamp er vatn i gasstilstand, og vi har heller ikkje her fått danna eit nytt stoff. Vi kan kjøle ned vassdampen og få vatnet tilbake.

{{Bilete:}}Bilettekst: Her blir det danna eit fast stoff, ei utfelling, når to klare væsker blir blanda. Forklaring: Det danna seg kvite klumpar i den klare væska.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Nemn minst tre kjenneteikn som er vanlege å observere når det

skjer kjemiske reaksjonar.2. Kva kjenneteikn har vi på at det har skjedd ein kjemisk reaksjon på

ein rusten spikar?3. Kva kallar vi dei stoffa som blir danna i ein kjemisk reaksjon?4. Kva er skilnaden på ein kjemisk reaksjon og ei fysisk endring?

_Utfordring_Det finst ikkje berre kuldepakningar, men også varmepakningar. Prøv å finne ut meir om varmepakningar og kva dei blir nytta til.

--- 12 til 279xxx2 Energi i dagleglivetEnergi er eit av dei aller viktigaste omgrepa i naturfag, og du vil møte ordet i mange ulike samanhengar. Vi treng energi for å leve, og skjer det noko rundt oss, skjer det også noko med energien.

xxx3 Energi er det som får noko til å skjeNår du spring, hoppar, les og pustar, krevst det energi som kjem frå forbrenningsreaksjonar i kroppen.  Skal du sjå TV, krev apparatet energi som kjem frå den elektriske straumen som går gjennom leidningane i apparatet.  For å køyre bil krevst det energi som kjem frå forbrenning av bensin i motoren. Energien går med til å gi bilen fart og til å få han til å gå oppover bakkar. Alt vi skal gjere, krev _energi_.   Det er ikkje så lett å gi ei kort forklaring på kva energi er, men vi kan seie at "energi er det som får noko til å skje".

{{Bilettekst: Energien som fotballspelaren treng under fotballkampen, kjem frå maten han har ete.}}

xxx3 Energi er ikkje eit stoffNår eit stearinlys brenn, blir det danna dei to gassane karbondioksid og vassdamp. Dessutan blir det avgitt energi til omgivnadene som lys og varme. Vi kan skrive ei ordlikning for reaksjonen:

stearindamp + oksygengass (frå luft) -> karbondioksidgass + vassdamp

Energien som blir avgitt som lys og varme, er ikkje eit stoff. Energi blir derfor ikkje sett opp på lik linje med stoffa i ei reaksjonslikning.

{{Bilettekst: I ein eksplosjon blir det avgitt mykje energi på kort tid.}}

xxx3 Energi blir aldri borte, men går over i andre energiformer{{I ordbiblioteket: kjemisk energi}}

Det finst ulike energiformer. Døme på energiformer er lysenergi, varmeenergi og rørsleenergi.  Vi snakkar også om _kjemisk energi_. Det er ei energiform som er innebygd eller "fanga" i stoffa. Ein merkar ikkje at eit stoff inneheld kjemisk energi før det skjer ein kjemisk reaksjon. Da blir kjemisk energi omdanna til ei anna energiform, oftast varmeenergi.   Energi har den eigenskapen at han aldri blir borte. Nedanfor kan du sjå døme på korleis energi kan _overførast_. Dessutan ser du døme på at energi kan gå frå ei energiform til ei anna:   Plantar treng _lysenergi_ frå sola for at dei skal kunne lage druesukker.  Energi blir lagra i druesukkeret.

--- 13 til 279_Kjemisk energi_ i druesukkeret kan frigjerast ved reaksjon med oksygen. Dersom dette skjer i cellene i kroppen, kan kjemisk energi overførast til _varmeenergi_ og rørsleenergi.   Spring du, kan varmeenergi vere den varmen som blir avgitt frå kroppsoverflata ved at du står hardt på. _Rørsleenergi_ har du fordi du er i rørsle.

xxx3 Eininga for energi er joule med symbolet JPå ei flaske med mineralvatn kan du lese kor mykje energi vi kan få ut av 100 ml (1 dl) av drikken. Vi les dette på etiketten:

Coca-Cola Energi: 180 kJCoca-Cola light: Energi: 1,5 kJ

Det er inga overrasking at lettbrusen gir oss minst energi. Eininga for energi er _joule_ og har fått symbolet J. Bokstaven k står for kilo, som tyder 1000. Derfor er 180 kJ det same som 180.000 J.   I tabellen til høgre {{nedanfor}} finn du døme på kor mykje energi som blir brukt ved ulike aktivitetar.

{{Tabell. 2 kolonnar, 5 rader:}}Aktivitet Energibruk kJ/minutt Absolutt kvile 4Sitje i ein stol 10Gå 30-40Jogge 40-50

{{Slutt}}

{{Bilettekst: Du må jogge i 20 minutt for at energibruken skal svare til den oppgitte energien i 1/2 liter Coca-Cola.}}

xxx3 Sola er den viktigaste energikjelda for jordaSola sender ut stråling som blir danna i ein heilt spesiell reaksjon der hydrogenkjernar går saman til heliumkjernar. Du kan lese meir om sola som energikjelde på side 170.   Ein liten del av all strålinga treffer jorda, som på den måten blir tilført energi. Det gjer at temperaturen på jorda blir høg nok til at det er mogleg med liv her. Sollyset får plantar til å vekse. Energien frå sola får også vatn til å fordampe slik at det dannar seg skyer. Alle livsprosessane som skjer på jorda, og mange av dei prosessane som er med på å forme jordoverflata, ville ikkje ha skjedd dersom sola ikkje hadde tilført jorda energi.

_Nøkkelspørsmål_1. Nemn minst to ulike energiformer.2. Kva eining kan vi bruke for energi?3. Korleis vil du forklare kva energi er?4. Kva er den viktigaste energikjelda for jorda?

_Utfordring_1. Les varedeklarasjonen på ein pose potetgull. Bruk tabellen ovanfor

til å rekne ut kor lenge du må jogge for at energibruken skal svare til energien i ein heil pose potetgull.

2. Energi blir ikkje borte. Når du et, tek kroppen din opp "matenergi". Kvar blir det av denne energien?

--- 14 til 279xxx2 Sikkerheit på naturfagrommetDet er sjeldan at det skjer uhell på eit naturfagrom. Vi kan unngå det dersom vi veit korleis vi skal behandle glasutstyr og gassbrennar. Vi må i tillegg kunne tolke faresymbola på dei stoffa vi bruker. LAB-VETT-plakaten i starten av boka gir reglar for arbeid på eit naturfagrom. {{Du finn LAB-VETT-plakaten etter forordet.}}

xxx3 Utstyr av spesialglas kan tole kraftig oppvarmingPå laboratoriet er det vanleg å varme vatn eller andre stoff i anten eit begerglas, ein kolbe eller eit reagensglas. Glasutstyr som toler _kraftig oppvarming_ og _rask avkjøling_, er laga av borosilikatglas og er merkt med spesielle symbol som Boro og Pyrex.   Målesylindrar, trekter og skåler er ofte laga av sodaglas som er eit billigare glasmateriale. Ved kraftig oppvarming kan sodaglas smelte, og det sprekk ved rask avkjøling. Slikt glas er ikkje merkt med symbol. På side 20 ser du teikningar av glasutstyr.

xxx3 Gassbrennaren kan brukast til oppvarming av stoff

I behaldaren på ein gassbrennar er det ei blanding av propan og butan. På grunn av høgt trykk er stoffa i væskeform inne i behaldaren. Når vi opnar ventilen, kjem det propan- og butangass ut av behaldaren. Sidan desse gassane ikkje luktar noko, er det i behaldaren tilsett eit illeluktande stoff slik at vi skal kunne oppdage gasslekkasje.   Propan- og butangass dannar ei eksplosiv blanding med luft. Vi tenner derfor fyrstikka _før_ vi opnar for gassen. Da får vi berre flamme på toppen av gassbrennaren, og ikkje ei flamme som breier seg ut over arbeidsbordet.   På gassbrennaren er det ein ring med eit hol i for å regulere lufttilførselen. På sidene 18-19 kan du lese korleis denne ringen skal stillast for å få ei varm flamme som ikkje sotar.   Ein gassbrennar blir berre brukt til å varme opp stoff som ikkje er brannfarlege. Dampen frå eit brannfarleg stoff kan nemleg ta fyr av flamma frå gassbrennaren. For brannfarlege stoff bruker vi kokeplate.

{{Figur:}}Figurtekst: Gassbrennaren må stå støtt slik at han ikkje veltar. Forklaring / tekst i biletet: -- Opning for regulering av lufttilførsel: Ei lita opning på røret som kjem

frå behaldaren.-- Skrue som opnar og lukkar for gass frå behaldaren: Skruen stikk

tydeleg ut på sida av røret.{{Slutt}}

xxx3 Vassbad blir brukt for å unngå støytkoking{{I ordbiblioteket:}}støytkokingvassbad{{Slutt}}

{{Figur:}}Figurtekst: Ved støytkoking sprutar væska ut av reagensglaset. Forklaring: Botnen av reagensglaset er rett over flamma.{{Slutt}}

Teikninga viser det vi kallar _støytkoking_. Det kan skje dersom vi varmar i botnen av eit reagensglas som inneheld ei væske. Den kraftige oppvarminga gjer at væska i botnen av reagensglaset byrjar å koke slik at det blir danna gassbobler. Ei gassboble som utvidar seg raskt og stig oppover, kan skyve væska opp og ut av reagensglaset. Faren for støytkoking blir mindre dersom vi held reagensglaset på skrå og varmar på sida av reagensglaset. Ikkje varm på éin stad heile tida, men rør litt på reagensglaset.

--- 15 til 279Det tryggaste er likevel å bruke _vassbad_. Da varmar vi vatn i eit begerglas. Så set vi reagensrøret med væska ned i det varme vatnet.

{{Figur:}}Figurtekst: Ved oppvarming i vassbad unngår du støytkoking. Forklaring: Ein person held reagensrøret loddrett i vassbadet med ei treklype. Vassbadet står på eit trådnett oppå eit trefota stativ.{{Slutt}}

xxx3 Vernebriller vernar mot sprut og glasbitarVernebriller skal brukast i alle forsøk der vi arbeider med etsande stoff, og når vi skal varme opp stoff. Da er vi betre verna mot sprut og glasbitar dersom det skulle skje eit uhell.   I starten av boka finn du ein LAB-VETT-plakat som heng på mange naturfagrom. Der finn du fleire reglar for laboratoriearbeid. {{Du finn LAB-VETT-plakaten etter forordet.}}

xxx3 Bruk av faresymbol har med sikkerheit å gjere{{I ordbiblioteket: faresymbol}}

Ikkje berre stoff på eit laboratorium, men også dei produkta vi har heime, skal vere merkte med spesielle faresymbol dersom dei kan vere farlege. Produkt som er merkte med faresymbol, må behandlast med respekt. Her ser du kva _faresymbola_ tyder:

{{Ramme med tekst og bilete (faresymbol):}}_Svært giftig og giftig_Stoffet kan sjølv i svært små mengder føre til livsfarleg forgifting.

Bilete: Daudingskalle. Tekst: Giftig.

_Oksiderande_Stoffet vil gi frå seg mykje varme i stoff. Det kan føre til brann.

Bilete: Ei flamme. Tekst: Oksiderande.

_Etsande_Stoffet kan ved kontakt føre til varig skade på hud, svelg eller auge.

Bilete: Det dryp frå to reagensrør på ei hand og på eit objekt som det blir hol på. Tekst: Etsande.

_Helseskadeleg, irriterande_Også små mengder av stoffet kan gi forgifting. Symptoma kan komme først etter lang tid. Stoffet kan også gi allergiske symptom eller verke irriterande.

Bilete: Eit kryss. Tekst: Helseskadeleg.

_Eksplosiv_Kan eksplodere i kontakt med eld og ved støyt.

Bilete: Ein eksplosjon. Tekst: Eksplosiv

_Miljøskadeleg_Stoffet blir lagra i organismar, blir brote seint ned i naturen eller er på andre måtar skadeleg for miljøet.

Bilete: Eit tre og ein fisk. Tekst: Miljøskadeleg.

_Brann- og eksplosjonsfare_Stoffet tek lett fyr og kan eksplodere.

Bilete: Store flammer. Tekst: Svært brannfarleg.{{Ramme slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Korleis kan du finne ut om ei glasskål kan brukast ved oppvarming

over ein gassbrennar?2. Kvifor må vi alltid tenne fyrstikka _før_ vi opnar ventilen på

gassbrennaren?3. Korleis kan vi unngå at ei væske støytkoker ved oppvarming?4. Korleis kan vi finne ut om white-spirit, som blir brukt som

reinsemiddel, er giftig eller farleg på ein eller annan måte?

_Utfordring_Har de eit produkt heime som er merkt med eitt av faresymbola? Kva produkt og kva faresymbol?

--- 16 til 279xxx2 Brannfarlege stoff og brannsløkkingPå naturfagrommet bruker vi brannfarlege stoff som også finst i dei fleste heimane.

xxx3 Branntrekanten viser kva som trengst for at noko skal brenne{{I ordbiblioteket: forbrenningsreaksjon}}

Brennbart stoff, oksygengass og høg nok temperatur er dei tre sidene i branntrekanten. Alle dei tre må vere oppfylte for at noko skal brenne.   Ofte må vi bruke ei fyrstikk for å få høg nok temperatur. Når stoffet først er tent på, brenn det vidare av seg sjølv. Det er fordi det gir frå seg energi i reaksjonen slik at temperaturen heile tida er høg nok til vidare forbrenning.   Ein _forbrenningsreaksjon_ er ein reaksjon mellom eit brennbart stoff og oksygen i luft. Det blir avgitt energi, og det blir danna nye stoff i reaksjonen.   Problemet er at somme stoff tek fyr ved ganske låg temperatur, og ofte er det nok med ein liten gneiste for å få desse stoffa til å ta fyr. Slike stoff er brannfarlege.

{{Figur:}}

Figurtekst: Branntrekanten viser kva som skal til for at noko skal brenne. Forklaring: Dei tre sidene i branntrekanten er: 1: Brennbart stoff 2: Varme3: Oksygen{{Slutt}}

xxx3 Brannfarlege stoff skal vere merktePå side 15 er det eit faresymbol for brannfare. Sjå alltid på etiketten, og bruk ikkje stoff som er merkt med dette faresymbolet, i nærleiken av open flamme.   Raudsprit er merkt med faresymbolet, og det finst døme der bruk av raudsprit som tennvæske på bål har gitt store brannskadar. Raudsprit og andre brannfarlege stoff vil lett fordampe. Personen kan da bli ståande i raudspritdampen, og når ein tenner fyrstikka, er det raudspritdampen som tek fyr. Personen blir da omringa av flammer.   Andre brannfarlege stoff er bensin og aceton.

{{Bilete:}}Bilettekst: Raudsprit er brannfarleg. Det kan vi sjå av faresymbolet på etiketten. Forklaring: Symbolet på etiketten viser store flammer. Teksten er "Svært brannfarleg. YL-gruppe 3".{{Slutt}}

xxx3 Vatn er det viktigaste sløkkjemiddeletVatn kjøler ned det som brenn. Dessutan vil noko av vatnet fordampe, og vassdampen vil gjere at oksygengassen i luft ikkje kjem til. Vatn verkar derfor inn på to av sidene i branntrekanten. Men vi kan ikkje alltid bruke vatn når vi skal sløkkje flammer.   Du må _aldri_ bruke vatn dersom det byrjar å brenne i ei gryte som inneheld olje. Kanskje steikjer du pommes frites heime? Dersom oljen blir for varm, kan han ta fyr. Derfor skal du alltid ha lokket klart. Dersom oljen tek fyr, må du straks leggje lokket på for å hindre at oksygengass kjem til. Trekk gryta vekk frå plata og skru av straumen. La lokket liggje lenge på, slik at ikkje flammene blussar opp att når du tek av lokket.

--- 17 til 279Grunnen til at du _ikkje_ må bruke vatn, er at vatn og olje ikkje kan blande seg. Dersom ein sprutar vatn på brennande olje, vil vatnet berre koke svært kraftig på overflata av oljen. Det blir danna små dropar av olje, og desse dropane sprutar over eit større område før dei tek fyr. Av same grunn kan vi heller ikkje bruke vatn for å sløkkje brennande bensin.

xxx3 Brannsløkkingsapparat finst i alle heimar

ABE-apparatet er den typen brannsløkkingsapparat som skal finnast i alle heimar og på laboratorium. Bokstavane ABE fortel kva type brannar som kan sløkkjast med eit slikt apparat.

A = treverk, papir og kledeB = olje og fettE = elektrisk utstyr

_ABE-apparatet_ blir også kalla pulverapparat. Pulveret i eit slikt apparat er natron, eit stoff som også blir brukt som hevemiddel ved baking.   Når eit brannsløkkingsapparat blir brukt, blir det spydd ut masse natron. I kontakt med varme område blir pulveret spalta. Da dannar det seg karbondioksidgass. Som du kan lese meir om på side 121, er denne gassen tyngre enn luft, og han kveler flamma. Dessutan vil noko pulver leggje seg som eit "teppe" over det som brenn, og hindrar at oksygengass kjem i kontakt med det som brenn.

{{Bilettekst: Ved sløkking må ein først dra ut sikringa av apparatet. Pulverstrålen må rettast mot kjernen av brannen, og pulveret bør sleppast ut støytvis. Når ein held utløysaren nede konstant, blir eit 6 kilos apparat tømt på 10-15 sekund.}}

{{Ramme:}}_Ring 110 dersom du oppdagar brann_Dersom du oppdagar ein brann, må du straks ringje brannstellet på nødnummeret 110. Nå du melder frå til brannstellet, så hugs k-setningane:

Kven - kva - kvar.Kven - namnet ditt. Kva - kva som brenn. Kvar - adressa der det brenn.{{Ramme slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Forklar dei tre sidene i branntrekanten.2. Kvifor må vi aldri bruke raudsprit som tennvæske på eit bål?3. Kvifor må vi ikkje bruke vatn for å sløkkje brennande olje?4. Korleis verkar pulveret i eit brannsløkkingsapparat?

_Utfordring_Prøv å finne ut kva brannårsaker som er dei vanlegaste i ein heim, og tenk igjennom kva som kan gjerast for å redusere risikoen for brann.

--- 18 til 279xxx2 Praktisk arbeid for unge forskarar

I naturfagtimane skal du gjere forsøk for å bli betre kjend med laboratorieutstyr og med stoff og reaksjonar som du les om i teksten. Etter kvart skal du også få innblikk i kva det vil seie å forske på noko.

xxx3 I dei fleste forsøka følgjer du ei oppskriftDei fleste forsøka du skal gjere på naturfagrommet, er små forsøk der du skal følgje ei oppskrift eller ein forsøkstekst. På den måten kan du bli kjend med vanleg laboratorieutstyr, men også med stoff og korleis dei reagerer med kvarandre. Du kan sjå døme på ein slik forsøkstest på side 32. Forsøket heiter Lynkurs i bruk av gassbrennar.

{{Bilettekst: Nokre gonger må vi diskutere og finne framgangsmåten sjølve.}}

xxx3 Også ungdom kan forske{{I ordbiblioteket:}}hypoteseobservasjonkonklusjon{{Slutt}}

Etter kvart får du også prøve deg på praktiske oppgåver der du sjølv skal velje framgangsmåten. Det kan vere krevjande, men morosamt. Her skal du sjå eit døme på ei slik oppgåve som vart gitt til elevar i 8. klasse:   _Når du tenner gassbrennaren, får du ei flamme som er avhengig av korleis du stiller inn ringen med hol i. Finn ut korleis flamma må vere for at han skal vere varmast mogleg._  To av elevane skreiv ein rapport som vi kan sjå litt nærmare på. Dei valde sjølv ein _hypotese_, altså det dei på førehand trudde skulle bli resultatet av forsøket. Av rapporten kan du sjølv sjå kva framgangsmåte dei valde for å teste hypotesen. Du kan også lese om dei observasjonane dei gjorde. Ein _observasjon_ er det du ser, høyrer, lukter, føler eller smaker. Rapporten er avslutta med ein _konklusjon_, som er svaret dei kom fram til etter å ha gjort forsøket. Sjekk sjølv om dei fekk hypotesen til å stemme.

{{Ramme:}}_Elevrapport:_Vi utforskar flamma til ein gassbrennar

_Formålet med forsøket:_Vi skulle finne ut korleis flamma ser ut når han er varmast mogleg. Vi byrja derfor med å undersøkje korleis flamma endra seg når vi flytte på ringen med hol i. Vi fann da at ein gassbrennar kan ha to heilt ulike flammer:

1. Høg og gul flamme. Ei slik flamme får vi når holet i ringen er lukka.2. Blå flamme. Ei slik flamme får vi når holet i ringen er heilt ope.

Vår hypotese: Den høge, gule flamma er varmast.

_Utstyret vi brukte:_Gassbrennar, trådnett, stativ, begerglas, fyrstikker, vatn, klokke

--- 19 til 279_Framgangsmåte:_Vi målte tida det tok å få vatnet til å koke. For å kunne samanlikne tida for gul og blå flamme brukte vi same mengd vatn kvar gong (100 ml). Vi prøvde å måle tida på same måten.

{{Bilete: Teikning av eit begerglas med vatn som står på eit trådnett oppå eit trefota stativ.}}

_Resultatet:_{{Tabell gjort om til liste:}}Tida det tok å få 100 ml kaldt vatn til å koke med store bobler:gul flamme (lukka hol): 24 minuttblå flamme (ope hol): 10 minutt{{Slutt}}

Vi vart overraska over resultatet, for det stemde ikkje med det vi hadde trudd på førehand! Vatnet kokte raskast opp når flamma var blå. Sjå tabellen. Vi hadde trudd at den høge, gule flamma skulle vere varmast. Vår hypotese var derfor ikkje rett.   Vi hadde to problem da vi gjorde undersøkinga:

-- Det var vanskeleg å vite når vatnet byrja å koke, for kokinga kom liksom gradvis. Det hadde derfor kanskje vore betre å måle temperaturen i vatnet, og sjå kva flamme som varma opp vatnet til dømes til 60°C.

-- Det var veldig ekkelt å koke vatn med den høge, gule flamma. Da vart det danna mykje sot og svart røyk. Vi vart litt kvalme av all sotinga. Det same merka vi ikkje for den blå flamma.

_Konklusjon:_Den blå flamma er varmast. Ei slik flamme får vi når holet på gassbrennaren er heilt oppe. Hypotesen vi laga før vi starta, stemde altså ikkje!   Kommentar frå læraren: Gratulerer med flott rapport! Hypotesen, framgangsmåten, resultata og konklusjonen har de klart gjort greie for. Supert at de også har teke med eit forslag til forbetring av framgangsmåten. {{Ramme slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva meiner vi med ein hypotese?2. Gi eit døme på ein observasjon.

3. Kva er skilnaden på ein observasjon og ein konklusjon?4. Nemn to problem som blir omtalt i rapporten frå elevane.

_Utfordring_Det blir ofte påstått at det fører til ulykke å knuse ein spegel. Diskuter kvifor det ikkje er mogleg å prøve om påstanden til denne "hypotesen" held.

--- 20 til 279xxx2 Laboratorieutstyr og laboratorieteknikkarxxx3 Utstyr på eit naturfagrom har eigne namn{{Teikningane til denne teksten er ikkje forklara. Spør læraren din om å vise deg dette utstyret:}}

kolbetrådnetttrefota stativgassbrennarporselensskåltreklypepipette/dropeteljarbegerglasdropeflasketongpetriskålkorkarvernebrillermålesylinderplastslangereagensglas i stativtrekttermometerspatelstativ med klemmestativklemmemuffefiltrerpapirglasstav

--- 21 til 279xxx3 På naturfagrommet måler vi ofte eit volum i mlNår vi lagar mat, bruker vi vanlegvis eit litermål med merke for kvar desiliter. På naturfagrommet treng vi ofte litt mindre volum av til dømes vatn, og av og til må vi dessutan vere litt meir nøye med kor mykje vatn som skal brukast. Da bruker vi ein målesylinder med merke for kvar milliliter. Eininga milliliter har forkortinga ml.   1 ml vatn er ikkje mykje og svarer til det volumet som kan fyllast i ein behaldar som er 1 cm^3. Det er ein behaldar som er 1 cm i kvar retning.

1 ml =1 cm^3 1l =1000 ml =1000 cm^3

xxx3 Enkle laboratorieteknikkar er nyttige å kunne

_Laboratorieteknikk__Filtrering_Slik brettar du filtrerpapiret for å få det til å passe fint ned i trekta. Er filtrerpapiret godt tilpassa, renn væska lettare gjennom papiret i trekta.

{{Figur:}}Figurtekst: Brett papiret skeivt slik at det passar i trekta. Forklaring: Filtrerpapiret er rundt i utgangspunktet. Det brettast slik at det har form som ei kjegle. Spør læraren din om å vise deg korleis du skal brette papiret.{{Slutt}}

_Glasrør gjennom ein gummikork_Fukt både gummikorken og glasrøret med vatn. Hald i glasrøret med ein klut og nær den enden som skal inn i korken. Skru glasrøret forsiktig inn i korken slik at det ikkje går sund. Pressar du for hardt, kan glasrøret breste, og du kan få kuttskadar.

_Oppvarming i vassbad_Du kan unngå støytkoking av væska i reagensglaset ved å bruke vassbad.

{{Figur: Den same som på s. 15.}}

_Oppsamling av gass_Vi kan samle opp gassen frå ein kjemisk reaksjon ved å la gassen boble inn i eit reagensglas som er fylt med vatn. Gassen pressar ut vatnet, og reagensglaset blir fylt med gassen. I kapittel 7 skal du samle opp gass på denne måten.

{{Figur: Eit reagensrør står opp ned i ei skål med vatn. I utgangspunktet er det òg vatn i reagensrøret. Eit glasrør går frå eit anna reagensrør til det første (under det). Gass frå ein kjemisk reaksjon i det andre reagensrøret pressar ut vatnet i det første.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er skilnaden på ein kolbe og eit begerglas?2. Kvifor rår vi til å setje eit reagensglas i eit varmt vassbad i staden

for å varme med gassbrennar direkte på reagensglaset?3. Kva kan vi gjere for å unngå kuttskade når vi skal setje eit glasrør

inn i ein gummikork?4. Korleis kan vi samle opp ein gass som blir danna i ein kjemisk

reaksjon?

_Utfordring_På naturfagrommet bruker vi målesylinder når vi skal måle volumet av ei væske.

a) Kor mange gonger må du fylle ein 10 milliliter (ml) målesylinder for å få 1 desiliter (dl) vatn?

b) Kor mange gonger må du fylle ein 100 milliliter (ml) målesylinder for å få 1 liter (l) vatn?

--- 22 til 279xxx2 Å analysere ei blandingÅ analysere ei blanding kan vere å finne ut om eit spesielt stoff er til stades i blandinga. Her skal vi vise eit døme på ein analyse.

xxx3 Vi kan analysere ei blanding ved å bruke spesielle testar_Oppgåve:_Vi har ei blanding som inneheld to kvite stoff frå kjøkkenet. Korleis kan vi, utan å smake på stoffa, finne ut kva av dei fire stoffa sukker, potetmjøl, natron og koksalt som er med i blandinga?   For å løyse ei slik oppgåve må vi først lære oss noko om _eigenskapane_ til kvart av dei stoffa som _kan_ vere i den ukjende blandinga.   Nedanfor kan du lese om tre testar som kan hjelpe oss til å løyse denne spesielle oppgåva. Dersom vi skal analysere blandingar som inneheld andre stoff, må vi gjere heilt andre testar.

{{Bilettekst: Kva for to stoff av sukker, potetmjøl, natron og koksalt inneheld den ukjende blandinga?}}

xxx3 Sukker smeltar og blir brunt ved oppvarmingVi varmar opp, kvar for seg, ei lita mengd av kvart av dei stoffa som kan vere i blandinga. _Sukker_ skil seg ut ved at det smeltar og blir brunt. Vi seier at sukker karamelliserer ved oppvarming. Potetmjølet blir etter kvart litt svidd, men natron og salt endrar seg ikkje.

{{Bilettekst: Sukker blir brunt ved oppvarming.}}

xxx3 Potetmjøl blir blått ved tilsetjing av jodløysning_Jodløysning_ kan kjøpast på apoteket for å drepe bakteriar i sår. På naturfagrommet bruker vi jodløysning til å påvise stivelse. _Potetmjøl_ består nesten berre av stivelse, og ved tilsetjing av jodløysning blir potetmjøl blått.   Sukker, natron og koksalt endrar ikkje fargen på den brune jodløysningen.

{{Bilettekst: Potetmjøl blir blått ved tilsetjing av jodløysning.}}

xxx3 Natron brusar ved tilsetjing av eddik

_Natron_ kan vi kjøpe i daglegvareforretningar, og det kjemiske namnet er natrium-hydrogenkarbonat. Alle stoff som har eit kjemisk namn som endar på _karbonat_, vil bruse og danne karbondioksidgass ved tilsetjing av eddik. Typisk for natron er at det brusar kraftig når det reagerer med eddik. Sjå biletet øvst på neste side.   Det skjer ingen reaksjon når vi blandar sukker, potetmjøl eller koksalt med eddik.

--- 23 til 279{{Bilete: Natron brusar ved tilsetjing av eddik.}}

xxx3 I analysen utnyttar vi dei spesielle eigenskapane til kvart av stoffa

Vi har altså fått utlevert ei blanding. Ho inneheld to av dei fire kvite stoffa sukker, potetmjøl, natron og koksalt. Men kva?   Vi ser nøye på blandinga og får kanskje ein mistanke om kva for to stoff det kan vere. Vi kan da lage ein hypotese som seier kva for to stoff vi _trur_ det er i blandinga.

_Hypotesen vår er: Den ukjende blandinga består av sukker og koksalt._

Vi skal no sjekke hypotesen og vel denne framgangsmåten:1. Vi varmar opp blandinga. Da ser vi at det er eit stoff der som

smeltar. Det tek vi som teikn på at blandinga inneheld _sukker_. 2. Men kva er det andre stoffet?-- Sidan koksalt ikkje skil seg ut ved nokon av dei tre testane, prøver vi

å utelukke at det er natron og potetmjøl i blandinga.-- Testen på _natron_ er enkel og tydeleg. Vi tek derfor ut litt av prøva

og set til eddik. Det brusar _ikkje_, altså har vi ikkje natron. -- For å vere heilt sikker på at vi heller _ikkje_ har potetmjøl, tek vi ut

litt av den ukjende blandinga og set til jodløysning. Det blir ikkje blått.

Vi har vist at det eine stoffet er _sukker_. Så har vi utelukka natron og potetmjøl. Det andre stoffet i blandinga må da vere _koksalt_. Resultatet av forsøka stemmer med hypotesen vår. Vi konkluderer med at den ukjende blandinga består av _sukker_ og _koksalt_.

xxx3 Ikkje alle stoff har sin spesielle testDessverre er det ikkje slik at kvart stoff har sin spesielle test. Ofte er det slik at mange stoff reagerer likt på ein test. Natron brusar, som du veit, i eddik, men det gjer også kalkspat og andre stoff som er karbonat. Derfor må ein kjemikar ofte gjere fleire ulike testar for å finne ut kva stoff det er i ei ukjend prøve.   I profesjonelle laboratorium bruker dei kostbare instrument når dei gjer analysar, og slike instrument er heilt nødvendige dersom det er svært lite av det stoffet ein leiter etter.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva kan vi kalle eit forsøk der vi prøver å finne ut om vi har eit

spesielt stoff i ei ukjend blanding?2. Kva for to stoff kan det vere i ei blanding som brusar med eddik, og

som blir blå ved tilsetjing av jodløysning?3. Kva for to stoff kan det vere i ei blanding som blir blå ved tilsetjing

av jodløysning, og som smeltar ved oppvarming?4. Potetmjøl kan kjennast att på to måtar i dei testane som er omtalte.

På kva for to måtar?

_Utfordring_Eit apotek sel enkle testar der ein sjølv kan gjere ein analyse. Finn minst eitt døme på ein slik analyse, og litt om korleis analysen skal gjennomførast.

--- 24 til 279xxx2 Å skilje stoffÅ skilje eit stoff frå ei blanding er ei viktig oppgåve for ein kjemikar. Her skal vi sjå nærmare på metodar som kan brukast for å skilje stoff i ulike typar blandingar.

xxx3 Det finst ulike typar blandingar{{I ordbiblioteket:}}blandingløysning{{Slutt}}

I ei _mekanisk blanding_ kan vi tydeleg sjå at det er ulike stoff i blandinga. Tenk deg ei blanding av sand og vatn eller ei frukostblanding der vi kan sjå dei ulike kornslaga i blandinga.   Ei blanding kan også vere ein _løysning_. Da er det umogleg å sjå kvart enkelt stoff. Sjøvatn er ein løysning som inneheld salt og vatn. Blekk er ein løysning som inneheld ulike fargestoff og vatn. Har du sukker i teen, er også dette ein løysning.

{{Figur. Flytskjema:}}Ei blanding er:-- anten ei mekanisk blanding: td. sølevatn, frukostblanding-- eller ein løysning: td. saft, sjøvatn{{Slutt}}

xxx3 Ved filtrering kan vi skilje faste stoff frå ei væske{{I ordbiblioteket: filtrering}}

Eit fiskegarn er eit slags filter. Det er storleiken på hola, maskene, i fiskegarnet som avgjer kva slags fangst vi får. Store hol gjer at dei små fiskane slepp ut, og berre dei store blir haldne tilbake.   På naturfagrommet bruker vi ofte filtrerpapir for å skilje faste stoff frå ei væske. Hola i papiret er så små at væska renn igjennom, mens faste

stoff blir liggjande att i filtrerpapiret. Metoden kallar vi _filtrering_, og vi kan bruke han på ei mekanisk blanding.

{{Bilete:}}Bilettekst: Filtrering kan brukast for å skilje faste stoff frå ei væske. Forklaring: Ei trekt står loddrett over eit begerglas. Ei stativklemme held ho på plass. Det er filtrerpapir i trekta. Ein elev heller ei væske over i trekta.{{Slutt}}

xxx3 Ved destillasjon skil stoff seg med ulike kokepunkt{{I ordbiblioteket: destillasjon}}

Vi kan skilje stoffa i ein løysning etter kor lett stoffa går frå væske til gass, altså ved at dei har ulike kokepunkt. Metoden kallar vi _destillasjon_. Det er ein eldgammal tradisjon å lage brennevin ved å destillere vin eller ei anna gjæra blanding av etanol og vatn. Etanol er eit anna namn for sprit. I eit destilleri varmar dei opp ei blanding av etanol og vatn. Sidan kokepunktet for etanol (78 °C) er lågare enn kokepunktet for vatn (100 °C), vil etanol gå frå væske til gass ved lågare temperatur enn vatn.

--- 25 til 279Dersom blandinga blir varma opp til temperaturar som ligg mellom kokepunkta for dei to stoffa, vil etanol fordampe i mykje større grad enn vatn. Etanoldampen blir leidd vekk og avkjølt slik at vi får ei væske som inneheld mest etanol, men også litt vatn som har følgt med i destillasjonen. Det er på denne måten ein lagar brennevin.

{{Figur (s. 24):}}Figurtekst: Enkelt destillasjonsutstyr. Forklaring: Ein kolbe står på eit trådnett oppå eit trefota stativ. I kolben er det ei blanding av etanol og vatn. Ein gassbrennar under stativet brukast for å varme opp denne blandinga. Etanoldamp går frå kolben til eit reagensrør gjennom eit glasrør. Reagensrøret står i eit begerglas med kaldt vatn for avkjøling.{{Slutt}}

xxx3 Ved inndamping blir oppløyste stoff liggjande att{{I ordbiblioteket: inndamping}}

Saltinnhaldet i havvatn er 3,5%. Det vil seie at det er 3,5 gram salt i 100 gram havvatn. Havsaltet som vi bruker i mat, kan lagast ved inndamping. I land med varmt klima fyller dei havvatn i store basseng som blir kalla salinar. I den sterke varmen fordampar vatnet raskt, og saltet blir liggjande att.

  Denne metoden som vi kallar _inndamping_, kan brukast for ein løysning der vi ønskjer å fjerne vatnet og spare på dei faste stoffa som er løyste i vatnet.

{{Bilettekst: Havsalt kan utvinnast ved inndamping.}}

xxx3 Ved kromatografi kan vi skilje fargestoffVi kan skilje fargestoffa i ein vassløyseleg tusj ved å lage ein fargeflekk på eit filtrerpapir og setje papiret i litt vatn. Fargane i tusjen skil seg ved at dei blir trekte med ulik fart oppover papiret. Kor langt dei ulike fargane vandrar, er avhengig av kor godt dei fester seg til papiret og til væska som blir trekt oppover papiret. Metoden kallar vi papirkromatografi.   Dersom ikkje fargestoffa som skal skiljast, er løyselege i vatn, må vi velje ei anna væske enn vatn. Da kan vi prøve raudsprit.  Ein boks med Arctic caviar inneheld steinbitrogn. Rogna er farga svart for å få henne til å likne på ekte russisk kaviar som er naturleg svart og svært dyr.   Vi kan undersøkje om den svarte fargen i Arctic caviar er ei blanding av fargestoff. Da set vi av litt farge frå rogna på eit papir og lèt ei væske trekkje fargestoffa oppover papiret. Sjå resultatet i figuren.

{{Figur: Ei stativklemme held eit reagensrør loddrett. I reagensrøret er det eit filtrerpapir og litt væske. Det er to fargar på papiret: blå nedst og raud lengre opp.}}

{{Bilettekst: Den svarte fargen i Arctic caviar er ei blanding av to fargestoff. Desse fargestoffa kan skiljast ved kromatografi.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er skilnaden på ei mekanisk blanding og ein løysning?2. Kva skjer i ein destillasjon?3. Kvifor fordampar etanol lettare enn vatn når vi destillerer ei

blanding av dei to stoffa?4. Korleis ville du gått fram for å vise at grøn konditorfarge er ei

blanding av to fargestoff?

_Utfordring_Kan du finne eitt døme som ikkje er nemnt i teksten, på bruk av destillasjon for å skilje stoff i ei blanding?

--- 26 til 279xxx2 Reinseteknologi - frå sjøvatn til drikkevatn{{I ordbiblioteket: osmose}}

Tenk å vere omgitt av vatn på alle kantar utan å kunne drikke. Å drikke saltvatn er ikkje berre vondt, men også farleg. Det kan føre til nyresvikt. Her kan du lese om korleis ein kan lage drikkevatn av sjøvatn. I dag er det millionar av menneske som drikk avsalta sjøvatn.

xxx3 Drikkevatn kan lagast med spesielle filter og høgt trykkPrøv å helle saltvatn gjennom eit filtrerpapir. Da vil du kjenne at det smaker akkurat like salt etter at det har runne gjennom filtrerpapiret.   Det trengst derfor spesielle filter og høgt trykk for å avsalte sjøvatn. Drikkevatnet blir laga ved at ein pressar sjøvatnet gjennom filter som er så fine at salta blir haldne tilbake og berre vatnet går igjennom.

--- 27 til 279Metoden, som blir kalla _omvend osmose_, er ei form for filtrering. Metoden blir brukt på seglbåtar og skip på langfart og på oljeboringsplattformer. Denne teknologien bruker ein også for å skaffe drikkevatn i område langs kysten. Det meste av drikkevatnet som blir brukt på Malta, kjem frå sjøvatn, og på fleire av dei greske øyane er avsalta sjøvatn den einaste drikkevasskjelda.

{{Bilettekst (s. 26): På regattabåten Djuice laga dei drikkevatn ved omvend osmose.}}

xxx3 Drikkevatn kan lagast ved destillasjon_Destillasjon_ er ein kjend metode for å skaffe drikkevatn av sjøvatn. Sjøvatnet blir varma opp slik at vatnet fordampar. Vassdampen blir leidd vekk og avkjølt til reint drikkevatn. Saltet blir liggjande att i behaldaren med sjøvatn.   Drikkevatnet blir svært reint, men ulempa er at det krevst mykje varme for å få vatn til å fordampe. Det er derfor dyrt å skaffe store mengder reint vatn på denne måten. Metoden blir brukt i område langs kysten der det er god tilgang på olje eller anna brensel, som til dømes i Saudi-Arabia.

{{Bilettekst: I ein atomubåt er det rikeleg tilgang på energi, og drikkevatn blir vanlegvis laga ved destillasjon av sjøvatn.}}

xxx3 Drikkevatn kan lagast ved ein ny teknikkI ein ny teknikk blir sjøvatn sprøytt som ei fin tåke av dropar, som frå ei dusjflaske, inn i ein behaldar som er fylt med varm luft. Vassdropane fordampar, men det gjer ikkje saltet. Derfor fell saltet bokstavleg talt ned frå det fordampa vatnet som små flak som legg seg i botnen av behaldaren. Vassdampen blir leidd vekk og avkjølt til reint drikkevatn.

{{Figur:}}Figurtekst: Forenkla illustrasjon av prosessen der sjøvatn blir sprøytt inn i ein behaldar med varm luft for å produsere reint drikkevatn. Forklaring: Sjøvatn blir sprøytt inn gjennom eit rør på den eine sida av behaldaren, og vassdamp blir leidd vekk gjennom eit rør på den andre sida. Salt ligg i botnen av behaldaren. Vassdampen blir avkjølt og drypp inn i ein annan behaldar. Dette blir drikkevatnet.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kvifor bør vi ikkje drikke sjøvatn?2. Kva heiter metoden for å lage drikkevatn med spesielle filter og høgt

trykk?3. Kvifor er det dyrt å lage drikkevatn ved destillasjon?4. Kva blir att når vatn fordampar frå ein drope med sjøvatn?

_Utfordring_Finn ut kvar kranvatnet der du bur, kjem frå. Kva blir gjort med vatnet for at det skal kunne brukast som drikkevatn?

--- 28 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Er utsegna sann (S) eller usann (U)? {{Skriv S eller U i hakeparentesane:}}

a) Kjemiske stoff finst ikkje i naturen. []b) Sukker er eit kjemisk stoff. []c) Alle kjemiske stoff er giftige. []d) Sjokolade er eit reint stoff. []e) Mjølk er ei blanding av stoff. []

>>> Oppgåve 2Fullfør setningane ved å setje inn desse orda: ein kjemisk reaksjon, ei fysisk endring, stoff, ikkje, eigenskapar

Kjemiske reaksjonar skjer i oss og rundt oss heile tida. I ein kjemisk reaksjon blir det danna nye ... som har andre ... enn dei stoffa vi starta med. I ei fysisk endring blir det danna ... nye stoff. Når vi smeltar sukker i ei steikjepanne, blir det brunt. Da har det skjedd ... Når vi smeltar tinn og støyper ein tinnsoldat, har det skjedd ...

>>> Oppgåve 3Kva bokstav (A eller B) viser ein kjemisk reaksjon, og kva bokstav viser ei fysisk endring? Grunngi svaret ditt.

{{Figur: Eit stearinlys. A = flamma. B = smelta stearin.}}

>>> Oppgåve 4Kva for nokre av desse hendingane er døme på ein kjemisk reaksjon?

a) vatn som fordampar b) sukkertøy som blir knust c) olje som brenn d) vatn som frys til is

>>> Oppgåve 5

I tabellen finn du døme på daglegdagse hendingar. Skriv tabellen i di eiga notatbok, og set inn ein K dersom du meiner det som skjer, er ein kjemisk reaksjon, og ein F dersom du meiner det er ei fysisk endring.

{{Tabell gjort om til liste. Skriv K eller F i hakeparentesane:}}K - kjemisk reaksjonF - fysisk endring

_Endring:_-- Ein bil rustar []-- Når vatnet koker, slik at det blir danna vassdamp []-- Gjær gjer om sukker til alkohol og vatn []-- Vatn frys til is []-- Fotosyntese []-- Bensin brenn i ein bensinmotor []-- Mat svir seg i ei steikjepanne []-- Eit stearinlys smeltar []-- Snø smeltar til vatn []-- Naglelakkfjernar fordampar []

--- 29 til 279>>> Oppgåve 6I ein kjemitime gjennomførte læraren eit demonstrasjonsforsøk for klassen. Les det som eleven noterte i arbeidsboka si, og gi to grunnar for at det har skjedd ein kjemisk reaksjon.

Læraren tok ein tynn metallstrimmel av kopar. Han heldt metallet ned i ein sylinder med gass i. Gassen var klorgass. Da metallet kom i kontakt med gassen, krølla det seg saman og byrja brått å brenne. Det vart danna eit grønt, fast stoff. Dette er ein kjemisk reaksjon.

{{Figur: Læraren brukar ei tong for å halde metallstrimmelen av kopar i ein sylinder med klorgass. Metallet krøllar seg.}}

>>> Oppgåve 7Kva er rett av a-d?  Når olje brenn, så vil denne reaksjonena) alltid gi frå seg energi b) alltid ta opp energi c) verken gi frå seg eller ta opp energi d) nokre gonger gi frå seg og nokre gonger ta opp energi

>>> Oppgåve 8Bruk tabellen på side 13, og rekn ut kor lenge du må jogge for at energibruken skal svare til energien du kan få ved å ete ein heil pose med potetgull. På posen står det: Nettovekt 100 g. Energi 2100 kJ.

>>> Oppgåve 9Kombiner rett tekst med rett faresymbol:

{{Skriv eit tal frå den andre lista mellom hakeparentesane:}}

a) giftig []b) etsande []c) oksiderande []d) helseskadeleg []

Faresymbol:1. Eit kryss.2. Det dryp frå to reagensrør på ei hand og på eit objekt som det blir

hol på.3. Daudingskalle. 4. Ei flamme.

>>> Oppgåve 10Sjå etter symbol for faremerking på vaskemiddel, måling, løysemiddel osv. som du finn heime. Noter funna dine og presenter resultatet i ein tabell.

>>> Oppgåve 11a) Lag ei liste over farlege stoff som vi lagrar heime. b) Vel eitt av stoffa i a). Skriv litt om kva stoffet blir brukt til, korleis det

er merkt, og kva slags skade det kan gi dersom det blir brukt feil.

>>> Oppgåve 12I startfasen av ein brann er det oftast ganske lett å stanse brannen. Det gjeld derfor å handle raskt før varmeutviklinga blir for stor, og mens brannen har lite omfang.

a) Kva er dei tre nødvendige vilkåra for at noko skal brenne? b) Forklar kvifor vatn er eit godt sløkkjemiddel. c) Forklar kvifor vatn ikkje kan brukast til å sløkkje ei brennande

feittgryte. d) Diskuter kvifor vatn og ikkje pulverapparat blir brukt ved sløkking av

større brannar.

>>> Oppgåve 13Måndag 04.07.2005 kunne vi i nettavisa til Dagbladet lese:

_Gutar (12) alvorleg skadde av raudsprit_Det vart brukt raudsprit i samband med båltenninga. Det oppstod ein slags liten eksplosjon ...

Forklar kvifor det er farleg å bruke raudsprit eller bensin ved opptenning av eit bål.

--- 30 til 279>>> Oppgåve 14Kva er rett av a-d?

a) ei gul, høg flamme frå gassbrennaren er varmare enn ei blå flamme. b) Flamma frå gassbrennaren er gul når holet er heilt ope på den

regulerbare ringen. c) Vi må alltid tenne fyrstikka før vi har opna ventilen på

gassbrennaren. d) Den blå flamma soter mykje meir enn ei gul flamme.

>>> Oppgåve 15Ein elev tende fyrstikka ei stund etter at ventilen på gassbrennaren vart opna. Seinare fortalde han ein kamerat om uhellet på naturfagrommet og sa: _Flamma dekte heile pulten._  Denne utsegna er:

a) ein observasjon b) ein konklusjon c) ein hypotese

>>> Oppgåve 16Kombiner riktig tekst med riktig figur: {{Bileta kan ikkje forklarast. Be læraren din om han/ho kan vise deg dei konkrete objekta.}}

a) kolbe b) målesylinder c) begerglas d) reagensglas e) dropeteljar

>>> Oppgåve 17Forklar korleis vi går fram når vi:a) varmar ei væske i eit vassbad b) set eit glasrør gjennom ein gummikork med hol i c) samlar opp gass som blir danna i ein kjemisk reaksjon

>>> Oppgåve 18Kva av dei fire stoffa sukker, salt, natron og potetmjøl har du fått utlevert når stoffet:

a) brusar ved tilsetjing av eddik b) blir mørkeblått når det blir tilsett jodløysning c) smeltar og blir brunt ved oppvarming d) blir svidd ved kraftig oppvarming

>>> Oppgåve 19Korleis ville du sjekke om det var restar av stivelse på ein tallerken?

>>> Oppgåve 20Kva av metodane a, b, c og d kan brukast til å skilje sand frå vatn?a) papirkromatografi

b) inndamping c) filtrering d) destillering

>>> Oppgåve 21Fullfør omgrepskartet ved å setje desse orda inn i rett boks: _filtrering, destillasjon, inndamping og ein løysning_ {{Skriv aktuelt ord mellom dei 4 prikkane:}}

{{Figur:}}Ei blanding:-- anten er: ei mekanisk blanding. Vanlege metodar for å skilje stoffa

er: Siling, ....-- eller: ..... Vanlege metodar for å skilje stoffa er: kromatografi, ...., .....{{Slutt}}

--- 31 til 279xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Kjemiske reaksjonar i ein plastpose_Formålet med forsøket:  Her skal du leggje nøye merke til endringar som kan vere teikn på at det skjer kjemiske reaksjonar med stoffa i posen.

Du treng:-- lynlåspose (om lag 15 x 20 cm)-- sitronsyre-- natron-- to teskeier-- BTB-løysning (blå)-- eit lite begerglas

Framgangsmåte:1. I posen tek du 1 ts natron og 1 ts sitronsyre. Bland dei to kvite

stoffa.2. Set inn i posen eit lite begerglas med om lag 10 ml BTB-løysning.3. Klem ut det meste av lufta i posen, og lukk lynlåsen slik at posen blir

tett.4. La BTB-løysningen renne ut slik at den blå væska kjem i kontakt

med dei kvite stoffa.5. Sjå, høyr og kjenn på posen! Noter deg dei endringane som skjer.

Til ettertanke:a) Lag ei teikning eller eit foto av posen _før_ og _etter_ at du velta

løysningen over dei kvite stoffa.b) Skriv namn på stoffa i posen ved start.c) Skriv litt om dei endringane du oppdaga - endringar som vi tek som

teikn på at det har skjedd kjemiske reaksjonar.

>>> 2 _Kor kaldt kan det bli i ei kuldeblanding?_Her skal du bli kjend med ein reaksjon der det skjer ei energiendring.  Før i tida - før ein fekk fryseboksar - laga ein berre iskrem når det var kuldegradar, eller når ein kunne skaffe snø og is. Men sidan framstilling av iskrem krev enda lågare temperatur enn det ein vanlegvis har i snøen om vinteren, var det først da menneska lærte seg å lage _kuldeblandingar_, at dei kunne lage ordentleg iskrem. Vi kan lage ei kuldeblanding av koksalt og finknust is.

Formålet med forsøket:I dette forsøket skal du finne ut om temperaturen er avhengig av kor mykje salt det er i forhold til finknust is. Du skal dessutan finne ut kor kaldt det kan bli i blandinga.

Du treng:-- mjølkekartong fylt med vatn som har frose til is-- handkle-- hammar-- termometer-- koksalt (bordsalt)-- stort begerglas (1000 ml)-- teskei-- liten plastpose med saft eller med fløyteblanding

Framgangsmåte:1. Pakk isen frå mjølkekartongen inn i eit handkle og knus isen med

hammaren.2. Fyll begerglaset halvvegs med is. Mål og noter temperaturen i den

finknuste isen.3. Set til salt og rør rundt med skeia. Kva skjer med temperaturen når

du set til stadig meir salt?4. Set til salt inntil temperaturen ikkje endrar seg meir. Kor kaldt er det

no i blandinga?5. Lag ein liten plastpose med saft eller fløyteblanding. Grav han godt

ned i kuldeblandinga. Etter 5-10 minutt har du ein god is!

--- 32 til 279Til ettertanke:a) Kva var temperaturen i isen før du tilsette salt?b) Fortel kva som skjedde med temperaturen etter kvart som du

tilsette meir salt.c) Kva var den lågaste temperaturen du målte i kuldeblandinga?d) Korleis kan vi påstå at dette er ein reaksjon der det skjer ei

energiendring?e) Kvifor er det så kaldt for hundar å gå på eit salta fortau om

vinteren?

>>> 3

_Lynkurs i bruk av gassbrennar_Formålet med forsøket: På naturfagrommet er det vanleg å bruke gassbrennar ved oppvarming av stoff. I dette forsøket skal du øve på å tenne ein gassbrennar og på å regulere lufttilførselen slik at flamma blir blå og ikkje gul.

Du treng:-- gassbrennar-- fyrstikker

{{Bilete}}Forklaring / tekst i biletet: -- Opning for regulering av lufttilførsel: Ei lita opning på røret som kjem

frå behaldaren.-- Skrue som opnar og lukkar for gass frå behaldaren: Skruen stikk

tydeleg ut på sida av røret.{{Slutt}}

Framgangsmåte:1. Sørg for at gassbrennaren står støtt på bordet.2. Gjer dette i rett rekkjefølgje: Tenn fyrstikka. Opne for gassen. Tenn

på.3. Legg merke til opninga for regulering av lufttilførselen. Sjå figuren.

Drei metallringen med hol i slik at opninga er heilt lukka. Kva farge har flamma?

4. A Drei metallringen slik at du slepper inn luft. Når flamma er blå, kan du feste ringen med den vesle skruen.

Til ettertanke:Kva farge har flamma når ho er varmast?

>>> 4 _Detektivoppgåve: Er det stivelse i matvara?_Formålet med forsøket:  Stivelse er eit kvitt stoff som blir blått når vi tilset jodløysning. I dette forsøket skal du teste kva matvarer som inneheld stivelse.

Du treng:-- dropeflaske med jodløysning (frå apotek)-- ulike matvarer (potet, kveitemjøl, brød, eple, sukker, banan, salt, ...)

Framgangsmåte:1. På eit papirark kan du teikne ein sirkel for kvar av dei matvarene du

vil teste.2. Skriv namn på matvara som du legg i kvar av sirklane. Dersom du

testar ei væske, treng du eit lite begerglas som du set innanfor sirkelen.

3. Lag ein tabell med så mange rader som du har matvarer. Skriv inn matvarene og om du trur matvara inneheld stivelse.

{{Tabell gjort om til liste:}} Matvare: .... -- Før testen: Eg trur matvara inneheld stivelse: (Ja/Nei) -- Etter testen: Matvara inneheld stivelse: (Ja/Nei){{Slutt}}

4. Dryp eit par dropar jodløysning til kvar matvare. Blå farge viser at det er stivelse i matvara. Noter resultatet i tabellen.

Til ettertanke:I ein grøn plante blir det laga sukker. Planten omdannar sukker til stivelse. Prøv for kvar matvare å grunngi det resultatet du fekk etter tilsetjing av jodløysning.

--- 33 til 279>>> 5 _Vi destillerer fruktsaft_Formålet med forsøket:  Du skal stille opp enkelt destillasjonsutstyr og dessutan gjere erfaringar med destillasjon som metode for å skilje stoff i ei blanding.

Du treng:-- kolbe-- kork med glasrør-- reagensrør-- begerglas med kaldt vatn-- gassbrennar-- stativ med trådnett-- fyrstikker-- saftblanding

{{Figur: Sjå forklaring på s. 24.}}

Framgangsmåte:1. Set saman destillasjonsutstyret slik det er vist på teikninga, eller slik

det er vist på side 21.2. Hell saftblandinga i kolben og varm opp blandinga. Legg merke til

kva som skjer med gassen som fordampar frå kolben og kjem over i reagensrøret som er nedkjølt.

Til ettertanke:a) Korleis ser væska i reagensrøret ut samanlikna med safta i kolben?

Grunngi skilnaden.b) Kva er hovudprinsippet for å skilje stoff frå kvarandre ved

destillasjon?

>>> 6 _Detektivoppgåve: Kva tusj vart brukt?_Formålet med forsøket:  Du får utlevert tre svarte tusjar som er merkte A, B og C. Oppgåva di blir å finne ut kva for ein av dei tre tusjane som vart brukt til å teikne punkt X på papiret.

Du treng:-- ein firkanta bit av eit filtrerpapir (10 x 10 cm)-- 1 binders-- 3 svarte fargetusjar av ulikt merke, vassløyselege-- begerglas-- vatn

Framgangsmåte:1. Trekk ei startlinje med vanleg blyant om lag 2 cm frå den eine

kanten på papiret.2. På denne startlinja teiknar du punkt, eitt med kvar tusj. Merk punkta

A, B og C slik det er vist på figuren.3. La læraren setje av eit punkt med ein av dei tre tusjane mens du

snur ryggen til.4. Rull papiret saman og fest det øvst med ein binders.5. Hell vatn i begerglaset, men så lite at det ikkje vil nå opp til startlinja

på papiret. Set papiret forsiktig ned i begerglaset.6. Samanlikn dei mønstra som viser seg etter kvart som væska trekkjer

seg oppover papiret.

{{Figur:}} 1: Filtrerpapiret er firkanta. Det er ei vassrett linje på den nedre delen

av papiret med 4 prikkar på. Over kvar av dei 4 prikkane, med god plass imellom, er det ein bokstav. Frå venstre mot høgre: A, B, X, C.

2: Filtrerpapiret er rulla saman og står i eit begerglas med litt vatn. Nivået på vatnet er lågare enn linja på papiret.}}

{{Slutt}} Til ettertanke:a) Kva for ein av dei tre tusjane A, B og C vart brukt til å teikne X på

papiret? Grunngi svaret ditt.b) Lag di eiga historie om korleis ein kriminaletterforskar finn ut kven

som skreiv brevet med trugsmålet.

--- 34 til 279{{Bilete: Ei sædcelle befruktar ei eggcelle.}}

--- 35 til 279xxx1 Kapittel 2: Celler er grunnlaget for alt livAlt som lever, kallar vi organismar. Organismane finst overalt på jorda i store mengder, men dei er svært ulike både i storleik og form. Felles for alt liv er at det er bygd opp av celler. Dei minste organismane, til

dømes bakteriar, består berre av ei enkelt celle. Andre organismar, som tre og pattedyr, består av milliardar av celler som samarbeider. Elefantar, mus, fiskar og fuglar, tang og tare, sopp og vakre blomar, du og eg, alle er bygde av celler.   Cella er sjølve eininga for alt liv.

--- 36 til 279xxx2 MikroskopMikroskopet er ei veldig viktig oppfinning, og utan mikroskopet hadde ikkje cellene vorte oppdaga.

xxx3 Celler er små{{I ordbiblioteket: DNA}}

Alt liv er bygd opp av celler, og det finst dyreceller som byggjer opp dyr, planteceller som byggjer opp plantar, og organismar som er ei enkelt celle i seg sjølv. Felles for alle dei ulike cellene er at dei inneheld oppskrifta for liv, _DNA_, og at dei er små. Dei fleste celler er så små at vi berre kan sjå dei i mikroskop.

xxx3 Celler vart oppdaga i mikroskopI 1665 studerte vitskapsmannen Robert Hooke tynne skiver av kork frå borken til eit tre i det sjølvlaga mikroskopet sitt. Han såg at korkborken var sett saman av mange små, boksliknande delar. Dei kunne minne om dei små romma - cellene - som munkane budde i. Derfor kalla Hooke dei små delane han såg, for celler.   Hooke forstod ikkje kor viktig denne oppdaginga var. Men lysmikroskopet vart med tida forbetra, og vitskapsmenn kunne studere celler frå mange ulike plantar og dyr. I 1839 førte dette til teorien om at _alle levande organismar er bygde opp av celler_.

{{Bilettekst: Den første teikninga av celler vart laga for over 300 år sidan. Vitskapsmannen Robert Hooke teikna dei da han studerte kork i det sjølvlaga mikroskopet sitt.}}

xxx3 Celler blir studerte i mikroskop{{I ordbiblioteket:}}CellemembranCellelekamarCellekjernen{{Slutt}}

Celler varierer i storleik. Dei fleste dyre- og plantecellene er mellom 0,01 og 0,1 mm store. Menneskeauge kan ikkje sjå noko som er så smått. Men eit vanleg lysmikroskop som vi har på skolen, forstørrar så godt at vi kan bruke det til å studere celler. Vi kan sjå at kvar celle er avgrensa av ei tynn hinne som vi kallar _cellemembran_. Inne i cella kan vi sjå at det er nokre smådelar, _cellelekamar_. Av desse er _cellekjernen_ oftast lettast å sjå.

  I lysmikroskop blir det vanlegvis sendt lys gjennom det vi skal studere, slik at vi får eit forstørra bilete av det vi studerer. Dei beste lysmikroskopa kan forstørre om lag 1000 gonger.

{{Figur:}}Forklaring: Spør læraren din om han/ho kan vise deg dei ulike delane av eit mikroskop. Desse delane er:-- augelinse-- objektiv-- objekt-- objektbord-- grovskrue-- finskrue-- lampe-- sokkel-- blendar{{Slutt}}

xxx3 Luper er enkle å brukeEi enkel handlupe forstørrar ikkje meir enn ti gonger. Men det er likevel nok til at vi kan studere insekt eller blomsterdelar.

--- 37 til 279Slike luper er også enkle å ta med ut i naturen.  Luper kan vere eit godt hjelpemiddel når vi skal finne ut kva smådyr eller kva plante vi har funne.  Inne på laboratorium og på skolar bruker vi ofte større luper som kan forstørre meir. Desse kan vanlegvis forstørre opp til 40 gonger. Når ei lupe har to augelinser (okular), kallar vi den ei stereolupe. Ho gir djupnesyn.   I luper studerer vi overflata til større delar enn vi gjer i mikroskop. Derfor lyser vi berre på overflata av det vi ser på. Lupa bruker vi til å studere korleis kjevar, auge, støvberarar eller andre delar på ein organisme er utforma.

{{Bilettekst: Handluper er enkle å bruke både i naturen og på skolen.}}

xxx3 Elektronmikroskopet forstørrar ein million gongerForskarar studerer ofte detaljar og smådelar i celler. Da forstørrar ikkje eit lysmikroskop godt nok, og dei må bruke eit elektronmikroskop. Elektronmikroskopet sender elektron gjennom eller på det som skal studerast, og kan forstørre opp til ein million gonger.

{{Bilete:}}Bilettekst: Elektronmikroskopet kan ta bilete av små organismar og andre ting, slik at vi kan sjå detaljar på det vi studerer. Legg merke til detaljane på denne midden som er ganske vanleg i sengetøyet vårt. Forklaring: Midden har 6 bein og enkelte lange hår.

{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kor mange år er det sidan mikroskopet vart oppfunne?2. Kor stor er ei vanleg plantecelle eller dyrecelle?3. Kva er skilnaden på mikroskop og lupe?4. Kor mykje kan dei beste elektronmikroskopa forstørre?

_Utfordring_Kva skjer om du dryp ein drope vatn på ein tekst eller eit bilete som ligg i ei gjennomsiktig plastmappe? Ser skrifta eller biletet større eller mindre ut?

--- 38 til 279xxx2 Cella er byggjesteinenAlle organismar er bygde opp av celler. Celler er bygde av ulike delar med bestemte oppgåver. Desse delane kallar vi cellelekamar. Celler til bakteriar, plantar og dyr er ikkje heilt like, men alle celler har nokre felles grunnleggjande bygningstrekk.

xxx3 Alle celler har ein cellemembran rundt segAlle celler er avgrensa frå omgivnadene av ei tynn hinne, cellemembranen. Cella er avhengig av ulike stoff for å kunne utføre livsprosessane. Stoffa må gjennom cellemembranen. Cellemembranen kontrollerer all transport inn og ut av cella, og nokre stoff slepp inn gjennom cellemembranen mens andre ikkje slepp gjennom. Vi seier at cellemembranen er halvt gjennomtrengjeleg.   For å få store partiklar ut eller inn av cella finst det eigne opningar i cellemembranen. Vi kan tenkje på desse opningane som dører som kan opne og lukke seg. Her er kontrollen streng, berre ønskte stoff slepp gjennom. Nokre av dørene er tunge, og det krevst energi for å opne og lukke dei. Vi seier at desse stoffa kjem inn eller ut av cella ved aktiv transport.

{{Bilettekst: Filterposen i ein kaffitraktar slepper vatn og avtrekket av kaffi gjennom, mens kaffikorna ikkje kan passere filteret. Kaffifilteret er på same måten som cellemembranen halvt gjennomtrengjeleg.}}

xxx3 Cellene er fylte av ei tjuktflytande cellevæske{{I ordbiblioteket: cellevæske}}

Innanfor cellemembranen består cellene av ei tjuktflytande væske, nesten som tynn gelé. _Cellevæska_ består stort sett av vatn og stoff som cella treng for å vekse og leve.   I ei celle skjer det mange kjemiske reaksjonar. For at reaksjonane skal kunne skje, må stoffa komme i kontakt med kvarandre. Dersom cellene ikkje hadde vore omgitt av cellemembranen, ville stoffa ha svevd utover i omgivnadene.

xxx3 Arvestoffet styrer produksjonen i cellaDNA finst i alle celler og er informasjonssentralen til cellene. DNA er eit stort molekyl som bestemmer:

-- kva cella skal produsere-- korleis cella skal sjå ut-- kva ho skal utføre av oppgåver

--- 39 til 279xxx3 Alle celler kan dele segNår vi veks, deler cellene i kroppen seg. Det blir fleire av dei. Når ei celle deler seg, blir DNA kopiert slik at dei to heilt like kopiane kjem i kvar si celle. Somme vel å samanlikne DNA med eit dataprogram. Når ein produsent har laga eit program, sel han ikkje originalen, men kopierer programmet. Kopiar av programmet blir overførte til nye datamaskinar. I organismar blir kopiar overførte av DNA frå ei celle til ei ny celle.   Dei to nye cellene inneheld derfor akkurat det same programmet for kva som skal produserast.

{{Bilete:}}Bilettekst: DNA er eit stort molekyl. Forklaring: DNA er forma som ein spiral.{{Slutt}}

xxx3 Nokre typar celler har fleire cellelekamarI dyre- og planteceller ligg DNA i kjernen. Kjernen er ein liten del inne i cella, og slike smådelar kallar vi cellelekamar.  Kjernen er omgitt av ein kjernemembran og dermed avgrensa frå cellevæska. Dei andre cellelekamane har også eigne membranar. Cellelekamane har spesielle oppgåver i cella, akkurat som delar i ein maskin eller komponentar i ein pc.   I dei neste kapitla skal du lære meir om bakteriar, planteceller og dyreceller.

xxx3 Alle organismar har sju livsprosessarAlle organismar består av celler. Ein organisme kan bestå av éi eller fleire celler. Felles for levande organismar er at dei utfører livsprosessane. Det er sju livsprosessar.

1. Dei skaffar seg mat.2. Dei bryt ned maten slik at dei kan bruke energien i maten.3. Dei kvittar seg med avfallsstoff.4. Dei har rørsle.5. Dei kan sanse og reagere på endringar i omgivnadene.6. Dei kan formeire seg.7. Dei kan vekse.

{{Figur:}}

Figurtekst: Alle celler er avgrensa av ei tynn hinne. Vi kallar denne hinna for cellemembranen. Forklaring: Ei rund celle med cellekjerne, cellevæske og cellemembran.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva avgrensar ei celle frå omgivnadene?2. Kva vil det seie at cellemembranen er halvt gjennomtrengjeleg?3. Kva skjer med DNA når ei celle deler seg?4. Nemn åtte ting som skil organismar frå døde ting.

_Utfordring_Set opp ei grunngiving ut frå punkta om livsprosessar for kvifor ein bil ikkje er levande.

--- 40 til 279xxx2 Eincella organismarDei første organismane på jorda var eincella og bestod altså berre av ei celle. Da som no levde dei aller fleste eincella organismane i vatn eller fuktige miljø.

xxx3 Bakteriane var dei første organismane_Bakteriane_ vart til i havet for 3,5 milliardar år sidan. Da var jorda ung, og det fanst ikkje noko anna liv her. Bakteriane var dei første organismane. Bakteriane vi har i dag, har utvikla seg frå desse, og dei er alle eincella og enkelt bygde opp. Sjølv om bakteriane er små og enkle, er dei viktige for livet på jorda. Dei aller fleste er til nytte for oss, men nokre er årsak til sjukdom.   Mange bakteriar lever i samarbeid med andre organismar. Du har til dømes fleire milliardar bakteriar på deg og inne i deg.

{{Bilettekst: E.coli er tarmbakteriar som finst i store mengder hos menneske og dyr. Vanlegvis er dei ufarlege, men nokre typar E.coli kan føre til alvorleg forgifting.}}

xxx3 Eincella organismar lever i vatnEincella organismar har ikkje noko vern mot uttørking, og derfor må dei leve i vatn eller fuktige miljø. Dersom du tek med litt vatn og døde planterestar frå ein dam og lét det stå i eit kar ei vekes tid, kan du finne tøffeldyr i vatnet. Det er små, eincella dyr. Namnet har det fått fordi det liknar på ein tøffel! I eit mikroskop kan du sjå at tøffeldyret er dekt av flimmerhår som det bruker til å komme seg fram med gjennom vatnet.

{{Bilete. 2:}}1: Bilettekst: Tøffeldyret kan du studere i mikroskop.

2: Bilettekst: Trypanosoma ("sovesjukedyret") som vi her ser i menneskeblod, er ein eincella organisme som kan føre til sjukdommen sovesjuke. Forklaring: Dei raude blodcellene er runde, og Trypanosoma liknar ormar.

{{Slutt}}

--- 41 til 279xxx3 Planktonalgar er eincella organismarTek du opp ei vassprøve frå havet eller ein innsjø tidleg på sommaren, vil du sjå at vatnet ikkje er heilt klart, men fullt av små, eincella planktonalgar. Plankton er gresk og tyder det som svever. Planktonalgar svever fritt i vatnet. Det finst mange ulike algar, og dei kan vere grøne, raude eller brune.   Algane er bygde opp på ein meir komplisert måte enn bakteriane. Algane utnyttar sollyset på same måten som plantane til å produsere oksygengass. Alt som lever, er avhengig av oksygengass! Sidan havet dekkjer størstedelen av jorda og det finst så mange algar, er dei til saman den største produsenten av oksygengass på jorda. Algane er også viktig mat for små dyr, til dømes kril, reker og dyreplankton.

{{Bilettekst: Denne grønalgen heiter Volvox. Det latinske ordet volvo betyr "eg rullar". På dette biletet ser vi at algane har danna ein stor koloni, og at nokre algar har rive seg laus, delt seg og laga nye koloniar inne i den andre. Volvox lever i ferskvatn og finst mange stader i Noreg.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kvar vart dei første organismane til?2. Kvar lever bakteriar?3. Kvifor lever dei fleste eincella organismar i vatn?4. Kvifor er algar så viktige for livet på jorda?

_Utfordring_Kva er Borrelia-bakterien? Kvar finn du han, og kva kan du gjere for ikkje å bli sjuk?

--- 42 til 279xxx2 Frå celle til fleircella organismeDei fleste organismane du ser rundt deg, er store og består av millionar av celler som samarbeider. Slike organismar kallar vi fleircella.   Hos tang og tare som du finn i vatnet langs kysten, er alle cellene nokså like. Tang og tare er enkle, fleircella organismar. I plantar og dyr er dei ulike cellene spesialiserte til å utføre ulike oppgåver. Plantar og dyr er kompliserte organismar.

xxx3 Ei celle kan bli til fleire

Dei plantane og dyra vi ser rundt oss, er bygde opp av millionar av celler. Eit menneske er sett saman av mange milliardar celler. Alle cellene i kroppen vår har utvikla seg frå ei enkelt celle, nemleg den cella som vart danna da ei sædcelle smelta saman med ei eggcelle. Denne cella har delt seg i to, kvar av desse igjen har delt seg i to, og slik held det fram.

{{Figur:}}Figurtekst: Kroppen din består av eit hundre tusen milliardar levande celler, og alle stammar frå den befrukta eggcella. Forklaring:Ei celle -> 2 celler -> ein celleklump -> eit spedbarn.{{Slutt}}

xxx3 Kvar celletype har si spesielle oppgåveI byrjinga er alle cellene like, men etter kvart har dei spesialisert seg. Nokre har utvikla seg til nerveceller, andre til muskelceller, hudceller, raude blodceller eller andre typar. Dei ulike celletypane er spesialistar på sine arbeidsoppgåver og samarbeider med dei andre cellene slik at kroppen din fungerer.

xxx3 Like celler er samla i vevDei ulike celletypane ligg ikkje spreidde enkeltvis rundt i kroppen. Like celler ligg samla og dannar _vev_. Når mange like celler ligg samla i vev, kan dei arbeide meir effektivt. Ei enkelt muskelcelle kan ikkje utføre nokon jobb for kroppen vår. Men ei samling av muskelceller blir eit muskelvev, og cellene i muskelvevet samarbeider. Det er muskelvevet som dannar musklane våre.

{{Figur:}}Figurtekst: Dei ulike cellene i kroppen har ulike oppgåver og ulik form. Muskelcella skal til dømes kunne trekkje seg raskt saman. Overflatecella skal verne vevet under. Nervecella sender signal frå ein stad til ein annan. Forklaring: Befrukta eggcelle deler seg -> 2 celler -> nervecelle, muskelcelle, overflatecelle. Dei ulike cellene har ulik utsjånad.{{Slutt}}

--- 43 til 279xxx3 Eit organ består av fleire typar vev{{I ordbiblioteket: organ}}

I kroppen til fleircella organismar, til dømes oss menneske, er det ulike organ som hjerne, hjarte og magesekk. Eit organ er sett saman av ulike vev som samarbeider. Magesekken vår er sett saman av muskelvev, nervevev og vev som dannar overflata i magen. Til saman

kan magesekken utføre oppgåver som ingen av veva klarer aleine. Magesekken er eit _organ_.

{{Figur:}}Figurtekst: Eit organ er sett saman av fleire vev. Ein type vev er bygd opp av like celler. Forklaring: I organet på figuren ligg overflatecellene ytst. Mellom fleire av desse er det 2 kjertelceller. Under alle desse ligg muskelceller.{{Slutt}}

xxx3 Fleire organ samarbeider og utgjør eit organsystem{{I ordbiblioteket: fordøyingssystemet}}

Når vi et, blir maten ført ned matrøret til magesekken. I magesekken blir maten broten ned, og frå tarmane blir næringa frå maten transportert med blodet ut til alle cellene i kroppen. Magesekken heng saman med munnen, matrøret, tarmane og resten av _fordøyingssystemet_. Munnen, matrøret og tarmane er også organ, så fordøyingssystemet består av fleire organ som samarbeider.

{{Figur:}}Figurtekst: Fordøyingssystemet består av fleire organ som samarbeider. Forklaring: Eit menneske der fordøyingssystemet er vist. Organa i fordøyingssystemet er m.a. munnen, svelget, spiserøret, magesekken, levra, galleblæra, tynntarmen, tjukktarmen og endetarmen.{{Slutt}}

xxx3 Organsystema utgjer kroppen din{{I ordbiblioteket:}}krinsløpssystemnervesystem{{Slutt}}

Vi har fleire organsystem i kroppen. Hjartet og blodårene er knytte til kvarandre i eit _krinsløpssystem_ som transporterer blodet rundt i kroppen.   Sanseorgana, nervane og hjernen samarbeider og utgjer _nervesystemet_.  Alle beina i kroppen utgjer skjelettet vårt. Til saman er kroppen vår sett saman av elleve organsystem. Dei har kvar sine oppgåver, slik at kroppen fungerer som ein heilskap.

_Nøkkelspørsmål_1. Gi eit døme på ein type spesialiserte celler.2. Kva er vev?3. Kva er eit organ?4. Kva er eit organsystem?

_Utfordring_Kva heiter dei elleve organsystema du har i kroppen din?

--- 44 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Kvifor kunne ikkje cellene bli oppdaga før mikroskopet vart oppfunne?

>>> Oppgåve 2Omtrent kor mykje forstørrar:a) ei lupe b) eit mikroskop c) eit elektronmikroskop

>>> Oppgåve 3Mikroskopet er ei viktig teknologisk oppfinning som gjer det mogleg å studere noko som er vanskeleg å sjå berre med auget.

a) Kva andre oppfinningar har gjort det mogleg å studere noko veldig lite eller langt borte?

b) Når og av kven vart desse verktøya funne opp?

