บทท 2หลกไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท

ในบทท 2 น จะไดศกษาสามญลกษณะหรอพระไตรลกษณ สงทเสมอกนแกสงขารทงปวงหรอสงขารถงแมจะมความแตกตางกนดวยกรรมคอการจำาแนกกตามท แตมอกทางหนงยอมมลกษณะสงทเสมอกนทงหมด และหลกหนไมพนนน คอ ความไมเทยง ความเปนทกข และความเปนอนตตา มใจความตามลำาดบ ดงน

2.1 ความหมายของไตรลกษณคำาวา ไตรลกษณ มาจากคำา 2 คำา คอไตร ศพทหนง,

ลกษณะ ศพทหนง ภาษาบาลศพทวา ต พฤทธ อ เปน เอ แปลง เอ เปน ไอย ลง ร หนา ล พยญชนะอวรรคสะกด เปน ไตร แปลวา สาม. คำาวา ลกษณะ หรอภาษาบาลวา ลกขณาน แยกศพทเปน ลกขณ กบ อาน เปน อ การนต ในนปงสกลงค ลง โย ปฐมาวภตต ฝายพหพจนะ เอา อ กบ โย เปนอาน อ ไมมความหมายในภาษาบาล สำาเรจรปเปน ลกขณาน. ไทยเปนลกษณะ ลงการนตสะกดเปน ลกษณ สมาสศพททงสองเขากน คอไตรกบลกษณ เปนไตรลกษณ แปลวา ลกษณะสามหรอสามลกษณะ

ไตรลกษณ คอ ธรรมทมลกษณะเสมอกนในสงทงปวงสามประการ เปนธรรมทพระพทธเจาไดตรสร ในนยามสตรพระพทธองคไดตรสไววา พระตถาคต (พระพทธเจา) จะทรงอบตขน หรอไมทรงอบตขน กตาม ธาตนนกตงอย เปนธรรมนยาม เปนธรรมฐต คอความตงอยของธรรม ความกำาหนดแนนอนของธรรม ตงอยอยางไร กำาหนดแนอยางไร กคอตงอย กำาหนดแนนอนอยอยางนน วา สงขาร

18

ทงหลายทงปวงไมเทยง สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข และธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตา เปนสภาพหาเจาของมได มลกษณะอยอยางน

ไตรลกษณแกปญหาชวตได สอนใหเรารเทาทนยอมรบความจรง เปนวธการวางทาทตอสงทงหลายใหสอดคลองกบความจรงของธรรมชาต เปนทาทแหงปญญา เปนการปฏบตดวยปญญา เชน เมอผมของเราหงอกขาว เนอหนงเหยวยาน ซงเปนอาการเบองตนของความแกชรา ถาไมยอมรบปรากฏการณอนน สงทจะเกดขนคอความทกข ทกขเพราะไมอยากจะแก ไมยอมรบความจรงน กสรรหาวธเอาชนะความแก เชน ยอมผมใหมใหดำาสนท ดงหนาดงตาใหเตงตง แตทายทสดแลวเรายอมพายแพตอความจรง หากเรายอมรบวา ผมหงอกเปนเรองธรรมดา ถาคดไดอยางนจะหายจากความทกข หรออยางนอยกทำาใหทกขนนเบาบางลง จางคลายไปได

คนเรามกจะทำาอะไรตามใจของตวเอง เราอยากใหเปนอยางนน หรอไมตองการใหเปนอยางน มนกไมเปนไปตามความอยากของเรา เพราะสงทงหลายลวนเปนไปตามเหตปจจยของมน วธการแกตองอาศยความรและแกทตวเหตปจจยไมใชแกดวยความอยาก เพยงแตกำาหนดรความอยากของตวและกำาหนดรเหตปจจย แลวแกไขทเหตปจจยนน เมอปฏบตอยางน กถอนตวเปนอสระได

ไตรลกษณสามารถนำาไปใชในชวตประจำาวนได เชน ใชเตอนสตตนเองอยเสมอเมอรวา สงทแนนอนกคอความไมแนนอน “ ”ความไมแนนอนเกดขนไดเสมอโดยเราไมสามารถควบคมบงคบบญชาใหเปนไปตามใจหวงจงเปนการเตอนตนเองไมใหประมาทในการใชชวต และใชเปนหลกในการฝกอบรมขดเกลาจตใจของตนเอง นนคอเราหมนพจารณาสงตาง ๆ รอบตวเราอยเสมอวาเปนสงไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา กสามารถตดความโลภ ความโกรธ ความ

19

หลง ใหลดนอยลงได รวมทงทำาใหเราไมทำาผดทำาชวดวยอำานาจของกเลสอกดวย

ลกษณะ 3 อยางน อกอยางหนงเรยกวา  สามญ“ลกษณะ” แปลตามตววา ลกษณะสามญ สามญกคอธรรมดาๆ พนๆ มดาดดนทวไป เขากม เรากม ไมใชของแปลกประหลาดอะไร หมายความวา คนกด ของกด แผนดน ตนไม ภเขา แมนำา แดด ลม ฝน และสรรพสงตาง ๆ แตละอยางมนมลกษณะผดแผกกน สง ตำา ดำา ขาว ยาว สน เยน รอน ฯลฯ ลกษณะเหลานมตาง ๆ กน เปนวสามญลกษณะ แตทกผทกคนทกสงทกอยางเกดมามลกษณะเหมอนกน-เสมอกน-เทากนอยตามลกษณะ คอลกษณะทเปนอนจจง ลกษณะทเปนทกขง ลกษณะทเปนอนตตา เพราะลกษณะทง 3 น จงมชอเรยกวา สามญลกษณะ

ทเรยกชอวาไตรลกษณะ แปลวา ลกษณะ 3 อยาง หมายถง ลกษณะ ๓ อยางน เปนสงทเสมอกนแกสงขารทงปวง ในธรรมนยามสตรกลาววา พระพทธเจาจะเกดขนไมเกดขนกตาม ไตรลกษณสามประการนมประจำาโลกอยแลว พระพทธองคเปนเพยงผคนพบแลวนำามาเผยแสดงใหรเทานน ไมใชธรรมทพระพทธองคทรงบญญตขนเองแตประการใด แตพระพทธองคเอามาแจกแจง แบงออกเปน 3 อยาง1 ใหเปนททราบและปรากฏขน คอ

1. อนจจตา ความเปนของไมเทยง 2. ทกขตา ความเปนทกข 3. อนตตตา ความเปนของไมใชตนไตรลกษณ หรอลกษณะทง 3 อยางน มความเสมอกนหรอม

ความสมพนธกนอยางจะแยกออกจากกนไมได เปรยบเหมอนเชอกสามเกลยว จงเรยกชอวา ไตรลกษณ2

1 สำ.สฬา. (ไทย) 18/1/1.

20

สงขารจงเปนปรากฏการณของธรรมชาต ทเกดขนโดยกฎเกณฑเงอนไขของธรรมชาตบาง เปนการสรางสรรค พฒนาของมนษยบาง แตในทสดกตองแตกสลายไปตามกฎเกณฑเงอนไขของธรรมชาต ธรรมดา ลกษณะการแตกตางของสงขารทมใจครองและไมมใจครองนน กสามารถดไดในททว ๆ ไป สงขารทไมมใจครอง ไมสามารถจะเคลอนไหวไปไหน ๆ ไดตามลำาพงตวเอง สวนทมใจครองสามารถทจะเคลอนไหวไปได และธาตทประชมกนกแตกตางกน คอทมใจครองประกอบดวยธาต 6 คอ ดน นำา ลม ไฟ อากาศ และวญญาณ ทไมมใครองนนประกอบดวยธาต 5 คอ ดน นำา ลม ไฟ อากาศ3 เปนตน

สงขารทงปวง เชนมนษยเปนตน แมจะมฐานะตางกนอยางไรกตาม คอบางคนเปนเศรษฐ บางคนเปนคฤหบด บางคนเปนยาจกเขญใจ และผดแผกแตกตางกนไปในทางอนอก คอ บางคนมอำานาจวาสนามาก บางคนมอำานาจวาสนานอย บางคนมกำาลงมาก บางคนมกำาลงนอยผดแผกแตกตางกนไปอยางนกจรง แตมลกษณะอย 3 อยาง ทมนษยทก ๆ คน ไมผดแผกแตกตางอะไรกน กคอมความเสมอเหมอนกนหมด ใครจะลวงพนไปไมได ตองมลกษณะ 3 อยางนประจำาอยเสมอ เพราะเหตนแลจงเรยกวาสามญลกษณะ หรอไตรลกษณกเรยก ทเรยกวาไตรลกษณะนน กเพราะไตรลกษณะ มลกษณะ 3 ประการ คอ สงขารทงหลายทงปวงยอมประกอบดวยลกษณะ 3 อยาง และลกษณะ 3 อยางนน ยอมมประจำาอยในสงขารทงปวงมความเสมอเหมอน ๆ กน จะหลกหนไมพน อนไดแก

2 พนเอกปน มทกนต, แนวสอนธรรมะหลกสตรนกธรรมชนตร, (กรงเทพมหานคร : สำานกพมพคลงวทยา, 2514), หนา 372-373.

3 พระเทพดลก (ระแบบ ฐตญาโณ), ธรรมปรทรรศน 2, พมพครงท 4, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหากฎราชวทยาลย, 2546), หนา 46-47.

21

1. อนจจตา ความเปนของไมเทยง สงขารทงปวงไดชอวาเปนของไมเทยง เพราะมความเกดขนในเบองตน มความแปรปรวนในทามกลาง และมความแตกสลายในทสด ขอนพงเหนในอนปาทนนกสงขารทนบวามนษยจำาเดมแตเกดขนแลวกแปรไปเสมอ เชนเปนเดกออน เดกเลก เดกรน หนมสาว ในตอนนรปกายและจตเจตสกแปรไปดวยสามารถความเจรญแขงแรง แตนนกเปนผใหญ แก เฒา ชรา หาความสามารถเหมอนอยางแตกอนมได รางกายกทรดโทรมทพพลภาพ จตเจตสกกออนแอลงตามถงกบฟ นเฟอนหลงใหลกม ตอนนมรปกายและจตเจตสกแปรไปดวยความสามารถความเสอมถอย ความแปรปรวนนมอาการขนแลวกลงดจคนขามสะพานแมสตวเดยรจฉานกเชนเดยวกน ใชแตเทานนน แมอนปาทนนกสงขารกเหมอนกน เชนดอกไมแรกออกกยงออน แลวกตมแยมบาน แลวกเหยวโรย บานเรอนทำาขนใหมกยงเปนของมนคงแขงแรง ครนแลวกชำารดทรดโทรมหกทลายลง สงขารทงหลายมความเกดขนในเบองตน มความแตกสลายในทสด เหมอนกนทงหมด

2. ทกขตา ความเปนทกข สงขารทงหลายไดชอวาเปนทกข เพราะเปนภาระทจะตองบรหารประคบประคองอยเปนนจกาล โดยลกษณะของสงขารทงหลาย ทงทมวญญาณครองและไมมวญญาณครอง ยอมมความเปนอยไดยาก ขอนพงเหนในอปาทนกะสงขาร ทเรยกวามนษยกอน เชนรางกายน มเยน รอน หว ระหาย ปวดอจจาระ ปสสาวะ เบยดเบยนอยเสมอ หนาวกตองหมผา รอนกตองอาบนำาหรอพดว หวกตองบรโภคอาหาร ระหายกตองดมนำา ปวดอจจาระปสสาวะกตองถาย และยงตองคอยผลดเปลยนอรยาบถ นงนอนยนเดนใหสมควร นเปนทกขทมประจำา นอกจากนยงมอาการปวยไขตาง ๆ เกดขนเบยดเบยนในระหวาง ๆ ซงตองแกไขเยยวยากนเรอยไปนเปนทกขทมโรคธรรมดา มมาคกบชาตความเกด ยงมทกขอกอยางหนงทเหนงาย ๆ คอความประจวบกบคนหรอสงอนไมเปนทรกใคร

22

ความพลดพรากจากคนหรอสงอนเปนทรกใคร ความปรารถนาไมสมหวง ความยากจน ความเสอมลาภ ยศ ถกนนทา เหลานแตละอยางลวนเปนทกขทงสน สงขารทงหลายทงปวง เมอตงขนแลว ตองประจวบอนตรายตาง ๆ มโรคภยเปนตน และตองประสบเหตการณตาง ๆ ทไมปรารถนาซงลวนแตเปนสงททนไดยาก ชอวาทกขตา ความเปนทกข

3. อนตตตา ความเปนของไมใชตน สงขารทงหลายทงปวง ไดชอวาเปนของไมใชตนนน เพราะเหตทสงขารทงหลาย ยอมไมเปนไปตามใจหวง คอ เมอตงขนแลวเราไมมสทธในสงขารนน มไดอยในอำานาจบงคบบญชาของเรา เชนเมอประจวบกบอนตรายตาง ๆ เชนโรคภยเปนตนเขาแลวเราจะบงคบวา อยาไดเปนเชนนเลย ยอมไมเปนไปตามบงคบนน หรอเมอประสบกบเหตการณตาง ๆ ทไมนาปรารถนา เราจะบญชาวา อยาไดเปนเชนนนเลย ยอมไมเปนไปตามบญชานน ขอนพงเหนสมดวยอนตลกขณสตร4 ทสมเดจพระบรมศาสดาทรงแสดงแกภกษปญจวคคย เปนตน ซงมความยอวา รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ไมใชตน ถาจะเปนตนแลว กจะไมพงเปนไปเพอความเจบไข ลำาบาก และกจะไดสมหวงวา ขอรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณของเราเปนเชนนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย แตกหาเปนอยางนนไม เพราะ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณไมใชตน จงเปนไปเพอความเจบไข ลำาบาก และไมไดสมหวง จงเปนอยางนเถดอยาเปนอยางนนเลย5 ดงน

4 สำ. ข. (ไทย) 17/127-129/82/84.5 คลอย ทรงบณฑต ประชมวชานานาปญหาและเฉลย ธรรมวภาค

สำาหรบนกธรรมชนตรและธรรมศกษาตร กรงเทพมหานคร : โรงพมพ อกษรเจรญทศน, ม.ป.ป.

23

แผนภาพแสดงขนธ 5 ลงในไตรลกษณ วารางกายของมนษยประกอบดวยขนธ 5 คอ รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ เมอมนษยเกดมาในโลกยอมตกอยในอำานาจแหงชรา พยาธ มรณะ ชรา ความแก ความชำารดทรดโทรม จดเปนลกษณะแหงอนจจง ความเปนของไมเทยง เปลยนแปลง, พยาธ ความเจบไข มความเจบปวดเปนทกข จดเปนลกษณะแหงทกขง ความเปนทกข, มรณะ ความตาย จดเปนลกษณะแหงอนตตา ความเปนของมใชตน

 ๒.2 สงขารในขนธ ๕ กบในไตรลกษณมศพทมากมายทมความหมายหลายนย ผไดเลาเรยนดแลว 

แมพบศพทเหลานทใชในความหมายหลายอยางปะปนกนอย กสามารถจบแยกและเขาใจไดทนท แตผไมคนเคยหรอผแรกศกษาอาจสบสนงนงงหรอถงกบเขาใจผดได ตวอยางคำาจำาพวกน ทมาจากภาษาบาล เชน นาค อาจหมายถงสตวคลายงแตตวใหญมาก กได หมายถงชางใหญเจนศกกได หมายถงบคคลผประเสรฐกได นมต ในทางพระวนย หมายถง วตถทเปนเครองหมายเขตทประชมสงฆบาง หมายถง  อาการแสวงหาลาภในทางทผดดวยวธขอเขาแบบเชญชวนโดยนย บาง แตในทางธรรมปฏบต หมายถง ภาพทเหนในใจการเจรญกรรมฐาน นกาย"หมายถง หมวดตอนในพระ

24

ไตรปฎกสวนพระสตรกได หมายถง คณะนกบวชหรอกลมพทธศาสนกชนทแบงกนเปนพวก ๆ กได ปจจย ในทาง พระวนย หมายถง เครองอาศยของชวต เชน อาหาร เครองนงหม แตในทางธรรม หมายถง เหต (เหตปจจย) หรอเครองสนบสนนใหธรรมอนเกดขน6

คำาวาสงขารนน มทใชในความหมายตาง ๆ กนไมนอย กวา ๔ นย แตเฉพาะทตองการใหเขาใจในทน ม ๒ นย คอ สงขารทเปนขอหนงในขนธ  ๕ กบ สงขารทกลาวถงในไตรลกษณ เพราะสงขาร ๒ นยนมาในหลกธรรมสำาคญ กลาวอางกนบอย และความหมายคลายจะซอนกนอย ทำาใหผศกษา สบสนไดงาย อกทงเปนเรองทเกยวของกบหลกธรรมทกำาลงอธบาย อยโดยตรง เบองแรกขอยกคำามาดใหเหนชด ๑. สงขาร ในขนธ ๕ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ๒. สงขาร ในไตรลกษณ สงขารทงปวง ไมเทยง สงขารทงปวง เปนทกข ธรรมทงปวง เปนอนตตา นำาความหมายทง ๒ นน มาทบทวน โดยเขาคเทยบใหเปรยบกนด ดงน

๑. สงขาร ซงเปนขอท ๔ ในขนธ ๕ หมายถงสภาวะทปรงแตงจต ใหด ใหชว ใหเปนกลาง ไดแก คณสมบตตาง ๆ ของจต มเจตนาเปนตวนำา ทปรงแปรการตรตรกนกคดในใจ และการแสดงออกทางกายวาจา ใหเปนไปตาง ๆ เปนตวการของการทำากรรม เรยก งาย ๆ วาเครองปรงของ จต เชน ศรทธา สต หร โอตตปปะ เมตตา กรณา ปญญา โมหะ โลภะ โทสะ เปนตน (คมภรอภธรรมจำาแนกไว ๕๐ อยาง เรยก

6 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ไตรลกษณ พมพครงท 3, (กรงเทพมหานคร : สำานกพมพมลนธพทธธรรม, 2543), หนา 13-15.

25

วา เจตสก ๕๐ ในจำานวนทง ๕๒) ซงทงหมดนน ลวนเปน นามธรรม มอยในใจทงสน นอกเหนอจาก เวทนา สญญา และวญญาณ

๒. สงขาร ทกลาวถงในไตรลกษณ  หมายถง สภาวะทถกปรงแตง คอ สภาวะท เกดจากเหตปจจยปรงแตงขนทกอยาง ประดามไมวาจะเปนรปธรรมหรอนามธรรมกตาม   เปนดานรางกายหรอจตใจกตาม มชวตหรอไรชวตกตาม อยในจตใจหรอเปนวตถกตาม เรยกอกอยางหนงวา สงขตธรรม คอทกสงทกอยาง เวนแตนพพาน จะเหนวา สงขาร ในขนธ ๕ มความหมายแคบกวา สงขารในไตรลกษณหรอเปนสวนหนงของสงขารในไตรลกษณนนเอง ความตางกนและแคบกวากนน เหนไดชดทงโดยความหมายของศพท และโดยองคธรรม7

แผนภาพแสดงสงขารในขนธ 5 กบสงขารในไตรลกษณ วาตางกนหรอเหมอนกนอยางไร ทแตกตางกนมดงนคอ สงขารในขนธหา เปนสวนหนงในนามธรรมของขนธ 5 และมกจะใชเรยกสงขารพเศษในของขนธหาวา สงขารขนธ-สงขตธรรม หรอสงขตสงขาร เพอใหเขาใจทมาของสงขารในขนธหา หรอใชคำาโดด ๆ กเรยกสงขารเชนกน. สวนสงขารในพระไตรลกษณใชครอบคลมทงรปธรรมและ

7 เรองเดยวกน, หนา 15-17.

26

นามธรรม หรอขนธ 5 ทงหมด.ศพทวา สงขาร ๆ ศพทเดยวนน แปลวา ปรงแตงเหมอนกนทงสงขารในขนธ 5 และสงขารในไตรลกษณ.

แยกพดวาสงขารในขนธ 5 แปลวา ความคดปรงแตง. สวนสงขารในไตรลกษณ แปลวา สงปรงแตง หรอของปรงแตง สรปสงขารทงหมด ทงความคดปรงแตงทเปนไปในทางกศล, อกศล หรอ อพยากฤต อะไรกแลวแตในขนธ 5, หรอสงขารในพระไตรลกษณทมวญาณครองหรอไมมวญญาณครอง ทงทเปนรปธรรมหรออรปธรรม รวมถงขนธ 5 ทงหมด และสงทเปนสงขารทงหลายทงมวลรวมแลว ยอมเสมอเหมอนเทากนหมด และยอมตกอยในสามญลกษณะหรพระไตรลกษณ คอสงทเสมอกนแกสงขารทงปวง โดยหลกเลยงหนไมพน.