>>> Oppgåve 4Vi kan rekne med at eit vakse menneske består av 100.000 milliardar celler.

a) Korleis skriv du denne mengda berre med tal?b) Korleis skriv du dette talet med ord?

>>> Oppgåve 5Ei plantecelle er 0,1 mm i diameter.

a) Kor langt blir det frå ende til ende dersom du legg ti stykke tett i tett ved sida av kvarandre?

b) Kor mange celler blir det plass til dersom du legg dei tett i tett ved sida av kvarandre og det er 10 cm mellom endane?

>>> Oppgåve 6Ei dyrecelle er 0,1 mm i diameter, mens i ei anna celle er diameteren det halve. Kor stor diameter har denne cella?

>>> Oppgåve 7Eit insekt er 3 mm langt. Kor stort blir dyret når vi forstørrar det:

a) 10 gonger b) 100 gonger c) 1000 gonger

>>> Oppgåve 8

Forklar kva vi meiner med ein organisme.

>>> Oppgåve 9Cellemembranen er halvt gjennomtrengjeleg.

a) Kva vil det seie? b) Kva meiner vi med aktiv transport?

>>> Oppgåve 10Teikn av skjemaet i boka di. Set eit kryss i skjemaet for det som er levande og ikkje-levande. Forklar kvifor noko er levande og anna ikkje er levande. {{Bytt ut -- med x i tabellen:}}

{{Tabell. 3 kolonnar, 9 rader:}}Objekt Levand

e Ikkje levande

Korn på åker -- --Datamaskin -- --Motorsykkel -- --Rur -- --Blåskjel -- --Mjølk -- --Luft -- --Sopp -- --

{{Slutt}}

>>> Oppgåve 11Ein robot kan gå til ladestasjonen ved lågt batteri, og han er i stand til å setje saman delar til ein ny robot. Er denne roboten levande? Grunngi svaret ditt.

--- 45 til 279>>> Oppgåve 12Kva fordelar har celler av å vere små?

>>> Oppgåve 13a) Finn ut av kven som oppdaga DNA, og når DNA vart oppdaga. b) HUGO er eit prosjekt som har kartlagt gena våre. Kva meiner vi med

gen? c) Kva har HUGO komme fram til? Lag fem faktasetningar om

prosjektet. Bruk Internett og andre oppslagsverk til å finne dei opplysningane du treng.

>>> Oppgåve 14Korleis formeirar tøffeldyr seg? Korleis formeirar eit insekt seg?

>>> Oppgåve 15

Teikn av "ordborren" og fyll ut med kva du veit om celler.

{{Ordborre/Tankekart:}}Celle:-- cellekjerne-- ....-- ....-- ....-- ....-- ....-- ....{{Slutt}}

>>> Oppgåve 16a) Kva organ kjenner du til i kroppen din? b) Kva organsystem har menneskekroppen?

>>> Oppgåve 17Kva organ i kroppen utfører desse funksjonane:

-- "datasentralen" som styrer kroppen og tankeverksemd-- "Internett" som sender signal ut i kroppen-- "blodpumpa" som pumpar blod rundt i kroppen-- "blåsebelgen" som sørgjer for gassutveksling med lufta-- "karosseriet til kroppen" som resten av kroppen er fest til

Grunngi svara dine.

>>> Oppgåve 18Kva organ kan vi seie er:-- "mikrofonen til kroppen"-- "høgtalaren til kroppen"-- "videokameraet til kroppen"-- "vateret eller gyroskopet til kroppen"-- "forsvaret til kroppen"

Grunngi svara dine.

>>> Oppgåve 19Kjenn på kroppen din, og prøv å finne ut kor mange bein og knoklar du har i kroppen.

>>> Oppgåve 20Kva er samanhengen mellom desse omgrepa:  celle - organsystem - vev - organ?  Skriv ein kort tekst eller lag eit tankekart/omgrepskart som viser samanhengen.

xxx2 Aktivitetar

>>> 1A _Bli kjend med mikroskopet_Formålet med forsøket:  Mikroskopet og stereolupa er svært nyttige reiskapar i naturfag. I denne aktiviteten skal du lære korleis du bruker mikroskopet.

Du treng:-- mikroskop-- objektglas og dekkglas-- ferdig preparat eller noko å studere i mikroskopet

Framgangsmåte:1. Teikn mikroskopet læraren set fram. Finn og forklar desse delane:a) Augelinser (okular). Kva forstørring har dei?b) Objektiva. Kva forstørring har dei? Korleis byter du mellom dei?

--- 46 til 279c) Innstillingsskruar. Det er oftast ein grovskrue og ein finskrue. Kva

funksjon har dei?d) Lyskjelda og av-og-på-knappen.e) Objektbordet. Korleis flytter vi på objektet?f) Festeklemmer.g) Under objektbordet sit det ein blendar.

>>> 1B _Bruk av mikroskopet_Det vi skal studere, kallar vi objektet. Det plasserer vi på ei glasplate som heiter objektglas, og vi dekkjer det med eit lite glas som vi kallar dekkglas.

Framgangsmåte:1. Set på lyset.2. Legg det du skal studere, på eit objektglas med eit dekkglas over.3. Fest objektglaset på objektbordet.4. Dersom mikroskopet har to augelinser, justerer du avstanden

mellom dei slik at dei passar med avstanden mellom auga dine. Da får du eitt rundt bilete når du ser i mikroskopet.

5. Du skal alltid byrje med objektivet med den minste forstørringa. Vri dette objektivet i rett posisjon. Kor mange gonger blir objektet forstørra no?

6. Start med objektbordet i lågaste posisjon, og skru det sakte opp med grovskruen. Når du ser objektet uklart, går du over til finskruen og justerer opp eller ned til du ser objektet klart. Dette kan vere litt vanskeleg, så ver tolmodig og prøv deg fram.

7. Når du ser objektet klart, justerer du blendaren slik at du ser objektet best mogleg.

8. Ønskjer du ei større forstørring, vrir du no til objektivet med neste forstørring og justerer med finskruen og blendaren.

Til ettertanke:Kva ser du i mikroskopet? Lag ei teikning av det du ser, og prøv å setje namn på delane.  Kunne mikroskopet vore meir brukarvennleg, altså lettare å bruke?  Kva kunne i så fall vore annleis?

>>> 2 _Studer dine eigne celler_Formålet med forsøket:  Du er sett saman av milliardar av små celler. Stryk du ein tannpirkar lett på innsida av kinnet ditt, vil nokre av cellene losne og feste seg til tannpirkaren. Desse cellene kan du studere i eit mikroskop.

Du treng:-- mikroskop med dekkglas og objektglas-- porøst papir-- dropeteljar-- tannpirkar

Framgangsmåte:1. Ta ein tannpirkar og stryk han frå fem til ti gonger på innsida av

kinnet ditt.2. Ta ein liten drope vatn på eit objektglas.3. Stryk tannpirkaren 10-15 gonger gjennom dropen og nær

objektglaset.4. Legg eit dekkglas forsiktig over. Fjern overskytande vatn med eit

porøst papir.

--- 47 til 2795. Plasser objektglaset med prøva på mikroskopet, og slå på lyset.6. Start med den minste forstørringa på mikroskopet.7. Start med objektbordet lengst nede, og skru det opp til du ser prøva.8. Bruk finskruen til å stille skarpt.9. Flytt objektglaset til du ser cellene.10. Teikn og set namn på det du ser.

Til ettertanke:Kva observerer du?  Kvifor er det lettare å rive laus celler på innsida av kinnet enn på utsida?

>>> 3 _Studie av det eincella tøffeldyret_Formålet med forsøket:  I naturen finst det milliardar av små, eincella organismar som vi ikkje ser med berre auget. Tøffeldyret er ein av desse organismane. Aktiviteten krev at du samlar materiale i naturen og set materialet på ein stad slik at organismane veks og trivst. Deretter må du bruke eit mikroskop for å studere dei. Du skal altså samle inn biologisk

materiale, få organismar til å trivast og leve, for så å studere dei. Du skal observere dei i mikroskop og studere korleis dei ser ut og rører seg.

Du treng:-- innsamlingsglas (syltetøyglas)-- dyrkingskar (stort syltetøyglas)-- mikroskop med dekkglas og objektglas-- dropeteljar-- bomull

Framgangsmåte:A) Tillaging av prøva1. Hent inn gras og halm frå ein dam eller pytt. Ha det i eit lite kar eller

eit stort syltetøyglas (dyrkingskar). Dyrkingskaret bør ikkje vere heilt fullt, men dekkje botnen med tre-fire fingerbreidder.

2. Hell vatn frå den same dammen over i dyrkingskaret. Det øvste laget - om lag éin fingerbreidd av graset og halmen - skal ikkje vere dekt av vatn.

3. Set prøva på ein stad der ho ikkje er utsett for direkte sollys. Prøva skal no stå i ro i minst ei veke.

B) Studiar i mikroskopetDei eincella organismane er så små at vi må studere prøva i mikroskop for å sjå dei. Sidan nokre av organismane sym rundt, kan det vere vanskeleg å studere dei. Derfor kan vi fange dei i eit tynt lag av bomullstrådar.

4. Legg eit svært tynt lag med bomull på eit objektglas.5. Bruk ein dropeteljar og sug opp ein drope frå dyrkingskaret. Fordel

dropen over bomulla på objektglaset.6. Legg eit dekkglas over.7. Plasser objektglaset på mikroskopet og studer prøva.8. Finn eit tøffeldyr og sjå korleis det ser ut, og korleis det rører seg.9. Prøv å sjå om tøffeldyret er bygd opp av mindre delar.

Til ettertanke:a) Teikn tøffeldyret slik du observerer det, og set namn på dei ulike

strukturane du observerer.b) Korleis klarer tøffeldyret å røre seg?c) Kvifor hadde vi litt bomull på objektglaset? Kva ville skjedd om vi

ikkje hadde bomull på det?d) Prøv å finne ut kva tøffeldyret et, og korleis det klarer å få maten inn

i kroppen.

--- 48 til 279{{Bilete: Bakteriar på spissen av ei nål sett i mikroskop. Nålespissen ser ut som ein pyramide, litt mindre enn ein mjølkekartong, og bakteriane ser ut som oransje riskorn oppå han.}}

--- 49 til 279xxx1 Kapittel 3: BakteriarBiletet av bakteriane på spissen av denne nåla viser kor små dei er. Men det dei ikkje har i storleik, tek dei igjen i mengd. Dei finst overalt på jorda i enorme mengder frå isen i Antarktis til varme vulkanske kjelder. Det er bakteriar på blyanten du held, på dørhandtak du tek i, på huda og i kroppen din og i jorda du trør på. Dei aller fleste bakteriane er til nytte for oss, men nokre gjer oss sjuke eller er til skade på andre måtar.   Feil bakteriar på feil stad gjer oss sjuke. Derfor vaskar vi hendene før vi et, og held oss for munnen når vi hostar.

--- 50 til 279xxx2 Korleis bakteriane er bygde oppHos bakteriar består kvart individ av berre éi enkelt celle, dei er eincella. Alle livsprosessane må derfor utførast av denne eine cella.

xxx3 Dei eldste organismane på jordaBakteriane var dei første organismane på jorda, og i byrjinga levde dei i havet. Bakteriane har hatt god tid til å utvikle seg og tilpasse seg dei ulike miljøa som seinare har vorte til på kloden. I dag er det bakteriar overalt, og framleis er bakteriane dyktige til å tilpasse seg miljøet dei lever i. Nokre lever i svovelkjelder som er svært giftige for dei aller fleste organismane. I søppelfyllingar og i myrvatn utan oksygengass finst det bakteriar som lagar metangass. Det er bakteriar som bryt ned avfallet i komposthaugar og i biologiske toalett.   Sidan eincella bakterieformer var dei første organismane på jorda, har alle andre organismar utvikla seg frå desse urorganismane. I eit slikt tidsperspektiv stammar også vi menneske frå bakteriane.

{{Figur:}}Figurtekst: Bakteriar har ein cellevegg rundt seg, og nokre har ein eller fleire lange trådar som dei bruker til rørsle. Trådane er kalla flagellar. Forklaring / tekst i figuren:-- cellevegg-- cellemembran - innanfor celleveggen og cella-- cellevæske-- DNA - ligg løyst i cella-- flagell - lange trådar festa på den eine enden av cella

xxx3 Bakteriar har ingen cellekjerneBakteriar har ingen cellekjerne. Arvestoffet (DNA) ligg derfor oppkveila i cella utan noko anna enn cellevæska rundt seg.  Ytst har bakterien ein cellevegg som gir bakterien form og vern. Innanfor celleveggen ligg cellemembranen og cellevæska med DNA.

xxx3 Bakteriar har ulik form{{I ordbiblioteket:}}

kokkarstavbakteriar{{Slutt}}

Forma på bakteriane hjelper oss med å identifisere dei. Somme er forma som kuler, og vi kallar dei _kokkar_. Andre har form som avlange stavar, dei er _stavbakteriar_. Spiralforma bakteriar kallar vi spirillar.   Dei fleste bakteriane er veldig små, omtrent 5 milliondelar av ein meter. Derfor kan vi ikkje sjå slike bakteriar i vanleg mikroskop. Vi studerer bakteriar best i elektronmikroskop.

{{Bilete 2:}}1: Bilettekst: Desse bakteriane finn du på tunga di. Det raude på

biletet er tunga. Som du sikkert ser, er dette kokkar og stavar. Forklaring: Tunga er dekka av ulike typar bakteriar.2. (s. 51): Bilettekst: Dette er Borrelia-bakterien, han er ein spirill.

Borrelia smittar menneske ved skogflått som bit og syg blod.{{Slutt}}

--- 51 til 279xxx3 Bakteriar formeirar seg ved delingNår ein bakterie skal formeire seg, deler han seg ganske enkelt i to. DNA og andre viktige delar blir først kopierte, slik at kvar av bakteriane får lik DNA. Dei fleste bakteriane kan dele seg i to på ein til tre timar.   Om det er varmt, fuktig og nok næring, kan nokre bakteriar dele seg på 20 minutt.

{{Figur:}}Bakteriar formeirar seg ved å dele seg i to. På kort tid kan det bli mange av dei. Forklaring: Ein bakterie deler seg i to. Kvar av desse deler seg i to, og slik held det fram.{{Slutt}}

xxx3 Nokre bakteriar er nedbrytarar{{I ordbiblioteket: nedbrytarar}}

Bakteriar som lever av døde organismar, kallar vi _nedbrytarar_. Nemninga fortel om kva oppgåve dei har i økosystemet. Dei bryt ned dei døde organismane for å skaffe seg stoff som dei treng til livsprosessen. Dermed blir stoff førte tilbake til jorda og kan brukast på ny av plantar eller andre organismar. Bakteriar er derfor viktige i krinsløpet i naturen.

{{Bilete:}}Bilettekst: På biletet ser du sopp og bakteriar som bryt ned eit eple. Dessverre for oss menneske går dei ikkje berre til åtak på døde plantar og dyr, men også matvarer vi ønskjer å halde friske. Soppar kan vere både eincella og fleircella organismar.

Forklaring: Eplet er brunt og delvis dekt med små kvite klumpar.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er den viktigaste skilnaden mellom bakteriar og plante- og

dyreceller?2. Vi kan dele inn bakteriar etter den forma dei har. Kva tre former kan

dei ha?3. Korleis formeirar bakteriar seg?4. Kva lever nedbrytarar av?

_Utfordring_Diskuter påstanden om at vi menneske stammar frå bakteriar.

--- 52 til 279xxx2 Bakteriar og kroppenBakteriar er ein naturleg del av menneskekroppen. Vi har fleire bakteriar i og på menneskekroppen enn vi har eigne celler. Kvar av oss går rundt med om lag éin kilo bakteriar.

xxx3 Utan bakteriar blir vi sjukeDei fleste bakteriane har du i tarmane. Her hjelper dei til med å drepe andre skadelege bakteriar som følgjer med maten du et. Har du for lite av desse nyttige bakteriane, kan du bli sjuk.   Bakteriane i kroppen vår er tilpassa den maten vi et. Når vi reiser til framande land, får vi ofte i oss ukjende bakteriar som kroppen ikkje er van med å kjempe ned. Vi kan bli sjuke med vondt i magen og diaré. Derfor er det viktig å unngå unødvendig kontakt med bakteriar når vi kjem til eit nytt miljø. Det blir ekstra viktig å vaske hender før vi et, og velje rett mat. På apoteket kan du kjøpe tablettar som regulerer miljøet i tarmen din, slik at du ikkje blir så lett sjuk når du får i deg framande bakteriar.

{{Bilettekst: Når vi er på ferie i andre land, bør vi vere forsiktige med å ete rå grønsaker eller drikke vatn frå springen. Is kan (dessverre) også innehalde ukjende bakteriar.}}

xxx3 Nokre bakteriar gjer deg sjukSjølv om dei fleste bakteriane er nyttige, tenkjer dei fleste av oss på sjukdom når vi snakkar om bakteriar. Det er naturleg sidan dei aller fleste av oss har vore sjuke og kjem til å bli sjuke på grunn av bakteriar. Dessutan veit vi at ulike bakteriar har hatt og framleis har ansvaret for store dødelege epidemiar, til dømes tuberkulose.   Tuberkulose var langt ut i det førre hundreåret den verste sjukdommen i Noreg. I dag er tuberkulose først og fremst ein sjukdom som rammar menneske i fattige delar av verda. Minst to millionar menneske døyr av tuberkulose kvart år, og framleis er tuberkulose ein av dei sjukdommane som drep flest menneske i verda. Du har kanskje

høyrt om BCG? BCG er ein vaksine som gir vern mot tuberkulose. I Noreg får dei fleste skoleelevane BCG-vaksinen.   Dei aller fleste sjukdommar kjem likevel ikkje av bakteriar, men av virus. Virus lever av dei cellene dei trengjer inn i. Du skal lære meir om virus i _Eureka! 10_.

{{Bilettekst: Bakteriar kan spreie seg frå individ til individ ved at vi hostar og nys bakteriar ut i lufta eller i handa. Seinare tek vi på til dømes eit dørhandtak, og den neste personen som tek i dette, får bakteriane på seg.}}

--- 53 til 279xxx3 Nokre bakteriar er sunn matMjølkesyrebakteriar er nyttige i fordøyingssystemet vårt og finst i fleire mjølkeprodukt. For å leve må bakteriar ha næring. Når mjølkesyrebakteriar blir blanda i mjølk, et dei mjølkesukker. Restane etter måltidet blir mjølkesyre. Derfor har kulturmjølk og jogurt sur smak. Jogurt og andre syrlege mjølkeprodukt har ein lenge sett på som sunne og helsefremmande. Neste gong du et slike produkt, kan du tenkje på at du et millionar av levande bakteriar. Men hugs samstundes på at dette er snille bakteriar på veg til tarmane for å halde deg frisk.

xxx3 Bakteriar lagar smakenBakteriar er også nødvendige for å lage ost av mjølk. Ulike bakteriekulturar gir ost med ulik smak og konsistens. Ostetypar som jarlsbergost og sveitserost bruker bakteriar som lever inne i ostemassen under modninga. Bakteriane gir smaken, og hola blir danna av gassen bakteriane lagar.

xxx3 Penicillin - soppen som drep bakteriarI 1929 vart det oppdaga ein spesiell muggsopp. Muggsoppen produserte eit stoff som drep bakteriar, og soppen var av slekta penicillium. Det viktige stoffet som denne soppen lagar, vart ganske enkelt kalla penicillin.   Før denne medisinen vart oppdaga, var infeksjonar som ein fekk frå bakteriar, livsfarlege, og mange døydde. Først under den andre verdskrigen vart penicillin godkjent og utvikla til medisinsk bruk. I dag har dei fleste av oss vore gjennom ein penicillinkur. Penicillin er ei av dei viktigaste oppdagingane menneska har gjort.   Virus er ikkje ein bakterie, og penicillin verkar ikkje mot virus.

{{Bilete:}}Bilettekst: Da penicillin vart utvikla som medisin mot slutten av den andre verdskrigen, redda han livet til tusenvis av unge soldatar. Forklaring: Ein soldat hjelper ein sjuk soldat med å drikke.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_

1. Korleis kan du bli smitta av bakteriar?2. Kva er virus?3. Kvifor er jogurt sunt?4. Kva er penicillin?

_Utfordring_Kvifor var salt så verdifullt i tidlegare tider? Kvifor er det ikkje like ettertrakta i dag?

--- 54 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Set namn på dei ulike delane i bakterien. {{I originalboka er det ein figur som er utelaten her, men du kan skrive dei ulike delane.}}

>>> Oppgåve 2Kva funksjon har celleveggen hos bakteriar?

>>> Oppgåve 3Skriv om bakteriar ved å bruke desse orda:-- eincella-- cellekjerne-- cellemembran-- cellevegg-- formeiring-- spiralform-- overalt-- kroppen

>>> Oppgåve 4Bakteriane kan delast inn etter den forma dei har. Teikn tre ulike former av bakteriar, og skriv kva vi kallar dei ulike typane.

>>> Oppgåve 5Kva nytte har vi av bakteriar?

>>> Oppgåve 6Kva er matforgifting?

>>> Oppgåve 7Kva matvarer skal vi vere forsiktige med å ete når vi kjem til ein framand kultur:

-- rå grønsaker-- frukt som vi skreller sjølve-- iskrem-- kokte grønsaker-- pizza

-- dårleg steikt kylling

>>> Oppgåve 8Kvifor bør grønsaker og kjøtt skjerast opp med kvar sine eller reine knivar og ikkje på det same skjerebrettet?

>>> Oppgåve 9Kvifor bør kylling vere gjennomsteikt?

>>> Oppgåve 10Kvifor bør du halde spissen på ei nål i ei flamme før du bruker han til å pirke ut ei flis frå fingeren?

>>> Oppgåve 11Vi har éin bakterie i ein kultur med nok næringsstoff og gode vekstforhold. Bakterien deler seg kvar time. Vi startar altså med éin bakterie. Rekn ut kor mange bakteriar det er etter:

a) 1 time b) 4 timar c) eitt døgn d) Kva om bakterien deler seg kvart tjuande minutt? Rekn ut kor

mange bakteriar det blir etter 1 time, 4 timar og eitt døgn.

>>> Oppgåve 12Skriv kva du veit om bakteriar på dei ulike krokane på denne ordborren. Lag gjerne fleire krokar.

{{Tankekart:}}Bakterie:-- ....-- ....-- ....-- ....-- ....-- ....-- ....{{Slutt}}

--- 55 til 279>>> Oppgåve 13a) Kva er årsak til desse sjukdommane: -- hjernehinnebetennelse-- aids-- influensa-- meslingar-- stivkrampe-- kolera-- raude hundar

b) Kva for nokre av desse sjukdommane kan behandlast med penicillin? Bruk Internett og andre oppslagsverk, til dømes leksikon.

>>> Oppgåve 14Lag ei liste over ulike måtar bakteriar kan smitte deg på.

>>> Oppgåve 15Penicillin er ein viktig medisin, men ein skal ikkje gi han for ofte. Kvifor skriv ikkje legen ut ein resept på penicillin kvar gong du har ein bakterieinfeksjon?

>>> Oppgåve 16Bruk oppslagsverk eller Internett til å finne ut meir om penicillin. Skriv "Historia til penicillinet".

>>> Oppgåve 17Kvifor er det viktig å reinse sår og ta på plaster?

>>> Oppgåve 18Elisabeth blir forkjølt, og nokre dagar seinare har fleire i familien hennar også vorte det, men ikkje alle. Kva kan vere grunnen til at ikkje alle vart smitta av forkjølinga til Elisabeth?

xxx2 Aktivitet>>> 1 _Lag din eigen jogurt_Formålet med forsøket:  Spesielle mjølkesyrebakteriar lagar jogurt av mjølk dersom dei får dei rette vilkåra. Det er ikkje vanskeleg å lage sin eigen jogurt, og her er oppskrifta.

Du treng:-- heilmjølk-- jogurt naturell-- kjele-- aviser, pledd, dyne eller anna som kan halde noko varmt-- termometer-- glasbolle

Framgangsmåte:1. Varm opp 1 liter heilmjølk til om lag 60 gradar i nokre sekund. Da

drep du uønskte bakteriar i mjølka. Det kallar vi å pasteurisere.2. Så kjøler du mjølka så fort som råd ned til omtrent 40 gradar.3. Deretter set du til ei dryg matskei levande jogurtkultur for kvar liter

mjølk. Du bruker jogurtkultur frå jogurt naturell.4. No skal mjølka med jogurtkulturen i stå lunt og helst halde ein

temperatur på omtrent 40 gradar. Slå mjølka med jogurtkulturen over i ein glasbolle. Pakk glasbollen inn i aviser og legg over eit pledd eller ei dyne. Da vil det vere lunt og godt for jogurtbakteriane.

No kjem bakteriane til å formeire seg slik at dei blir mange nok til å gjere om mjølka til jogurt.

5. Etter eit døgn eller to er jogurten ferdig. Set til bær eller syltetøy og lag din eigen favorittjogurt.

Til ettertanke:Smaker jogurten som den du kjøper ferdig? Kva vil skje om du held fram med å lagre jogurten på ein lun stad?

--- 56 til 279{{Biletside}}

--- 57 til 279xxx1 Kapittel 4: Planteceller og plantarPlantar og algar er spesielt viktige for livet på jorda. Dei bruk er solenergien til å lage sukkersambindingar som både dei sjølve og vi får energi av. Plantane og algane produserer også oksygengass, ein gass som er nødvendig for livet på jorda.   Korleis plantar får til dette, og kvar i plantane dette skjer, kan du lese om i dette kapittelet.

--- 58 til 279xxx2 Korleis plantecellene er bygde oppPlanteceller har fleire spesielle bygningstrekk, men dei viktigaste er ein stiv cellevegg, eit stort saftrom, ein cellekjerne og grønkorn. Kvar av desse cellelekamane har bestemte arbeidsoppgåver.

{{Figur:}}Figurtekst: På denne teikninga kan du sjå ei plantecelle med og utan grønkorn. Det er dei grøne plantecellene som har grønkorn. Forklaring / tekst i figuren: Dei to cellene er like bortsett frå at ho eine har fleire grønkorn. Tekst i figuren: I begge cellene:-- cellevegg-- cellemembran-- cellevæske-- saftrom - eit stort rom i midten av cella-- kjerne I ho eine:-- grønkorn - ovale cellelekamar med noko innhald{{Slutt}}

xxx3 Planteceller har ein cellevegg rundt seg{{I ordbiblioteket:}}celleveggcellulose{{Slutt}}

Rundt planteceller er det ein _cellevegg_ som stivar opp cella. Celleveggen består av _cellulose_. Det er dette stoffet som blir brukt i papir, og som utgjer mesteparten av veden i tre. Celleveggen har store porer, eller opningar, slik at mellom anna gassar og vatn kan fraktast ut og inn i cella.   I kapittel 2 las du at rundt alle levande celler ligg det ein halvt gjennomtrengjeleg cellemembran. I planteceller ligg denne cellemembranen innanfor celleveggen.

xxx3 Saftrommet gjer cella hardI mikroskop kan du sjå eit stort, væskefylt rom i planteceller. Vi kallar det saftrom, og her er det samla vatn og sukkerstoff. Når blåbær og andre bær er modne, inneheld saftromma sukkerhaldig væske som set smak på bæra. Væska gir også bæra farge.   Når det er mykje væske i saftrommet, blir cellemembranen pressa mot celleveggen slik at cella blir hard. Stengelen til blomar blir stivare, og blomar og blad kjem opp mot lyset. Dersom det er lite væske i saftrommet, blir det ikkje noko press på celleveggen, og planten heng med blad og stengel. Dette kan du sjå dersom du vatnar ein blome for lite.

{{Figur:}}Forklaring / Tekst i figuren: -- Denne planten har nok vatn - Greinene og blada peikar oppover.-- Denne planten har for lite vatn - Greinene og blada heng.{{Slutt}}

--- 59 til 279xxx3 Kjernen bestemmer alt{{I ordbiblioteket:}}kjernemembranarvestoff{{Slutt}}

Planteceller har ein kjerne med ein _kjernemembran_ rundt. I kjernen ligg _arvestoffet_ (DNA). DNA inneheld den genetiske koden som bestemmer kva og kor mykje cella skal produsere av ulike stoff. Den genetiske koden bestemmer også korleis planten skal sjå ut, om han skal ha raude eller gule blomar, store eller små blad og så vidare. Kjernemembranen har små porer som gjer at det er samband mellom kjernen og cellevæska. Kjernen er så stor at vi kan sjå han i lysmikroskop.

xxx3 Spesialiserte cellelekamar tek opp energien i sollys{{I ordbiblioteket:}}grønkornklorofyll{{Slutt}}

Plantar er grøne fordi dei inneheld _grønkorn_. Rundt grønkorna ligg det ein membran, og dei inneheld fargestoffet _klorofyll_. Det er klorofyllet som utnyttar sollyset til å lage druesukker og oksygengass. Grønkorna er sukkerfabrikkane og forsyner cella med energi.   Vi må ha eit elektronmikroskop for å studere grønkorna.

xxx3 Alle celler har eigne "energiverk"For å utføre alle livsprosessane treng cella energi. I cellevæska ligg det langstrekte cellelekamar omgitt av ein membran. Desse cellelekamane kallar vi _mitokondriar_. Druesukker som grønkorna har laga, er drivstoffet som gir energi til å utføre livsprosessane. Druesukker må forbrennast i mitokondriane, slik bensin må forbrennast i bilmotoren for å få bilen til å verke.   For å forbrenne druesukker er mitokondriane avhengig av oksygengass. Mitokondriane er populært kalla "energiverket" til cella. Dei er så små at vi studerer dei best i elektronmikroskop.

{{Figur:}}Figurtekst: Ved hjelp av solstrålar kan plantane lage det energirike stoffet druesukker (glukose). Forklaring: Ein plante. Blada tar opp karbondioksidgass, og sola treffer dei. Dei får vatn gjennom røtene og stilken. {{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva funksjon har celleveggen?2. Korleis held blomsterplantar stengelen stiv?3. Kva er den viktigaste skilnaden på bakterieceller og planteceller?4. Kvifor kallar vi mitokondriane "energiverket" til cella?

_Utfordring_Kvifor varmar tørr ved betre enn nyhogd ved?

--- 60 til 279xxx2 FotosyntesenAlle levande organismar må skaffe seg dei stoffa som trengst for å byggje opp organismen og skaffe nødvendig energi. Plantar skaffar seg desse stoffa på ein heilt annan måte enn det dyr gjer.

xxx3 Plantane produserer si eiga næring{{I ordbiblioteket:}}druesukkerfotosyntese{{Slutt}}

Plantane tek opp ulike stoff frå lufta og jorda. Når det er sollys, tek plantane opp karbondioksidgass frå lufta, mens vatn får plantane frå jorda. Av karbondioksidgass og vatn lagar plantane _druesukker_ som

gir plantane energi. Energien til å lage druesukker får plantane frå sollyset. Denne prosessen kallar vi _fotosyntese_.   For å byggje alle delane i plantane og utføre livsprosessane treng plantane også næringssalt (gjødselstoff). Desse er oppløyste i vatnet som plantane syg opp frå jorda.

{{Bilettekst: Bøndene vatnar og gjødslar jorda slik at plantane får nok vatn og gjødselstoff. På same måten må potteplantane i vindauget vatnast og av og til få plantenæring.}}

xxx3 Fotosyntese vil seie å setje saman ved hjelp av sollysDet veks ikkje plantar i djupe holer, på store havdjup eller andre stader der det ikkje er sol. Plantane må ha sollys til fotosyntesen. "Foto" tyder lys, og "syntese" tyder å setje saman. Fotosyntese vil altså seie å setje saman karbondioksidgass og vatn til druesukker ved hjelp av lys. I tillegg til druesukker blir det også danna oksygengass.

karbondioksidgass + vatn (+ sollys) -> druesukker + oksygengass

--- 61 til 279xxx3 Druesukker blir omdanna til stivelse{{Figurtekst: I lufta er det karbondioksidgass. Han kjem mellom anna frå forbrenning av ved og bensin og når dyr og menneske pustar. Plantane bruker karbondioksidgassen i fotosyntesen og sender oksygengass tilbake til lufta.}}{{Slutt}}

Vi kan ikkje sjå fotosyntesen, men vi kan gjere testar for å vise at det har vorte danna nye stoff. Etter at druesukker er produsert, blir stoffet gjort om til stivelse. Derfor vil det vere mykje stivelse i eit blad etter ein dag i sollys. Stivelse blir farga blåsvart av ein løysning av jod. Denne jodtesten kan vi bruke for å finne ut om det har skjedd fotosyntese i eit blad.

{{Figurar. 3:}}1: Ta eit blad frå ein plante som har stått i sollys, og legg det i kokande

vatn i om lag 30 minutt. Da vil cellemembranen bli øydelagd, og jod kan komme inn i cellene der stivelsen vil vere.

2: Ta bladet over i eit reagensglas med alkohol. Reagensglaset skal stå i varmt vatn. Da vil det grøne klorofyllet forsvinne frå bladet og ut i alkoholen. Alkoholen vil derfor bli grøn og bladet gråaktig. Forklaring: Reagensglaset står i eit begerglas med varmt vatn.

3: Ta bladet opp av reagensglaset og legg det på eit papir. Drypp jodløysning over heile bladet. Ein blåsvart farge viser at det er stivelse i bladet. Forklaring: Bladet er blåsvart i midten.

{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_

1. Kva gass tek plantane opp frå lufta når det er sollys?2. Kva anna ord blir brukt for druesukker?3. Kvar kjem energien til fotosyntesen frå?4. Kva blir danna i fotosyntesen?

_Utfordring_Kva bruker vi stivelse til?

--- 62 til 279xxx2 KlorofyllDet er ein vanskeleg prosess å lage druesukker og oksygengass ved hjelp av sollys. Cellelekamane som klarer det, er grønkorna.

xxx3 Fotosyntesen skjer i klorofyllet i grønkornaDei grøne plantecellene inneheld grønkorn, som er fylte med fargestoffet klorofyll. Det er klorofyllet som fangar sollys og bruker det til fotosyntese. Derfor kan vi seie at grønkorna er sukkermaskinane i cellene.

{{Figur:}}Figurtekst: Grønkorna inneheld klorofyll som bind sollyset. Kvar celle kan innehalde fleire mindre grønkorn. Forklaring / tekst i figuren: -- cellevegg-- cellemembran-- mitokondrie - fleire ovale cellelekamar-- saftrom-- grønkorn-- cellevæske-- cellekjerne{{Slutt}}

xxx3 Plantecellene lagar klorofyll i sollysKlorofyllet i grønkorna verkar berre ei viss tid før det blir brote ned. Plantecellene må derfor heile tida lage nytt klorofyll. Det kan berre skje i sollys.   Derfor har dei delane av planten som ligg i jorda eller inst i tjukke stenglar, ikkje klorofyll. Dei er ikkje grøne.

xxx3 Klorofyll reflekterer grønt lysSollyset inneheld alle fargar. Det kan vi sjå av regnbogen som kjem når sollyset blir brote av vassdropar i lufta, eller når sollys blir brote i eit prisme. Klorofyllet i plantane bruker raudt og blått lys til fotosyntesen. Det grøne lyset blir sendt tilbake, det blir reflektert. Det er dette reflekterte lyset vi ser, og som gjer at blada ser grøne ut.

{{Figurtekst: Kvifor trur du graset ikkje er grønt der teltet har stått?}}

--- 63 til 279

xxx3 Blader er grønne om sommeren og gule om høsten{{Figur:}}Figurtekst: Plantane bruker ikkje det grøne lyset i fotosyntesen. Det grøne lyset blir derfor reflektert eller går gjennom plantane. Forklaring / tekst i figuren: Figuren viser _lys_ frå sola som treffer eit _glasprisme_. _Regnbogefargar_ blir spalta ut. Dei er raud, oransje, gul, grøn, blå, indigo og fiolett. _Men bladet bruker ikkje det grøne lyset._{{Slutt}}

Når dagane blir kortare og nettene kaldare, gjer trea seg klare for vinteren. Om vinteren vil det ikkje vere nok lys eller vatn til fotosyntesen. Trea vil kvile og leve av næringa dei lagra gjennom sommaren. Derfor stengjer dei "sukkermaskinane". Det grøne klorofyllet blir trekt ut frå blada og inn i plantestengelen. Blada skifter farge fordi det også er andre fargestoff i blada enn grønt klorofyll. Det finst gule og oransjeraude fargestoff, men om sommaren synest ikkje desse fargestoffa fordi det er så mykje klorofyll.   Om hausten er det minst grønt klorofyll, og dei gule og oransjeraude fargestoffa kjem til syne.  Desse fargestoffa bruker ikkje det gule og oransjerøde lyset, men reflekterer det. Blada får da vakre haustfargar.

{{Bilete:}}Bilettekst: Om hausten blir dei grøne fargestoffa først trekte frå blada. Da ser vi dei andre fargestoffa. Dette er blad frå eit lønnetre. Forklaring: To blad. Det eine er raudt ytst, men framleis grønt i midten. Det andre er heilt raudt.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er klorofyll, og kvar finn vi det?2. Kvifor kan vi kalle klorofyll for "sukkermaskin"?3. Kvifor er grasstråa grøne, men ikkje røtene?4. Kvifor får somme blad haustfargar?

_Utfordring_Kvifor er tang og tare brune?

--- 64 til 279xxx2 Blada er bygde for fotosynteseDet er ikkje tilfeldig at blad er grøne, og at blada er flate. Blada er bygde slik for å kunne drive fotosyntese.

xxx3 Blada er flate og tynneBlada har stor overflate som kan ta imot mykje sollys. Di større overflate bladet har, di meir sollys kan det ta imot. Dersom blada hadde vore tjukke, ville ikkje sollyset nådd inn til cellene i midten.   Ser vi på eit snitt av eit blad i mikroskop, oppdagar vi at det finst ulike typar celler. Desse celletypane har ulike oppgåver.

{{Figur:}}Forklaring: Snitt av eit blad. Frå øvst på bladet til undersida er det fleire lag:1. Vokslag: Eit tynt lag.2. Hudlag: Celler med cellekjerne, cellevæske og saftrom, men ikkje

grønkorn.3. Palisadevev med palisadeceller: Desse er avlange og litt større enn

cellene i hudlaget. Dei inneheld grønkorn (klorofyll). Dei er ståande på teikninga, mens cellene i hudlaget er liggjande.

4. Frå palisadevevet er det transportrør som består av vedrør med sekskanta celler og silrør med runde celler.

5. Svampvev med svampceller: Desse er runde og av litt ulik storleik. Dei ligg saman i eit uregelmessig mønster. Dei inneheld grønkorn.

6. Hudlag på undersida. Mellom enkelte av dei vanlege cellene er det lukkeceller. Desse har grønkorn. Når dei er opne er det ei spalteopning mellom dei.

{{Slutt}}

--- 65 til 279xxx3 Blada har spalteopningar{{I ordbiblioteket: spalteopningar}}

Hudlaget er det ytste cellelaget. I hudlaget har blada lukkeceller. Dei fleste blomsterplantar har lukkeceller på undersida av blada. Lukkecellene ligg to og to og dannar _spalteopningar_ mellom seg. Spalteopningane kan opne seg og stengje. Gjennom opningane kjem det inn karbondioksidgass, mens det blir sleppt ut oksygengass og vassdamp.   Plantane gir oss både det energirike druesukkeret og den livsviktige oksygengassen. I kapittel 2 las du at også planktonalgar har fotosyntese. Utan organismar med fotosyntese kan vi ikkje leve på jorda.

{{Figur:}}Figurtekst: Denne teikninga viser eit utsnitt av den førre teikninga. Dei blå pilene viser straumen av gassar inn og ut av palisadecella. Gassar strøymer gjennom spalteopninga. Vatnet blir transportert i vedrøra, og sollyset når fram til cellene fordi bladet er så tynt. Forklaring: Karbondioksidgass kjem til palisadecellene gjennom spalteopninga, og oksygengass frå desse cellene kjem ut gjennom spalteopninga. Sollys når fram gjennom hudlaget.{{Slutt}}

xxx3 Korleis bladet er bygd opp{{I ordbiblioteket:}}palisadevevsvampevevsilrør

vedrør{{Slutt}}

For å kunne transportere gass og vassdamp inn og ut av bladet har bladet lukkeceller. Dette kan du sjå på teikningane. Lukkecellene lagar opningar inn i bladet, og desse opningane kallar vi spalteopningar.   _Palisadevevet_ er sett saman av palisadeceller. Som du ser på teikninga, er det mange grønkorn med klorofyll i palisadecellene. Palisadecellene er reisverket i bladet og har ei sylinderform slik at så mykje lys som mogleg skal komme inn i bladet.   _Svampvevet_ består av svampceller. I svampvevet er det store, luftfylte holrom, akkurat som i ein svamp. Svampcellene har også grønkorn. Både i palisadecellene og svampcellene skjer det fotosyntese.   Som du også ser, består transportrøra av _silrør_ og _vedrør_. Silrøra er lette å kjenne att fordi dei jo ser ut som silar. Transportrøra fraktar vatn med oppløyste stoff til og frå blada. Du kan lese meir om transportrøra på side 66.   Transportrøra lagar leidningsstrenger, og vi kan ofte sjå dei på eit blad. Det er det du kanskje kallar nervar.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva funksjon har blada?2. Kvifor er blad flate og tynne?3. Kva er ei spalteopning?4. Kvifor kan vi ikkje leve utan plantar?

_Utfordring_Kvifor har vassliljer spalteopningar på oversida av bladet?

--- 66 til 279xxx2 Vatn blir transportert i rørPlantane gjer som oss menneske. Når dei skal transportere vatn frå ein stad til ein annan, bruker dei rør.

xxx3 Plantar bruker vatn til meir enn fotosyntesenBerre rundt 2 prosent av vatnet som ein plante tek opp, blir brukt til fotosyntese. Heile 98 prosent forsvinn ut av blada som vassdamp. Fordampinga av vatn frå blada kan verke kjølande på ein plante. Plantane står fast til bakken midt i solsteiken og kan verken finne skugge eller ta eit avkjølande bad.   Ei anna årsak til dette høge vassforbruket kan vere at det er så lite næringsstoff i vatnet at dei må ta opp mykje vatn for å få nok næring.

xxx3 Rota har stor overflateDersom du har drege opp rota til ein plante, har du sikkert sett at ho er full av greiner med "hår". Rota er forgreina og har dermed ei stor overflate. Rota er bygd opp slik fordi ho skal suge opp mykje vatn. Med

ei stor overflate kjem rota i kontakt med mykje vatn, akkurat som bladet med stor overflate fangar mykje lys.

{{Figurtekst: Røtter har mange tynne rothår.}}

xxx3 Vedrør fraktar vatn frå rota til bladaVatnet blir transportert frå rota og opp til blada i eigne rør. Desse røra er lange rekkjer av døde celler der endeveggene manglar. Vi kallar dei vedrør. Når eit vassmolekyl forsvinn opp i vedrøret, blir det trekt opp eit nytt, omtrent som når ein kjetting trekkjer opp eit anker. Men blir kjettingen for lang, blir han for tung og ryk. Det vil seie at om vatnet skal fraktast for langt opp, ryk vassøyla, og blada får ikkje vatn. Blad som ikkje får vatn, vil døy. Det er ei av årsakene til at tre ikkje kan bli høgare enn om lag 100 meter.

{{Figur:}}Figurtekst: På teikninga ser du at vatnet sig inn i rothåra og vidare inn i røra som fører vatnet til blada. Forklaring: Kvart rothår har eit stort saftrom. Vatnet går frå saftrommet i rothåra til saftrommet i neste lag med celler, og deretter går det inn i vedrøret.{{Slutt}}

xxx3 Silrør fraktar sukkervatn{{I ordbiblioteket: silrør}}

Druesukker blir som kjent laga i dei grøne delane av planten. Men cellene i andre delar av planten treng også energi for å leve. Dei må få energirikt druesukker frå dei grøne delane i planten. Dessutan blir det frakta mykje druesukker til frø og frukter og i mange tilfelle til underjordiske delar for å bli lagra der.

--- 67 til 279Plantane har derfor eit eige rørsystem for å frakte druesukker løyst i vatn. Desse røra kallar vi _silrør_. Silrøra består av levande celler, og endeveggene i cellene er gjennomhola som ein sil.

{{Figurar. 2:}}1. Figurtekst: Vedrør er døde celler som fraktar vatn med oppløyste

næringsstoff frå rota til blada. Forklaring: Cellene ser ut som ringar som ligg over kvarandre i eit rør, men med ledig plass mellom kvar ring. Vasstransporten skjer gjennom ringane.

2. Figurtekst: For å sjå at vatn blir frakta opp gjennom stengelen til blad og blomar, kan du gjere eit forsøk med ein kvit tulipan. Set du han i vatn med eit fargestoff, til dømes konditorfarge, vil blomen etter eit par dagar få same fargen som vatnet. Vatnet med fargestoff har vorte transportert opp i blomen.

{{Slutt}}

xxx3 Druesukker blir lagra som stivelseDruesukker løyser seg lett i vatn, men det gjer ikkje stivelse. Når blada produserer meir druesukker enn dei treng, gjer dei det om til stivelse. Noko av stivelsen skal lagrast i rota, men sidan stivelse ikkje er løyseleg i vatn, må stivelse omdannast tilbake til druesukker for å kunne fraktast til rota. Løyst i vatn kan druesukker flyte gjennom silrøra. Når druesukkeret kjem fram til lagringsstaden, blir det omdanna tilbake til stivelse att.   Korn, potetar og gulrøter består av mykje stivelse.

{{Figur:}}Figurtekst: Silrør består av levande celler. Endeveggene i cellene er gjennomhola som på ein sil. Forklaring: Sukkervatn kan fraktast begge vegar gjennom silrøra.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kvar blir det av vatnet plantane tek opp frå jorda?2. Kva blir frakta i vedrør?3. Kva blir frakta i silrør?4. Kvifor gjer plantane druesukkeret om til stivelse?

_Utfordring_Kan plantane drive med fotosyntese når jorda er frosen?Grunngi svaret ditt!

--- 68 til 279xxx2 Celleanding hos plantecellerAlle levande celler treng energi. Plantane skaffar energi ved å forbrenne druesukkeret dei lagar i fotosyntesen.

xxx3 Celleanding frigjer energi frå druesukker{{I ordbiblioteket: celleanding}}

Ein bilmotor forbrenner bensin og får energi til å drive bilen framover. Når celler skal ha energi, forbrenner dei druesukker. Denne prosessen kallar vi _celleanding_.

druesukker + oksygengass -> vatn + karbondioksidgass + energi

xxx3 Cellene har eigne energiverk{{I ordbiblioteket: mitokondriar}}

Det meste av celleandinga skjer i _mitokondriar_. Mitokondriane finst i alle levande celler, og det er i desse cellelekamane at druesukker blir brote ned til karbondioksid og vatn. Slik får plantecella den energien ho treng for å leve. Sidan det er mitokondriar som leverer energi til cella, kan vi kalle dei for energiverket til cella.

{{Bilete:}}Bilettekst: Bilete av mitokondrie teke med elektronmikroskop. Forklaring: Mitokondrien er forma som ein avlang oval. Det ser ut som han inneheld ein spiral.{{Slutt}}

{{Figur:}}Figurtekst: Fotosyntese og celleanding er motsette prosessar. Forklaring: Desse prosessane skjer i ein sirkel. Grønkorn med klorofyll får karbondioksidgass og vatn frå mitokondriane. Dei brukar dette og solenergi til fotosyntese. Oksygengass og druesukker er produkt frå fotosyntesen. Noko av druesukkeret blir lagra som stivelse og resten får mitokondriane. Dei brukar dette saman med oksygengass for å skape energi til arbeid eller varme. Karbondioksidgass og vatn er òg produkt frå celleanding, og dette brukar grønkorna.{{Slutt}}

--- 69 til 279xxx3 Fotosyntese og celleanding er motsette prosessarFotosyntese og celleanding er dei to viktigaste prosessane på jorda. I fotosyntesen må energi tilførast for å få prosessen til å gå. I celleandinga blir det frigjort energi.   Skriv vi dei to reaksjonane under kvarandre, ser vi at det er dei same stoffa som er med, men reaksjonane har motsett retning.

Fotosyntese: vatn + karbondioksidgass + sollys -> druesukker + oksygengass

Celleanding: druesukker + oksygengass -> vann + karbondioksidgass + energi

xxx3 Celleanding skjer natt og dagFotosyntesen skjer i sollyset, og da produserer plantane eit overskot av druesukker. Dette blir lagra som stivelse. Når det er mørkt, skjer det ingen fotosyntese, men levande celler treng energi heile tida, natt og dag.   Så når det er mørkt, bruker plantane av stivelseslageret for å skaffe seg energi. Både om dagen og om natta blir stivelsen omdanna tilbake til druesukker før det blir brukt i celleandinga.

{{Figur:}}Figurtekst: Plantar driv med celleanding både dag og natt. Celleandinga skjer i mitokondriane. På teikninga er mitokondriane nedst. Øvst er grønkorna. Fotosyntesen skjer berre når det er dagslys. Celleandinga skjer døgnet rundt. 1. Dag: I tillegg til den utvekslinga av stoff mellom mitokondriane og

grønkorna som er forklart i figuren på s. 68, går noko oksygengass ut av cella, og noko karbondioksidgass kjem inn utanfrå.

2. Natt: Karbondioksidgass går ut av cella frå mitokondriane, og oksygengass kjem inn i cella og går til mitokondriane.

{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er celleanding?2. Skriv reaksjonslikninga for celleanding med ord.3. Når på døgnet har plantar celleanding?4. Når på døgnet har plantar fotosyntese?

_Utfordring_Det blir sagt at du ikkje skal ha masse grøne plantar på soverommet. Kvifor?

--- 70 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Skriv om planteceller ved å bruke desse orda:-- cellekjerne-- grønkorn-- saftrom-- cellevegg-- skjelett-- energiverk

>>> Oppgåve 2Set namn på dei ulike delane i plantecella. Kva funksjon har dei ulike delane? {{Figuren er utelaten.}}

>>> Oppgåve 3Kva er mitokondriar? Kva oppgåve har dei i cellene?

>>> Oppgåve 4Skriv fotosyntesen med ord.

>>> Oppgåve 5Kvae organismar produserer oksygengass?

>>> Oppgåve 6a) Kva stoff bruker plantane for å lage druesukker? b) Kva skjer med druesukkeret som blir laga i fotosyntesen? c) Fyll ut i dei farga sirklane. Til dømes: Kva får planten frå jorda?

{{Figur:}}-- frå lufta: .... til planten/fotosyntese-- frå jorda: .... til planten/fotosyntese-- frå fotosyntese: .... til planten-- frå fotosyntese: .... til lufta

Sollys står allereie på figuren.{{Slutt}}

>>> Oppgåve 7Kvar i cellene skjer fotosyntesen?

>>> Oppgåve 8Kva fargar av lyset bruker plantane til fotosyntesen? Kvifor er blad grøne om sommaren?

>>> Oppgåve 9a) Kvifor kan poteter bli grøne når dei ligg i sollys? b) Korleis bør vi lagre poteter? c) Kvifor består potetene av stivelse og ikkje druesukker?

>>> Oppgåve 10Kva gassar strøymer ut og inn av spalteopningane mellom lukkecellene?

--- 71 til 279>>> Oppgåve 11Grunngi påstanden om at fotosyntese og celleanding er dei to viktigaste prosessane på jorda.

>>> Oppgåve 12Set namn på dei ulike cellene i bladet. Forklar kva funksjon dei ulike cellene har. {{Figuren er utelaten, men er den same som på s. 64.}}

>>> Oppgåve 13Kva skjer med plantecellene dersom du gløymer å setje ein blomebukett i vatn?

>>> Oppgåve 14a) Finn ut kvifor lauvtrea mister blada om hausten. b) Kva tre har grøne blad eller nåler heile året?

>>> Oppgåve 15Korleis er rota bygd for å ta opp vatn?

>>> Oppgåve 16Kva for to oppgåver har rota til blomeplantar?

>>> Oppgåve 17Korleis kjem vatnet frå rota til blada?

>>> Oppgåve 18Kva bruker plantar vatn til?

>>> Oppgåve 19Korleis får cellene i rota druesukker?

>>> Oppgåve 20Set namn på og forklar funksjonen til dei ulike delane i planten.

--- 72 til 279>>> Oppgåve 21Kva for fire ting treng plantar for å leve?

>>> Oppgåve 22I beger X er det spirande erter. Beger Y inneheld kokte erter.

{{Figur: Beger X med spirande erter og Beger Y med like mange kokte erter.}}

a) I kva beger vil det bli utvikla karbondioksidgass? b) I kva beger vil temperaturen auke? c) Grunngi og forklar svara dine.

>>> Oppgåve 23Finn eit anna ord for celleanding.

>>> Oppgåve 24a) Korleis kan vi påvise karbondioksidgass? b) Korleis kan vi påvise oksygengass?

xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Treet_Vel deg eit tre - ditt tre. Dette skal du finne ut mest mogleg om. Resultatet skal du presentere for klassen eller i ein rapport til læraren. Desse elementa skal vere med i utgreiinga:

-- Kart over kvar treet veks i Noreg (eller kanskje det har større utbreiing?).

-- Teikn eller ta bilete av treet gjennom året: om hausten, om vinteren, om våren og om sommaren.

-- Korleis ser blomane til treet ut?-- Korleis spreier treet frøa sine?-- Bruker vi menneske treet til noko?-- Er det nokre dyr som har spesiell nytte av treet du har valt?-- Finst det nokre historier i mytologien, eventyr eller segner der treet

ditt er nemnt?

>>> 2 _Korleis bladet er bygd_Formålet med forsøket:

  Bladet er bygd for å drive fotosyntese. I denne øvinga skal du studere bladet for å sjå korleis det er forma for å løyse oppgåva si.

Du treng:-- blad frå lauvtre-- ferdig preparat av snitt gjennom blad-- mikroskop med utstyr-- dekkglas-- objektglas

Framgangsmåte:1. Plukk eit blad frå eit tre og studer det.2. Teikn eit omriss av bladet så nøyaktig som mogleg.3. På kva side av bladet er "nervane" tydelegast?4. Kva er eigentleg desse "nervane" på bladet?5. Studer eit ferdig preparat av tverrsnitt gjennom eit blad.

Til ettertanke:a) Teikn det du ser, og prøv å setje namn på det du ser.b) Kan du finne ut kva som er oversida og undersida av bladet?c) Korleis ser blada til gran og furu ut? Kvar har dei spalteopningane?

--- 73 til 279>>> 3 _Å undersøkje om lys er nødvendig for fotosyntesen_Formålet med forsøket:  Sidan vi veit at plantane lagrar druesukkeret dei produserer i fotosyntesen som stivelse, kan vi nytte dette for å påvise fotosyntese. Dekkjer vi til delar av eit blad slik at noko av bladet får sollys, mens andre delar ikkje får lys, kan vi undersøkje om sollys er nødvendig for fotosyntese. Der det har skjedd fotosyntese, er det lagra stivelse.

Du treng:-- potteplante-- aluminiumsfolie-- utstyr til å påvise stivelse:-- reagensrør, begerglas, kokeplate, alkohol (raudsprit), jodløysning

Framgangsmåte:1. Ta ein frisk potteplante og set han i mørke eit par dagar for at

planten skal bruke opp stivelsen i blada.2. Knip av eit blad og test at det er tomt for stivelse. Sjå side 61.

Dersom det framleis er stivelse i bladet, må planten stå lenger i mørke.

3. Ta ein bit aluminiumsfolie og brett eller kutt til ei stripe. Fest aluminiumsstripa på tvers av eit blad slik at både oversida og undersida er dekte. Sørg for at det ikkje kjem sollys til bladet under folien (sjå figuren). Ikkje ta bladet av planten!

4. La planten med bladet stå i sollys i nokre dagar.

5. Test bladet for stivelse.6. Lag ei teikning som viser korleis stivelsen i bladet er fordelt.

{{Figur: Aluminiumsfolie ligg på tvers over eit blad, ei stripe på oversida og ei på undersida. Stripa er festa med binders.}}

Til ettertanke:a) Kvifor var det nødvendig å fjerne stivelsen i starten av forsøket?b) Kva fortel resultatet deg om lys og fotosyntese?

>>> 4 _Frøspiring_Formålet med forsøket:  Vi kan vise at det blir danna karbondioksidgass i celleandinga. Spirande frø bryt ned druesukker ved celleanding for å skaffe seg energi til å spire og vekse. Det kan vi påvise med dette forsøket.

Du treng:-- to reagensglas-- aluminiumsfolie-- ei sprøyte-- spirande frø, til dømes erter-- kalkvatn

Framgangsmåte:Legg spirande frø i eit stort reagensglas, ein målesylinder eller liknande. Dekk opninga med aluminiumsfolie. Etter 30-40 minutt stikk du eit rør fest til ei sprøyte godt ned blant dei spirande frøa. Sug opp gass ved hjelp av sprøyta. Tøm deretter gassen frå sprøyta raskt ned i kalkvatn i eit reagensrør. Hald tommelen over og rist. Karbondioksidgass blakkar kalkvatn (gjer det uklart). Dersom kalkvatnet blir blakka, har du påvist karbondioksidgass.

{{Figur:}}Figurtekst: Du kan påvise at det er danna karbondioksidgass ved hjelp av kalkvatn. Forklaring: To reagensrør. I det eine røret er det spirande frø. Det er aluminiumsfolie over opninga. Ei sprøyte går gjennom aluminiumslokket og ned i reagensrøret. I det andre reagensrøret er det kalkvatn. Gassen henta frå det første reagensrøret sprøytast inni kalkvatnet.{{Slutt}}

Til ettertanke:a) Skriv ned kva som har skjedd.b) Kva stoff var til stades i byrjinga av forsøket?c) Kva stoff har vorte danna?d) Kvifor skjedde dette?

--- 74 til 279{{Biletside}}

--- 75 til 279xxx1 Kapittel 5: DyrecellerI dette kapittelet skal du lære om korleis dyreceller er bygde opp, og korleis dei fungerer. Dyr er fleircella organismar som består av milliardar av celler. Alle dyr er eit individ.   Gjennom utviklinga til sjølvstendig individ har cellene spesialisert seg til muskelceller, hudceller osv., som samarbeider.  Vi menneske er bygde opp av dyreceller. Da eggcella til mor di og sædcella til far din smelta saman, vart dei opphav til over 200 ulike celletypar i kroppen din.   Sjølv om det er mange ulike typar dyreceller, har dei mange viktige likskapar som gjer at vi kan kalle dei dyreceller. Nokre av desse bygningstrekka er annleis enn hos plantecellene. Ingen dyreceller kan produsere sin eigen mat ved fotosyntese.

--- 76 til 279xxx2 Korleis dyrecellene er bygde oppDyreceller skil seg frå planteceller ved at dei verken har cellevegg, stort saftrom eller grønkorn. Dyreceller har derfor ikkje fast form, og det skjer ikkje fotosyntese i dyrecellene.

xxx3 Dyreceller har ikkje celleveggDyreceller er avgrensa av ein cellemembran, men har ingen fast cellevegg utanfor denne membranen slik plantar har. Dette kan du lett sjå ved å trykkje på di eiga hud. Ho er mjuk og gir etter for trykk. Ein plantestengel eller stammen på eit tre er derimot hard.   Det finst nokre dyreceller som ikkje gir så lett etter for trykk. Beincellene våre som byggjer opp knoklane, er faste. Desse cellene har heller ikkje ein cellevegg, men det er mellom anna kalsiumsambindingar som gjer at desse cellene er så stive.   Dyreceller har ikkje noko stort saftrom som plantecellene har. Det kan du sjå om du studerer dei to celletypane i mikroskop.

{{Figur:}}Figurtekst: Dyrecellene har berre ein cellemembran rundt seg. Dei har ingen cellevegg og har derfor inga fast form. Tekst i figuren: -- cellekjerne-- cellevæske-- cellemembran{{Slutt}}

xxx3 Arvestoffet er samla i cellekjernen{{I ordbiblioteket:}}kromosomkjønnsceller

{{Slutt}}

DNA er samla i cellekjernen akkurat som hos plantecellene. Hos menneske inneheld kvar einaste celle ein DNA-tråd som er om lag 2 meter lang. Den genetiske koden i DNA-tråden i cellene dine bestemmer korleis du skal sjå ut, til dømes om du skal ha blå auge og krøllete hår eller brune auge og rett hår. DNA hos menneske er organisert i 46 delar som vi kallar _kromosom_. I _kjønnscellene_ (eggceller og sædceller) er det berre 23 kromosom.   Ingen menneske, bortsett frå einegga tvillingar, har heilt likt DNA. DNA kan kartleggjast, og det nyttar mellom anna politiet seg av. Finn dei litt blod, nokre hårstrå, spytt, hud eller anna frå eit menneske, kan det samanliknast med ei DNA-prøve frå ein mistenkt. Er DNA i dei to prøvene like, knyter dette personen til brotsverket. Tilsvarande kan ein mistenkt frifinnast dersom prøvene ikkje er like.

{{Bilete:}}Bilettekst: Politiet kan skaffe seg DNA-prøver av ein mistenkt ved å skrape lett på innsida av kinnet for å få tak i levande celler. Denne prøva kan samanliknast med DNA frå åstaden for eit brotsverk. Forklaring: Pinnen som var brukt til å skrape innsida av kinnet blir lagt på eit felt på eit lite kort.{{Slutt}}

xxx3 Dyreceller har ulik form og storleik{{I ordbiblioteket: sædcelle}}

Sjølv om alle dyreceller er bygde opp på same måten, kan dei ha ulik form og storleik. Cellene er tilpassa dei oppgåvene dei har i fleircella organismar. Nervecellene i eit menneske sender signal mellom hjernen og andre kroppsdelar. Nokre av desse nervecellene kan derfor bli veldig lange. Nervecellene som skal nå frå ryggrada og heilt fram til foten din, kan bli opptil 1,5 meter lange.   Dei fleste celler i ein organisme ligg i ro. Men blodcellene strøymer i blodårene, og _sædcellene_ til mannen har ein lang hale som dei bruker til å symje med, nærmast som ein propell!

--- 77 til 279xxx3 Det finst kjempeceller"Ingen regel utan unntak" er eit godt ordspråk. Det gjeld også i naturfag. For sjølv om dei aller fleste celler er bitte små, så små at du ikkje kan sjå dei utan mikroskop, finst det nokre kjemper. Ei eggeplomme frå ei høne er ei enkelt celle med eggekvite rundt. Eggekviten vernar og inneheld næring.   Utanpå egget er det eit kalkskal. Alle fuglar legg egg med kalkskal rundt. Strutsen legg egg som kan vege opptil 1,5 kg, og det er inne i dette egget du finn den største cella i verda.

{{Bilete:}}

Bilettekst: Strutseegget inneheld den største cella i verda. Forklaring: Strutseegget er større enn handa til ein mann.{{Slutt}}

{{Figurar. 2 (s. 77):}}1: Figurtekst: Sentralt i nervecella ligg cellekjernen. Forklaring: Nervecella har ein rund del øvst med cellekjerne. Resten av cella er svært lang og tynn. Det er små "greiner" på den runde delen og på enden av den tynne delen av cella.2: Figurtekst: Her er ei sædcelle. I hovudet ligg cellekjernen. Motoren er mitokondriar. Forklaring: Sædcella har hovud, noko som liknar ein kropp og ein lang hale. Motoren ligg i "kroppen".{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er skilnaden på ei plantecelle og ei dyrecelle?2. Kvifor er ein plantestengel hard, mens huda di er mjuk?3. Kvifor kan politiet bruke DNA i etterforskinga si?4. Kor lang er dei lengste nervetrådane i kroppen din?

_Utfordring_Kvifor er det ikkje 46 kromosom i kjønnscellene?

--- 78 til 279xxx2 Celleanding hos dyr og menneskeBåde planteceller og dyreceller treng oksygengass til å forbrenne druesukker i mitokondriane.

xxx3 Cellene i musklane treng mykje energiFor å kunne få noko til å skje krevst det energi. Muskelcellene samarbeider og dannar muskelvev, som igjen dannar musklane våre.   Muskelceller utfører mykje arbeid, og dei krev mykje energi. Det meste av celleandinga skjer i mitokondriane, og derfor har muskelceller mange mitokondriar for å få den energien dei treng. Drivstoffet som er druesukker, får dyrecellene frå maten dyret et. Maten blir først broten ned til blant anna druesukker, deretter kan druesukker brukast i celleanding.

druesukker + oksygengass -> vatn + karbondioksidgass + energi

{{Figur:}}Kvar enkelt muskelcelle kan ha meir enn tusen mitokondriar, og kvar mitokondrie er eit lite energiverk. Dermed blir det frigjort mykje energi, og musklane kan gjere eit stort arbeid. Forklaring: Armrørsler. Når armen er strak, er det tricepsen som jobbar. Når armen bøyast, er det bicepsen som jobbar.{{Slutt}}

xxx3 Auka celleanding gir høgare temperaturHos oss menneske er celleandinga med på å halde kroppstemperaturen vår på 37 gradar. Når du spring eller driv annan fysisk aktivitet, arbeider musklane dine hardt. Da går celleandinga for fullt, og det blir frigjort energi frå druesukker. Mykje av energien går med til å trekkje muskelcellene saman, mens resten fører til auka temperatur. Derfor blir du varm når du er aktiv.   For at kroppen skal fungere normalt, er det viktig at temperaturen held seg på eit stabilt nivå. Derfor må kroppen gi frå seg ekstra varme. Dette skjer ved at blodet som blir varma opp i musklane, strøymer gjennom huda og blir avkjølt i den kaldare lufta som er i kontakt med huda.   Dessutan blir det avgitt sveitte, og når sveitten fordampar, blir huda avkjølt. Det som skjer i huda, er den viktigaste måten kroppen kan regulere temperaturen på.

{{Bilete:}}Bildetekst: Sveitten er med på å kjøle ned kroppen. Forklaring: Atletar som lauper.{{Slutt}}

xxx3 Mjølkesyre blir danna når det er for lite oksygengass{{I ordbiblioteket:}}anaerob forbrenningaerob forbrenning{{Slutt}}

Dersom du arbeider fysisk svært hardt, kan du få mjølkesyre i musklane. Da stivnar musklane, og du må stoppe opp. Musklane har fått for lite oksygengass til å drive celleanding, og druesukker blir brote ned utan oksygengass. Dette kallar vi _anaerob forbrenning_. Det blir danna mjølkesyre i staden for karbondioksidgass og vatn.   Når musklane på ny får tilført oksygengass, vil mjølkesyra reagere med oksygen og forbrenne vidare.  Ved vanleg fysisk arbeid eller når du gradvis aukar innsatsen, klarer blodet å frakte nok oksygengass til musklane. Druesukkeret blir da brote ned til karbondioksidgass og vatn. Dette kallar vi _aerob forbrenning_.

--- 79 til 279xxx3 Du pustar ut vassdampSidan vatn er eit produkt av celleandinga, pustar du ut vassdamp. Dersom du pustar på ei kald glasrute, ser du at det kjem vassdropar (dogg) på glaset. Du pustar ut meir vassdamp når du er aktiv enn når du er i ro.

xxx3 LivskyssetVed ulykker eller sjukdom kan personar stoppe å puste. Får ikkje eit menneske oksygengass, vil det døy etter om lag 5 minutt. Etter

ulykker får mange varige hjerneskadar dersom ingen rettar opp hovudet på den skadde slik at luftvegane blir frie. Dersom dette ikkje er nok, kan ein redde liv ved å blåse luft inn i lungene til pasienten. Dette kallar vi _munn-mot-munn-metoden_ - eller litt vakrare: _livskysset_.

{{Tabell. 3 kolonnar, 5 rader:}}Gass Luft pusta inn, om lag Luft pusta ut, om lag Oksygen 21% 17%Karbondioksid 0,03% 4%Nitrogen 78% 78%Andre 1% 1%

{{Tabell slutt}}

Når nokon seier at vi pustar inn oksygengass og ut karbondioksidgass, kan vi lure på korleis vi kan redde liv med munn-mot-munn-metoden. Det kan vi fordi lufta vi pustar ut, inneheld mykje meir oksygen enn karbondioksid.

{{Ramme:}}_Ring 113 dersom du treng legehjelp med det same_Ein gir hjarte-lungeredning når nokon har hjartestans. Hjarte-lungeredning er brystkompresjonar og munn-til-munn-metoden. Dersom ulykka er ute, skal du alltid rope på hjelp, gi livreddande førstehjelp og ringje 113. Sjå også side 17{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kvifor har muskelceller mange mitokondriar?2. Kvifor blir du varm når du spring?3. Kva er aerob forbrenning?4. Kvifor kan musklane stivne når du trenar?

_Utfordring_Kvifor skjelv du etter eit langt og kaldt bad?

--- 80 til 279xxx2 Blod er transportsystemet til kroppenCellene er avhengige av å få tilført mellom anna oksygengass og druesukker og at avfallsstoffa blir transporterte bort. Blodet er transportsystemet som fraktar stoff frå ein stad i kroppen til ein annan. Hjartet pumpar blodet rundt i kroppen.

xxx3 Blodet fraktar oksygengass og karbondioksidgassBlodet blir frakta rundt i blodårer og når fram til alle cellene i kroppen. I lungene tek blodet opp oksygengass som det fraktar rundt til cellene i kroppen. Karbondioksidgass blir fjerna frå cellene og transportert til lungene. Blodet er da oksygenfattig.

  Når du pustar ut, pustar du ut meir karbondioksidgass enn når du pustar inn.

xxx3 Klaffar i hjartet sender blodet rett vegBlodet må pumpast i rett retning. Det oksygenfattige blodet må pumpast til lungene, og blodet som er rikt på oksygen, må pumpast ut i kroppen. For å sikre at blodet flyt i rett retning, har hjartet klaffar som opnar og lukkar seg i ei bestemt rekkjefølgje.   Når hjartemusklane trekkjer seg saman, blir blodet pumpa den vegen der klaffane er opne. Blodet kan ikkje komme tilbake i den åra det kom frå. Der er klaffane stengde. Klaffane er altså berre opne i éi retning. Du kan samanlikne det med ein sykkelventil. Ventilen slepper lufta inn i hjulet, men ikkje ut. Dersom det ikkje hadde vore klaffar, ville oksygenrikt og oksygenfattig blod vorte blanda saman. Da ville cellene fått mindre oksygengass og ikkje greidd å gjere eit like stort arbeid.

{{Figur:}}Figurtekst: Blodet er transportør, og hjartet er blodpumpa. Forklaring: Forenkla framstilling av blodomløpet. Lunger er øvst på figuren, hjartet er i midten og nedst er kroppen. På høgre sida (på venstre sida av figuren) er blodet oksygenfattig (merka blå), og på venstre sida er blodet oksygenrikt (merka raud). Oksygenfattig blod blir transportert frå kroppen til høgre hjartekammer. Det går gjennom høgre hjartekammeret og blir transportert vidare til lungene. Når det kjem ut av lungene på venstre sida, er det oksygenrikt. Dette blodet blir transportert til venstre hjartekammer og vidare derfrå til kroppen.{{Slutt}}

{{Figur:}}Figurtekst: I hjartet er det fire kammer. Venstre hjartekammer har tjukkast muskel fordi det skal pumpe blodet rundt i heile kroppen. Framkammera har tynnast musklar sidan dei berre skal pumpe blodet inn i hjartekammera. Forklaring / tekst i figuren: -- frå kroppen: fattig på oksygengass - Høgre framkammeret pumpar

blodet inn.-- frå lungene: rikt på oksygengass - Venstre framkammeret pumpar

blodet inn.-- til lungene: Høgre hjartekammeret pumpar blodet ut.-- til cellene i kroppen: Venstre hjartekammeret pumpar blodet ut.{{Slutt}}

xxx3 Tynne blodårer omsluttar cellene{{I ordbiblioteket: hårrørsårer}}

Blodårene i kroppen deler seg opp i stadig tynnare rør. Dei tynnaste røra er som tynne hår, og vi kallar dei _hårrørsårer_. Hårrørsåra omsluttar cellene.

  Menneske har to lunger som er delte opp i fleire hundre millionar små, luftfylte blærer med hårrørsårer. Lungene har derfor ei svært stor overflate slik at oksygengass og karbondioksidgass lett kan strøyme gjennom hinnene med blod på den eine sida og lufta i lungene på den andre sida.

{{Figur:}}Figurtekst: Lungene i kroppen din har ei overflate på om lag 75 m^2. Lungene består av lungeblærer som er omgitt av hårrørsårer. Forklaring:1: Lunger: Luftrøret deler seg i to greiner, ei grein til kvar lunge. Desse

greinene deler seg i ytterlegare greiner. På desse greinene er det luftblærer.

2: Lungeblærer: Figuren framstiller lungeblærene slik at dei ligg tett saman i klyngjer og at dei er full av hòl.

3: Forstørring av ei lungeblære. Ho er forma slik at det er eit rør øvst og ein rund del nedst. Hårrørsårer ligg tett inntil den runde delen. Oksygengass kjem inni lungeblæra gjennom "røret" og ut frå den runde delen til hårrørsårene. Oksygenfattig blod blir til oksygenrikt blod. Samstundes går karbondioksidgass frå hårrørsårene inni lungeblæra og vidare ut av lungeblæra gjennom "røret".

{{Slutt}}

--- 81 til 279xxx3 Dei raude blodcellene fraktar oksygengass{{I ordbiblioteket: raude benmergen}}

Du har om lag 5 liter blod i kroppen din. I blodet er det dei raude blodcellene som fraktar oksygengassen. Dei raude blodcellene inneheld eit stoff som kan binde seg til oksygengassen. Dette stoffet heiter hemoglobin.   Raude blodceller lever berre i 120 dagar før dei er utslitne og blir brotne ned. Derfor lagar kroppen din heile tida nye blodceller. Dette skjer i den _raude beinmergen_, og til det treng kroppen mellom anna jern og B-vitamin. Har du for lite jern i kosthaldet, kan ikkje kroppen lage nok raude blodceller, og du blir slapp.

{{Figur:}}Figurtekst: På teikninga kan du sjå korleis ein hårrørsåre ligg rundt muskelceller. Det gjer det lett for oksygengass å komme over frå blodet til cellene og for karbondioksidgass frå cellene og over i blodet. Forklaring / tekst i figuren: -- muskelceller: ei ellipseforma celle.-- hårrørsårer: ligg rundt heile cella.-- raude blodceller: i hårrørsårene.{{Slutt}}

xxx3 Hjartet blir ikkje trøytt

Hjartet er ein muskel, og det er denne muskelen som pumpar blodet rundt i årene. For å gjere dette slår hjartet om lag 70 gonger i minuttet. Tenk deg at du klemmer ein tennisball i handa di 70 gonger i minuttet. Musklane i handa di vil ganske fort bli slitne. Men hjartet har spesielle muskelceller som slår døgnet rundt heile livet, utan å bli slitne.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva oppgåve har blodet?2. Kor mange hjartekammer har hjartet ditt?3. Forklar kva som skjer i lungene.4. Kva er hemoglobin?

_Utfordring_Kva heiter blodåra som går frå hjartet og ut i kroppen? Kvifor har denne blodåra så tjukke vegger?

--- 82 til 279xxx2 Organismar skaffar seg oksygengass på ulike måtarLungene er pusteorganet vårt, men ikkje alle organismar har lunger. Ulike organismar har ulike måtar å skaffe seg oksygengass på.

xxx3 Amøbar har ikkje noko pusteorganAmøbar er eincella, små organismar. Det er kort veg frå overflata og inn til det inste området i cella. Oksygengass finst oppløyst i vatn. Inne i amøben blir oksygenet brukt i celleandinga. Det er ein høgare konsentrasjon av oksygengass utanfor amøben enn inni. Derfor trengjer oksygengass gjennom cellemembranen og inn i amøben. Det motsette skjer med karbondioksidgass som slepp ut av amøben.

{{Figur:}}Figurtekst: Amøbar og andre organismar har ikkje eigne organ for gassutveksling. Gassutvekslinga skjer direkte gjennom cellemembranen.Forklaring:-- Oksygengass: frå vatnet og inni amøben.-- Karbondioksidgass: frå amøben ut i vatnet.{{Slutt}}

xxx3 Meitemarken pustar med hudaHuda på ein meitemark er tynn og har berre nokre få lag med celler. I huda ligg det mange tynne blodårer som kan ta opp oksygengass frå lufta omkring marken. Blodet transporterer oksygengass til og karbondioksidgass frå alle cellene i kroppen. Meitemarken er eit roleg dyr som rører seg lite, og treng derfor lite oksygengass.