2.3 ความเปนอนตตาของขนธ 5 มพระดำารสของพระพทธเจาวา ภกษทงหลาย “

รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ ไมเทยง, สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข, สงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา, สงใดเปนอนตตา สงนนพงเหนดวยสมมาปญญาตามทมนเปนวา นนไมใชของเรา มใชเราเปนนน นนไมใชตวตนของเรา8

“ภกษทงหลาย รป...เวทนา..สญญา..สงขาร..วญญาณ ไมเทยง..เปนทกข..เปนอนตตา,แมสภาวะทเปนเหตเปนปจจยใหรป ฯลฯ วญญาณเกดขน กไมเทยง...เปนทกข...เปนอนตตา, รป ฯลฯ วญญาณ ซงเกดจากสภาวะทไมเทยง...เปนทกข...เปนอนตตา จกเปนของเทยง...เปนสข...เปนอตตา ไดจากทไหน”9

8 สำ.ข. (ไทย) ๑๗/๔๒/๒๘.9 สำ.ข. (ไทย) ๑๗/๔๕-๔๗/๒๙-๓๐.

27

ภกษทงหลาย รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนอนตตา หาก รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จกเปนอตตา (ตวตน) แลวไซร มนกจะไมเปนไปเพออาพาธ ทงยงจะไดตามปรารถนาใน รป ฯลฯ ในวญญาณวา ขอรป ขอเวทนา ขอสญญา ขอสงขาร ขอวญญาณของเราจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย แตเพราะเหตทรป ฯลฯ วญญาณ เปนอนตตา ฉะนน รป ฯลฯ วญญาณ จงเปนไปเพออาพาธและใคร ๆ ไมอาจไดตามความปรารถนา ในรป ฯลฯ วญญาณ วา ขอรป ขอเวทนา ขอสญญา ขอสงขาร ขอวญญาณของเราจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย. ภกษทงหลาย เธอทงหลายมความเหนเปนไฉน.? รปเทยง หรอไมเทยง.? (ตรสถามทละอยางจนถงวญญาณ) ไมเทยง พระเจาขา. กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกข หรอเปนสข. ? เปนทกข พระเจาขา. กสงใดไมเทยง เปนทกข มความแปรปรวนเปนธรรมดา ควรหรอทจะเฝาเหนสงนนวา นนของเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา. ? ไมควรเหนอยางนน พระเจาขา

ภกษทงหลาย เพราะเหตนนแล รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ อยางใดอยางหนง ทงทเปนอดต อนาคต และปจจบน ทงภายในและภายนอก หยาบหรอละเอยด เลวหรอประณต ทงทไกลและทใกล ทงหมดนน เธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนถกตอง ตามทมนเปนวา นนไมใชของเรา เราไมใชนน นนไมใชตวตนของเรา10

10 สำ.ข. (ไทย) 17/127-129/82-84.

28

ทรงแสดงใหเหนดวยปญญาวา ขนธ 5 รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา และเมอเหนขนธ 5

ไมเปนตวเราของเราแลว ยอมเบอหนายในทกขไมควรหลงยดถอวาเปนอตตาตวตน คนในสงคมกจะอยอยางเปนสข พนทกข ในทางไมหลงผดเบยดเบยนกน.

แผนภาพแสดงอนตลกขณสตร วาดวยสตรแสดงถงขนธ 5 ไมใชตวไมใชตนไมเปนไปตามอำานาจของใครหรอผใด แตเปนไปตามเหตตามปจจยของสงขาร คอความไมเทยง ความเปนทกข ความเปนอนตตา ไมใชตวตนของใครผใดไมฟงเสยงของใครทงนน แตเปนไปตามธรรมชาต.

พระพทธพจนแสดงไตรลกษณของขนธ11 5 วาเปนอนตตานน คอทรงแสดงแกพระภกษปญจวคคยทง 5 รป ทปาอสปตนมฤคทายวน แขวงเมองพาราณส ) หรอในเขตเมองสารนาถ ประเทศอนเดย ในปจจบนเมอพระชนมายได 35 พรรษา (เดอน 8 แรม 5 คำา)

11 สำ.ข. (ไทย) 17/82.

29

อนตลกขณสตร เปนชอพระสตรทแสดงลกษณะแหงเบญจขนธวาเปนอนตตา ทรงแสดงแกพระภกษปญจวคคยทง 5 รป คอ 1. พระอญญาโกณฑญญะ 2. พระวปปะ 3. พระภททยะ4. พระมหานามะ ๕. พระอสสช สำาเรจเปนพระอรหนต มใจความดงน

1. ทรงแสดงขนธ 5 คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ตามความเปนจรงทเปนอนตตา วาไมใชตว ไมใชตน เพอใหพระภกษปญจวคคยทง 5 เขาใจความจรง

2. ทรงตรสถามความเขาใจ ของพระภกษปญวคคยทง 5 รป เพอใหทานตอบตามทตรองเหนในเบญจขนธวา ไมเทยง เปนทกข และไมควรตามเหนวานนเรา นนของเรา

3. ทรงพรำาสอนทานใหเหนไดยถาภตญาณทสสนะในขนธ 5 ทเปนอดต อนาคต ปจจบน ภายใน ภายนอก หยาบ ละเอยด เลว ประณต ไกล ใกล วาไมใชเรา ไมใชของเรา

4. ทรงประกาศปจจเวกขณญาณของพระอรยสาวก วาจตของทานทง 4 ไดหลดพนแลวจากอาสวะกเลส ไมยดมนถอมนดวยอปาทานพนจากความทกขทงปวง12

2.4 ไตรลกษณหรอธรรมนยามไตรลกษณหรอธรรมนยาม คอกฎธรรมชาต มลกษณะ

ประจำาของสงทงปวง 3 ประการ ไดแก...อนจจตา ความไมเทยง ทกขตา ความเปนทกข และอนตตตา ความไมมตวตน คอไมอยในอำานาจทจะบงคบบญชาใครได ในธรรมนยามสตรกลาววา ตถาคต “ ”

12 ผ. กตตสาโร ป. ประมวลปญหาและเฉลย อนพทธประวต น.ธ.โท ปฐมสมโพธ-สงคตกถา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมบรรณาคาร, 2484), หนา 10.

30

(พระพทธเจา) ทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นนกดำารงอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยาม13 วา สพเพ สงขารา อนจจา สงขารทงปวงไมเทยง

สพเพ สงขารา ทกขา สงขารทงปวงเปนทกข

สพเพ ธมมา อนตตา ธรรมทงปวงเปนอนตตา

ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผย แจกแจง ทำาใหเขาใจงายวา สงขารทงปวง ไมเทยง สงขารทงปวง เปนทกข ธรรมทงปวงเปนอนตตา14

คำาวา สงขารทงหลายทงปวง ไมเทยง สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข ธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตานน ดงมใจความเรองไตรลกษณเพอเปนขอคดดงตอไปน

พระพทธองคตรสธรรมนยามไววาทานเปนเพยงผคนพบแลวนำามาเผยแผแสดงใหรเทานน ไมใชธรรมทพระพทธองคบญญตขนเองแตประการใด

13คำาวา สงขาร ในไตรลกษณน ตองเขาใจวาตางกบคำาวาสงขารใน“ ”ขนธ ๕; ในขนธ ๕ สงขาร = ความดความชวทปรงแตงจตใจ เปนนามธรรมอยางเดยว สวนในไตรลกษณ สงขาร = สงทงปวงทเกดจากปจจยปรงแตง หรอทเกดจากสวนประกอบตางๆ ประชมกนเขา ทงรปธรรมและนามธรรมรวมในขนธ ๕ ทงหมด.

14 อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๕๗๖/๓๖๘

31

1.อนจจตา คอความไมทยง คอสงขารทงหลายทงปวงไมเทยง คำาวาสงขาร หมายถง สงทมปจจยปรงแตงใหเกดขน ม 2 ประการคอ 1. อปาทนนกสงขาร สงขารทมวญญาณครอง เชน เทวดา มนษย อมนษย ตลอดถงสตวเดรจฉานตาง ๆ เปนตน. 2.อนปาทนนกสงขาร สงขารทไมมวญญาณครอง เชน ภเขา แมนำา ลำาคลองและภตคามตาง ๆ เปนตน หรอสรรพวตถสงของทมนษยคดทำาขนมาเชน อาคาร บานเรอน ทพกอาศย เปนตน สงขารทงหลายตามทกลาวมา ไมวามวญญาณหรอไมมวญญาณ ลวนตกอยในหลกอนจจงทงสน

อนจจง ความไมเทยง คอความเปลยนแปลง ความไมหยดอยกบท ความคงทนอยในสภาพเดมไมไดของสรรพสงตาง ๆ ยกตวอยางสงทมองเหนไดงายเชนมนษย เมอแรกเกดกมสภาพเปนทารกนอนแบอยในเบาะ ชวยตวเองไมไดเลย พออาย 10 ปใหหลง เปลยนสภาพจากทารกมาเปนเดก ทพอจะชวยตวเองไดบาง พออาย 20 ป เปลยนสภาพจากเดกมาเปนหนมสาวเตมตว สามารถประกอบการงานสามญทวไปได พออาย 40 ป เปลยนจากสภาพหนมสาวมาเปนผใหญเตมท พออาย 50 ป 60 ป กแกลงโดยลำาดบเหนไดชด ผมสขาวเปนดอกเลา ฟนเรมหก หเรมตง ตาเรมมวฟาง หนงเรมเหยวยน กำาลงเรมถอย ไมวองไวเหมอนเมอหนมสาว พออาย 70 ป 80 ป กประกอบการงานไมไหว ทยอยกนกลบบานเกาไปตาม ๆ กน ทเหลออยอายเกน 80 ปนนนอยมาก นคอความเปลยนแปลงทเรยกวาไมเทยง.

ความเปลยนแปลงในชวตของมนษยน ศพทธรรมะใชคำาวา ชรา แปลวาความแก แตคนทวไปมกมองเหนความชราไดแตในวยครงหลงของชวต สวนในวยครงแรกนนมกมองไมเหนชราความแกนน มอย 2 ตอน ตอนแรกแกแลวไมรวาแก เรมตงแตเกดมาจนถง

32

แกกลางคน ทางธรรมเรยกความในแกชวงนวา ปฏฉนนชรา แปลวา แกปกปด ตอนหลงนบตงแตอายกลางคนเปนตนไป อาการของความแกจะปรากฏใหเหนทางธรรมเรยกความแกในชวงนวา อปปฏฉนนชรา แปลวา แกเปดเผย คอแกแลวรตววาแก เวนแตผตกอยในความประมาทเทานน ทจะคานตวเองวาตนยงไมแก คนประเภทนจะเหนไดวา ชอบปกปดความแกของตวไว เชน หนายนกหาครมมาทาหนา เพอใหหนงแตงตง ผมหงอกกหายามายอมผมใหดำา แตวาทำาไปไมไดเทาไรกตองยอมแพตอธรรมชาตของความเปลยนแปลง เพราะเปนกฎธรรมชาตทไมมใครแกไขได

สวนวตถทงหลายไมมวญญาณครอง ซงเรยกวา อนปานนกสงขาร เชน บานเรอน โตะ เกาอ ทนอนหมอนมง เครองมอประกอบการทำามาหากน มจอบเสยม มดขวานเปนตน สงเหลานนานวนเขา กตองชำารดทรดโทรม สกกรอนทำาลายไปตามกาลเวลา ผครองเรอนรด เพราะจะตองซอหาสบเปลยนของใชดงกลาวอยเสมอ ในเมอมนทรดโทรมครำาคราใชการไมได ความเสอมไปของสงขารทงปวงทวามาเปนเครองยนยนความไมเทยง ตองแปรผนเปลยนแปลงเปนนจ ดงคำาบาลวา... อะนจจา วะตะ สงขารา อปปาทะวะยะธมมโน อปปชฌตวา นรชฌนต เตสง วปะสะโม สโข แปลวา สงขารทงหลาย ไมเทยงหนอ มเกดขนและเสอมไปเปนธรรมดา เกดขนแลวยอมดบไป การสงบสงขารเหลานนเสยไดเปนสข ดงน

ความไมเทยงของสงทงปวง เปนความจรงแทแนนอน และเปนความจรงในตวเองไมเขาใครออกใคร ใครจะเขาใจอยางไรกเขาใจไป แตสงนนยอมจะไมเปลยนแปลงไปตามความเขาใจของเขา เรยกวาเปนความจรงของธรรมชาต ใครจะคดคานไมได สำาหรบผทหลงผดในสงทไมเทยงวาเทยงนนทานเรยกวา วปลลาส วปลลาสนน ดวยอำานาจจตและเจตสก15 ม 3 อยาง คอ (1) วปลลาสดวยอำานาจความ

15 ข.ปฏ. (ไทย) 31/236/399.

33

สำาคญผด เรยกวา สญญาวปลลาส (2) วปลลาสดวยอำานาจความคดผด เรยกวา จตตะวปลลาส (3) วปลลาสดวยอำานาจความเหนผด เรยกวา ทฏฐวปลลาส วปลลาสอกอยางหนงวาดวยสามารถแหงวตถเปนทตงม 4 ประการ คอ (1) วปลลาสในของทไมเทยงวาเทยง (2) วปลลาสในของทเปนทกขวาเปนสข (3) วปลลาสในของทไมใชตนวาเปนตน (๔) วปลลาสในของทไมงามวางาม จะถอนวปลลาสเหลานไดจะตองถอนดวยสญญาวปลลาส 4 ประการ คอ (1) อนจจสญญา เปนเครองถอนวปลลาสในของทไมเทยงวาเทยง (2) ทกขสญญา เปนเครองถอนวปลลาสในของทเปนทกขวาเปนสข (3) อนตตสญญา เปนเครองถอนวปลลาสในของทไมใชตนวาเปนตน (4) อสภสญญา เปนเครองถอนวปลลาสในของทไมงามวางาม. ผลแหงความเขาใจผดและถก คอ (1) ความเขาใจถกยอมทำาใหประโยชนสำาเรจ (2) ความเขาใจผดยอมทำาประโยชนใหเสย ความสำาคญผดแหงจตและเจตสก ความเหนสำาคญผดดวยสามารถแหงวตถเปนทตงของวปลลาสนน จะถอนความเหนความสำาคญผดเหลานได จะตองถอนดวยสญญาวปลลาส ดงแผนภาพแสดงวปลลาส ดงน

34

ทกขตา ความเปนทกข คอทนอยในสภาพเดม สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข ความทกขตามทกลาวไวในคมภรพระพทธศาสนานน มขอบเขตกวางแคบกวากน ตามความมงหมายทกลาวไวในทนน เชน ความทกขในขนธ 5 หมายถงทกขเวทนา ความเสวยอารมณวาทกข เชน ปวดมอ ปวดเทา ปวดหว ปวดทอง ปวดหว ปวดกระหาย เปนตน ทำาใหกระวนกระวายทงรางกายและจตใจไมมสข

ความทกขในอรยสจ 4 มขอบเขตกวางออกไปอกคอ หมายเอาสภาวะทกข ทกขประจำาและปกณณกทกข ทกกขจร16 รวมเขาดวยกนซงประมวลได ดงน

1. ชาต ความเกดเปนทกข2. ชรา ความแกเปนทกข

16 ท.ม.(ไทย) 10/294/340.

35

3. มรณะ ความตายเปนทกข4. โสกะ ความแหงใจเปนทกข5. ปรเทวะ ความพไรรำาพนเปนทกข6. ทกขะ ความไมสบายกายเปนทกข7. โทมนส ความไมสบายใจเปนทกข8. อปายาส ความคบแคนใจเปนทกข9. อปปยสมปโยค ประสบสงทไมเปนทรกเปน

ทกข10. ปยวปโยค พลดพรากจากสงทรกเปนทกข11. อจฉตาลภ ปรารถนาไมสมหวงเปนทกข12. กลาวโดยสรปความทกขทงหมดดงกลาวมาไปรวมอยท

ขนธ 5 กคอรางกายของเรานเอง ถาไมมขนธ 5 ทกขทงปวงจะไม

เกดขนเลย และบรรดาทกขทงหมดทกลาวมานน ความทกข ขอแรกคอความเกด เปนตนตอแหงความทกขทงปวง เพราะเมอความเกดมขนแลว ไดพวงเอาความแก ความตาย ความเศราโศก ความพไรรำาพน ความคบแคนใจ ความประสบสงไมเปนทรก ความพลดพรากจากสงเปนทรก ความปรารถนาไมสมหวง ตามมาเปนแถว ถาไมมความเกดเสยอยางเดยว ความทกขทงหลายจะมไมไดเลย

ความทกขในไตรลกษณซงกำาลงกลาวถงอยน หมายถงความทนอยไมไดของสงขารทงปวง ทงสงขารทมวญญาณครองและไมมวญญาณครอง คงทนอยในสภาพเดมไมได ถาเปนมนษยและสตวกตองแก ตองเจบ ตองตายไปตามอายขย จะมอายยนหรอมอายสนกสดแตจะมกรรมมาตดรอนหรอไม ถาเปนวตถสงของกตองทรดโทรม ตองครำาครา ตองบบสลายตกหกใชการไมได ในทสดกตองแปรสภาพจากของเดมเปนของอนไป

36

คำาวา ทกขตา ในไตรลกษณ จงแปลไดอกอยางหนงวา ทนไดยาก ซงกนความหมายกวางกวาทกขในทอนทกลาวมาทงหมด คอรวมเอาความทกขในขนธ 5 และความทกขในอรยสจ 4 เขาไวดวย นกปราชญทางพระพทธศาสนา ไดรวบรวมเอาความทกขทงหมด แยกออก 10 ประเภท17 คอ

1. สภาวทกข ทกขประจำา ไดแกความเกด ความแก ความตาย เปนตน

2. ปกณณะกทกข ทกขจร ไดแกความโศก ความคบแคนใจ เปนตน

3. นพทธทกข ทกขเนองนตย เพราะหวกระหาย ปวดอจจาระ ปสสาวะ เปนตน

4. พยาธทกข ทกเกดจากโรคาพาธตาง ๆ มปวดหว ปวดทอง ปวดฟน เปนตน

5. สนตาปทกข ทกขเพราะถกไฟกเลสเผาใหเรารอน มราคะ โทสะ โมหะเปนตน

6. วปากทกข ทกขเกดจากวบากกรรม มถกลงโทษตดตะราง เปนตน

7. สะหะคะตะทกข ทกขไปดวยกน หรอทกขกำากบกน เมอมสขทกข เปนตน

8. อาหารปรเยฏฐทกข ทกขเพราะทำามาหาเลยงชพ เชน การทำานา เปนตน

9. ววาทะมลทกข ทกขเพราะววาทกนเปนมล เพราะตรนฟนแทงกน เปนตน

10 ทกขขนธ คอทกขเพราะยดถอรางกาย เชนทกขเพราะมคนดาแลวออกรบคำาดานน

17 ข.จ. (ไทย) 30/68/13,149/74,640/306.

37

ความทกขทง 10 ประการดงกลาวมา ยอมเกดมแตมนษยโดยเฉพาะ และเกดขนแกทกคนทงชายและหญง โดยไมเลอกหนาพจารณาดแลวชวตของคนแตละคนนนเตมไปดวยความทกขเทานน ดงคำาของพทธสาวกา (วชราภกขน) วา ทกขเมว ห สมโภต. ทกขำ ตฏฐต เจต จ นาญญตร ทกขา สมโภต นาญญตร ทกขา นรชฌต18 แปลวา ทกขเทานนเกดขน ทกขเทานนตงอย ทกขเทานนดบไป นอกจากทกขไมมอะไรเกด นอกจากทกขไมมอะไรดบ19 ดงน

ในเรองธรรมชาตของความทกข พระพทธองคทรงเนนสอนในเรองสภาวธรรมหรอธรรมชาตการเกดขนแหงทกขเปนสำาคญ เพอเกดประโยชนนำาความรความเขาใจเกยวกบความทกขนน ไปใชในการดบทกขใหมความสขสงบเยน นคอการสอนเรองทกขและการดบสนทแหงทกขเทานน ดงพระพทธดำารสตรสไววา ปพเพจาหำ ภกขเว เอตรห จ ทกขญเจว ปญญาเปม ทกขสส จ นโรธำ20 แปลวา ดกรภกษทงหลาย ในกาลกอนกด เดยวนกด เรา (ตถาคต) บญญตขนสอน แตเรองทกข และการดบสนทไมเหลอแหงทกขเทานน.