{{Bilettekst: For å unngå å tørke ut grev meitemarken seg ned i jorda. Der nede kan huda halde seg fuktig slik at dei ytste cellene i huda ikkje døyr, men kan ta opp oksygengass.}}

xxx3 Insekt har kroppen fylt av harde pusterørInsekt har eit vasstett skjelett. I skjelettet er det hol som leier inn i eit rørsystem som er greina rundt i heile kroppen. Oksygengass siver inn gjennom hola i overflata av skjelettet og gjennom rørsystemet, slik at oksygenrik luft når fram til alle cellene. Insekta har derfor ikkje behov for blod til å transportere gassane.

{{Figur:}}Figurtekst: Rørsystemet hos insekta fungerer som eit ventilasjonssystem. Det blå på teikninga er luftrør. Forklaring: Dei største luftrørene ligg ytst og når dei ytste delane av kroppen, t.d. beina, halen og hovudet. Dei deler seg til mindre greiner som når dei indre delane av kroppen.{{Slutt}}

--- 83 til 279xxx3 Fiskane har ikkje tunger, men gjellerFiskane tek opp oksygengass frå vatnet med gjeller. Gjellene har stor overflate, og dei er fylte med tynne blodårer. Vatn strøymer heile tida over gjellene. Når det er mindre oksygengass i blodårene i gjellene enn i vatnet, strøymer oksygengassen inn i blodårene. Karbondioksidgass går motsett veg og ut i vatnet.   Sidan gjellene er mjuke, er dei verna av eit gjellelokk. Dersom du ser ein fisk i akvarium som sym sakte eller står stille, kan du sjå at han vekselvis opnar og lukkar munnen og gjellelokka. Det er for å skape ein straum av vatn over gjellene. Fisk som sym i ein straum, treng berre å halde munnen open for å få friskt vatn over gjellene.

{{Figur:}}Figurtekst: Gjeller er "lungene" til fiskane. Gjellene er greina slik at dei får ei stor overflate. Forklaring: Gjellene liknar fjær.{{Slutt}}

xxx3 Kvalane har "nasen" på toppen av hovudetKval er pattedyr som oss, men kvalen er tilpassa eit liv i vatn. Under vatn ville det vore vanskeleg både å ete og puste gjennom munnen utan å få store mengder vatn i lungene. Derfor har nasen til kvalane vorte tilpassa eit liv i vatn. Han har mist luktefunksjonen sin og vorte utvikla til eit reint pusteorgan. Pusteholet - nasen - sit oppe på hovudet slik at kvalen ikkje må lyfte hovudet overvatnet for å puste. Pusteholet har ein kraftig lukkemuskel som held holet tett når kvalen dukkar. Ein annan muskel opnar holet når han kjem over overflata. Denne siste muskelen er viljestyrt, på same måten som når du bestemmer at du vil bøye armen. Dersom kvalen mister bevisstheita, kan han derfor ikkje lenger opne pusteholet, og han vil bli kvelt.

{{Bilete:}}

Bilettekst: Blåkvalen er det største nolevande pattedyret i verda. Forklaring: Ein kval sprutar vatn og luft frå pusteholet.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kvifor treng ikkje amøben noko eige pusteorgan?2. Korleis pustar meitemarken?3. Kva skjer i gjellene hos fisk?4. Kva vil det seie at pustemuskelen til kvalen er viljestyrt?

_Utfordring_Korleis pustar froskane?

--- 84 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1a) Kva for nokre av desse tre figurane viser bakteriecelle, plantecelle

og dyrecelle? {{Figurane er utelatne. Spør læraren din om denne oppgåva.}}

b) Set namn på cellelekamane i dei tre cellene.

>>> Oppgåve 2Set inn uttrykka i rett rubrikk i tabellen. Dersom du har lært å lage tabell på datamaskinen, skal du sjølv lage tabellen og fylle han ut.

-- DNA-- cellekjerne-- mitokondriar-- cellevegg-- klorofyll

{{Tabell. 3 kolonnar, 2 rader:}}Bakterieceller har ... Planteceller har ... Dyreceller har ... -- -- --

{{Slutt}}

{{Alternativt oppsett:}}Bakterieceller har:-- .... -- osv.

Planteceller har:-- .... -- osv.

Dyreceller har:-- .... -- osv. {{Slutt}}

>>> Oppgåve 3Skriv med dine eigne ord dei viktigaste skilnadene mellom cellene til bakteriar, plantar og dyr.

>>> Oppgåve 4Eggeplomma frå høner er ei enkelt celle.a) Kor mykje veg ei eggeplomme? b) Kva slags oppgåve har eggekviten og eggeskalet?

>>> Oppgåve 5Dei lengste cellene dine er nerveceller som går frå ryggrada og ut til alle delar av kroppen. Finn ved å måle på kroppen din kor lang den lengste cella i kroppen din er. Mål frå halebeinet (nedst i krossryggen).

>>> Oppgåve 6a) Vi går ut frå at kvar DNA-tråd er 2 meter lang, og at du har

100.000.000.000.000 celler i kroppen. Kor lange er DNA-trådane i kroppen din til saman?

b) Kor lang lenkje vil du få om du legg alle DNA-trådane etter kvarandre?

c) Jorda er om lag 40.000 km rundt ekvator. Kor mange gonger ville lenkja med ditt DNA nå rundt jorda?

>>> Oppgåve 7Kva oppgåver har blodet i kroppen vår?

>>> Oppgåve 8Maratonløparar vil ikkje klare å fullføre distansen dersom dei spring for raskt, for da vil musklane "stivne". Kan du forklare det?

>>> Oppgåve 9Kvifor pustar vi ekstra fort etter og under fysisk aktivitet?

>>> Oppgåve 10Forklar kvifor vi pustar ut mindre oksygengass enn vi pustar inn.

--- 85 til 279>>> Oppgåve 11a) Kvifor kan vi kalle munn-mot-munn-metoden for "livskysset"? b) Forklar kvifor vi kan bruke den lufta vi pustar ut, som livreddande

førstehjelp ved munn-mot-munn-metoden.

>>> Oppgåve 12Kvifor pustar vi inn i bålet eller på peisen for å få det til å flamme opp?

>>> Oppgåve 13Kvifor blir det dogg på rutene når du set deg inn i ein bil rett etter trening?

>>> Oppgåve 14Når det er kaldt rundt oss, mister vi varme til lufta. Kva skjer i kroppen din da for at kroppstemperaturen ikkje skal bli lågare?

>>> Oppgåve 15a) Kvifor må kroppen heile tida lage nye raude blodceller? b) Kvar i kroppen blir dei danna?

>>> Oppgåve 16I kva hjartekammer er muskelen tjukkast og kraftigast? Kvifor?

>>> Oppgåve 17Vi seier at krinsløpet til blodet kan delast i to: det vesle krinsløpet og det store krinsløpet. Kva er det vesle, og kva er det store krinsløpet, trur du?

>>> Oppgåve 18Lag ei teikning, og forklar korleis blodet blir pumpa rundt i kroppen din. Start med denne setninga:  Blodet kjem frå kroppen med lite oksygen og går inn i høgre framkammer.  Plasser resten av setningane i rett rekkjefølgje:

-- Blodet blir pumpa gjennom ei blodåre til lungene.-- Blodet blir pumpa inn i venstre framkammer.-- Blodet blir pumpa inn i høgre hjartekammer.-- Blodet blir pumpa inn i venstre hjartekammer.-- Blodet samlar opp oksygengass og kvittar seg med

karbondioksidgass.-- Blodet blir pumpa gjennom blodårer ut i resten av kroppen.

>>> Oppgåve 19Lag ei forteljing om reisa til ei raud blodcelle som tek med seg oksygen til ei celle i stortåa.

>>> Oppgåve 20Dersom du kunne brette ut lungene dine, ville dei vere på om lag 75 m^2. Hadde dei fått plass på golvet i klasserommet? Set opp eit reknestykke og grunngi svaret ditt.

>>> Oppgåve 21Kva oppgåve har lungene?

>>> Oppgåve 22Kva er skilnaden på lufta vi pustar inn, og den vi pustar ut?

>>> Oppgåve 23

Svelget fører ned til både matrøret og luftrøret. Kva hindrar maten i å komme ned i luftrøret?

>>> Oppgåve 24Skriv først opp fleire dyr du kjenner. Finn deretter ut korleis dei pustar, kva dei et, og korleis fordøyingssystemet deira er.

--- 86 til 279>>> Oppgåve 25Bruk Internett eller oppslagsverk til å komme med grunngitte svar på desse spørsmåla:

a) Sidan blåkvalen er eit pattedyr, vil det seie at dei har bryst og ammar ungane sine?

b) Føder blåkvalen levande ungar? c) Kva et dei som vaksne? d) Kor mykje veg ein vaksen blåkval?

>>> Oppgåve 26Bruk Internett eller oppslagsverk til å komme med grunngitte svar på desse spørsmåla:

a) Korleis overlever meitemarken om vinteren når jorda er frosen? b) Kor lang kan ein meitemark bli? c) Kva lever meitemarkane av? d) Kva fiendar har dei? e) Finst det hann- og homeitemarkar?

>>> Oppgåve 27Korleis skaffar desse dyra oksygen til celleandinga:

a) Reker b) Blåskjel c) Fuglar

xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Påvising av celleanding i kroppen din_Formålet med forsøket:  Vi kan ikkje sjå celleandinga, men vi kan påvise resultata av denne andinga, for det blir danna karbondioksidgass. Blir det danna karbondioksidgass når eit stearinlys brenn?   Kalkvatn er ei væske som blir blakka (blir uklar) når det kjem karbondioksidgass ned i henne. Denne reaksjonen bruker vi til å påvise karbondioksidgass.

Du treng:-- stearinlys eller telys-- kalkvatn

-- sugerør-- tomt syltetøyglas

Framgangsmåte:Skriv først opp celleandinga, og forklar kva stoff som kroppen din må gi frå seg dersom det skjer celleanding.

1. Pust på ei kald rute eller eit kaldt glas. Kva ser du? Kva er dette stoffet? Forklar kvar det kjem frå.

2. Hald eit kaldt syltetøyglas opp ned over eit brennande lys utan at det sloknar. Kva ser du i glaset? Kva er dette? Prøv å forklare kvar det kjem frå.

3. Ha kalkvatn i eit reagensglas. Blås ned i vatnet med eit sugerør. Kva viser dette?

4. Hald eit tomt syltetøyglas opp ned over det brennande lyset i to-tre minutt. Ta så glaset vekk frå lyset og hell raskt litt (ein eller to fingerbreidder) kalkvatn i glaset. Set på lokket og rist glaset. Forklar kva som skjer. Skriv reaksjonslikninga med ord.

Til ettertanke:Kvar i kroppen vart karbondioksidgassen du har påvist, danna? Forklar korleis han kom frå ein av stadene i kroppen der han vart danna, og til luftrommet i lungene.

>>> 2 _Kor mykje blod pumpar hjartet ditt?_ Formålet med forsøket:  Du veit at hjartet er muskelen som pumpar blodet rundt i kroppen din. Men kor mykje blod pumpar hjartet?

Du treng:-- ei klokke

Framgangsmåte:1. Finn ut kor mange gonger hjartet ditt slår i minuttet når du er i ro.

Ta pulsen på halsen eller på handleddet. Tel kor mange slag det er i eit halvt minutt, og multipliser med to for å finne kor mange slag det er i minuttet.

a) Rekn ut kor mange gonger hjartet slår på ein time.b) Kor mange gonger slår det på eit døgn?

--- 87 til 2792. Hjartet pumpar om lag 70 ml blod kvar gong det trekkjer seg saman.

a) Kor mykje blod pumpar hjartet ditt kvart minutt når du er i ro?b) Når du trenar, treng musklane meir energi, og hjartet må slå fortare

for å få fram oksygengass. Finn ut kor høg puls du har når du trenar.

Spring opp ei trapp i skolebygget, hopp opp og ned ved sida av pulten, eller gjer ein annan aktivitet slik at du blir andpusten.

c) Ta pulsen på deg sjølv, og finn ut kor mykje blod hjartet ditt pumpar kvart minutt når du no har høg puls.

d) Kor mange brusflasker ville hjartet ditt fylt kvart minutt med den rytmen det no har?

Til ettertanke:Når vi blir redde, aukar pulsen, hjartet slår fortare. Kan du forklare det?

>>> 3 _Lungevolum_Formålet med forsøket:  Lungevolumet varierer frå menneske til menneske. Mellom anna kjønn, alder, høgd og fysisk form har noko å seie for lungevolumet til ein person. Du skal finne lungevolumet ditt. Det vil ikkje vere det totale volumet fordi det alltid vil vere noko luft att i lungene. Lungevolumet er volumet av den lufta du kan puste ut etter å ha fylt lungene maksimalt.

Du treng:-- lungevolumpose med munnstykke-- måleband, tommestokk eller liknande

Framgangsmåte:1. Det normale pustevolumeta) Sit heilt roleg og pust normalt ut og inn.b) Tel kor mange gonger du pustar per minutt. Det er lettast å telje

kvart utpust.c) Pust éin gong inn i lungevolumposen. Tett posen, til dømes ved at

du snurrar han rundt eller held rundt han.d) Mål kor mykje luft det no er i posen ved at du snurrar posen eller

trykkjer lufta saman med handa. Noter resultatet.e) Kor mange liter luft pustar du ut og inn kvart minutt og på ein time?

2. Lungevolumeta) Set på eit reint munnstykke, og sug ut all lufta frå lungevolumposen.b) Trekk pusten så djupt du kan, og blås mest mogleg luft i posen i eitt

blås.c) Mål kor mykje luft det er i posen no.d) Gjer målinga ein gong til slik at du får tre resultat, og rekn ut

gjennomsnittet av desse tre målingane. Resultatet viser lungevolumet ditt.

e) Mål kor høg du er.f) Før opp resultata frå klassen i ein tabell. Lag så ein graf eller eit

søylediagram med høgd som y-akse og lungevolum som x-akse. Lag ein for jentene og ein for gutane.

g) Er det nokon samanheng mellom høgd og lungevolum? Forklar resultatet.

Til ettertanke:a) Kva muskel er den viktigaste vi bruker til å puste med når vi er i ro?b) Kva påverkar lungevolumet ditt?

>>> 4 _Å ikkje knuse egg_Dette er ei lita utfordring til klassen.

Du treng:-- eit egg (eller fleire?)-- eit papirark-- teip-- golvklut?

Utfordringa:Kven av dykk klarer berre ved hjelp av eit papirark og teip å sleppe eit egg frå bordhøgd og ned i golvet utan at det blir knust?

--- 88 til 279{{Biletside}}

--- 89 til 279xxx1 Kapittel 6: Byggjesteinar til stoff - og modellarDette kapittelet er ei øving i _modelltenking_. Tenk at du har på deg "magiske briller" og kan sjå dei minste byggjesteinane til eit stoff. Dersom du etterpå skal teikne eller byggje noko av det du har sett, seier vi at du lagar ein _modell_. Denne modellen er sikkert ei forenkling av slik det verkeleg er, for det verkelege er veldig samansett.   Ein slik modell kan vi bruke i undervisninga. I undervisninga bruker vi modellar som ikkje har fleire detaljar enn vi treng til forklaringane våre.

--- 90 til 279xxx2 Fast stoff, væske og gassxxx3 Vi klassifiserer for å forenkleVi må alle rydde litt av og til. På rommet har du kanskje eit sorteringssystem der du har sokkar i éin skuff og T-skjorter i ein annan skuff? Bøker i éi hylle og teikneseriar i ei anna hylle?   I naturfag sorterer vi også. Vi sorterer stoff ut frå felles eigenskapar. Vi seier da at vi _klassifiserer_ stoff. Det gjer det enklare å snakke om stoff fordi vi kan snakke om ei gruppe stoff og ikkje berre kvart enkelt stoff.

xxx3 Dei tre tilstandane er fast stoff, væske og gassVi kan klassifisere stoff som _faste stoff, væsker_ og _gassar_ ved ein bestemt temperatur. Jern er eit fast stoff, vatn er ei væske, og oksygen er ein gass ved romtemperatur.

  I tabellen finn du typiske trekk som er felles for stoff i kvar av dei tre tilstandane.

{{Tabell gjort om til liste:}} _Fast stoff:_Tilstandar og fellestrekk:-- bestemt form-- bestemt volum Døme: Krystall av natriumklorid

{{Bilete: Krystalla av natriumklorid ser ut som gjennomsiktige kubar.}}

_Væske:_Tilstandar og fellestrekk:-- kan hellast-- endrar form etter behaldaren-- bestemt volum Døme: Farga vatn

_Gass:_Tilstandar og fellestrekk:-- spreier seg i heile det rommet den er i-- lett å presse saman Døme: Klorgass

{{Bilete: Klorgass - som er gul.}}

--- 91 til 279xxx3 Vi tenkjer oss ein partikkel som ei kule{{I ordbiblioteket: partikkel}}

Kvifor er det slik at eit fast stoff har ei bestemt form, mens vi kan helle ei væske?  La oss tenkje oss at vi tek på "magiske briller" som gjer at vi kan sjå korleis stoff er bygde opp. Med dei magiske brillene ser vi at alle stoff er bygde opp av _partiklar_ som liknar små kuler.   Enno er vi ikkje så opptekne av kva kvar partikkel er for dei ulike stoffa, for da blir det unødvendig vanskeleg. Ein partikkel kan nemleg vere anten eit atom, eit molekyl eller noko vi kallar eit ion, avhengig av kva stoff det er snakk om. Du kan lese meir om atom, molekyl og ion på sidene 102-103. Kunsten her er å ikkje ta med fleire detaljar enn nødvendig, og akkurat no er vi først og fremst opptekne av _plasseringa_ og _rørslene_ til partiklane.

xxx3 I eit fast stoff har partiklane faste plassarPartiklane i eit fast stoff ligg tett saman og har faste plassar. Kvar partikkel beveger seg litt frå side til side. Vi seier at partiklane _vibrerer_. Det er sterke krefter som held partiklane saman.

  Kanskje du no kan forklare kvifor eit fast stoff har ei bestemt form og eit bestemt volum?

{{Figur:}}Figurtekst: Partiklane i eit fast stoff Forklaring: Eit fast stoff framstilt som ein kube der partiklane ligg tett saman i eit regelmessig mønster. Partiklane vibrerer.{{Slutt}}

xxx3 I ei væske glir partiklane rundt kvarandrePartiklane i ei væske ligg tett saman og glir rundt kvarandre, og dei har ikkje lenger faste plassar. Kreftene som held partiklane saman, er framleis sterke.   Kanskje du no kan forklare kvifor ei væske kan hellast, formar seg etter behaldaren og har eit bestemt volum?

{{Figur:}}Figurtekst: Partiklane i ei væske Forklaring: Partiklar i eit reagensrør. Dei ligg framleis tett saman, men i eit uregelmessig mønster, og dei rører på seg. {{Slutt}}

xxx3 I ein gass er partiklane heilt friePartiklane i ein gass beveger seg med stor fart og i rette linjer. Det er ingen krefter mellom partiklane. Dei rører seg derfor fritt og fer i alle retningar. Avstanden mellom partiklane er mykje større enn i ei væske eller eit fast stoff.   Kanskje du no kan forklare kvifor ein gass spreier seg i det rommet som er tilgjengeleg, og lett kan pressast saman?

{{Figur:}}Figurtekst: Partiklane i ein gass Forklaring: Gasspartiklar i eit glas med lokk på. Det er stor plass mellom dei, og dei rører mykje på seg.{{Slutt}}

--- 92 til 279xxx3 Tilstanden er avhengig av rørsla til partiklane{{I ordbiblioteket:}}fordampefysisk endringsmeltarkondenserestørknefryse{{Slutt}}

Når vi varmar opp eit fast stoff, vil partiklane vibrere stadig kraftigare. Til slutt vibrerer partiklane så kraftig at dei ikkje lenger held dei faste

plassane sine. Dei byrjar å skli over kvarandre. Vi seier at stoffet smeltar når det går frå fast stoff til væske.   Dersom vi held fram med å varme, vil partiklane i væska bevege seg med stadig større fart rundt kvarandre. Til slutt vil partiklane røre så kraftig på seg at kreftene som held partiklane saman, blir overvunne, og partiklane stikk av frå væska. Vi seier at stoffet _fordampar_ når det går frå væske til gass.   Smelting og fordamping er _fysiske endringar_. Vi får ikkje noko nytt stoff, berre ein annan tilstand. Desse fysiske endringane er reversible. Det vil seie at vi kan avkjøle gassen og få væska tilbake. Ved vidare avkjøling får vi fast stoff.   Di høgare temperatur, di meir rørsle på partiklane. Stoff smeltar og fordampar ved oppvarming. Stoff _kondenserer_ og _størknar_ ved avkjøling. Når stoffet vatn går frå væske til fast stoff, seier vi ofte at det _frys_ i staden for størknar.

{{Figur:}}Fast stoff: smeltar ved oppvarming -> væske: fordampar ved

oppvarming -> gassGass: kondenserer ved avkjøling -> Væske: størknar ved avkjøling ->

fast stoff.{{Slutt}}

--- 93 til 279xxx3 Mange stoff kan eksistere i alle tre tilstandane{{I ordbiblioteket: sublimere}}

Til og med jern kan eksistere i kvar av dei tre tilstandane. Frå dagleglivet veit vi at metallet jern er eit fast stoff. Men jern kan vere ei væske, berre temperaturen er høg nok. Smeltepunktet for jern er 1535 °C. Dersom temperaturen blir høgare enn 2760 °C, er metallet ein gass, altså jerngass. Tilstanden er avhengig av temperaturen.   Ikkje alle stoff kan eksistere i kvar av dei tre tilstandane. Tørris, som er karbondioksidgass som fast stoff, går ved oppvarming direkte over til karbondioksidgass utan først å vere væske. Vi seier at tørris _sublimerer_.

{{Bilete. 2:}}1: Bilettekst: Flytande jern har ein temperatur over 1535 °C.

Forklaring: Ein industriarbeidar varmar opp jern.2: Ved -79 °C går tørris direkte frå fast stoff til gass.

Forklaring: Ein person med tjukke hanskar held ein neve med tørris.

{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva vil det seie å klassifisere stoff?2. Kvifor har eit fast stoff ei bestemt form, mens vi kan helle ei væske?

(Tenk partiklar.)

3. Kva skjer med partiklane i eit stoff når temperaturen i stoffet aukar?4. Kva skjer med partiklane når eit stoff fordampar?

_Utfordring_Prøv å trø på to like brusflasker av plast. Den eine flaska skal vere heilt full av vatn, den andre med luft. Korkane skal vere skrudde på. Kjenner du skilnad? Prøv å forklare observasjonen din.

--- 94 til 279xxx2 Partikkelmodellen og daglegdagse hendingarxxx3 Alle stoff er bygde opp av partiklarAlle stoff er bygde opp av byggjesteinar eller partiklar som er så små at vi ikkje kan sjå dei i eit mikroskop. Du veit sikkert at vatn består av vassmolekyl. Når vi bruker partikkelmodellen, kan vi også kalle desse vassmolekyla for vasspartiklar. I sukker er partiklane sukkerpartiklar. I jern er partiklane jernpartiklar. Vi tenkjer oss kvar partikkel som ei lita kule. Ein slik tenkjemåte kan vere til god hjelp når vi skal forklare kva som skjer med stoff, på ein enkel måte.

{{Bilettekst: Ein partikkel, same kva stoff, kan tenkjast som ei kule.}}

xxx3 Partikkelmodellen er ei forenkling av korleis det verkeleg er{{I ordbiblioteket: Partikkelmodellen}}

Partikkelmodellen for stoff er at:-- alle stoff er bygde opp av partiklar-- mellom partiklane i eit stoff er det ingenting (tomrom)-- partiklane i eit stoff er alltid i rørsle-- jo høgare temperaturen er, di større rørsle er det på partiklane i

stoffet

Partikkelmodellen har vi alt brukt for å forklare skilnader på faste stoff, væsker og gassar. No skal du få sjå fleire døme på bruk av partikkelmodellen.

{{Figur:}}Figurtekst: 1: Partiklane i eit fast stoff vibrerer.2: Partiklane i ei væske glir rundt kvarandre.3: Partiklane i ein gass har stor fart.{{Slutt}}

xxx3 Stoff utvidar seg ved oppvarmingVi veit at partiklane i eit stoff beveger seg kraftigare ved oppvarming. Det gjer at materiale tek meir plass når det er varmt fordi partiklane skubbar meir på nabopartiklane. Det er altså ikkje partiklane i seg sjølv som blir større. Dei berre rører meir på seg når det blir varmare.

  Ved avkjøling roar partiklane seg ned, og det gjer at materiale trekkjer seg saman att. Tenk om ei bru på 500 meter vart 25 cm for kort om vinteren. For å unngå dette lagar ein rørsleskøytar på ei bru.   Også væsker og gassar utvidar seg ved oppvarming. Inne i eit termometer er det ei raud eller ei blå væske. Vi tenkjer oss at partiklane i denne væska sklir rundt kvarandre. Når temperaturen stig, blir partiklane inne i termometeret "villare". Dei skubbar meir på nabopartiklane, og det gjer at væska tek meir plass. Derfor stig termometersøyla når det blir varmare.

--- 95 til 279{{Bilete. 3:}}Bilettekst: Ein ballong med luft "klappar saman" når han blir avkjølt i flytande nitrogen. Flytande nitrogen har ein temperatur under -196 °C Ballongen eser og blir som før når lufta i ballongen blir varma opp att til romtemperatur. Kan du forklare dette ut frå rørsla til gasspartiklane inne i ballongen? Forklaring: Ein elev med arbeidshanskar legg ein oppblåst ballong i ei skål med flytande nitrogen. Når han tek han ut, byrjar han å ese ut att.{{Slutt}}

xxx3 Ein gass spreier seg jamt i rommetTenk deg at du forfølgjer ein baconpartikkel frå steikjepanna og fram til nasen din. Baconpartikkelen flytter seg i rette linjer og med stor fart, heilt til han støyter på noko. Når han treffer ein luftpartikkel, endrar han retning. Når baconpartikkelen treffer ein vegg, blir han sendt ut att på same måten som ei kule i eit biljardspel. Når partikkelen treffer nasen din, kjenner du lukta av steikt bacon.

xxx3 Når eit stoff blir løyst i vatn, blir det ikkje borteDersom vi har sukker i ein kopp med te, ser det ut som om sukkeret etter kvart blir borte. Vi veit at det framleis er der fordi vi kan kjenne det på smaken. Vi seier at sukkeret har _løyst_ seg i teen, når sukkerpartiklane er frie og beveger seg mellom vasspartiklane.   Vasspartiklane i varmt vatn er villare, rører kraftigare på seg, enn vasspartiklane i kaldt vatn. Vasspartiklane i varmt vatn dunkar derfor kraftigare, og det gjer at sukkeret løyser seg raskare i varmt vatn enn i kaldt vatn.

{{Figur:}}Figurtekst: Sukkerpartiklar (teikna som raude kuler) og vasspartiklar (teikna som blå kuler) forstørra millionar av gonger. Når sukker løyser seg i vatn, blandar sukkerpartiklane seg med vasspartiklane. sukker løyser seg i vatn Forklaring: Til å byrja med, ligg alle sukkerpartiklar samla nede i koppen. Men etter kvart fordeler dei seg jamt mellom vasspartiklane.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_

1. Kva samanheng er det mellom rørsla til partiklane og temperaturen i stoffet?

2. Kva er skilnaden på partikkelrørsla i faste stoff, væsker og gassar?3. Kvifor utvidar stoff seg ved oppvarming?4. Kvifor løyser eit stoff seg raskare i varmt enn i kaldt vatn?

_Utfordring_Robert Brown oppdaga i 1827 noko svært underleg da han brukte eit mikroskop for å studere pollenkorn som låg i vatn. Det han oppdaga, kallar vi no for Brownske rørsler. Prøv å finne ut kva det er for noko.

--- 96 til 279xxx2 Alt spreier segxxx3 Partiklane i eit stoff spreier seg{{I ordbiblioteket: diffusjon}}

Etter at du har lese om baconpartikkelen på førre side, kan du kanskje tenkje deg kvifor vi kjenner lukta av parfyme på fleire meters avstand. Partiklar riv seg laus frå dropane med parfyme og flytter seg gjennom lufta. Somme av dei treffer nasen vår. Ei naturleg spreiing av partiklar kallar vi _diffusjon_.   Diffusjon skjer også i vatn, men der spreier partiklane seg mykje saktare. Det er fordi partiklane i vatn rører seg mindre enn partiklane i luft.   Vi treng ikkje å røre rundt for å få blanda stoff. Dersom vi berre ventar lenge nok, vil stoff blande seg heilt av seg sjølv. Partiklane i det farga stoffet (sjå figuren {{under teksten}}) riv seg laus og fordeler seg etter kvart jamt mellom vasspartiklane.   Diffusjon er viktig for alt levande. Også inne i kvar enkelt plante- og dyrecelle skjer det diffusjon. Det er på denne måten partiklane til dei ulike stoffa beveger seg inne i ei celle. Partiklane må røre på seg og treffe kvarandre for at det skal skje kjemiske reaksjonar i cellene.

{{Figur:}}Figurtekst: Naturleg spreiing av eit stoff i vatn. Forklaring / tekst i figuren:-- Ved start: Farga stoff ligg samla nedst i eit begerglas med vatn.-- Etter 15 minutt: Vatnet nedst og i midten av begerglaset har fått

farge.-- Neste dag: vatnet i begeret har ei jamn farge.{{Slutt}}

xxx3 Er partiklane små nok, kan dei gå gjennom ei hinneI kapitla 4 og 5 las du om plante- og dyrecellene. Alle plante- og dyreceller har ein cellemembran ytst. Denne hinna er ikkje tett, men inneheld bitte små hol. Små partiklar som treffer cellemembranen, smett gjennom hola, mens store partiklar blir ståande og stange og kjem ikkje gjennom. Vi seier derfor at ein cellemembran er _halvgjennomtrengjeleg_.

  Når partiklar er så små at dei går gjennom ei halvgjennomtrengjeleg hinne, seier vi at det skjer diffusjon av partiklar gjennom hinna. Diffusjon av partiklar gjennom ei halvgjennomtrengjeleg hinne kallar vi _osmose_.   Vasspartiklar er så små at dei går gjennom hola i ein cellemembran. Du har kanskje sett plantar som er i ferd med å tørke ut? Da er det for lite vatn inne i plantecellene. Kvar celle blir som ein slapp ballong, men kan fyllast att dersom planten blir vatna i tide.   Vasstransport ut og inn av ei celle kan vi vise med eit forsøk der vi bruker hønseegg utan skal som modell på ei celle. _Hovudpoenget med forsøket er:_ Vasspartiklar går begge vegar gjennom cellemembranen, men det er størst trafikk av partiklar frå den sida der vasspartiklane ligg tettast.

--- 97 til 279{{Bilete. 2:}}Figurtekst: 1: Dersom vi legg ukokte hønseegg i 7% eddik, vil skalet løyse seg

opp. Neste dag er hønseegget avkalka. Her avkalkar vi to hønseegg.2: I skåla til venstre ligg eit av dei avkalka egga i sirup. Dette egget

skrumpar. I skåla til høgre ligg det andre avkalka egget i reint vatn. Dette egget blir større, det eser. Prøv sjølv - så skal du sjå!

{{Slutt}}

_Forklaring:_Vasspartiklar er så små at dei kan gå gjennom hola i hinna.  Sidan vasspartiklane ligg tettare inne i egget enn i sirupen utanfor, går vasstransporten _ut av_ egget, og det skrumpar.  For egget som ligg i vatn, er det omvendt. Der ligg vasspartiklane tettast utanfor egget. Derfor går vasstransporten i dette tilfellet _inn i_ egget, og det eser.   Stoffa i sirup og stoff inne i egget har så store partiklar at dei berre blir ståande og stange mot hinna, og dei kjem ikkje igjennom.

{{Figur:}}Forklaring / tekst i figuren: Figuren viser hinna/cellemembranen med små hol. Vasspartiklane er små nok til å gå gjennom holet, anten utanfrå eller frå cella. Sukkerpartiklane er derimot større og kan ikkje trengje gjennom.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er namnet på den prosessen som gjer at lukt spreier seg?2. Kva er osmose?3. Kva meiner vi med at ein cellemembran er halvgjennomtrengjeleg?4. Kvifor kan vasspartiklar, men ikkje siruppartiklar gå gjennom hinna

på eit avkalka egg?

_Utfordring_

Kva frukter kjem rosiner og svisker frå? Forklar samanhengen og korleis det er mogleg.

--- 98 til 279xxx2 Tettleik og partiklarxxx3 Bly har høgare tettleik enn isoporIkkje la deg lure av dette spørsmålet: "Kva er tyngst, ein kilo bly eller ein kilo isopor?" Svaret er at dei har same masse - ein kilo sjølvsagt. Vi kan lett la oss lure dersom vi byrjar å tenkje på at ein klump bly er mykje tyngre enn ein like stor klump med isopor.   _Tettleik_ er "massen i forhold til volumet". Formelen vi kan bruke for å rekne ut tettleiken, er:

Tettleiken av stoffet som gjenstanden er laga av = massen av gjenstanden/volumet av gjenstanden

Fordi massen er 11,35 gram av 1 cm^3 bly, er tettleiken 11,35 G/cm^3.  Tettleiken er ofte oppgitt i g/cm^3, altså kor mange gram kvar kubikkcentimeter av stoffet veg. Ein kubikkcentimeter kan samanliknast med volumet av ein terning frå eit spel som Ludo.

{{Figurtekst:}}1 cm^3 bly har massen 11,35 gram 1 cm^3 isopor har massen 0,01 gram Forklaring: 2 like store kubar, den eine bly og den andre isopor.{{Slutt}}

Av tabellen ser vi at metalla kopar og bly har høgare tettleik enn marmor og plast.  Tettleiken til eit stoff er avhengig av:-- kor tett partiklane ligg-- massen til kvar partikkel

{{Tabell. 5 kolonnar, 5 rader:}}Forkortingar:M g = Masse gTett g/^cm3 = Tettleik g/^cm3Gjenstand Stoff M g Volum

cm^3Tett g/cm^3

Nøkkel Kopar 44,5 5 8,9Blylodd Bly 22,6 2 11,3Pyntegjenstand Marmo

r440 200 2,2

Skei Plast 12 10 1,2{{Tabell slutt}}

--- 99 til 279xxx3 Tettleiken til eit stoff endrar seg med temperaturen

Med aukande temperatur aukar som kjent rørsla til partiklane, dei skubbar meir på nabopartiklane, og stoffet utvidar seg. Partiklane ligg da ikkje like tett som før. Det er derfor rimeleg at tettleiken til eit stoff minkar når temperaturen aukar.

{{Bilettekst: Varm luft har lågare tettleik enn kald luft, og ein varmluftballong stig derfor til vers.}}

xxx3 Eit stoff flyt dersom det har lågare tettleik enn vatnDu har kanskje tidlegare sett at både olje og isopor flyt på vatn. Det er fordi desse stoffa har lågare tettleik enn vatn. Tettleiken til vatn er 1,0 g/cm^3 ved 20 °C. Sidan alle stoff med lågare tettleik enn vatn flyt, ser du av verdiane i tabellen at ein klump av metalla skal søkkje og is skal flyte i vatn. Det stemmer bra med dei erfaringane vi har frå dagleglivet.

{{Tabell. 3 kolonnar, 8 rader:}}Forkortingar:Tett g/cm^3 = Tettleik (ved 20 °C dersom det ikkje er oppgitt noko anna) g/cm^3Stoff Tett g/cm^3 Flyt i vatn? Gull 19,3 NeiAluminium 2,7 NeiIs 0,92 ved 0 °C JaOlje 0,8 JaIsopor 0,01 JaJern 7,9 NeiSølv 10,5 Nei

{{Tabell slutt}}

{{Bilettekst: I Dødehavet er det mykje oppløyst salt. Tettleiken til saltvatnet er så høg at vi flyt.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva meiner vi med tettleiken til eit stoff?2. Kva metall har høgast tettleik, bly eller gull?3. Kva samanheng er det mellom partiklane i eit stoff og tettleiken til

stoffet?4. Kvifor flyt olje på vatn?

_Utfordring_Korleis kan du finne ut kva metall det er i ein metallklump når du får bruke ei vekt, ein målesylinder, vatn og ein tettleikstabell?

--- 100 til 279xxx2 Stoffet vatn og partikkelmodellenxxx3 Ein modell kan ikkje forklare alt

For vatn, som for andre stoff, kan vi bruke partikkelmodellen til å forklare mange fenomen. Vi kan forklare kvifor vatn fordampar frå ein vassdam, kvifor det kjem dogg på spegelen når vi dusjar, kvifor det er varmare i overflata av ein innsjø enn lenger nede, og kvifor vatn utvidar seg ved oppvarming. Prøv sjølv!   Men ein modell er alltid ei forenkling av korleis det verkeleg er, og kan ikkje brukast til å forklare alt.  For stoffet vatn er det to forhold som ikkje stemmer med kva vi skulle vente ut frå partikkelmodellen. Du kan lese meir om dette nedanfor. Det vil ikkje seie at partikkelmodellen er ein dårleg modell, eller at det er noko gale med naturen. Vi må berre vere klar over _når_ modellen ikkje kan brukast.

xxx3 Vatn "oppfører" seg ikkje som andre stoff når det går frå væske til fast stoff

Dersom du legg ei glasflaske med vatn i fryseboksen, sprekk flaska. Det kan vi forklare med at vasspartiklane ordnar seg på ein spesiell måte slik at det blir meir tomrom mellom vasspartiklane i is enn i vatn. Denne opne strukturen i is gjer at vatnet _utvidar seg_ når det frys. Volumet aukar med om lag 10 prosent.   Men dette stemmer ikkje med kva vi skulle vente ut frå partikkelmodellen.  Partiklane skulle jo "roe" seg ned ved avkjøling, og stoffet skulle ta mindre plass. Vatn oppfører seg altså ikkje som andre stoff når det går frå _væske til fast stoff_. Den opne strukturen i is gjer at tettleiken til is er mindre enn tettleiken til vatn. Derfor _flyt_ is på vatn.   Denne eigenskapen ved vatn er avgjerande for livet i ein innsjø. Hadde is vore som andre stoff, skulle isen ha lagt seg på botnen av innsjøen som ville fryse frå botnen og oppover. Planteliv, botndyr og fisk ville da ha døydd ut.

{{Figurtekst: I is dannar vasspartiklane eit sekskanta mønster, og det er derfor ekstra mykje tomrom mellom vasspartiklane. Strekane mellom kulene (vasspartiklane) er teikna inn for å vise det sekskanta mønsteret som dei lagar. I tomrommet er det ingenting, og ikkje luft slik mange trur.}}

xxx3 Vatn "oppfører" seg ikkje som andre stoff ved temperaturar omkring +4 °C

Sidan partiklar vanlegvis blir villare ved oppvarming, ville du vel vente at vatn med temperaturen +4 °C skulle ta meir plass enn vatn med +1 °C? Men slik er det altså ikkje.   Vasspartiklane ligg tettare ved +4 °C enn ved nokon annan temperatur. Vatn har derfor størst tettleik ved +4 °C. På botnen av djupe innsjøar kan det derfor vere +4 °C året rundt.

--- 101 til 279{{Figur:}}

Figurtekst: Vasstettleiken er størst ved +4 °C. Dette gjer at djupe innsjøar ikkje botnfrys om vinteren. Forklaring: Tverrsnitt av ein djup innsjø. Det er is på overflata. Rett under overflata er det 0 °C. På botnen er det +4 °C.{{Slutt}}

{{Ramme med tekst og bilete:}}xxx3 Alle snøfnugg er ulikeWilliam Bentley var 15 år da han i 1880 fekk eit mikroskop i julegåve. Han samla snøfnugg på ei glasplate og studerte snøfnugga under mikroskopet. Han teikna snøfnugga og oppdaga at alle var ulike. I 50 år hadde han som hobby å fotografere snøfnugg. Han fotograferte over 5000 snøfnugg og fann ikkje to som var like! I 1931 kom boka _Snow Crystals_, som inneheld 2000 av fotografia hans. Snøfnugg blir danna inne i skyene der temperaturen er så låg at vassdamp frys til is. Utsjånaden til den krystallen som blir danna, er avhengig av forhold som lufttrykk, temperatur og luftfukt inne i skya.

Bilete:Bilettekst: Alle snøfnugg er iskrystallar som har seks greiner, og greinene i eit snøfnugg er like. Forklaring: Tre ulike snøfnugg. Alle har seks greiner i same stilling, men krystallane dannar ulike mønster.{{Ramme slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kvifor sprekk ei glasflaske når vatnet i flaska frys?2. Kvifor flyt is på vatn?3. Kvifor botnfrys ikkje ein djup innsjø?4. Ved kva temperatur har vatn størst tettleik?

_Utfordring_Kan du tenkje deg noko som ser tørrare ut enn eit tørka maiskorn, såkalla popcorn? Men det er altså litt vatn inne i kvart maiskorn. Kan du finne ut eller tenkje deg kva som er grunnen til at desse maiskorna blir sprengde eller "poppar" ved oppvarming?

--- 102 til 279xxx2 Atom og atommodellarxxx3 Atom er grunnleggjande byggjesteinar{{I ordbiblioteket:}}atommolekyl{{Slutt}}

Alle stoff er bygde opp av partiklar. No skal vi sjå nærmare på kva desse "mystiske" partiklane kan vere.  Ein partikkel kan vere eit _atom_. Ein partikkel kan også vere ei gruppe atom som er bundne saman, og vi kallar dei da eit _molekyl_.

Sidan molekyla består av atom, kan vi seie at atoma er grunnleggjande byggjesteinar.

xxx3 Atom er utruleg småAtom er så små at det er vanskeleg å tenkje seg kor små dei eigentleg er. På kvar millimeter av linjalen din får du plass til åtte millionar jernatom etter kvarandre. Altså 8.000.000 jernatom på 1 mm! Med eit elektronmikroskop og ein datamaskin kan ein lage eit slags bilete av atom der dei viser seg som små punkt eller humpar. Fleire detaljar får ein ikkje, sjølv ikkje med det sterkaste mikroskopet. I dag veit vi likevel ganske mykje om korleis atoma er bygde opp. Denne kunnskapen har ein frå eksperiment.

{{Bilete:}}Bilettekst: Karbonatom i ei grafittoverflate. Biletet er teke med eit elektronmikroskop. Forklaring: Karbonatoma dannar eit regelmessig mønster.{{Slutt}}

xxx3 Vi kan tenkje oss eit atom som ei kuleFor å kunne forklare skilnaden på dei ulike atoma og korleis dei reagerer med kvarandre, bruker vi modellar.  Ei _kule_ er den enklaste modellen for eit atom. Vi kan tenkje oss at eit metall er bygd opp av berre éin type kuler, der kvar kule er eit atom. Gull består av gullatom og jern av jernatom.   Atom kan gå saman og lage molekyl. Da er det spesielle tiltrekkingskrefter som held atoma saman i _molekylet_. Eit toatomig molekyl består av to atom som heng saman. Oksygengass og hydrogengass består av toatomige molekyl. Sjå figuren til venstre {{nedanfor}}.

{{Figur:}}Figurtekst: Eit atom kan teiknast som ei kule. Vi bruker ulike fargar for å sjå skilnaden på ulike typar atom i eit byggjesett for molekyl. I realiteten er ikkje hydrogenatoma kvite og oksygenatoma raude. Forklaring: Eit hydrogenatom framstillast som ei kule. Eit hydrogenmolekyl framstillast som to kuler som held saman. Det same gjeld for eit oksygenatom og eit oksygenmolekyl.{{Slutt}}

xxx3 Eit atom bestar av elementærpartiklar{{I ordbiblioteket:}}protonnøytronelektronelementærpartikkel{{Slutt}}

Ved å gjennomføre ulike typar eksperiment har ein komme fram til at atom består av ein _kjerne_ som inneheld _proton_ og _nøytron_. Omkring kjernen krinsar det elektron. Vi kan tenkje oss at _elektrona_ beveger seg i bestemte banar som vi kallar _skal_.   Eit atom har alltid like mange proton i kjernen som det er elektron utanfor kjernen. Sidan protonet og elektronet har like stor, men motsett ladning, er alle atom elektrisk _nøytrale_.   Det finst berre éin type proton, nøytron og elektron. Desse tre _elementærpartiklane_ er altså like i alle atom. Vi kallar dei elementærpartiklar for ikkje å forveksle med atom og molekyl, som vi har omtalt som partiklar.

--- 103 til 279Seinare skal du lære meir om dei ulike atoma og _kvifor_ dei reagerer med kvarandre og lagar molekyl.

{{Tabell. 3 kolonnar, 4 rader:}}Elementærpartikkel

Ladning

Kvar den finst

proton +1 i atomkjernennøytron 0 i atomkjernenelektron -1 omkring atomkjernen

{{Tabell slutt}}

{{Figur:}}Figurtekst: Eit atom. Atomkjernen består av proton og nøytron. Vi tenkjer oss at elektron går i bane rundt kjernen. Forklaring: Atomet framstillast som ein sirkel med mindre sirklar innanfor. Den minste sirkelen i midten er kjernen. Den inneheld like mange proton (+) og nøytron. Utanfor kjernen er det to skal (ein indre sirkel og den ytste sirkelen.). På kvart skal er det to elektron (-).{{Slutt}}

xxx3 Eit ion har anten positiv eller negativ ladning{{I ordbiblioteket: ion}}

På side 91 las du at partiklane i eit stoff er atom, molekyl eller noko vi kallar ion. No skal du få vite meir om kva vi meiner med eit ion.   Eit atom har i utgangspunktet like mange proton (+) som elektron (-).  Eit natriumatom har 11 proton i kjernen og 11 elektron utanfor kjernen. Natriumatomet er derfor elektrisk nøytralt. Symbolet for eit natriumatom er Na.   Dersom eit natriumatom gir frå seg eitt elektron i ein kjemisk reaksjon, har det 11 proton (+), men berre 10 elektron (-). Den totale ladningen blir derfor +1. Da skriv vi ikkje lenger Na, men Na^+.   Eit atom som har gitt frå seg elektron og derfor har _fleire proton_ (+) _enn elektron_ (-), har positiv ladning. Ein slik partikkel kallar vi eit _positivt ion_.

  Cl er symbolet for eit kloratom, mens Cl^- er eit kloratom som har fått eitt ekstra elektron. Eit atom som har fått ekstra elektron og derfor har _fleire elektron (-) enn proton (+)_, har negativ ladning. Ein slik partikkel kallar vi eit negativt ion.   Seinare skal du få lære meir om kvifor nokre atom lagar positive ion, mens andre atom lagar negative ion, og om stoff som er bygde opp av ion. Slike stoff kallar vi ionesambindingar eller salt.

{{Figurar. 2:}}1: Figurtekst: Na^+´-ion. 11 proton i kjernen. 10 elektron omkring.

Forklaring: Framstilling med sirklar slik som er forklart i figuren ovanfor. I kjernen står det 11+. Det er to skal. To elektron er på den inste, og 8 er på den ytste.

2: Figurtekst: Cl^-´-ion. 17 proton i kjernen. 18 elektron omkring. Forklaring: I kjernen står det 17+. Det er tre skal med 2 elektron på den inste, 8 på den neste og 8 på den ytste.

{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er skilnaden på eit atom og eit molekyl?2. Kva elementærpartiklar finst i kjernen på eit atom?3. Kva elementærpartiklar er utanfor kjernen i eit atom?4. Kvifor er eit atom alltid elektrisk nøytralt?

_Utfordring_Kva atom i periodesystemet til grunnstoffa er det mest av på jorda? Kva er det mest av på sola?

--- 104 til 279xxx2 Atomsymbol og krinsløpxxx3 Kvar atomtype har ei bestemt mengd med proton{{I ordbiblioteket: atomnummer}}

I dag kjenner vi til over 100 ulike atom. Nokre av desse atoma har berre vorte laga i atomreaktorar og finst ikkje i naturen. Alt stoff i naturen er bygde opp av 92 ulike atom.   Symbola for atoma finn du på innsida av bokomslaget. Oversiktskartet heiter _periodesystemet til grunnstoffa_. {{Periodesystemet følger med leselistboka i eiga fil og kan bestillast i punktskrift på papir. Sjå merknaden.}} Hydrogen, H, er nummer 1 fordi hydrogenatomet har 1 proton i atomkjernen. Helium, He, er nummer 2 fordi det har 2 proton i atomkjernen. Finn fram til oksygen, 0, i periodesystemet til grunnstoffa. Du ser sikkert at det står eit 8-tal i ruta for O-atomet. Kor mange proton er det da i atomkjernen?   Det er talet på proton i atomkjernen som avgjer atom-typen. Talet på proton i atomkjernen kallar vi _atomnummeret_.

{{Sektordiagram:}}

Tekst til diagrammet: Åtte ulike atom (0, Si, Al, Fe, Ca, Na, K, Mg) står for 99 prosent av jordskorpa. Alle andre atomtypar i jordskorpa utgjer berre 1 prosent av massen!

oksygen: 47%, (O)silisium: 28%, (Si)aluminium: 8%, (Al) jern: 5%, (Fe)kalsium: 4%, (Ca)natrium: 3%, (Na)kalium: 2%, (K)magnesium: 2%, (Mg)andre: mindre enn 1%{{Slutt}}

xxx3 Kvar atomtype har sitt symbol{{I ordbiblioteket: atomsymbol}}

For å gjere det lettare å kommunisere har kvar atomtype sitt eige _atomsymbol_. I staden for å teikne ei kule for eit spesielt atom kan vi skrive atomsymbolet.   Oksygenatomet har atomsymbolet 0. Nitrogenatomet har atomsymbolet N.  Det blir brukt to bokstavar i mange atomsymbol. Kopar har Cu, og kalsium har Ca. _Berre den første bokstaven i symbolet er ein stor bokstav._ Dei same atomsymbola blir nytta av kjemikarar over heile verda.

{{Figur:}}Figurtekst: Kulemodell og atomsymbol for nokre atomtypar. Storleiken er ulik. Fargen på kulene har ingenting med verkelege atom å gjere, men er brukt for at vi skal sjå skilnad. Forklaring / tekst i figuren: Atoma vist som kuler, frå den minste til den største: hydrogen (H), oksygen (O), nitrogen (N), karbon (C), svovel (S) og klor (Cl).{{Slutt}}

xxx3 Eit atom blir ikkje borte{{I ordbiblioteket:}}fysisk endringkjemisk endring{{Slutt}}

Kanskje du har atom i deg som har vore i kroppen til Aristoteles eller Einstein. For atom blir ikkje borte verken i ei _fysisk endring_ eller ein _kjemisk reaksjon_. Atoma er dei same, og dei lagar stadig nye stoff.   Når trekolet brenn på grillen, blir trekolet "borte", men atoma som danna trekolet, er å finne i andre stoff etterpå. Når eit stoff blir "borte", vil det berre seie at det blir danna nye stoff av dei same atoma.

xxx3 Atom går i krinsløp{{I ordbiblioteket: krinsløp}}

Karbonkrinsløpet er eit av dei viktigaste _krinsløpa_ i naturen. Dersom det hadde vore mogleg å lage eit merke på eit karbonatom, kunne det vore spennande å følgje med på kvar dette karbonatomet var på ulike tidspunkt.   På side 60 las du om fotosyntesen som skjer ved at ein grøn plante tek CO\2 frå lufta.

--- 105 til 279Formelen for karbondioksidgass viser at det er eit karbonatom, C-atom, i kvart CO\2-molekyl. I fotosyntesen blir det danna druesukker med den kjemiske formelen C\6H\12O\6. Karbonatomet er no bunde i eit druesukkermolekyl i planten. Dersom planten blir brend, blir karbonatomet å finne i eitt av alle dei CO\2-molekyla som blir danna. Dette molekylet kan da brukast på nytt i fotosyntesen og kanskje av ein heilt annan plante ein annan stad på jordkloden.   Historia ovanfor viser korleis C-atom stadig inngår i nye stoff og flytter seg over heile jordkloden. Krinsløpet til karbonet er mykje meir samansett enn det som er forklart ovanfor, og av figuren kan du sjå nokre fleire av dei moglege "gøymestadene" for eit C-atom. Dersom eit C-atom endar i plante- og dyrerestar langt under jorda, kan det ta millionar av år før det kjem opp til jordoverflata att. Det skjer ved hjelp av menneske når vi hentar opp fossilt brensel som olje, kol og gass.   Sidan massen av jorda er tilnærma konstant, må det vere slik at atoma blir brukte om att. Atoma inngår i stadig nye stoff. Andre krinsløp som er mykje omtalte, er krinsløpa for nitrogen (N), oksygen (O), fosfor (P) og svovel (S). Du har kanskje høyrt om krinsløpet til vatnet? I det krinsløpet er det eit vassmolekyl, H\2O, som kan følgjast på si vandring.

{{Figur:}}Figurtekst: Karbonkrinsløpet viser nokre moglege "gøymestader" for eit karbonatom som er på vandring frå eitt stoff til eit anna. Forklaring / tekst i figuren: C-atom i feitt og protein (ei ku) ved anding blir til C-atom i CO\2-gass i lufta. Eit tre brukar CO\2-gass til fotosyntese, slik at C-atomet blir ein del av planten. Ved anding eller forbrenning blir C-atomet i CO\2-gass sloppe ut i lufta att. Ved nedbryting kan det òg bli ein del av kol, olje og gass. Etter utvinning av fossile brensel kjem C-atomet i bensin. Ved forbrenning av bensin (ein bil) kjem C-atomet i lufta att som CO\2-gass, som treet brukar. {{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva heiter oversiktskartet som inneheld alle atomsymbola?2. Kva meiner vi med atomnummer?3. Stoff blir borte når dei brenn, men kva skjer med atoma?

4. Kva meiner vi med at atom går i krinsløp?

_Utfordring_Prøv å finne ut om påstanden "Eit atom blir ikkje borte" også gjeld for radioaktive stoff.

--- 106 til 279xxx2 Grunnstoff og kjemiske sambindingarxxx3 Eit grunnstoff består av éin type atom{{I ordbiblioteket:}}grunnstoffformelindeks{{Slutt}}

Eit stoff som er bygd opp av berre éin type atom, er eit grunnstoff. Vi deler inn grunnstoffa i metall og ikkje-metall. Metalla er den største gruppa.   Metalla kan vi kjenne att på den typiske metalloverflata og at dei leier varme og elektrisk straum. Jern (Fe), kopar (Cu), sølv (Ag) og gull (Au) er metall som vi alle kjenner til. For alle reine metall bruker ein _atomsymbolet som formel_ for grunnstoffet. Fordi atomsymbolet for jern er Fe, er Fe også formelen for metallet. Atomsymbolet for dei andre metalla kan du sjå i periodesystemet på innsida av bokomslaget {{eiga fil}}. Kva er til dømes atomsymbolet for bly?   Atomtypane til høgre i periodesystemet dannar grunnstoff som er ikkje-metall. I mange av desse grunnstoffa er like atom samla i grupper som vi kallar molekyl. Formelen for oksygengass er 0\2. Grunnstoffet oksygen består av 0\2-molekyl, og mellom 0\2-molekyla i oksygengass er det ingenting.   Talet, eller _indeksen_, viser kor mange atom av same typen som finst i molekylet. Det er altså to oksygenatom i eitt 0\2-molekyl. Indeksen er senka og blir skriven _etter_ atomsymbolet.   Oksygen, nitrogen og klor er døme på grunnstoff som er gassar ved romtemperatur. Av periodesystemet til grunnstoffa på innsida av bokomslaget er det ein fargekode som viser kva atomtypar som dannar grunnstoff som er fast stoff, væske og gass ved romtemperatur. Legg merke til at dei aller fleste grunnstoffa er faste stoff.

{{Figurar. 2:}}1: Figurtekst: Jern er eit fast stoff, der partiklane er jernatom. Forklaring: Ein spikar og fleire jernatom. 4 jernatom ligg rundt eit

anna jernatom.2: Forklaring: Det er 21 grunnstoff på høgre sida av periodesystemet

og eit på venstre sida som er ikkje-metalla. Resten (59) er metalla. Fe, Cu, Ag og Au står omtrent i midten av periodesystemet.

{{Slutt}}

{{Figur:}}Figurtekst: I oksygengass, nitrogengass og klorgass er partiklane molekyl som består av to like atom. Desse er grunnstoff. a) O\2b) N\2 c) Cl\2 Forklaring: Atom framstillast som kuler. For alle tre gassane er det to kuler som ligg saman.{{Slutt}}

--- 107 til 279xxx3 Ei kjemisk sambinding er eit reint stoff som består av to eller

fleire typar atom{{I ordbiblioteket:}}reint stoffkjemisk sambinding{{Slutt}}

Eit _reint stoff_ er anten eit grunnstoff eller ei kjemisk sambinding. Vi må få oppgitt formelen for å kunne avgjere om eit stoff er eit grunnstoff eller ei kjemisk sambinding. Dersom den kjemiske formelen til eit stoff inneheld to eller fleire ulike atomsymbol, er stoffet ei _kjemisk sambinding_.   Av formelen for vatn, H\2O, ser vi at det inngår meir enn éin atomtype. Vatn er derfor ei kjemisk sambinding. I kvart vassmolekyl er det to hydrogenatom og eitt oksygenatom. Karbondioksid, CO\2, er også ei kjemisk sambinding. Ved romtemperatur er karbondioksid ein gass. Partiklane i gassen er CO\2-molekyl. Kvart molekyl består av eitt karbonatom og to oksygenatom.   I dag kjenner ein til over 17 millionar stoff. Sidan berre om lag hundre av desse er grunnstoff, er dei aller fleste stoffa i og omkring oss kjemiske sambindingar.

xxx3 Eit reint stoff har éin formelDruesukker er ei kjemisk sambinding, og formelen er C\6H\120\6. Sjølv om det altså er ulike atomtypar i den kjemiske formelen, er druesukker eit _reint stoff_ og ikkje ei blanding. Druesukker består av berre druesukkermolekyl, der kvart molekyl består av seks karbonatom, tolv hydrogenatom og seks oksygenatom.   Eit reint stoff, som druesukker, har éin formel. Ei _blanding_ som appelsinjus har ikkje éin formel, men kvart av stoffa i blandinga har sin spesielle formel. Appelsinjus består av vatn, sitronsyre, sukker og mange andre stoff.   Dessutan varierer samansetjinga av appelsinjus. Vi veit jo at dei ulike merka med appelsinjus har ulik smak. Eigenskapane for ei blanding er avhengig av kor mykje det er av dei ulike stoffa i blandinga, mens eit reint stoff som druesukker har heilt bestemte eigenskapar.

{{Figurar. 3:}}Figurtekst: Vatn, ammoniakkgass og karbondioksidgass er kjemiske sambindingar. Figurtekst / forklaring:1: Partiklane i vatn er H\2O-molekyl - 2 hydrogenatoma festa til eit

oksygenatom.2: Partiklane i ammoniakkgass er NH\3-molekyl - 3 hydrogenatoma

festa til eit nitrogenatom.3: Partiklane i karbondioksidgass er CO\2-molekyl - 2 oksygenatoma

festa til eit karbonatom.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er skilnaden på grunnstoff og kjemiske sambindingar?2. Kven er det flest av, grunnstoff eller kjemiske sambindingar?3. Kva fortel indeksen i O\2-molekylet?4. Er druesukker med formelen C\6H\12O\6 eit reint stoff eller ei

blanding?

_Utfordring_Prøv å finne interessante opplysningar om eit fritt valt grunnstoff.-- Kvar finn du stoffet?-- Kva blir det brukt til?

--- 108 til 279xxx2 Namn og formelxxx3 Ordet oksygen bruker vi om fleire tingOrdet _oksygen_ blir brukt både om _oksygengass_ og om eit _oksygenatom_.   Men dersom vi ikkje skil mellom oksygengass og eit oksygenatom, kan vi komme til å misforstå mykje i kjemi. Oksygengass er ein livsviktig gass som er bygd opp av O\2-molekyl. Men dei oksygenatoma som er bundne i H\2O-molekyl, går det ikkje an å puste inn.   For å unngå misforståingar gjer vi i denne boka tilføyinga _-atom_, når vi meiner _atomtypen_. Vi seier derfor ikkje at eit H\2O-molekyl inneheld oksygen, men at eit H\2O-molekyl inneheld eit oksygen_atom_.

xxx3 Stoff får namn etter bestemte reglarBåde CO\2 og CO er gassar ved romtemperatur. Det er elles stor skilnad på eigenskapane til dei to gassane. CO\2 er den gassen vi pustar ut, og den gassen som plantane treng i fotosyntesen. CO, derimot, er ein uønskt gass. Han er giftig. CO blir danna i all forbrenning der det er for liten tilførsel av oksygengass. Det er derfor viktig at vi oppgir rett namn.

Namnet for CO\2 er _karbon-di-oks-id_. 1. Vi nemner _karbon_ først, fordi først i formelen står C for karbon.

2. Det er to oksygenatom, og vi bruker det greske talordet _di_ for to. Dette talordet nemner vi _framfor_ forkortinga _oks_ for oksygen.

3. Alle stoff med to ulike atomsymbol i den kjemiske formelen har endinga _-id_ i namnet.

Vi bruker _mon_ (1), _di_ (2) og _tri_ (3) for å oppgi kor mange atom det er av ein atomtype. Namnet for CO blir da _karbon-mon-oks-id_.   Prøv sjølv for kvar av formlane i tabellen. Sjå om du får namnet til å stemme med det som er skrive.

{{Tabell. 2 kolonnar, 7 rader:}}Formel Namn (med ekstra bindestrekar mellom stavingane) SO\2 svovel-di-oks-idSO\3 svovel-tri-oks-idNO nitrogen-mon-oks-idNO\2 nitrogen-di-oks-idH\2O di-hydrogen-mon-oks-idHCl hydrogen-klor-id

{{Tabell slutt}}

--- 109 til 279xxx3 Eit stoff kan ha fleire namnNamn som blir laga ut frå slike reglar som du nettopp har sett, kallar vi _systematiske_ namn. Fordelen med systematiske namn er at vi ut frå namnet kan skrive formelen og omvendt.   Men for stoffet med formelen H\2O bruker vi aldri det systematiske namnet di-hydrogen-mon-oks-id. Vi bruker alltid kvardagsnamnet som er vatn. Kvardagsnamn vart bestemt lenge før ein kjende formelen for stoffa. I tabellen nedanfor ser du andre døme på kvardagsnamn. Ulempa ved slike namn er at dei ikkje hjelper oss når vi skal skrive den kjemiske formelen for stoffet.

{{Tabell. 3 kolonnar, 6 rader:}}Kvardagsnamn Formel Systematisk namn Koksalt (bordsalt) NaCl natriumkloridKolos CO karbonmonoksidKolsyre CO\2 karbondioksid (gass)Tørris CO\2 karbondioksid (fast stoff)Vatn H\2O dihydrogenmonoksid

{{Tabell slutt}}

xxx3 Rekkjefølga på atomsymbola i ein formel er ikkje tilfeldigFinn fram til periodesystemet til grunnstoffa på innsida av bokomslaget, bak i boka. Rekkjefølgja på atomsymbola i ein formel er bestemt av dette:

1. Det atomsymbolet som er _lengst til venstre_ i periodesystemet, står først i formelen.

2. Dersom du har to atomsymbol som står under kvarandre, startar vi med det som er lengst _ned_.

Sjå om du får dei to reglane til å stemme for desse og andre formlar:  H\2O, CO\2, NO\2, HCl, H\2SO\4, HNO\3, NaCl, CaCl\2

_Nøkkelspørsmål_1. Kva heiter CO og CO\2, og kvifor er det viktig at vi oppgir rett namn?2. Kva er endinga i namnet for eit stoff med to ulike atomsymbol i

formelen?3. Kva er det systematiske namnet for H\2O?4. Kva er kvardagsnamnet for stoffet natriumklorid?

_Utfordring_Surstoff er eit gammalt namn på eit heilt vanleg stoff. Kva for eit stoff?

--- 110 til 279xxx2 Nanoteknologi i kvardagenxxx3 Med nanoteknologi blir det bygd superstoff{{I ordbiblioteket: nanoteknologi}}

Nanoteknologi er eit av dei raskast veksande forskingsområda i verda. Her handlar det om å setje saman _atom_ og _molekyl_ slik at dei dannar materiale med heilt spesielle eigenskapar. Kanskje klarer ein å framstille superstoff for framtida som er hundre gonger sterkare og fire gonger lettare enn stål. Dette er eit materiale for framtidige romskip.   _Nano-_ i _nanoteknologi_ har samanheng med at _nanometer_ er ei passande måleining for storleiken på atom og molekyl. Atomradien for eit heliumatom er 0,1 nanometer. Dei fleste atoma og molekyla er litt større enn heliumatomet. 1 nanometer er 0,000.000.001 meter.

xxx3 Nanoteknologien kan gi mindre og raskare datamaskinarDei siste åra har databrikker vorte stadig mindre og raskare. Snart nærmar vi oss ein milliard transistorar på ei databrikke! Men lagar vi dei enda mindre no, må vi bruke heilt nye metodar. Det er altså her nanoteknologien kjem inn.   Det skal lagast heilt nye typar databrikker, med nye materialtypar og nye framstillingsmåtar.  Det er ei kjempestor utfordring. Men dersom forskarane lykkast, vil datateknologien gå gjennom ei svær endring. Det vil igjen seie at pc-ar blir mindre og raskare. Kanskje blir det slik at ein kjem til å sjå tilbake på utviklinga dei siste 20 åra som berre byrjinga på den verkelege dataalderen.

{{Bilete:}}Bilettekst: Her forskar ein i bruk av nanoteknologi. Romdraktliknande klede skal hindre støv å nå dei svært følsame apparata i MINA-

laboratoriet ved Universitetet i Oslo. Støvkorn er digre som hus i forhold til dei atoma og molekyla som forskarane er opptekne av. Forklaring: To forskarar i eit laboratorium som er dekka til frå topp til tå i ei drakt. Berre andletet er ikkje dekka til. {{Slutt}}

--- 111 til 279xxx3 Nanoteknologi gir nye produktUtnyttinga av nanoteknologien er ikkje avgrensa til elektronikkverda. Han kan utnyttast i bioteknologi, i medisin og i materiale som gjer at produkt får nettopp dei eigenskapane vi ønskjer oss. Nedanfor finn du døme på nye produkt.   Glasprodusenten Pilkington har laga eit vindauge med eit svært tynt belegg med molekyl som avviser regn og skit. Ein kjemisk reaksjon med dei ultrafiolette strålane i sollyset set i gang ei nedbryting av skit på vindauget. Regn sørgjer for skyljinga.   No kan du unngå sure sokkar ved å kjøpe bomullssokkar som er behandla med nanosølvpartiklar. Desse partiklane hindrar vond lukt og vekst av bakteriar og sopp.

{{Bilettekst: Firmaet Nano-tex har vorte kjent for kleda sine der dei har manipulert stoffibrane ned på molekylnivå slik at dei får nye eigenskapar. Søler du på tøyet, blir det rett og slett ikkje teke opp av stoffet. Søl i veg! Det er berre å tørke det vekk, og buksa er like rein.}}

{{Ramme. Avisartikkel:}}_Aftenposten 22. mars 2005, her omsett til nynorsk._

Framtida er svært lita. Om nokre tiår kan spektakulære produkt vere utvikla, seier Ralph Bernstein, forskingssjef i SINTEF. Han minner om at pc-en kom så seint som i 1981.

Reidar Müller

- Dei fleste nanoteknologiprodukta er framleis på forskingsstadiet, og på marknaden er det framleis ganske enkle produkt. Eit visjonært scenario er at ørsmå robotar kan flyte rundt i blodet og måle blodtrykk og tilstanden til immunsystemet. Samstundes kan andre nanorobotar drepe kreftceller. Sensorar som er meir ømfintlege enn den flinkaste narko- eller bombehund, kan bli utvikla. Og organingeniørar kan komme til å byggje ny lever og nye nyrer, trur Bernstein.

_Smart og smått_Han trekkjer også fram "smarte støvkorn" som noko mogleg. - Dette er svært små einingar på storleik med eit sandkorn som inneheld både sensorar, eining for trådlaus kommunikasjon og batteri. Dei kan til dømes brukast til overvaking eller til å melde frå om miljøureiningar.

- Eller kva med eit lite, smart støvkorn i bleia til minstemann, som varslar om behov for bleieskift eller om feber? Forskarane har alt komme utruleg langt på veg med å lage slike støvkorn, seier Bernstein.

_Miljøprotestar_- Mange uventa problem kan dukke opp, ikkje minst med lause nanopartiklar som hamnar på avvegar. Slike partiklar kan bli eit helseproblem, seier forskar Roger Strand ved Senter for vitenskapsteori ved Universitetet i Bergen. Studiar har også vist at materiale som inneheld nanorør med karbon, kan vere giftig. Protestane frå miljørørsla er derfor i emning, og den kanadiske miljøorganisasjonen ETC har føreslått eit totalforbod mot all nanoteknologiforsking. Det militære, spesielt i USA, satsar store summer på nanoteknologi. Nye våpen kan bli resultatet.

_Den perfekte soldat_- Denne utviklinga er vanskeleg å følgje sidan det er så mykje hemmeleg rundt det, seier Strand. Forskarar jobbar mellom anna med å utvikle den "perfekte soldaten" ved Massachusetts Institute of Technology (MIT) i Boston. Det amerikanske forsvaret skyt inn 300 millionar kroner. Målet er mellom anna å utvikle skotsikre klede som samstundes kan gi opplysningar om helsetilstanden til soldaten. Dei same uniformene skal også vere utstyrte slik at dei kan behandle skadar dersom soldaten blir såra. {{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er éin nanometer?2. Nemn éi positiv følgje av nanoteknologi.3. Kva meiner vi med "smarte støvkorn"?4. Nemn éi negativ følgje av nanoteknologi.

_Utfordring_Prøv å finne ut meir om kva som blir skrive om kva som er mogleg i framtida, og også om det som verkar skremmande ved nanoteknologi. Dersom du bruker Internett, kan du bruke søkjeordet IBM+nanoteknologi.

--- 112 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Klassifiser stoffa som fast stoff, væske og gass ved romtemperatur:a) aluminium b) sand c) eddik d) vassdamp e) sukker f) olivenolje

g) jern h) oksygen

>>> Oppgåve 2Kva skjer med partiklane i eit stoff når stoffeta) smeltar b) fordampar

>>> Oppgåve 3Tenk deg at du er på rockekonsert og kvar person skal førestelle ein partikkel i eit stoff. Kva tilstand for eit stoff minner mest om tilstanden når:

a) personane står tett saman og hoppar opp og ned under konserten b) det er pause i konserten c) når personane går heim etter konserten

>>> Oppgåve 4{{Figurane er utelatne. Forslag: Saml opplysningane under overskriftene "Fast stoff", "Væske" og "Gass".}} Lag ei skisse av kvar av dei tre figurane, og la det vere mykje plass rundt kvar slik at du kan feste opplysningane nedanfor til rett figur. Fyll først ut merkelappen som viser kva tilstand det er på stoffet. Her er opplysningane som du skal feste til rett figur: -- mykje tomrom mellom partiklane-- stoffet kan pressast saman-- partiklane beveger seg raskt i alle retningar-- partiklane er regelmessig ordna-- partiklane ligg tett og uordna

>>> Oppgåve 5Teikn figuren i arbeidsboka {{Du kan bruke oppsettet nedanfor.}}, og fullfør oversikta ved å fylle ut med desse orda i dei tre tomme boksane og på dei stripete blå linjene:   gass, låg, høg, middels, væske, fast stoff

{{Figur:}}Alle stoff består av partiklar - Partiklane er i rørsle - Mange stoff finst i tre stofftilstandar avhengig av farten på partiklane:-- liten fart, .... temperatur: .... -- større fart, .... temperatur: .... -- størst fart, .... temperatur: ....{{Slutt}}

--- 113 til 279>>> Oppgåve 6Bruk partikkelmodellen og forklar kvifor:a) elektriske leidningar er lengre om sommaren enn om vinteren b) ein fotball blir ekstra hard når han ligg i sola

c) parfymelukt kan kjennast på lang avstand d) vi på ein symjetur kan oppleve å få føtene i vatn som er mykje

kaldare enn vatnet i overflata

>>> Oppgåve 7Marit og Arne destillerer cola. Ved oppvarminga av colaen i kolben fordampar vatnet, og det blir leidd som vassdamp over i reagensglaset. Der kondenserer vassdampen til vatn. Dei avsluttar destillasjonen ved å sløkkje gassbrennaren.   Da er reagensglaset til høgre fullt med vatn. Brått blir vatnet soge tilbake til colaen i kolben!

a) Kva er forklaringa på at vatnet blir soge tilbake til kolben?b) Tilbakesuging av væske kallar vi "tilbakeslag". Kva ville du gjort for

å ikkje få tilbakeslag i ein destillasjon?

{{Figur: Fotografi av destillasjonsutstyr sett opp på same måte som på s. 24.}}

>>> Oppgåve 8Ei skål inneheld 1000 g vatn. Vi tilset 200 g sukker.  Vi rører inntil alt sukker har løyst seg i vatnet.  Kva veg innhaldet i skåla no?

a) Mindre enn 1000 g b) 1000g c) Meir enn 1000 g, men mindre enn 1200 g d) 1200 g e) Meir enn 1200 g

Forklar korleis du tenkte.

>>> Oppgåve 9a) Kva er diffusjon? b) Gi eitt døme frå dagleglivet der du har nytte av at stoff spreier seg

ved diffusjon.

>>> Oppgåve 10a) Kva for to storleikar må vi måle for å rekne ut tettleiken til eit stoff? b) Kva er eininga for tettleik? c) Korleis reknar vi ut tettleiken til eit stoff?

>>> Oppgåve 11a) Korleis vil du forklare at kopar søkk, mens isopor flyt i vatn? b) Kopar har tettleiken 8,9 g/cm^3. Kor mange gram veg 1 cm^3

kopar? c) Kor mange gram veg ein terning av kopar der alle sidekantane er 2

cm?

>>> Oppgåve 12Avgjer om påstanden er sann (S) eller usann (U):a) Når vatn frys til is, minkar volumet. b) Vatn har størst tettleik når temperaturen i vatnet er+4 °C. c) Ein vasspartikkel eser når vatnet blir varmare. d) Vasspartiklane endrar seg ikkje, det er berre rørsla som endrar seg

med temperaturen. e) Mellom vasspartiklane er det ingenting. f) Partiklane i vassdamp rører seg raskare enn partiklane i vatn.

--- 114 til 279>>> Oppgåve 13Stoffet vatn har to eigenskapar som ikkje er i samsvar med kva ein skulle vente ut frå partikkelmodellen.  Forklar kvifor:

a) is flyt på vatn b) botnvatnet i ein djup innsjø kan vere +4 °C året rundt

>>> Oppgåve 14Vatn utvidar seg når det blir varma opp fordi:a) kvart vassmolekyl blir litt større b) det blir danna fleire vassmolekyl c) vassmolekyla spaltar seg d) kvart vassmolekyl blir villare og treng meir plass

>>> Oppgåve 15a) Kva er skilnaden på atom og molekyl? b) Kva for tre partiklar går under nemninga elementærpartiklar? c) Forklar kvar dei ulike elementærpartiklane er i eit atom, og kva

elektrisk ladning dei har.

>>> Oppgåve 16a) Kva er skilnaden på eit atom og eit ion? b) Kva må fjernast frå eit atom for at det skal bli danna eit positivt ion? c) Kva må tilførast eit atom for at det skal bli eit negativt ion?

>>> Oppgåve 17Kva er atomnummeret og kva er atomsymbolet for atomet som er teikna nedanfor? (Tips: Bruk periodesystemet bak i boka {{i eiga fil}}.)

{{Figur:}}Forklaring / tekst i figuren: Elektronkjernen inneheld 6 proton og 6 nøytron. Det er to skal med 2 elektron på det inste og 4 på det yste.{{Slutt}}

>>> Oppgåve 18Kva er atomsymbola for:a) oksygen

b) hydrogen c) karbon d) sølv e) gull

>>> Oppgåve 19Kvar blir det av atoma i ein vedkubbe når han rotnar?  Avgjer kva som er rett av svara a-d.

a) Atoma blir borte. b) Atoma rotnar. c) Atoma går i oppløysing og dannar nye typar atom. d) Atoma forsvinn ikkje, men er å finne i andre stoff etterpå.