ประโยชนของการศกษาเรองความทกข ทำาใหทราบวาชวตของคนนนระคนอยดวยทกขอยางหลกเลยงไมได จะตางกนบางกแตใครจะทกขมากใครจะทกขนอยกวากนเทานน เมอความจรงเปนดงนแลว ถงคราวเผชญทกขจะไดใชปญญาพจาณาแกทกขโดยแยบคาย ไมยดมนถอมนในความทกขนนจนเกนไป ในทสดกคงแกปญหาได หรออยางนอยกหนกเปนเบา พอนานวนไปความทกขนน กจะอนตรธานไปเอง ตามหลกอนจจง

18 สำ.ส.(ไทย) 15/199.19 ข.ธ. (ไทย) 29/536.20 ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๗๘/๒๘๖.

38

อนตตา คอความไมมตวตน ธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตา ธรรมทงหลาย หมายความรวมเอาสงขารและวสงขารเขาดวยกน สงขารคอสงทปจจยปรงแตงดงอธบายมาแลว วสงขารคอสงทปจจยมไดปรงแตง ไดแกนพพาน โดยนยนนพพานกเปนอนตตาดวย ลกษณะของอนตตาม 4 ประการ คอ ไมเปนไปในอำานาจ, แยงตออตตา, หาเจาของมได, เปนของวาง, ฟงพจารณาทละขอเปนลำาดบไป

ลกษณะท 1 ไมเปนไปในอำานาจ คอบงคบบญชาไมได เชนเราจะขอรองรางกายวา ขออยาแกเฒาชราเลย ขออยาเปนไขไดปวยเลย ขออยาพงตายเลย กขอรองไมได แสดงวาไมเปนไปในอำานาจ บงคบบญชาไมได จงไมอยในอำานาจของเรา

ลกษณะท 2 แยงตออตตา คอไมเปนตวตน พอทจะยดถอไดวา นนเปนของเรา เราเปนนน นนเปนตวตนของเรา ดวยเหตน จงแยงตออตตาโดยสนเชง.

ลกษณะท 3 หาเจาของมได สงขารรางกายของคนเปนกระบวนการธรรมชาต ไมเปนของใคร มนจะเจรญหรอทรดโทรม กสดแตเหตปจจยภายในอนมกลไกในตวของมนเอง เปนไปตามธรรมชาตของมนเอง ทางวทยาศาสตรเชอวา รางกายของคนทเจรญเตบโตหรอแคระแกน เปนดวยอำานาจของนำาเลยงภายในทเรยกวา ฮอรโมนเปนตวผลต ถาตอมทผลตฮอรโมนทำาหนาทผดไป รางกายกผดปรกตไปดวย การทำางานของตอมฮอรโมนน ไมอยในอำานาจของใคร จงชอวารางกายหาเจาของมได เปนไปตามกฎธรรมชาตตามเหตปจจย

ลกษณะท 4 เปนของสญคอวางเปลา รางกายของคนและสตวทงหลายซงมรปรางมองเหนไดนน ความจรงประกอบขนดวยเซลลซงเปนจดเลก ๆ มองไมเหนดวยตา จบตองไมไดจงเรยกวาเปนของสญคอวางเปลา แมแตวตถสงของ เชน โตะ เกาอ ททำาดวยไม

39

มองกนใหลกซงจรง ๆ แลว กจะมองไมเหนโตะเกาอทมตวตน เพราะถาจะแยกใหละเอยดเปนสวนยอยทสดแลว มนจะเปนการหมนเวยนของสงทเปนพลงงาน ไมมตวตนซงเปนของสญนนเอง.

ประโยชนของของการเรยนรเรองอนตตา ทำาใหเราทราบความจรงวา สงขารรางกายของเราฝนความปรารถนาบงคบบญชาไมได เปนไปตามเหตปจจยในตวของมนเอง เมอรอยางนแลว กจะเปนเครองผอนคลายความทกข ความเดอดรอนในชวตประจำาวนไดด เพราะในชวตประจำาวนนน คนสวนใหญปรารถนาในสงตาง ๆ และบคคลตางเปนไปตามปรารถนาของตน เมอไมไดตามความประสงคกเดอดรอนใจ นนการพจารณาเรองอนตตาใหเขาใจจรง ๆ จะชวยใหชวตไมตองถกเผารนดวยราคะ โทสะ โมหะ จนเรารอนเกนไป นบวาเปนกำาไรแหงชวตมากทเดยว21

2.5 สงทเปนสงขารและธรรมทงปวงผศกษาจะสงเกตเหนวา ในขอ ๑ และขอ ๒ ทานกลาวถง

สงขารทงปวงวา ไมเทยง และเปนทกข แตในขอ ๓ ทานกลาวถงธรรมทงปวงวา เปนอนตตา คอ ไรตว หรอมใชตน การใชคำาทตางกนเชนน แสดงวามความแตกตางกนบางอยางระหวางหลกท ๑ และท ๒ คอ อนจจตา และทกขตา กบหลกท ๓ คอ อนตตตา และความแตกตางกนนจะเหนไดชด ตอเมอเขาใจความหมายของคำาวา สงขาร “ ”และคำาวา ธรรม“ ”

“ธรรม เปนคำาทมความหมายกวางทสด กนความ”ครอบคลมทกสงทกอยางบรรดาม ทงทมไดและไดมตลอดกระทงความไมม ทเปนคกบความมนน ทกสงทกอยางทใครกตามกลาวถง

21 ธ. ธรรศร ธรรมกถก, (ลำาปาง : ทศลปะการพมพศรชบ, 2530), หนา 499-2530.

40

คดถง หรอรถง ทงเรองทางวตถและทางจตใจ ทงทดและทชว ทงทเปนสามญวสยและเหนอสามญวสย รวมอยในคำาวาธรรมทงสน

ถาจะให ธรรม มความหมายแคบเขา หรอจำาเพาะอยางใด“ ”อยางหนง กเตมคำาขยายประกอบลงไปเพอจำากดความใหอยในขอบเขตทตองการ หรอจำาแนกแยกธรรมนนแบงประเภทออกไป แลวเลอกเอาสวนหรอแงดานแหงความหมายทตองการ หรอมฉะนนกใชคำาวาธรรมคำาเดยวเดยวโดดเตมรปของมนตามเดมนนแหละ แตตกลงหรอหมายรรวมกนไววา เมอใชในลกษณะนนๆ ในกรณนน หรอในความแวดลอมอยางนนๆ จะใหมความหมายเฉพาะในแนวความ หรอในขอบเขตวาอยางนนๆ เชน เมอมาคกบอธรรม หรอใชเกยวกบความประพฤตทด ทชวของบคคล หมายถง บญ หรอคณธรรมคอความด เมอมากบคำาวา อตถะ หรออรรถ หมายถงตวหลก หลกการ หรอเหต เมอใชสำาหรบการเลาเรยน หมายถง ปรยต พทธพจน หรอคำาสงสอน ดงนเปนตน

“ธรรม ทกลาวถงในหลกอนตตตา แหงไตรลกษณน ทาน”ใชในความหมายทกวางทสดเตมท สดขอบเขตของศพท คอ หมายถง สภาวะหรอสภาพทกอยาง ไมมขดขนจำากด ธรรมในความหมายเชนน จะเขาใจชดเจนยงขน เมอแยกแยะแจกแจงแบงประเภทออกไป เชน จำาแนกเปนรปธรรม และนามธรรม บาง โลกยธรรมและโลกตรธรรม บาง สงขตธรรม และอสงขตธรรม บาง กศลธรรม อกศลธรรม และอพยากฤตธรรม (สภาวะทเปนกลางๆ) บาง ธรรมทจำาแนกเปนชดเหลาน แตละชดครอบคลมความหมายของธรรมไดหมดสนทงนน แตชดทตรงกบแงทควรศกษาในทนคอ ชดสงขตธรรมและอสงขตธรรม

ธรรมทงหลายทงปวง แยกประเภทไดเปน ๒ อยาง22 คอ

22 ข.ธ.อ. (ไทย) ๕/๑๑๒.

41

๑. สงขตธรรม ธรรมทถกปรงแตง ไดแก ธรรมทมปจจย สภาวะทเกดจากปจจยปรงแตงขน สภาวะทปจจยทงหลายมารวมกนแตงสรรคขน สงทปจจยประกอบเขา หรอสงทปรากฏและเปนไปตามเงอนไขของปจจย เรยกอกอยางหนงวา สงขาร ซงมรากศพทและคำาแปลเหมอนกน หมายถง สภาวะทกอยาง ทงทางวตถและทางจตใจ ทงรปธรรมและนามธรรม ทงทเปนโลกยะและโลกตระ ทงทด ทชว และทเปนกลางๆ ทงหมด เวนแตนพพาน

๒. อสงขตธรรม ธรรมทไมถกปรงแตง ไดแก ธรรมทไมมปจจย หรอสภาวะทไมเกดจากปจจยปรงแตงไมเปนไปตามเงอนไขของปจจย เรยกอกอยางหนงวา วสงขาร ซงแปลวา สภาวะปลอดสงขาร หรอสภาวะทไมมปจจยปรงแตง หมายถง นพพาน

โดยนยน จะเหนชดวา สงขาร คอสงขตธรรม เปนเพยงสวนหนงของธรรม แตธรรมกนความหมายกวางกวา มทงสงขารและนอกเหนอจากสงขาร คอทงสงขตธรรมและอสงขตธรรม ทงสงขารและวสงขาร หรอทงสงขารและนพพาน เมอนำาเอาหลกนมาชวยในการทำาความเขาใจเกยวกบไตรลกษณ จงสามารถมองเหนขอบเขตความหมายในหลกสองขอตนคอ อนจจตาและทกขตา วาตางจากขอสดทายคออนตตตาอยางไร โดยสรปไดดงน

สงขารคอ สงขตธรรมทงปวง ไมเทยง และเปนทกข ตามหลกขอ ๑ และขอ ๒ แหงไตรลกษณ (และอนตตาตามหลกขอ ๓) แตอสงขตธรรม หรอวสงขาร คอนพพาน ไมขนตอภาวะเชนน

ธรรมทงปวง คอ ทงสงขตธรรมและอสงขตธรรม ทงสงขารและมใชสงขาร คอสภาวะทกอยางทงหมดทงสน รวมทงนพพาน เปนอนตตา คอไรตว มใชตน

อนตตตาเทานน เปนลกษณะรวมทมทงในสงขตธรรมและอสงขตธรรม สวนอนจจตาและทกขตาเปนลกษณะทมเฉพาะในสงขตธรรม ซงทำาใหตางจากอสงขตธรรม ในพระบาลบางแหงจงมพทธ

42

พจนแสดงลกษณะของสงขตธรรมและอสงขตธรรมไว เรยกวา สงขตลกษณะ และอสงขตลกษณะ ใจความวา23

สงขตลกษณะ คอ เครองหมายททำาใหกำาหนดร หรอเครองกำาหนดหมายใหรวาเปนสงขตะ (วาเปนสภาวะทมปจจยทงหลายมารวมกนแตงสรรคขน) ไดแกสงทเกดขนดวยปจจยปรงแตงปรากฏลกษณะ เปนรปรางของสรรพสงและสรรพสตว ทแทจรงเปนการรวมตวของสงตาง ๆ ของสงขตธรรมตามเหตปจจย มารวมกนปรงแตงใหเกดขน ม ๓ อยาง คอ

๑. อปปาโท ปญญายต ความเกดขนปรากฏ ๒. วโย ปญญายต ความแตกดบหรอความสลายปรากฏ๓. ฐตสสะ อญญะถตตง ปญญายต เมอดำารงอย ความ

ผนแปร ปรากฏสวน อสงขตลกษณะ คอ เครองหมายททำาใหกำาหนดร หรอ

เครองกำาหนดหมายใหรวาเปนอสงขตะ (วามใชสภาวะทปจจยทงหลายมารวมกนทำาขนแตงขน) อสงขตธรรม กม ๓ อยาง คอ

๑. น อปปาโท ปญญายต ไมปรากฏความเกด ๒. น วโย ปญญายต ไมปรากฏความสลาย๓. น ฐตสสะ อญญะถตตง ปญญายต เมอดำารงอยไม

ปรากฏความผนแปรรวมความวา อสงขตธรรม หรอวสงขาร คอนพพาน พนจาก

ภาวะไมเทยงและเปนทกข แตกเปนอนตตา ไรตว มใชตน สวนธรรมอนนอกจากนน คอสงขารหรอสงขตธรรมทงหมด ทงไมเทยง เปนทกข และเปนอนตตา ดงความในบาลแหงวนยปฏกผกเปนคาถายนยนไววา

23 อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๔๘๖-๗/๑๙๒.

43

“สงขารทงปวงไมเทยง สงขตธรรมทงปวงเปนทกขและเปนอนตตา นพพานและบญญตเปนอนตตา วนจฉยมอย ดงน”24

อรปธรรม คอมรรค ผล นพพาน จดเปนโลกตตรธรรม ซงไดแก อสงขตธรรม คอธรรมอนปจจยไมไดปรงแตง เมอเปนเชนนจงเปนสภาวะทเทยงแท เปนบรมสข และเปนอนตตา คอวางจากตวตน กเลส ตณหา เหตนนทานจงแสดงวา..สพเพ ธมมา นาลง อภนเวสายะ25 สภาวะธรรมทงปวงไมควรถอมน, นพพานง ปะระมง สขง26 นพพานเปนสขอยางยง,

รปธรรม, สงขตธรรม, และโลกยธรรม นามธรรมทงหมด ยกเวน มรรค 4 ผล 4 นพพาน 1 ลวนเปนโลกยธรรมและเปนสงขตธรรม. นพพาน เปนนามธรรม เปนโลกตรธรรมและเปนอสงขตธรรม ดวยเหตน เมอทรงแสดงเรองไตรลกษณ จงทรงแสดงวา...สงขารทงหลายทงปวงไมเทยง, สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข, ธรรมทงหลายทงปวงเปนอนตตา เพราะวาธรรมบางอยางเปนสงขตะ บางอยางเปนอสงขตะคอพระนพพานนนเอง.

ในพระบาลบางแหงจงมพทธพจนแสดงลกษณะของสงขตธรรมและอสงขตธรรมไวเรยกวา สงขตลกษณะ และสงขตลกษณะ (วาเปนสภาวะทมปจจยทงหลายมารวมกนแตงสรรคขน) ของสงขตธรรม ม 3 อยาง คอ

1. ความเกดขนปรากฏ 2. ความแตกดบหรอความสลายปรากฏ 24 วนย.(ไทย) ๘/๘๒๖/๒๒๔, ในคมภรชนอรรถกถา พงอางหลกฐาน

เชน อมตบท “ (นพพาน) วางจากอตตา อตตสญญมตปทำ” , วสทธ. (ไทย) ๓/๑๐๒. “นพพานธรรมชอวาวางจากอตตา เพราะไมมตวตนนนเอง ”นพพานธมโม อตตสเสว อภาวโต อตตสญโญ, ปฏสำ.อ. (ไทย) ๒/๓๕๖.

25 ม.ม.(ไทย) 13/464.26 ข.ธ.อ. (ไทย) 25/42.

44

3. เมอดำารงอย ความผนแปรปรากฏ สวนอสงขตธรรม คอ เครองหมายททำาใหกำาหนดรหรอ

เครองกำาหนดหมายใหรวาเปนอสงขตะ (วามใชสภาวะทปจจยทงหลายมารวมกนทำาขนแตงขน) ของอสงขตธรรมกมอย 3 อยาง คอ

1. ไมปรากฏความเกด 2. ไมปรากฏความสลาย

3. เมอดำารงอยไมปรากฏความผนแปร อสงขตธรรม หรอวสงขารคอนพพาน พนจากภาวะไมเทยง

และเปนทกข แตกเปนอนตตา ไรตว มใชตน สวนธรรมอนนอกจากนน คอสงขารหรอสงขตธรรมทงหมด ทงไมเทยง เปนทกขและเปนอนตตา แสดงแผนภาพของสงขารทงปวงกบธรรมทงปวง มความหมายกวางแคบอยางไร

45

๒.6 สงทปดบงไตรลกษณทไมเหนไตรลกษณนน เพราะมสงปดบงไวจงมองไมเหนคอ

สนตต ความเกดสบตอเปนตวปดบง อนจจตา อรยาบถ ความไดเคลอนไหวตวคอ ยน เดน นง นอน เปนตวปดบงทกขตา ความเปนเหนเปนกอน ไมกระจายแยกแยะใหออกเปนสวนๆ เปนตวปดบงอนตตา

ความเปน อนจจง ทกข และอนตตาน เปนลกษณะสามญของสงทงหลาย เปนความจรงทแสดงตวของมนเองอยตามธรรมดาตลอดทกเวลา แตคนทวไปกมองไมเหน ทงนเพราะเปนเหมอนมสงปดบงคอยซอนคลมไว ถาไมมนสการ คอไมใสใจพจารณาอยางถกตอง กมองไมเหน สงทเปนเหมอนเครองปดบงซอนคลมเหลาน27 คอ

๑. สนตต ปดบงอนจจลกษณะ๒. อรยาบถ ปดบงทกขลกษณะ๓. ฆนะสญญา ปดบงอนตตลกษณะ๑. ทานกลาววา เพราะมไดมนสการความเกดและความดบ

หรอความเกดขนและความเสอมสนไป กถกสนตต คอ ความสบตอหรอความเปนไปอยางตอเนอง ปดบงไว อนจจลกษณะจงไมปรากฏ, สงทงหลายทเรา รเราเหนนน ลวนแตมความเกดขนและความแตกสลาย อยภายในตลอดเวลา แตความเกดดบนนเปนไปอยางหนนเนองตดตอกนรวดเรวมาก คอเกด-ดบ-เกด-ดบ-เกด-ดบ ฯลฯ

27 วสทธ. ๓/๒๗๕, วภงค.อ. ๖๕, วสทธ. ฏกา หรอ มหาฏกา .๓/๕๒๒

46

ความเปนไปตอเนองอยางรวดเรวยงนน ทำาใหเรามองเหนเปนวา สงนนคงทถาวร เปนอยางหนงอยางเดม ไมมความเปลยนแปลง เหมอนอยางตวเราเอง หรอคนใกลเคยงอยดวยกนมองเหนกนเสมอนวาเปนอยางเดมไมเปลยนแปลง แตเมอเวลาผานไปนาน สงเกตดหรอไมเหนกนนาน ๆ เมอพบกนอกจงรวาไดมความเปลยนแปลงไปแลวจากเดม แตตามความเปนจรง ความเปลยนแปลงนนเกดขนอยตลอดเวลาทละนอยและตอเนองจนไมเหนชองวาง

๒. ทานกลาววา เพราะมไดมนสการความบบคนกดดนทมอยตลอดเวลา กถกอรยาบถคอความยกยายเคลอนไหว ปดบงไว ทกขลกษณะจงไมปรากฏ, ภาวะททนอยมได หรอภาวะทคงสภาพเดมอยมได หรอภาวะทไมอาจคงอยในสภาพเดมได ดวยมแรงบบคนกดดนขดแยงเราอยภายในสวนประกอบตาง ๆ นน จะถงระดบทปรากฏแกสายตาหรอความรสกของมนษย มกจะตองกนเวลาระยะหนง แตในระหวางนนถามการคบเคลอนยกยายหรอทำาใหแปรรปเปนอยางอนไปเสยกอน กดสงทถกสงเกตเคลอนยายพนจากผสงเกตไปเสยกอน หรอผสงเกตแยกพรากจากสงทถกสงเกตไปเสยกอน กด ภาวะทบบคนกดดนขดแยงนน กไมทนปรากฏใหเหน ปรากฏการณสวนใหญมกเปนไปเชนน ทกขลกษณะจงไมปรากฏ

๓. ทานกลาววา เพราะมไดมนสการความแยกยอยออกเปนธาตตาง ๆ กถกฆนะคอความเปนแทงเปนกอนเปนชนเปนอนเปนมวลหรอเปนหนวยรวม ปดบงไว อนตตลกษณะจงไมปรากฏ

สงทงหลายทเรยกชอวาอยางนนอยางน ลวนเกดจากเอาสวนประกอบทงหลายมารวบรวมปรงแตงขน เมอแยกยอยสวนประกอบเหลานนออกไปแลว สงทเปนหนวยรวมซงเรยกชอวาอยาง