>>> Oppgåve 20Lag ei litt fantasifull historie om eit C-atom som flytter seg i karbonkrinsløpet. Ta gjerne utgangspunkt i figuren på side 105.

>>> Oppgåve 21Avgjer om påstanden er sann (S) eller usann (U):a) Alle grunnstoffa er bygde opp av berre éin atomtype. b) Vatn, H\2O, er eit grunnstoff. c) Alle reine metall er grunnstoff. d) Grunnstoff er alltid bygde opp av molekyl. e) Det finst tusenvis av grunnstoff.

>>> Oppgåve 22Bruk dine eigne ord og forklar kort desse omgrepa:a) atom b) molekyl c) grunnstoff d) kjemisk sambinding e) blanding

--- 115 til 279>>> Oppgåve 23Her ser du formlar for nokre stoff. Kva stoff er grunnstoff, og kva er kjemiske sambindingar?

a) He b) H\2 c) CO d) Cl\2 e) S\8 f) H\2O

>>> Oppgåve 24a) Kva er skilnaden på ei kjemisk sambinding og ei blanding? b) Teikningane nedanfor viser partiklane i fire behaldarar A-D.

I kva behaldar er det blandingar?

{{Figur:}}A: Kvar partikkel består av ei lita kule festa til ei større kule. Alle

partiklane er like.B: Ein partikkel består av to små kuler festa til ei større kule. Ein annan

partikkel består av to like store kuler festa saman. Det er òg to kuler som ikkje er festa saman og som har ulik storleik.

C: Kvar partikkel består av to like store kuler som er festa saman.D: Kvar partikkel er ei kule som ikkje er festa saman. Det er to store og

to små.{{Slutt}}

>>> Oppgåve 25Kvar kule i figuren føresteller eit atom.

{{Figur:}}Forklaring:A: Like kuler som ikkje er festa saman.B: Fleire par med 2 like kuler som er festa saman.C: Fleire par med 2 ulike kuler som er festa saman.{{Slutt}}

1. Kva boks inneheld:a) eit grunnstoff som er bygd opp av molekyl b) ei kjemisk sambinding som er bygd opp av molekyl c) eit grunnstoff som er bygd opp av atom 2. Inneheld nokre av boksane ei blanding? Grunngi svaret ditt.

>>> Oppgåve 26Kva atom og kor mange finst det av kvart slag i:a) eitt molekyl SO\3 b) eitt molekyl C\6H\12O\6 c) eitt molekyl C\2H\5OH

>>> Oppgåve 27Kva er formelen for kvart av desse molekyla?

{{Figur:}}1: Eit atom "H" er festa til eit anna atom "l".2: 2 atom "O" er festa til eit atom "C".1: 2 atom "H" er festa til eit atom "S".{{Slutt}}

>>> Oppgåve 28Bruk reglane for formelskriving og oppgi formelen for:a) svoveltrioksid b) nitrogenmonoksid

c) nitrogendioksid d) dinitrogenmonoksid

>>> Oppgåve 29Skriv det systematiske namnet til:a) SO\2 b) SO\3 c) CO

>>> Oppgåve 30Skriv kvardagsnamnet påa) H\20 b) CO\2 c) CO

--- 116 til 279xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Rollespel på faste stoff og væsker og gassar_Formålet med forsøket:  Kvar av dykk skal førestelle ein partikkel i eit stoff. De skal bevege dykk slik det er typisk for partiklane i eit fast stoff, ei væske og kanskje også ein gass. Dette rollespelet kan de gjere for lettare å forstå partikkelmodellen.

Du treng:-- mange elevar (det er greitt med 12)

Framgangsmåte:1. Elevane som skal vere med i rollespelet, stiller seg på ein open plass

i klasserommet. Still dykk opp og rør på dykk som partiklane i eit _fast stoff_.

2. Vi tenkjer oss at vi varmar opp stoffet. a) Vis med rollespel korleis partiklane i stoffet endrar rørsle når stoffet

smeltar og blir ei væske.b) Vis med rollespel korleis partiklane i stoffet beveger seg når stoffet

fordampar og går over til _gass_.

Til ettertanke:a) Kva er samanhengen mellom temperaturen og rørsla til partiklane i

eit stoff?b) Skjer det ei endring med partiklane i eit stoff når temperaturen stig?c) Kva er det mellom partiklane i eit reint stoff som vatn?

>>> 2 _Klarer du å presse saman luft?_Formålet med forsøket:  Vi tenkjer oss her at stoff er bygde opp av partiklar med tomrom mellom. Her skal du prøve å presse saman luft og deretter vatn og sjå

om det er skilnad på kor lett det er å få partiklane til å liggje tettare saman.

Du treng:-- plastsprøyte-- vatn

Framgangsmåte:1. Dra stempelet i plastsprøyta heilt ut slik at du fyller henne med luft.

Hald deretter ein finger framfor spissen på plastsprøyta og prøv å presse stempelet inn.

2. Trekk vatn inn i sprøyta. Prøv tilsvarande å presse stempelet inn no når det ikkje er luft, men berre vatn i sprøyta.

{{Figur: Ein finger framfor spissen på ei plastsprøyte.}}

Til ettertanke:a) Kjende du skilnad når du prøvde å presse saman luft og deretter

vatn? Grunngi skilnaden. b) Lag ei teikning av partiklane i sprøyta med luft før og etter

samanpressinga.

>>> 3 _Oppløysing av tablettar i vatn_Formålet med forsøket:  I dette forsøket skal du lære meir om å teste ein hypotese ved å gjennomføre forsøk. Her skal du teste denne hypotesen: _Di varmare vatnet er, di raskare løyser tabletten seg i vatnet._

Du treng:-- vatn med ulike temperaturar-- 4 begerglas (250 ml)-- 4 tablettar (C-vitamin 200 mg _tyggjetablettar_)-- stoppeklokke-- termometer-- kokeplate eller ei anna varmekjelde

Framgangsmåte:1. Ha 200 ml vatn i kvart av 4 begerglas. Temperaturen bør vere 90-

100 °C i det eine glaset, 60-70 °C i det andre glaset, 30-40 °C i det tredje glaset og kaldt kranvatn som held 5-10 °C i det fjerde glaset.

2. Noter temperaturen ved start i kvart av begerglasa. Slepp så ein tablett samstundes i kvart glas, og noter klokkeslettet.

3. Legg merke til kva som skjer med tablettane.4. Lag ein tabell der du skriv ned temperaturen og tida det tek før kvar

tablett er heilt oppløyst.

--- 117 til 279Til ettertanke:

a) Kva verknad hadde temperaturen på kor fort tablettane løyste seg i vatnet? Passar måleresultata med hypotesen?

b) Kvifor måtte vi ha like mykje vatn i alle begerglasa?c) Rørte du med termometeret, eller gjorde du noko anna som kan ha

påverka oppløysinga av tablettane? Gjorde du i så fall det same for kvart begerglas?

d) Kvifor bør vi ta meir enn 2 målingar, altså meir enn to begerglas, for å teste hypotesen?

e) Forklar kvifor du trur temperaturen hadde denne verknaden.

>>> 4 _Tettleiken til varmt og kaldt vatn_Formålet med forsøket:  I dette forsøket skal du gjennom forsøk prøve å finne ut om det er varmt eller kaldt vatn som har størst tettleik.

Du treng:-- 4 begerglas, 100 ml-- varmt vatn-- blekk-- 1 dropeteljar-- kaldt vatn

Framgangsmåte:1. Lag ein hypotese for i kva for eit begerglas, A eller B, farga og

ufarga vatn blandar seg raskast, slik at du får blå farge på alt vatnet.

{{Figur:}}Forklaring / Tekst i figuren:A. Kaldt vatn farga: i botnen. Varmt vatn: på toppen.B. Varmt vatn farga i botnen. Kaldt vatn: på toppen.{{Slutt}}

2. Test hypotesen ved å gjennomføre punkta 3-5.3. Hell skikkeleg _varmt vatn_ i eit begerglas slik at det er halvfullt.

Dette er begerglas A. Lag ei blanding av kaldt vatn og nokre dropar med blekk i eit anna begerglas. Fyll så dropeteljaren med det _farga, kalde vatnet_. Tøm dropetaljaren sakte ved botnen av begerglas A. La begerglas A stå stille mens du held fram med punkt 4.

4. Hell _kaldt vatn_ i eit begerglas slik at det er halvfullt. Dette er begerglas B. Lag ei blanding av varmt vatn og nokre dropar med blekk i eit anna begerglas. Fyll så dropeteljaren med _det farga, varme vatnet_. Tøm dropeteljaren sakte ved botnen av begerglas B.

5. Studer dei to begerglasa. Legg merke til kvar væskene blir blanda raskast.

Til ettertanke:

a) Skriv hypotesen og gi ein eller fleire grunnar for at du valde denne hypotesen.

b) Fortel om observasjonane dine. Stemde hypotesen?c) Er det varmt vatn eller kaldt vatn som har størst tettleik? Korleis vil

du forklare dette ut frå rørsla og plasseringa til partiklane? d) Kvifor er botnvatnet i ein innsjø om sommaren mykje kaldare enn

overflatevatnet?

>>> 5 _Korleis kan du få ein ballong til å bli blåst opp og sogen inn i glaskolben?_Formålet med forsøket:  Bruke fantasi og fornuft når du planlegg dette forsøket.  Oppdraget er at du skal kunne få ein ballong til å blåse seg opp og til deretter å bli sogen inn i kolben slik det er vist på teikninga.

{{Figur: I den første teikninga er ballongen blåst opp og festa rundt opninga på kolben. I den andre teikninga ligg ballongen nedi kolben.}}

Framgangsmåte:1. Lag først ein plan for korleis du vil gjennomføre forsøket, og kva du

treng av utstyr.2. Sørg for at læraren har godkjent planen før du går i gang med

forsøket.

Til ettertanke:a) Skriv planen for forsøket. Grunngi vala dine.b) Fekk du nokre overraskingar undervegs som gjorde at du måtte

gjere noko anna enn det som var planen?

--- 118 til 279{{Bilete: Fjellklatrarar på toppen av eit fjell.}}

--- 119 til 279xxx1 Kapittel 7: Berre luftVi seier at plastflaska er _tom_, men meiner det ikkje heilt bokstavleg. For sjølv om lufta i flaska er usynleg, er det partiklar der inne.   Dersom ikkje, ville ho ha klappa saman.  Du veit kanskje at luft ikkje er eit reint stoff, men ei blanding der 78 prosent av luftvolumet er nitrogengass, 21 prosent er oksygengass og 1 prosent er andre gassar? Nettopp fordi denne gassblandinga er usynleg, er det lett å tru at luft ikkje er noko.   I dette kapittelet skal du lære om korleis vi kan påvise ulike gassar, og sjå døme på korleis vi kan bruke dei ulike gassane i dagleglivet.

--- 120 til 279xxx2 Vi påviser nokre gassar

Vi _påviser_ eller viser at vi har ein spesiell gass ved å gjere forsøk. I desse forsøka utnyttar vi eigenskapar som gjeld for den spesielle gassen.

xxx3 Oksygengass får ei glødande treflis til å flamme opp{{I ordbiblioteket: energi}}

Oksygengassen i luft blir laga av grøne plantar. Kvifor 21 prosent av luftvolumet er oksygengass, er det ingen som har noka forklaring på. Men dersom det endra seg, ville det ført til ein katastrofe.   Dersom oksygeninnhaldet i luft var _mindre enn 21 prosent_, ville menneske og dyr ikkje orke å røre seg slik dei no gjer. Vi skaffar oksygen til cellene i kroppen ved å puste. I cellene skjer det ei langsam forbrenning som gir _energi_ slik at vi held ved lag kroppsvarmen og kan bevege oss.   Dersom oksygeninnhaldet var _større enn 21 prosent_, ville alt ta fyr mykje lettare, og jordoverflata ville bli herja av kraftige brannar.   Dersom vi i eit eksperiment får danna ein gass, kan vi teste om det er oksygengass. Det gjer vi ved å stikke ei glødande treflis ned i gassen. Dersom den glødande treflisa flammar opp og byrjar å brenne att, tek vi det som teikn på at gassen var oksygengass.

{{Bilete:}}Bilettekst: Oksygengass får ei glødande treflis til å flamme opp. Forklaring: Ein person held den glødande treflisen nede i eit reagensrør.{{Slutt}}

xxx3 Hydrogengass dannar ei eksplosiv blanding med oksygengass{{I ordbiblioteket: knallgass}}

Hydrogengass er den lettaste av alle gassane. Det er fordi kvart hydrogenmolekyl veg mindre enn partiklane i alle andre gassar. Det finst svært lite hydrogengass i luft fordi han stig til vêrs og forsvinn ut i verdsrommet. Av 2 millionar molekyl i luft er det i gjennomsnitt berre eitt H\2-molekyl.   Fordi hydrogengass er så lett, vart gassen tidlegare brukt i luftskip og i ballongar. Men ei blanding av hydrogengass og oksygengass er eksplosiv, det vi kallar _knallgass_. Eksplosjonsfaren gjer at ballongar no i staden blir fylte med helium (He). Helium er den nest lettaste av alle gassane og er ikkje brennbar.   Dersom vi skal _teste_ om ein gass er hydrogengass, er det vanleg å blande han med luft som jo inneheld oksygengass. Dersom gassblandinga tek fyr med eit "poff", veit vi at gassen vi blanda med luft, var hydrogengass.

{{Bilete:}}

Bilettekst: Knallgassen tek fyr med eit "poff". Det dannar seg knallgass når hydrogengass frå reagensglaset strøymer ut og blandar seg med oksygengass i lufta. Forklaring: Ein person held ei fyrstikk over eit reagensrør.{{Slutt}}

xxx3 Karbondioksidgass blakkar kalkvatn{{I ordbiblioteket: kalkvatn}}

Sjølv om det er svært lite karbondioksidgass i luft, er det ein svært viktig gass. Han blir jo brukt i fotosyntesen, som er ein av dei viktigaste reaksjonane på jorda.   Karbondioksidgass blir _danna_ når plantemateriale rotnar, og når ved og olje brenn.

--- 121 til 279I menneske og dyr skjer det forbrenningsreaksjonar ved låg temperatur. Det gjer at vi pustar ut karbondioksidgass.  Dersom vi blåser gjennom eit sugerør og ned i kalkvatn, blir det klare kalkvatnet grumsete fordi det dannar seg ei kvit utfelling. Vi seier at karbondioksidgass "blakkar" _kalkvatn_. Men karbondioksidgass har to andre eigenskapar som vi også bør merke oss. Han er tyngre enn luft og sløkkjer flammer.

xxx3 Nitrogengass kveler flammeNitrogengass er den gassen det er mest av i luft, og når vi pustar, vil noko nitrogengass løyse seg i blodet. Denne gassen kan skape problem for ein dykkar. Ved for rask oppstiging frå djupt vatn kan det på grunn av lågare trykk danne seg bobler av nitrogengass rundt omkring i kroppen, og dykkaren får dykkarsjuke.   Nitrogengass sløkkjer eller kveler ei flamme og vart derfor tidlegare kalla kvelstoff. Gassen er dessutan tyngre enn luft. Desse to eigenskapane gjeld også for karbondioksidgass. Men til skilnad frå karbondioksidgass vil _ikkje_ nitrogengass blakke kalkvatn.   Fakta om fire viktige gassar:

{{Tabell. 5 kolonnar, 6 rader:}}Forkortingar:Oksygen, Hydrogen, Karbondioksid, Nitrogen = Oksygengass,

Hydrogengass, osv.Grunn./kjem. for. = Grunnstoff eller kjemisk forbindelseEigenskap Oksygen Hydrogen Karbondioksid Nitrogen Lukt/farge ingen ingen ingen ingenGrunn./kjem. for. grunn grunn kjem. for. grunn.Volum % i luft 21% 0,00005% 0,036% 78%Kjemisk formel O\2 H\2 CO\2 N\2 Kokepunkt -183 °C -253 °C -79 °C -196 °C

{{Tabell slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Korleis kan vi finne ut om ein gass er oksygen? 2. Kvifor er det ikkje lenger lov å bruke hydrogengass i

"gassballongar"? 3. Kva heiter den gassen som er tyngre enn luft, og som blakkar

kalkvatn? 4. Kva gass er det mest av i luft?

_Utfordring_Skriv fem faktasetningar om kvart av dei fire stoffa oksygen, hydrogen, karbondioksid og nitrogen.{{Ramme slutt}}

--- 122 til 279xxx2 Gassar i brukxxx3 Andrées ballongferd enda med dødenSalomon August Andrée (1854-97) var svensk ingeniør, fysikar og polarforskar. Den store interessa hans var ballong-flyging, og han er kjend for freistnaden sin på å nå Nordpolen i ein ballong fylt med hydrogengass.   Ballongen, som vart kalla Örnen, vart frakta med båt til Danskeøya på Spitsbergen, der ekspedisjonen skulle starte. Han vart fylt med 4800 m^3 hydrogengass (H\2) laga ved ein reaksjon mellom jernfilspon, som er små jernbitar, og svovelsyre. Det tok fleire døgn å fylle ballongen, som hadde ein diameter på 20,5 meter.   11. juli 1897 var vindretninga gunstig, og Andrée drog av stad saman med ingeniøren Frænkel og forskaren og amatørfotografen Strindberg. Målet var altså Nordpolen.   Problema byrja alt ved starten. To av dei tre styretrådane vart rivne av. Ballongen viste seg også å vere utett og miste etter kvart høgd. Berre tre dagar seinare måtte dei nødlande på isen, berre 480 km frå der dei starta. Dei var framleis langt frå Nordpolen.   Andrée og dei to medhjelparane hans la i veg på ei vandring full av lidingar. Tre månader seinare kom dei til Kvitøya eit stykke utanfor Spitsbergen. Der døydde dei alle tre. Ein norsk ekspedisjon fann den siste kvilestaden deira. Det var 33 år etter. Dei fann også eit kamera og dagboka der ballongferda og vandringa på isen var nøye skildra.

{{Bilettekst: Andrées gassballong Örnen fotografert etter landinga den 14. juli 1897. Filmen kunne framkallast etter å ha lege i isen i 33 år.}}

xxx3 Hydrogengass kan nyttast som brenselEi blanding av hydrogengass og oksygengass er eksplosiv. Den energien som blir avgitt i denne reaksjonen, kan brukast for å få ein bil til å flytte seg. For å få til ein kontrollert reaksjon i staden for ein eksplosjon lét ein reaksjonen mellom hydrogengass og oksygengass skje i ei brenselcelle i bilen. Da blir det først og fremst danna vatn.

Fordelen med hydrogen som brensel er at ein ikkje får ureinande gassar og støvkorn, som frå ein bensinbil.   Kanskje kan vi få glede av denne teknologien i framtida. Enno er det svært få bilar som går på hydrogengass. Problemet er at det er dyrt og ikkje alltid like miljøvennleg å _lage_ hydrogengass. Eksplosjonsfaren gjer dessutan at det er mange utfordringar knytte til både fylling og lagring av gassen.

xxx3 Boblene i brus er karbondioksidgassI ei flaske brus er det ikkje berre vatn, sukker og smaksstoff.

--- 123 til 279For å få den friske, sprudlande "smaken" set ein til _karbondioksidgass_. Ved påfylling pressar ein inn meir karbondioksidgass enn det eigentleg er plass til. I ei uopna flaske er gassen heilt løyst i væska, og vi ser derfor ingen gassbobler. Straks vi skrur av korken, minkar gasstrykket over væska, og det dannar seg små gassbobler. Desse gassboblene blir ofte kalla _kolsyre_. Det er ei gammal nemning for karbondioksidgass.   Du har kanskje lagt merke til at det brusar ekstra mykje når flaska ikkje er avkjølt. Da er sjansen stor for at det "brusar over" når du tek av korken. Det kjem av at oppløyst gass stikk lettare av di varmare brusen er.

xxx3 Kollisjonsputer reddar livDersom bilen kolliderer, vil eit lite instrument lage ein gneiste som gjer at det blir sett i gang ein kjemisk reaksjon inne i kollisjonsputa. Der er det eit ustabilt stoff (natriumazid, NaN\3) som blir spalta eksplosivt, slik at det blir laga mykje gass på kort tid. På 0,04 sekund blir det danna 35 liter _nitrogengass_. Sidan den kjemiske reaksjonen gir frå seg varme, vil gassen utvide seg. Det gjer at volumet av puta blir enda større.

{{Bilete:}}Bilettekst: Kollisjonsputa blir fylt med nitrogengass. Forklaring: Fotografi frå testing av kollisjonspute med dokke.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva slags gass var det i gassballongen Örnen? 2. Nemn ein fordel og ei ulempe med hydrogen som brensel i bilar. 3. Kva slags gass er det som gir brus den friske, piplande smaken? 4. Kva gass er det som blåser opp ei kollisjonspute?

_Utfordring_Dersom du legg nokre rosiner i eit glas med mineralvatn, vil du sjå at dei hoppar opp og ned i glaset. Kva kan grunnen vere? Kva form har dei rosinene som hoppar mest?

--- 124 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Teikn ein sirkel midt på arket. Skriv LUFT i sirkelen. No har du ein ordborre der du skal hengje på dei opplysningane du kan om luft.   Lag gjerne fleire krokar, og diskuter ordborren din med andre.

{{Figur:}}Luft:-- er ei blanding-- -- -- -- -- -- {{Slutt}}

>>> Oppgåve 2Rekn ut omtrent kor mykje lufta i klasserommet ditt veg, når 1 liter luft veg 1,2 gram.

>>> Oppgåve 3Dei fire lysa blir tende samstundes, og lokka skrudde på i glas C og D. Kva lys vil sløkkje først? Grunngi svaret ditt.

{{Figur:}}Forklaring:A: Eit telys i eit stort glas.B: Eit telys i eit lite glas.C: Eit telys i eit stort glas, den same storleiken som i A, men no er det

lokk på glaset.D: Eit telys i eit lite glas, den same storleiken som i B, men no er det

lokk på glaset.{{Slutt}}

>>> Oppgåve 4Kva av påstandane a-c er rett?  Å blåse på eit bål kan få det til å brenne betre fordi det:

a) gir energi som kan halde bålet brennande b) kjem meir nitrogengass til flammene c) kjem meir oksygengass til flammene

>>> Oppgåve 5Kva for ein gass vil få ei glødande treflis til å flamme opp?a) Karbondioksidgass b) Oksygengass

c) Nitrogengass

>>> Oppgåve 6Kvifor kan karbondioksid nyttast som det aktive stoffet i eit brannsløkkingsapparat?

>>> Oppgåve 7I utklippet nedanfor finn vi omgrepet "surstoff", som er ei gammal nemning for ein av gassane i luft. Kan du ut frå samanhengen i teksten finne ut kva denne gassen heiter i dag?   "Sniffing kan gi alvorlege hjerneskadar. Sniffing er mest utbreidd blant tenåringar, og bergensgutar sniffar mest i landet. Fleire vanlege produkt som finst i heimen, kan sniffast, og både korttids- og langtidsverknadene kan vere alvorlege fordi kroppen får for lite surstoff. Sjølv om få døyr, risikerer sniffaren alvorlege hjerneskadar."

Kjelde: Helsenytt for alle (20. juni 2004), her omsett til nynorsk www.helsenytt.no

>>> Oppgåve 8Kva gass tenkjer du på i kvart av tilfella a-g?a) den gassen det er mest av i luft b) den lettaste av alle gassane c) molekyla består av eitt karbonatom og to oksygenatom d) kveler eld, men blakkar ikkje kalkvatn e) blir danna når tørris går over i gassform f) må vere til stades for å få noko til å brenne g) må vere til stades for at ein plante skal kunne drive fotosyntese

--- 125 til 279>>> Oppgåve 9Skriv tabellen nedanfor inn i arbeidsboka di, og avgjer for kvar påstand om han er sann eller usann.

{{Tabell gjort om til liste. Skriv x mellom hakeparentesane:}} Påstand:-- Mykje oksygengass gir auka brannfare. Sann [] Usann []-- Knallgass er ei blanding av nitrogengass og oksygengass. Sann []

Usann []-- Hydrogengass kan nyttast som brensel i bilar. Sann [] Usann []-- Nitrogengass vart tidlegare kalla kvelstoff. Sann [] Usann []-- Hydrogengass vart tidlegare kalla surstoff. Sann [] Usann []-- Karbondioksidgass sløkkjer ei flamme. Sann [] Usann []

>>> Oppgåve 10I eit forsøk blir det danna hydrogengass. Volumet av hydrogengassen blir målt kvart heile minutt. Resultatet av målingane er vist i tabellen.

{{Tabell. 2 kolonnar, 10 rader:}}

Tid (minutt) Volum gass produsert (ml) 0 01 152 253 314 345 366 377 388 38

{{Tabell slutt}}

a) Teikn ein graf som viser resultatet av målingane. Sett av _tid_ og _volum_ langs andreaksen.

b) Bruk grafen til å samanlikne reaksjonen etter 1 minutt og 5 minutt. På kva av desse tidspunkta er reaksjonen raskast? Grunngi svaret ditt.

>>> Oppgåve 11Skriv ein faktatekst på om lag 1 side om eitt eller fleire av desse tema:a) kva problem oksygengass og nitrogengass kan gi ved dykkingb) om ulykka med det tyske luftskipet Hindenburgc) kvifor den amerikanske romferja Challenger eksploderte i 1986d) brannsløkkingsapparate) hevemiddel som vi bruker i bakingf) kvifor karbondioksidgass blir kalla ein drivhusgass

>>> Oppgåve 12Luft er ei blanding av dei to gassane oksygengass og nitrogengass.  Finn ut korleis ein i industrien kan skilje dei to gassane slik at ein får rein oksygengass og rein nitrogengass.

xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Vi lagar oksygengass og testar gassen_Formålet med forsøket:  Her skal du lage oksygengass og gjere erfaringar med ein vanleg metode for å påvise oksygengass.

Du treng:-- hydrogenperoksidløysning, 10% (frå apotek)-- brunstein (mangandioksid)-- 1 reagensglas-- treflis-- fyrstikker-- vernebriller

--- 126 til 279

Framgangsmåte:1. Hell hydrogenperoksidløysningen i eit reagensglas slik at det er 1/3

fullt.2. Set til nokre korn med brunstein.3. Gassboblene som blir danna, er oksygengass. Stikk ei glødande

treflis ned i reagensglaset, og legg merke til kva som skjer med gloa på treflisa.

Til ettertanke:a) Gjer greie for kva som hende da du stakk den glødande treflisa ned i

reagensrøret med oksygengass.b) Kva samanheng er det mellom brannfare og tilgang på

oksygengass? Korleis kan vi bruke denne kunnskapen ved branntilløp i eit hus?

>>> 2 _Vi lagar hydrogengass og testar gassen_Formålet med forsøket:  Her skal du lage hydrogengass og gjere erfaringar med ein vanleg metode for å påvise hydrogengass. Du skal dessutan øve deg på å samle opp ein gass, og elles arbeide med utstyr som er vanleg på eit naturfagrom.

Du treng:-- magnesiumband, 5-6 cm-- eddik, 35%-- 3 reagensglas-- kork med glasrør og slange-- skål med vatn-- fyrstikker-- vernebriller

Framgangsmåte:1. Hell vatn i skåla. Fyll eit reagensglas heilt fullt med vatn. Set

tommelen framfor opninga på reagensglaset. Snu reagensglaset og set opninga ned i vatnet. Ikkje ta vekk tommelen før opninga er under vatn.

2. Hell eddik i eit anna reagensglas slik at det er halvfullt. Slepp magnesiumbandet ned i reagensglaset med eddik. Gassen som blir danna, er hydrogengass.

3. Set i korken med glasrøret, og vent 10-15 sekund med å samle opp hydrogengassen i reagensglaset som var fylt med vatn. Da meiner vi at han har pressa ut lufta som var i systemet ved start. Sjå figuren. La reagensglaset bli heilt fullt med hydrogengass.

4. Set tommelen framfor reagensglaset med hydrogengass. Ta reagensglaset opp av vatnet. Hald reagensglaset med botnen opp.

5. Set eit anna reagensglas med luft under reagensglaset med hydrogengass. Hald reagensglasa tett saman, med opningane mot

kvarandre, og snu slik at glaset med luft kjem øvst. Hydrogengass er den lettaste av alle gassane og stig opp i reagensglaset med luft.

6. Set ei brennande fyrstikk bort til opninga på det øvste reagensglaset. Kva skjer?

{{Figur: Eit reagensrør er halvfullt med eddik. Det er eit magnesiumband i eddiken. Det er ein kork med glasrør i reagensrøret, som går under eit anna reagensrør. Dette reagensrøret står opp ned i ei skål med vatn. Det er òg vatn i reagensrøret, men øvst er det hydrogengass.}}

{{Figur:}}Forklaring: To reagensrør sett saman med opningene mot kvarandre. Tekst i figuren: Hald saman og snu. Hydrogengass (i det øvste). Luft (i det nedste). {{Slutt}}

Til ettertanke:a) Gjer greie for kva som skjedde da du stakk ei brennande fyrstikk

bort til opninga på det øvste reagensglaset.b) Kva kallar vi den gassblandinga som du tende på, og kva består ho

av?

--- 127 til 279>>> 3 _Vi lagar karbondioksidgass og testar gassen_Formålet med forsøket:  Her skal du lage karbondioksidgass og gjere erfaringar med ein vanleg metode for å påvise karbondioksidgass.

Du treng:-- natron-- eddik, 7%-- kalkvatn-- 2 reagensglas-- kork med glasrør-- skål med vatn-- fyrstikker-- vernebriller

Framgangsmåte:1. Hell kalkvatn i eit reagensglas slik at det er halvfullt.2. Ta 1/2 ts natron i eit anna reagensglas. Set til eddik i reagensglaset

med natron. Gassen som blir danna, er karbondioksidgass.3. Set i korken med glasrøret, og la karbondioksidgassen boble ned i

reagensglaset med kalkvatnet. Kva skjer med kalkvatnet?4. Ta glasrøret ut av reagensrøret med kalkvatn. Tenn ei fyrstikk, og

set fyrstikka ned i reagensglaset som inneheld mykje

karbondioksidgass over kalkvatnet. Kva skjer med den brennande fyrstikka?

{{Figur: To reagensrør. Det eine er halvfullt med kalkvatn og det andre er halvfullt med eddik tilsett natron. Det er ein kork med glasrør i det siste reagensrøret. Glasrøret går over i det andre reagensrøret. Det er bobler med karbondioksidgass i begge reagensrøra.}}

Til ettertanke:a) Gjer greie for kva som skjedde med kalkvatnet i punkt 3.b) Gjer greie for kva som skjedde med den brennande fyrstikka i punkt

4. c) Korleis vil du gå fram for å vise at karbondioksidgass har høgare

tettleik og er tyngre enn luft?

>>> 4 _Fellesforsøk: Kva lys sloknar først?_Formålet med forsøket:  Før de tenner lysa, skal de i grupper formulere ein hypotese om kva lys på figuren nedanfor som sloknar, og i kva rekkjefølgje dei gjer det. Deretter gjennomfører de forsøket for å sjå om hypotesen stemmer.

Du treng:-- 4 brusflasker i plast, 1/2 l-- 1 brusflaske i plast, 1#1/2 l-- 6 korkbitar-- 5 telys-- fyrstikker

{{Figur:}}a) Ei halv brusflaske (1/2 liter) med botnen. Ho er snudd opp ned over

eit telys. Kanten kviler på tre korkbitar som står tett inntil telyset.b) Den same halve brusflaska står opp ned over eit telys, men det er

ingen korkbitar, og kanten står direkte på golvet eller på ei bordplate.

c) Det same oppsettet som i b), men no med ei 1#1/2 liters brusflaske.d) Det same oppsettet som i a) med korkbitar, men no har den halve

brusflaska (1/2 liter) ingen botn, dvs. øvst er ho heilt open.d) Det same oppsettet som i b), men no har den halve brusflaska (1/2

liter) ingen botn, dvs. øvst er ho heilt open.{{Slutt}}

Framgangsmåte:1. Bruk ein skarp kniv eller ei sag, og skjer over brusflaskene slik at de

kan lage ei oppstilling lik den som er vist på figuren.2. Diskuter kva lys som først vil slokne dersom de tenner lysa

samstundes. Formuler ein hypotese om kva lys som vil slokne, og i kva rekkjefølgje dei gjer det. Prøv å grunngi hypotesen din.

3. Tenn dei fem telysa, og set behaldarane samstundes over lysa.

4. Følg med på kva som skjer.

Til ettertanke:a) Skriv ned hypotesen og grunngivinga for hypotesen.b) Gjer greie for resultatet av forsøket.c) Stemde resultatet med hypotesen?

--- 128 til 279{{Bilete: Sitronar og limar.}}

--- 129 til 279xxx1 Kapittel 8: Syrer og basar - frå mat til miljøKva tenkjer du på når du høyrer ordet syre? Kanskje du tenkjer på noko etsande og farleg? Men dei fleste av oss liker litt syre i dressingen og eit syrleg eple, så alle syrer er ikkje farlege.   Søt er det motsette av sur, men ikkje i kjemi. Da er det basisk som er det motsette av sur.  I dette kapittelet skal du lære om syrer og basar i dagleglivet og miljøet rundt oss og korleis vi ved forsøk kan påvise og klassifisere syrer og basar.

--- 130 til 279xxx2 Eigenskapar til syrer og basarxxx3 Syrer og basar finn vi overalt{{I ordbiblioteket:}}syrerbasar{{Slutt}}

Kvar dag er vi i kontakt med _syrer_, vi til og med et mat som inneheld syrer. Døme på slike syrer er sitronsyre i sitron, eddiksyre i eddik, mjølkesyre i jogurt og karbonsyre i mineralvatn.   På naturfagrommet har vi dessutan syrer som saltsyre og svovelsyre. Sjølv om vi har saltsyre i magesekken, er desse to syrene typiske laboratoriesyrer og syrer som blir nytta som råstoff i kjemisk industri.   Vi er i kontakt med mange fleire syrer enn _basar_ i dagleglivet. Basar smaker bittert og er derfor ikkje vanlege i mat. Mange reingjeringsmiddel inneheld derimot basar.

{{Bilete:}}Bilettekst: Syrer smaker surt. Forklaring: Ei kvinne syg på ein sur appelsin.{{Slutt}}

xxx3 Sure løysningar har fleire felles eigenskapar{{I ordbiblioteket: sur løysning}}

Det er hundrevis av ulike syrer. Ei syre kan vere ein gass, ei væske eller eit fast stoff. Løyser vi ei syre i vatn, får vi ein _sur løysning_. Eigenskapar som er felles for sure løysningar, er at:

-- ein sur løysning smaker surt-- ein sur løysning endrar fargen på raudkålssaft frå fiolett til raud-- ein sur løysning gjer at det blir danna karbondioksidgass ved

reaksjon med natron (natriumhydrogenkarbonat)-- ein sur løysning gjer at det blir danna hydrogengass ved reaksjon

med uedle metall som magnesium og sink

xxx3 Basiske løysningar har fleire felles eigenskapar{{I ordbiblioteket: basisk løysning}}

Også ein base kan vere ein gass, ei væske eller eit fast stoff. Løyser vi ein base i vatn, får vi ein _basisk løysning_. Eigenskapar som er felles for basiske løysningar, er at:

-- ein basisk løysning endrar fargen til raudkålssaft frå fiolett til grøn-- ein basisk løysning gjer at fingrane kjennest glatte-- ein basisk løysning smaker bittert

xxx3 Ein sur og ein basisk løysning motverkar kvarandre{{I ordbiblioteket: nøytralisere}}

Vanleg raudkålssaft har fiolett farge, men sur raudkålssaft er raud. Dersom vi set til ein basisk løysning dropevis i den sure raudkålssafta, vil vi sjå at raudfargen endrar seg, og at løysningen etter kvart blir farga fiolett att. Det tek vi som teikn på at den basiske løysningen opphever verknaden av den sure løysningen.   Syrer og basar er kjemiske motsetningar, som opp og ned og svart og kvitt. Vi seier at ei syre og ein base motverkar eller _nøytraliserer_ kvarandre.

--- 131 til 279xxx3 Ein indikator kan vise om eit stoff er ei syre eller base{{I ordbiblioteket:}}indikatorlakmusbromtymolblåttfenolftalein{{Slutt}}

{{Figur:}}Figurtekst: Eit lakmuspapir er ein papirstrimmel som er raud i sur og blå i basisk løysning. Forklaring / tekst i figuren: Raudt lakmuspapir. I sur løysning er det framleis raudt, men i basisk løysning er det blått/fiolett.{{Slutt}}

Syrer og basar kan vere giftige, og dei kan vere etsande. Derfor skal vi ikkje smake på ein ukjend løysning for å finne ut om han er sur eller basisk. Vi lét heller ein indikator "smake" for oss. Ein indikator inneheld nemleg stoff som har ulik farge i sur og basisk løysning. Raudkålssaft er ein slik indikator. Også blåbærsaft og fleire andre bærsafter kan nyttast som syre-base-indikatorar.   _Lakmus, bromtymolblått_ og _fenolftalein_ er indikatorar som er mykje brukte som syre-base-indikatorar på laboratorium. For bromtymolblått bruker vi forkortinga BTB. Fenolftalein kan vi kalle "basesladraren". Det er fordi fenolftalein er klar som vatn i sur løysning, men har ein kraftig raudfiolett farge i basisk løysning.   Vi kan sjekke om ei væske er sur eller basisk ved å setje til nokre dropar av ein indikator. I tabellen kan du sjå kva farge vi vil få i ein sur løysning og i ein basisk løysning for kvar av dei fire indikatorane.   Fargane for dei vanlegaste indikatorane i sur og basisk løysning:

{{Tabell. 3 kolonnar, 5 rader:}}Indikator Farge i sur løysning Farge i basisk løysning Raudkålssaft raud grønLakmus raud blått/fiolettBTB gul fiolettFenolftalein klar raudfiolett

{{Tabell slutt}}

På kjøkkenet heime kan du sjekke om te og bærsafter får ulik farge i sur og i basisk løysning. Den sure løysningen kan vere vatn med litt eddik i. Den basiske løysningen kan vere vatn med litt _Salmi_ i.   Vi har mange stoff som verken er syrer eller basar. Døme på slike stoff er sukker og koksalt. Desse stoffa vil ikkje endre fargen på ein syre-base-indikator. Når slike stoff løyser seg i vatn, får vi ein _nøytral løysning_.

_Nøkkelspørsmål_1. Nemn fire eigenskapar for ein sur løysning. 2. Nemn tre eigenskapar for ein basisk løysning. 3. Kva meiner vi med at ei syre og ein base kan nøytralisere

kvarandre? 4. Kva er ein syre-base-indikator?

{{Bilete:}}Bilettekst: Kjemisk trylleri! Sjå utfordringa nedanfor. Forklaring: Ein elev held to begerglas, og det er eit begerglas med farga væske framfor ho på eit bord.{{Slutt}}

_Utfordring_Korleis kan du etterlikne denne vesle tryllekunsten?

"Som du ser, har eg to glas med vatn. Når eg slår dei saman, blir vatnet raudt!"

--- 132 til 279xxx2 pH-verdiar og pH-skalaenxxx3 pH-papir viser kor sur eller basisk løysningen er{{I ordbiblioteket:}}pH-papiruniversalindikatorpapir{{Slutt}}

Eit _pH_-papir inneheld fleire fargestoff og blir kalla eit _universalindikatorpapir_.   Når eit _pH-papir_ blir dyppa i ein sur løysning, vil vi ut frå den nye fargen kunne sjå om løysningen er svakt sur eller veldig sur. Di raudare fargen blir, di surare er løysningen. Vi kan også sjå om ein løysning er svakt basisk eller veldig basisk. Di blåare fargen blir, di meir basisk er løysningen.

xxx3 pH-skalaen går frå 0 til 14På eska til pH-papiret er det ein fargeskala med tal. Ved å samanlikne med denne skalaen kan vi lese av kor sur eller kor basisk ein løysning er.   pH-skalaen går frå 0 til 14.-- Ein _nøytral_ løysning har pH-verdien 7.-- Ein _sur_ løysning har pH-verdi _lågare enn_ 7. Di lågare pH-verdien

er, di surare er løysningen. Batterisyre har pH-verdi lågare enn 1 og er surare enn hushaldseddik, som har pH-verdi på omtrent 3.

-- Ein _basisk_ løysning har pH-verdi _høgare enn_ 7. Di høgare pH-verdien er, di meir basisk er løysningen.

Vi deler inn pH-skalaen i surt, nøytralt og basisk område:

{{Figur:}}Forklaring / tekst i figuren:0-6: sur - frå djup raud til lysare raud, gul og grøn.7: nøytral - grøn8-14: basisk - frå grøn til grønblå, blå og fiolett.{{Slutt}}

{{Bilettekst:}}Utstyr for måling av pH-verdiar. A: pH-papir på rull. B: pH-strips. C: pH-meter. D: sett med flytande blandingsindikator. {{Slutt}}

xxx3 pH-verdiar kan målast med ulikt utstyr

Ved måling av pH-verdiar er det enklast å bruke pH-papir på rull eller pH-strips.  Flytande blandingsindikator eller pH-meter bruker ein ved meir nøyaktig måling av pH-verdiar. Eit pH-meter har den ulempa at det lett går sund. Dessutan må eit slikt instrument justerast mot spesielle løysningar kvar gong det skal brukast. Derfor rår ein til å bruke flytande blandingsindikator ved måling av til dømes pH-verdien i ein innsjø.   Sjølv om pH-skalaen ovanfor er oppgitt i heile steg, vil ein ved ei nøyaktig måling kunne oppgi pH-verdiar mellom dei heile tala på skalaen, som pH 3,7 eller pH 9,1.

--- 133 til 279xxx3 pH-verdien blir endra når vi fortynnar med vatnVi seier at vi _fortynnar_ ei syre når vi set til meir vatn. Tilsetjing av vatn vil endre pH-verdien og gjere han meir lik pH-verdien for vatn. Sidan vatn har pH-verdi i det nøytrale området - omkring pH 7 - vil pH-verdien for både sure og basiske løysningar gå mot 7 ved fortynning med vatn.

{{Figur:}}Forklaring / tekst i figuren: -- pH-endring ved fortynning av ein basisk løysning: frå 14 mot 7.-- pH-endring ved fortynning av ein sur løysning: frå 0 mot 7.{{Slutt}}

xxx3 Alle syrer har éin eller fleire H-ar i formelenSidan flasker på eit naturfagrom ofte er merkte med kjemiske formlar, kan det vere greitt å kjenne til formlane for dei tre syrene som er vanlege i kjemiforsøk. I tabellen til høgre {{under teksten}} kan du sjå namn og formel for desse syrene.   Formlane for syrer har noko felles. Alle syrer har nemleg éin eller fleire H-ar i formelen. Du må gjerne sjekke formlane for andre syrer, så vil du nok sjå at det stemmer også for desse. Det er derimot ikkje slik at alle stoff med H i formelen er syrer. Metangass har formelen CH\4, men er ikkje ei syre.   Dei vanlegaste basane på eit kjemirom er natriumhydroksid med formelen NaOH og ammoniakk med formelen NH\3. Ulike typar kalk som CaO og CaCO\3 er også basar. Basar har ikkje noko felles atomsymbol i formlane.

{{Tabell. 2 kolonnar, 4 rader:}}Namn FormelSaltsyre HClSvovelsyre H\2SO\4 Salpetersyre HNO\3

{{Tabell slutt}}

_Nøkkelspørsmål_

1. Korleis kan vi ved hjelp at eit pH-papir finne ut kva for ein av to løysningar som er surast?

2. Er ein løysning med pH 4 sur eller basisk? 3. Kva kallar vi ein løysning som har pH 7? 4. Korleis endrar vi pH-verdien dersom vi set vatn til ein sur løysning?

{{Bilettekst: Sure froskar {{godteri}} smaker surt, men kvifor? Sjå utfordringa nedanfor.}}

_Utfordring_Sure froskar gjer at pH i spyttet blir 4. På godteposen står det at sure froskar inneheld eit surleiksregulerande middel (E 330) og syre (E 296). Prøv å finne ut kva stoff som skjuler seg bak E 330 og E 296.

--- 134 til 279xxx2 Farar ved syrer og basarxxx3 Konsentrerte løysningar etsar mest{{I ordbiblioteket:}}konsentrert løysningfortynna løysning{{Slutt}}

Ei syre kan verke _etsande_ på hud, tekstilar, metall og kalkstein. Du vil kjenne at det svir dersom du får ei slik syre på huda. Nokre syrer etsar meir enn andre. Saltsyre, svovelsyre og salpetersyre er blant dei syrene som etsar mest.   _Konsentrasjonen_, altså mengdeforholdet mellom syre og vatn, er også avgjerande. Høg konsentrasjon på den sure løysningen vil seie at løysningen inneheld mykje syre og lite vatn. Vi seier at ein løysning er konsentrert når han inneheld så mykje stoff som det er mogleg å løyse i vatnet. Di høgare konsentrasjonen er, di meir etsande er løysningen.   Svovelsyre er heilt spesiell. Konsentrert svovelsyre er ikkje berre etsande, men også vasstiltrekkjande. Ho trekkjer vatn ut av hud, tekstilar og andre materiale slik at dei blir forkola. Ein fortynna løysning av svovelsyre, altså ei blanding av lite svovelsyre og mykje vatn, vil gjere mindre skade.

{{Bilettekst: Ein konsentrert løysning av svovelsyre trekkjer vatn ut av fibrane og forkolar og øydelegg papiret.}}

xxx3 Syre i vatn går an - vatn i syre er uhyre!Ved fortynning av konsentrert svovelsyre må ein vere ekstra forsiktig. Det skjer nemleg ein reaksjon der det blir avgitt mykje varme. Svovelsyra må derfor hellast sakte og ved omrøring ned i vatnet. Regelen om "syre i vatn går an" kan forkortast til SIV.   Du lurer kanskje på kvifor ein seier at "vatn i syre er uhyre"? Forklaringa er at vatn har lågare tettleik enn konsentrert svovelsyre. Dersom vatnet blir helt i til slutt, kan vatnet komme til å leggje seg

som eit lag over syra. Det skjer ein kraftig reaksjon med utvikling av mykje varme i kontaktflata mellom dei to væskene. Koking i kontaktflata kan gi sprut av etsande syre. Problemet får ein berre ved fortynning av konsentrerte løysningar, og da spesielt for svovelsyre.   Du som elev skal berre arbeide med fortynna løysningar, og da er ikkje SIV-regelen viktig. Vi treng heller ikkje å tenkje på denne regelen når vi blandar eddik og vatn for å lage dressing til salaten på kjøkkenet heime.

{{Bilete:}}Bilettekst: Stoff som er etsande, skal merkjast med dette faresymbolet. Forklaring: Det dryp frå to reagensrør på ei hand og på eit objekt som det blir hol på. Tekst: Etsande.{{Slutt}}

xxx3 Basar kan vere skadelege - særleg for auga{{I ordbiblioteket:}}natriumhydroksidnatronlut{{Slutt}}

Basar kan vere minst like etsande som syrer. Også for basar er det slik at di høgare konsentrasjon, di større skade.  Kaustisk soda eller _natriumhydroksid_ kan kjøpast i ei daglegvareforretning.

--- 135 til 279Det faste stoffet løyst i vatn vil gi ein basisk løysning. Løysningen kallar vi også _natronlut_. Dersom du får natronlut på fingrane, vil dei kjennest glatte fordi stoffet reagerer med huda. Da dannar det seg eit såpeliknande stoff. Det er svært alvorleg dersom du får ein slik løysning i auga. Det er fordi hinna på auget blir kvit og ugjennomsiktig.   Ein ammoniakkløysning er ein basisk løysning som blir brukt som reingjerings-middel i mange heimar. På flaska står det Salmi. Ammoniakkgassen som kjem frå ei open flaske, riv i nasen. Ein kjemikar luktar ved å vifte gassen mot seg og set aldri flaska med opninga under nasen. Ein ammoniakkløysning vil som andre basar løyse feitt, og også denne løysningen er farleg for auga.

xxx3 Bruk vernebriller når du gjer forsøkTenk alltid på dette når du arbeider med syrer og basar:-- Arbeid roleg og forsiktig.-- Ha på vernebriller.

Dersom du søler på tøyet eller fingrane, skyl du godt med vatn. Da blir syra eller basen delvis skylt bort, men også fortynna slik at pH-verdien nærmar seg 7.   Får du sur eller basisk løysning i auga, må du straks skylje med ei augevaskeflaske. Skyl med vatn inntil du får legebehandling.

  Dersom du har kontaktlinser, må du ta ut desse slik at det ikkje er uønskte stoff under linsene.

{{Bilete. 2:}}1: Bilettekst: Bruk briller når du arbeider med syrer og basar.2: Bilettekst: Slik skyl du med ei augevaskeflaske. Forklaring: Ei jente held flaska med begge hender og legg opninga over auget.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Gjer greie for faresymbolet som blir brukt for ein etsande løysning. 2. Kva kallar vi ein sur løysning, der det er løyst så mykje stoff som det

er mogleg i vatnet? 3. Kva eigenskapar ved svovelsyre gjer at ho er ei ekstra farleg syre? 4. Kvifor er ein basisk løysning så farleg for auga?

_Utfordring_Gull er "kongen av metalla", og det er ingen reine syrer som kan løyse gull. Da må ein bruke kongevatn. Kva er eigentleg kongevatn?

--- 136 til 279xxx2 Kjekt å vite om syrerxxx3 Bakepulver inneheld eit surt stoff og natron{{I ordbiblioteket: natron}}

Bakepulver består av eit surt stoff og natron (natriumhydrogenkarbonat). Når mjølblandinga med bakepulver i blir tilsett væske, vil det sure stoffet reagere med natron, og det blir danna karbondioksidgass. Denne gassen hevar deigen og gir ei porøs og luftig kake.   Vi kan også bake berre med natron dersom vi set til noko surt i deigen. Surmjølk kan reagere med natron slik at det dannar seg karbondioksidgass.

xxx3 Jogurt blir laga av mjølk og mjølkesyrebakteriarJogurt blir laga av mjølk som i utgangspunktet har ein pH-verdi mellom 6,4 og 6,7.  Bakteriar blir tilsette, og dei gjer mjølkesukker om til mjølkesyre. Det gjer at blandinga blir surare, og at protein i mjølka klumpar seg slik at blandinga blir meir tjuktflytande. Mjølkesyra gir dessutan ein syrleg smak. Dei fleste jogurtar har ein pH-verdi mellom 4,2 og 4,3.

xxx3 Nokre syrer kan brukast som konserveringsmiddel i mat{{I ordbiblioteket: konserveringsmiddel}}

Det finst bakteriar i all mat. Nokre bakteriar vil komme til å øydeleggje maten og kan føre til at vi blir sjuke av å ete han. Ved konservering av

mat er målet å øydeleggje bakteriar fullstendig eller berre sørgje for at det ikkje blir fleire av dei. Å _konservere_ vil seie å ta vare på.   Eddiksyre kan gi maten ein god smak, men kan også brukast som _konserveringsmiddel_. Sopp og bakteriar liker nemleg ikkje eit surt miljø, og dei fleste bakteriar kan ikkje overleve dersom det blir surare enn pH 4,5. Sylta agurkar med pH 3,5 blir derfor ikkje øydelagde av sopp og bakteriar og kan lagrast lenge sjølv om glaset er opna.   På emballasjen til bagettar kan vi lese at dei er pakka i ein vernande atmosfære. Gassblandinga som blir pumpa inn i emballasjen før han blir lukka, inneheld 90% CO\2-gass og 10% N\2-gass. Det er karbondioksidgassen som gjer miljøet så surt at bakteriane ikkje kan formeire seg. Vara har derfor lang lagringstid.   På emballasjen skal vi kunne lese kva stoff maten er tilsett. Ta ein titt, så skal du sjå at det er mange matvarer som er tilsette syrer, anten på grunn av smaken eller for å konservere matvara.

{{Bilete:}}Bilettekst: Mat som inneheld eddiksyre. Forklaring: Sylta agurkar, sylta raudbetar, sølvlauk, sennep, surkål, eddik og ketsjup.{{Slutt}}

--- 137 til 279xxx3 Sjampoar og dusjsåper er svakt sure{{Bilettekst: Faste handsåper gir basisk vaskevatn som er effektiv til å fjerne feittaktig smuss. Sjampoar og dusjsåper er meir hudvennlege fordi dei gir vassløysningar som er nøytrale eller svakt sure. Det gjer at dei tek vare på pH-verdien i huda.}}

Det blir ofte reklamert med at sjampoar og dusjsåper har den naturlege pH-verdien til huda, som vil seie at dei har ein pH-verdi i området 4-6. Desse vaskemidla er altså svakt sure.

xxx3 Den normale surleiken i regnvatn kjem av CO\2 {{I ordbiblioteket: sur nedbør}}

Dersom du blåser gjennom eit sugerør og ned i ein svakt basisk løysning, kan du med ein indikator vise at løysningen blir sur. Det kjem av CO\2-gassen vi pustar ut. Sidan rein luft inneheld 0,04% CO\2, vil regnvatn vere naturleg surt med ein pH-verdi på om lag 5,6. Dersom pH-verdien i regnvatn er lågare enn 5,6, kan det komme av luftureiningar som blir danna når noko brenn.   Det er to gassar som da er i søkjelyset. Den eine gassen er svoveldioksid (SO\2), som blir danna når vi brenn olje, og kol som inneheld svovelatom. Når SO\2 løyser seg i vatn, blir det danna svovelsyre.   Den andre gassen er nitrogendioksid (NO\2), som blir danna alle stader der noko brenn ved høg temperatur. Di høgare temperaturen er, di meir NO\2 blir danna ved at oksygenmolekyla og

nitrogenmolekyla i lufta reagerer med kvarandre. Når NO\2 løyser seg i vatn, blir det danna salpetersyre.   Regndropar som inneheld små mengder svovelsyre og salpetersyre, kallar vi _sur nedbør_. Det kan skade skog, bygningar og statuar av kalkstein og gi fisketomme innsjøar.

{{Bilettekst: Sur nedbør øydelegg skulpturar og bygningar av kalkstein.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva gass hevar deigen når vi baker med bakepulver? 2. Kvifor kan eddik nyttast som konserveringsmiddel i mat? 3. Kva for to gassar er hovudårsaka til sur nedbør? 4. Kva skadar gir sur nedbør?

_Utfordring_I nettutgåva til Aftenposten 10.02.05 kan vi lese: Presidenten i Den norske tannlegeforening krev at brus blir pH-merkt fordi han har sterkt etsande effekt på tennene. Kor sur er eigentleg brus? Finn ut litt om etseskadar på tenner.

--- 138 til 279xxx2 Kjekt å vite om basarxxx3 Sure innsjøar kan nøytraliserast med kalkEin måte å minske problema med sur nedbør på er å redusere utsleppet av gassane svoveldioksid (SO\2) og nitrogendioksid (NO\2). Men når ein innsjø alt er forsura, kan det hjelpe å setje til finknust kalsiumkarbonat. Det er ein av dei basane som blir omtalt som kalk, og som nøytraliserer vatnet i innsjøen.

{{Bilete}}Bilettekst: Kalk er ei fellesnemning på basiske kalsiumsambindingar som blir nytta til å nøytralisere sure innsjøar og elvar. Forklaring: Ein mann heller ein sekk med kalk i ei elv.{{Slutt}}

xxx3 Oske er eit godt reinsemiddelFukt eit avispapir og dypp det i oske. No har du eit utmerkt middel for å få bort feittete sot på vindauget i steikjeomnen eller i peisen. Oska er basisk og løyser feittete skit, og kolstøvet i oska blir eit slags skurande middel. Betre reinsemiddel for eit vindauge med fastbrend sot skal du leite lenge etter.

{{Bilete:}}Bilettekst: Den basiske oska er eit godt reinsemiddel for eit sotete vindauge. Forklaring: Farga på pH-papir dyppa i oske viser at den er svært basisk.

{{Slutt}}

--- 139 til 279xxx3 Stikk frå ei bie kan nøytraliserast med ein baseNår ei bie stikk, sprøyter ho maursyre inn i huda di. Det gjer vondt, og huda hovnar opp. Stikket kan du behandle med ein basisk løysning som nøytraliserer maursyra. Du kan bruke ein vassløysning av natron eller ei blanding av litt Salmi og vatn. Også brennesle gjer at det svir på grunn av maursyre og kan derfor behandlast på same måten som eit bistikk.   Vepsestikk, derimot, inneheld ein base som kan nøytraliserast med eddik.  Her må du nok lage ein hugseregel om kva som kan brukast mot kva.

{{Bilettekst: Litt fortynna Salmi kan gjere underverk både mot stikk frå ei bie og når du har fått brennesle på huda.}}

xxx3 Ein base kan lindre halsbrannI magen har vi saltsyre som hjelper til med fordøyinga av maten. Innsida av magesekken er dekt av slim slik at han normalt ikkje blir øydelagd av syra. Men problem med fordøyinga kan gjere at mat kjem opp att i matrøret. Det kan gi ei brennande kjensle som kan kurerast med Nyco. Dette produktet inneheld ein base som vil nøytralisere magesyre som har komme opp i matrøret.

{{Bilettekst: Nyco inneheld ein base som nøytraliserer sure oppstøytar.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva kan kalk brukast til? 2. Kva behandling kan ein rå til etter at ein har fått brennesle på huda? 3. Kvifor er oske eit brukbart reinsemiddel for vindauget i ein omn? 4. Kvifor svir det i halsen når vi kastar opp eller gulpar opp mat frå

magesekken?

_Utfordring_Reingjeringsmiddel med ammoniakk, omnsreins og avløpsopnarar er basiske og kan gi sår i munnen, matrøret og magesekken dersom ein får i seg ein liten slurk av eit av desse midla. Prøv å finne ut kva som i slike tilfelle er førstehjelpsrådet frå Giftinformasjonssentralen. {{Ramme slutt}}

--- 140 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Skriv av og fullfør setningane:a) Ein sur løysning smaker .... b) I kjemi er .... det motsette av sur.

c) Ein basisk løysning smaker ...., og derfor er det sjeldan at mat inneheld basar.

d) Vi kan finne ut om ein løysning er ein sur eller ein basisk løysning ved å setje til ein ....

e) ... er ein indikator som er gul i sur løysning og blå i basisk løysning. f) Ein sur og ein basisk løysning motverkar kvarandre, vi seier at dei ....

kvarandre. g) Ein løysning som verken er sur eller basisk, kallar vi ein .... løysning.

>>> Oppgåve 2Teikn ein sirkel midt på arket. Skriv _Syre_ i sirkelen. No har du ein ordborre der du skal hengje på dei opplysningane du kan om syrer.   Lag gjerne fleire krokar, og diskuter ordborren din med andre.

{{Ordborre/tankekart:}} Syre:-- smaker surt-- -- -- -- -- -- {{Slutt}}

>>> Oppgåve 3Vi kan lage vårt eige bruspulver ved å blande passande mengder av dei tre faste stoffa sitronsyre, natron og sukker. Kvifor brusar det når vi set vatn til blandinga?

>>> Oppgåve 4Avgjer om du er samd eller usamd i kvar av desse påstandane.1. Ei syre endrar fargen på raudkålssaft frå fiolett til raud. 2. Alle syrer er farleg å få på hendene. 3. Ein sur og ein basisk løysning motverkar kvarandre. 4. Syrer bruker ein berre på laboratorium. 5. Alle syrer er giftige.

>>> Oppgåve 5Kombiner pH-verdi (a-e) og løysning (1-5). {{Skriv aktuelt tall i hakeparentesane:}}

pH-verdier:a) pH 1 []b) pH 7 []c) pH 5 []d) pH 8 []e) pH 14 []

Løysningar:1. sterkt sur 2. sterkt basisk 3. nøytral 4. svakt sur 5. svakt basisk

>>> Oppgåve 6Tabellen nedanfor viser kva pH-område ulike plantar helst vil ha i jordvatnet.

{{Tabell. 2 kolonnar, 8 rader:}}Plante pH eple 5,0-6,5poteter 4,5-6,0solbær 6,0-8,0mynte 7,0-8,0lauk 6,0-7,0jordbær 5,0-7,0salat 6,0-7,0

{{Tabell slutt}}

a) Kva for nokre av plantane i tabellen trivst innanfor størst pH-område?

b) Kva for nokre av plantane i tabellen kan vekse i den suraste jorda?

--- 141 til 279xxx3 Oppgåve 7Vel A, X eller B slik at kvar av påstandane i tabellen blir rette.

{{Tabell gjort om til liste. Skriv x mellom hakeparentesane til riktig svar:}} Påstand:1. pH-verdien kan målast med A) lakmus [], X) pH papir [], B) BTB []2. Eddik gjer at eit universalindikatorpapir blir A) [] raudt, X) blått [], B)

grønt []3. Ein basisk løysning gjer at ein universalindikator blir A) raud [], X)

blå [], B) gul []4. pH-verdien i ein nøytral oppløysning er om lag A) 3 [], X) 7 [], B) 10

[]5. pH-verdien i ein sitron er A) over 7 [], X) ca. 7 [], B) under 7 []6. Når ein løysning med pH 9 blir fortynna med stadig meir vatn,

endrar pH-verdien seg mot A) 7 [], X) 14 [], B) 0 []7. Formelen for svovelsyre er A) HCl [], X) H\2SO\4 [], B) HNO\3 []8. Alle syreformlar inneheld atomsymbolet A) N, X) H [], B) 0 []{{Slutt}}

>>> Oppgåve 8

Fullfør setningane:  Vi kan bruke eit pH-papir for å samanlikne pH-verdien i to løysningar. Den løysningen som gir raudast farge på pH-papiret, er .... Sure løysningar har ein pH-verdi som er .... enn 7, mens basiske løysningar har ein pH-verdi som er .... enn 7. Dersom pH-verdien er lik 7, seier vi at løysningen er .... Vi kan også måle pH-verdien med eit instrument som blir kalla eit ....

>>> Oppgåve 9Kva vil skje med pH-verdien når vi fortynnar ein sur løysning? Kva for ein av påstandane a-c er riktig?

a) pH-verdien aukar mot 7. b) pH-verdien minkar mot 7. c) pH-verdien blir ikkje endra.

>>> Oppgåve 10Arne målte pH-verdien på dei tre løysningane i tabellen. Han noterte pH-verdiane 1, 8 og 14, men gjekk surr i løysningane. Kan du hjelpe han med å fylle ut tabellen?

{{Tabell. 2 kolonnar, 4 rader:}}Løysning p

H Sjøvatn --Svovelsyre --Natriumhydroksidløysning

--

{{Slutt}}

>>> Oppgåve 11Fullfør setningane:  Konsentrerte løysningar av saltsyre og svovelsyre verkar .... på hud og andre materiale. Slike løysningar inneheld .... syre og lite vatn. Ein .... løysning, altså lite syre og mykje vatn, er sjeldan farleg å få på huda. Konsentrert svovelsyre er også farleg fordi ho trekkjer ut vatn frå eit materiale slik at det går sund og blir svart som ....   Basiske løysningar skader overflata av auget, og derfor må vi bruke .... også når vi arbeider med basiske løysningar. Kaustisk soda eller natriumhydroksid er ein .... som kan kjøpast i daglegvarebutikken. Sjølv om stoffet blir brukt heime, må den som arbeider med stoffet, bruke briller.

>>> Oppgåve 12Stoff som er farlege for oss, skal vere merkte med faresymbol. Kva fortel dette faresymbolet?

{{Bilete: Det dryp frå to reagensrør på ei hand og på eit objekt som det blir hol på.}}

>>> Oppgåve 13a) Kva er årsaka til støle musklar? b) Kvifor har dei fleste dusjsåper pH 5,5? c) Kvifor held sure agurkar og annan mat som smaker surt, seg lenge? d) Kva for to gassar er hovudårsaka til forsuring i naturen? e) Kva kallar vi regnvatn med pH-verdi lågare enn 5,6? f Kva typiske

skadar gir surt regnvatn?

--- 142 til 279>>> Oppgåve 14Kva påstand a-d er rett? Ei av hovudårsakene til sur nedbør er at:a) syre frå kjemisk industri renn ut i elvaneb) syre frå kjemiske laboratorium kjem ut i luftac) SO\2(g) og NO\2(g) frå forbrenning av kol og olje løysar seg i

vassdropar som er i atmosfærend) KFK-gassar frå kjøleskap og fryseboksar blir sleppte ut i atmosfæren

>>> Oppgåve 15Av varemerkinga i botnen av ein sekk med sementmørtel, kan vi lese at sekken inneheld kalsiumhydroksid. Kvifor må vi ha hanskar på når vi murar?

{{Bilete:}}Forklaring: Ein sekk med sementmørtel og denne varemerkinga: 1: Symbol der det dryp frå to reagensrør på ei hand og på eit objekt

som det blir hol på. Tekst: Etsande.2: Symbol: Eit kryss.{{Slutt}}

>>> Oppgåve 16Forslag til tema for eit lite foredrag:1. Sur nedbør og fisk i innsjøar og elvar2. Syrer og tenner3. Vaskemiddel og pH-verdi4. På Røros er det område med svært sur jord etter gruvedrift. Prøv å

finne ut meir om dette.5. Uhell med syrer6. Bruk av svovelsyre i kjemisk industri7. Luting av møblar8. Døme på konservering av matvarer heime før ein fekk kjøleskap og

fryseboks

xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Eigenskapar for sure løysningar_ Formålet med forsøket:  I dette forsøket skal du sjølv erfare tre eigenskapar som er typiske for ein sur løysning. Den sure løysningen du skal bruke, er saltsyre.

Du treng:-- raudkålssaft-- natron-- magnesiumband-- fortynna saltsyre-- begerglas-- 4 reagensglas i eit reagensglasstativ-- teskei-- briller

Framgangsmåte:1. Hent litt raudkålssaft i to reagensglas og om lag 50 ml fortynna

saltsyre i eit begerglas.2. Set til litt saltsyre i det eine reagensglaset. Samanlikn reagensglasa,

og legg merke til fargeendringa.3. Hent 1/2 ts natron i eit reagensglas. Hell litt saltsyre i reagensglaset.

Kva skjer?4. Hent ein liten bit av metallet magnesium i eit reagensglas. Hell litt

saltsyre i reagensglaset. Kva skjer?

Til ettertanke:a) Kva er namnet på den sure løysningen du brukte i forsøket?b) Skriv tabellen inn i arbeidsboka, og fyll ut med dei observasjonane

du gjorde i forsøka.

{{Tabell gjort om til liste. Skriv inn din _Observasjon ved tilsetjing av saltsyre_ etter kvart punkt:}}Fargeendring på raudkålsindikatoren: ....Reaksjon med natron: ....Reaksjon med metallet magnesium: ....{{Slutt}}

--- 143 til 279c) Kva gass trur du blir danna i punkt 3 og i punkt 4? Korleis kunne du

gått fram dersom du fekk i oppgåve å vise at det verkeleg var desse gassane som vart danna?

>>> 2 _Eigenskapar for basiske løysningar_Formålet med forsøket:  I dette forsøket skal du sjølv erfare to av dei eigenskapane som er typiske for basiske løysningar. Dei to basiske løysningane du skal bruke, er fortynna løysningar av Salmi og Krystallsoda.

Du treng:-- fortynna løysning av Salmi-- fortynna løysning av Krystallsoda-- raudkålssaft

-- 2 reagensglas-- begerglas-- briller

Framgangsmåte:1. Hent litt raudkålssaft i to reagensglas og om lag 50 ml fortynna

Salmi i eit begerglas. Set til litt av den fortynna løysningen av Salmi i det eine reagensglaset. Samanlikn reagensglasa, og legg merke til fargeendringa.

2. Ta litt av den fortynna løysningen av Salmi på fingrane. Ta berre vatn på den andre handa. Korleis kjennest det når du gnir fingrane mot kvarandre? Kjenner du nokon skilnad? Skyl fingrane.

3. Gjenta punkt 1 og punkt 2 med ein løysning av Krystallsoda.

Til ettertanke:a) Skriv tabellen inn i arbeidsboka, og fyll ut med dei observasjonane

du gjorde i forsøka.

{{Tabell gjort om til liste.}} Fargeendring på raudkålsindikatoren. Observasjon med:-- Salmi: ....-- Krystallsoda: .... Kva du kjende på fingrane. Observasjon med:-- Salmi: ....-- Krystallsoda: .... {{Slutt}}

b) Salmi og Krystallsoda er stoff vi kan kjøpe i ei daglegvareforretning. Prøv å finne ut kva som er den vanlege bruken av desse stoffa.

>>> 3 _Te som indikator (heimeforsøk)_Lag ein kopp te der du lét teen trekkje så lenge at tevatnet er ganske mørkt. Hell litt av tevatnet over i to andre koppar slik at du har tre koppar med litt tevatn i. Set til sukker i ein av koppane. Set til sitronsaft i ein av dei andre koppane.   Samanlikn dei tre koppane, og finn ut om sukker og/eller sitronsaft endrar fargen på teen. Korleis vil du forklare det du ser?

>>> 4 _Moro med usynleg skrift_Fenolftalein er ein indikator som er klar som vatn, men som blir raudfiolett (sjokkrosa) i ein basisk løysning. Bruk ein pensel som du dyppar i fenolftalein. Mål ei "hemmeleg melding" på eit stort papir, og spør om meldinga kan lesast.   Så kan du spraye arket med ein basisk løysning av fortynna natronlut. Kanskje vil nokon svare deg på same måten? Prøv da vel, men hugs brillene!

>>> 5 _Ulike indikatorar_Du kan undersøkje fargen på ulike indikatorar (lakmus, BTB, fenolftalein) og safter (raudkålssaft, blåbærsaft, ...) i sur løysning.   Set til ein sur løysning (fortynna saltsyre) og ein basisk løysning (fortynna natronlut), og lag ein tabell som på side 131.

--- 144 til 279>>> 6 _Undersøking av daglegvarer med heimelaga indikatorpapir (heimeforsøk)_Formålet med forsøket:  Du skal klassifisere daglegvarer som syrer eller basar ved å løyse stoffa i vatn og setje av nokre dropar på eit heimelaga indikatorpapir. Indikatorpapiret kan du lage ved å dyppe eit kaffifilter i raudkålssaft. Stoff som ikkje får indikatorpapiret til å skifte farge, kallar vi nøytrale stoff. Stoff som endrar fargen på indikatorpapiret, er anten syrer eller basar.

Du treng:-- raudkål-- kjele og kokeplate-- filtrerpapir (kaffifilter)-- forslag til stoff som du kan teste (faste stoff må løysast i litt vatn):

oske, jus, Jif universal for vindauge, sitronsaft, grønsåpe, eddik, maskinoppvaskmiddel, barberskum, Salmi, bordsalt (natriumklorid), fast handsåpe, dusjsåpe

Framgangsmåte:1. Slik lagar du indikatorpapiret: Kutt raudkål i fine strimlar og kok dei i

litt vatn i ein kjele. Dypp eit kaffifilter i safta fleire gonger og la kaffifilteret tørke mellom kvar gong.

2. Slik testar du daglegvarene:a) Sjekk først fargereaksjonen til indikatorpapiret ved å setje til to-tre

dropar av den sure løysningen eddik til den basiske løysningen Salmi og reint vatn. Legg merke til fargane du får på filtrerpapiret.

b) Test også vassløysningar av andre daglegvarer, og bruk fargereaksjonane i a) til å avgjere om daglegvarene er sure, nøytrale eller basiske.

{{Figur: Indikatorpapiret. På eit område er det eddik, på eit anna er det Salmi og på eit tredje er det vatn.}}

Til ettertanke:a) Teikn ei skisse av indikatorpapiret i arbeidsboka. Fargelegg

flekkene, og skriv for kvar flekk kva daglegvare som er brukt.b) Kva daglegvarer er sure, og kva er basiske?

c) Kan du sjå nokon samanheng mellom pH-verdi og kva vi bruker daglegvarene til?

>>> 7 _pH-verdi på vassløysningar av ulike daglegvarer_Formålet med forsøket:  Du skal lage ei oversikt over pH-verdi i vassløysningar av ulike daglegvarer og finne ut kva daglegvare som har den lågaste pH-verdien, og kva som har den høgaste.

Du treng:-- pH-papir, rull-- lite begerglas-- glasstav-- daglegvarer

Framgangsmåte:1. Dersom stoffet er eit fast stoff, må du først løyse det i litt vatn i eit

begerglas.2. Dypp enden av ein glasstav i den væska du skal undersøkje.3. Set av ein drope på pH-papiret, og samanlikn med fargeskalaen på

eska.4. Skyl glasstaven med vatn, og tørk han med eit papir før kvar ny

undersøking.

{{Figur: Daglegvarer: Mjølk, sitronsaft, jus og grønsåpe. Ein person set ein drope frå ein glasstav på pH-papir.}}

--- 145 til 279Til ettertanke:a) Lag ein tabell der du fører inn resultatet av pH-målingane. Skriv

dessutan S for sur, N for nøytral og B for basisk. Tabellen kan vere slik:

{{Tabell. 3 kolonnar, 2 rader:}}Daglegvare

pH-verdi S, N eller B

-- -- --{{Slutt}}

b) Kva daglegvare var surast? Kva var mest basisk?

>>> 8 _Kva kan nøytralisere sitronsyre og fjerne den sure smaken?_Formålet med forsøket:  I dette forsøket skal du undersøkje om det er sukker eller natron som best kan nøytralisere sitronsyre og fjerne den sure smaken.

Du treng:

-- sitronsyre, pulver-- sukker-- teskei-- natron, pulver-- pH-papir-- glas

Framgangsmåte:1. Les "Formålet med forsøket", og lag din eigen hypotese for forsøket.

2. Tilsetjing av sukker:a) Løys opp 1 ts sitronsyre i eit glas med vatn. Mål og noter pH-verdi

på løysningen. Smak på løysningen og merk deg smaken.b) Set til _sukker_ litt etter litt. Smak på løysningen etter kvar tilsetjing.

Blir syresmaken heilt borte?c) Mål pH-verdien att. Har verdien endra seg?

3. Tilsetjing av natron:a) Løys opp 1 ts sitronsyre i eit nytt glas med vatn. Smak på ny og

merk deg smaken. Mål for å vere sikker på pH-verdien i løysningen. b) Set til _natron_ litt etter litt, og rør med teskeia. Vent til brusinga har

minka før du smaker på blandinga, og smak etter kvar tilsetjing. Blir syresmaken borte?

c) Mål pH-verdien. Har verdien endra seg?

Til ettertanke:a) Kan sukker nøytralisere sitronsyre? Kan natron nøytralisere

sitronsyre? Gjer greie for endringar i smak ved tilsetjing av sukker og ved tilsetjing av natron.

b) Stemde resultata med den hypotesen du laga?c) Fullfør samandraget: Sitronsyre løyst i vatn er ein .... løysning som

kan nøytraliserast av ...., som er ein base. Den .... løysningen av sitronsyre hadde pH .... Etter tilsetjing av sukker var pH-verdien ...., og etter tilsetjing av natron vart pH-verdien .... Vi ser at tilsetjing av .... ikkje endrar pH-verdien i sitronsyreløysningen, og .... er derfor ikkje ein base.

>>> 9 _Kan utandingsluft endre surleiksgraden i vatn?_Formålet med forsøket:  I dette forsøket skal du bruke BTB som indikator for å sjekke om vatn endrar surleiksgrad når vi blåser utandingsluft gjennom vatnet.

Du treng:-- begerglas-- BTB-løysning-- sugerør-- (fortynna natronlut)

Framgangsmåte:1. Hell litt vatn i eit begerglas, og set til tre-fire dropar av BTB-

løysningen. Løysningen skal vere blå eller blågrøn. Dersom han ikkje er det, set til du ein halv til éin drope fortynna natronlut.

2. Blås utandingsluft gjennom sugerøret og ned i løysningen. Kva skjer?

Til ettertanke:a) Fortel kva som skjedde med løysningen i punkt 2.b) Kva gass er det i utandingsluft som kan vere forklaringa på

observasjonen?c) Prøv å finne ut kva syre som blir danna når gassen løyser seg i vatn.