47

นน ๆ กไมม โดยทวไป มนษยมองไมเหนความจรงน28 เพราะถกฆนสญญาคอความจำาหมายหรอความสำาคญหมายเปนหนวยรวมคอยปดบงไว เขากบคำากลาวอยางชาวบานวา เหนเสอ แตไมเหนผา เหนแตตกตา มองไมเหนเนอยาง คอคนทไมไดคดไมไดพจารณา บางทกถกภาพตวตนของเสอปดบงตาหลอกไว ไมไดมองเหนเนอผาทปรงแตงขนเปนรปเสอนน ซงวาทจรงผานนเองกไมม มแตเสนดายมากมายทมาเรยงกนเขาตามระเบยบ ถาแยกดายทงหมดออกจากกนผานนเองกไมมหรอเดกทมองเหนแตรปตกตา เพราะถกภาพตวตนของตกตาปดบงหลอกตาไว ไมไดมองถงเนอยางซงเปนสาระทแทจรงของตวตกตานน เมอจบเอาแตตวจรง กมแตเนอยาง หามตกตาไม แมเนอยางนนเองกเกดจากสวนผสมตางๆ มาปรงแตงขนตอๆ กนมา

ฆนสญญา ยอมบงอนตตลกษณะไวในทำานองแหงตวอยางงาย ๆ ทไดยกมากลาวไวนเมอใชอปกรณหรอวธการทถกตองมาวเคราะหมนสการเหนความแยกยอยออกเปนสวนประกอบตาง ๆ จงจะประจกษในความมใชตวตน มองเหนวาเปนอนตตา

2.7 ไตรลกษณลกษณะของธรรมทงปวงหลกขนธ ๕ (เบญจขนธ) หลกอายตนะ ๖ (สฬายตนะ)

แสดงเนอหาของชวตเนนการศกษาพจารณาเกยวกบชวต คอ วาดวยขนธ ๕ ทเปนภายใน และอายตนะภายใน เปนสำาคญ สวนหลกไตรลกษณในน ขยายขอบเขตการพจารณาออกไปอยางกวางขวางครอบคลมทงขนธ ๕ ทเปนภายใน และขนธ ๕ ทเปนภายนอกทง

28 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรมฉบบปรบ

ขยาย,พมพครงท 5, (กรงเทพมหานคร : สำานกพมพผลธมม ในเครอบรษท สำานกพมพเพทแอนดโฮม จำากด, 2559), หนา 71.

48

อายตนะภายใน และอายตนะภายนอก เปนการมองทงชวตและสงทงปวงทชวตเกยวของคอวาดวยชวตและโลกทวไปทงหมดทงสน ความหมายของไตรลกษณแตละขอไดแสดงไว เพอวเคราะหไตรลกษณสงทงปวงของชวตตามหลกวชา ดงมหลกฐานในคมภรพระพทธศาสนาตอไปน 2.7.1 อนจจตาและอนจจลกษณะ

คมภรปฏสมภทามคคแสดงอรรถ (ความหมาย) ของอนจจตาไวอยางเดยววา ชอวาเปนอนจจง โดยความหมายวา เปนของสน“ไป ๆ (ขยฏเฐน)”29 หมายความวา เกดขนทไหนเมอใด กดบไปทนน เมอนน เชน รปธรรมในอดต กดบไปในอดต ไมมาถงขณะน รปในขณะนกดบไปทน ไมไปถงขางหนา รปในอนาคตจะเกดถดตอไป กจะดบ ณ ทนนเอง ไมยนอยถงเวลาตอไปอก ดงนเปนตน

อยางไรกตาม ในสมยปจจบนน ทวทยาศาสตรเจรญกาวหนามากแลว อนจจตาหรอความไมเทยงโดยเฉพาะในดานรปธรรม เปนสงทเขาใจไดงายขนมาก จนเกอบจะกลายเปนของสามญไปแลว ทฤษฎตาง ๆ ตงแตทฤษฎวาดวยการเกดดบของดาว ลงมาจนถงทฤษฎวาดวยการสลายตวของปรมาณ ลวนใชชวยอธบายหลกอนจจตาไดทงสน

ทวาคมภรชนอรรถกถายกเยองคำาอธบายออกไปหลาย ๆ แง ขยายความหมายออกไปโดยนยตาง ๆ นน เชน บางแหงทานอธบายวา ทชอวาเปนอนจจง กเพราะเปนสงทไมเทยงแทยงยนคงอย“ตลอดไป (อนจจน-ตกตาย) และเพราะเปนสงทมความเรมตนและความสนสด (มจดเรมและมจดจบ, อาทอนตวนตตาย)” 30

29 ข.ปฏ. ๓๑/๗๙/๕๓.30 วสทธ. ๓/๒๓๗.

49

แตคำาอธบายอยางงาย ๆ ทใชบอยกคอขอความวา ชอวา“เปนอนจจง โดยความหมายวาเปนสงทมแลวกไมม (คอมหรอปรากฏขนแลวกหมดหรอหายไป, หตวา อภาวฏเฐน)”31 บางแหงกนำาขอความอนมาอธบายเสรมเขากบขอความนอก เชนวา ชอวาเปน“อนจจง เพราะเกดขนเสอมสลายและกลายเปนอยางอน หรอเพราะมแลวกไมม (อปปาทวยญญถตตภาวา หตวา อภาวโต วา)”32

แตทถอวาทานประมวลความหมายตาง ๆ มาแสดงไวโดยครบถวน กคอ การแสดงอรรถแหงอนจจตาเปน ๔ นย หมายความวา เปนอนจจงดวยเหตผล ๔ อยาง33 คอ

๑. อปปาทวยปปวตตโต เพราะเปนไปโดยการเกดและสลาย คอเกดดบ ๆ มแลวกไมม

๒. วปรณามโต เพราะเปนของแปรปรวน เปลยนแปลง แปรสภาพไปเรอย ๆ

๓. ตาวกาลกโต เพราะเปนของชวคราว อยไดชวขณะ ๆ๔. นจจปฏกเขปโต เพราะแยงตอความเทยง คอ

สภาวะของมนทเปนสงไมเทยงนน ขดกนอยเอง ๒.7.2 ทกขตาและทกข

ลกษณะคมภรปฏสมภทามคค แสดงอรรถของทกขตาไวอยางเดยว

วา ชอวาเปนทกข โดยความหมายวาเปนของมภย “ (ภยฏเฐน)”34 ทวา มภย นน จะแปลวา เปนภย หรอ นากลว กไดทงนโดยเหตผล“ ”วา สงขารทงปวงเปนสภาพทผพงแตกสลายได จะตองยอยยบ

31 วสทธ. ๓/๒๖๐.32 วสทธ .๓/๒๗๕.33 วสทธ. ม.อ. ๒/๑๕๐, วภงค.อ. (ไทย) ๖๒, วสทธ.ฏกา ๓/๔๗๙. 34 ข.ปฏ. ๓๑/๗๙/๕๓.

50

มลายสนไป จงไมมความปลอดภยไมใหความปลอดโปรงโลงใจ หรอความเบาใจอยางเตมทแทจรง หมายความวา ตวมนเองกมภยทจะตองเสอมโทรมสนสลายไป มนจงกอใหเกดภย คอ ความกลวและความนากลวแกใครกตามทเขาไปยดถอเกยวของ

สวนคมภรชนอรรถกถาขยายความหมายออกไปโดยนยตาง ๆ คำาอธบายททานใชบอยม ๒ นย คอ ชอวาเปนทกขโดยความหมาย“วา มความบบคนอยตลอดเวลา ดวยความเกดขนและความเสอมสลาย (อปปาท-วยปฏปฬนฏเฐน35 หรอ อปปาทวยปฏปฬนตาย36)” ทงบบคนขดแยงตอประดาสงทประกอบอยกบมน และทงมนเองกถกสงทประกอบอยดวยนนบบคนขดแยง37 และ “ (ชอวาเปนทกข) เพราะเปนทตงแหงทกข (ทกข-วตถตาย38 หรอ ทกขวตถโต39)” คอเปนทรองรบของความทกข หรอทำาใหเกดทกข เชน กอใหเกดความรสกทกข พดใหงายเขาวาทเรยกวาเปนทกขกเพราะทำาใหเกดความรสกทกข เปนตน หรอทเรยกวาบบคน กเพราะทำาใหเกดความรสกบบคน เปนตน40

ความหมายตามทประมวลไวครบถวนทสดม ๔ นย คอเปนทกขดวยอรรถ ๔ อยางดงน

๑. อภณหสมปตปฬนโต เพราะมความบบคนอยตลอดเวลา คอ ถกบบคนอยตลอดเวลา ดวยความเกดขน ความเสอมโทรม และความแตกสลาย และบบคนขดแยงอยตลอดเวลากบสงทประกอบ

35 วสทธ. ๓/๒๖๐.36 วสทธ. ๓/๒๓๗.37 วสทธ. ฏกา ๓/๔๖๒.38 วสทธ. ๓/๒๓๗.39 วสทธ ๓/๘๗.40 เรองเดยวกน, หนา, 72-74.

51

อยดวยหรอปจจยทเกยวของ ดวยตางกเกดขน ตางกโทรมไป ตางกแตกสลาย

๒. ทกขมโต เพราะเปนสภาพททนไดยาก คอคงทนอยไมไหว คอวาคงอยในสภาพเดมไมได จะตองเปลยน จะตองกลาย จะตองหมดสภาพไป เพราะความเกดขนและความโทรมสลายนน

๓. ทกขวตถโต เพราะเปนทตงแหงทกขคอเปนทรองรบสภาวะแหงทกข ซงกหมายความดวยวา เมอโยงมาถงคน หรอในแงทคนเกยวของ กเปนทกอใหเกดทกขเชน ทกขเวทนา41หรอความรสกบบคน เปนตน (อรรถกถาและฎกาอธบายวาเปนทตงแหงทกขตาทง ๓ และแหงสงสารทกข42

๔. สขปฎกเขปโต เพราะแยงตอความสขคอโดยสภาวะของมนเองทถกปจจยทงหลายบบคน ขดแยงและคงสภาพอยไมได มนกปฏเสธหรอกดกนภาวะราบรนคลองสะดวกอยในตว (เปนเรองทคนจะตองดนรนจดสรรปจจยทงหลายเอา โดยทความสขทเปนตวสภาวะจรง กมแตเพยงความรสก)

อธบายวา สภาวะทมเปนพน ไดแก ทกข คอ ความบบคน กดดนขดแยง ทเปนลกษณะอยางหนงของสงขารทงหลาย ทจรงกเพยงเปนสภาวะตามปกตธรรมดาของธรรมชาต แตในสภาพทเกยวของกบคน กกอใหเกดความรสกบบคนกดดนขดแยง ทเรยกวา ความรสกทกข (ทกขเวทนา)ดวย เมอใดทกขคอความบบคนกดดนนนผอนคลายไป หรอคนปลอดพนจากทกขนน กเรยกวามความสขหรอรสกสข ยงทำาใหเกดทกขคอบบคนกดดน ทำาใหรสก ขาด พรอง กระหาย หว มากเทาใด ในเวลาททำาใหผอนหายปลอดพนจากทกขหรอความบบกดนน กยงรสกสขมากขนเทานน

41

42 วสทธ. ฏกา ๓/๔๖๒, ๔๘๐.