--- 146 til 279{{Bilete: Motoren på ein gamal Ford-bil.}}

--- 147 til 279xxx1 Kapittel 9: Teknologi og design17. august 1896 vart 44 år gamle Bridget Driscoll den første som miste livet i ei bilulykke i England. Driscoll hadde aldri sett ein bil før, og sjølv om bilen berre køyrde i 6 km/t, greidde ho ikkje å komme seg unna.   Verda har endra seg sidan Driscoll omkom i denne tragiske ulykka. I dag er bilar allemannseige og blir masseproduserte av robotar. Mat kan vi handle i supermarknader, og vi betaler ved å dra eit plastkort gjennom ein kortlesar. Vi kan sjå TV-bilete av det som skjer på den andre sida av jorda, i den same augneblinken som det hender. Mange stader kan du få skift ut hjartet ditt dersom det du er fødd med, sviktar.   Desse og mange andre teknologiske nyvinningar har endra livet til menneska. Endringane skjer stadig raskare, og vi ventar at kvardagen og levestandarden vår blir betre og lettare som følgje av teknologiske framsteg.   Teknologi speler ei avgjerande rolle for korleis vi lever. Derfor er det viktig å vite noko om teknologi, kven som skaper teknologi, og korleis han blir til.

--- 148 til 279xxx2 Teknologi er meir enn "ting"Dei fleste er samde i at datamaskinar, fly og robotar er døme på teknologi. Men teknologi er mykje meir enn "ting".

xxx3 Teknologi er laga av menneskeTeknologi er korleis menneske lagar hjelpemiddel og rutinar for å løyse praktiske problem. Å ta opp ein kvist og bruke han til å røre ut kakaopulver i ein kopp med varmt vatn når vi er på tur, er eit døme på teknologi. Kvisten vi bruker, er ikkje teknologi, men noko som finst i naturen. Men når vi _bruker_ kvisten, fungerer han som eit verktøy, og _det_ er teknologi. Når vi i staden for kvisten bruker ei skei, er skeia ein teknologisk "ting". Skeia er laga av menneske og er derfor ei

teknologisk oppfinning. Skeia kan også brukast til å ete med, og ho løyser problemet med korleis vi kan få i oss mat som vi ikkje kan halde med hendene.   Alt vi ser rundt oss, og som er laga av menneske, er døme på teknologi eller bruk av teknologi. Det meste av han er til nytte, mens annan teknologi ikkje har anna formål enn å more oss. Leiker, tivoli og dataspel er døme på det siste. Forslag til korleis vi skal lagre fisk, kjøtt og mjølk, rutetabellar for bussen, arkivet med pasientjournalar på eit sjukehus og tekstbehandlingsprogrammet som er installert på datamaskinen, er andre døme på teknologi.

{{Bilete:}}Bilettekst: Tre finst i naturen, kan tilarbeidast og bli til ein "ting" som vi bruker til å løyse oppgåver. Forklaring: Ei tresleiv.{{Slutt}}

xxx3 Alle menneske bruker teknologi - heile tidaAlle bruker teknologi. Vi bruker klede for å halde varmen, vi et med kniv og gaffel, vi bruker klokke og kalender for å halde greie på tida, og vi ser fjernsyn og høyrer på musikk frå berbare musikkanlegg.   Noko av teknologien er enkel, som til dømes kammen vi greier håret med når vi har stått opp om morgonen. Den vasstette jakka vi tek på oss når vi går ut ein regnvêrsdag, er eit døme på meir komplisert teknologi. Når vi reiser med fly, møter vi avansert teknologi: På flyplassen viser informasjonstavler korleis vi skal finne fram, datamaskinar les av strekkodar som sørgjer for at bagasjen kjem til rett stad, og flyet er bygd ved hjelp av avansert maskinteknikk, materialkunnskap og datateknologi.

{{Bilete:}}Bilettekst: Ei bruksrettleiing gjer det lettare å ta i bruk teknologien. Forklaring / tekst i bileta: Ei bruksrettleiing. Tivoli Audio. Owner's manual. Portable Audio Laboratory (PAL){{Slutt}}

xxx3 Teknologi gjer livet enklare å leveTeknologi gjer oss i stand til å leve eit enklare liv og til å bruke tid og krefter til anna enn å skaffe mat og verne oss mot ver og vind for å overleve. Fiskefartøy og oppdrettsanlegg gjer at vi kan skaffe rikeleg med mat frå havet. Maskinar feller tre og ryddar land slik at vi kan byggje hus av tre og dyrke jorda. Tog, bil, båt og fly lét oss reise raskt og behageleg over lange strekningar. Mobiltelefon og chatteprogram på Internett lét oss halde kontakt med venner og familie, same kvar vi er i verda.

--- 149 til 279xxx3 Teknologi er eit uttrykk for skaparevne

Mykje teknologi har vorte til fordi vanlege menneske har fått gode idear om korleis daglegdagse problem kan løysast enklare. Fantasi, kreativitet og ønsket om å lage noko har vore drivkrafta bak oppfinningar av nye ting og forbetring av teknologi som alt fanst. Gaffelen, leirkrukker til å frakte vatn, veven og hjulet er døme på dette. Vi veit ikkje kven som fann opp desse tinga, men vi veit at dei har vore med på å endre samfunnet og livet til menneska.   I dag blir det meste av teknologi til ved langvarig, systematisk arbeid. Forsking, utprøving og testing ligg bak nye legemiddel, utstyr på sjukehus, tekstbehandlingsprogram, digitalkamera og oljeplattformer. For å lage desse produkta er det nødvendig at menneske med spesialisert utdanning og fagleg innsikt arbeider saman.

xxx3 Teknologi og naturvitskap heng samanMykje moderne teknologi er avhengig av naturvitskapleg innsikt. Utan grunnleggjande kunnskap om dei minste byggjesteinane i naturen ville det ikkje vore mogleg å lage mikroprosessorane som finst i så ulike ting som datamaskinar, bilar og mobiltelefonar. På den andre sida ville det heller ikkje vore mogleg å studere celler i kroppen utan mikroskop, eller stjerner som ligg langt unna, utan å bruke teleskop. Oppdagingar i naturfaga fører ofte til teknologiske oppfinningar. Omvendt vil teknologiske oppfinningar gjere oss betre i stand til å utforske naturen. For å forstå skilnaden mellom teknologi og naturvitskap kan det vere lurt å hugse at naturvitskapen arbeider med å stille spørsmål om _kvifor_ naturen er som han er, mens teknologien prøver å finne ut _korleis_ ein skal løyse praktiske problem.   Naturvitskapen produserer tankar, omgrep, lover og teoriar. Teknologien produserer verktøy, reiskapar og hjelpemiddel for å forenkle kvardagen. For å lykkast i naturvitskap må resultata kunne brukast til å forklare og seie på førehand kva som skjer i naturen. Teknologien er vellykka dersom han verkar bra.

{{Ramme:}}xxx3 Teknologi karakterisert av fleire eigenskaparDet er fleire ting som er typiske for teknologi. Noko av det er:

-- Teknologi er laga av menneske.-- Teknologiske "ting" skil seg frå "naturting" ved at dei er tillaga.-- Teknologi er reiskapar, verktøy, organisasjonar, reglar,

bruksrettleiingar og rutinar.-- Å lage teknologi har alltid eit formål.-- Å utvikle teknologi krev kunnskap, pengar, fantasi og arbeidsinnsats.-- Teknologi blir funnen opp, og han blir utvikla vidare. Vidareutvikling

kallar vi innovasjon.-- Teknologi har ei historie, og denne historia kan gjere det lettare å

forstå kva teknologien har å seie.{{Ramme slutt}}

_Nøkkelspørsmål_

1. Kva skil teknologi frå naturvitskap? 2. Nemn døme på teknologiske "ting". 3. Nemn døme på teknologi som ikkje er "ting". 4. Nemn døme på teknologi som gjer dagleglivet lettare.

_Utfordring_Mykje teknologi er basert på bruk av elektrisk straum. Kva ville du ikkje kunne ha gjort i dag dersom all elektrisk straum vart borte? Kva måtte du ha gjort i staden?

--- 150 til 279xxx2 Å analysere teknologiske produktVi kan analysere eit teknologisk produkt for å finne ut om det er godt eller dårleg. Det er nokre spesielle eigenskapar vi bør sjå etter.

xxx3 Å analysere eit teknologisk produkt kan forbetre det{{I ordbiblioteket:}}funksjonestetikkøkonomietikk{{Slutt}}

Både dei som lagar teknologi, dei som gir han form, og dei som bruker han, har nytte av å kunne vurdere kor vellykka eit produkt er. Da er det om å gjere å kunne vite kva eigenskapar som er viktige, og kor godt produktet tek vare på desse eigenskapane. Det er lurt å lage ei systematisk oversikt som viser korleis produktet fungerer, om det er fint å sjå på, om det er økonomisk, og om det er etisk forsvarleg å lage og bruke det. Ein slik analyse gjer ein også når ein startar arbeidet med å lage ny teknologi.   Vi skal altså vurdere eit produkt ut frå _funksjon, estetikk, økonomi_ og _etikk_. For kvar av desse eigenskapane kan vi stille fleire spørsmål.

xxx3 Funksjon er viktigare enn formDet grunnleggjande kravet til eit produkt er at det fungerer. Noko av det vi kan spørje oss om når vi analyserer funksjonen til eit produkt, er:   Fungerer produktet som det skal? Fungerer det etter lang tids bruk? Er det lett å forstå korleis det skal brukast? Er det lett å halde ved like? Kan ein reparere det sjølv? Går det lett sund? Er det behageleg å bruke slik at vi ikkje skader oss eller blir fort slitne?   Kva eigenskapar ved produktet er viktige for korleis det fungerer?  Er det farge, form, overflater, rørlege delar eller elektrisk tilkopling, eller er det heilt andre eigenskapar som er viktige?

xxx3 Eit produkt skal vere fintEstetikk handlar om at noko ser fint ut. Folk har ulik smak, så det er ikkje mogleg å setje opp bestemte krav til estetikk. Når ein lagar eit produkt, bør ein likevel tenkje igjennom ein del spørsmål:

  Har utsjånaden på produktet noko å seie? Kven er produktet meint for? Har dei som produktet er meint for, ein spesiell smak? Er fargen viktig? Speler det noka rolle korleis overflata er? Må produktet vere godt å halde på?

{{Bilete:}}Bilettekst: Farge kan vere viktig når ein skal kjøpe eit produkt. Forklaring: iPod-ar i ulike fargar.{{Slutt}}

--- 151 til 279xxx3 Eit produkt skal vere økonomisk i bruk og produksjonDet skal vere økonomisk forsvarleg å lage eit produkt. Det skal heller ikkje koste meir enn at nokon er villig til å kjøpe det. Mellom anna bør vi stille desse spørsmåla:   Er det mogleg å tene pengar på å lage produktet? Kan produktet lagast ved å bruke standarddelar? Kan produktet masseproduserast? Er det mogleg å produsere produktet ved ein automatisk prosess? Er marknadsføringa dyr? Er det dyrt å halde produktet ved like? Er det dyrt i bruk? Er transport og emballasje kostbar?

xxx3 Det skal vere etisk forsvarleg å lage og bruke eit produktVi bør stille desse spørsmåla:  Er produksjon og bruk skadeleg for miljøet? Kan nokon komme til skade i produksjonen og ved bruk? Sløser ein med energi når produktet blir brukt og laga? Har dei som lagar produkta, gode arbeidsforhold?

xxx3 Vi kan analysere eit produktNedanfor har vi sett opp ein tabell som viser nokre få stikkord til ein analyse av to produkt: handtaket på ei saks og ein skrue. Analysen er ikkje fullstendig. Det er mogleg å fylle ut med enda fleire moment i kvar rute, og det er ingen fasit på kva som skal inn i ein slik tabell. Det viktigaste er å tenkje igjennom dei ulike sidene ved eit produkt og kva dei har å seie for om produktet er godt eller dårleg.

{{Tabell gjort om til liste:}}Produkt eller del av produkt: Handtak på saks-- Funksjon: Gir godt grep. Kan lagast for både høgre- og

venstrehendte.-- Estetikk: Ein kan velje farge. God å halde i.-- Økonomi: Billig å forme.-- Etikk: Vanskeleg å kjeldesortere når saksa blir kasta. Er produktet

produsert av barnearbeidarar?

Produkt eller del av produkt: Skrue-- Funksjon: Passar til standard skrutrekkjar. Rustar ikkje.-- Estetikk: Ikkje viktig.-- Økonomi: Kan masseproduserast billig.

-- Etikk: Kan gjenvinnast.{{Liste slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva for fire eigenskapar bør vi sjå etter når vi analyserer eit

produkt?2. Kva vil det seie at eit produkt er estetisk?3. Kva vil det seie at vi skal vurdere om eit produkt er etisk forsvarleg

å lage?4. Kva meiner vi når vi seier at "funksjon er viktigare enn form" i

samband med teknologiske produkt?

_Utfordring_Dei første mobiltelefonane var store og tunge å bere, og ein måtte ha med seg eit stort batteri. Mobiltelefonane i dag får lett plass i lomma. Kva fordelar og ulemper er det med denne utviklinga?

--- 152 til 279xxx2 Å designe teknologiOrdet _design_ er internasjonalt. Det blir ofte omsett med _formgiving_, særleg når vi snakkar om varer som industrien lagar, og om brukskunst. Men når vi snakkar om design i samband med teknologi, står omgrepet for mykje meir enn det å gi form til ein gjenstand.

xxx3 Design av teknologi skil seg frå kunst_Design_ av teknologi skil seg frå design av kunst. Dei som skaper teknologi, ønskjer å finne ei løysing på eit bestemt problem. Det viktigaste ved produktet dei skal lage, er at det fungerer som det skal, anten det er ein skrue, eit fly, eit dataprogram eller eit vegkryss.   Ofte er det nødvendig at utsjånaden til produktet er bra. Det kan vere avgjerande for om ein får selt det. I valet mellom to produkt som begge har ei god teknisk løysing, vil mange velje det som ser best ut.   I motsetning til ein som designar teknologi, ønskjer ein kunstnar å gi uttrykk for ein tanke og ein idé, kanskje utan anna mål enn at produktet skal gi ei oppleving og sjå fint ut. For kunstnaren er det forma som er det viktigaste. Det er ikkje nødvendig at produktet skal ha nokon funksjon.

xxx3 Design av teknologi startar med eit behovUtvikling av teknologi startar med at ein har eit behov. Behovet kan vere å løyse ei viktig arbeidsoppgåve på ein betre måte. Men det kan også vere eit behov for å more seg, som til dømes når ein lagar eit dataspel eller ein karusell på tivoli. I dag er mykje av motivet bak å lage ny teknologi å tene pengar.   Alle kan lage noko nytt, anten det er eit fuglebrett eller ein blomsteroppsats. Men dei som har som arbeid å skape ny teknologi, er ofte utdanna som ingeniørar eller har studert realfag. Dei har spesiell kompetanse innanfor teknologi. For å komme fram til produkt som

ikkje berre fungerer godt, men som også ser fine ut, samarbeider ingeniørane ofte med personar som er spesialistar på å kunne vurdere form, farge og funksjon. Desse personane kan vere utdanna som industridesignarar. Å arbeide med teknologi krev samarbeid mellom menneske med ulik bakgrunn.

{{Bilettekst: Når ein designar teknologi, arbeider menneske med ulik utdanning og bakgrunn saman.}}

--- 153 til 279xxx3 Å designe teknologi er ein prosessNår forskarar skal finne svar på spørsmål om naturen, bruker dei éin eller fleire metodar.  Når ingeniørar skal finne løysing på dei problema dei arbeider med, seier vi at dei designar ei løysing. Da følgjer dei framgangsmåtar som erfaring viser er effektive, og som fører oss frå eit ønske om å tilfredsstille eit behov til eit ferdig produkt. Å designe teknologi er ein prosess der ein startar med ein idé og arbeider for å komme fram til eit produkt. Vi kallar dette arbeidet designprosessen.

xxx3 Designprosessen er målretta og kreativEit typisk trekk ved designprosessen er at han er målretta. Dei som skal lage produktet, har eit klart mål med arbeidet sitt. Arbeidet blir planlagt nøye, og ein jobbar seg systematisk fram mot målet. Men prosessen er også open for skaparevne, nye idear og kreativitet. Ved å sleppe fantasien laus er det mogleg å komme fram til gode løysingar.

{{Bilettekst: Å komme fram til ny design av bilar krev systematikk og kreativt arbeid. Bilete viser ein fantasifull idé om ein biltype.}}

xxx3 Stega i designprosessen gjentek segSjølv om designprosessen er planlagd, er det oftast nødvendig å endre planane undervegs. Det skal ein aldri vere redd for å gjere. Vanlegvis dukkar det opp uventa ting, og da må ein vere villig til å endre planane.   Ofte er det slik at dei same arbeidsoperasjonane blir tekne opp att fleire gonger. Skal ein lage ein ny bil, lagar ein først ein modell av han. Dersom denne ikkje tilfredsstiller dei krava ein stiller, gjer ein endringar og lagar ein ny modell. Slik tek ein opp att prosessen til ein kjem fram til eit resultat som er godt nok.

xxx3 Det er mange løysingar på eit designproblemNår ein skal designe ny teknologi, er det aldri slik at det berre er eitt svar på oppgåva. Det finst alltid ulike løysingar som tilfredsstiller dei krava ein stiller. Det finst heller ingen design som er perfekt. Alt som blir laga, kan gjerast betre. Men i jakta på eit godt produkt må ein ta omsyn til at ein aldri har uavgrensa med tid og pengar.

_Nøkkelspørsmål_

1. Kva skil design av teknologi frå design av kunst?2. Kven utviklar ny teknologi?3. Kva vil det seie at det er ein _prosess_ å designe teknologi?4. Kva vil det seie at designprosessen er _målretta og kreativ_?

_Utfordring_Vel eit teknologisk produkt som blir brukt innanfor sport, transport, kommunikasjon, medisin, landbruk, fiske eller underhaldning. Prøv å finne ut kven som har oppfunne eller vidareutvikla produktet, og kva slags bakgrunn dei hadde.

--- 154 til 279xxx2 Stega i designprosessenNår ingeniørar og designarar arbeider med å utvikle eller forbetre teknologi, følgjer dei fleire steg i designprosessen.

xxx3 Designprosessen kan delast inn i stegNår vi skal designe ny teknologi, har vi ikkje tid til å gå og vente på inspirasjon. Derfor er det lurt å ha eit "kart" å gå etter frå behov til ferdig produkt. Rekkjefølgja av stega kan variere. Det kan hende at ein går igjennom nokre av stega fleire gonger. Vi skal sjå nærmare på desse stega slik at vi kan bruke dei når vi skal lage ny teknologi.

{{Bilett}}Berbare musikkspelarar kan ha mange slags former. Dette er den norskproduserte mp3-spelaren Asono Mica. Asono Mica vart i 2005 heidra av Norsk Designråd for god design. Forklaring: Asono Mica kan hengje rundt halsen som eit smykke.{{Slutt}}

xxx3 Designprosessen startar med å formulere problemetNår vi designar teknologi, er vi ute etter å finne ei god løysing på eit problem. Problemet er sjeldan eller aldri klart formulert. Det vil seie at vi må starte med å lage ei detaljert utgreiing av oppdraget og av det produktet vi ønskjer å designe. Utgreiinga må vere så klar og tydeleg at det ikkje er tvil om kva produktet skal vere, verken hos oppdragsgivaren eller hos den som skal lage det. Vi må også finne ut kva avgrensingar som finst, til dømes kor lang tid vi har på oss, kor mykje pengar vi kan bruke, kva slags utstyr vi har, eller kva slags materiale vi kan bruke.

xxx3 Vi må finne ut korleis produktet skal vereNår vi er sikre på at vi har laga ei god utgreiing av det vi ønskjer å designe, må vi finne ut korleis vi skal gå fram for å lage det. Ofte kan det vere lurt med ei _idémyldring_. Da lagar vi grupper der medlemmene kjem med forslag til korleis løysinga skal vere. Alle skal komme med forslag, og ingen har lov å kritisere forslaga som kjem fram. Det kan vere smart å lage skisser av korleis vi tenkjer oss

løysinga. Når alle har sagt det dei skal, går gruppa igjennom forslaga og finn fram til det dei synest er best.   Andre gonger er det lurt å gjennomføre litteraturstudiar. Da leiter vi i bøker, på Internett eller i andre kjelder for å sjå om det finst stoff om produkt som liknar det vi skal designe. Iblant kan vi snakke med ressurspersonar som kan noko om det vi skal lage.   Hugs at det er mange løysingar på eit problem, og det er alltid mogleg å forbetre den løysinga vi har valt.

{{Bilettekst: Hos Hjellegjerde jobbar dei steg for steg med å designe og produsere møblar.}}

--- 155 til 279xxx3 Løysinga vi har valt, må testast utNår vi har bestemt oss for korleis produktet skal bli, må vi vurdere om det oppfyller krava. Da kan det vere lurt å lage ein _modell_ av det ferdige produktet og teste han. Under testinga vil vi sikkert finne ut at det er noko som ikkje fungerer som det skal. Da går vi tilbake til stega framanfor og bestemmer kva vi skal gjere for å forbetre produktet. Deretter testar vi på ny. Slik held vi på til vi har komme fram til ei løysing som er god nok.   Når vi arbeider med modellar, er det oftast raskt og billig å gjere endringar. Derfor er det viktig at testane av modellen avdekkjer så mange som mogleg av dei svake punkta som finst i designen vi har valt.

{{Bilettekst: Løysinga vi har valt, må testast. Her blir ein modell av eit skip testa i ein bølgjetank hos NTNU i Trondheim.}}

xxx3 Etter uttesting lagar vi produktetNår vi har testa ut modellen, lagar vi produktet slik det skal vere. No må vi gjere nye testar for å finne ut om det fungerer som det skal. Finn vi feil og manglar, må vi gå tilbake i prosessen og gjere dei nødvendige justeringane. På dette stadiet i prosessen kan det vere både vanskeleg og dyrt å gjere desse endringane.   Dersom vi designar eit produkt som skal masseproduserast, er dette tidspunktet for å starte produksjonen. Vi må også starte marknadsføring og tenkje på korleis vi skal pakke og sende ut produkta.

xxx3 Vi må gjere greie for og vurdere prosessen og produktetMens vi er i ferd med å utvikle produktet, må vi føre dagbok som gjer greie for utviklingsprosessen. Dagboka skal innehalde skisser og forklaringar av kva vi har tenkt og gjort. Ho skal fortelje kva som har vore vellykka, og kva som ikkje har fungert. Det er betre å skrive for mykje enn for lite.   Når produktet er ferdig, må det presenterast. Det er lurt å ta bilete og lage skisser. Det er også om å gjere å lage ei god bruksrettleiing

dersom det er krav om det. Prøv ut bruksrettleiinga på nokon som ikkje har sett produktet før, og sjekk om det er mogleg å forstå henne.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva steg kan vi dele designprosessen inn i?2. Kva meiner vi med idémyldring?3. Kvifor er det så viktig å teste modellar av det vi skal lage?4. Kva meiner vi når vi seier at stega i designprosessen ofte må takast

opp att?

_Utfordring_Korleis ville du teste produkt som eit digitalkamera, eit vegkryss på ein motorveg, eit tekstbehandlingsprogram og ein rutetabell for buss?

--- 156 til 279xxx2 Nokre døme på teknologiTeknologi bruker vi overalt der det går føre seg menneskeleg aktivitet.  Teknologien er tilpassa det området der han skal brukast.

xxx3 Teknologi reddar livMenneska har alltid ønskt å lækje sjukdom og forlengje livet. Til det har dei teke i bruk teknologi. Systematisk bruk av lækjande urter er eit døme på dette. Det same er bruk av krykkjer og kunstige bein. Dei første primitive teknologiane på dette området er i dag vidareutvikla. No lagar ein medisinar, produserer vaksinar som skal hindre at vi blir sjuke, transplanterer hjarte og nyre, og ein lagar avanserte protesar som gjer at vi kan fungere godt sjølv med alvorlege handikap.   På eit vanleg legekontor finn vi mykje teknologi. Noko av han er enkel, som nåler og behaldarar biokjemikaren bruker når det blir teke blodprøve. Men når blodprøva først er teken, blir det ofte sett i gang undersøkingar som krev bruk av avansert utstyr. I tillegg til utstyret finst det også rutinar som sikrar at analysen blir gjord rett. Ofte blir prøvene sende til sjukehus og laboratorium der dei blir undersøkte av spesialistar. "Systemet" - det vil seie rutinane, skjema, bestillingane og transporten - som legen bruker for å sende prøvene til eit laboratorium og få dei undersøkte, er eit døme på teknologi.   Eit moderne sjukehus fungerer ikkje utan avansert utstyr. Det finst apparat som gjer det mogleg å "sjå" inn i kroppen, som til dømes røntgenapparat. Maskinar kan hjelpe pasientar å puste og halde hjartet i gang, og under operasjonar viser instrument korleis pulsen og blodtrykket til pasienten varierer. Utan teknologi ville helsestellet ha fungert mykje dårlegare.

{{Bilete. 2:}}1: Bilettekst: Kirurgane bruker avansert teknologi mens dei opererer.2: Bilettekst: Moderne teknologi gjer det mogleg å "sjå" inn i kroppen. Forklaring: Ein "ser" inn i kroppen ved å bruke datamaskin.{{Slutt}}

--- 157 til 279xxx3 Teknologi hindrar svoltI dei tidlegaste tidene levde menneska av det dei kunne samle av urter, bær, frukt og grønsaker, og av det dei var i stand til å fange av fisk og dyr. Eit av dei viktigaste teknologiske framstega menneska har gjort, skjedde da ein oppdaga at ein kunne ta vare på korn for å så det seinare. Dette førte til at folk kunne slå seg ned på ein stad og dyrke jorda der i staden for å vandre dit dei fann mat. I sin tur førte dette til at folk laga faste bustader, behaldarar for lagring av mat og anna utstyr som var nødvendig for å ta vare på og foredle mat. Etter kvart som menneska forstod korleis dei skulle dyrke jorda og ta vare på husdyr, vart dei i stand til å produsere meir mat enn det dei hadde behov for frå dag til dag.   Moderne landbruk bruker mange slags teknologiar. Vatningsanlegg sikrar at plantar får nok vatn, og drivhus gjer det mogleg å dyrke vekstar også om vinteren. For å arbeide opp jorda har bonden maskinar og utstyr som gjer arbeidet lettare. Ved hjelp av genteknologi har det vorte mogleg å lage plantar som er tilpassa ulike jordsmonn og vekstvilkår, og som gir større avlingar.

{{Bilettekst: Vatningsanlegg gjer det mogleg å dyrke jorda på stader med lite nedbør.}}

xxx3 Teknologi gir betre kommunikasjon mellom menneskeDet har alltid vore viktig å kommunisere over lange avstandar. I gamle dagar vart meldingar overleverte munnleg av sendemenn som reiste frå sendaren til mottakaren. Oppfinninga av skriftspråk gjorde det mogleg å sende meldingar som ikkje vart endra på grunn av dårleg minne hos bodbringaren. Med trykkjekunsten vart det lett å sende den same informasjonen til mange. På 1800-talet gjorde oppfinninga av telegrafen det mogleg å sende skriftlege meldingar raskt over store avstandar. Oppfinninga av telefonen sette menneska i stand til å snakke med kvarandre sjølv om dei var på ulike stader. Med radio vart det mogleg å kommunisere utan å bruke kablar, og fjernsyn gjorde oss i stand til å overføre levande bilete og lyd.   Med billige og effektive datamaskinar tilgjengeleg har det vorte mogleg å overføre data digitalt, det vil seie at informasjonen er koda som siffer. På denne måten kan tekst, lyd og bilete sendast raskt og sikkert. Internett er eit effektivt system som gjer at informasjon kan sendast mellom datamaskinar verda over.

{{Bilettekst: Bruk av tekstmeldingar har gjort at døve kan kommunisere lettare.}}

--- 158 til 279xxx3 Energiteknologi gjer arbeid mindre slitsamtAll menneskeleg aktivitet krev energi. Derfor er det viktig å ha tilgang på energi for å gjere det daglege arbeidet mindre strevsamt. Bruk av trekkdyr til lands og segl til havs er tidlege døme på energiteknologi.

Frå gammalt av utnytta ein energien i vatn som renn, til å drive møller, kverner og sager. Rundt elvar og fossar voks det opp industri som nytta denne energien. Denne industriverksemda baserte seg oftast på teknologiske oppfinningar.   I eit moderne, teknologisk samfunn er det viktig å kunne skaffe billig energi, og det er viktig å transportere han dit det trengst. I Noreg er den vanlegaste energikjelda elektrisitet som er omdanna frå rørsleenergi i fossar. Energien blir transportert som elektrisk straum gjennom kablar dit han skal brukast. Å lage og styre damanlegg, kraftstasjonar og nettverk av kablar krev avansert teknologi.

{{Bilettekst: Vi byggjer damanlegg for å samle opp vatn. Når vatnet renn inn på ein turbin, produserer vi elektrisk energi.}}

xxx3 Teknologi og miljøTeknologien er i seg sjølv ikkje skadeleg. Men uforstandig bruk kan føre til problem. Bruk av teknologi i industriproduksjon har ført til stor belastning på naturmiljøet, både ved at menneska har tappa naturen for råstoff, og ved at dei har sleppt ureinande stoff ut i miljøet. I landbruket har ein funne opp sprøytemiddel som gir gode avlingar, men som det i ettertid har vist seg har hatt skadeverknader på andre delar av naturen, og som ein ikkje på førehand tenkte på. Bruk av bil, tog og fly har gjort det effektivt å reise, men det har også ført til luftureiningar og støyplager.   Men teknologien kan også nyttast til å verne miljøet, som til dømes ved reinsing av drikkevasskjelder. Det er viktig at vi er i stand til å vurdere både negative og positive sider ved bruk av teknologi.

--- 159 til 279xxx3 Andre teknologiområderI tillegg til dei teknologiområda vi har nemnt ovanfor, er det mange andre område der teknologi speler ei avgjerande rolle. Dette gjeld til dømes transportsektoren der ein er avhengig av framkomstmiddel som bilar, tog, båtar og fly og av vegar, bruer, kaianlegg, flyplassar, rutetabellar og informasjonssystem.   Eit anna viktig område er datateknologi. Dette er eit område som har vakse svært mykje dei siste åra. I dag grip bruken av datamaskinar inn i dei fleste område, alt frå armbandsur til TV-spel og banktenester.   I produksjonsbedrifter bruker ein ulike slags verktøy. Ofte er produksjonen automatisert, og ein nyttar robotar som gjer arbeidet. Standardiserte mål gjer det mogleg å lage store mengder, i motsetning til handverk, der kvar enkelt gjenstand blir heilt unik.   Byggje- og anleggsbransjen bruker mykje teknologi. Dette gir seg utslag i val av materiale og metodar for å setje saman bygningselement. Utrekningar gjer at vi er trygge på at bygningar, bruer og vegar toler den belastninga dei blir utsette for.

{{Bilettekst: Eit T-banekart er eit døme på teknologi.}}

_Nøkkelspørsmål_1. På kva måte kan teknologi redde liv?2. Kva vil det seie å overføre data digitalt?3. Korleis transporterer ein energi frå fossen til stikkontakten din?4. Kva vil det seie at produksjonen er automatisert?

_Utfordring_Morsesignal, telegram og telefaks har vorte nytta til å sende meldingar som hastar. Korleis fungerer ein telefaks?

--- 160 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Vi kan bruke ting vi finn i naturen som verktøy utan å gjere noko meir med dei. Gi døme på dette.

>>> Oppgåve 2Gi døme på gjenstandar menneska har laga av materiale dei finn i naturen.

>>> Oppgåve 3Gi døme på materiale som menneska har laga.

>>> Oppgåve 4Apar kan bruke ein trestokk for å slå ned frukt, og ein del fuglar slepper ein stein ned på egg for å få hol på skalet. Tenk over om dette er bruk av teknologi.

>>> Oppgåve 5Hjulet, glødelampa, flyet og sprayboksen er døme på teknologi.a) På kva måte er desse tinga til nytte? b) Kva ulemper er det med desse tinga?

>>> Oppgåve 6Ta for deg gjenstandar som du bruker i løpet av dagen. Del dei inn i kategoriane "høgteknologisk produkt", "middels teknologisk produkt" og "lågteknologisk produkt". Kva produkt trur du har vorte til som følgje av naturvitskaplege oppdagingar?

>>> Oppgåve 7Engelskmannen James Watt (1736-1819) har ofte fått æra for å ha funne opp dampmaskinen. Men det fanst dampmaskinar før Watt. Finn ut kva Watt gjorde som revolusjonerte bruken av dampmaskinen. Brukte Watt kunnskap frå naturvitskapen i arbeidet sitt, eller lærte naturvitarane noko av Watt?

>>> Oppgåve 8NASA er USAs romfartsorganisasjon. Skaff deg informasjon om NASA. Skriv ei forteljing med tittelen "NASA, teknologi og naturvitskap".

>>> Oppgåve 9Kva fire typar eigenskapar bør vi sjå etter når vi skal finne ut om eit produkt er godt laga?

>>> Oppgåve 10Kva meiner vi når vi seier at "funksjon er viktigare enn form" i samband med teknologiske produkt?

>>> Oppgåve 11I Aftenposten Nettutgaven 2. juni 2005 stod det at skandinavar legg vekt på storleik, form og farge når dei skal kjøpe mobiltelefon. Kva meiner du om dette?

>>> Oppgåve 12Vurder fordelar og ulemper med at mobiltelefonane har vorte små.

>>>> Oppgåve 13I fattige land er det ofte barn som lagar produkt. Desse blir selde i rike land, ofte til ein svært låg pris. Diskuter om det er rett av oss som bur i eit rikt land, å kjøpe desse produkta. Kva argument er det for og imot at vi kjøper slike produkt?

--- 161 til 279>>> Oppgåve 14Mange "nye" produkt blir til ved at ein forbetrar dei som alt finst. Eit døme på dette er tennisracketar. Tidlegare vart desse laga av tre, men no blir dei laga av kunststoff, til dømes karbonfiber. Dette gjer racketane betre å spele med.

a) Finn døme på produkt som er i bruk i dag, og som har vorte forbetra frå "gamle" produkt.

b) Ta for deg eit produkt du bruker. Føreslå korleis dette kan forbetrast.

>>> Oppgåve 15Vurder om desse produkta er fornuftig forma med omsyn tit funksjon, estetikk, økonomi og etikk:

a) Tannbørste b) Rutetabell for buss c) Tekstbehandlingsprogram på pc d) Fotball e) Joggesko f) Glidelås

>>> Oppgåve 16

For å få til ein effektiv og økonomisk produksjon er det lurt å bruke standardiserte delar. Korleis skil handverksproduksjon seg frå industriproduksjon med omsyn til dette?

>>> Oppgåve 17Eli Whitney (1765-1825), Samuel Colt (1814-1862) og Henry Ford (1863-1947) har alle hatt mykje å seie for moderne industriproduksjon. Ta for deg ein eller fleire av desse personane, og finn ut kva dei gjorde.

>>> Oppgåve 18Når vi studerer planetar og stjerner, bruker vi teleskop. Gjennomfør eit søk på Internett der du prøver å finne ut korleis teleskop er laga. Det er ikkje nødvendig å gå inn på detaljar om korleis lys går gjennom linser, blir reflektert i speglar osv.

>>> Oppgåve 19På naturfagrommet er det mykje utstyr. Ta for deg noko av dette. Føreslå korleis du kan forbetre designen.

>>> Oppgåve 20Mange offentlege stader, til dømes idrettsarenaer, busstasjonar, sjukehus, postkontor, kinoar, flyplassar og jernbanestasjonar, er forma slik at dei kan brukast av mange menneske. Vi skal kunne finne fram alt første gongen vi er på slike stader, og stadene skal vere lagde til rette for ulike brukargrupper.   Vel ein offentleg stad i nærleiken av der du bur.  Undersøk korleis han er designa for at han skal vere brukarvennleg. Føreslå korleis du kan forbetre designen av staden slik at han blir meir brukarvennleg.

>>> Oppgåve 21Ta for deg eit tekstbehandlingsprogram. Analyser korleis det er laga for at det skal vere brukarvennleg. Lag din eigen design for å forbetre det.

>>> Oppgåve 22a) Teikn ein sirkel midt på arket. Skriv _Teknologi_ i sirkelen. No har du

ein ordborre der du skal hengje dei opplysningane du kan om teknologi.

b) Gjer det same med ordet _Design_.c) Er det nokre likskapar og skilnader?

{{Ordborre/tankekart:}}Teknologi:-- laga av menneske-- -- -- {{Slutt}}

--- 162 til 279xxx2 Aktivitetar>>> 1 Lag ei oversikt over teknologi du bruker mens du et frukost.

>>> 2 _Teknologi kan gjere livet enklare å leve._På kva måte har desse teknologiane vore med på å utvikle dette:a) Røntgenapparatb) Vaksine mot meslingarc) Kloakk- og avløpsrørd) Kjøleskapete) Kunststofff) Datateknologig) Bil, båt og flyh) Rutebok for Norgei) Mobiltelefon

>>> 3 Lag ei oversikt over teknologi du bruker i heimen. I kva rom finn du mest teknologi?

>>> 4 _Sjukepleiarar og legar bruker mykje teknologi i arbeidet sitt._Nemn døme på dette.  Prøv å finne ut, til dømes ved å bruke Internett, kven som har funne opp teknologien som ein bruker i helsestellet, og når han er teken i bruk.

>>> 5 Det har alltid vore viktig å ta vare på mat. Lag ei oversikt over ulike teknologiar som er nytta til dette.

>>> 6 Kva teknologiar blir nytta når ein produserer og held ved like klede?

>>> 7 Vel ein teknologisk ting som du bruker dagleg. Undersøk historia til denne tingen. Du kan til dømes finne ut når han vart funnen opp, kven som fann han opp, kvifor han vart funnen opp, og kva han har hatt å seie for menneska.

>>> 8 Bruk Internett, leksikon eller andre kjelder, og prøv å finne ut (dersom mogleg) kven som fann opp dette:a) Vaksine mot kopparb) Kulepennenc) Boktrykkjarkunsten

d) Papirete) Bokstavanef) Fjernsynetg) Radioenh) Kopimaskineni) Kjøleskapetj) Programmeringsspråket Simula

>>> 9 Slå opp i ei ordbok og finn ut kva ordet etikk tyder. På kva måte kjem etikk inn når vi skal lage eit teknologisk produkt?

>>> 10 Slå opp i ei ordbok og finn ut kva ordet ergonomi tyder. Ta for deg eit produkt som du bruker dagleg, og vurder om det er ergonomisk rett forma.

>>> 11 Kva eigenskapar bør materiala i desse produkta ha:  brødkniv, kaffikopp, smørjekniv, regnjakke, sko, mappe til å ha cd-ar i, sykkelhjelm.

--- 163 til 279>>> 12 Lag ein tabell som viser eigenskapane (funksjon, estetikk, økonomi og etikk) til ein ryggsekk. Analyser desse eigenskapane. Kom med forslag til forbetringar. Kva forbetringar har med funksjon å gjere, og kva dreier seg om utsjånad?

>>> 13 På skolen er det mange møblar, reiskapar og maskinar som blir mykje brukte. Lag ei oversikt over slike gjenstandar, og undersøk om det er mogleg å forbetre funksjonaliteten på dei.

>>> 14 Analyser ein berbar musikkspelar ved å bruke skjemaet på side 151.

>>> 15 Møbelprodusenten og butikkjeda IKEA har hatt suksess verda over. Grunnleggjaren Ingvar Kamprad er i dag ein av dei rikaste i verda.   Kvart år IKEA lanserer nye produkt, bestemmer dei seg ofte først for kva det skal koste. Manglar dei ei lampe i vareutvalet som kostar omtrent 200 kr, tek dei prisen som utgangspunkt og byggjer opp designprosessen omkring dette.   Ta for deg eit daglegdags produkt som du skal designe på nytt. Gå gjennom stega i designprosessen, men ta utgangspunkt i at produktet skal ha ein bestemt pris.

>>> 16

Å designe teknologi handlar om å løyse problem. Design ein gjenstand som skal brukast i kvardagen, anten heime eller på skolen. Det er ikkje meininga at du skal finne opp noko nytt. Ta for deg "noko" som alt finst, og prøv å utvikle det vidare. Det kan vere å:

-- løyse det gamle problemet på ein ny måte-- løyse fleire problem enn det den opphavlege designen gjorde-- finne ein billigare måte å produsere tinga på-- designe tinga slik at dei er meir standardiserte eller enklare å

tilpasse individuelt-- lage noko som er meir miljøvennleg-- utvikle tinga slik at nye brukargrupper blir interesserte i dei-- lage ein meir moderne design

a) Start med å analysere designen av gjenstanden du har valt. Bruk teknikkane slik vi har forklart tidlegare.

b) Følg deretter forklaringa av stega i designprosessen.c) Lag ei utgreiing av kva det er du vil lage.d) Lag ein modell som viser forma til det du har laga. Det er ikkje

nødvendig å lage modellen slik at han fungerer. Det er nok å vise den ytre forma.

>>> 17 Design eit teleskop. Følg framgangsmåten som er forklart i aktivitet 16.

>>> 18 Design eit mikroskop. Følg framgangsmåten som er forklart i aktivitet 16.

>>> 19 Samanlikn fleire gjenstandar som har same funksjon, til dømes fleire ulike sko, fleire ulike auser, fleire ulike pennar.

a) Kva fordelar har dei ulike skoa (ausene, pennane). Vurder ut frå om dei er brukarvennlege og estetiske.

b) Kva sko er testvinnar? Kvifor vann han?

--- 164 til 279{{Bilete: Stjernehimmelen.}}

--- 165 til 279xxx1 Kapittel 10: Stjerner og galaksarMenneska har alltid vore opptekne av å studere himmelen. Astrologane trur stjernene har noko å seie for livet til menneska og lagnaden deira, men det kan dei ikkje føre noko vitskapleg "bevis" for. Vi skal ta for oss noko av det _naturvitskapen_ har klart å finne ut om stjernehimmelen. _Astronomi_ er namnet på _vitskapen_ som studerer planetar, stjerner og verdsrommet.

  _Sola_ er ei av milliardar stjerner i universet. Ho er ei ganske vanleg stjerne når det gjeld storleik og farge. Men for oss er ho spesiell. Ho gir oss lys og varme og gjer at det er mogleg å bu på jorda.   Sola er i utvikling. Ho har ikkje alltid vore der, og med tida kjem ho til å gjennomgå ein dramatisk prosess som endar med at ho "døyr".   Om natta ser vi fleire tusen _stjerner_. I eit kort menneskeliv ser også desse uforanderlege ut. Men stjerner gjennomgår ein "livssyklus". Med gode teleskop kan vi i dag sjå område der stjerner blir til. Vi kan observere gamle stjerner som er i ferd med å nærme seg dei siste stadia i "liva" sine, og vi kan observere merkelege objekt som kvasarar, pulsårar og svarte hol. Vi kan også sjå korleis stjerner heng saman i store klyngjer som vi kallar _galaksar_. Kvar galakse kan bestå av milliardar av stjerner, og det finst milliardar av galaksar. Vi er i den galaksen som heiter _Mjølkevegen_.

--- 166 til 279xxx2 Lys og bølgjerNår vi ser på nattehimmelen, oppfattar auga våre lysstrålar som stjernene har sendt ut. Om dagen kan vi sjå sola, og vi kan også føle at ho stråler varme på huda vår. Ved å undersøkje eigenskapane til stråling kan vi få kunnskap om universet.

xxx3 Synleg lys er bølgjer{{I ordbiblioteket. elektromagnetiske bølgjer}}

Det var lenge uklart kva lys er. I dag veit vi at vi nokre gonger kan oppfatte lys som ei bølgje. Vi veit også at lys har elektriske og magnetiske eigenskapar. Derfor kallar vi lys for _elektromagnetiske bølgjer_.   Elektromagnetiske bølgjer overfører energi. Når det er energieigenskapane ved bølgja vi er interesserte i, seier vi gjerne elektromagnetisk _stråling_. Elektromagnetisk stråling er den viktigaste kjelda til informasjon om verdsrommet.

xxx3 Bølgjer er karakteriserte ved bølgjefart, bølgelengd og frekvens{{I ordbiblioteket:}}bølgjefartbølgjelengdfrekvens{{Slutt}}

_Bølgjefarten_ fortel kor fort ein bølgjetopp flytter seg. Avstanden mellom to bølgjetoppar kallar vi _bølgjelengda_. Dersom vi tel kor mange bølgjetoppar som passerer eit bestemt punkt kvart sekund, finn vi _frekvensen_ til bølgja.

{{Figur:}}Figurtekst: Avstanden mellom to bølgjetoppar kallar vi bølgjelengda.

Forklaring: Ei bølgje teikna på ein vassrett strek. Over streken er det 2 bølgjetoppar, og under streken er det ein botn.{{Slutt}}

Når vi ser eit lyn, tek det ei stund før vi høyrer tora. Det viser at lyset går raskare enn lyden. I dag veit vi at lysfarten er omtrent 300 000 km/s for lys som går i lufttomt rom. Alle typane elektromagnetiske bølgjer har denne farten i lufttomt rom.

xxx3 Elektromagnetiske bølgjer blir delte inn i grupperAuget vårt er laga slik at det oppfattar elektromagnetisk stråling som har bølgjelengd frå omtrent 0,4 til 0,7 tusendels millimeter. Vi deler strålinga inn i ulike grupper. Gruppene er avhengige av bølgjelengda. Namnet på gruppene ser du på figuren {{på neste sida}}.

--- 167 til 279{{Figur:}}Figurtekst: Det elektromagnetiske spekteret er delt inn i hovudgrupper slik figuren viser. Vi kallar dette det elektromagnetiske spekteret. Forklaring på oppsettet:-- Type stråling: Bølgjelengd i meter - omtrent på storleik med ...-- Gammastrålar: frå 10^-15 til 10^-10 - Atomkjerne -- Røntgenstrålar: frå 10^-10 til 10^-8 - Atom -- Ultrafiolett: frå 10^-8 til 10^-6 - Molekyl-- Synleg lys: 10^-6 - Bakteriar, virus-- Infraraudt: frå 10^-6 til 10^-3 - Nålspiss-- Mikrobølgjer: frå 10^-3 til 1 - Fluge-- Radiobølgjer: frå 1 til 10^3 - frå Menneske til fjell{{Slutt}}

xxx3 Ikkje all strålinga slepp gjennom atmosfærenGasslaget som ligg rundt jorda, kallar vi _atmosfæren_. Atmosfæren har ikkje ei fast utstrekning, men går gradvis over i det tomme verdsrommet. Når vi er 400-500 km over jordoverflata, reknar vi at vi er utanfor atmosfæren.   Av dei ulike gruppene av stråling er det synleg lys og radiobølgjer som går lettast gjennom atmosfæren. Det gjer at vi kan studere himmelen ved å sjå på han og ved å bruke teleskop. Det finst også instrument som fangar opp radiobølgjer. Atmosfæren slepper gjennom litt infraraud og litt ultrafiolett stråling. Gamma- og røntgenstråling med høg energi blir stoppa. Dette er bra sidan kortbølgja ultrafiolett stråling, røntgenstråling og gammastråling frå verdsrommet verkar skadeleg på alt liv. Vi må bruke instrument som er plasserte utanfor atmosfæren, for å studere denne typen stråling som kjem frå verdsrommet.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva hovudgrupper deler vi det elektromagnetiske spekteret inn i?2. Kva er bølgjefart, bølgjelengd og frekvens?

3. Kvifor kallar vi lys ei elektromagnetisk bølgje?4. Kva delar av den elektromagnetiske strålinga slepp gjennom

atmosfæren?

_Utfordring_Når vi lyser med ei lommelykt på ein spegel, blir strålen send tilbake (reflektert) frå spegelen. Fjernkontrollen til ein radio eller eit TV-apparat sender ut elektromagnetisk stråling i det infraraude området. Blir desse strålane reflekterte?

--- 168 til 279xxx2 Det elektromagnetiske spekteretxxx3 Kvitt lys inneheld alle fargarNår sola skin på vassdropar i lufta, hender det at vi kan sjå ein regnboge. Det kvite sollyset har vorte spalta opp i ulike fargar når det har gått gjennom dropane. Når vi sender lys gjennom eit glasprisme, vil lyset bli spalta opp i alle dei ulike fargane det er sett saman av. Dette kallar vi eit _spekter_. Kvar farge har ei bestemt bølgjelengd.

{{Figur:}}Når ein lysstråle med kvitt lys går gjennom eit glasprisme, blir det kvite lyset spalta opp i fargar. På sidene 62 og 63 har du lese at klorofyll reflekterer grønt lys. Kvitt lys inneheld alle fargane i regnbogen. Fargane i regnbogen er raud, oransje, gul, grøn, blå, indigo og fiolett.{{Slutt}}

xxx3 Lyset frå ein gass inneheld ikkje alle fargane{{I ordbiblioteket:}}linjespekterspektrallinje{{Slutt}}

Dersom vi varmar opp ein gass, kan han byrje å lyse. Sender vi dette lyset gjennom prismet, vil vi berre få nokre få fargar. Vi seier at vi får eit _linjespekter_. Kvar linje kallar vi ei _spektrallinje_.

--- 169 til 279Fargane vi får når lyset frå ein gass blir sendt gjennom eit prisme, er avhengig av kva gass det er. Kvar gass har sitt "sett" med linjer, akkurat som kvart menneske har sitt "sett" med fingeravtrykk. Dersom vi har spekteret til ei lyskjelde, kan vi avgjere kva stoff det er som har sendt ut lyset, ved å sjå kva linjer det inneheld. Dette bruker vi til å finne ut kva stoff ei stjerne er bygd opp av.

{{Figurar. 2 (s. 168):}}1: Bilettekst: Lys frå ein gass inneheld berre nokre få fargar. Forklaring: Dette dømet inneheld tynne striper av fiolett, indigo, blå og raud. Mellom stripene er det store svarte felt.

2: Bilettekst: Kvitt lys inneheld alle fargar.{{Slutt}}

xxx3 Elektromagnetisk stråling overfører energiKvifor får vi berre enkelte spektrallinjer når ein gass sender ut lys? Forklaringa ligg i korleis atoma er bygde opp. Vi tenkjer oss at elektrona går i bestemte banar rundt atomkjernen. Kvar bane svarer til ein bestemt energi. Di lenger unna kjernen elektronet er, di høgare er energien. Det er ikkje mogleg for elektrona å ha andre energiar enn dei som svarer til banane.   Elektrona kan "hoppe" frå ein bane med høg energi til ein som har lågare. Da blir energiskilnaden send ut som stråling. Denne strålinga har ei bestemt bølgjelengd alt etter energiskilnaden mellom banane. Det vil seie at kvart hopp gir ein bestemt farge. Sidan det berre er hopp mellom banar som er mogleg, får vi berre enkelte fargar.   Dersom vi sender stråling inn på ein gass, kan eit elektron i eit av atoma ta opp energi frå strålinga. Da "hoppar" elektronet til ein bane med høgare energi. Det er berre stråling med bølgjelengd som svarer til energiskilnaden mellom to banar som kan få elektrona til å "hoppe". Men når det skjer, blir nokre av bølgjelengdene i strålinga vi sender inn på atoma, svekte. I spekteret får vi da mørke linjer. Denne prosessen kallar vi absorpsjon. Dei mørke linjene kallar vi absorpsjonslinjer.

{{Figur:}}Figurtekst: Når eit elektron hoppar frå ein bane til ein som har lågare energi, blir det sendt ut lys med energi som svarer til energiskilnaden. Forklaring: Eit elektron E\2, hoppar til ein bane med lågare energi og blir E\1. Her blir det sendt ut blått lys. hf =E\2 -E\1.{{Slutt}}

{{Figurtekst: Når kvitt lys blir send inn på atom, vil noko av lyset bli svekt. I spekteret får vi mørke linjer.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er eit spekter?2. Korleis oppstår det eit linjespekter?3. Kva skjer når elektron "hoppar" frå ein bane til ein annan?4. Kva er absorpsjonslinjer?

_Utfordring_Både synleg lys og radiobølgjer er elektromagnetiske bølgjer. Kvifor ser vi ikkje radiobølgjene?

--- 170 til 279xxx2 Sola - ei heilt vanleg stjerneUtan energien frå sola hadde det ikkje vore liv på jorda. Sola sender ut energi i form av stråling. Varme og synleg lys frå henne gjer det mogleg for livet på jorda å utvikle seg. Energien frå sola gjer at vêret endrar seg stadig, og held dei store havstraumane i gang.

xxx3 Sola er den stjerna som er nærmast ossSola er ei heilt vanleg stjerne. I universet finst det milliardar av stjerner som er omtrent lik henne. Dei andre stjernene er så langt vekk at dei ser ut som lysande punkt, mens sola viser seg som ei kule på himmelen. At sola er nokså nær oss, gjer at forskarane kan studere henne meir grundig enn noka anna stjerne.   Når vi seier at sola er "nær" oss, er det samanlikna med avstanden til andre stjerner. Det er 150 millionar kilometer frå jorda til sola. Lys bruker meir enn 8 minutt på å tilbakeleggje denne avstanden. Til samanlikning bruker lyset 4,22 år på å nå oss frå Proxima Centauri, som er den stjerna bortsett frå sola som er nærmast oss.   Sola er den største himmellekamen i solsystemet vårt. Ho har ein radius som er meir enn 100 gonger så stor som den jorda har, og ho veg meir enn 330.000 gonger så mykje som jorda. Meir enn 99 prosent av all massen i solsystemet finn vi på sola.

{{Bilettekst: Sola har gul farge. Dei mørke felta er solflekker.}}

xxx3 Sola er ei kule av gass{{I bokbiblioteket:}}fotosfærenkoronaenkromosfæren{{Slutt}}

Temperaturen på sola er så høg at det verken finst væske eller faste stoff der. På overflata er temperaturen om lag 6000 °C, og innover mot kjernen stig temperaturen til meir enn 15 millionar °C.   Rundt sola er det ein atmosfære. Det inste laget av atmosfæren sender ut det lyset vi ser. Vi kallar det _fotosfæren_. Det ytste laget i solatmosfæren strekkjer seg millionar av kilometer ut frå sola. Vi kallar dette laget _koronaen_. Under ei total solformørking er det mogleg å sjå koronaen. Koronaen har svært høg temperatur, rundt ein million gradar. Det gjer at det også blir sendt ut røntgenstrålar frå han. Mellom fotosfæren og koronaen er det eit lag vi kallar _kromosfæren_.

xxx3 Overflata til sola er i stadig endring{{I ordbiblioteket: solflekk}}

Overflata til sola endrar seg heile tida. Ho rører seg omtrent som overflata av ei tjukk, kokande suppe. I laget som sender ut lys, finst det også område der temperaturen er litt lågare enn omgivnadene. Dei ser derfor mørkare ut. Vi kallar desse områda _solflekker_. Talet på solflekker endrar seg og har sitt maksimum med omtrent 11 års mellomrom.

{{Bilettekster. 2:}}

1. (s. 170): Det inste laget i solatmosfæren har ein "kornete" struktur. Det mørke området er ein solflekk.

2. (s. 171): Solatmosfæren er delt inn i lag.{{Slutt}}

--- 171 til 279xxx3 Sola sender ut partiklar{{I ordbiblioteket: solvind}}

Sola sender heile tida ut ein straum av partiklar i alle retningar. Desse partiklane kallar vi _solvind_. Partiklane er for det meste elektron og proton, men det er også heliumkjernar og andre tyngre ion. Solvinden varierer i styrke, og somme tider er det kraftige utbrot. Dersom eit slikt utbrot har retning mot jorda, kan det føre til ekstra kraftig nordlysaktivitet. I nokre tilfelle er det så mange partiklar som treffer jorda, at satellittar og elektronisk utstyr på jorda kan bli øydelagde.

{{Bilettekst: Utbrot frå sola minner om flammer og sender partiklar ut i verdsrommet.}}

xxx3 Energien sola sender ut, kjem frå det indre av sola{{I ordbiblioteket: fusjon}}

I det indre av sola er temperaturen så høg og trykket så stort at atomkjernar kan smelte saman til nye, større kjernar. Vi kallar prosessen _fusjon_.   Når atomkjernar fusjonerer, vil massen til kjernen vi endar opp med, vere litt mindre enn summen av massane til kjernane vi starta med. Skilnaden i masse vil vi finne att som utsend energi i form av elektromagnetisk stråling. Sola har fusjonert hydrogen til helium på denne måten i meir enn 4,5 milliardar år. Sjølv om sola kvart sekund bruker opp fleire hundre milliardar hydrogenkjernar, vil ho halde fram på denne måten i 5 milliardar år til.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva tre delar består solatmosfæren av?2. Kva er ein solflekk?3. Kvar i sola blir energien produsert?4. På kva måte produserer sola energi?

_Utfordring_Sola er mykje større enn jorda. Lag ein modell som synleggjer skilnaden i storleik.

--- 172 til 279xxx2 StjernerNår vi ser opp på stjernehimmelen, legg vi merke til at somme stjerner lyser sterkare enn andre. Nokre kan vi berre så vidt sjå berre med

auga, mens andre skin klart og tydeleg. Ser vi nøye etter, kan vi kanskje også sjå at fargen til stjernene er ulik.

xxx3 Avstandane til stjernene er storSjølv om lyset frå ei stjerne er så svakt at vi berre så vidt kan sjå det, er det ikkje sikkert at ho sender ut lite energi. At ei stjerne ser lyssvak ut, kan komme av at ho er langt unna oss. Dette er det same vi observerer når vi flytter oss vekk frå ein lyskastar: Sjølv om han sender ut like mykje lys heile tida, ser det ut som om han lyser svakare når han er langt unna oss.   Ei måleining som eignar seg når vi snakkar om avstandar i universet, er _lysår_. Eitt lysår er den avstanden lyset går på eitt år. Dette er meir enn 9000 milliardar kilometer. Vi har observert galaksar (sjå side 178) som er nokre milliardar lysår unna oss.

{{Bilettekst: To stjerner som sender ut like mykje energi, kan for oss sjå ut til å lyse med ulik styrke. Det kjem av at også avstanden til stjerna har noko å seie for kor sterkt det ser ut som om ho lyser.}}

xxx3 Stjernene har ulik farge, temperatur og storleikVed å studere lyset som stjernene sender ut, kan forskarane finne ut kva temperatur ei stjerne har. At fargen på ei stjerne kan fortelje noko om temperaturen, skjøner vi når vi tenkjer på at metall blir raudglødande når dei blir varma opp. Stjerner som har overflatetemperatur på mindre enn omtrent 3500 K, ser raude ut. Er temperaturen over om lag 10.000 K, er fargen blå. Alle stjerner som har omtrent temperaturen 6000 K på overflata, slik som sola, ser gule ut. (0°C =273 K)   Ut frå kjennskap til temperaturen til ei stjerne og kor mykje energi ei stjerne sender ut, går det an å rekne ut kor stor stjerna er. Dei største stjernene har ein diameter som er fleire hundre gonger så stor som diameteren til sola, mens diameteren til dei minste er nokre hundredelar av soldiameteren.

{{Figur:}}Figurtekst: I stjernebiletet Orion er Rigel ei blå stjerne med høg temperatur, mens Betelgeuse har raud farge og låg temperatur. Teikninga viser kva for stjerner som er med i Orion. Forklaring: Betelgeuse er i øvre venstre hjørne, og Rigel er i nedre høgre hjørne. Det er tre stjerner som dannar ei diagonal linje frå venstre mot høgre i midten. Det er elles tre stjerner under denne linja og ei over.{{Slutt}}

xxx3 Det er fire hovedtypar av stjerner{{I ordbiblioteket:}}HR-diagrammethovedseriestjernekjempestjerne

superkjempedvergstjerne{{Slutt}}

Forskarane har målt temperaturen og kor mykje energi stjerner sender ut. Data for kvar stjerne har dei teikna inn i eit diagram. På den vassrette aksen har dei sett av temperaturen og på den loddrette aksen kor mykje energi stjerna sender ut kvart sekund. Dette diagrammet kallar vi _Hertzsprung-Russelldiagrammet (HR-diagrammet)_.   Vi ser at stjernene i HR-diagrammet grupperer seg i fire område. Dei fleste stjernene finn vi i eit s-forma band. Dette området kallar vi _hovudserien_, og stjernene i det kallar vi _hovudseriestjerner_. Over dette bandet finn vi _kjempestjernene_.

--- 173 til 279Heilt øvst er dei vi kallar _superkjempene_. Dei er så store at dersom ei slik superkjempe hadde vorte plassert der sola er, ville ho strekkje seg langt utanfor banen jorda har rundt sola.   Under hovudserien finn vi dei _kvite dvergstjernene_. Desse har ein diameter som berre er nokre hundredelar av diameteren til sola, men dei har høg temperatur.

xxx3 Menneska har gruppert stjernene i fantasifulle stjernebilete{{I ordbiblioteket: stjernebilete}}

Frå gammalt av har menneska brukt fantasien og prøvt å få stjerner til å lage figurar på himmelen. Desse figurane kallar vi _stjernebilete_. Men sjølv om det kan sjå ut som om stjernene i eit stjernebilete er nær kvarandre på himmelen, veit vi i dag at avstanden frå oss til dei ulike stjernene varierer mykje. Stjernene beveger seg i forhold til kvarandre, slik at stjernebileta ser litt annleis ut i dag enn det dei gjorde for steinaldermenneska.   Dei fleste stjernebileta har fått namn frå den greske mytologien. Inndelinga i stjernebilete blir brukt i dag både til å finne fram på stjernehimmelen og til å setje namn på stjerner.

{{Figur:}}Figurtekst: Som alle stjernebilete endrar Karlsvogna form fordi stjernene flytter seg i verdsrommet. I USA kallar dei Karlsvogna for Den store ausa (The Big Dipper). Forklaring: Stjernene i Karlsvogna utgjer ei linje på venstre sida til ein firkant med uregelrett form på høgre sida. For 100.000 år sida var linja ein brå diagonal frå venstre ned mot høgre. I dag er ho nesten vassrett. Om 900.000 år frå no kjem ho til å likne linja for 100.000 år sidan, bortsett frå at den første stjerna kjem til å liggje slik at det er ei loddrett linje mellom dei. Firkanten har òg endra form og kjem til å utvide seg i framtida.{{Slutt}}

{{Figur:}}Figurtekst: Eit HR-diagram viser samanhengen mellom temperaturen til ei stjerne og kor mykje energi ho sender ut kvart sekund.Utstrålt energi per sekund i forhold til sola (Den utstrålte effekten til sola er 1)Temperaturen til stjernene K (°C) Forklaring: Eit HR-diagram liknar eit linjediagram der data for kvar stjerne er teikna inn med ein farga prikk. På første aksen står det "Temperaturen til stjernene K (°C)", og på andre aksen står det "Utstrålt energi per sekund i forhold til sola (Den utstrålte effekten til sola er 1)". Det s-forma bandet av hovudseriestjerner, som det står om i teksten, går frå heilt øvst til venstre på diagrammet til heilt nedst til høgre og inkluderer svært mange stjerner. Det er òg ganske mange i gruppa med kjempestjernene. Men gruppa av superkjempene heilt øvst består av få stjerner. Av dvergstjernene nedst er det berre to. Farga på stjernene ved ulike overflatetemperaturar: -- Ca. 40.000-20.000 K: lilla. -- Ca. 20.000-22.000 K: blå. -- Ca. 22.000-10.000 K: grøn-- Ca. 10.000-5000 K: gul-- Ca. 5000-4000 K: oransje-- Ca. 4000-2500 K: raud{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva måler vi med eininga lysår?2. Kva farge har stjerner med høg temperatur? Låg temperatur?3. Kva fire hovudgrupper deler vi stjernene inn i?4. Kva er eit stjernebilete?

_Utfordring_Kor lang tid vil det ta å reise til ei stjerne?

--- 174 til 279xxx2 Korleis stjernene utviklar segDet blir "fødd" stjerner mens du les i denne boka. Somme stader i universet er stjerner i ferd med å "døy" akkurat no. Sjølv om stjerner ikkje "lever" i vanleg forstand, gjennomgår dei bestemte fasar mens dei eksisterer.

xxx3 Alle gjenstandar trekkjer på kvarandre{{I ordbiblioteket: gravitasjon}}

Alle gjenstandar trekkjer på kvarandre. Denne trekkrafta kallar vi _gravitasjon_. Gravitasjonen mellom to gjenstandar blir større di større massane er. Fjernar vi gjenstandane frå kvarandre, minkar gravitasjonskrafta. Grunnen til at vi ikkje merker noko til tiltrekkinga mellom til dømes oss sjølve og huset til naboen, er at ho er svært lita.

Samanlikna med krafta mellom oss og jorda har ho ikkje noko å seie. Krafta mellom oss og jorda er stor fordi jorda har stor masse.   Vi teiknar gravitasjonen som ei pil. Pila viser retninga til krafta. Di større gravitasjonen er, di lengre teiknar vi pila.

{{Figur:}}Figurtekst: Det verkar gravitasjon mellom to bilar. Gravitasjonen minkar når avstanden aukar. Dei to bilane står nokon få meter frå kvarandre, men dei trekkjer på kvarandre.{{Slutt}}

xxx3 Gravitasjonskreftene får gass og støv til å trekkje seg saman{{I ordbiblioteket: protostjerne}}

I verdsrommet, mellom stjernene, finst det store "skyer" av støv og gass. I område der det er mykje støv og gass, vil gravitasjonskreftene få skyene til å trekkje seg saman. Da vil temperaturen i skya stige, og det kan danne seg ei glødande gasskule som vi kallar ei _protostjerne_.

xxx3 Stjerner og planetar blir danna av gass og støv{{I ordbiblioteket: brun dverg}}

Dersom samantrekkinga held fram etter at det er danna ei protostjerne, vil temperaturen kunne bli så høg at atomkjernar i det indre av gasskula vil byrje å smelte saman, fusjonere. Da er det danna ei stjerne. Teiknar vi stjerna inn i eit HR-diagram, vil vi sjå at ho er i hovudserien. Når ei protostjerne har utvikla seg til ei hovudseriestjerne, vil ho halde fram med å fusjonere hydrogen i lang tid, slik som sola gjer. Dersom massen til protostjerna er mindre enn omtrent ein tidel av massen til sola, vil ikkje fusjonsprosessane komme i gang. Ho blir da ein mørk himmellekam som vi kallar ein _brun dverg_.

{{Bilettekst: Ørnetåka er eit døme på eit område der det blir danna stjerner. Søylene er fleire lysår lange.}}

--- 175 til 279xxx3 Ei stjerne utvidar seg når hydrogenet er brukt oppGravitasjonskreftene mellom partiklane i ei stjerne vil prøve å trekkje stjerna saman. Trykket inne i stjernene og strålinga frå fusjonsprosessane vil motverke dette slik at stjerna ikkje kollapsar. Når mykje av hydrogenet i ei stjerne er brukt opp, vil ikkje strålinga lenger vere kraftig nok til å motverke gravitasjonen. Det indre av stjerna tek til å trekkje seg saman. Da stig temperaturen i kjernen, og dei ytre delane av stjerna utvidar seg kraftig. Hovudseriestjerna utviklar seg til ei _kjempestjerne_. Kjempestjernene kan ha ulike massar. Kva som skjer med kjempestjerna, er avhengig av kor stor massen er.

{{Bilettekst: Nokre gonger blir det danna mange stjerner omtrent samstundes. Dette kallar vi ein stjernehop. Pleiadane er eit døme på ein slik stjernehop.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kvifor vil støv og gass i rommet mellom stjernene trekkje seg

saman?2. Kva er ei protostjerne?3. Kva er ein brun dverg?4. Kva er årsaka til at stjerner ikkje klappar saman?

_Utfordring_Prøv å finne ut kor langt ut i verdsrommet gravitasjonen frå sola verkar.

--- 176 til 279xxx2 Stjernene "lever" ikkje evigxxx3 Ei stjerne med liten masse endar som ein kvit dverg{{I ordbiblioteket: kvit dverg}}

Dersom massen til kjempestjerna er mindre enn 1,4 gonger massen til sola, vil kjempestjerna ende opp som ein _kvit dverg_. Dette er ei stjerne som er på storleik med jorda, men med svært stor tettleik (masse per volum). Under prosessen frå ei kjempestjerne til ein kvit dverg kan stjerna ha kvitta seg med noko av dei ytre laga, som ho sender ut i verdsrommet. Den kvite dvergen vil etter nokre milliardar år ha vorte så avkjølt at han ikkje lenger sender ut særleg stråling.

xxx3 Ei stjerne med stor masse kan ende som eit svart hol{{I ordbiblioteket:}}supernovanøytronstjernesvart hol{{Slutt}}

Dersom massen til kjempestjerna er for stor til at ho kan ende opp som ein kvit dverg, vil stjerna døy som ein _supernova_.

--- 177 til 279Dette er ein kraftig, kortvarig eksplosjon der enorme mengder energi og partiklar blir sende ut i verdsrommet. Partiklane kan lage tåkeliknande skyer i verdsrommet. Supernovaer kan vi nokre gonger sjå berre med auga.   Restane etter supernovaen kan vere ei _nøytronstjerne_, som er ei lita stjerne som nesten berre består av nøytron. Ei nøytronstjerne kan vere eit par mil i diameter, men innehalde meir masse enn heile solsystemet vårt. Sluttresultatet kan også bli eit _svart hol_. Gravitasjonskrafta rundt eit svart hol er så stor at ho vil trekkje til seg

og "sluke" alt som kjem for nær. Ikkje eingong lyset vil sleppe ut frå eit svart hol.

{{Bilete (s. 176):}}Bilettekst: Krabbetåka er restane av ein supernova. Eit område med tåkeliknande raudlege skyer i verdsrommet.{{Slutt}}

xxx3 Vi er alle restar av stjernerAtoma vi er bygde opp av, er laga i fusjonsprosessar i stjerner. Dei tyngste grunnstoffa har vorte danna i dei siste stadia av livet til stjerna. I ein supernovaeksplosjon blir desse atoma spreidde i verdsrommet. Nokre av dei blir så brukte til å lage nye stjerner og planetar. Atoma i deg og meg har ein gong vore laga i ei stjerne.

xxx3 "Livet" til stjernene{{Figur:}}Figurtekst: "Livet" til ei stjerne kan utvikle seg ulikt. Det er massen til stjerna som avgjer kva som skjer. Det er stjernene med minst masse som endar opp som dvergstjerne. Forklaring:-- Støv og gass blir samla på grunn av gravitasjonskreftene ->

Protostjerne -> Brun dverg eller Hovudseriestjerne.-- Hovudseriestjerne ->Raud kjempe eller Superkjempe.-- Raud kjempe -> Kvit dverg.-- Superkjempe -> Supernova -> Nøytronstjerne eller Svart hol.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Korleis vil sola slutte "livet" sitt?2. Kva er ein supernova?3. Kva er ei nøytronstjerne?4. Kva er eit svart hol?

_Utfordring_Kvar blir det av det som forsvinn inn i eit svart hol?

--- 178 til 279xxx2 GalaksarDersom vi ser opp på himmelen ein mørk vinterkveld, langt frå sterke lyskjelder, ser vi eit lysande, diffust band som strekkjer seg over himmelen. Det er Mjølkevegen. Bandet er milliardar av stjerner som høyrer med blant dei "nære" naboane våre i universet.

xxx3 Mjølkevegen er galaksen vår{{I ordbiblioteket: Mjølkevegen}}

Ein galakse er eit system av stjerner som er bundne til kvarandre av gravitasjonskrefter. Den galaksen vi er med i, heiter _Mjølkevegen_.

Mjølkevegen inneheld omtrent 200 milliardar stjerner. I midten av galaksen er det ein kjerne som lyser intenst. Ut frå denne kjernen snor det seg armar som gir galaksen spiralform når vi ser han ovanfrå.   Ser vi Mjølkevegen frå sida, har han fasong som ein diskos, ei skive som er tjukkare på midten enn det han er utover mot kanten.   Diameteren i Mjølkevegen er omtrent 100.000 lysår og den er 2000 lysår tjukk. Solsystemet vårt er i ein av spiralarmane. Avstanden frå sentrum i Mjølkevegen til sola er omtrent 26.000 lysår. Sola har ein fart på om lag 220 km i sekundet i banen rundt senteret av Mjølkevegen.   Fordi det er støv i rommet mellom stjernene i Mjølkevegen, blir mykje av det synlege lyset stoppa når vi ser langs skiva i galaksen. For å kunne "sjå" innover mot kjernen må vi studere stråling i andre bølgjelengdeområde enn det synlege lyset. Det er særleg radiobølgjer og infraraud stråling som har gitt oss mykje informasjon om korleis Mjølkevegen er bygd opp. Slike undersøkingar har mellom anna vist at det er eit svart hol med veldig stor masse i kjernen av Mjølkevegen.

{{Bilettekstar. 2:}}1: Mjølkevegen sett på skrå ovanfrå, slik ein kunstnar har tenkt seg

det. Teikninga er laga på grunnlag av dei målingane som er gjorde av Mjølkevegen.

2: Mjølkevegen har fleire spiralarmar og ein sentral kjerne. Rundt spiralskiva er dei eldste stjernene.

{{Slutt}}

xxx3 Det er fire hovedtypar galaksar{{I ordbiblioteket:}}elliptisk galaksespiralgalaksestongspiralirregulær galakse{{Slutt}}

Lenge trudde ein at alle himmellekamane vi ser, er i Mjølkevegen. I 1923 fotograferte den amerikanske astronomen Edwin Hubble eit område av himmelen som da vart kalla Andromedatåka. Nøyaktige målingar viste at Andromedatåka var omtrent 2,2 millionar lysår unna og måtte derfor vere utanfor Mjølkevegen. Seinare viste det seg at det ein hadde trudd var ei "tåke" av stjerner, var ein galakse som liknar vår eigen. I dag heiter han Andromedagalaksen.   Galaksar kan kollidere med kvarandre. Dette vil ikkje seie at stjerner i galaksane treng å komme i kontakt med kvarandre. Men på grunn av gravitasjonskreftene som verkar mellom stjernene, vil galaksane miste si opphavlege form. Mjølkevegen og Andromeda vil kollidere. Forskarane meiner at dei vil ende opp som éin stor galakse. I dag har ein observert svært mange galaksar. Ein meiner det finst mange milliardar av dei i universet. Sjølv om det er så mange av dei, er det mogleg å finne ein del fellestrekk når det gjeld utsjånaden.

--- 179 til 279Dei er derfor delte inn i fire typar: _ellipseforma galaksar, spiralgalaksar, stongspiralar_ og _irregulære galaksar_. Storleiken på galaksane varierer mykje. Dei minste kan innehalde nokre få millionar stjerner, mens dei største kan ha meir enn 1000 milliardar stjerner. I spiralgalaksane blir det fødd mange stjerner, spesielt i armane. Det skjer ikkje like ofte i dei elliptiske galaksane.

{{Bilete. 4:}}1. (s. 178): Bilettekst: Andromedagalaksen beveger seg mot

Mjølkevegen og vil om mange millionar år kollidere med "oss". Andromedagalaksen er det himmelobjektet vi kan sjå berre med auga som ligg lengst vekk frå oss. Forklaring: På biletet har denne galaksen fasong som ein diskos.

2: Bilettekst: Ein stongspiral har ei stongforma samling stjerner i midten med arma som viklar seg ut frå denne.

3: Bilettekst: Den store magellanske skya er eit døme på ein irregulær galakse. Han har ei diffus form.

4: Bilettekst: I stjernebiletet Virgo er det ein ellipseforma galakse. Dei ellipseforma galaksane kan ha ulik grad av flattrykking.

{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er Mjølkevegen?2. Kva slags kraft held ein galakse saman?3. Kva heiter den galaksen som er nærmast galaksen vår?4. Kva typar av galaksar finst det?

_Utfordring_Korleis veit vi at Mjølkevegen er ein spiralgalakse?

--- 180 til 279xxx2 Planetrørsle og årstiderLa oss ta reisa frå fjerne galaksar til solsystemet vårt. Vi veit at jorda rører seg rundt sola, og at ho roterer rundt ein akse. Denne rørsla er årsaka til at årstidene skifter, og at vi har natt og dag.

xxx3 Planetane går i ellipseforma banar rundt sola.{{I ordbiblioteket: ellipse}}

For lenge sidan trudde menneska at jorda var i sentrum av universet, og at planetar, sola og stjernene gjekk i sirkelbanar rundt jorda. Etter kvart som ein vart flinkare til å gjere nøyaktige målingar, vart det vanskelegare og vanskelegare å halde fast ved denne skildringa av universet.   Polakken Nicolaus Copernicus hevda i byrjinga av 1500-talet at sola var i sentrum av universet. Johannes Kepler (1571-1630) studerte målingar som dansken Tycho Brahe hadde gjort av posisjonane til himmellekamane. På bakgrunn av desse målingane kom han fram til at

jorda og dei andre planetane han kjende, gjekk i bane rundt sola. Banane er ellipsar, som ser ut som ein "samanpressa sirkel". Seinare kunne Isaac Newton rekne ut forma på banane når han tok utgangspunkt i gravitasjonslova si.

{{Figur:}}Figurtekst: Planetane går i ellipsebanar rundt sola. Forklaring / tekst i figuren: Sola er i sentrum, og planetane som går i bane rundt ho er (frå nærmast sola og utover): Merkur, Venus, Jorda, Mars, Jupiter, Saturn, Neptun, Uranus og Pluto. Mellom Mars og Jupiter er det eit asteroidebelte.{{Slutt}}

xxx3 Sett frå jorda rører planetane seg blant stjerneneI løpet av eit menneskeliv vil stjernene ikkje endre plasseringa si i forhold til kvarandre. Det ser ut som om dei er i ro. Mot denne bakgrunnen av stjerner kan vi sjå at planetane flytter seg. Ordet "planet" er gresk, og tyder vandrar.   Teiknar vi inn posisjonen til planetane på eit stjernekart kvar dag gjennom året, vil vi sjå at dei følgjer ei linje over himmelen. Denne linja går gjennom 12 stjernebilete. Desse stjernebileta kallar vi Dyrekrinsen.

--- 181 til 279Dei planetane som er nærmare sola enn jorda (Merkur og Venus), vil følgje ei jamn linje over himmelen. Planetane som er utanfor jorda (Mars, Jupiter, Saturn, Neptun, Uranus og Pluto), vil følgje ei linje som lagar ei sløyfe. Etter å ha gått fram over himmelen ser det ut som om planeten snur og går tilbake att, før han snur ein gong til og går framover på ny. Denne rørsla kallar vi retrograd (baklengs) rørsle.

{{Figur:}}Figurtekst: Figuren viser kvifor det ser ut som om Mars snur når han flytter seg over himmelen. Forklaring / tekst i figuren: Sidan jorda går i bane rundt sola, ser vi posisjonen til Mars frå ulike vinklar. Nokre gonger ser det ut som Mars er rett over jorda, andre gonger skrått opp mot venstre eller skrått opp møt høgre. Då blir den tilsynelatande banen til Mars forma som ei sløyfe. {{Slutt}}

xxx3 Årstidene kjem av at jordaksen står på skråJorda roterer rundt seg sjølv omkring ein akse som går gjennom nordpolen og sørpolen av jorda. Ho bruker eitt døgn på å dreie ein gong rundt aksen. Aksen står på skrå i forhold til det planet jorda beveger seg i rundt sola, og peiker alltid i same retning.   Rotasjonen rundt aksen gjennom polane er grunnen til at vi har natt og dag. Jorda går i ellipsebane rundt sola. Farten i banen er 29,9 km/s, og det tek eitt år å gjere eitt omløp. Det er slik vi definerer tidseininga

år. I gjennomsnitt er avstanden mellom jorda og sola omtrent 150 millionar kilometer.   Rørsla rundt sola, kombinert med at aksen står på skrå, er årsaka til at vi har variasjon i årstider. Når det er vinter på den nordlege halvkula, peiker aksen vekk frå sola. Tida da sola står over horisonten, er kort, og solstrålane fell skrått inn på jordoverflata sidan sola står lågt på himmelen. Dette gjer at sola overfører lite energi til overflata om vinteren. Da blir temperaturen låg.   Om sommaren peiker jordaksen mot sola. Da står sola høgt på himmelen, og strålane fell mykje rettare inn på overflata. Sola overfører meir energi til overflata, og temperaturen blir høg.   Den dagen da sola står lågast på himmelen midt på dagen, kallar vi vintersolverv. Tilsvarande kallar vi dagen da ho står høgast på himmelen, for sommarsolverv. Midt mellom vinter- og sommarsolverv er det jamdøgn. Om våren kallar vi denne dagen vårjamdøgn og om hausten haustjamdøgn.   Variasjonen i avstanden mellom jorda og sola har svært lite å seie for variasjonen i årstider. Det er faktisk når det er vinter på den nordlege halvkula, at jorda er nærmast sola.

{{Figur:}}Figurtekst: Jordaksen dannar ein vinkel med det planet ellipsebanen ligg i. Forklaring / tekst i figuren: Vinkelen er frå venstre opp mot høgre.-- Vintersolverv: Aksen peiker vekk frå sola.-- Vårjamdøgn -- Sommarsolverv: Aksen peiker mot sola.-- Haustjamdøgn{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva kallar vi forma på banane som planetane går i?2. Kva meiner vi når vi seier at planetane flytter seg mellom stjernene?3. Kva er dyrekrinsen?4. Kvifor har vi ulike årstider?

_Utfordring_Er det årstider på månen? Korleis hadde årstidene vore dersom jordaksen hadde stått vinkelrett på det planet jorda beveger seg i rundt sola?

--- 182 til 279xxx2 Måne- og solformørkingarEit av dei finaste fenomena vi kan observere på himmelen, er solformørkingar. Dei er svært sjeldne. Måneformørkingar skjer oftare, men er ikkje like flotte å sjå på.

xxx3 Jorda og månen lagar skugge

Sola er den einaste himmellekamen i solsystemet vårt som sender ut lys. Vi kan sjå planetar og månar fordi dei reflekterer lyset frå sola.   Når sollyset treffer jorda, lagar jorda ein skugge ut i verdsrommet. Denne skuggen består av to delar. I den eine delen vil jorda blokkere alt lyset frå sola, og i den andre er det berre delar av sollyset som blir blokkert.

xxx3 Måneformørking skjer når månen kjem inn i jordskuggenNår månen kjem inn i skuggen frå jorda, vil det bli mindre sollys som treffer han. Da vil han også reflektere mindre lys. Frå jorda vil det sjå ut som om månen lyser svakare. Det er dette fenomenet vi kallar måneformørking.   Det kan berre bli måneformørkingar når jorda kjem mellom sola og månen og dei tre himmellekamane ligg på ei rett linje. Det vil seie at måneformørkingar berre skjer når det er fullmåne.

{{Figur:}}Figurtekst: Måneformørking. Under ei delvis måneformørking passerer ein del av månen i heilskuggen frå jorda. Dette viser seg som om ein del av månen er mørk. Under ei total måneformørking er heile månen inne i skuggen. Forklaring: Jorda er mellom sola og månen.{{Slutt}}

xxx3 Det er tre slags måneformørkingarSidan skuggen av jorda er delt inn i to område, kan vi få tre ulike slags måneformørkingar.  Når månen går gjennom heilskuggen frå jorda, får vi ei total måneformørking. Under ei total måneformørking ser vi månen som ei mørk, raudbrun skive på himmelen. Grunnen til at han ikkje blir heilt mørk, er at noko av sollyset som går gjennom jordatmosfæren, blir bøygt inn i skuggen. Det er dette avbøygde lyset som treffer månen når han er i heilskuggen.

--- 183 til 279Når berre ein del av månen går gjennom heilskuggen til jorda, får vi ei delvis (partiell) måneformørking. Den delen som er i heilskuggen, får ikkje lys frå sola og ser mørk ut.   Dersom heile månen passerer gjennom halvskuggen frå jorda, blir heile måneoverflata framleis opplyst av sola. Men lyset er svekt. Denne svekkinga er såpass lita at det kan vere vanskeleg å observere nokon skilnad.

xxx3 Ved solformørkingar kjem ein del av jorda inn i måneskuggenMånen, og alle dei andre himmellekamane i solsystemet vårt, lagar skugge på same måten som jorda. Når månen er mellom jorda og sola, og dei tre lekamane ligg på ei rett linje, vil skuggen av månen falle på jorda. For dei som er i denne skuggen, vil det sjå ut som om sola blir

formørka. Vi kallar dette solformørking. Solformørkingar kan berre skje ved nymåne.   Månen er mindre enn jorda og kaster derfor ein kortare skugge. Spissen av heilskuggen når så vidt fram til jorda der han dannar ein sirkelforma skugge. Denne skuggen rører seg over jordoverflata. Skuggen er nokså smal. Det gjer at det er få menneske som ser ei solformørking.   Også solformørkingar kan vere totale eller delvise. Solskiva vi ser på himmelen, er omtrent like stor som måneskiva. Under ei total solformørking vil derfor månen dekkje heile solskiva. Dette er ei vakker og dramatisk hending. Etter kvart som månen glir inn over sola, vil dagslyset bli svekt. Temperaturen går ofte ned, og sjølv midt på dagen verkar det som om det er i ferd med å bli natt. I dei få minutta heile sola er dekt av månen, er vi i stand til å sjå dei glødande gasslaga som ligg rundt sola.

{{Figur (s. 182):}}Figurtekst: Solformørking. I den delen der alt lyset frå sola er blokkert, er det heilskugge. I området der sollyset berre er delvis blokkert, er det halvskugge. Forklaring: Månen er mellom sola og jorda. Eit lite område på jorda er i heilskugge. Eit større område rundt det er i halvskugge.{{Slutt}}

{{Bilete. 2:}}1: Bilettekst: Under ei solformørking kastar månen skugge på jorda.

Dette biletet er teke frå romstasjonen Mir 11, august 1999. Forklaring: Det ser ut som om det er ein mørk flekk på jordoverflata.

2: Bilettekst: Under ei total solformørking kan vi sjå dei glødande gasslaga som ligg rundt sola.

{{Slutt}}

xxx3 Sol- og måneformørkingar er sjeldneSom nemnt beveger jorda seg i ein ellipsebane i eit plan rundt sola. Månen går i ein ellipsebane i eit plan rundt jorda. Desse to plana fell ikkje saman. I tillegg til at formørkingar berre opptrer ved nymåne eller fullmåne, må månen vere i skjeringspunktet mellom dei to plana. Det er lenge mellom kvar gong dette hender.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva meiner vi med at jorda kastar heil- og halvskugge?2. Korleis oppstår ei måneformørking?3. Kva kan vi sjå av sola når det er ei total solformørking?4. Kva tre typar måneformørking er det?

_Utfordring_Korleis ser ei måneformørking ut frå månen?

Kvifor kan det berre vere solformørking når det er nymåne, og måneformørking når det er fullmåne?

--- 184 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Teikn ein figur som viser ei bølgje med lengre bølgjelengd enn den som er vist på side 166. Teikn også ein som har kortare bølgjelengd.

>>> Oppgåve 2Kva for ei av dei to bølgjene du teikna i oppgåve 1, har størst frekvens? Grunngi svaret ditt.

>>> Oppgåve 3Avstanden mellom to bølgjetoppar som kjem etter kvarandre, er ei bølgjelengd. Kor stor er avstanden mellom to bølgjebotnar som kjem etter kvarandre?

>>> Oppgåve 4Figuren viser spekteret til det synlege lyset. Leit fram data på Internett, og lag ein tabell som viser kva bølgjelengder dei ulike fargane har.

{{Figur:}}Figurtekst: Spekteret til synleg lys Forklaring: På venstre sida er det eit svart felt. Deretter er det eit smalt felt med raud og oransje, eit stort felt med gult, eit smalt felt med grønt, eit blått felt av liknande storleik og eit fiolett felt som er aller størst.{{Slutt}}

>>> Oppgåve 5Kva bølgjer har lengst bølgjelengd: radiobølgjer, synleg lys eller gammastrålar? Kva for ei av dei har størst frekvens?

>>> Oppgåve 6Figuren viser tre skal i eit atom. Kor mange ulike "hopp" kan elektrona gjere mellom desse skala? Kor mange ulike spektrallinjer kan vi få?

{{Figur: Eit atom med kjerne og tre skal. Det er eit elektron på det ytste skalet og ein pil som viser eit hopp til det inste skalet.}}

>>> Oppgåve 7Teikn ein figur som viser dei tre ytste laga i solatmosfæren. Set namn på dei ulike laga.

>>> Oppgåve 8Jordradiusen er 6370 km. Rekn ut kor stor radien til sola omtrent er.

>>> Oppgåve 9Det er mange milliardar stjerner som liknar på sola. Ein milliard er eit stort tal. For å få eit inntrykk av kor mykje det er, kan du rekne ut kor mange år det tek å bruke opp ein milliard kroner dersom du bruker 55.000 kroner kvar dag.

>>> Oppgåve 10Lag ei utrekning tilsvarande den i førre oppgåve, men som illustrerer kor mykje ein million er.

>>> Oppgåve 11Nemn to grunnar til at vi ser at stjernene skin med ulik styrke.

>>> Oppgåve 12Rekn ut kor mange kilometer eitt lysår er.

>>> Oppgåve 13Kva farge har ei stjerne som har overflatetemperatur mindre enn om lag 2500 °C?

>>> Oppgåve 14Stjerna Sirius A er den mest lyssterke stjerna på himmelen. Ho er blåkvit. Kva fortel det om overflatetemperaturen til Sirius A?

>>> Oppgåve 15Teikn ei skisse av eit Hertzsprung-Russelldiagram. Vis kvar i HR-diagrammet vi finn superkjemper, kjemper, hovudseriestjerner og kvite dvergar.

--- 185 til 279>>> Oppgåve 16Kva kallar vi krafta som verkar mellom to lekamar?

>>> Oppgåve 17Tre kuler med masse 1 kg, 2 kg og 30 kg ligg i kvart sitt hjørne i ein likesida trekant. Mellom kva kuler verkar det størst gravitasjonskrefter?

>>> Oppgåve 18Kva er skilnaden på eit svart hol og ei nøytronstjerne?

>>> Oppgåve 19Vil ei stjerne alltid vere på same staden i eit Hertzsprung-Russelldiagram?

>>> Oppgåve 20Skriv ei kort forteljing om korleis ei stjerne utviklar seg frå ho blir danna til ho "døyr". Illustrer med figurar som du finn på Internett.

>>> Oppgåve 21

Kor mange stjerner er det i Mjølkevegen?

>>> Oppgåve 22Kva slags type galakse er Mjølkevegen?

>>> Oppgåve 23Kor stor er Mjølkevegen?

>>> Oppgåve 24Skildre korleis Mjølkevegen ser ut.

>>> Oppgåve 25Kor lang tid bruker lyset på å krysse Mjølkevegen?

>>> Oppgåve 26Kor lang tid bruker sola på å bevege seg ein gong i banen sin rundt senteret av Mjølkevegen? Bruk formelen:

fart = strekning/tid (v =s/t).

>>> Oppgåve 27Kva vil det seie at jorda roterer rundt ein akse gjennom polane?

>>> Oppgåve 28Lag teikningar som viser korleis sola, månen og jorda står i forhold til kvarandre under ei solformørking. Lag ei tilsvarande teikning som viser ei måneformørking.

>>> Oppgåve 29Figuren viser posisjonane til jorda gjennom eit år. I kva posisjonar er det sommarsolverv? {{Figuren kan ikkje forklarast utan å løyse oppgåva for deg.}}

>>> Oppgåve 30Teikn ein figur tilsvarande den i førre oppgåva som berre viser haustjamdøgn og vårjamdøgn.

>>> Oppgåve 31Kva er skilnadene mellom ei måneformørking og ei solformørking?

>>> Oppgåve 32Finst det andre planetar i solsystemet vårt der ein har sol- og måneformørkingar?  Kva?

--- 186 til 279xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Å lage eit spekter_

Set opp to bøker tett inntil kvarandre slik at det er ei smal opning mellom dei. Lys med ei kraftig lommelykt inn mot opninga. På baksida ser du ein smal lysstripe. Hald eit prisme inn i lysstripa. Vri på prismet slik at du får eit spekter. Skildre det du ser.

{{Figur: Utelaten fordi han er forklart godt nok i oppgåveteksten.}}

>>> 2 Går radiobølgjer gjennom husvegger? Går lys gjennom husvegger? Går mikrobølgjene som mobiltelefonane bruker, gjennom husvegger?   Undersøk om ein radio eller ein mobiltelefon verkar dersom vi pakkar han inn i aluminiumfolie eller hønsenetting.

>>> 3 _Å måle avstanden til sola_Formålet med forsøket:  Du skal måle avstanden til sola med enkle hjelpemiddel.

Du treng:-- mynt-- kniv/saks-- papplate-- målband/linjal

Framgangsmåte:Lag eit sirkelrundt hol i ei papplate. Legg ein mynt på bakken. La sola skine på papplata slik at det blir eit bilete av sola på bakken som er like stort som mynten. Mål avstanden mellom bakken og plata, og rekn ut forholdet mellom denne avstanden (h) og diameteren (d) til mynten. Dette forholdet er lik forholdet mellom avstanden til sola og diameteren til sola.

Til ettertanke:Rekn ut avstanden til sola når vi veit at diameteren til sola er 1,38 millionar km. Samanlikn med verdien du finn i ein tabell eller på Internett.

>>> 4 _Avstanden til sola_a) Gjer den førre aktiviteten på nytt, men med eit større hol i papplata.

Kva resultat får du no?b) Undersøk påstanden: Storleiken av biletet du får på bakken, er ikkje

avhengig av storleiken på holet i plata, men av avstanden mellom plata og bakken.

>>> 5 Bruk eit stjernekart og finn fram ulike stjernebilete. Teikn desse stjernebileta og lag ein katalog over dei. Set namn på nokre av stjernene du teiknar.

  Du kan også lage modellar av stjernebileta ved å bruke knappar. Storleiken på knappane kan seie noko om kor lyssterke stjernene er.   Stjernebileta kan også illustrerast ved at du bruker lys som du plasserer ute på ein open plass.

--- 187 til 279>>> 6 Bruk eit stjernekart og ein almanakk til å observere Venus og Mars. Teikn posisjonen inn på eit stjernekart.

>>> 7 _Å teikne ellipsar_Formålet med forsøket:  Banen jorda følgjer rundt sola, er ein ellipse. Bli kjend med kva ein ellipse er ved å teikne nokre ellipsar.

Du treng:-- tråd-- blyant-- tegnestiftar-- ark-- papplate

Framgangsmåte:1. For å teikne ein ellipse går du fram slik: Klipp til ei snor på 10-15 cm.

Lag ei lita lykkje i kvar ende. Fest endane til ei plate med teiknestiftar. Hald ein blyant inntil snora, og beveg blyanten slik at snora heile tida er stram (sjå figur {{utenlaten}}). Blyantspissen vil da følgje ein ellipsebane. Dei to punkta der du har fest tråden, kallar vi brennpunktet til ellipsen.

2. Gjer fleire forsøk slik at du får fleire ellipsar. Varier lengda på tråden. Varier avstanden mellom teiknestiftane.

Til ettertanke:Banen som jorda følgjer, er ikkje så svært ulik ein sirkel. Korleis skal du gå fram for å teikne ein ellipse som ikkje vik mykje av frå ein sirkel?

>>> 8 _Nokre gonger har vi måneformørkingar_Finn ut kva som skjer når det er måneformørking. Lag ein modell som viser korleis måneformørkingar blir til.

>>> 9Bruk _Almanakk for Noreg_ og informasjonane der for å finne tidlegaste soloppgang og seinaste solnedgang for stadet der du bur.

a) Når er den lengste soldagen?b) Når er den kortaste soldagen?

Til ettertanke:Korleis endrar dette seg sør og nord for der du bur?

--- 188 til 279{{Biletside}}

--- 189 til 279xxx1 Kapittel 11: Utviklinga av universetMenneska har alltid stilt spørsmål om korleis verda har vorte til. I dei aller fleste religionane finst det forteljingar om ein gud som har skapt verda. Mange gonger er dette vakre og dramatiske skildringar. Men felles for dei alle er at dei er bygde på _tru_.   I dette kapittelet skal vi sjå på korleis _naturvitskapen_ forklarer at universet har utvikla seg frå like etter at det vart til. Vi skal sjå at vi lever i eit univers i stadig endring. Vi skal også sjå nærmare på korleis ein har funne ut det vi i dag veit om universet. Og ikkje minst: Det er mykje vi faktisk _ikkje_ veit.

--- 190 til 279xxx2 Big Bang - Det store smelletHar universet alltid vore slik vi ser det i dag? Har det alltid eksistert? Vil det eksistere for alltid? Dette er spørsmål vi skal sjå nærmare på i dette avsnittet.

xxx3 Galaksane beveger seg vekk frå kvarandreI 1920-åra studerte den amerikanske forskaren Edwin Hubble galaksar. Han fann ut at galaksane flytter seg vekk frå kvarandre. Han såg også at di lenger unna galaksane var, di fortare gjekk det. Men det er ingen grunn til å tru at det er noko spesielt med den staden der vi er i universet.   Derfor meiner ein at same kvar vi måtte vere i universet, vil ein observere at galaksane går bort frå kvarandre.  Hubbles resultat viser at universet utvidar seg. Men det må tyde at alt som finst i universet, har vore nærmare kvarandre tidlegare. På eit tidspunkt har alt kanskje vore samla i eitt lite punkt.

{{Figur:}}Figurtekst: Ein modell som viser at alle galaksar fjernar seg frå kvarandre, får vi dersom vi teiknar galaksane på ein ballong og blåser han opp. Forklaring: Når ballongen har inga eller lita luft i seg, er teikningane av galaksar nær kvarandre. Men når vi fyller ballongen med luft, kjem teikningane lengre frå kvarandre.{{Slutt}}

xxx3 Universet vart til i "Big Bang"{{I ordbiblioteket: Big Bang-teorien}}

Den teorien om utviklinga av universet som dei fleste forskarane meiner er rett, kallar vi _Big Bang-teorien_. Etter denne vart alt til i noko vi kan tenkje som ein svært kraftig eksplosjon.   I Big Bang vart alt stoff, all stråling, tid og rom til. Alt var samla i eit svært lite område med ufatteleg høg temperatur før det byrja å spreie seg utover.   Etter kvart som universet har utvida seg, har temperaturen gått ned, og det har vorte danna atom, molekyl, stjerner og galaksar. Heile denne prosessen, frå starten i Big Bang fram til universet slik vi ser det i dag, har teke om lag 13,7 milliardar år.

xxx3 Ei tidslinje viser kva som har skjedd sidan Big BangKva har skjedd med verdsrommet mellom Big Bang og i dag? Vi kan vise dette på ei tidslinje. På denne linja har vi sett opp dei viktigaste hendingane og når dei omtrent har skjedd. Kanskje det viktigaste som hende, gjekk føre seg i dei første minutta verdsrommet eksisterte. Dette var kompliserte prosessar, og vi skal ikkje gå inn på det i denne boka. Vi nemner berre at kjernane i det som i dag er hydrogen-, helium- og litiumatom, vart til i desse første minutta.

--- 191 til 279{{Tidslinje:}}Tidslinja viser noko av det som har skjedd med universet sidan Big Bang:-- 10^-43 sekund: Big Bang, ukjende naturlover gjeld. -- 10^-34 sekund: Kvarkar og antikvarkar (byggjesteinar i proton og

nøytron) danna.-- 10^-10 sekund: Proton og nøytron blir danna.-- 10^2 sekund: Stoff og stråling "kopla" saman.-- 380.000 år: Proton og nøytron lagar atomkjernar. Universet blir

gjennomsiktig.-- 1 milliard år: Dei første galaksane blir til. Dei første stjernene blir

danna.-- 5 milliardar år: Solsystemet vart til for 4,6 milliardar år sidan.-- 13,7 milliardar år: Universet slik det er i dag.{{Slutt}}

--- 192 til 279xxx3 Vi veit ikkje sikkert om universet alltid vil utvide seg{{I ordbiblioteket: mørk energi}}

Vi veit at massar trekkjer på kvarandre med _gravitasjonskrefter_. Kor sterke desse kreftene er, er avhengig av kor store massane er, og kor langt dei er frå kvarandre. For å finne ut om universet vil utvide seg for alltid, er det derfor viktig å bestemme kor mykje masse det er i universet. Er denne massen stor nok, vil gravitasjonen "vinne" og trekkje alt saman att. Universet vil slutte i "The Big Crunch" - "det store kræsjet".

  Dei siste målingane ein har gjort, viser at massen i universet er litt mindre enn det som skal til for å trekkje det saman att. Dessutan har forskarane funne ut at universet utvidar seg fortare no enn da det var ungt. Dette har ein prøvt å forklare med at det må finnast _mørk energi_ som motverkar dei tiltrekkjande gravitasjonskreftene. Kva denne mørke energien er, veit vi ikkje.   Ut frå det vi veit i dag, trur vi altså at universet vil utvide seg for alltid. Men heilt sikkert er det ikkje.

{{Bilettekst: Universet utvidar seg raskare no enn før. Det meiner nokre forskarar kjem av mørk energi, som verkar som ei fråstøytande gravitasjonskraft. Universet består av 73% mørk energi, 23% mørk masse som vi ikkje kan sjå, og 4% atom. Dette biletet viser nokre av dei eldste galaksane som er observerte. Det er meir enn 13 milliardar år sidan dei såg ut slik det er vist her. Biletet er teke med hubbleteleskopet.}}

--- 193 til 279{{Ramme:}}xxx3 Nokre vanlege spørsmål om Big BangÅ forstå kva som skjedde i Big Bang, er vanskeleg. I den første tida var universet heilt annleis enn det vi kjenner i dag, og dette er det vanskeleg å forklare med ord vi forstår. Ofte lagar vi oss oppfatningar som er galne fordi dei daglegdagse erfaringane våre "narrar" oss litt. Her er nokre døme på vanlege spørsmål og svara som Big Bang-teorien gir:

1. Kva eksisterte før Big Bang? Svar: Tida vart til i Big Bang, så det har inga meining å spørje kva som var før. Men nokre forskarar spekulerer på om universet vårt kjem frå eit svart hol i eit anna univers.

2. Kva utvidar universet seg inn i? Svar: Det er ikkje noko på "utsida" av universet. Universet er alt som finst. Det er ikkje noko det kan utvide seg inn i.

3. Kvar skjedde Big Bang? Svar: Overalt! Big Bang gjekk føre seg overalt i universet, slik det var den gongen.

4. Er det universet som vi ser, alt som finst? Svar: Det veit vi ikkje. Nokre forskarar meiner at vårt univers er eitt av mange univers, omtrent som såpeboblene i eit skumbad.

Dette er vanskeleg å forstå, men Big Bang-teorien er den beste forklaringa vi kan gi av universet. Vi skal sjå at det finst mange observasjonar som støttar denne teorien. {{Ramme slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva fann Edward Hubble ut?2. Når vart tida til?

3. Kva skal til for at universet skal "klappe saman" i "det store kræsjet"?

4. Kva er mørk energi?

_Utfordring_Korleis ser universet ut? Er det flatt, ei kule eller ei kurve? Kva observasjon var det som førte til ideen om at universet starta i Big Bang?

--- 194 til 279xxx2 Korleis kan vi vite at Big Bang-teorien stemmer?Big Bang-teorien er éin av mange teoriar om korleis universet har vorte til, og korleis det har utvikla seg.

xxx3 Kva som skal til for at ein teori blir vitskapI _daglegspråket_ bruker vi ofte ordet "teori" om noko vi trur. Da kan vi finne på å seie at vi har ein teori om kven som vinn fotballkampen i morgon, eller vi kan ha ein teori om kva spørsmål vi får på prøva. Dette er døme på at vi blandar ordet "teori" med "hypotese". Ein _hypotese_ er ei meining som synest rimeleg ut frå det vi veit. I vitskap skal det meir enn ei meining til for at noko skal bli ein _teori_.   For at ein teori skal vere _vitskapleg_, må ein kunne setje han inn i ein større samanheng. Ein teori må kunne forklare observasjonar som er gjorde, og han må på førehand kunne seie kva resultatet vil bli av nye forsøk. Andre forskarar må kunne bruke han og etterprøve resultata. Når ein set fram ein ny teori, må ein vere villig til å la andre forskarar få innsyn i det ein har gjort. Ein må diskutere nye ord og uttrykk, og ein må komme fram til ei forståing som blir delt av dei fleste som arbeider innanfor fagfeltet. Først når desse og andre krav er oppfylte, kan ein seie at ein har ein vitskapleg teori.   Vi skal sjå litt på kva som gjer at vi stoler på at Big Bang-teorien er vitskapleg.

xxx3 Universet utvidar segI 1915 publiserte Albert Einstein den generelle relativitetsteorien sin. Etter denne teorien skal universet utvide seg dersom nokre spesielle krav er oppfylte. Tanken på eit univers som utvidar seg, verka på den tida meiningslaus, så Einstein prøvde å justere teorien sin. Som vi veit, oppdaga Edwin Hubble seinare at galaksane er på veg vekk frå kvarandre, akkurat som den generelle relativitetsteorien sa på førehand. Einsteins teori har sidan vorte testa gjennom mange forsøk, og til no har alle resultata vore i samsvar med teorien.

xxx3 Universet har vorte kaldareAlle ting sender ut varmestråling. Det kan ein bruke til å leite etter sakna personar når det er mørkt. Da bruker ein spesielle briller som gjer varmestrålinga om til synleg lys. Ved å studere varmestrålinga frå ein himmellekam kan ein finne ut kva temperatur himmellekamen har.

--- 195 til 279Big Bang-teorien fortel oss at universet var fylt med enorme mengder energi som var pakka saman på eit svært lite område. Temperaturen har vore mange milliardar gradar. Etter kvart som universet utvida seg, gjekk temperaturen ned. Dersom teorien stemmer, kan vi rekne med at vi finn att "restane" av den varme strålinga frå byrjinga av universet overalt i universet, men at ho no kjem frå eit univers med mykje lågare temperatur.   I 1965 arbeidde dei to forskarane Arno Penzias og Robert Wilson med å utvikle ei antenne som skulle fange opp radiostråling frå himmelen. Da oppdaga dei støy i signala, og dei var ikkje i stand til å fjerne støyen. Det viste seg at det dei hadde oppdaga, var restane av strålinga frå Big Bang. I dag kallar vi dette for den _kosmiske bakgrunnsstrålinga_. Dette er stråling i mikrobølgjeområdet, og den som svarer til den ein får frå eit univers som har ein temperatur på omtrent -270 °C.   Målingar har vist at den kosmiske bakgrunnsstrålinga kjem frå alle delane av himmelen, noko som er med på å støtte Big Bang-teorien.

{{Figurtekst: Figuren viser eit kart over den kosmiske bakgrunnsstrålinga. Kvar temperatur har fått ein fargekode. Skilnadene i temperatur svarer til mindre enn ein tusendels grad. Skilnadene er så små at vi kan seie at temperaturen er jamn.}}

xxx3 I byrjinga var det berre hydrogen og helium i universetNår vi studerer galaksar som er mange milliardar lysår unna, ser vi korleis universet såg ut "kort" tid etter Big Bang. Ved å studere lyset frå desse galaksane kan vi finne ut kva stoff som da fanst, og kor mykje det var av dei. Det vi finn, er at forholdet mellom talet på hydrogen- og heliumkjernar er heilt i samsvar med kva vi ventar etter Big Bang-teorien. Dette støttar opp om at teorien er rett.

{{Figur:}}Figurtekst: Heliumkjernar blir bygde opp ved kollisjonar mellom lettare atomkjernar. Forklaring: To proton og to nøytron samla i ein kjerne.{{Slutt}}

xxx3 I laboratorium lagar ein forhold som liknar Big BangI starten var universet ein stad der partiklane hadde svært stor energi. I dag prøver ein å etterlikne desse forholda. Det skjer ved at ein gir partiklar fart opp mot lysfarten og så lét dei kollidere. På den måten kan dei få energiar som er nesten like store som det partiklane hadde i Big Bang.   Ved å studere kva som skjer i slike kollisjonar, har forskarane fått resultat som styrkjer oss i trua på teorien om Big Bang.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er skilnaden på ein hypotese og ein teori?

2. Kva er kosmisk bakgrunnsstråling?3. Kvar kjem den kosmiske bakgrunnsstrålinga frå?4. Kva observasjonar styrkjer oss i trua på at teorien om Big Bang er

rett?

_Utfordring_Kva kjem til å skje med universet?

--- 196 til 279xxx2 Hallo! Er det nokon der ute?Etter at universet har eksistert i 13,7 milliardar år, lever vi menneske på ein liten planet som krinsar rundt ei vanleg stjerne i ein heilt vanleg galakse. Er vi aleine i dette gigantiske universet? Har det vore liv ein eller annan stad før oss? Vil det komme nytt liv etter oss?

xxx3 Sjansen for liv er avhengig av kjemiske og fysiske eigenskaparVi har ikkje sikre svar på spørsmåla vi stilte i innleiinga. Men vi veit noko om kva krav som må vere oppfylte for at liv skal kunne bli til og eksistere.   Det første kravet er at det finst flytande vatn. I vatnet kan oppløyste stoff reagere med kvarandre og danne nye stoff som inngår i levande organismar. Vi trur at livet på jorda oppstod i vatn.   Den andre føresetnaden for liv er at det finst karbonatom. Alt liv slik vi kjenner det, inneheld karbonatom. Det finst store mengder karbonatom i universet, og dette er eit argument for at det kan vere liv fleire stader i universet.   Det tredje vilkåret som må vere oppfylt, er at det også finst andre grunnstoffatom som inngår i levande organismar. Det er spesielt hydrogenatom, oksygenatom, nitrogenatom og svovelatom som er viktige. Vi veit at det finst store mengder av desse atoma i universet.   Det siste vilkåret for at det skal finnast liv andre stader, gjeld dei fysiske føresetnadene på planetane. Kravet om at det skal finnast flytande vatn, gjer at temperaturen må vere mellom 0 og 100 °C. Det vil seie at planeten verken må vere for nær eller for langt unna stjerna han krinsar rundt. Det er også nødvendig at det finst vern mot ultrafiolett stråling og gammastråling, som til dømes ein atmosfære vil kunne gi. Er stjerna stor, vil ho ha eit kort liv, og det vil kanskje ikkje vere nok tid til at liv skal utvikle seg.

xxx3 Det kan vere liv på planetarVi kan ikkje utelukke at det finst liv på andre himmellekamar i solsystemet vårt. Det er først og fremst Mars og Europa, ein av månane til Jupiter, som peiker seg ut som kandidatar. Romsondar som har landa på Mars, har slått fast at det ein gong må ha vore flytande vatn på overflata. På Europa er det mogleg at det finst flytande vatn under den frosne overflata.   På jorda er det funne meteorittar som stammar frå Mars. På minst éin av desse kan det vere fossil av primitive bakteriar.

  Sjølv om dei andre himmellekamane i solsystemet vårt er svært ugjestmilde, kan vi ikkje utelukke at det er primitivt liv der. Dette må vi ta omsyn til dersom romferder tek med seg materiale tilbake til jorda. Slike framande livsformer kan gjere stor skade. På tilsvarande måte må vi hindre at romsondar tek med seg bakteriar og virus frå jorda til andre planetar og månar.

--- 197 til 279xxx3 Ein leiter etter liv i universetLiv i universet må finnast på planetar. Dette er ein av grunnane til at forskarane leiter etter andre planetar. I juni 2005 oppdaga ein det som kan vere den første jordliknande planeten. Han går i bane rundt stjerna Gliese 876 som er 15 lysår unna oss. Planeten er sju-åtte gonger så tung som jorda og har omtrent dobbelt så stor radius. Om forholda på denne planeten gir grunnlag for liv, veit vi ikkje.   Ein leiter også etter intelligent liv i universet ved å "lytte" på radiostråling som treffer jorda. Det meste av radiobølgjene som treffer oss, kjem frå "naturlege" radiokjelder. Men det finst kanskje intelligente livsformer som har sendt ut radiosignal. Eit av problema er at vi ikkje veit i kva retning vi skal lytte, eller på kva frekvens. Vi veit heller ikkje kva vi skal høyre etter, men vi veit at "intelligente" signal vil skilje seg ut frå den naturlege støyen vi tek imot heile tida.

{{Bilettekst: Ved å bruke store radioteleskop "lyttar" ein etter signal frå intelligent liv i universet.}}

xxx3 Noko kan ha høyrt ossDet er litt over hundre år sidan menneska sende ut radiobølgjer for første gong. Formålet var å overføre lyd trådlaust frå ein stad på jorda til ein annan. Men dei første radiobølgjene som vart sende på jorda, har også forlate oss og har flytt seg ut i universet. Derfor er det mogleg å høyre radio frå jorda innanfor ei kule med radius på omtrent hundre lysår. Inne i denne kula er det omtrent 6300 stjerner. Nokre av dei har planetar rundt seg. Men om det finst intelligent liv der som er i stand til å fange opp dei signala vi har sendt ut dei siste hundre åra, veit vi ikkje noko om.

xxx3 SETI - jakta på intelligent liv{{I ordbiblioteket: SETI}}

Jakta på intelligent liv i universet blir kalla _SETI_. Det er ei forkorting for det engelske uttrykket _Search for Extraterrestrial Intelligence_ - søk etter utanomjordisk intelligens. SETI bruker radioteleskop som er kopla til store datamaskinar. Men det er så mykje data som skal analyserast, at eit av prosjekta - SETI@home - har valt å få hjelp av privatpersonar. Det skjer ved at ein skjermsparar på pc-en gjer det mogleg å bruke ledig brukstid på maskinen til å gjere utrekningar.

_Nøkkelspørsmål_

1. Kva føresetnader meiner ein må vere oppfylte for at det skal kunne eksistere liv?

2. Kvifor er karbonatomet så viktig i oppbygginga av levande organismar?

3. Korleis kan vi vite at det har vore flytande vatn på overflata av Mars?

4. Korleis prøver vi å finne ut om det er intelligent liv andre stader i universet?

_Utfordring_Kva ville det ha å seie for livet på jorda dersom ellipsebanen jorda følgjer, hadde vore meir langstrekt? Kva vil det ha å seie for oppfatninga vår om universet og kva plass menneska har i det dersom vi fangar opp signal frå intelligente vesen utanfor jorda?

--- 198 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Kva observasjon var det som førte til ideen om at universet starta i Big Bang?

>>> Oppgåve 2I mellomalderen meinte kyrkja at jorda var sentrum i verda. Korleis stemmer dette med Hubbles observasjonar?

>>> Oppgåve 3Kvifor gir det ikkje meining å spørje om kva som var før Big Bang?

>>> Oppgåve 4Kor gammalt er universet?

>>> Oppgåve 5Ein milliard år er ufatteleg lang tid. Dersom du hadde klart å telje til ti på eitt sekund, kor lang tid hadde du brukt for å komme til ein milliard?

>>> Oppgåve 6Skriv ei kort historie om utviklinga av universet. Leit etter opplysningar på Internett.

>>> Oppgåve 7Kva atomkjernar vart danna dei tre første minutta da universet tok til å eksistere?

>>> Oppgåve 8Kva slags kraft er det som kan få universet til å trekkje seg saman att?

>>> Oppgåve 9Kva er mørk energi?

>>> Oppgåve 10Edwin Hubble fann ut det var ein samanheng mellom farten til ein galakse og avstanden til han. Han sette opp uttrykket v =Hr, der v er farten, r er avstanden og H er ein konstant som i dag heiter hubblekonstanten. Skisser ein graf som viser samanhengen mellom farten og avstanden.

>>> Oppgåve 11Nemn nokre observasjonar som styrkjer oss i trua på at Big Bang-teorien stemmer.

>>> Oppgåve 12Kva meiner vi når vi seier at vi "ser bakover i tid" når vi ser ut i verdsrommet?

>>> Oppgåve 13Når universet utvidar seg, går temperaturen i det ned. Når du trykkjer på ein sprayboks, kjennest han kald ut. Er det nokre samanhengar mellom desse fenomena?

>>> Oppgåve 14Kva er kosmisk bakgrunnsstråling? Kvar kjem ho frå?

>>> Oppgåve 15Kva er skilnaden på ein teori og ein hypotese?

>>> Oppgåve 16Dei fleste forskarane meiner at Big Bang er den beste teorien vi har for å kunne forklare korleis universet har utvikla seg. Vil det seie at Big Bang-teorien er rett?

>>> Oppgåve 17Kva er det som skil den naturvitskaplege forklaringa av korleis universet har utvikla seg, frå dei forklaringane vi finn i religionar? Diskuter i gruppe eller hald ein munnleg presentasjon.

>>> Oppgåve 18Kva krav meiner vi må vere oppfylte for at det skal kunne vere liv på ein planet?

--- 199 til 279>>> Oppgåve 19Kva andre himmellekamar i solsystemet kan ha primitive former for liv?

>>> Oppgåve 20Korleis går forskarane fram når dei leiter etter liv andre stader i universet?

>>> Oppgåve 21Kva står forkortinga SETI for?

xxx2 Aktivitetar>>> 1 Blås opp ein ballong så det er litt luft i han. Teikn nokre galaksar på han. Blås opp ballongen. Kan du seie noko om farten "galaksane" fjernar seg frå kvarandre med?

>>> 2 Teikn ein sirkel midt på arket. Skriv BIG BANG i sirkelen. Skriv opp alle opplysningane du kan om Big Bang.

{{Tankekart:}} Big Bang:-- ....-- ....-- ....-- ....{{Slutt}}

>>> 3 Kva er eit ormehol? Er ormehol science fiction eller vitskap?

>>> 4 Bruk Internett til å finne ut kven Stephen Hawking er, og kva han forskar på. Kva har Stephen Hawking hatt å seie for kunnskapen vår om Big Bang?

--- 200 til 279{{Biletside}}

--- 201 til 279xxx1 Kapittel 12: Teknologi og utforsking av universetUtforskinga av universet er heilt avhengig av at ein kan bruke teknologiske hjelpemiddel. Sjølv med ein billig og enkel kikkert kan vi sjå mange detaljar på månen som vi ikkje kan sjå berre med auga. Men skal vi sjå millionar av lysår ut i verdsrommet, må vi ha store teleskop for å kunne oppdage detaljar.   Ved å sende romsondar til planetane i solsystemet vårt kan vi få informasjon om korleis forholda er der. Det er kunnskap vi ikkje kan få ved observasjonar frå jorda. For å sende desse romsondane ut i rommet må ein ha store rakettar for å få dei vekk frå tiltrekkinga frå jorda. Ein må bruke materiale som toler dei enorme påkjenningane under oppskytinga, og som toler strålinga utstyret blir utsett for utanfor den vernande atmosfæren til jorda.

  Ved å ta i bruk ny teknologi har menneska fått ny kunnskap om universet. Teknologien har vorte til gjennom hardt og målbevisst arbeid. Mange av dei nyvinningane som er gjorde på det teknologiske området i utforskinga av universet, kan vi bruke på heilt andre område. Det gjeld til dømes pacemakerar, som hjelper til å halde hjartet i gang, og teflonbelegget som hindrar at pølsene brenner seg fast i steikjepanna.

--- 202 til 279xxx2 Teleskop på jordoverflataDei første observasjonane av himmelen vart gjorde berre med auga. Ny teknologi har hjelpt til å utvide kunnskapen vår.

xxx3 Stjernene var viktige når sjøfararane navigerte{{I ordbiblioteket: sekskant}}

For å finne fram på hava måtte sjøfararane bruke stjernene å navigere etter. Da måtte dei måle kor høgt over horisonten stjernene kom. For å kunne måle stjernehøgda over horisonten nøyaktig måtte ein ha instrument. Det viktigaste av dei var _sekstanten_. Dei finst i mange utformingar, frå små handhaldne til store, fastmonterte instrument. Det er eit nokså moderne instrument, men det har forløparar langt tilbake i historia.   Navigasjonstabellar for sjøfolk var ein av dei første systematiske innsamlingane av data om stjernene.

{{Bilete}}Ein sekstant er eit instrument som blir brukt til å måle kor høgt ei stjerne står over horisonten. Forklaring: Ein sekskant. Han har ein del ein ser gjennom, ein siktearm og ein skala.{{Slutt}}

xxx3 Galileo Galilei var den første som såg på himmelen med teleskopI dag er kikkertar noko alle har brukt. Den første som konstruerte ein kikkert, var engelskmannen Leonard Diggs. Oppdaginga hans gjekk i gløymeboka, men vart "oppfunnen på nytt" av den nederlandske brillemakaren Hans Lippershey. Italienaren Galileo Galilei høyrde om Lippersheys oppfinning og konstruerte i 1609 sin eigen kikkert. Kikkertar som vi bruker for å sjå på synleg lys frå stjerner, kallar vi _teleskop_. Galilei var den første som brukte eit teleskop til å sjå på himmelen.

--- 203 til 279Han oppdaga at overflata til månen var ujamn, han såg at Mjølkevegen bestod av mange enkeltstjerner, og han oppdaga dei fire største månane til Jupiter. Ved å bruke teleskopet vart han den første som brukte ei teknologisk oppfinning til å sjå ting utanfor jorda som ingen tidlegare hadde hatt høve til å sjå.

{{Bilete (s. 202):}}Bildetekst: Galileo Galilei konstruerte sitt eige teleskop. Forklaring: Galileo Galilei står ute på gata med teleskopet sitt. Han peiker det opp mot nattehimmelen. Ei gruppe menneske står rundt han.{{Slutt}}

xxx3 Teleskopa har vorte større og betre{{I ordbiblioteket:}}forstørringoppløysingsevne{{Slutt}}

Galileis teleskop var svært enkelt. Det bestod av eit nokså tynt rør med to linser i. Ved å plassere desse linsene i rett avstand frå kvarandre fekk han eit skarpt bilete av det han såg på. Teleskopet gav nokså lita forstørring. Men det han oppdaga, førte til eit gjennombrot: Menneska hadde byrja å skaffe seg kunnskap om verdsrommet ved å bruke teknologiske oppfinningar. I dag heng utvikling av ny teknologi og nye oppdagingar om naturen nøye saman.   I tida etter Galilei har teleskopa vorte utvikla mykje. Denne utviklinga har vorte driven av ønsket om å sjå stadig lenger ut i verdsrommet og å kunne sjå stadig fleire detaljar. For å få til det har ein bygd større teleskop. Fordelen med store teleskop er at dei gir stor _forstørring_. Når diameteren på teleskopet er stor, vil det også komme mykje lys inn i det.

--- 204 til 279Det er ein fordel når ein skal studere objekt som er langt vekk, og som lyser svakt, fordi ein da kan samle opp lys over lang tid. Ei stor opning i teleskopet gjer også at ein kan skilje frå kvarandre objekt som ligg nær kvarandre. Dette er ein eigenskap som vi kallar _oppløysingsevne_.   For å lage gode teleskop har det vore nødvendig å støype glaslinser med stor diameter og med svært jamn overflate. Teleskop blir oftast sette opp langt unna stader der det bur folk, for å unngå "lysureining" og støv frå byar.   Moderne teleskop har andre utformingar enn Galileis. Mellom anna bruker ein fokuserande speglar i staden for linser. Dei veg mindre enn linser og kan byggjast større for å kunne fange opp meir lys. I nokre av spegelteleskopa er det bygd inn datamaskinar som justerer forma på speglane. Dette gjer at det er mogleg å få skarpare bilete.

{{Bilete (s. 203):}}Bilettekst: Haleteleskopet på Mount Palomar har ei opning på omtrent 5 meter. Det gir stor oppløysing på bileta. Forklaring: Teleskopet er eit svært rom som ein kan gå inni og eit stort maskineri.{{Slutt}}

xxx3 Vi kan observere radiostråling frå verdsrommet{{I ordbiblioteket: radioteleskop}}

I tillegg til synleg lys slepp radiostråling lett gjennom atmosfæren. Denne strålinga kan vi fange opp med store, parabolforma antenner. Radiobølgjene har ei bølgjelengd på fleire meter. Eit godt radioteleskop må ha større opning enn bølgjelengda for å kunne "sjå" detaljar i radiokjelda. Det største _radioteleskopet_ som er laga, ligg i Arecibo i Puerto Rico. Det er bygd ned i ei fordjuping i terrenget. Det var først etter den andre verdskrigen at ein hadde utstyr som gjorde det mogleg å observere radiostråling frå verdsrommet på ein systematisk måte.   Når vi bruker eit radioteleskop, måler vi intensiteten i strålinga frå ulike stader i universet. Ved å lage ein fargekode over intensiteten, omtrent som høgd over havet på eit kart, kan vi lage eit bilete som viser korleis radiostrålinga fordeler seg.

{{Bilete. 2:}}1: Bilettekst: Biletet viser at Jupiter sender ut radiostråling. Kvar gråtone svarer til ein bestemt intensitet.2: Bilettekst: Radioteleskopet i Arecibo har ein diameter på om lag 300 m. Forklaring: Radioteleskopet ligg i ei fordjuping og er omringa av skog, noko som gjer at det nok ikkje er synleg frå avstand. Men det er godt synleg frå lufta.{{Slutt}}

--- 205 til 279{{Ramme:}}xxx3 Utviklinga av astronomiske hjelpemiddel - ei tidslinje-- Om lag 3000 f.Kr.: Første del av Stonehenge blir reist.-- Om lag 1555: Leonard Digges finn opp teleskopet.-- 1609: Galileo Galilei bruker teleskop for å sjå på stjernehimmelen.-- 1668: Isaac Newton konstruerer eit spegelteleskop som han bruker

til å studere stjernehimmelen.-- 1757: John Campbell finn opp sekstanten.-- 1770-åra: Sir William Herschel konstruerer, byggjer og bruker eit

spegelteleskop med opning på 1,2 m. Det var det klart største som var konstruert.

-- 1880-åra: Fotografi blir brukt som astronomisk hjelpemiddel. -- 1930: Radioastronomien blir innleidd.-- 1948: Palomarobservatoriet med Hale-teleskopet opnar. -- 1961: Det 64 meter store radioteleskopet ved Parkes Observatory i

Australia blir opna. -- 1963: Arecibo-teleskopet i Puerto Rico blir opna.-- Seint på 1960-talet: Ultrafiolett astronomi blir innleidd. -- 1970: Røntgenastronomi blir innleidd frå satellitten Uhuru.-- 1975: Bolshoi-teleskopet blir opna, og blir det største i verda med ein

diameter på 6 meter.

-- 1980: Very Large Array blir opna. Det består av 27 radioantenner kvar med diameter 25 meter.

-- 1990: Romteleskopet Hubble blir skote opp. -- 2000: Det største optiske teleskopet i verda blir sett i drift ved

Paranalobservatoriet i Chile. {{Ramme slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva slags instrument bruker vi for å bestemme kor høgt ei stjerne er

over horisonten?2. Kva oppdagingar gjorde Galileo Galilei med teleskopet sitt?3. Kva eigenskapar bør eit godt teleskop ha?4. Kva er eit radioteleskop?

_Utfordring_Kor store er teleskopa som astronomane bruker? Er det nokon vits i at dei skal vere store? Kvifor blir teleskopa plasserte langt frå byar og tettstader?

--- 206 til 279xxx2 Utvikling av rakettarFor å reise til andre planetar og for å kunne gjere observasjonar utanfor atmosfæren treng vi rakettar.

xxx3 Raketteknologien er ikkje ny{{I ordbiblioteket:}}rakettsatelitt{{Slutt}}

Alt for eit par tusen år sidan klarte kinesarane å lage små fyrverkerirakettar. På 1800-talet vart det gjort forsøk med rakettar, mellom anna for å kunne skyte ut redningsliner frå skip og for bruk i kvalfangst. I 1920-åra eksperimenterte amerikanaren Robert Goddard med å lage _rakettar_ som går langt. Han lykkast ikkje med å få amerikanske styresmakter til å satse på prosjektet. Tyskarane brukte idear frå Goddards design som utgangspunkt for å lage V1- og V2-bombene som gjorde store øydeleggingar i London under den andre verdskrigen.   Etter den andre verdskrigen vart det fart i arbeidet med å lage kraftige rakettar. Det var særleg USA og det daverande Sovjetunionen som satsa mykje på dette. Målsetjinga var å kunne lage ein så kraftig rakett at han fekk stor nok fart til å kunne gå i bane rundt jorda. For å få til det må farten komme opp i omtrent 29.000 km/t. For å komme vekk frå gravitasjonsfeltet til jorda må farten vere enda større, heile 40.000 km/t.   I oktober 1957 greidde Sovjet å sende _satellitten_ Sputnik i bane rundt jorda. I november same året vart hunden Lajka det første levande vesenet i rommet. 12. april 1961 vart Juri Gagarin det første

mennesket i rommet da han krinsa éin gong rundt jorda om bord i romfartøyet Vostok 1. Utover i 1960-åra konkurrerte USA og Sovjet om kven som først klarte å komme til månen. Kappløpet enda da amerikanaren Neil Armstrong vart det første mennesket som gjekk på månen. Det var 20. juli 1969.

{{Bilettekst: For å skyte opp romkapselen med dei tre stronautane på Apollo 11-ferda måtte ein ha ein stor rakett for å få kapselen vekk frå jorda.}}

xxx3 Alle rakettane verkar etter det same prinsippetRakettane vi skyt opp nyttårskvelden, er helt annleis enn romrakettane. Men noko er felles: Dei blir drivne fram på same måten. Det skjer ved at gass blir send ut med stor fart frå raketten. Raketten vil da bevege seg i motsett retning av gassen. Brennstoffet er anten i fast eller flytande form. Rakettmotorar verkar også i lufttomt rom, men må ha med oksygen for å få til forbrenninga.

xxx3 Romrakettar fraktar satellittar opp i baneKappløpet mellom USA og Sovjet førte til ei rask utvikling av raketteknologi. Rakettane vart større, sikrare og kunne ta med meir last. Dette opna for nye måtar å utforske verdsrommet på fordi det vart mogleg å ta med instrument utanfor atmosfæren.

--- 207 til 279Dei store romrakettane har fleire steg. Dei verkar etter tur. Når brennstoffet i det første steget er brukt opp, blir det kopla frå, og neste steg tenner. Når raketten har komme høgt nok og har stor nok fart, kan satellittar bli frigjorde frå raketten slik at satellitten kjem inn i den banen han skal. Dei ulike stega i raketten blir øydelagde under ferda og kan ikkje brukast om att.

{{Bilettekstar. 2:}}1: Rakettar beveger seg framover når gassar blir skotne ut med stor

fart i motsett retning.2: Romferjer blir skotne ut som vanlege rakettar. Biletet viser ferja

Endeavour.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Korleis blir rakettar drivne framover?2. Når landa dei første menneska på månen?3. Korleis verkar ein rakett?4. Kva skjer med rakettane etter at dei har frakta opp satellittane?

_Utfordring_Korleis bruker ein satellittar til kommunikasjon? Kva er omløpstida, og kvar over jorda skal satellittane plasserast?

--- 208 til 279xxx2 Romferjer og romstasjonarxxx3 Romferjer kan brukast fleire gongerDa NASA sende opp den første _romferja_ 12. april 1981, vart ein ny epoke i utforskinga av verdsrommet innleidd. For første gong var det mogleg å bruke ein romrakett på nytt. Dette gjer oppskytingane billigare. Ferja har god kapasitet til å ta med seg last ut i verdsrommet. Satellittar som veg opptil 25 tonn, får plass i lasterommet til ferja.   Når romferja blir skoten opp, er ho fest til to hjelperakettar og ein stor tank med drivstoff som blir brukt til rakettmotorane til ferja. Dei to hjelpemotorane blir kopla frå etter om lag 2 minutt og fell til jorda i fallskjermar. Dei kan brukast på nytt. Den store drivstofftanken er tom etter om lag 8 minutt. Han brenn opp når han fell gjennom atmosfæren. Når ferja skal lande, er ho eit glidefly. Ho kan lande på ein lang rullebane.   Romferja har vorte brukt til å plassere ut satellittar i bane, som base for å reparere og halde ved like satellittar som alt er plasserte ut, og til å ta med satellittar ned på bakken for reparasjon og vedlikehald som ein ikkje kan få gjort i verdsrommet. Det blir også utført eksperiment om bord i romferjene.

xxx3 Romstasjonar gjer det mogleg for lange opphald i verdsrommetFor at menneske skal kunne vere lenge i verdsrommet, har ein konstruert romstasjonar. Ein _romstasjon_ er laga slik at han inneheld bustadområde og laboratorium for å gjere eksperiment og observasjonar av jorda og verdsrommet. Det er mogleg å opphalde seg fleire månader i strekk på ein romstasjon.   Det var Sovjet som bygde dei første romstasjonane. Den mest vellykka var Mir, som vart send opp i 1985. No held USA og Russland, i samarbeid med mellom anna den europeiske romfartsorganisasjonen ESA, på med å byggje ein felles romstasjon, International Space Station - ISS. Utstyr til ISS blir frakta med romferjer.

{{Bilettekst: Ein astronaut om bord på Discovery tok dette biletet av ISS.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er fordelen med ei romferje i forhold til ein romrakett?2. Korleis landar romferjer?3. Kva er ein romstasjon?4. Kva er Mir og ISS?

_Utfordring_På ein romstasjon er ein "vektlaus". Korleis kan ein helle vatn opp i eit glas der? Korleis er det å gå på do? Korleis er det å leve på ein romstasjon?

--- 209 til 279

{{Ramme med tekst og bilete:}}_Romkappløpet_1946: Den tyske rakettingeniøren Wernher von Braun, som var

ansvarleg for dei tyske langdistanserakettane under krigen, overgir seg til USA. Med hans hjelp byggjer amerikanarane dei første kopiane av den tyske V-2-raketten.

1957: I august sender Sovjetunionen opp det første interkontinentale, ballistiske rakettvåpenet. To månader seinare følgjer den første kunstige satellitten, den pipande Sputnik 1, om bord på den ombygde ballistiske raketten, ein R-7. Berre ein månad seinare, i november, blir det første dyret, hunden Laika, sendt ut i rommet, om bord på den mykje større Sputnik 2. Sputnik er russisk for "reisande" og sette i gang det som vart kjent som romkappløpet.

1961: USAs president John F. Kennedy held ein tale der han lover å landsetje eit menneske på månen "innan utgangen av dette tiåret". Sovjetunionen sender Jurij Aleksejevitsj Gagarin ut i rommet som det første mennesket. Han krinsar ein gong rundt jorda i romfartøyet Vostok 1 og vender tilbake til bakken. Tre veker seinare blir Alan Shephard den første amerikanaren i rommet, i ein einmanns Mercury-kapsel, men han krinsar ikkje rundt jorda.

1965: Den første bemanna Gemini-ferda, Gemini 3, med Virgil Grissom og John Young. I mars gjer den sovjetiske kosmonauten Aleksej Leonov den første "romvandringa"; han svever i rommet over Sibir mens han er tjora til romskipet sitt, Voskhod 2. I juni blir Edward White den første amerikanaren som gjer det same frå sitt romskip, Gemini 4.

1967: Katastrofe for amerikanarane i januar, da ein brann på bakken kostar tre astronautar livet. Dei testa eit romfartøy som i ettertid vart døypt Apollo 1. I april blir også Sovjet ramma av ein katastrofe, idet Sojus 1 styrtar etter at ein fallskjerm sviktar. Den einaste astronauten på romskipet, Vladimir Komarov, mister livet og blir den første som døyr under ei romferd.

1968: Apollo 8, som vart skote opp med ein Saturn V-rakett, blir det første romfartøyet som tek menneske utanfor tyngdefeltet til jorda. Det går i bane rundt månen fleire gonger før det returnerer trygt til jorda.

1969: I mars testar Apollo 9 månelandarmodulen i bane. I mai tek Apollo 10 menneske til månen og går gjennom operasjonane til ei landing som ei øving, men utan å lande.

1969: I juli landar Apollo 11 med dei første menneska på månen, Neil Armstrong og Edwin Aldrin. Apollo 12 set på land dei to neste menneska på månen, Alan Bean og Charles Conrad, i november.

1970: Ein katastrofe rammar Apollo 13 da ein oksygentank eksploderer. Takk vere at astronautane og bakkemannskapa er oppfinnsame, kan astronautane vende trygt tilbake til jorda etter å ha krinsa rundt månen.

1971: I april skyt Sovjetunionen opp den første vellykka romstasjonen. Saljut 1, ei plattform i bane som kunne brukast til eksperiment.

1973: NASA skyt opp den første bemanna romstasjonen, Skylab, som er laga av det øvste steget på ein Saturn V-rakett. Tre mannskap bur der så lenge romstasjonen er i bruk. Sovjetunionen følgjer USA og skyt opp sin eigen spionsatellitt, Kosmos.

1975: Apollo-Sojus-testprosjektet, der eit amerikansk Apollo-romskip blir kopla saman med ein sovjetisk Sojus 1. Prosjektet markerer eit gjennombrot i samarbeidet mellom dei to supermaktene.

1979: Den forlatne Skylab fell ned og blir broten i småbitar på veg gjennom atmosfæren. Delar av han styrtar i det vestlege Australia.

1981: Jomfrutur for den første amerikanske romferja, Columbia. 1984: I juli blir kosmonauten Svetlana Savitskaja den første kvinna som

gjer ei romvandring, 18 år etter den første mannen. Ho er også berre den andre kvinna i rommet (i 1982) trass i meir enn to tiår med romfart. I oktober blir Kathryn Sullivan den første amerikanske kvinna som gjer ei romvandring, tjora til romferja Challenger.

1986: Sovjetunionen sender opp romstasjonen Mir. Romferja Challenger eksploderer like etter at ho lettar, og alle dei sju astronautane om bord mister livet. Resten av romferjeflåten blir sett på bakken inntil vidare.

1991: Mir passerer si planlagde femårige levetid. Helen Sharman blir den første britiske astronauten på Mir.

1995: For første gong kjem ei besetning til Mir med ei romferje, Atlantis. Tidlegare mannskapar hadde vorte sende opp med russiske Sojusromskip.

1998: Russarane byrjar bygginga av Den internasjonale romstasjonen (ISS), med forventa fullføring tidlegast i 2005. ISS skal romme sju personar når han er ferdig, og blant deltakarlanda er USA, Russland, Frankrike, Canada og Japan.

2000: Den aldrande og sviktande romstasjonen Mir blir endeleg teken ut av bane og styrta kontrollert etter nesten 15 år i bane. I mellomtida kjem dei første bebuarane - to russarar og ein amerikanar - til den delvis ferdigstilte internasjonale romstasjonen ISS.

2003: Amerikanarane mister enda ei romferje, Columbia (den første som vart send opp).

Bilettekstar:1: 1957 Utskytinga av Sputnik 1 og 2 set fart i romkappløpet2: 1969 Millionar av menneske ser ein amerikansk astronaut stå ved

sida av USAs flagg på overflata av månen.3: 1998 Den internasjonale romstasjonen byrjar å ta form, her

fotografert frå romferja Endeavour.{{Slutt}}

Utdrag frå _Verdsrommet: Ein visuell guide til astronomi_, side 44-45 av Mark A. Garlick. Gyldendal Fakta, 2005 (her omsett til nynorsk). {{Ramme slutt}}

--- 210 til 279

xxx2 Observasjonar frå verdsrommetVed å bruke rakettar er det mogleg for oss å gjere målingar frå verdsrommet og å besøkje andre planetar.

xxx3 Jordatmosfæren gjer det vanskeleg å studere verdsrommetDet meste av strålinga frå verdsrommet blir stoppa (absorbert) i jordatmosfæren slik at ho ikkje kjem ned til bakken. Det er bra, for utan atmosfære ville gammastråling, røntgenstråling og ultrafiolett stråling ha øydelagt livet på jorda. Også mykje av infraraud stråling frå verdsrommet blir stoppa i atmosfæren.   Men sidan mykje av strålinga blir stoppa, er det ikkje mogleg for oss å observere denne strålinga når vi er på bakken. Dermed går vi glipp av viktig informasjon. I tillegg vil atmosfæren forstyrre lysstrålane, og det vil gjere bileta uskarpe. Det er dette vi ser når stjernene "funklar". Den einaste måten å løyse desse problema heilt på er å plassere instrumenta utanfor atmosfæren. Til det treng vi rakettar. Eit av formåla med raketteknologien har vore å kunne skaffe ny kunnskap om verdsrommet.

xxx3 Vi kan gjere målingar frå små rakettar som ikkje går i baneVi kan gjere målingar av stråling frå universet ved å sende opp ein liten rakett med måleinstrument om bord, og som måler mens raketten er i lufta. Ulempa med ein slik måte å måle på er at det ikkje tek så lang tid før raketten ramlar ned att. Da er det avgrensa kva vi klarer å samle av data. Ein fordel med slike rakettar er at dei er billige å sende opp. Rakettane som blir skotne opp frå skytefeltet på Andøya, er av denne typen. Dei kan nå opp i ei høgd på 100 til 1500 kilometer. Slike ferder varer frå 5 til 20 minutt. Vi kan få data frå slike rakettar ved at dei sender radiosignal tilbake til bakken under ferda. Det er også mogleg å lagre data om bord og så hente raketten etter at han har landa att.

{{Bilettekst: Rakettar som blir brukte til oppskyting av måleinstrument, kan vere ganske små. Denne er klar for oppskyting frå Andøya.}}

xxx3 Satellittar med måleinstrument kan gå i bane rundt jorda{{I ordbiblioteket: gammaglimt}}

For å samle inn data over lang tid kan vi plassere ein _satellitt_ i bane rundt jorda. Satellitten inneheld dei måleinstrumenta vi treng. For å plassere satellitten i bane bruker ein ein romrakett som transporterer han frå bakken og opp dit han skal.   Når satellitten er i bane, kan han gjere målingar så lenge han verkar. Dette kan vere i fleire år. På den måten kan ein samle inn store mengder data. Sidan starten av romalderen i 1960-åra har det vorte plassert ut mange satellittar med mykje slags måleutstyr. På denne måten har vi målt stråling frå heile det elektromagnetiske spekteret.

--- 211 til 279Dette har gitt oss eit heilt anna overblikk over korleis universet er bygd opp enn det vi hadde før vi kunne måle utanfor atmosfæren. I motsetning til synleg lys slepper infraraud stråling gjennom støv- og gasskyer. Det har gjort at vi kan sjå område der stjerner blir til. Observasjon av gamma- og røntgenstråling har gitt mange overraskande resultat. Mellom anna har ein sett det ein kallar _gammaglimt_, som er dei kraftigaste eksplosjonane ein nokon gong har sett. Vi veit ikkje heilt kva årsaka er til desse.

xxx3 Bruk av romteleskop gir ny kunnskapSidan romalderen starta, er det plassert ut mange romteleskop. Det mest kjende romteleskopet er Hubble. Det vart frakta opp i banen av fem astronautar om bord i romferja Discovery i april 1990, og er laga for å studere ultrafiolett, infraraudt og synleg lys. På grunn av ein feil i ei av linsene i teleskopet vart bileta som hubbleteleskopet tok, mykje dårlegare enn venta. Dette vart seinare retta opp i ei ny ferd med romferje til teleskopet. Etter dette har hubbleteleskopet gitt oss fantastiske bilete av planetar, stjerner og galaksar. Det kan oppdage objekt som er hundre gonger så lyssvake som det dei beste teleskopa på jorda kan.

{{Bilettekst: Ved å plassere romteleskopet Hubble utanfor atmosfæren har ein kunna sjå lenger ut i universet, og dermed lenger tilbake i tid, enn nokon gong før.}}

xxx3 Vi kan studere planetar på nært hald{{I ordbiblioteket: romsonde}}

Ein _romsonde_ er eit ubemanna romfartøy som har vitskapleg utstyr om bord. Med romsondar er det mogleg å observere himmellekamar på nært hald. Dei første sondane som vart sende til andre himmellekamar, tok bilete mens dei flaug forbi. Månen, Mars og Venus fekk besøk tidleg i 1960-åra. Seinare har ein klart å få sondar til å gå i bane rundt nokre av planetane og månane deira. Dette gjer det mogleg å ta bilete og gjere målingar i lang tid. Ved hjelp av radarmålingar har ein klart å kartleggje overflata til Venus, som jo er dekt av tjukke skylag og derfor er umogleg å observere frå jorda.   Det har landa romsondar på månen, Mars, Venus og på Saturns måne Titan. Desse sondane har gjort målingar og teke bilete. På nokre av ferdene til Mars har det vorte gjort analysar av bergartane, og det har vorte bora hol i bakken. Sondar som har landa på Mars, har hatt med seg robotstyrte køyretøy som har kunna gjere undersøkingar eit stykke vekk frå sjølve landingsplassen.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva fordelar har det å observere verdsrommet frå ein stad utanfor

jordatmosfæren?

2. Kva fordelar er det med å gjere målingar frå satellittar i bane rundt jorda?

3. Kva fordelar og ulemper er det med målingar frå rakettar som ikkje går i bane?

4. Kva oppgåver har romteleskopet Hubble?

_Utfordring_Korleis kan vi få ein romsonde til å lande mjukt på ein annan himmellekam? Speler det noka rolle om himmellekamen ikkje har atmosfære?

--- 212 til 279xxx2 Annan teknologi som har vore viktig for utforskinga av universetxxx3 Vi kan identifisere stoff i universetVed sida av teleskop er _spektroskopet_ den teknologiske oppfinninga som har hatt mest å seie for utforskinga av universet. Eit spektroskop er eit instrument som spreier elektromagnetisk stråling ut i sine ulike delar slik at vi ser kva bølgjelengder strålinga består av. Også stråling i andre bølgjelengdeområde enn synleg lys blir splitta opp på tilsvarande måte.   Ved å finne ut kva bølgjelengder det er i strålinga, kan vi slå fast kva stoff som har sendt ut strålinga. På denne måten kan vi finne ut kva stoff ei stjerne er bygd opp av. Vi kan også rekne ut kor fort lyskjelda beveger seg i forhold til oss ved å sjå på spekteret.

{{Bilettekst:}}Spektroskop kan sjå svært ulike ut. Biletet viser eit enkelt spektroskop basert på at ein skal sjå på lyset. Forklaring: Ein gut ser gjennom eit spektroskop. Storleiken og forma kan samanliknast med ein BluRay-eske.{{Slutt}}

xxx3 Det er viktig å lagre informasjon frå observasjonar{{I ordbiblioteket: piksel}}

Før måtte astronomane sjå på stjernehimmelen og lage skisser av det dei såg. Etter at fotografisk film var oppfunnen, kunne ein ta bilete av det ein såg i staden. Ein fordel med dette er at ein fekk lagra informasjonen direkte. Ein annan fordel er at ein kunne samle opp lys frå lyssvake objekt ved å la kameraet stå ope over lang tid. Det gjorde det mogleg å få eit bilete som inneheldt meir informasjon.   I dei siste åra har film i stor grad vorte erstatta med elektronisk registrering. Dette kjenner vi frå overgangen frå tradisjonelle til digitale kamera. I digital fototeknikk er filmen erstatta med ei lysfølsam brikke. Brikka er bygd opp som eit rutenett av elektroniske komponentar. Kvar komponent kallar vi ein _piksel_. På kvar piksel blir det frigjort elektron når lyset treffer han. Di meir lys som treffer ein piksel, di fleire elektron blir frigjorde. Ved hjelp av eit dataprogram kan

vi "setje om" informasjonen frå kvar piksel slik at det blir danna eit bilete.   Fordelen med digital registrering er mellom anna at brikkene er mykje meir følsame for lys enn vanleg film. Dessutan får vi lagra informasjonen i digital form, og det gjer det lettare å arbeide med han seinare.

xxx3 Romfarten krev materiale som toler store påkjenningarRomfartøy er utsette for ekstreme forhold. Kreftene som verkar på raketten når han tek av, er svært store. Etter kvart som han stig opp i atmosfæren, minkar trykket på utsida. Skilnaden i trykk gjer at det blir store spenningar i materiala. Utanfor jordatmosfæren er fartøyet utsett for kraftig stråling, store temperaturskilnader og liten gravitasjon.

--- 213 til 279Når romfartøyet vender tilbake til jorda, vil luftmotstanden få temperaturen på overflata til å auke til meir enn 2000 °C.   Skal astronautane halde til utanfor romfartøyet når det går i bane, må dei ha drakter som vernar dei. Dette set store krav til isolasjon og vern. Alt tidleg i romalderen byrja ein å utvikle nye materiale som kunne tole dei ekstreme forholda ei romferd fører med seg. Det har alltid vore viktig å bruke så lette materiale som råd slik at ein klarer å få raketten opp i stor nok fart med dei rakettmotorane ein har. Samstundes som materiala er lette, må dei også vere sterke. Eit av dei første materiala ein brukte, var metallet titan. Seinare har ein klart å framstille kunstige materiale som er både sterkare og lettare.   Det er også viktig at materiala på yttersida av romfartøyet toler høge temperaturar når det kjem inn i atmosfæren slik at temperaturen inni ikkje aukar. På dei første romfartøya brann det vernande laget opp, men så sakte at det var nok att av det da fartøyet nådde bakken. På romferjene har ein brukt spesiallaga keramikkfliser som toler høge temperaturar utan å bli øydelagde. Under oppskytinga av romferja Columbia i januar 2003 vart nokre av flisene på den venstre vengen slått sund. Da ferja kom inn i atmosfæren att, slapp luft med temperatur på 2800 °C inn i vengen. Dette førte til at heile ferja fall frå kvarandre, og sju astronautar vart drepne.   Som varmevern rundt kablar og utstyr har ein laga fibermateriale. Desse er vidareutvikla og blir mellom anna brukt i hanskar, støvlar og vinterklede.

xxx3 Teknologi frå romfart er nyttig i andre samanhengarRomfart har gjort oss i stand til å gjere nye oppdagingar om verdsrommet. Slik sett har all teknologi som er utvikla for å kunne gjennomføre romferder, vore med på å utvide vår kunnskap om verdsrommet. Noko av denne teknologien er utvikla spesielt for romprosjekt, som til dømes raketteknologi. I andre tilfelle er det snakk om vidareutvikling av eksisterande teknologiar. Dette gjeld til dømes innanfor informasjonsbehandling, kommunikasjon, medisin, utvikling av robotar, batteriteknologi, energiproduksjon, sikkerheitsteknologi,

lagring av mat, reinsing av vatn og luft, produksjon og tilarbeiding av materiale og ei lang rekkje andre område.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva slags informasjon får vi frå eit spektroskop?2. Korleis unngår ein at temperaturen inne i eit romfartøy blir for høg?3. Kvifor er det viktig å bruke lette materiale i eit romfartøy?4. Kva nytte har vi av romteknologien i kvardagen her på jorda?

_Utfordring_Kvifor er romdrakter kvite?

--- 214 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Kva slags instrument kan vi bruke for å måle kor høgt ei stjerne står over horisonten?

>>> Oppgåve 2Kva er eit optisk teleskop?

>>> Oppgåve 3Kva er eit radioteleskop?

>>> Oppgåve 4Kva er fordelen med å ha ei stor opning i eit teleskop. Kan du tenkje deg nokre ulemper med det?

>>> Oppgåve 5Det er lett å observere radiostråling frå universet når vi er på bakken. Men det er nesten umogleg å observere røntgenstråling. Kva kjem det av?

>>> Oppgåve 6Kva er oppløysingsevne?

>>> Oppgåve 7Når drivstofftanken til romferja er tom, losnar han og brenn opp på veg gjennom atmosfæren. Kva kan det komme av at sjølve romferja ikkje brenn opp når ho går gjennom atmosfæren på veg tilbake til jorda?

>>> Oppgåve 8Skriv ei forteljing med tittelen "Romfartshistoria". Leit etter stoff i fleire kjelder.

>>> Oppgåve 9Kva kjem det av at stjernene "funklar"? Kva har dette å seie for observasjonar av stjerner frå bakken?

>>> Oppgåve 10Kva er ein piksel?

>>> Oppgåve 11Nemn nokre av dei ekstreme belastningane eit romfartøy blir utsett for.

>>> Oppgåve 12Kva blir gjort for å få opp farten på romferjene som blir sende ut i rommet?

>>> Oppgåve 13Kva problem kan oppstå når ein legg att så mykje avfall i verdsrommet? Avfallet kan vere delar frå rakettar og romferjer.

>>> Oppgåve 14Kven var det første mennesket som var ute i verdsrommet?

>>> Oppgåve 15Kva er skilnaden på ein rakett og ein satellitt?

>>> Oppgåve 16Nemn nokre fordelar med romferjer framfor rakettar.

>>> Oppgåve 17Korleis får vi tak i data som satellittar samlar inn?

>>> Oppgåve 18Kva fordelar er det med å gjere målingar frå ein satellitt i forhold til dei målingane vi kan gjere frå rakettar?

>>> Oppgåve 19Kvifor er det viktig å utvikle lette materiale til bruk i romfart?

--- 215 til 279xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Bruk av linser_Formålet med forsøket:-- Å bli kjend med korleis ei linse fungerer.

Ei linse som er tjukkast på midten, kallar vi ei samlelinse. Eit anna ord for dette er ei konveks linse.

Du treng:-- ei samlelinse-- lyskjelde (stearinlys eller lommelykt) -- papirark

Framgangsmåte:Hald ei slik linse mellom ei lommelykt eller eit stearinlys og eit papirark, slik at lyset går gjennom linsa. Juster avstanden mellom linsa og papirarket slik at du får eit bilete av lommelykta på papiret. Skildre det du ser.

1. Sjå gjennom ei samlelinse. Varier avstanden mellom linsa og auget. Skildre det du ser.

2. Bruk to ulike samlelinser, og prøv deg fram slik at du kan sjå eit forstørra bilete av ei lyskjelde på eit papirark.

Til ettertanke:Du har no brukt ei linse som er tjukkast på midten. Korleis fungerer ei linse som er tynnast på midten?

>>> 2 Når vi ser på himmelen med ein vanleg prismekikkert, er det vanskeleg å halde kikkerten roleg. Det gjer at stjernene "hoppar og dansar", og det er vanskeleg å sjå stjernene klart.   Design eit stativ vi kan feste ein kikkert på. Du skal lage arbeidsteikningar og ei skildring av det ferdige stativet. Stativet skal vere lett å ta med seg. Kikkerten skal lett kunne festast på stativet, og kikkerten skal stå støtt.

>>> 3 Sit på ein kontorstol med hjul. Lyft beina opp og kast ein tung ting til ein kamerat. Kva skjer? Kva har dette med rakettar å gjere?

>>> 4a) Når astronautar skal røre seg utanfor eit romfartøy, må dei bruke

spesialdrakter. Kva eigenskapar trur du slike drakter må ha? b) Tenk deg at du skal konstruere ei romdrakt. Lag ein spesifikasjon av

korleis denne romdrakta skal vere.

>>> 5a) Bruk ei cd-plate til å lage eit spekter.b) Bruk ei cd-plate til å lage eit spektroskop.c) Bruk eit prisme til å lage eit spektroskop.

>>> 6 Bruk eit biletbehandlingsprogram på datamaskinen til å forstørre eit digitalt bilete. Lag ei så stor forstørring at inndelinga i firkantmønster blir tydeleg. Kvar firkant svarer til ein piksel.

>>> 7 Ta for deg tidslinja på side 209, og bruk Internett til å finne ut meir om desse hendingane.

>>> 8

Astronautar som oppheld seg på ein romstasjon, må trene og vere fysisk aktive kvar dag.   Finn ut kvifor det er viktigare i verdsrommet enn her nede på jorda.

>>> 9 Når astronauten er i romskip eller på romstasjonar i bane rundt jorda, er dei "vektlause". Finn ut kva problem astronautane har på grunn av vektløyse.

--- 216 til 279{{Biletside}}

--- 217 til 279xxx1 Kapittel 13: Historia om jordaGeologar er forskarar som studerer korleis jorda vart til, og korleis ho har utvikla seg. Det er mange spørsmål geologar prøver å finne svar på. Korleis er jorda bygd opp, og kvifor finst det vulkanar og jordskjelv? Kvifor finst det hav somme stader og fjell andre stader, og kva historier kan stein fortelje?   Her skal du få lære litt om kva geologar har funne ut om jorda.

--- 218 til 279xxx2 Jordaxxx3 I byrjinga var jorda ei eldkule{{I ordbiblioteket:}}Kjernenjordskorpemantelatmosfære{{Slutt}}

Det er vanskeleg for oss å forstå korleis jorda vart til, fordi det hende for så lenge sidan. Likevel har menneska til alle tider grubla på dette. Teorien går ut på at i byrjinga, for 4,5 milliardar år sidan, var jorda svært varm, og alt var smelta. Da såg jorda ut som ei lysande eldkule. Etter kvart vart jorda kjøligare og byrja å størkne.   Dei tyngste stoffa sokk inn mot midten og danna _kjernen_ i jorda. Dei lettaste låg att på overflata og vart til _jordskorpa_. Mellom kjernen og jordskorpa hamna dei mellomtunge stoffa og danna mellomlaget til jorda, som vi kallar _mantelen_. Til slutt samla vassdamp og nitrogengass seg over jordskorpa og vart til det ytste laget som heiter _atmosfæren_. Oksygengass kom seinare fordi først måtte ein heilt spesiell bakterie utvikle seg. Denne bakterien heiter blågrønbakterien og var den som produserte den første oksygengassen i jordatmosfæren.

xxx3 Jorda blir også kalla den blå planetenI dag er nesten heile jordskorpa dekt av vatn (70 prosent), og jorda ser delvis ut som ei blå vasskule frå verdsrommet.

xxx3 Jordskorpa under havet er ulik jordskorpa som er land{{I ordbiblioteket:}}kontinental skorpehavskorpe{{Slutt}}

Jordskorpa består av to typar skorper: _kontinentalskorpe_ og _havskorpe_. Havskorpa er den tynnaste av dei. Midt ute på dei store hava er ho ikkje tjukkare enn 5 km.

--- 219 til 279Kontinentalskorpa er tjukkast der fjellkjedene er. Her kan ho vere opptil 70 km tjukk. Det er også andre skilnader enn tjukkleiken mellom dei to skorpene.   Havet dekkjer havskorpa og dei tynnaste kantane på kontinentalskorpa. Delane av kontinentalskorpa som ligg under havnivå, kallar vi kontinentalsokkelen. I Noreg borar vi etter olje og gass på han.

{{Tabell gjort om til liste:}}Forklaring:-- _Eigenskapar: Kontinentalskorpe - Havskorpe:_-- Skorpa er: tjukkast - tynnast-- Finst: på land - under havet-- Sett saman av: lette stoff - tyngre stoff-- Alderen på steinen er: gammal (den eldste er 3,8 milliardar år) - ung{{Slutt}}

{{Figurar. 3 (s. 218):}}Figurtekst: Her ser du korleis geologane tenkjer seg at jorda er delt opp i minst tre lag: Jordskorpa kan vere to typar hav- og kontinentalskorpe. Det er på dei tynnaste delane av kontinentalskorpa at vi borar etter olje. Forklaring / tekst på figuren: Figurane er forklart i motsett rekkjefølgje enn i originalen:1: Eit tversnitt av jordkloden. I midten er kjernen, utanpå er mantelen

og ytst er jordskorpa. Jordskorpa er svært tynn i forhold til mantelen og kjernen.

2: Jordskorpa består av kontinentalskorpe og havskorpe. 3: Der kontinentalskorpa er tynnast og ho møter havbotn og

havskorpa, borar vi etter olje.{{Slutt}}

xxx3 Temperaturen i jordskorpa aukarTemperaturen i jordskorpa aukar di lenger ned i jordskorpa vi måler. Han aukar med 20 til 30 °C for kvar km ned. Det vil seie at om lag 5 km nede i jordskorpa er temperaturen mellom 100 og 150 °C. Denne

varmen kallar vi jordvarme, og vi kan bruke han til å varme opp hus med i staden for å bruke elektrisitet.

xxx3 Mantelen er fast, men kan formastMantelen er om lag 2900 km tjukk og har ein temperatur som varierer frå under 1000 til over 3000 °C. Materialet i mantelen er stort sett fast, men kan formast. Det vil seie at materialet kan bevege seg nokre centimeter per år.

xxx3 Stein over 1000 °C er ikkje alltid smeltaSjølv om temperaturen i mantelen og i kjernen er over 1000 °C, er ikkje steinen smelta overalt. Det er fordi trykket inni jorda er så høgt. Smeltepunktet til stein er avhengig av både temperatur og trykk. På dei stadene i det indre av jorda der steinen ikkje er smelta, er trykket så høgt at smeltepunktet for steinen ikkje er nådd. Det gjer at mantelen ikkje består av flytande stein som mange trur, han har berre nokre lommer med flytande stein nær jordskorpa.

xxx3 Kjernen består av eit fast og eit flytande lagKjernen består av to lag som er om lag 3500 km til saman og har ein temperatur på om lag 4000 °C. Den ytre kjernen er flytande, mens den indre kjernen er fast.

_Nøkkelspørsmål_1. Kvifor blir jorda kalla den blå planeten?2. Korleis er jorda bygd opp?3. Kva er skilnadene på havskorpe og kontinentalskorpe?4. Korleis er det mogleg at stein over 4000 °C kan vere fast?

_Utfordring_Blir jorda framleis kjøligare? Forklar.

--- 220 til 279xxx2 Jordskorpa{{I ordbiblioteket:}}jordskorpeplaterplatetektonikk{{Slutt}}

Jordskorpa er ikkje eit samanhengande lag, men er delt opp i store plater som rører seg i forhold til kvarandre. Rørslene skjer stort sett så sakte og roleg at vi menneske ikkje merkar nokon ting. Men gjennom millionar år kan land og hav bevege seg rundt på kloden, fjell kan oppstå, og nye hav kan bli til. Rørsle av jordskorpeplater blir kalla platetektonikk.

xxx3 Ideen om at kontinenta ein gong hang saman, er gammalFørst på 1500-talet byrja menneska å få ei oversikt over korleis jorda såg ut. Det var på denne tida dei første verdskarta vart laga.

Verdskarta hjelpte menneska til å "sjå" korleis jorda måtte sjå ut frå lufta. Det var da dei oppdaga kor godt Sør-Amerika og Afrika passa saman, nesten som eit puslespel.

--- 221 til 279Den engelske filosofen Francis Bacon (1561-1626) meinte at dette ikkje kunne vere tilfeldig, men at dei ein gong måtte ha hange saman. Men det var ingen som hadde noka god forklaring på korleis dette var mogleg.   Det kom ingen gode forklaringar før den tyske meteorologen Alfred Wegener vart interessert i dette i byrjinga av 1900-talet. Wegener føreslo at land, eller kontinent, flaut oppå havbotnen og dreiv rundt på kloden. Men det var ingen som støtta teorien hans. Så da han døydde i 1930, døydde teorien hans også. Det var først på slutten av 1960-talet at vitskapsfolk fann ut at ideane til Wegener var gode, men at det ikkje berre er kontinenta som flyt. Heile jordskorpa er delt opp i plater som flyt på mantelen og rører seg i forhold til kvarandre. Slik vart platetektonikkteorien til.

{{Kart:}}Tekst til kartet: Her ser du verdskartet med innteikna jordskorpeplater. Forklaring: Det er fleire og lengre strekningar der plater går frå kvarandre enn der dei kolliderer med kvarandre. Det er berre to stader der plater glir sidelengs, og dette skjer på korte strekningar samanlikna med dei andre. Desse strekningane møter kvarandre og dannar eit slags nettverk. Kontinent merkte på kartet: Nord-Amerika, Sør-Amerika, Eurasia, Australia og Antarktis. _Plater går frå kvarandre:_-- I Stillehavet langs Nord-Amerika og forbi Sør-Amerika.-- Frå nord mot sør i Atlanteren, først mellom Grønland og Island og

deretter heilt ned og forbi Afrika.-- Sør for Sør-Amerika.-- Sør og aust for Afrika og innanfor kontinentet i aust.-- I Raudehavet, som er svært smalt, og mellom Jemen og Aust-Afrika.-- I Indiahavet, sør for Australia. _Plater kolliderer med kvarandre:_-- Langs vestkysten av USA.-- I Mellom-Amerika og langs vestkysten av Sør-Amerika.-- Ein stad i Sør-Atlanteren.-- Frå midten av Atlanterhavet der plater går frå kvarandre og tvers over mellom Marokko og Spania, gjennom Middelhavet og deretter langs den sørvestlege delen av Asia til India.-- Frå nord i India, gjennom Malaysia og Indonesia og både nordover og sørover i Stillehavet. Plater glir sidelengs:-- Ved sørvestkysten av USA.-- Nordvest for India.{{Slutt}}

xxx3 Jordskorpeplatene har tre rørsler{{I ordbiblioteket:}}vulkanjordskjelvjordskorpeplater{{Slutt}}

Dersom vi markerer aktive _vulkanar_ og _jordskjelv_ på eit verdskart, vil vi oppdage at vulkanane og jordskjelva er konsentrerte langsmed grensa mellom _jordskorpeplatene_. Det er fordi platene beveger seg. Platene flytter seg på tre ulike måtar i forhold til kvarandre.   Farten på platerørsla varierer mykje, frå 2 mm opptil 10-15 cm per år. Den vanlegaste farten er rundt 5 cm per år. Men det er ikkje slik at platene beveger seg med jamn fart. Det skjer i rykk og napp, og for kvart rykk sprekk jordskorpa opp, og vi kan nokre gonger kjenne det som jordskjelv. Andre gonger sprekk det så mykje at smelta stein klarer å presse seg opp til overflata frå mantelen, og det blir danna ein vulkan.   Langsmed nokre plategrenser rører platene på seg ganske jamt. Da er ikkje jordskjelva så kraftige. Andre stader kan det gå lang tid mellom kvar gong platene rører på seg, og det er her dei kraftige jordskjelva og nokre gonger vulkanane er. Noreg ligg godt inne på ei plate og opplever derfor lite jordskjelv og vulkanutbrot.

_Nøkkelspørsmål_1 Kva går platetektonikkteorien ut på?2 Når kom dei første ideane om at kontinenta hang saman?3 Kvifor kan ein bruke jordskjelv og vulkanar til å finne grensa mellom

jordskorpeplatene?4 Kor raskt beveger jordskorpeplatene seg?

_Utfordring_Kvifor ligg dei tettast befolka stadene langsmed plategrensene, trur du?

--- 222 til 279xxx2 Den urolege jordskorpaPlatene beveger seg på tre ulike måtar i forhold til kvarandre. Dei flytter seg frå kvarandre, dei kolliderer og dei går langsmed kvarandre.

xxx3 Der to jordskorpeplater flytter seg frå kvarandre, blir ny jordskorpe til

{{I ordbiblioteket: midthavsryggen}}

Der to jordskorpeplater flytter seg frå kvarandre, kan smelta stein frå mantelen stige opp til overflata og størkne til ny jordskorpe. Den nye jordskorpa inneheld tunge stoff frå mantelen. Grensa der platene glir frå kvarandre, finst midt på havbotnen til dei store hava. Det vil seie at

nydanna jordskorpe nesten alltid er havskorpe, og havskorpa er derfor yngre enn jordskorpe på land.   Grensa mellom to jordskorpeplater som beveger seg frå kvarandre, kallar vi _midthavsrygger_. Langsmed midthavsryggene er det både jordskjelv og vulkanar, men det er sjeldan desse er kraftige.   Dei varme stoffa som kjem ut av vulkanane langsmed midthavsryggen, skaper eit heilt spesielt miljø for livet rundt ryggene. Det er først dei siste åra at menneska har hatt utstyr til å dykke så djupt ned. Dei levande organismane som finst her, er annleis enn alt anna liv på jorda. Dei er ikkje avhengige av sollys, men av varme og stoff frå det indre av jorda. Det finst spor etter gamle grenser der jordskorpeplatene ein gong for lenge sidan har flytt seg frå kvarandre. Oslofjorden og området rundt, også kalla Oslorifta, er ei slik gammal grense. Her var ei ny grense i ferd med å bli til for om lag 300 millionar år sidan.

{{Figur og fotografi:}}1: Figurtekst: Der platene beveger seg frå kvarandre ...

Forklaring: Der platene beveger seg frå kvarandre blir det ei opning der smelta stein frå mantelen kjem opp.

2: Bilettekst: ... blir ny jordskorpe til. Forklaring: Eit vulkanutbrot på havbotnen.

{{Slutt}}

xxx3 Der to jordskorpeplater kolliderer, blir det danna fjellDer to jordskorpeplater kolliderer, blir det sakte, men sikkert danna ei fjellkjede. Sjølv om rørsla er langsam, kan det få dramatiske konsekvensar. Ofte er det mykje jordskjelv og svært kraftige vulkanutbrot langsmed ei slik kollisjonsgrense. Med andre ord: Ei fjellkjede er ofte ei plategrense mellom to kolliderande jordskorpeplater.

--- 223 til 279Nokre gonger finst det fjellkjeder midt på ei plate. Da er fjell spor etter ein kollisjon som skjedde for mange millionar år sidan. Noreg, til dømes, har mykje fjell utan å liggje på ei slik grense. Det er mellom anna fordi det var ei plategrense her ein gong, for 400 millionar år sidan. Plata som Noreg ligg på, kolliderte den gongen med plata som Grønland ligg på. Etterpå gjekk dei to platene frå kvarandre, og grensa mellom dei ligg no midt ute i Atlanterhavet.

{{Figur og fotografi:}}1: Figurtekst: Der jordskorpeplatene kolliderer ... Forklaring: Den eine jordskorpeplate sklir under den andre og det

oppstår vulkanutbrot langs heile strekningen der platene kolliderer.2: Bilettekst: ... blir fjell til.{{Slutt}}

xxx3 I California ventar dei på det store skjelvet

I California er det ein lang sprekk i nordvestleg retning som blir kalla San Andreas-forkastinga. Denne sprekken er grensa mellom to jordskorpeplater som beveger seg sidelengs i forhold til kvarandre. Plata vest for sprekken glir nordover med ein fart på om lag fem cm i året. Det har ho gjort i 29 millionar år. Somme stader låser rørsla seg fast og set i gang att med eit rykk på fleire meter. Slik blir kraftige jordskjelv til. I San Andreas-forkastinga låser rørsla seg i 80-200 år før ho gir etter. Det førre store jordskjelvet i California var i 1906. Det neste store skjelvet kan derfor komme når som helst.

{{Bilete}}San Andreas-forkastinga sedd frå lufta. Forklaring: Bileta er ikkje tatt frå stor nok høgde for å sjå sjølve sprekken, men det er ei tydeleg linje med ujamt terreng. {{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva rørsler kan jordskorpeplatene ha?2. Kvar finst den yngste jordskorpa?3. Korleis blir fjellkjeder til?4. Kvifor ventar California på det store skjelvet?

_Utfordring_Hawaii er vulkanøyar midt på ein jordskorpeflate. Finn ut kvifor det er slik.

--- 224 til 279xxx2 Verdskartet endrar segI dag er Noreg eit fjelland med kaldt klima, men for fleire millionar år sidan var Noreg flatt, dekt av hav og med tropisk klima. Korleis er dette mogleg? Fordi jordskorpeplatene rører seg, har verdskartet endra seg gjennom tidene. På teikninga ser du kva som har skjedd dei siste 200 millionar åra.

{{Kart. 5:}}Tekst til karta:1: For 200 millionar år sidan var alle kontinenta samla til eit kontinent

som blir kalla Pangea. 2: For 150 millionar år sidan vart Pangea delt opp i mindre kontinent.

Først eit nordleg og eit sørleg, deretter vart det nordlege delt opp i Nord-Amerika og Europa/Asia.

3: For 100 millionar år sidan vart det sørlege kontinentet delt opp i Sør-Amerika, Afrika, India, Antarktis og Australia. Forklaring: India og Australia er langt sør saman med Antarktis.

4: For 50 millionar år sidan kolliderte India med Asia. Forklaring: Australia ligg framleis langt sør på den sørlege halvkula.

5: Slik ser jorda ut i dag. Sør- og Nord-Amerika har komme saman, India heng saman med Asia, og Australia har flytt seg lenger

nordover. Jordskorpa består av sju hovudplater og fleire mindre plater.

{{Slutt}}

--- 225 til 279xxx3 Det er vanskeleg å seie korleis verdskartet vil sjå ut i framtidaI dag består jordskorpa av sju store plater og nokre mindre plater. Det er ikkje alltid like lett å vite kvar grensene mellom platene går. Det gjeld særleg der platene kolliderer. Her kan plategrensa vere ei sone som er frå ti til fleire hundre kilometer brei. I framtida kan dette endre seg. Plater kan bli splitta opp i fleire mindre plater, og andre kan bli slått saman til ei større plate. Derfor er det veldig vanskeleg å seie korleis verdskartet vil sjå ut om nokre millionar år.

xxx3 Straumar i mantelen flytter på jordskorpeplateneGeologane meiner at rørsla til jordskorpeplatene kjem av straumar i mantelen. Straumar blir sette i gang ved at varmt materiale frå kjernen av jorda stig opp mot overflata. Der blir stoffa avkjølte og søkk inn mot kjernen att. Og det heile gjentek seg, stoffa blir varma opp, stig, blir avkjølte og søkk. Dette skjer fordi stoff med høg temperatur har mindre tettleik og derfor er lettare enn stoff med lågare temperatur. Det kan ta mange millionar år for stoff å bevege seg frå kjernen og opp til jordskorpa.

{{Figur:}}Figurtekst: Her ser du korleis geologane tenkjer seg at straumane i mantelen kan vere. Forklaring: Sirkulære rørsler skjer side om side i mantelen rundt heile kloden. Der det er opningar mellom platene i skorpa, stig materiale opp.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er Pangea?2. Kor gammal er Pangea?3. Kor mange hovudplater består jordskorpa av i dag?4. Kva er årsaka til at platene rører på seg?

_Utfordring_Bruk karta på sidene 220 og 224 og tenk deg 100 millionar år fram i tid. Korleis trur du verdskartet ser ut da?

--- 226 til 279xxx2 Byggjesteinane på jordaMinerala er byggjesteinane på jorda. Det er funne meir enn 4000 ulike mineral, og ein oppdagar stadig nye. Men dei aller fleste av desse finst i svært små mengder. Det er berre 25 mineral som finst i så store mengder at dei er lette å finne.

xxx3 Mineral er naturlege, reine stoff i fast tilstandEit mineral er anten eit grunnstoff eller ei kjemisk sambinding, og stoffet finst i fast tilstand i naturen. Dei aller fleste minerala er kjemiske sambindingar. Gull og sølv er døme på mineral som dannar grunnstoff. Dei ulike minerala lagar krystall med ei krystallform som er typisk for mineralet. Ofte er krystalla små, men dei kan også bli så store at vi kan sjå dei utan lupe.   To enkle hugsereglar for eit mineral er at det ser ikkje samansett ut, og same kor mange gonger du bryt det opp, vil alle bitane dine vere det same mineralet.

xxx3 Dei fleste minerala er bygde opp av berre åtte ulike atomI naturen finst det 92 ulike atom, men berre åtte av dei finst i dei vanlegaste minerala som byggjer opp jordskorpa. Faktisk består 99% av jordskorpa av dei vanlegaste minerala. Vi kan altså seie at nesten heile jordskorpa er bygd opp av berre åtte atomtypar.   Resten av grunnstoffa finst i mineral som utgjer berre 1% av jordskorpa.  På side 104 kan du lese meir om dei åtte ulike atoma som utgjer 99% av jordskorpa.

xxx3 Minerala har ulike eigenskaparDet er ikkje alltid like lett å skilje minerala frå kvarandre når vi finn dei ute i naturen. Men vi har nokre metodar og reiskapar vi kan bruke. Kvart mineral har eit sett med bestemte eigenskapar som gjer at vi kan skilje dei frå kvarandre. Her skal du få nokre tips om korleis du kan skilje dei vanlegaste minerala frå kvarandre ved hjelp av eigenskapane deira.

--- 227 til 279xxx4 Fargen er den første eigenskapen vi serFargen på mineralet er det første vi ser, men det er vanskeleg å bruke farge til å skilje mineral frå kvarandre. Ulike mineral kan ha same farge, eller same mineral kan ha ulike fargar. Til dømes er både kvarts og kalkspat ofte kvite, mens kvarts kan i tillegg ha fleire fargar.

_Tips:_ Finn du eit lakserosa mineral, er det nokså sikkert eit mineral som heiter feltspat.

{{Bilettekst: Kvarts kan vere lilla (ametyst), gul (citrin) og svart (røykkvarts).}}

xxx4 Hardleik er ein eigenskap som kan testastEin hardleikstest går ut på å undersøkje om det er mogleg å lage riper i mineralet med ein reiskap.  Hardleiken til mineral måler vi i ein skala frå 1 som er det mjukaste, til 10 som er det hardaste. Denne hardleiksskalaen blir kalla Mhos' hardleiksskala.

--- 228 til 279Her er ei liste over mineral og den hardleiken dei har:

{{Tabell gjort om til liste:}}-- Talk: 1-- Gips svarer til fingernagl: 2-- Kalkspat svarer til bronsemynt: 3-- Flusspat svarer til jernspikar: 4-- Apatitt svarer til knivblad: 5-- Feltspat svarer til glas: 6-- Kvarts svarer til herda stålfil: 7-- Topas svarer til smergelpapir: 8-- Korund: 9-- Diamant: 10{{Slutt}}

Dei reiskapane som er tekne med i lista, klarer å ripe det mineralet det er sett saman med, og alle dei andre som er mjukare. Nokre av minerala er ikkje sette saman med ein reiskap, og grunnen til det er at det ikkje finst noko daglegdags reiskap med den hardleiken.

_Tips:_ Finn du eit lyst, glasaktig mineral som du kan ripe glas med, har du nokså sikkert funne kvarts. Finn du eit kvitt mineral som er lett å ripe med kniv, kan det vere kalkspat.

{{Bilete:}}Bilettekst: Her ser du kalkspat som blir rissa med kniv. Forklaring: Kniven har laga ei tydeleg ripe i kalkspaten.{{Slutt}}

xxx4 Krystallform er ein eigenskap som gjer det lett å skilje mineral frå kvarandre.

Ulike krystall har ulik krystallform. Krystallforma kan hjelpe oss når vi skal finne namnet på mineralet. For å finne krystall må du leite i sprekkar og holrom i fjellet.

_Tips:_ Finn du ein blyantforma krystall, veit du at du har funne kvarts.

{{Bilettekst: Her ser du krystallforma til kvarts (til venstre) som liknar ein tjukk blyant, og den kubiske forma til pyritt (til høgre).}}

--- 229 til 279xxx4 Kløyv er ein eigenskap som fortel korleis mineral blir knust{{I ordbiblioteket: kløyv}}

Å knuse eller dele minerala er ein annan metode. Det viser seg at ulike mineral blir knuste på ulike måtar. Hos nokre mineral skjer dette etter bestemte flater. Desse flatene kallar vi _kløyvflater_.

_Tips:_ Finn du eit mørkt mineral som du kan dele i tynne flak med fingrane, har du nokså sikkert funne glimmer.

{{Bilete}}Bilettekst: Glimmer eller kråkesølv er eit godt døme på eit mineral som kan delast i ei bestemt kløyvretning og har ei kløyvflate. Kalkspat har tre kløyvflater, mens andre mineral, som kvarts, ikkje har kløyvflate i det heile. Forklaring: Mineralet ser ut som om det er delt opp i tynne skiver som ligg oppå kvarandre.{{Slutt}}

xxx4 Andre eigenskapar vi kan bruke for å skilje mineral frå kvarandre-- Alle mineral glinsar på ein bestemt måte. Det er ein eigenskap som

vi kallar glans. Glansen kan vere metallisk, matt, glasliknande og feittete.

-- Nokre mineral slepper gjennom lys, da er dei gjennomskinlege.-- Nokre mineral har ein bestemt farge når du "teiknar" med dei på ein

porselensbit. Det kallar vi strekfarge.-- Det finst nokre få mineral som er magnetiske. Det vanlegaste er

magnetitt.-- Kalkspat har ein heilt spesiell eigenskap. Han brusar når du dryp

saltsyre på han.

For å vere heilt sikker på kva mineral du har funne, må du bruke ein kombinasjon av fleire eigenskapar. Dei vanlegaste eigenskapane ein nyttar for å skildre eit mineral, er farge, hardleik, kløyv og krystallform.

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er mineral bygde opp av?2. Kva eigenskapar er viktige for å bestemme mineral?3. Gi nokre døme på eigenskapar til kalkspat.4. Korleis kan du skilje kvarts frå kalkspat?

_Utfordring_For å kunne skilje mineral frå kvarandre er det viktig å vite noko om eigenskapane dei har. Men er det andre viktige årsaker til at vi bør kunne noko om eigenskapane til mineral?

--- 230 til 279xxx2 Gråstein finst ikkjeSteinen du ser rundt deg, kan fortelje dramatiske historier om vulkanutbrot og meteorittnedslag. Studerer du steinane nøye, vil du oppdage at dei er ulike, og at dei fleste ikkje er grå, men samansette av fleire fargar og ulike mønster.

xxx3 Bergartar er el blanding av mineral{{I ordbiblioteket: bergart}}

Det er sjeldan å finne eit reint mineral over eit stort område. Dei fleste stader finst mineral i blandingar med andre mineral. Slike mineralblandingar kallar vi _bergartar_. Dei 25 vanlegaste minerala finst i over 200 blandingar, eller bergartar. Oftast er det berre tre-fire av dei i kvar bergart. Minerala bestemmer kva type bergart det er, og eigenskapane til bergarten.   Inneheld bergarten stort sett harde mineral, blir også bergarten hard. Da eignar bergarten seg fint som bygningsmateriale. Inneheld bergarten store mengder kalkspat, er han ikkje god å bruke ute i område der det er mykje sur nedbør, men kan til dømes nyttast i sementproduksjon.

xxx3 Bergartar blir til på tre måtarVi skil mellom tre ulike typar bergartar: _vulkanske (magmatiske), sedimentære og omdanna (metamorfe)_ bergartar. Det som skil dei tre bergartstypane, er at dei har vore gjennom ulike prosessar. Vi kallar prosessane for bergartsdannande prosessar. Her skal du få tips om korleis du kan kjenne att dei tre typane ute i naturen.

{{Ramme:}}kvart fylke har valt ut sin fylkesstein, den bergarten som er særeigen for fylket. Her er ei oversikt:

-- Østfold: Iddefjordsgranitt -- Akershus: Rombeporfyr -- Oslo: Nordmarkitt -- Hedmark: Trysilsandstein -- Oppland: Kleberstein -- Buskerud: Drammensgranitt -- Vestfold: Larvikitt -- Telemark: Brynestein -- Aust-Agder: Grimstadgranitt -- Vest-Agder: Farsunditt -- Rogaland: Anortositt -- Hordaland: Koronitt -- Sogn og Fjordane: Eklogitt -- Møre og Romsdal: Gneis -- Sør-Trøndelag: Trondhjemitt -- Nord-Trøndelag: Thulitt -- Nordland: Fauskemarmor -- Troms: Sagvanditt -- Finnmark: Altaskifer -- Svalbard: Kol {{Ramme slutt}}

--- 231 til 279xxx4 1. Smelta stein blir vulkanske bergartar

Smelta stein frå det indre av jorda, som størknar og blir til fast stein, er vulkanske (magmatiske) bergartar. Det finst store mengder med slike vulkanske bergartar der jordskorpeplatene går frå kvarandre, eller ein gong har rørt seg frå kvarandre.

{{Bilete. 2:}}Bilettekst:1: Er fjellet framfor deg raudleg eller grått og ser ganske jamn ut i

fargen, slik som på biletet? Kanskje du står framfor ein vulkansk bergart?

2: Slå av ein bit av fjellet. Ser han prikkete ut, utan noko bestemt mønster, slik som på biletet til høgre? Da kan du vere nokså sikker på at du har funne ein vulkansk bergart. Når steinsmelta størknar nede i jordskorpa, tek det lang tid før ho er heilt størkna. Da får minerala god tid til å samle seg saman til store krystall som vi kan sjå utan forstørring.

{{Slutt}}

--- 232 til 279xxx4 2. Leire, sand og grus blir sedimentære bergartar{{I ordbiblioteket: fossil}}

Grus, sand og leire (sediment) som samlar seg i elvar, innsjøar eller hav, kan kittast saman til hard stein. Denne steinen kallar vi sedimentære bergartar. Restar av døde plantar og dyr frå havet eller frå elvane kan blande seg saman med sedimenta. Geologane kallar dei _fossil_.

{{Bilete. 2:}}1: Bilettekst: Er fjellet framfor deg lagdelt akkurat som ei kake, slik

som på biletet? Da har du kanskje funne ein sedimentær bergart. Lagdelinga kjem av at sediment ofte har vorte samla på havbotnen lag på lag. Etter kvart har dei undste laga med sediment vorte pressa og kitta saman til sedimentære bergartar. Forklaring: Fjella, som liknar på Grand Canyon, er bygd opp av vassrette lag.

2: Bilettekst: Tar du ei steinprøve av lagpakka og finn eit fossil som på biletet, kan du vere heilt sikker på at du har funne ein sedimentær bergart. Steinen på biletet er ein skifer med trilobitt.

{{Slutt}}

--- 233 til 279xxx4 3 Bergartar som blir utsette for varme og trykk, blir omdanna

bergartarDersom ein bergart blir utsett for høgt trykk, høg temperatur eller begge delar, blir dei gamle minerala endra til nye mineral, og ein ny bergart blir til. Desse bergartane kallar vi omdanna (metamorfe) bergartar. Der to jordskorpeplater kolliderer, vil trykket og temperaturen vere så høg at bergartane i området blir pressa og

bøygde, dregne og knuste, delvis og heilt smelta. Prosessane er ofte så kraftige at bergartane langsmed heile kollisjonssona blir endra til omdanna bergartar.   Slike bergartar er ofte mange millionar år gamle fordi dei først må ha vore ein bergart før dei blir omdanna. Dei har med andre ord vore igjennom minst to bergartsdannande prosessar, og det kan ta tid. Grunnfjellet i Noreg består stort sett av omdanna bergartar.

{{Bilettekst: Har fjellet framfor deg striper og faldar i ulike fargar, slik som på biletet? Da kan du vere ganske sikker på at du har funne ein omdanna (metamorf) bergart.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er ein bergart sett saman av?2. Korleis veit du at du har funne ein vulkansk (magmatisk) bergart?3. Korleis veit du at du har funne ein sedimentær bergart?4. Korleis veit du at du har funne ein omdanna (metamorf) bergart?

_Utfordring_Korleis kan det ha seg at bergartar som er størkna langt nede i jordskorpa, stikk opp på overflata i dag?

--- 234 til 279xxx2 Løyndommane til jordaDet er mykje vi ikkje veit om jorda vår. Noko vil vi kanskje finne ut av i framtida. Kanskje du vil vere ein av dei som kan hjelpe til med det? Andre ting vil vi kanskje aldri forstå. Det som gjer det spesielt vanskeleg å forstå når det gjeld jorda, er at vi menneske har levd berre ein liten brøkdel av den tida jorda har eksistert. Dessutan har vi problem med å komme inn i jorda for å sjekke korleis ho ser ut inni. Vi kan verken reise inn i jorda eller tilbake i tid.

xxx3 Jordskjelvbølgjer kan fortelje noko om det indre av jorda{{I ordbiblioteket: seismograf}}

Menneska har aldri vore inni jorda, for der er det altfor varmt. Det djupaste menneske har klart å bore, er 15 km. Dette er veldig lite samanlikna med kor langt det er til det indre av jorda, nemleg 6400 km.   For å finne ut ting om det indre av jorda bruker geologane mange metodar. Ein viktig metode har vore å studere svingingar og bølgjer frå jordskjelv. Ein _seismograf_ kan registrere slike bølgjer. Jordskjelv sender ut ulike bølgjer. Ei av dei går ned i jorda og er kalla grunnbølgje. Det er dei som kan fortelje noko om det indre av jorda. Når ei jordskjelvbølgje flytter seg i eit fast steinlag og brått møter eit lag med smelta stein, vil bølgja endre både fart og retning. Seismografar kan registrere dette. Gjennom mange slike registreringar kan geologane finne ut kvar det er flytande stoff, kvar det er faste stoff, og litt om korleis dei er samansette.

  Det var slik dansken Inge Lehman fann ut at den indre kjernen til jorda måtte vere ein fast krystall av jern og nikkel. Likevel er slike data svært usikre, og stadig finn geologane ny informasjon om det indre av jorda.

{{Bilete:}}Bilettekst: Den første forma for seismograf kan daterast til 100-talet e.Kr. Han vart oppfunnen i Kina. Dette er ein moderne seismograf. Forklaring: Ei nål teiknar bølgjer på eit papir.{{Slutt}}

xxx3 Bergartbitar i lava og meteorittar kan fortelje om det indre av jorda

I størkna lava finst det nokre spesielle bitar som geologane kallar xenolittar. Xenolittane er bitar som er rivne frå det nedste laget i jordskorpa og tekne med til overflata idet vulkanen eksploderte og spruta ut lava. Når geologane studerer desse bitane, kan dei få ein idé om korleis det nedste laget av jordskorpa er bygd opp.   Meteorittar frå verdsrommet kan fortelje noko om det indre av jorda. Geologane tenkjer seg at meteorittane er samansette slik jorda er.

--- 235 til 279Mange av meteorittane som fell på jordoverflata, er vanskelege å finne fordi dei er så like stein frå jordskorpa. Men det finst nokre meteorittar som skil seg ut frå den steinen som byggjer opp jordskorpa. Dei er tunge og har ei spesiell samansetjing av jern og nikkel. Sidan denne steintypen ikkje finst på jordoverflata, reknar geologane med at akkurat denne samansetjinga finst inne i jorda. Og ved hjelp av andre målingar, til dømes jordskjelvbølgjer, har geologane komme fram til at jordkjernen har den same typen samansetjing av jern og nikkel.   Geologane meiner at det ramlar rundt 100 tonn meteorittar ned på jorda på eitt døgn! Det er ganske utruleg at ikkje fleire menneske blir drepne av meteorittar. Men fordi det meste av jordoverflata er hav eller aude område, hamnar dei fleste meteorittane der. Ein sjeldan gong observerer menneska at det fell ned meteorittar. Før i tida trudde folk at det var teikn frå Gud om at noko spesielt skulle hende.

{{Bilettekst: Ein trur at omkring 500 meteorittar med ein samla masse på mellom 3 og 30 millionar tonn ramlar ned på jorda kvart år. Svært få av desse meteorittane blir funne.}}

xxx3 Sjølv om geologar har studert jorda i mange hundre år, er det ennå mykje som er usikkert

Geologar og andre vitskapsmenn har studert og fundert i mange hundre år på korleis jorda vart til, korleis ho har utvikla seg, og korleis ho er bygd opp. Geologane byrjar å få nokre idear eller teoriar om kva som kan ha skjedd. Teoriane har vorte til etter mange studiar av bergartar, mineral og fossil, etter at fleire vitskapsfolk har samanlikna studiane sine, og etter mange hundre års studiar av landskapet. Dei

geologiske teoriane inneheld derfor mykje geologar veit, men også ein del ting som dei enno ikkje har funne svar på.   I framtida kan det vise seg at geologane tek feil, at dei har misforstått, eller at dei mangla eit fossil eller ein bergart for å forstå. Slik er vitskapen. Han utviklar seg heile tida. Stadig blir det utvikla nye hjelpemiddel som kan hjelpe geologar til å forstå. Kunnskapen om jorda vil heile tida endre seg. Geologar vil aldri kunne forstå alt, men dei søkjer etter å forstå meir og meir.

_Nøkkelspørsmål_1. Kvifor kan ikkje menneske bore langt ned i jorda?2. Korleis kan jordskjelvbølgjer fortelje om det indre av jorda?3. Kva kan meteorittar fortelje?4. Korleis blir teoriar til?

_Utfordring_Kontakt ein geolog og spør om kva han eller ho prøver å finne svar på.

--- 236 til 279xxx2 Ut på turBergartar, mineral og fossil kan fortelje historier om bakken du går på kvar dag når du skal til skolen. Tenk at han er mange hundre millionar år gammal. På den tida kan mykje ha hendt. Du kan gå på restar etter sprutande vulkanar eller restar etter gammal havbotn. Her skal du få nokre tips og råd om korleis du kan finne ut meir om det som har skjedd rundt deg.

xxx3 Velg ein geotopEin geotop er eit område utanfor skolen eller heimen din der du skal gjere geologiske studiar. Det kan vere lurt å velje ein geotop saman med andre. Klassen kan gjerne velje ein saman. Det bør vere lett å komme til geotopen slik at du kan dra dit fleire gonger. Det bør også vere eit ganske stort område der det er mogleg å sjå berggrunnen somme stader, og der det er ein høgdeskilnad. Sjekk om det finst spennande geologi i lokalmiljøet ditt. Kanskje det finst sjeldne mineral, gruver eller spesielle fossil i nærleiken av der du bur?

xxx3 Eit geologisk kart kan fortelje deg om kva bergartar du kan finneFør du går ut i geotopen din, må du førebu deg godt. Eit geologisk berggrunnskart kan vere nyttig å starte med. Det viser kvar du kan finne ulike typar bergartar som stikk opp til overflata. Kartet fortel ingenting om korleis det ser ut under overflata. For å skilje bergartane frå kvarandre har dei fått ulike fargar på kartet. Av og til kan fargane vere vanskelege å skilje frå kvarandre. Derfor har alle bergartane på kartet også fått eit nummer. Vanlegvis er vulkanske (magmatiske) bergartar i sterke raudfargar, mens blå, grøne og gule blir brukte på dei sedimentære og svake fargar på dei omdanna (metamorfe) bergartane. På sida av kartet står det ei forklaring til kvar bergart saman med fargekoden. Ofte er forklaringane sorterte slik at dei eldste

bergartane er nedst og dei yngste øvst. Det kan vere lurt å lage eit eige geologisk kart over geotopen, som du kan ta med deg når du skal ut.

{{Kart:}}_Geologisk kart over Noreg._-- Vulkanske (magmatiske) bergartar: På vestsida av Oslofjorden og

nordover til Mjøsa.-- Sedimentære bergartar: Vestlege delar av Hedmark og austlege

delar av Sør-Trøndelag, mindre områder i Oppland, Buskerud og Sogn og Fjordane og eit stort felt i Finnmark og Troms.

-- Omdanna (metamorfe) bergartar: Resten av Noreg.{{Slutt}}

xxx3 Sjekk i ei steinhandbok korleis bergarten ser utNår du har funne ut kva bergartar som finst i ditt område, kan du slå opp i ei steinhandbok og sjå korleis dei ser ut. Der kan du også lese meir om dei. Finn også ut kva type bergart det er: Er han vulkansk (magmatisk), sedimentær eller omdanna (metamorf)?   Å kjenne att ein bergart kan vere vanskeleg. Men du burde ha eit godt utgangspunkt for å kjenne att nokre etter at du har studert det geologiske kartet og ei steinhandbok.

--- 237 til 279Hugs å finne ut korleis du lett kan skilje mellom dei tre ulike typane av bergartar.

xxx3 Det er lurt å studere berggrunnen tidleg om vårenEit berggrunnskart viser berre oversikta over fast fjell, ikkje kvar det finst sand og grus eller vegetasjon. Det vil seie at når du skal ut for å leite etter ein bergart som du har sett på kartet, kan han vere dekt av vegetasjon. Da må du leite etter område der bergarten stikk opp, på ei høgd eller i ein skrent. Kanskje du må grave ned til bakken iblant. Ofte kan det vere lurt å gå ut tidleg på våren når snøen har smelta, men før plantane har byrja å spire. Da er det lettast å sjå kva bergartar som finst i området.

{{Bilettekst: Våren er den beste årstida for å studere ein geotop.}}

--- 238 til 279xxx3 Utstyr det kan vere lurt å ha med når du skal studere geotopenI sekken bør du ha ei gammal avis som du kan pakke steinprøvene inn i, slik at dei ikkje dunkar borti kvarandre og går sund. Du bør ha ein tung hammar, det geologane kallar ein slager, og vernebriller. Når ein bankar i stein, kan små steinbitar sprute og i verste fall treffe auget. Derfor er vernebriller veldig viktig. Ein meisel kan vere lurt å ha når du skal dele steinen i mindre delar eller banke laus krystallar.   For at du skal kunne skilje kalkspat frå andre mineral, kan fortynna saltsyre på ei lita flaske vere god å ha. Pass på at flaska er heilt tett.

  Ein kniv kan vere nyttig for å teste hardleiken. Dersom kniven ikkje klarer å ripe i mineralet, er det truleg ein kvarts. Eller er det kanskje ein edelstein?   Ein magnet kan også vere grei å ha med for å sjekke om du har funne ein magnetitt.  Ta med nokre små papirlappar som du kan skrive kvar du har funne steinprøvene dine, og kva det er. Pakk lappane saman med steinprøvene.   I tillegg bør du ta med det geologiske kartet du har laga over geotopen, og ei steinhandbok. Det kan vere lurt å lage ei eiga steinbok over dei minerala og bergartane som finst i området.   Sist, men ikkje minst kan det vere lurt å ta med ein blyant og ei notisbok der du kan notere ned det du observerer og har funne ut.

{{Bilete. 2:}}1: Bilettekst: Ein god sekk er viktig å ha. Det kan jo tenkjast at du finn stein som du ønskjer å ta med deg heim, og da er det godt å kunne putte han i ein sekk. Det kan fort bli tungt. 2: Bilettekst: Denne geologen kartlegg platinaførekomstar i Porsanger i Finnmark. Forklaring: Ein geolog slår på eit berg med ein hammar.{{Slutt}}

--- 239 til 279{{Ramme:}}xxx3 Nokre råd om kva du kan studere i geotopenHer er nokre råd om kva du kan gjere i geotopen. Men du finn sikkert på mange andre spennande ting det går an å gjere.

-- Finn dei ulike bergartane som er i geotopen din, og ta ei prøve av kvar.

-- Leit etter sprekkar og holrom i fjellet, der kan du finne krystallar. Ver forsiktig så du ikkje øydelegg dei.

-- Dersom det finst sedimentære bergartar i geotopen din, kan du leite etter fossil.

-- Merk av på det geologiske kartet kvar du har funne fossil, krystallar eller andre spennande ting.

-- Hugs å samle inn ulike bergartar, fossil og/eller krystallar som du finn i geotopen din, til ei steinsamling i klasserommet.

-- Ta med prøver av bergartar eller mineral som du ikkje klarer å finne ut av. Kanskje det er eit geologisk museum i nærleiken som kan hjelpe deg, eller ei geologisk foreining som du kan kontakte, eller kanskje nokon i klassen kjenner ein geolog som kan hjelpe dykk?

-- Finn ut kvar dei eldste bergartane finst i området ditt, og kvar dei yngste bergartane er.

-- Dersom det er høgdeskilnader i geotopen din, prøver du å finne ei forklaring på kvifor. Eit tips er å finne ut kva mineral det er i bergartane. Er det harde bergartar i området, eller er det mjuke bergartar som lett let seg skure ned?

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er ein geotop?2. Kva kan eit geologisk kart fortelje?3. Kva kan det vere nyttig å ta med seg på geotur?4. Kva kan du sjå etter i ein geotop?

_Utfordring_Fortel den geologiske historia i geotopen din ved hjelp av dei bergartane som finst der.

--- 240 til 279xxx2 Alfred Wegener, "geologiens Darwin"På midten av 1800-talet var geologane samde om at den vitskaplege forklaringa av korleis jorda vart til, ikkje måtte stemme overeins med skapingssoga i Bibelen. Dei var også vorte samde om at geologiske prosessar, som å danne ein sedimentær bergart, tek mange millionar år. Ulike naturvitarar hadde til og med rekna seg fram til at jorda derfor måtte vere mange millionar år. Det at jorda hadde utvikla seg over lang tid, inspirerte Darwin til å presentere teorien sin om at artane også har utvikla seg over mange millionar år. Det var da geologane fekk eit problem med fossila. Dei fann fossil av same dyr og plantar på ulike kontinent og med store hav som skilde dei. Fossila var av artar som ikkje kunne krysse store hav. Korleis var dette mogleg?

xxx3 Wegener føreslo at kontinenta ein gong hang samanLøysinga vart gitt av tyskaren Alfred Wegener (1880-1930) i 1912 da han presenterte teorien sin om at kontinenta beveger seg. Det heile starta med eit brev i 1910 som Wegener skreiv til kjærasten sin: "Sjå på eit verdskart. Passar ikkje austkysten av Sør-Amerika bra med vestkysten av Afrika, som om dei før har sete saman." Seinare kom han over ein artikkel som skildra same fossil frå Sør-Amerika og Afrika. Da starta Wegeners studie av kontinenta for alvor.   I 1912 la Wegener fram teorien sin om at kontinenta har vore og er i rørsle. Han kalla teorien "kontinentaldrift". Han meinte at alle kontinenta hadde vore samla i eit kontinent Pangea, som sidan vart splitta opp i Laurasia (i nord) og Gondwana (i sør). Oppsplittinga heldt fram, og først i vår tid vart verdskartet til slik vi kjenner det.

{{Bilete. 2:}}1. Bilettekst: Alfred Wegener2: Bilettekst: Blad frå ein glossopterisplante funnen i Australia

Forklaring: Eit veldig tydeleg fossil av eit stort blad.{{Slutt}}

--- 241 til 279xxx3 Wegener hadde fleire "bevis" for teorien sinDette var observasjonane hans:

-- Kystlinja langsmed Afrika og Sør-Amerika passar saman.-- Kontinentalsoklane passar saman som eit puslespel.-- Geologiske strukturar på ulike kontinent passar saman. Fjell i Nord-

Amerika og fjell på Aust-Grønland høver bra saman med fjell i England og Noreg.

-- Fossil av ein liten ferskvasskrokodille, _Mesosaurus_, som vart funnen både i Sør-Amerika og i Afrika, tyder på at desse kontinenta må ha hange saman på den tida mesosauren levde.

-- Plantefossilet _Glossopteris_ som fanst på fleire kontinent med store hav imellom, tyder på at kontinenta må ha hange saman da planten levde.

-- Fossile, tropiske plantar i kollag på Sørpolen fortel at det har vore tropeklima på Sørpolen på den tida dei levde. Forklaringa kan vere at Sørpolen var nær ekvator den gongen.

xxx3 Få trudde på Wegeners teoriLikevel fekk ikkje teorien hans gjennomslag. For om lag 100 år sidan hadde folk meir tru på at havet og kontinenta alltid hadde sett ut som dei gjer i dag. Dessutan var dei svært kritiske til om det fanst krefter som kunne drive dei store kontinenta over så store avstandar. Men Wegener gav seg ikkje. På ein av dei danske ekspedisjonane til Grønland viste målingar at Grønland hadde flytt seg 36 meter på eitt år! Wegener var "i himmelen" - endeleg eit bevis for at kontinenta rører på seg. Men det skulle vise seg at desse målingane var galne, og at det ikkje var mogleg å måle noka rørsle av Grønland i det heile. Men det var Wegener uvitande om da han fraus i hel i 1930 på ein ekspedisjon på Grønland for å skaffe fleire bevis for teorien sin. Med hans død vart også teorien hans lagd bort.   30 år etter Wegeners død uttalte den kanadiske geofysikaren Wilson seg om kvifor teorien til Wegener aldri slo gjennom: "Vi veit meir om kontinenta enn om havbotnen, der svaret truleg ligg."

_Nøkkelspørsmål_1. Når starta Wegener arbeidet med teorien sin?2. Kva bevis brukte Wegener for teorien?3. Kva var _Mesosaurus_? 4. Korleis døydde Wegener?

_Utfordring_Når levde _Mesosaurus_ og _Glossopteris_?

--- 242 til 279xxx2 Geologifaget blir tilxxx3 Marie Tharp børsta støv av Wegeners teoriDet var først da Marie Tharp frå USA tolka målingane av topografien til havbotnen i Nord-Atlanteren i 1955, at Wegeners teori vart aktuell att. Det Tharp oppdaga, var dalar djupe som Grand Canyon, men mykje breiare, midt ute i Atlanteren.

  Etter kvart som ho fekk fleire og fleire målingar som viste desse dalane, vart Tharp meir og meir overtydd om at det ho såg, var ein riftdal (det vil seie ein dal som utvidar seg), etter kvart kalla ein midthavsrygg.   Ho fortalde om funna sine til sjefen Heezen, men han ville ikkje høyre på henne. For det måtte jo tyde på at Wegener og den "sprø" teorien hans hadde noko for seg likevel. Det ville jo vere sjølvmord for hans eigen vitskaplege karriere å påstå noko slikt.   Omtrent på same tid vart Heezen beden om å lokalisere for Bell Laboratorium kvar i Atlanterhavet telefon- og telegrafkablane stadig vart øydelagde. Det var under dette arbeidet at Tharp oppdaga at dei registrerte jordskjelva i Atlanteren låg i same området som riftdalen hennar. Det viste seg også etter kvart at det var i desse områda at kabelen vart øydelagd.   No hadde Heezen fått nok bevis for at Tharps idear ikkje berre var "tullprat", men faktisk hadde noko for seg, eitt år etter at ho for første gong oppdaga riftdalen!   Resultata av desse funna vart rapporterte av Heezen og Ewing (begge menn) i 1956 på møtet i American Geophysical Union. Først i 1999 fekk Marie Tharp æra for oppdaginga i form av ein ærespris.

xxx3 Først i 1965 ble ideane til Wegener aksepterteLikevel møtte funna motstand. Det var først i 1965 at ein artikkel om kontinentrørsle vart motteken positivt av det vitskaplege miljøet. Og det var geofysikaren Wilson som skreiv han. Han presenterte ein moderne versjon av Wegeners teori. Den handlar om at det ikkje er kontinenta som rører på seg, men plater som jordskorpa er sette saman av (platetektonikkteorien). Han argumenterte for at platene beveger seg i forhold til kvarandre med tre rørsler: anten frå kvarandre som ved midthavsryggene, mot kvarandre der det er fjellkjeder, eller sidelengs.   I november 1966 vart forskarar som arbeidde med studiar av havbotnen, samla til eit todagars møte. Der presenterte dei data sine for kvarandre. Først i 1968 vart rapporten frå dette møtet trykt. Alle som på den tida jobba med havbotnen, støtta no teorien om platetektonikk. Dei børsta støv av Wegeners teori, som endeleg fekk den statusen denne teorien fortente.

--- 243 til 279xxx3 Endeleg fekk geologane ein teori som samla fagetPlatetektonikkteorien vart ein revolusjon innanfor geologifaget. Teorien forklarer mange ulike geologiske prosessar samstundes. Den same typen fossil på ulike kontinent, jordskjelv, danning av fjellkjeder og vulkanutbrot kan no forklarast av ein samlande teori. Når ein vitskap opplever så store omveltingar i måten å tenkje på, kallar vi det eit paradigmeskifte. Darwins evolusjonsteori var eit slikt paradigmeskifte for biologi, det same var Wegeners platetektonikk for geologi. Ironisk nok lurer geologane framleis på kva som driv platene.

{{Figur. Tekstboksar:}}Figurtekst: Geologifaget har gjennomgått eit paradigmeskifte, frå "kontinenta ligg i ro" til "kontinenta er i rørsle". Tekst i figuren: Teori: "Kontinenta har alltid lege der dei ligg i dag. (Wegener gjorde fleire observasjonar som ikkje støtta teorien på den tida) -> "Hypotese: Wegener føreslo ein hypotese: "Kontinenta beveger seg." (Tharp og andre gjorde fleire observasjonar som viser at jordskorpeplatene rører seg) -> Ny teori: Platetektonikk{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kven var Marie Tharp? 2. Kva er ein riftdal? 3. Kva er skilnaden på kontinentaldrift og platetektonikk? 4. Kva er paradigmeskifte?

_Utfordring_Teorien som Wegener føreslo, har etter kvart vorte svært viktig for geologifaget. Vi seier at teorien skapte eit paradigmeskifte for geologifaget. Finn ut kva paradigmeskifte tyder, og nemn ein annan teori som førte til paradigmeskifte i eit anna fag.

--- 244 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Jorda er 4,5 milliardar år gammal, mens dei eldste restane av menneskearten som er funne hittil, er om lag 250.000 år gamle. Tenk deg at vi bruker eit tau som er 4,5 meter langt for å illustrere kor lenge jorda har eksistert. Den eine enden er da jorda vart til, og den andre enden er i dag. Kvar på tauet ville du merkje av at menneskearten dukka opp på jorda?

>>> Oppgåve 2Dersom du skulle lage ein modell av jorda med ein diameter på 10 cm, kor tjukk ville jordskorpa, mantelen og kjernen vere?

>>> Oppgåve 3I kva lag av jordkloden er det varmast?

>>> Oppgåve 4Noreg er ein del av jordskorpa - kvar er Noreg tjukkast, og kvar er Noreg tynnast?

>>> Oppgåve 5I dag ligg Noreg midt på ei jordskorpeplate. Men har Noreg alltid gjort det? Forklar.

>>> Oppgåve 6Kva er tsunami?

  Bruk Internett og oppslagsverk til å finne svaret.

>>> Oppgåve 7Kva varslar gir havet før tsunamibølgja kjem?

>>> Oppgåve 8a) Kva er Richters skala? b) Lag ein tabell som viser skalaen. c) Kor kraftig er det kraftigaste jordskjelvet som er målt? Bruk gjerne

nettstaden www.jordskjelv til å finne oppdatert jordskjelvinformasjon.

>>> Oppgåve 9Nokre jordskjelv er så kraftige at byar blir øydelagde og mange menneske døyr. Vel eit område som nyleg har vore utsett for kraftig jordskjelv, og prøv å finne ut dette:

a) Kor kraftig var jordskjelvet? b) Ligg jordskjelvområdet på grensa mellom to jordskorpeplater? c) Dersom ja, kolliderer platene, eller går dei frå kvarandre: d) Har det vore jordskjelv der før? I tilfelle - kor lenge sidan? e) Har område i nærleiken vore utsette for jordskjelv? f) Er det fare for at det kjem fleire jordskjelv?

>>> Oppgåve 10Finn ut korleis ein bruker jordvarme i hus til oppvarming.

>>> Oppgåve 11Kva dekkjer det meste av jordoverflata?a) Bustadområde b) Vatn c) Fjell d) Dyrka mark e) Skog

>>> Oppgåve 12Kor fort beveger platene seg?  Farten på platerørsla varierer frå 2,5 cm per år til over 15 cm. La oss ta utgangspunkt i ei jordskorpeplate som flytter seg 11 cm per år. Kor langt vil jordskorpeplata vandre på 1 million år?

>>> Oppgåve 13Kva kan mineral brukast til? Du kan starte med kvarts og kalkspat.

>>> Oppgåve 14Kva kan vi bruke bergartar til?

--- 245 til 279>>> Oppgåve 15

Finn ut kva norske bergartar som blir selde til utlandet.

>>> Oppgåve 16Fortel historia til ein sandstein og ein granitt. Korleis vart bergarten danna? Kvar finn du bergarten? Kva kan bergarten brukast til?

>>> Oppgåve 17Gå rundt på ein kyrkjegard, og prøv å finne ut kva type bergartar som blir brukte til gravstøtter. Det held at du klarer å finne ut om det er sedimentære, vulkanske (magmatiske) eller omdanna (metamorfe) bergartar.

>>> Oppgåve 18Kvifor er det høgdeskilnader i landskapet?a) Det har med hardleiken til bergartane å gjere.b) Det har med aldersskilnaden til bergartane å gjere.c) Det har med typen bergart å gjere.d) Det har med temperatur og klima å gjere.

>>> Oppgåve 19Sjå på kartet på side 220. På kystane langs Stillehavet er det ofte vulkanutbrot og jordskjelv. Kvifor er det slik?

>>> Oppgåve 20Kva for utsegner er galne:a) Kalkstein er eit mineral. b) Ein granitt kan bli ein sandstein. c) Noreg og Grønland glir frå kvarandre med 2,5 cm i året. d) Ein sandstein kan bli ein kalkstein. e) Kvarts er mjukare enn kalkspat. f) Marmor blir øydelagd av sur nedbør. g) Eit fjell som består av omdanna (metamorfe) bergartar er truleg

eldre enn eit fjell som består av sedimentære bergartar. h) Fossil finst ikkje i vulkanske (magmatiske) bergartar.

xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Finn ut korleis jordskorpeplatene beveger seg_Formålet med forsøket:  Bli kjend med kvar jordskorpeplater kolliderer, og kvar dei glir frå kvarandre.

Du treng:Tre verdskart:-- eitt som viser grensene mellom jordskorpeplatene-- eitt som viser kvar fjellkjedene er-- eitt som viser oversikt over registrerte jordskjelv

Tips:

Der to jordskorpeplater kolliderer, blir det danna ei fjellkjede.  Der to jordskorpeplater kolliderer, vil det vere jordskjelv på overflata og nede i djupet, mens der jordskorpeplatene glir frå kvarandre, vil det berre vere jordskjelv på overflata.

Framgangsmåte:Ta utgangspunkt i verdskartet som viser grensene mellom jordskorpeplatene, og diskuter i grupper kva retningar platene går. Bruk dei to andre karta til å grunngi kvar de meiner platene glir frå kvarandre, og kvar dei kolliderer.

Til ettertanke:Korleis kan det ha seg at det finst fjellkjeder midt på jordskorpeplater?

>>> 2 _Korleis fungerer konveksjonsstraumar?_Formålet med forsøket:  Sjå korleis oppvarma olje stig opp mot overflata og sig ned når han blir nedkjølt, og slik startar konveksjonsstraumar i oljen. Dette er noko av det same som skjer i mantelen inne i jorda.

--- 246 til 279Du treng:-- varmefast glasbolle-- matolje-- nokre dropar konditorfarge-- eit telys og fyrstikker-- to treklossar

Framgangsmåte:1. Plassar dei to treklossane på eit bord, slik at glasbollen kan stå

stødig oppå begge klossane og telyset kan stå under glasbollen og mellom treklossane.

2. Tenn på telyset.3. Fyll halvparten av glasbollen med matolje.4. Dryp nokre dropar med konditorfarge ned i matoljen.5. Noter kva som skjer med konditordropane. Kan du sjå at dei stig opp

til overflata og sig ned att?

>>> 3 _Syre på kalkspat - kva skjer?_Formålet med forsøket:  Erfare at kalkspat reagerer med syre.

Du treng:-- dropeflaske med fortynna saltsyre (frå apotek)-- kalkspat

Framgangsmåte:

Dryp syre på kalkspat og fortel kva som skjer.

Til ettertanke:Kalkspat er eit svært viktig mineral i kalkstein og marmor. Kva trur du skjer med bygningar av marmor i område med mykje sur nedbør?

>>> 4 _Går det an å ripe stein med ein nagl?_Formålet med forsøket:  Ulike mineral har ulik hardleik. Det vil seie at somme mineral er lette å lage riper i, mens andre er harde og ikkje så lette å ripe.

Du treng:-- tre ulike ripereiskapar: jernspikar, som er det hardaste, koparspikar,

som er det nest hardaste, og naglen din, som er det mjukaste -- porselensbit-- krit-- fire ulike mineral: kvarts, flusspat, kalkspat og gips

Gjer ein test førstEin vanleg feil når ein skal teste hardleik, er å blande ei ripe med ein strek. Dersom du gjer hardleikstesten på eit mineral og mineralet får ein strek og ikkje ei ripe, tyder det at reiskapen du bruker, er mjukare enn mineralet. Ein hardleikstest vil seie å ripe eit mineral med ein reiskap.   For å vere sikker på skilnaden mellom ei ripe og ein strek skal du gjere eit forsøk først. Prøv å ripe ein porselensbit og eit krit med jernspikaren og koparspikaren. Kva skjer? Forklar.

Framgangsmåte:1. Lag ein tabell som den nedanfor.

{{Tabell. 4 kolonnar, 6 rader:}}Forkortingar:Jernspikar? = Ripar ein jernspikar?Koparspikar? = Ripar ein koparspikar?Nagl? = Ripar ein nagl?Stein Jernspikar? Koparspikar? Nagl?Mineral ja/nei ja/nei ja/neiFlusspat ja/nei ja/nei ja/neiKvarts ja/nei ja/nei ja/neiGips ja/nei ja/nei ja/neiKalkspat ja/nei ja/nei ja/nei

{{Tabell slutt}}

2. Rip alle minerala med tre reiskapar: jernspikar, koparspikar og nagl.3. Kryss av rett svar i tabellen. {{Slett ja eller nei i tabellen.}}4. Sorter minerala etter hardleik: Kva er hardast, og kva er mjukast?

--- 247 til 279>>> 5 _Lag di eiga steinbok_Steinboka di bør innehalde informasjon om både mineral og bergartar. Her er nokre tips til kva du kan ta med, men du kan gjerne ta med meir. Hugs at du får med nok informasjon om minerala og bergartane slik at du kan kjenne dei att ute i naturen.

_Mineral_Lag ei eiga steinbok over nokre vanlege mineral og eigenskapane deira. Bruk gjerne Internett og steinhandbøker til hjelp.  Desse minerala bør vere med i boka di: kvarts, feltspat, glimmer, kalkspat, hornblende, flusspat, svovelkis (også kalla pyritt). Men ta gjerne med fleire.   Noter ned desse eigenskapane til kvart mineral: farge, glans, kor gjennomskinlege dei er, hardleik, krystallform og kløyv. Ta gjerne med fleire eigenskapar. Mellom anna kan det vere lurt å merke seg kva eigenskapar som er dei typiske for mineralet. Til dømes er det svært typisk for magnetitt at det er magnetisk, og for kalkspat at det brusar i syre.

_Bergartar_Teikn og forklar korleis du lett kan skilje dei tre typane av bergartar. Gi gjerne nokre døme på éin eller fleire bergartar innanfor dei tre typane.

>>> 6 _Vatn kan sortere stein_Formålet med forsøket:  Erfare korleis vatn sorterer stein etter kor tunge dei er.

Du treng:-- sediment: grus, grovkorna sand, finkorna sand og eventuell søle-- 1,5 liters gjennomsiktig flaske

Framgangsmåte:1. Fyll flaska med grus, sand og leire slik at minst ein tredel av henne

er fylt (kanskje det kan vere lurt å kutte tuten slik at det blir lettare å fylle flaska).

2. Fyll så på med vatn til 2/3 av flaska er fylt.3. Hold for tuten og rist godt.4. Set flaska på bordet og la den få stå stille nokre timar.5. Diskuter med kvarandre kvifor det legg seg lag i flaska.

Til ettertanke:Ei elv som renn nedover, fraktar med seg sediment i ulike storleikar og med ulik tyngd. Di raskare elva renn, di meir "orkar" ho å ta med seg. Når ei elv møter havet, vil ho ikkje stoppe med ein gong, men faktisk røre seg eit stykke utover. Men farten til elva minkar svært mykje idet

ho møter havet, og farten minkar meir og meir før elva til slutt stoppar opp eit stykke ut i havet. Det vil seie at di saktare elva renn, di mindre sediment klarer ho å ta med seg.   Slik sorterer elva sedimenta: dei tyngste fell til botns nær strandkanten, mens lettare og lettare sediment sig ned di lenger ut i havet elva strøymer. Dersom du finn ein grovkorna, sedimentær bergart (som eit konglomerat), kvar trur du han har vorte danna? Dersom du finn ein svært finkorna sedimentær bergart (som ein skifer), kvar trur du han har vorte danna?

>>> 7 _Velg ein geotop_Gå ut og vel ein geotop. Inviter ein geolog til klassen og be han eller henne om å fortelje om geologien i området ditt og kanskje komme med forslag til kvar de bør ha geotopen dykkar.

>>> 8 _Lag eit geologisk kart over geotopen_Skaff deg eit berggrunnskart (og eventuelt andre geologiske kart) over området der du bur. Ofte dekkjer dei karta du får kjøpt, mykje større område enn det som er geotopen din.   Da kan du bruke matpapir og teikne over berre det området som er geotopen din. Vent med å fargeleggje til du har forstørra teikninga di på ein kopimaskin (til dømes til A3). Deretter kan du fargeleggje kartet slik at du veit kva typar bergartar som finst i geotopen din.

>>> 9 _Lag ei steinsamling_Gå ut og samle inn dei vanlege bergartane i geotopen din. Sjekk at den steinen du finn, er fast fjell og ikkje laus stein. Laus stein kan komme langvegsfrå og treng ikkje vere frå staden der du finn han. Finn du mineral i geotopen, så ta med dei også. Lag ei utstilling i klasserommet med merkelappar på alle steinane.

--- 248 til 279{{Bilete: Ei bille svømmer ned til botnen av ein innsjø e.l.}}

--- 249 til 279xxx1 Kapittel 14: ØkologiPlantar og dyr lever ikkje isolerte. Dei blir påverka av kvarandre og miljøet dei lever i. Miljøet blir også påverka av organismane. Studiet av samspelet mellom organismane og miljøet kallar vi _økologi_.   I økologi undersøkjer vi kva organismar som lever i eit område, og korleis dei påverkar kvarandre. Dessutan ser vi korleis dei ikkje levande faktorane, som temperatur, lys, næringsstoff og andre forhold, påverkar dei levande organismane, og korleis organismane påverkar miljøet. Økologi handlar om samspelet i naturen.

--- 250 til 279

xxx2 ØkosystemOrganismar kan berre leve, vekse og formeire seg i område der miljøet er godt. Plantar må til dømes ha tilgang på sollys og vatn, og fisken kan ikkje leve i vatn utan oksygen.

xxx3 Eit økosystem består av levande og ikkje-levande faktorar{{I ordbiblioteket:}}abiotiske faktorarbiotiske faktorar{{Slutt}}

Plantar og dyr lever på mange ulike stader. Jordkloden har ulike typar naturområde som innsjøar, hav, fjell, ørken og fleire typar skogar.   Grunnlaget for liv er ulikt i dei ulike områda. Temperaturen er ulik, somme område er fuktige, mens andre er tørre, somme stader blåser det, andre stader er det korte dagar og lite sol. Slike ikkje-levande forhold kallar vi _abiotiske faktorar_, mens dei levande organismane i eit område er _biotiske faktorar_. Vi kallar eit område med alle dei levande og ikkje-levande faktorane som er der, for eit _økosystem_.

xxx3 Klima er ein viktig abiotisk faktorSollys, temperatur, nedbør og fukt er abiotiske faktorar. Til dømes trivst ei mengd ulike plantar i miljø der det er høg temperatur, mykje sollys og mykje nedbør. Tropisk regnskog er eit godt døme på eit slikt miljø. Mengda av ulike plantar dannar eit variert miljø for dyr, og derfor er det mange ulike dyr i tropisk regnskog.   I eit område med lite nedbør, til dømes i ørkenar, trivst få plantar. I slike miljø blir det også lite mat for dyra. I ørkenen er det derfor få organismar samanlikna med kor mange organismar det er i den frodige regnskogen. Men dei dyra og plantane som lever i ørken, er godt tilpassa livet i dette økosystemet.

{{ Bilettekstar. 4:}}1: I ugjestmilde ørkenar finn du mellom anna kaktusen. Kaktusen har

ikkje vanlege blad, men heile stammen til kaktusen er grøn, og det er der fotosyntesen skjer.

2: Elgen er tilpassa sitt økosystem, skogen.3: Gjedda er tilpassa sitt økosystem, innsjøen.4: Krabba er tilpassa sitt økosystem, havet{{Slutt}}

--- 251 til 279xxx3 Konkurranse mellom organismar er ein biotisk faktorPlantar konkurrerer om lys, vatn og næringssalt. På opne hogstflater i skogen er det mange blomar og buskar. Når trea veks opp, skuggar blada for sola slik at mindre sollys når ned til bakken. Resultatet er færre blomar og buskar i området. Blomane og buskane er fortrengde, dei er konkurrerte vekk av trea.

  Dyr konkurrerer om mat og stader for vern for seg og avkommet. I eit fuglefjell med lomvi konkurrerer fuglane om dei beste plassane, som gir størst tryggleik mot til dømes ørn og best ly for veret. Blir det mange ørner i eit område, vil talet på lomvi gå ned. Men da blir det enda mindre mat til ørnene, og da blir det også færre av dei.   Organismane i eit økosystem er avhengige av kvarandre. Kurvene viser korleis mengda av hare og gaupe varierer i forhold til kvarandre. Når gaupebestanden aukar, fører det til ein nedgang i talet på harar. Minkar gaupebestanden, så aukar harebestanden, for da er det færre rovdyr som jaktar på haren.

{{Figur: Kurvediagram der "År" er på første aksen og "Talet på dyr" er på andre aksen. Kurven for harebestanden og kurven for gaupebestanden dannar ei flette. Harebestanden byrjar høgt, så aukar gaupebestanden. Dette får harebestanden til å falle, og deretter fell gaupebestanden, og slik held det fram.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Gi døme på ulike økosystem.2. Gi døme på abiotiske faktorar.3. Gi døme på biotiske faktorar.4. Kva meiner vi med at organismane i eit økosystem er avhengige av

kvarandre?

_Utfordring_Rundt gamle skipsvrak er det ofte mange organismar. Kan du forklare det?

--- 252 til 279xxx2 Alle organismane er tilpassa sitt leveområdeAlle organismane i eit økosystem har eigenskapar som gjer at dei kan overleve og få avkom nettopp i dette leveområdet.

xxx3 Isbjørnen er tilpassa eit liv i ArktisIsbjørnen lever berre i Arktis. Alle organismane er tilpassa det miljøet dei lever i. Isbjørnen har ein varm pels og eit tjukt feittlag under huda som vernar han mot kulda. Den lyse pelsen gjer at han kan snike seg inn på og fange sel som han et. Labbane er store slik at han kan gå på snø utan å søkke for langt ned. Alt dette er tilpassingar til å leve i isområda i nord. Isbjørnen ville ikkje kunne trivast med eit liv i varmare strøk. Men miljøfaktorane aleine kan ikkje fullt ut forklare spreiinga av organismar. Nokre område ser ut til å passe for organismar, men dei finst ikkje der likevel. Årsaka kan vere at organismane ikkje har vorte spreidde til området. Skulle isbjørnen spreidd seg til Sørpolen, Antarktis, måtte han ha vandra og sumt både langt og gjennom område han ikkje er tilpassa, til dømes tropiske område.

{{Bilettekst: Isbjørnen eir et rovdyr som bur i Arktis.}}

xxx3 Dyr må tilpasse seg temperaturenDyr som lever i varme område, treng ikkje varm pels og eit tjukt feittlag. Dyr i varme område må kunne kjøle seg ned, ikkje halde på varmen.   Den afrikanske elefanten kjøler kroppen gjennom huda. Når blodet strøymer gjennom blodårene i huda, gir det frå seg varme til lufta. Dette kjøler ned dyret. Den afrikanske elefanten har skrukkete hud og store øyre, det gir kroppen stor overflate. Det gir plass til mange blodårer, og mykje blod kan strøyme gjennom huda og bli kjølt ned.   Isbjørnen er også eit stort dyr, men han er mykje meir kompakt med kortare bein og små øyre. Han treng å ta vare på varmen.

{{Bilettekst: Elefantar er planteetarar, konsumentar. Den afrikanske elefanten lever på savannane og i skogsområde der han kan beite.}}

--- 253 til 279xxx3 Nykkerosa er tilpassa livet i ein innsjøKvit og gul nykkerose har velutvikla røter som tek opp den næringa ho treng frå botnen av ein innsjø eller dam. Blada flyt på overflata og er feste til rota med ein lang og bøyeleg bladstilk. På denne måten får planten både nok næring og sollys, samstundes som han kan leve på djupare vatn og sleppe å konkurrere med andre plantar.

{{Bilettekst: Nykkerose}}

xxx3 Gjedda er ein dyktig jegerGjedda har kamuflasjefarge slik at ho kan stå og lure i sivet. Straks ein fisk sym forbi, bruker gjedda den store halefinnen sin til eit raskt åtak. Tennene er store og spisse og vender litt bakover. Det gjer at byttet ikkje så lett kan sleppe unna, men samstundes er det vanskeleg å spytte ut ein fangst som er for stor. Det har hendt at gjedder har vorte kvelt av si eiga grådigheit.

{{Bilettekst: Gjedde}}

xxx3 Soldogg fangar og et insektSoldogg er ein kjøttetande plante og lever på næringsfattige myrar. Soldogg har fotosyntese som andre plantar, men myra har lite næring. Vatn er det nok av, men soldogg treng som andre plantar gjødselstoff.   Det skaffar soldogg seg ved å fange og fordøye insekt. Insekta blir lokka til dei vakre blada og blir hengande fast i eit klistrete stoff som kjertelhåra på blada skil ut. Soldogg skil så ut stoff som løyser opp kroppen til insektet slik at planten kan ta opp insektet som flytande næring. Her er det altså ikkje berre røtene som skaffar planten dei nødvendige gjødselstoffa.

{{Bilettekst: Soldogg}}

xxx3 Vårflugelarvane går nesten i eitt med omgivnadeneMange vårflugelarvar som vi finn i ferskvatn, byggjer hus av sand eller kvistar. På den måten er det vanskeleg å oppdage dei, og dei er godt verna mot andre rovdyr som vil ete dei. Vekta av huset gjer også at dei ikkje blir rivne med av straumen i ein bekk eller av bølgjeslaga i strandkanten.

{{Bilettekst: Vårflugelarve i huset sitt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Nemn fire tilpassingar isbjørnen har for å leve i Arktis.2. Kvifor vender tennene til gjedda litt bakover?3. Korleis kan soldogg vere kjøttetande når han er ein plante utan

munn?4. Kvifor lever vårflugelarvane i hus som dei ber med seg?

_Utfordring_Korleis er kamelen tilpassa livet i ørkenen?

--- 254 til 279xxx2 Korleis økosystemet er oppbygdPlantane bruker sollys, dyr et plantar eller andre dyr, nedbrytarar bryt ned alle dei døde organismane. På den måten er alle organismane avhengige av kvarandre I tillegg er økosystemet oppbygd av abiotiske faktorar.

xxx3 Plantar og algar er produsentar{{I ordbiblioteket: produsentar}}

Organismar med fotosyntese er sjølvforsynte. Noko av dei stoffa dei lagar, bruker dei sjølve, og noko blir lagra som byggjemateriale (sjølve organismen) eller som opplagsnæring. Plantar og algar har fotosyntese, og vi kallar dei _produsentar_. Dei lagar dei stoffa dei treng ved hjelp av sollys, vatn og karbondioksidgass.   Produsentar finst i alle økosystem og er grunnlaget for alt liv. Utsjånad og bygning varierer mykje frå små, eincella algar i vatn til kaktusar i ørken og høge tre i skogane.

xxx3 Dyr er konsumentar{{I ordbiblioteket: konsumentar}}

Mens plantar kan forsørgje seg sjølv, må dyra leve av å ete plantar, algar eller andre dyr. Derfor kallar vi dyr for _konsumentar_. Å konsumere tyder å forbruke. Dyr som lever av produsentar, kallar vi planteetarar eller førstekonsumentar. Det finst både store og små dyr som lever av plantekost. Til dømes er både elg, reinsdyr og elefant planteetarar, på same måten som dei små bladlusene og borkbillene er det.

  Dyr som lever av planteetarar, kallar vi andrekonsumentar eller rovdyr. Ei linerle som lever av insekt, er ein andrekonsument, mens reven som tek linerla, er ein tredjekonsument. Tredjekonsumentar er rovdyr som lever av andrekonsumentar.

{{Figur:}}Figurtekst: Innsjøen er eit økosystem som er bygd opp av dei fire delane produsentar, konsumentar, nedbrytarar og abiotiske faktorar. Kva er kva på denne teikninga? Forklaring: Sola skinn over vatnet. I vatnet er det vassplantar, m.a. Nykkerose og siv. Det er ei and, ei gjedde, ein åbor, småfisk, ei vassloppe, ein hoppekreps, ein insektlarve, ein mark og fiskebein. Spør læraren din om fleire detaljar.{{Slutt}}

xxx3 Nokre organismar er nedbrytarar{{I ordbiblioteket: nedbrytarar}}

Vi veit at alle levande organismar døyr. Men går vi i skogen, finn vi sjeldan døde dyr. Plantar som visnar, og blad som fell av trea, blir også borte. Nokre organismar lever av døde plantar og dyr. Dette er i hovudsak sopp og bakteriar. Oppgåva deira i økosystemet er å bryte ned døde organismar, og derfor kallar vi dei _nedbrytarar_.   Sopp og bakteriar bryt ned dei døde organismane for å skaffe seg energi og næringsstoff. Det som blir att, er jord med næringsstoff som plantane kan bruke. Dermed går stoffa i krinsløp. Utan nedbrytarar i eit økosystem ville døde plantar og dyr ha hopa seg opp, og viktige stoff ville ikkje vorte førte tilbake til jorda.

--- 255 til 279xxx3 Biotiske faktorar er avhengige av abiotiske faktorarDei abiotiske faktorane er med på å bestemme kva organismar som kan leve i eit økosystem. Somme artar stiller strenge krav til miljøet og finst derfor i få økosystem. Andre artar kan betre tilpasse seg omgivnadene og er utbreidde over store område og i ulike økosystem.   Produsentane må ha tilgang på sollys, vatn, karbondioksidgass og næringsrik jord. Dei må ha høg nok temperatur til å drive fotosyntese. Dessutan må dei som har røter, finne feste slik at dei kan tole vind, bølgjeslag eller andre påverknader.   Dyra må ha tilgang på mat, vatn og oksygengass. Kulde, varme, snø, is og andre abiotiske faktorar påverkar dei også. Dessutan må dei kunne finne skjul slik at dei kan verne ungane og seg sjølv mot rovdyr og når det er dårleg vêr.   Dei abiotiske faktorane er ikkje stabile. Temperatur, nedbør og lys kan variere gjennom døgnet og året. Dette krev tilpassingsevne hos organismane.

{{Bilettekst: Denne afrikanske kongepytonen er avhengig av temperaturen i omgivnadene. Slangar er vekselvarme dyr, og det vil seie at dei held same temperatur som omgivnadene.}}

{{Figur:}}-- Økosystem: Abiotiske faktorar, Biotiske faktorar-- Biotiske faktorar: Produsentar, Konsumentar, Nedbrytarar,

Konkurranse mellom organismane{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva fire delar består eit økosystem av?2. Kvifor kallar vi plantar produsentar og dyr konsumentar?3. Kva oppgåve har nedbrytarar i eit økosystem?4. Nemn nokre abiotiske faktorar som påverkar plantar og dyr i eit

økosystem.

_Utfordring_Ötzi er namnet på det 5300 år gamle mannsliket som vart funne i ein isbre i dei italienske Alpane i 1991. Kroppen var godt bevart, og sjølv geiteskinnsbuksene og andre delar av kleda hadde tolt alle påverknader. Kvirfor var Ötzi så godt bevart? Kvifor hadde ikkje nedbrytarane gjort jobben sin?

--- 256 til 279xxx2 Næringsnett og næringskjederDyr et plantar, dyr et dyr, og når plantane og dyra døyr, blir dei brotne ned. Slik blir stoffa overførte frå ein organisme til ein annan.

xxx3 Organismar er knytte til kvarandre i næringskjeder{{I ordbiblioteket: næringskjede}}

I eit økosystem er dei levande organismane knytte til kvarandre i kjeder etter korleis stoffa blir overførte. Den første organismen blir eten av den andre, som blir eten av den tredje, som igjen blir eten av den fjerde. Dette kallar vi ei _næringskjede_, og ho viser kven som et kven. Eller sagt på ein annan måte: korleis energi og næringsstoff går frå organisme til organisme. Felles for alle næringskjeder er at dei byrjar med ein produsent og held fram med konsumentar.   Alle døde organismar blir brotne ned av nedbrytarar.

{{Figur:}}Figurtekst: Dette er eit døme på to næringskjeder. Nedst er produsentane, plantar og algar. Dei øvste er rovdyra, konsumentane. Forklaring / tekst i figuren: 1: Ein kål (produsent) -> ein larve (førstekonsument) -> ein trost

(andrekonsument) -> ein ørn (tredjekonsument).2: Algar (produsent) -> ei vassloppe (førstekonsument) -> ei brasme -

fisk (andrekonsument) -> ei gjedde (tredjekonsument).

{{Slutt}}

xxx3 Nedbrytarane er også i næringskjeder{{I ordbiblioteket: nedbrytarkjeder}}

Nedbrytarane er viktige i alle økosystem. Dei fjernar alle dei døde organismane og frigjer næringsstoffa slik at dei kan brukast på ny. Nedbrytarane gjer at alle stoffa blir tekne vare på, men at det som er dødt, blir til jord. Nokre næringskjeder er spesielle ved at dei har ein død organisme i staden for ein levande plante som første ledd. Slike næringskjeder kallar vi _nedbrytarkjeder_.

{{Figur:}}Figurtekst: Rota er død, og soppen bryt ned rota. Soppen er ein nedbrytar som blir eten av snigelen, snigelen blir eten av fuglen. Dette er ei nedbrytarkjede. Forklaring: Ei trerot -> ein sopp -> ein snigel -> ein trost.{{Slutt}}

--- 257 til 279xxx3 Næringskjeder er knytte saman i næringsnett{{I ordbiblioteket: næringsnett}}

Dei fleste dyr har eit variert kosthald, dei et meir enn éin ting. Når ulike næringskjeder inneheld eitt eller fleire av dei same dyra, blir næringskjedene knytte saman. Næringskjedene som er knytte saman, blir til eit _næringsnett_.   Dersom det blir mindre av ein art, vil det påverke mengda av dei andre organismane i næringsnettet. Dersom det til dømes blir færre småfisk, vil det bli fleire vasslopper og hoppekreps. Desse et algar, og det vil bli mindre algar i sjøen.

{{Figur:}}Figurtekst: Fleire næringskjeder som er bundne saman, utgjer eit næringsnett. Kor mange næringskjeder kan du finne i dette næringsnettet? Forklaring / tekst i figuren: Organismen før -> blir eten av organismen/organismane etter. Spør læraren din om hjelp til å finne næringskjedene.-- Algar -> Eincella dyr, Vassloppe, Hoppekreps.-- Bakteriar -> Eincella dyr.-- Eincella dyr -> Vårflugelarve, Hjuldyr, Vassloppe, Hoppekreps.-- Hjuldyr -> Vårflugelarve, Vassloppe, Mudderfluge.-- Vårflugelarve -> Mudderfluge, Brasme.-- Vassloppe -> Brasme, Abbor, Hoppekreps.-- Hoppekreps -> Brasme, Abbor.-- Mudderfluge -> Brasme, Abbor.-- Skomakar (ein vassløpar) -> Brasme, Abbor.{{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er ei næringskjede?2. Kvifor er det alltid produsentar først i ei næringskjede?3. Kva er ei nedbrytarkjede?4. Kva er eit næringsnett?

_Utfordring_Kvar blir det av kurukene (avføring frå storfe)?

--- 258 til 279xxx2 Energi kan ikkje forsvinne{{I ordbiblioteket: næringspyramide}}

I alle økosystema er det flest produsentar. Det er fleire plantar og tre i skogen enn det er planteetarar, og det er fleire planteetarar enn rovdyr. Samstundes et eit dyr mykje meir i løpet av livet enn den vekta det har. Korleis er det mogleg?

xxx3 Berre ein liten del av maten blir byggjemateriale i kroppenDu et mykje meir på ei veke enn det du aukar i vekt. Slik er det også for dyra. Ei gjedde må ete mykje for å halde seg i live. Ho må ete mykje meir av småfisk enn si eiga vekt. Tilsvarande er det for småfisken, han må ete mykje meir smådyr enn si eiga vekt.   Det er berre ein liten del av energien i det dyra et, som blir brukt til å byggje opp kroppen. Resten av energien blir først og fremst brukt til dei nødvendige livsprosessane, altså til å halde dyret i live.   Det viser seg at berre rundt 10 prosent av energien blir ført vidare til neste ledd i ei næringskjede. Det vil seie at for kvart nivå i næringskjeda er det eit "energitap" på om lag 90 prosent. Vi kan vise energistraumen med ein _næringspyramide_.

{{Figur. Næringspyramide:}}Figurtekst: Det trengst 1000 kg planteplankton for å gi 1 kg gjedde. I ein næringspyramide går talet på individ ned for kvart steg sjølv om storleiken på dyra aukar. Forklaring /tekst i figuren: Produsentane er i botnen av næringspyramiden. Organismane før -> blir eten av organismen/organismane etter. 1000 kg produsentar (planteplankton) -> 100 kg vasslopper -> 10 kg

åbor -> 1 kg gjedde{{Slutt}}

--- 259 til 279xxx3 Noko av energien frå maten blir til varmeEnergi kan ikkje forsvinne. Kvar blir det da av energien i all den maten som til dømes ei ku et? Noko av maten klarer ikkje kua å utnytte, og han går rett igjennom og endar som kuruker. Noko av maten blir

forbrent i celleandinga. Energien frå celleandinga blir brukt til livsprosessane som du las om i kapittel 2 på side 39.   Som alle pattedyr har kua ein konstant kroppstemperatur som er høgare enn lufta. Derfor taper kua heile tida varme til lufta rundt seg.

{{Figur:}}Figurtekst: Kua får energi frå maten ho et. Teikninga viser kva kua bruker all energien til. Forklaring / tekst i figuren: Kua et gras. Energi frå graset går til livsprosessane: varme, kalv, avføring, rørsle, mjølk.{{Slutt}}

xxx3 Energi blir tilført som solstrålar og avgitt som varmeØkosystem får heile tida energi frå sola. I eit stabilt økosystem må det vere ein balanse mellom kor mykje energi det får og gir frå seg. Av næringspyramiden og dømet med kua ser vi at energien blir avgitt frå økosystemet som varme. Altså: Energi blir tilført økosystema som solstråling og avgitt som varme. Energien strøymer _gjennom_ økosystemet.

xxx3 Stoffa sirkulerer i økosystemaDet må heile tida tilførast sollys som gjer det mogleg for plantane å produsere druesukker og oksygengass.  Byggjesteinane i naturen blir ikkje tilførte jordkloden, men er eit resultat av gjenbruk. Plantane tek opp karbondioksidgass og slepp ut oksygengass. Dyra gjer det motsette. Nedbrytarane fører stoffa frå døde organismar tilbake til jorda slik at dei kan brukast på ny.   Stoffa _sirkulerer_ i økosystemet.

{{Figur:}}Figurtekst: Energi blir tilført økosystemet frå sola og avgitt som varme tilbake til atmosfæren og ut i verdsrommet. Stoffa vi har på jorda, blir ikkje tilførte utanfrå, og dei må derfor brukast på ny og på ny. Dei sirkulerer. Forklaring / tekst i figuren: Lysenergi frå sola blir tilført økosystemet. Næringsstoffa sirkulerer: Plantene får næringsstoff frå jorda -> larvar frå sommarfuglar et blada, marihøner et bladlus -> Meitemarkar bryt ned døde blad, døde organismar blir brotne ned og gjev næring til plantane.}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kor mykje energi blir ført vidare frå eit ledd til det neste i ei

næringskjede?2. Kva er ein næringspyramide?3. Ei ku aukar ikkje sin eigen masse med like mange kilo som ho et.

Kvar blir det av maten?4. Forklar korleis stoff sirkulerer i eit økosystem.

_Utfordring_

Kvifor blir det varmt i eit rom når det er mange menneske der?

--- 260 til 279xxx2 Undersøking av økosystemØkosystem kan studerast på mange måtar. Men same kva økosystem du studerer, må du finne ut kva artar som lever der. Ofte vil du også finne ut om det blir fleire eller færre individ av ein art, og prøve å finne årsaka til ei slik endring.

xxx3 Skildring av økosystemetSom ein del av undersøkinga av eit økosystem må vi skildre området som skal undersøkjast. Vi lagar gjerne ei skisse og teiknar korleis området ser ut med åsar som kan skjerme for vind, opne område som gir vinden godt tak, kvar og korleis vegetasjonen er, menneskeleg påverknad og andre faktorar vi finn nødvendige. Vi må alltid notere dato og vêret på dagen for undersøkinga. Dessutan prøver vi ofte å finne ut kva området har vore brukt til av menneske opp gjennom tidene.

xxx3 Plantar blir plukka, mens dyr kan fangastPlantar står feste til underlaget slik at dei er lette å studere. Dyr beveger seg og er derfor vanskelegare å studere. Store dyr er få og sjeldne å sjå. Derfor er det vanleg å sjå etter sporteikn frå desse dyra eller innhente informasjon om dei frå andre. Men små dyr er ofte talrike og er ikkje i stand til å komme seg langt, så desse kan vi studere. Vi bruker mange ulike metodar for å fange små dyr i buskar og kratt eller i vatn.   I buskar og gras finst det mange små dyr. Det er ikkje lett å sjå dei om vi skal gå og leite, men dersom vi bruker eit kosteskaft eller ein kraftig kjepp og slår på greiner og blad, vil mange dyr miste taket og ramle ned. Har vi eit kvitt laken under, er det lett å sjå dei. Dei er små og skjøre, så den beste måten å få dei over i samleglas på er å bruke ein insektsugar. Insektsugaren er eit utstyr vi kan ha bruk for. Her er nokre døme på utstyr vi kan lage sjølve:

xxx4 InsektsugarEin insektsugar er ein fin reiskap for å samle opp små dyr. Han kan du lage av eit tomt glas med skrulokk og nokre tynne slangar. Du må nok prøve deg litt fram for å finne rette dimensjonar og for å få han til å verke. Hugs på å ha litt bomull i slangen som du syg i, slik at du ikkje får insekt i munnen.

{{Figur:}}Figurtekst: Insektsugar Forklaring: To slangar i eit glas. Ein elev syg i den eine slangen, og eit insekt blir soge opp den andre.{{Slutt}}

xxx4 Fallfelle

Ei fallfelle grev vi ned i skogbotnen og tømmer henne dagen etter. Små kryp som beveger seg på skogbotnen, vil falle ned i fella og ikkje komme opp dei glatte veggene. Kanskje kan de setje ut fleire feller med litt ulik mat i botnen og samanlikne fangsten?

{{Figur:}}Figurtekst: Fallfelle Forklaring: Eit glas ligg i eit hol i skogbotnen. Opninga er på same nivå som bakken, og ho blir skjult av blad på ein pinne.{{Slutt}}

--- 261 til 279xxx4 VarmetrektDet øvste jordlaget med strå og døde planterestar inneheld også mange små organismar. Desse kan du fange ved å ta ei jordprøve og plassere henne i ei trekt med ei lyspære over. Dyra vil prøve å komme seg vekk frå varmen frå lyspæra for ikkje å tørke. På eit døgn eller to vil dei derfor falle ned i glaset slik at du kan telje og bestemme dei. Ei slik felle kan ein lage på fleire måtar. Har du nokon idé?

{{Figur:}}Figurtekst: Varmetrekt Forklaring: Ei lyspære er festa til eit stativ slik at ho heng over ei trekt. Botnen av trekta ligg oppå eit glas med ei rist imellom. Eit jordlag ligg oppå rista.{{Slutt}}

xxx3 Bestemmingstabellar er nyttige verktøyDei fleste bøker har _bestemmingstabellar_ som hjelper deg med å finne ut kva for organismar du har funne. Du arbeider systematisk ved steg for steg å velje mellom to synlege karaktertrekk. Vala du gjer, leier deg etter kvart til namnet på organismen.   Denne bestemmingstabellen kan du bruke til å bestemme kva for sommarfuglar som er på biletet. Start med 1) og prøv også å bestemme 2).

{{Tabell gjort om til liste. Bileta av sommarfuglane er ikkje forklart.}}1: -- Tjukke eller fjærforma antenner. Gå til 2.-- Tynne antenner med fortjukking i spissen. Gå til 3.2: -- Daudinghovudliknande teikning på vengene. _Daudinghovud_.-- Store augeliknande flekker på kvar veng. _Nattpåfuglauge_ (A). 3: -- Vengene dominerte av ein farge (einsfarga). Gå til 4.-- Vengene er ikkje einsfarga. Gå til 5.4: -- Vengene er gule. _Sitronsommarfugl_ (C).-- Vengene er blå. _Vanleg blåveng_ (E).

5: -- Kvar veng har store augeliknande flekker. Gå til 6.-- Vengene har flekker som ikkje er augeliknande. Gå til 7.6: -- Små, svarte flekker. _Liten kålsommarfugl_ (B).-- Store, fleirfarga flekker. _Dagpåfuglauge_ (D). 7: Her må du lage setningane for å kunne skilje mellom F og G. -- _Svalestjert_ (F). -- _Neslesommarfugl_ (G). {{Slutt}}

_Nøkkelspørsmål_1. Kva er ein insektsugar?2. Korleis kan vi fange små dyr som lever i det øvste jordlaget?3. Kva er ein bestemmingstabell?4. Kva meiner vi med å arbeide systematisk?

_Utfordring_Kvifor vil det samle seg dyr på ei potet som er delt i to og lagd i ei grop med overflata jamt med skogbotnen?

--- 262 til 279xxx2 Oppgåver>>> Oppgåve 1Kva forstår vi med biotiske og abiotiske faktorar i eit økosystem?  Nemn døme på ulike faktorar.

>>> Oppgåve 2Kva delar er økosystemet bygd opp av?

>>> Oppgåve 3Kva oppgåver har produsentane?  Kva oppgåver har nedbrytarane?

>>> Oppgåve 4Sjå på teikninga på side 254 over innsjøen, og lag lister over dei biotiske og abiotiske faktorane som høyrer til innsjøen som økosystem.

>>> Oppgåve 5Dei tre bileta på side 250 viser tre økosystem. Lag eit skjema som det som er vist her, og fyll ut for to plantar og to dyr frå kvart økosystem.

{{Tabell gjort om til liste:}}-- Namn på organisme: ....-- Levestad: ....-- Kva treng denne organismen for å leve?: ....-- Korleis skaffar han seg det det han treng for å leve?: ....-- Kva abiotiske faktorar er viktige for denne organismen?: .... {{Slutt}}

>>> Oppgåve 6Finn ut av om korallrev er ein abiotisk eller ein biotisk del av havet. Bruk Internett eller anna oppslagsverk.

>>> Oppgåve 7Kva meiner vi med at organismane er tilpassa det miljøet dei lever i? Kan du gi nokre døme?

>>> Oppgåve 8Kamelar lever i ørkenområde og har fleire tilpassingar til dette miljøet. Fullfør setningane nedanfor til venstre ved å velje frå setningane i tabellen til høgre. {{Skriv ein bokstav frå andre lista mellom hakeparentesane i første lista:}}

1. Kamelen har brun farge ... []2. Kamelen produserer lite urin ... []3. Kamelen kan drikke ... []4. Kamelen har ikkje eit tjukt lag av feit under huda ... []5. Kamelen lagrar feit ... []6. Kamelen har lange augevipper for å ... []7. Kamelen har store føter ... []

a) ... så han ikkje sig ned i sanda.b) ... opptil 100 liter vatn på ein gong og lagre det i kroppen.c) ... og sveitte for å ikkje tape vatn.d) ... for å kunne kamuflere seg mot fiendar.e) ... hindre sanda i å blåse inn i auga.f) ... fordi det ville isolert varmen i kroppen og hindra avkjøling i

varmen.g) ... i pukkelen for å kunne bruke det når det er lite tilgang på mat.

--- 263 til 279>>> Oppgåve 9Gi døme på tilpassingar hos desse dyra:-- rype-- reinsdyr-- ulv-- havørn-- hakkespett-- fisk-- sjiraff-- blåveis-- kvitveis-- blæretang

>>> Oppgåve 10Kvifor har nykkeroser spalteopningane på oversida av blada?

>>> Oppgåve 11Kvar er spalteopningane plasserte på blada hos gran og furu?

>>> Oppgåve 12Finn ut kva tilpassingar blåveisen har som gjer at han kan blomstre så tidleg om våren.

>>> Oppgåve 13Bruk oppslagsbøker eller Internett til å finne ut korleis isbjørnen lever gjennom året, og kva tilpassingar han har til økosystemet sitt.

>>> Oppgåve 14Laksen blir fødd i ferskvatn, men lever også i havet. Finn ut og forklar korleis laksen lever frå han blir fødd til han døyr. Bruk oppslagsverk eller Internett og presenter resultatet for klassen.

>>> Oppgåve 15Kva konkurrerer plantar om i eit økosystem?

>>> Oppgåve 16Bruk oppslagsbøker eller Internett til å finne ut korleis ulike dyr lever gjennom året, og kva tilpassingar dei har til økosystemet sitt.   Aktuelle dyr kan vere isbjørn, laks, torsk, reinsdyr, sel, mygg eller andre dyr frå Noreg eller andre stader i verda. Funnet kan presenterast for klassen, skriftleg, som veggavis, foredrag eller på ei eiga Internett-side.

>>> Oppgåve 17Kva konkurrerer dyr om i eit økosystem?

>>> Oppgåve 18Kvifor er alle økosystem avhengige av plantar?

>>> Oppgåve 19Kvifor er det ein fordel for ein ørneunge å vere førstefødd?

>>> Oppgåve 20Skriv ned døme på dyr i nærområdet ditt som er:a) førstekonsument b) andrekonsument c) tredjekonsument

>>> Oppgåve 21Kvart einaste år døyr det mange fuglar, rådyr, elg og andre dyr i skogen. Kvifor ser du da så sjeldan døde dyr om du går ein tur i skogen?

>>> Oppgåve 22

Kvifor blir døde plantar og dyr så godt bevarte i myr?

>>> Oppgåve 23Næringskjede.a) Teikn eller gi eit døme på ei næringskjede i eit økosystem. b) Plasser nedbrytarar inn i denne næringskjeda.

--- 264 til 279>>> Oppgåve 24Teikn av tabellen i boka di.a) Plasser dyra frå biletet på rett næringsnivå i tabellen. b) Skriv ned alle næringskjedene du ser på figuren. c) Teikn piler som viser næringsnettet, altså samanhengen mellom

næringskjedene.

{{Tabell gjort om til liste:}}-- Tredjekonsument: ....-- Andrekonsument: ....-- Førstekonsument: ....-- Produsent ....{{Slutt}}

{{Bilete: hauk, rev, ugle, piggsvin, trost, hare, mus, meitemark, snigel, skogsnigel, høne, lauv, salat, gras, korn.}}

>>> Oppgåve 25Lag eit næringsnett ut frå opplysningane nedanfor: I ein innsjø er to av produsentane grønalgar og høgare vassplantar i strandsona. Sniglar et plantane i strandsona, og dyreplankton et grønalgar. Rumpetroll kan både ete grønalgar og beite på plantar i strandsona. Mygglarvar et grønalgar. Småfisk kan ete både rumpetroll, mygglarvar og dyreplankton. Gjedda et småfisken. Menneske et gjedde.

>>> Oppgåve 26Lag næringspyramidane for punkta a) og b) nedanfor. Forklar ut frå desse næringspyramidane kvifor det kan bli mat til fleire menneske dersom dei et kornet som blir dyrka på ein åker, i staden for at det blir brukt til kyllingfôr.

a) korn -> kylling -> menneske b) korn -> menneske

>>> Oppgåve 27Kvifor er det sjeldan meir enn fem steg i ei næringskjede?

>>> Oppgåve 28Gjer greie for næringspyramiden der du er på toppen og et oksekjøtt, til dømes i ein hamburgar.

--- 265 til 279>>> Oppgåve 29Gi eit døme på korleis fleire menneske kan få mat ved å hauste frå eit lågare nivå i ei næringskjede.

>>> Oppgåve 30Gjer eit overslag over eller før ei dagbok for kor mange liter du drikk, og kor mange kilo du et per veke. Kvar blir det av all maten?

>>> Oppgåve 31Skriv korleis stoff sirkulerer ved at du bruker orda nedanfor:-- nedbrytarar-- sirkulerer-- produsentar-- fotosyntese-- konsument-- celleanding

>>> Oppgåve 32Kva er fordelen med å ha to auge og to øyre i staden for berre eitt av kvart?

>>> Oppgåve 33a) Vil det ha konsekvensar for økosystemet ulven lever i, om han vart

utrydda?b) Kva om elgen vart utrydda, ville det få konsekvensar for

økosystemet?

>>> Oppgåve 34Det er forbode å ta med seg frukt og grønsaker til Australia. Kvifor?

xxx2 Aktivitetar>>> 1 _Skog som økosystem_Formålet med forsøket:  Det er mange ulike skogstypar. De skal undersøkje to skogstypar for å lære å kjenne skogen som økosystem og lære å sjå variasjon i skogstypar. Derfor bør de gjere same undersøking i to ulike skogar eller vegetasjonstypar.   I skogen er det plantar heilt nede frå bakken og langt opp i lufta. Plantane langs bakken seier vi høyrer til _botnsjiktet_. Det er for det meste mosar og lav. _Feltsjiktet_ består av gras og småplantar som står opp frå bakken. Over dette finn vi _busksjiktet_, som består av buskar og små tre. _Tresjiktet_ består av tre som er høgare enn to meter.   Store dyr vil rømme når dei høyrer at de kjem, derfor må de leite etter spor og ved å finne opplysningar i oppslagsverk, hos kommunen eller andre stader. Små dyr kan fangast.

  Sopp er ein vanleg og viktig nedbrytar i skog og lettast å finne om hausten.  Når vi skal studere abiotiske faktorar i skogen, ser vi mellom anna på jordsmonnet, tilgangen på vatn og lys og kor vindutsett området er.

Du treng:-- papir og blyant-- plastpose-- bestemmingsnøkkel for smådyr (bestemmingsduk eller

oppslagsverk)-- flora-- liten jordspade-- fallfelle-- kart og kompass

Framgangsmåte:1. Når de kjem til skogen, skal du teikne eit kart over området. Teikn

inn stigar, vatn og menneskelege inngrep, og fargelegg områda med skog, open mark, fjell osv. Gjer greie for området når det gjeld tilgangen på sollys og kor vindutsett det er. Kompassretninga må også teiknast inn.

--- 266 til 2792. Grav eit hol i bakken. Lag ei skisse frå overflata med døde

planterestar og om lag 30 cm ned i jorda. Sjå etter om det er steinar og grus i jorda, om det er lagdelingar, og om det er fargeendringar.

3. Set ut fallfeller. Sjekk dei på slutten av dagen. Har du liten fangst, lèt du dei stå til dagen etter. Bestem ved hjelp av bestemmingsduk eller oppslagsbøker kva dyr du har fanga. Finn ut kva du har fanga mest av, midd eller insekt.

4. Sjå etter spor og sporteikn etter fugl og pattedyr. Lag ei liste over dyr som lever i området ut frå eigne observasjonar og ved bruk av andre informasjonskjelder på skolen.

5. Mål opp eit kvadrat på ti gonger ti meter, og skriv opp alle treslaga (over to meter). Gjer eit overslag over kor stor del av bakken kvart treslag dekkjer dersom du ser dei i fugleperspektiv. Lag ein tabell som den nedanfor, og fyll ut.

{{Tabell. 4 kolonnar, 3 rader:}}Forkortingar:50% eller meir = Dekningsgrad 50% eller meir25-50% = Dekningsgrad 25-50%Mindre enn 25% = Dekningsgrad mindre enn 25%Treslag 50% eller meir 25-50% mindre enn 25%-- -- -- ---- -- -- --

{{Tabell slutt}}

6. Prøv å finne namnet på dei vanlegaste plantane i busksjiktet.

7. Prøv å finne namnet på dei vanlegaste plantane i feltsjiktet.8. Prøv å finne namnet på dei vanlegaste plantane i botnsjiktet.9. Leit etter sopp. Finn du sopp, så grav eller skrap forsiktig i jorda

under og rundt soppen for å sjå det kvite mycelet som er ein del av soppen. Finn ut kva sopp du har funne, og gjer greie for kvar han veks (på rot, under gran osv.).

Til ettertanke:Lag ei eller fleire næringskjeder frå området du har observert. Ved å samarbeide med andre i gruppa skal du setje saman næringskjedene til eit næringsnett.   Etter at de har besøkt og gjennomført undersøkinga i to skogstypar, skal de lage ei utgreiing av områda og også peike på skilnader i dei to økosystema.

>>> 2 _Innsjøen som økosystem_Formålet med forsøket:  Vi kan sjå på ein innsjø som eit avgrensa økosystem sjølv om det blir påverka frå omgivnadene. Vi deler innsjøane inn i tre hovudtypar: næringsfattige sjøar, næringsrike sjøar og myrvassjøar.   Eit økosystem består av fire delar: abiotiske faktorar, produsentar, konsumentar og nedbrytarar. Nedbrytarar er det vanskeleg å studere i innsjøen utan meir avansert utstyr enn det som finst i skolen.   I denne undersøkinga skal du derfor sjå på dei tre første elementa. Formålet er å kunne forklare innsjøen som økosystem.

Du treng:-- papir og blyant-- plastpose til å samle plantar-- bestemmingsnøkkel for smådyr i ferskvatn-- flora-- sikteskive-- stongsil-- oppvaskbørste-- fotobakke-- planktonhåv-- samleglas til plankton-- pinsett og dropeteljar-- lupe-- utstyr for å måle pH-verdiar-- termometer

Framgangsmåte:Undersøkinga består av fire stasjonar: dyr i strandsona, algar og dyr i dei frie vatnmassane, plantar i strandsona og abiotiske faktorar.

--- 267 til 279a) Abiotiske faktorar

1. Lag ei teikning over innsjøen og omgivnadene. Ta med elvar og bekker inn og ut av innsjøen, korleis omgivnadene ser ut (jordbruk, skog, fjell osv.), bustadområde og andre menneskelege inngrep, og teikn inn himmelretningane på teikninga. Finn ut kor djupt vatnet er.

2. Mål pH-verdien i vatnet. Dersom skolen har fleire typar pH-papir eller måleinstrument, skal du bruke fleire metodar og avgjere kva måling som er mest nøyaktig. Bruk litteratur for å vurdere resultata.

3. Mål temperaturen i vatnet.4. Senk sikteskiva ned i vatnet frå ei bryggje eller ein båt. Noter på kva

djup du ikkje kan sjå henne lenger. Dette er siktedjupet. Trekk henne opp til det halve av siktedjupet, og sjå kva farge vatnet har. Forklar resultata.

5. Vurder om innsjøen er vindutsett. Det gjer du ved å finne ut frå kva himmelretning det vanlegvis blåser, og ved å sjå om det er høge åsar som vernar innsjøen frå den retninga.

b) Plantar i strandsona1. Bestem kva plantar som veks i vatnet.2. Bestem kva plantar og tre som veks i strandsona.3. Lag ei eiga teikning som viser kvar plantane veks.

c) Alger og dyr i dei frie vassmassaneFrå ei bryggje eller ein båt senkar du planktonhåven ned mot botnen. Trekk han deretter roleg opp. Overfør deretter prøva til samleglas, og ta han med til land for å studere han i ei lupe. Teikn nokre dyreplankton og planteplankton frå prøva.

d) Dyr i strandsona1. Rot med føtene i sanden i strandsona, og bruk deretter stongsila til å

sile vatnet. Slå sila i fotobakken og skyl med litt vatn slik at fanga dyr blir overførte. Du kan også rote direkte i blaut botn eller vegetasjon med stongsila. Hald bakken i ro, for små dyr vil avsløre seg på rørsla. Studer dei med ei handlupe, eller overfør dei til eit samleglas ved hjelp av pinsett eller dropeteljar dersom dei skal studerast på skolen. Bruk bestemmingsduk eller litteratur for å finne namnet på dei artane det er mest av.

2. Plukk opp ein stein frå vatnet, og børst han kraftig med oppvaskbørsten over fotobakken. Dyra på steinen vil da hamne i fotobakken. Studer dyra på same måten som ovanfor.

Til ettertanke:Lag ei eller fleire næringskjeder frå innsjøen. Ved å samarbeide med andre i klassen skal du setje saman næringskjedene til eit næringsnett.   Ut frå observasjonane og ved hjelp av litteratur om innsjøar skal du grunngi om innsjøen er næringsfattig, næringsrik eller om det er ein myrvassjø.   Lag ei liste over korleis ulike næringar eller menneske ønskjer å bruke ein innsjø. Prøv å vurdere om alle kan få oppfylt ønska sine.

--- 268 til 279xxx1 OrdbibliotekA)ABE-apparat: Pulverapparat for brannsløkking. Bokstavane ABE fortel

kva typar brannar som kan sløkkjast med eit slikt apparat.Abiotiske faktorar: Ikkje-levande delar i eit økosystem, til dømes

temperatur, pH-verdi, nedbør, vind, lys, næringssalt, terrengutforming, mengd oksygengass.

Aerob forbrenning: Reaksjon mellom stoff og nok oksygengass. Gir mykje energi.

Anaerob forbrenning: Reaksjon mellom stoff utan nok oksygengass til stades. Gir lite energi.

Analyse: Finne ut kva stoff som finst i ei prøve. Kan også vere å finne ut av kor mykje det er av eit stoff i ei prøve.

Arvestoff: Molekyl som har arveeigenskapane til ein organisme. Den kjemiske nemninga til molekylet forkortar vi til DNA.

Astronomi: Vitskapen om himmellekamane og verdsrommet.Atmosfære: Gasslag som ligg rundt ein himmellekam.Atom: Dei byggjesteinane som alle stoff er bygde opp av.Atomnummer: Protontalet i ein atomkjerne.Atomsymbol: Forkorting for namnet (ofte det latinske namnet) på eit

grunnstoff. Symbola står i periodesystemet til grunnstoffa. Berre den første bokstaven i symbolet er ein stor bokstav. Symbolet er det same i alle land, men namnet kan variere frå språk til språk.

B)Base og basisk løysing: Base løyst i vatn gir ein basisk løysning.

Smaker bittert, endrar fargen på bærsafter og andre indikatorar, kjennest glatte. Basiske løysningar har pH >7.

Bergart: Bergartar er vanlegvis ei blanding av to eller fleire mineral. Det finst nokre døme på bergartar som er sette saman av berre eitt mineral.

Bestemmingstabell: Tabell over organismar som hjelper deg med å finne ut kva for ein organisme du studerer.

Bevaringslov: Naturlov som fortel at ein storleik ikkje endrar seg.Big Bang-teorien: Teori om korleis universet har utvikla seg, som

mellom anna fortel at universet starta som ein eksplosjon i eit punkt med ufatteleg høg temperatur.

Biotiske faktorar: Alle organismar som er ein del av eit økosystem.Blanding: Består av fleire reine stoff.Bromtymolblått (BTB): Syre-baseindikator. Gul i sur løysning, grøn i

nøytral løysning og blå i basisk løysning. Omslagsområde frå gul til blå er pH 6, 0-7, 6.

Brun dverg: Ei protostjerne som har vore for lita til å byrje å lyse. Ein brun dverg er ein mørk himmellekam.

Bølgjefart: Farten som ei bølgje beveger seg med.Bølgjelengd: Avstanden mellom til dømes to bølgjetoppar i ei bølgje.

C)Cellekjerne: Den cellelekamen som har ei hinne (ein kjernemembran)

rundt seg, og som inneheld arvestoffet til cella.Cellelekamar: Strukturar i celler som er omgitt av ein membran (ei

hinne) og med ein bestemt funksjon.Cellemembran: Membran (hinne) som ligg rundt cella. Han er halvt

gjennomtrengjeleg og regulerer stofftransporten inn og ut av cella.Cellevegg: Fast struktur som omgir cellemembranen hos bakteriar,

algar, soppar og plantar. Hos plantar består han av svært mykje cellulose.

Cellevæske: Væska innanfor cellemembranen.Celleanding: Forbrenningsreaksjon der druesukker reagerer med

oksygengass og det blir danna karbondioksid og vatn. I prosessen blir det frigjort energi som var bunden i druesukkeret. I bakteriar skjer reaksjonen i cellevæska. I dyreceller og planteceller skjer celleandinga i mitokondriane.

--- 269 til 279Cellulose: Det viktigaste stoffet i celleveggen i plantar og dermed i tre.

Viktig råstoff for framstilling av papir.

D)Design: Blir ofte omsett med formgiving.Designprosess: Ein systematisk prosess som leier frå idé til ferdig

produkt.Destillasjon: Metode for å skilje stoff som har ulike kokepunkt.DNA: Molekyl som har arveeigenskapane til ein organisme. Blir også

kalla "arvestoff".Druesukker: Eit anna namn for druesukker er glukose. Det er ein

sukkerart med den kjemiske formelen C\6H\12O\6.Dvergstjerne: Sluttstadiet av ei stjerne med masse mindre enn 1,4

gonger massen til sola.

E)Eigenskap: Fortel om korleis noko eller nokon ser ut eller fungerer.Eggcelle: Kvinneleg kjønnscelle.Elektromagnetisk bølgje: Bølgje som oppstår når elektriske ladningar

endrar fart. Bølgjene har både elektriske og magnetiske eigenskapar.

Elektromagnetisk spekter: Ei oversikt som viser kva bølgjelengder som finst i elektromagnetisk stråling.

Elektron: Den negativt ladde partikkelen i eit atom, 2000 gonger mindre enn eit proton.

Elementærpartikkel: Proton, nøytron og elektron.Ellipse: Ei plan, lukka kurve som ser ut som ein flattrykt sirkel.

Planetane følgjer ein ellipsebane rundt sola.Elliptisk galakse: Galakse som ser elliptisk ut.Energi: Det som får noko til å skje. Energi er ein storleik som er bevart.Estetikk: Læra om det vakre, særleg i kunst.

Etikk: Morallære.

F)Faresymbol: Sjå side 15.Fenolftalein: Syre-base-indikator. Fargelaus i sur løysning, raudfiolett i

basisk løysning. Omslagsområde frå fargelaus til raudfiolett er pH 8,2-10,0.

Filtrering: Metode for å skilje faste stoff frå ei væske ved at ein heller blandinga ned i ei trekt som inneheld eit filtrerpapir. Fast stoff blir liggjande att på filtrerpapiret.

Forbrenningsreaksjon: Reaksjon mellom eit brennbart stoff og oksygen i luft. Det blir avgitt energi, og det blir danna nye stoff i reaksjonen.

Fordampe: Eit stoff fordampar når det går frå væske til gass.Fordøyingssystem: Organsystem som består av munnen, svelget,

matrøret, tynntarmen, tjukktarmen, magesekken, endetarmen og nokre kjertlar.

Formel: Består av atomsymbol og tal. Tala viser kor mange atom det er av kvart grunnstoffatom i formelen. I formelen for vatn, H\20, er det to atom hydrogen og eitt atom oksygen.

Forstørring: Eit mål på kor mykje større ein ting ser ut når vi ser på han i eit mikroskop, ein kikkert eller eit teleskop.

Fortynna løysning: Ein løysning der det finst lite av det løyste stoffet.Fossil: Gamle restar eller spor etter døde plantar og dyr.Fotosyntese: Karbondioksidgass og vatn blir omdanna til druesukker og

oksygengass ved hjelp av lysenergi. Det er ein kjemisk prosess som skjer i grønkorna. Lysenergi blir omdanna til kjemisk energi som blir lagra i druesukker.

Fotosfære: Den inste delen av solatmosfæren.Frekvens: Kor mange bølgjetoppar som passerer eit punkt på eitt

sekund.Fryse: Blir berre brukt for vatn: gå frå væske til fast stoff.Funksjon: Kva oppgåve eller bruksmåte noko har.Fusjon: Ein prosess der lette atomkjernar smeltar saman til større. Det

blir avgitt energi i denne prosessen.Fysisk endring: Endring av tilstanden til eit stoff. Ei fysisk endring er

reversibel - kan gå tilbake. Døme: Vatn kan fordampe, og damp kan bli til vatn att.

--- 270 til 279G)Galakse: Samling av stjerner som blir haldne saman av

gravitasjonskrefter. Det er fire ulike typar galaksar.Gammaglimt: Kraftig eksplosjon i universet der det mellom anna blir

sendt ut gammastråling.Gasstrykk: Kor hardt og kor ofte partiklane i ein gass hamrar mot

veggen i den behaldaren gassen er.Geologisk kart: Eit kart som viser kva type bergartar det er, og kvar dei

finst i eit område.

Geotop: Eit område ein har valt ute i naturen, der ein gjer geologiske undersøkingar.

Gift: Eit kjemisk stoff som i ganske lita mengd kan føre til sjukdom og død.

Glans: Alle mineral glinsar på ein bestemt måte. Det er ein eigenskap som vi kallar glans.

Glukose: Eit anna namn er druesukker. Det er ein sukkerart med den kjemiske formelen C\6H\12O\6.

Gravitasjon: Tiltrekkjande kraft mellom lekamar. Storleiken på kreftene er avhengig av massane og avstanden mellom dei.

Grunnstoff: Stoff som er bygde opp av éin type atom.Periodesystemet til grunnstoffa: Ein måte å ordne grunnstoffa på etter

protontalet i kjernen, altså etter atomnummeret, og etter eigenskapane til atoma. Atom som står under kvarandre, har felles eigenskapar.

Grønkorn: Cellelekam som inneheld klorofyll, der fotosyntesen skjer.

H)Hardleik: Avgjer kor hardt eit mineral er. Skalaen går frå 1 som er

mjukast, til 10 som er hardast. Ein hardleikstest går ut på å teste om det er mogleg å lage ripe i mineralet med ein reiskap.

Hemoglobin: Raudt fargestoff i raude blodceller som fraktar oksygengass.

Havskorpe: Dei tynnaste områda av jordskorpa som dannar havbotnen.HR-diagram: Diagram som viser samanhengen mellom utstrålt energi

per sekund (luminositet) som ei stjerne sender ut, og temperaturen til stjerna.

Hovudseriestjerne: Stjerne som er i ein stabil del av livet sitt. Finst i det s-forma bandet i eit HR-diagram.

Kvardagsnamn: Også kalla trivialnamn. Vart bestemt lenge før ein visste formelen for stoffet; seier ofte noko om eigenskapane til stoffet.

Kvit dverg: Lita stjerne med høg temperatur og høg tettleik.Hypotese: Ein ikkje bevist, men sannsynleg teori eller ei forklaring som

verkar rimeleg ut frå den kunnskapen ein har i dag, og som ein prøver å avkrefte eller bevise. Det du trur skal skje når du gjer eit forsøk.

Hårrørsårer: Dei tynnaste blodårene, også kalla kapillær.

I)Indeks: Talet som er senka, og som viser kor mange atom det er av

kvar type i eit molekyl.Indikator: Stoff som endrar farge avhengig av pH-verdien.Inndamping: Metode for å fjerne vatn eller eit anna løysemiddel slik at

dei stoffa som var i løysningen, blir liggjande att.lon: Elektrisk ladd atom (eller atomgruppe).Irregulær galakse: Galakse som har diffus form.

J)

Jodløysning: Ein brun løysning som blir mørk blå saman med stivelse og kan derfor brukast dersom vi ønskjer å teste om noko inneheld stivelse.

Jordskorpe: Det ytste laget av jorda.Jordskjelv: Ristingar i jordskorpa.Jordskorpeplater: Jordskorpa er delt opp i fleire jordskorpeplater som

rører seg i forhold til kvarandre.Joule: Energieining med symbolet J.

K)Kalk: Fellesnemning for kalsiumoksid (CaO), kalsiumhydroksid (Ca(OH)\

2) og kalsiumkarbonat (CaCO\3). Kan også brukast om kalsiumsambindingar som kroppen treng.

--- 271 til 279Kalkvatn: Løysning av kalsiumhydroksid i vatn. Blir brukt ved påvising

av karbondioksidgass, sidan denne gassen blakkar kalkvatn.Kjemi: Læra om korleis stoffa er bygde opp, om eigenskapane dei har,

og om reaksjonane deira med kvarandre.Kjemisk energi: Energi bunden i kjemiske stoff. Ved kjemiske

reaksjonar kan energien frigjerast, ofte som varme.Kjemisk formel: Eit døme er H\2O for vatn. Symbola for

grunnstoffatoma er sette saman slik at den kjemiske formelen fortel om den minste eininga som karakteriserer det reine stoffet. I vatn er vassmolekytet, H\2O-molekylet, den minste eininga som karakteriserer stoffet.

Kjemisk reaksjon: Ved ein kjemisk reaksjon blir det danna nye stoff som har andre eigenskapar enn utgangsstoffa.

Kjemisk sambinding: Eit reint stoff som består av to eller fleire ulike typar atom.

Kjemisk stoff: Eit reint stoff. Omgrepet kjemisk stoff blir brukt for å poengtere at stoffet er eit reint stoff og ikkje ei blanding av stoff.

Kjempestjerne: Stjerne som er i eit av dei siste stadia av livet sitt.Kjernen: Det inste laget i jorda. Kjernen er delt opp i to lag. Den ytre

kjernen er flytande, og den indre kjernen er fast.Kjernemembran: Membran som omgir arvestoffet i celler.

Bakterieceller har ikkje kjernemembran.Kjønnsceller: Eggceller og sædceller.Klorofyll: Fargestoff som bind lysenergi frå sola og blir brukt i

fotosyntesen. Klorofyll finst i grønkorna.Kløv: Nokre mineral blir knuste etter bestemte flater. Desse flatene

kallar vi kløvflater.Knallgass: Blanding av (2 volumdelar) hydrogengass og (1 volumdel)

oksygengass.Kokepunkt: Den temperaturen som krevst for at eit stoff i flytande form

skal gå over til gass.Kokkar: Bakteriar som har kuleform.Kondensere: Gå frå damp (gass) til væske.

Konklusjon: Svaret du kjem fram til ut frå observasjonar og tidlegare kunnskap.

Konsentrert løysning: Ein løysning som inneheld så mykje stoff som det er mogleg å løyse i vatnet.

Konserveringsmiddel: Stoff som blir tilsett ei vare for å bevare og kunne lagre vara lenger.

Konsument: Dyr som et andre levande eller døde organismar.Kontinentalskorpe: Dei tjukkaste områda av jordskorpa som stort sett

er på land.Korona: Den ytste delen av solatmosfæren.Kosmisk bakgrunnsstråling: Elektromagnetisk stråling som fyller heile

universet, og som er ein "rest" av den opphavlege strålinga frå Big Bang.

Krinsløp: "Ingenting forsvinn, alt spreier seg." Det blir ikkje laga nokre nye atom, men atoma inngår i stadig nye stoff og flytter seg på den måten over heile jorda.

Krinsløpssystem: Transportsystemet i kroppen av blod. Er delt i det vesle krinsløpet, som går frå hjartet til lungene og tilbake til hjartet, og det store krinsløpet, som går frå hjartet ut i kroppen og tilbake.

Kromatografi: Papirkromatografi er ein metode for å skilje stoff ut frå kor raskt dei beveger seg saman med vatn eller eit anna løysemiddel oppover eit papir.

Kromosfæren: Laget i solatmosfæren som ligg mellom fotosfæren og koronaen.

Kromosom: Delar av arvematerialet (DNA).Krystall: Atoma i eit mineral er sette saman i eit bestemt system og

bestemmer forma på krystallen til mineralet.Kolsyre: Gammal nemning for karbondioksidgass.

L)Lakmus: Syre-base-indikator. Raud i sur løysning, blå i basisk løysning.

Omslagsområde frå raud til blå er pH 5-8.

--- 272 til 279Linjespekter: Spekteret som blir danna når lys frå ein gass går gjennom

eit prisme.Luft: Ei blanding av 78% nitrogengass, 21% oksygengass og 1% andre

gassar (argon, vassdamp, karbondioksidgass osv.).Lysår: Den avstanden lyset går i løpet av eit år, det vil seie 9,46

*10^12 km.Løyse seg: Når eit fast stoff blandar seg med eit løysemiddel som vatn

og ikkje lenger er synleg.Løysning: Ei blanding der det er umogleg å sjå dei enkelte stoffa i

blandinga. I dei fleste tilfelle er det ein vassløysning av eitt eller fleire stoff.

M)Mantel: Laget mellom kjernen og jordskorpa, mellomlaget til jorda.

Mekanisk blanding: Ei blanding der vi kan sjå at det er ulike stoff i blandinga.

Mjølkevegen: Namnet på den galaksen der sola og jorda er.Meteorittar: Stein frå verdsrommet som fell ned på jorda.Midthavsryggen: Grensa mellom to jordskorpeplater som rører seg frå

kvarandre under dei store hava.Mitokondriar: Cellelekamar der celleandinga skjer.Mineral: Er naturlege reine stoff i fast form.Modell: Ei forenkling av korleis det verkeleg er.Molekyl: To eller fleire atom (av same typen eller ulike) som heng

saman.Mørk energi: Energi som motverkar dei tiltrekkjande

gravitasjonskreftene. Vi veit enno ikkje kva denne energien er.

N)Nanoteknologi: Arbeid på atomnivå for å skape nye materiale med

ønskte eigenskapar.Natron: Hevemiddel ved baking. Finst i pulverapparat for

brannsløkking. Heiter også natriumhydrogenkarbonat og har den kjemiske formelen NaHCO\3. Det blir danna karbondioksidgass dersom natron reagerer med ein sur løysning som eddik.

Natriumhydroksid: Fast stoff med den kjemiske formelen NaOH. Kan kjøpast i daglegvareforretningar som kaustisk soda.

Natronlut: NaOH løyst i vatn. Sterk base.Natron: Natriumhydrogenkarbonat, NaHCO\3.Nervesystemet: Hjernen, ryggmergen, nerveceller og sanseceller

utgjer nervesystemet i kroppen.Nedbrytarar: Små organismar som lever av dødt organisk stoff og bryt

det ned til jord. Soppar, bakteriar, meitemark og mange insektlarvar er nedbrytarar.

Nedbrytarkjede: Næringskjede som startar med døde plantar eller dyr.Næringskjede: Kjede som viser korleis næring blir overført frå éin

organisme til ein annan organisme.Næringsnett: Dei fleste organismane lever av ulik næring og inngår da

i ulike næringskjeder. På den måten heng næringskjeder saman og lagar næringsnett.

Næringspyramide: Næringspyramidar viser energioverføringane mellom produsentane og konsumentane i eit økosystem.

Nøytralisere: Det som skjer når ei syre og ein base reagerer med kvarandre og motverkar kvarandre.

Nøytral løysning: Løysning med pH-verdi omkring 7.Nøytron: Liten partikkel som finst i atomkjernar. Han har ikkje elektrisk

ladning.Nøytronstjerne: Ein mogleg slutt for ei stjerne med stor masse. Stjerna

består av nøytron og har ein diameter på om lag 10 km.

O)Observasjon: Noko vi ser, høyrer, føler, luktar eller smaker.

Omdanna (metamorfe): Dersom ein bergart blir utsett for høgt trykk, høg temperatur eller begge delar, blir bergartar med dei gamle minerala endra til nye mineral, og ein ny bergart blir til. Desse bergartane kallar vi omdanna bergartar. Geologane kallar dei metamorfe bergartar.

--- 273 til 279Oppløysingsevne: Eit mål på kor godt eit teleskop er til å skilje to

objekt som ligg nær kvarandre.Organ: Eit organ består av fleire typar vev, til dømes hjarte og

magesekk.Organsystem: Består av fleire organ som samarbeider, til dømes

nervesystemet.Osmose: Diffusjon av vatn gjennom ei halvt gjennomtrengjeleg hinne.

P)Palisadecelle: Grøne planteceller i blada, dannar palisadevev.Partikkel: Blir brukt i naturfag som eit fellesord for atom, molekyl og

ion. I kvardagen har omgrepet ei vidare tyding og blir da ofte brukt om ting vi kan sjå, til dømes støvpartiklar.

Partikkelmodellen: Alle stoff er bygde opp av partiklar som er i rørsle. Rørsla på partiklane avgjer temperaturen i stoffet.

pH-verdi: Eit mål på surleiksgraden i ein vassløysning.Piksel: Den minste eininga i eit rutenett av lysfølsame, elektroniske

komponentar.Platetektonikk: Læra om rørsla til platene som jordskorpa er delt opp i.Produkt: Eit stoff som blir danna i ein kjemisk reaksjon.Produsentar: Plantar og algar som ved hjelp av fotosyntesen kan lage

druesukker.Proton: Positivt ladd partikkel i ein atomkjerne.Protostjerne: Ei glødande gassky som oppstår når gass og støv i

rommet mellom stjernene trekkjer seg saman.

R)Radioteleskop: Stor antenne som fangar opp elektromagnetisk stråling

i radiobølgjeområdet.Rakett: Gjenstand som blir driven fram ved at ein sender gass ut med

stor fart i motsett retning av framdriftsretninga. Sjå også satellitt, som er noko anna enn rakett.

Reagere: Stoff som reagerer med kvarandre, dannar nye stoff. Dei opphavlege stoffa, utgangsstoffa, blir da brukte opp.

Reint stoff: Eitt stoff, anten eit grunnstoff eller ei kjemisk sambinding. Sjå også Kjemisk stoff.

Romferje: Romskip som kan brukast fleire gonger, og som landar som eit vanleg fly.

Romsonde: Ubemanna romfartøy som har med seg vitskapleg måleutstyr.

Romstasjon: Stor, bemanna base som går i bane rundt jorda.

Raud beinmerg: Finst i svampaktige holrom i knoklane. Raud beinmerg består av vev som lagar raude blodceller.

Raude blodceller: Ein del av blodet. Dei er blant dei minste cellene i kroppen og er fylte av hemoglobin som kan binde til seg oksygen.

S)Salpetersyre: Formel HNO\3. Sterk syre.Saltsyre: Formel HCl (hydrogenklorid). Sterk syre.Satellitt: Lekam som rører seg i bane rundt ein himmellekam. Vi skil

mellom kunstige satellittar og naturlege satellittar. Månen er den naturlege satellitten til jorda.

Satellittbane: Banen ein satellitt følgjer når han krinsar rundt ein planet.

Sedimentære bergartar: Grus, sand og leire (sediment) som blir samla i elvar, innsjø eller hav, kan kittast eller limast saman til hard stein. Denne steinen kallar vi sedimentære bergartar.

Seismograf: Eit instrument som registrerer jordskjelv.Sekstant: Instrument som blir brukt til å måle høgda ei stjerne har over

horisonten.SETI: Engelsk forkorting for jakta på liv i universet.Silrør: Rør som er danna av levande planteceller som ligg inntil

kvarandre. I silrøra blir det frakta druesukker løyst i vatn.Smeltar: Eit stoff smeltar når det går frå fast stoff til væske ved

oppvarming.Solflekk: Eit område på soloverflata som ser mørkare ut fordi

temperaturen der er lågare.

--- 274 til 279Solvind: Straumen av partiklar som sola sender ut.Spalteopning: Opning inn i blada. Består av to lukkeceller som dannar

ei opning mellom seg.Spekter: Fargane elektromagnetisk stråling blir splitta opp i når ho går

gjennom eit prisme.Spektrallinje: Ein bestemt farge i eit spekter.Spektroskop: Instrument som blir brukt til å lage og observere spekter.Spiralgalakse: Galakse som har spiralforma armar som snor seg ut frå

ein kjerne.Spirillar: Bakteriar som har spiralform.Stongspiral: Galakse som har ein stongforma kjerne. Spiralarmar snor

seg ut frå denne stonga.Stjernebilete: Tenkt formasjon som ei gruppe stjerner dannar på

himmelen.Stavbakteriar: Bakteriar forma som avlange stavar.Stjernehop: Fleire stjerner som er danna i ei stor sky av gass og støv,

og som er nokså nær kvarandre.Stjerneskot: Lysande spor etter ein partikkel som brenn opp i

jordatmosfæren.Størkne: Gå frå væske til fast stoff.

Støytkoking: Væska i eit reagensglas sprutar ut av reagensglaset på grunn av kraftig oppvarming i botnen av reagensglaset.

Sublimere: Eit stoff sublimerer når det går direkte frå fast stoff til gass.Sur nedbør: Regnvatn med pH <5,6. Vanlegvis kjem låg pH-verdi av at

gassane nitrogendioksid og svoveldioksid er løyste i regndropane.Svampcelle: Grøn plantecelle som er med på å danne luftfylte rom i

bladet, svampvev.Svart hol: Ein mogleg slutt for ei stjerne med stor masse. Eit svart hol

er så kompakt at lys ikkje slepp ut av det.Svovelsyre: Formel H\2SO\4. Sterk syre.Superkjempe: Stjerne som høyrer med blant dei største stjernene som

finst.Supernova: Ei brå, kortvarig hending der ei stjerne med stor masse

eksploderer og sender ut store mengder gass og stråling.Systematisk namn: Ut frå namnet kan vi skrive formelen - og omvendt

- ved å følgje eit sett med reglar.Syre og sur løysning: Syre løyst i vatn gir ein sur løysning. Smaker surt,

endrar fargen på bærsafter og andre indikatorar, reagerer med natron (eller eit anna karbonat) og gir karbondioksidgass, reagerer med uedle metall og dannar hydrogengass, motverkar ein base. Sure løysningar har pH <7.

Sædcelle: Spermie, mannleg kjønnscelle.

T)Teori: Vitskapleg grunngitt forklaringsmodell av eit fenomen.Teleskop: Kikkert som blir brukt til astronomiske observasjonar.Tettleik: Blir også kalla massetettleik, og vi kan oppgi han i g/cm^3.

U)Universalindikator: Blanding av ulike indikatorar. Blir brukt til å

bestemme surleiksgraden i ein vassløysning. Kan vere flytande eller absorbert i eit papir, som vi da kallar pH-papir.

V)Vassbad: Begerglas med varmt eller kokande vatn som vi bruker for å

varme opp væsker i eit reagensglas.Vedrør: Rør av døde celler som ligg etter kvarandre og dannar rør i

plantar. I vedrøra blir det frakta vatn med oppløyste næringsstoff frå rota til blada.

Vev: Ei samling av like celler, til dømes muskelceller.Vulkanar: Smelta stein som kjem opp til overflata.Vulkanske: (magmatiske) Smelta stein frå det indre av jorda, som

størknar og blir til fast stein, kallar vi vulkanske bergartar. Geologane kallar desse magmatiske bergartar.

Ø)Økonomi: Pengeforhold i stat, kommune, bedrift eller hushald.Økosystem: Alle levande organismar og ikkje-levande faktorar i eit

bestemt område.

--- 275 til 279xxx1 StikkordregisterA)ABE-apparat 17, 268 abiotisk faktor 250, 255,268 absorpsjon 169 absorpsjonslinje 169 aceton 16 aerob forbrenning 78, 268 alge 41 ammoniakk 133 ammoniakkløysning 135 amøbe 82 anaerob forbrenning 78, 268 analyse 268 analysere 22,150 Andrée, Salomon August 122 Arctic caviar 25 arvestoff 59, 268 astronomi 165, 268 atmosfære 167, 218, 268 atom 102, 226, 268 atomnummer 104, 268 atomsymbol 104, 268

B)Bacon, Francis 180 bakepulver 10,136 bakterie 40, 49-53 base 130,134, 268 basisk løysning 130,132, 268 BCG 52 begerglas 20 beinmerg, raud 81, 273 bensin 16 bergart 230, 235, 236, 239,268 bergartsdannande prosess 230 berggrunn 236 bestemmingstabell 261, 268 bevaringslov 268 Big Bang-teorien 190-195, 268 biotisk faktor 250, 255, 268 blanding 8, 24,107,268 blodceller, raude 81, 273 borosilikatglas 14 Brahe, Tyco 180 brannsløkkingsapparat 17 branntrekant 16

bromtymolblått 131, 268 brun dverg 174, 268 butan 14 bølgjefart 166, 268 bølgjelengd 166, 268

C)celleanding 68, 69, 78, 79, 259, 268 cellekjerne 36, 50, 58, 268 cellelekam 36, 39, 58, 268 cellemembran 36, 38, 50, 76, 82, 96, 268 celler 36-43 cellevegg 50, 58, 268 cellevæske 38, 50, 59, 268 cellulose 58, 268 Copernicus, Nicolaus 180

D)design 152, 269 designprosess 153, 268 destillasjon 24, 27, 33, 269 diffusjon 96 Diggs, Leonard 202 digitalt kamera 212 DNA 36, 38, 39, 50, 51, 59, 76, 269 drikkevatn 26 dropeteljar 20 druesukker 60, 66-69, 78, 259, 269 dvergstjerne 173, 269 Dyrekrinsen 180

E)edelstein 238 egg 77, 97 eggcelle 42, 75, 269 eigenskap 8, 226, 230, 269 Einstein, Albert 194 eksplosiv 15 eksplosjon 12 elektromagnetisk bølgje 166, 269 elektromagnetisk spekter 167, 211, 269 elektromagnetisk stråling 166 elektron 102,169, 269 elektronmikroskop 37 elementærpartikkel 102, 269 elevrapport 18 ellipse 180, 269 ellipseforma galakse 179 elliptisk galakse 269

energi 10,12,13, 68, 69, 78,120, 258, 259, 269 energiform 12 estetikk 150, 269 etanol 24 etikk 150, 269 etsande 15,134

F)fallfelle 260 faresymbol 15,134, 269 farge 227, 229 fargestoff 62, 63 fast stoff 91 feltspat 227, 231 fenolftalein 131, 269 filtrering 21, 24, 269 filtrerpapir 20 fjellkjede 223 forbrenningsreaksjon 16, 269 fordampe 92, 269 fordøyingssystem 43, 269 formel 106,109, 269 forstørre 30 forstørring 203, 269 forsøk 18 fortynna løysning 134, 269 fortynnar 133 fossil 231, 232, 235, 236, 239, 240, 269 fossilt brensel 105 fotografisk film 212 fotosfære 170, 269 fotosyntese 10, 60, 61, 66, 69, 75, 104, 269 frekvens 166, 269 fryse 92, 269 funksjon 150, 269 fusjon 171, 269 fusjonere 174 fysikk 8 fysisk endring 11, 92,104, 269

--- 276 til 279G)galakse 172,178, 269 Galilei, Galileo 202, 203 gammaglimt 211, 269 gammastrålar 167 gammastråling 211 gass 91 gass, oppsamling 21

gassbrennar 14,18, 32 gasstrykk 269 geolog 225, 233, 234, 238, 243 geologi 8 geologisk berggrunnskart 236 geologisk foreining 239 geologisk kart 238, 270 geologisk museum 239 geotop 236, 239, 270 gift 270 gjedde 253 gjelle 83 gjennomskinleg 229 gjødselstoff 253 glans 229, 270 glimmer 228, 231 Glossopteris 241 glukose 270 gneis 233 granitt 231 gravitasjon 174, 270 gravitasjonskraft 192 grunnstoff 106, 226, 270 grunnstoffa, periodesystemet 104, 270 grønkorn 58, 59, 62, 270

H)halvskugge 183 hammar 237 hardleik 228, 229, 238, 270 hardleikstest 228 havbotn 242 havskorpe 218, 222, 270 heilskugge 182 helium 120, 195 hemoglobin 270 Hooke, Robert 36 hovudseriestjerne 172, 270 HR-diagram 172,174, 270 Hubble, Edwin 17,190 hydrogen 174, 195 hydrogengass 120, 122, 130 hypotese 18, 23,194, 270 hårrørsåre 80, 270

I)idémyldring 154 ikkje-metall 106 indeks 106, 270

indikator 131, 270 indre kjerne 219 industridesignar 152 infraraud stråling 178, 211 infraraudt 167 ingeniør 152 inndamping 25, 270 insektsugar 260 International Space Station - ISS 208 ION 103, 270 ionesambinding 103 irregulær galakse 179, 270 is 100 isbjørn 252

J)jamdøgn 181 jern 234, 235 jemfilspon 122 jodløysning 22, 61, 270 jogurt 53, 55, 136 jordskjelv 221, 270 jordskorpe 218, 222, 225, 234, 270 jordskorpeplate 220-222, 231, 232, 270 jordvarme 218 joule 13, 270

K)kalk 133, 138, 270 kalkspat 227, 228, 238 kalkvatn 121, 270 kalsiumkarbonat 138 kamuflasjefarge 253 karbondioksid 108 karbondioksidgass 17, 60, 65, 68, 69, 78-80, 82, 83, 120, 122, 130,

136 karbonkrinsløpet 104 Kepler, Johannes 180 kjemi 8, 270 kjemisk energi 12, 270 kjemisk sambinding 107, 270 kjemisk formel 9, 270 kjemisk reaksjon 10, 31, 104, 271 kjemisk stoff 8, 271 kjempestjerne 175, 271 kjerne 218, 219, 225, 271 kjernemembran 59, 271 kjønnscelle 76, 271 kjøttetande plante 253

klassifisere 90, 271 klor 106 klorofyll 59, 60, 62, 63, 271 kløyv 228, 229, 271 kløyvflate 228 knallgass 120, 271 kokepunkt 24, 271 kokkar 51, 271 koksalt 22, 109 kolbe 20 kollisjonsgrense 223 kollisjonspute 123 kollisjonssone 232 kolos 109 kolsyre 109, 123, 271 kondensere 92, 271 konklusjon 18, 271 konkurranse 251 konkurranse mellom organismane 255 konsentrert 134 konsentrasjon 134 konsentrert løysning 271 konserveringsmiddel 136, 271 konsument 254, 255, 271 kontinent 240 kontinentaldrift 240 kontinentalrørsle 242 kontinentalskorpe 218, 271 kontinentalsokkel 218, 241 korona 170, 271 kosmisk bakgrunnsstråling 195, 271 krinsløp 104, 271 krinsløpssystem 43, 271 kromatografi 271 kromosfære 170, 271 kromosom 76, 271 krystall 226, 229, 231, 234, 239, 271 krystallform 229 kråkesølv 228

--- 277 til 279kuldeblanding 32 kuldepakning 11 kvardagsnamn 109, 270 kvarts 227, 228, 231, 238 kvelstoff 121 kvit dverg 176, 270

L)

lagdeling 231 lagpakke 232 lakmus 131, 271 Lehmann, Inge 234 linjespekter 168, 271 Lippershey, Hans 202 livsprosess 38, 39 luft 119, 271 lukkecelle 65 lysenergi 12 lysfart 166 lysår 172, 271 løyse seg 95, 271 løysning 24, 271

M)magmatisk bergart 230, 236 magnetitt 238 mantel 218, 219, 222, 225, 271 meisel 238 mekanisk blanding 24, 271 Mesosaurus 241 metall 106 metamorf 230 metamorf bergart 232, 233, 236 meteoritt 196, 234, 272 meteorolog 221 Mhos' hardleiksskala 228 midthavsrygg 222, 242, 272 mikrobølgjer 167 mikroskop 37 milliliter 21 mineral 226, 229, 230, 235, 236, 272 mineralblanding 230 mitokondriar 59, 68, 78, 272 Mjølkevegen 178, 273 modell 155, 272 molekyl 102, 272 muffe 20 munn-mot-munn-metoden 79 muskelcelle 42, 78 muskelvev 42, 43 mørk energi 192, 272 målesylinder 20 måneformørking 182 måneformørking, delvis (partiell) 183 måneformørking, total 182

N)

nanometer 110 nanoteknologi 110, 272 natriumhydrogenkarbonat 22 natriumhydroksid 133, 134, 272 natron 17, 22, 130, 136, 272 natronlut 135, 272 naturvitskap 165, 189 nedbrytar 51, 254-256, 272 nedbrytarkjede 256, 272 nervecelle 42, 76 nervesystem 43, 272 nervevev 43 Newton, Isaac 180 nikkel 234, 235 nitrogen 95,106 nitrogendioksid 137 nitrogengass 121, 123 næringskjede 256, 257, 272 næringsnett 257, 272 næringspyramide 258, 272 nøkkerose 253 nøytral løysning 131, 132, 272 nøytralisere 130, 272 nøytron 102,177, 272 nøytronstjerne 177, 272

O)observasjon 18, 272 oksiderande 15 oksygen 16, 106, 108 oksygengass 50, 60, 68, 69, 78-80, 82, 83, 120, 259 olje 17 omdanna 230, 272 omdanna bergart 232, 233, 236 omvendt osmose 27 oppløysingsevne 204, 272 organ 43, 272 organsystem 43, 272 oske 138 Oslorifta 222 osmose 96, 272

P)palisadecelle 65, 272 palisadevev 65 Pangea 224, 240 papirkromatografi 25 paradigmeskifte 243 partikkel 91, 94, 96, 102, 272

partikkelmodellen 94, 100, 272 penicillin 53 Penzias, Arno 195 periodesystemettil grunnstoffa 104, 270 petriskål 20 pH-meter 132 pH-papir 132 pH-verdi 132, 133, 272 piksel 212, 272 pipette 20 planet 180 planktonalge 40 plate 225 plategrense 225 platerørsle 221 platetektonikk 220, 272 platetektonikkteori 221, 242 porselensskål 20 potetmjøl 22 produkt 11, 273 produsent 254, 255, 273 propan 14 proton 102, 104, 273 protostjerne 174, 273 pulverapparat 17 pusterør 82

R)radiobølgjer 167, 178 radioteleskop 204, 273 rakett 206, 210, 273 rapport 18 raudkålssaft 130 raudsprit 16 reagere 8, 273 reflektere 62, 63 reint stoff 8, 107, 273 retrograd rørsle 181 romferje 208, 273

--- 278 til 279romsonde 211, 273 romstasjon 208, 273 rot 66 rothår 67 rust 10 røntgen 167 røntgenstråling 211 rørsleenergi 13

S)saftrom 58 saliner 25 Salmi 131, 135, 139 salpetersyre 133, 134, 137, 273 salt 103 saltsyre 133, 134, 139, 273 satellitt 206, 210, 273 satellittbane 273 sediment 231 sedimentær bergart 230, 231, 236, 239, 240, 273 seismograf 234, 273 sekstant 202, 273 SETI 197, 273 silrør 65, 67, 273 sjøvatn 25 skifer 232 smelte 92, 273 smeltepunkt 219 snøfnugg 101 sodaglas 14 soldogg 253 solflekk 170, 273 solformørking 183 solvind 171, 273 sommarsolverv 181 spalteopning 65, 273 spatel 20 spekter 168, 273 spektrallinje 168, 273 spektroskop 212, 273 spiralgalakse 179, 273 spirill 50, 273 stativklemme 20 stavbakterie 50, 273 stivelse 33, 61, 67, 69 stjernebilete 173, 273 stjernehop 175, 273 stjerneskot 273 stongspiral 179, 273 strekfarge 229 størkne 92, 273 støytkoking 14, 273 sublimere 93, 274 sukker 22 superkjempe 173, 274 supernova 176, 274 sur løysning 130, 132

sur nedbør 137, 138, 274 svampcelle 274 svampvev 65 svart hol 177, 274 svoveldioksid 137 svovelsyre 133, 134, 274 synleg lys 167 syre 130, 134, 274 systematisk namn 109, 274 sædcelle 42, 75, 76, 274

T)teknologi 147-202 teleskop 202, 274 temperatur 94, 252, 259 teori 190, 194, 195, 240-243, 274 tettleik 76, 98, 99, 100, 274 Tharp, Marie 242 tilstand 90, 93 transportrør 65 treklype 20 trilobitt 232 trådnett 20 tuberkulose 52 tøffeldyr 40, 47 tørris 93, 109

U)ultrafiolett 167 universalindikator 132, 274 universalindikatorpapir 132 utfelling 11

V)vassbad 15, 21, 274 varmeenergi 13 varmetrekt 261 vatn 11, 16, 99, 100, 109 vatn, krinsløpet 105 vedrør 65, 274 vernande atmosfære 136 vernebriller 15 vev 42, 43, 274 virus 52 vintersolverv 181 vitskap 235, 243 vitskapleg 194 vulkan 221, 222, 274 vulkansk bergart 230, 231, 236, 274

væske 91 vårflugelarve 253

W)Wegener, Alfred 220, 240 Wilson, Robert 195

X)xenolitt 234

Y)ytre kjerne 219

Ø)økologi 251 økonomi 150, 274 økonomisk 151 økosystem 250, 251, 255, 259, 260, 274 Örnen 122

--- 279 til 279{{Biletliste: utelaten}}

xxx1 Informasjon frå originalbokaxxx2 Bakside_Eureka!__Eureka!_ har ryddig struktur, tydeleg fagleg fokus, gode illustrasjonar og ei organisering tilpassa målgruppa.

_Eureka!_ inneheld: -- Grunnbok-- Lærarbok-- Arbeidshefte-- Nettstaden www.gyldendal.no/eureka

Grunnboka inneheld fagstoff, oppgåver og aktivitetar og legg til rette for differensiering og variert undervisning.  Lærarboka inneheld mellom anna ei handbok som følgjer grunnboka frå side til side. I tillegg finn ein gode faglege råd og tips, supplerande stoff og kommentarar til boka.   Arbeidsheftet er eit sjølvinstruerande eingongshefte og inneheld engasjerande oppgåver som trenar basiskunnskapane til elevane.

xxx2 Utdrag frå kolofonenForfattarane er Merethe Frøyland, Merete Hannisdal, John Haugan og Jørn Nyberg.

© Gyldendal Norsk Forlag AS 2006  1. utgåva, 1. opplaget

Denne boka er ein del av læreverket Eureka. Læreverket dekkjer måla i norsk i Læreplanane for 2006.  Printed in Norway by PDC Tangen, 2006  ISBN-13: 978-82-05-33389-7  ISBN-10: 82-05-33389-0

Redaktør: Lise Lahn-Johannessen Omsett til nynorsk av Tove Gausemel Omslagsinnside: Periodesystemet til grunnstoffa (forsatsen): John Arne Eidsmo, og LAB-VETT: KPT Naturfag AS Utdrag av tekst på side 9 er frå den finske læreboka Aine ja energia av Aspholm, Hirronen og Lavonen.  Merete Hannisdal og John Haugan har motteke stønad frå Det faglitterære fond til denne boka.

Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller med avtalar om kopiering som er gjorde med Kopinor, Interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

Alle spørsmål omkring utgivingar frå forlaget kan du rette til:

Gyldendal UndervisningGrunnskoleredaksjonenPostboks 6860 St. Olavs plass0130 Oslo

www.gyldendal.no/undervisningE-post: undervisning@gyldendal.no

:::xxx::: 2019-08-15