52

เหมอนคนทถกทำาใหรอนมาก เชน เดนมาในกลางแดด พอเขามาในทรอนนอยลงหรออนลงกรสกเยน ยงไดเขาไปในททเยนตามปกต กจะรสกเยนสบายมาก ในทางตรงขาม ถาทำาใหไดรบความรสกสข (สขเวทนา) แรงมาก พอเกดความทกข กจะรสกทกข (ทกขเวทนา) รนแรงมากดวยเชนกน แมแตทกขเพยงเลกนอยทตามปกตจะไมรสกทกข เขากอาจจะรสกทกขไดมาก เหมอนคนอยในททเยนสบายมาก พอออกไปสทรอน กรสกรอนมาก แมแตสภาวะทคนอน ๆ หรอตวเขาเองเคยรสกเฉย ๆ เขากอาจจะกลบรสกเปนรอนไป

เหมอนกบเรองความรอน43 และความเยนวาทจรงความเยนไมม มแตความรสกเยนสภาวะทเปนพนกคอ ความรอนทเพมขนหรอลดลง จนถงไมมความรอน ทคนเราพดวาเยนสบายนนกเปนเพยงความรสก ซงทแทแลว เปนความรอนในระดบหนงเทานน ถารอนนอยหรอมากเกนกวาระดบนนแลว กหารสกสบายไม

โดยนยน ความสข หรอพดใหเตมวา ความรสกสขคอสขเวทนา กเปนทกขทงในความหมายวาเปนทกขระดบหนง มสภาวะเพยงความรสก และในความหมายวา เปนสงทขนตอความบบคนกดดนขดแยง จะตองกลายจะตองผนแปร จะตองหมดไป เหมอนกบวาทกขทเปนตวสภาวะนน ไมยอมใหสขยนยงคงอยไดตลอดไป

อนงใน คมภรปฏสมภทามคคทอางถงขางตนวา ทานแสดงอรรถคอความหมายของ ทกข ซงเปนขอท ๒ ในไตรลกษณไว“ ”อยางเดยววา เปนสงมภย (ภยฏเฐน) นน เมอถงตอนทอธบายเรองอรยสจ ทานไดแสดงอรรถของทกข ซงเปนขอท ๑ ในอรยสจวาม ๔ อยาง คอ มความหมายวาบบคน (ปฬนฏฐ) มความหมายวาเปนสงข

43 เรองเดยวกน, หนา, 74-75.

53

ตะ (สงขตฏฐ) มความหมายวาแผดเผา (สนตาปฏฐ) และ มความหมายวาผนแปร (วปรณามฏฐ)44

เหนวาความหมาย ๔ นยน ใชกบทกขในไตรลกษณไดดวย จงขอนำามาเพมไว ณ ทนโดยตดขอซำา คอขอท ๑ และขอท ๔ (ปฬนฏฐและวปรณามฏฐ) ออกไปคงไดเพมอก ๒ ขอ คอ

๕. สงขตฏฐ โดยความหมายวาเปนของปรงแตง คอถกปจจยตาง ๆ รมกนหรอมาชมนมกนปรงแตงเอามสภาพทขนตอปจจย ไมเปนของคงตว

๖. สนตาปฏฐ โดยความหมายวาแผดเผา คอ ในตวของมนเองกมสภาพทแผดเผาใหกรอนโทรมยอยยบสลายไป และทงแผดเผาผมกเลสทเขาไปยดตดถอมนมนใหเรารอนกระวนกระวายไปดวย45

2.7.2.1 ทกขในอรยสจกบไตรลกษณ(ก) หมวดใหญของทกขเมอพดมาถงทกขตา คอ เรองทกขกมการพดโยงไปเกยวพน

กบเรองทกขทมอยในหลกธรรมหมวดอนดวยโดยเฉพาะทกขในอรยสจ ๔ เพราะเนองกนถงกนอยแตเมออธบายโยงถงกนหรอพนกนบางทกทำาใหสบสนได

พดงาย ๆ วา ทกขในไตรลกษณ ซงเปนเรองธรรมดาของธรรมชาตบางทกไปเกดเปนทกขในอรยสจ คอ เมอคนไมรเขาใจทำากบมนไมถกทกขในธรรมชาตกเกดเปนปญหาขนแกตวคน

44 ข.ปฏ.๓๑/๔๕/๒๘.ข.ปฏ. ๓๑/๔๕/๒๘, ๕๔๕/๔๔๙; อางใน วสทธ. ๓/๗๖, วภงค.อ.(ไทย) ๑๐๗, อนง ม.อ. ๒/๑๕๑ จดสนตาป เปนขอท ๑ ในอรรถ ๔ ขางตน.

45 คำาอธบายในทนหนกขางอตโนมตผตองการคำาอธบายในอรรถกถาและฎกาพงด ปฏสำ.อ. ๑๑๙-๑๒๓, วสทธ. ฏกา. (บาล) ๓/๑๗๑.

54

พดในทางกลบกนวาเพราะทกขในไตรลกษณซงเปนเรองธรรมดาของธรรมชาตมอยมนมภาวะกดอดขดแยงบบคนคงสภาพอยไมไดตามธรรมดาของมนกจรงแตเมอคนมปญญาไมถงมนไมไดอยางใจตว กมาเกดเปนความกดดนอดอดขดแยงบบคนขนในชวตจตใจของคนทกขในอรยสจ กเลยเกดม เกดเปนขนมา

นอกจากนน และเหนงายกวานน ยงมทกขอกอยางหนง เรยกวา ทกขเวทนา คอ46ความรสกไมสบายเจบปวดเปนตนทมชดของเขาคอมสขเวทนารสกสบายชนกายชนใจและอทกขมสขเวทนาเฉย ๆ (อเบกขา) ขอนกเกยวของอาศยสภาวะของสงทงหลายทเปนทกขในไตรลกษณนดวยเชนกน แตเมอมนเปนความรสกของคน รบรไดทนท กเลยเขาใจงาย แทบไมตองใชปญญาอะไรแคกงไมไมเทยงเปนทกขคงทนอยไมได หกหลนลงมาถกศรษะ คนโดนทกขของธรรมชาตนมากระทบตวเขา กเจบปวดศรษะเกดทกขเวทนา บางทกแทบทนไมไหว เดอดรอนเกดความทกขทางกายหรอไดกระทบกบอารมณไมด มการถกโรคภยไขเจบเบยดเบยน มความหวโหย หรอวามบาดแผล ถกอากาศหนาวจด รอนจด เปนตนเสยดแทง กกอใหเกดความทกข เจบปวดไปตามตวและถงทกขทางใจ ไดรบทกขเวทนาตาง ๆ มความไมสบายใจ เปนตน

2.7.2.2 สาระสำาคญของความทกข“ทกข ปรากฏในหมวดธรรมสำาคญ ๓ หมวดเรยงตามงาย”

ยาก ไดแก(๑) ในเวทนา (เวทนา ๓ คอ ทกข สข อทกขมสข หรอ

อเบกขา, เวทนา ๕ คอทกขสขโทมนส โสมนส และอเบกขา) เรยกเตมวา ทกขเวทนา

(๒) ในไตรลกษณ (อนจจง ทกขอนตตา) เรยกเตมวา ทกขลกษณะ

46 เรองเดยวกน, หนา, 75-76.

55

(๓) ในอรยสจ ๔ (ทกข สมทย นโรธ มรรค) เรยกเตมวา ทกขอรยสจ

ทกขในหมวดธรรมทงสามนน มความหมายเกยวโยงเนองอยดวยกน แตมขอบเขตกวางแคบกวากนเปนบางแงบางสวน หรอเปนผลสบตอจากกน เปนลำาดบไป

ทกข ทมความหมายกวางทสด ครอบคลมทงหมด คอ ทกขในไตรลกษณ หรอ ทกขลกษณะ หรอ ทกขตา ไดแก ภาวะทไมคงตว คงอยในสภาพเดมไมได เพราะมความบบคนกดดนขดแยงทเกดจากความเกดขน และความเสอมสลาย ซงเปนลกษณะของสงขารทงหลายทงปวง (สพเพ สงขารา ทกขา) กนขอบเขตเทากนกบความไมเทยงคอสงใดไมเทยงสงนนกเปนทกข (ยทนจจำ ตำ ทกขำ)

ทกขทมความหมายแคบทสด เปนเพยงอาการสบเนองดานหนงเทานน กคอ ทกขทเปนเวทนา เรยกชอเตมวา ทกขเวทนา หรอความรสกทกข ไดแก อาการสบเนองจากทกขในไตรลกษณหรอความรสกทเกดขนในบคคลเนองมาจากทกขในไตรลกษณนน กลาวคอ ความรสกบบคนกดดนของขดของคน ซงเกดขน เมอความบบคนกดดนขดแยงทเปนสภาพสามญของสงทงหลาย เปนไปในระดบหนงหรอในอตราสวนหนง โดยสมพนธกบสภาพกายและสภาพจตของบคคล47

ทกขเวทนาน กเปนทกขตามความหมายในไตรลกษณดวย เชน เดยวกบเวทนาอน ๆทกอยางไมวาจะเปนสขเวทนาหรออทกขมสขเวทนากตามหมายความวาเวทนาทกอยางจะเปนทกขเวทนากด สขเวทนากด อทกขมสข

47 ดขอ ๔. สขปฏกเขปโต.

56

เวทนา (ความรสกไมทกขไมสขคอเฉย ๆ) หรออเบกขาเวทนากด ลวนเปนทกข ในความหมายทเปนลกษณะสามญนน ทงสน48

ทกขในอรยสจ หรอ ทกขอรยสจ กคอสภาวะทเปนทกขในไตรลกษณนนเอง ซงมาเปนทตงทอาศยทกอเกดเปนปญหาขนแกมนษยเนองจากมนษย ทำาใหเปนปญหาขนมา

2.7.2.3 ขอบเขตทกขในอรยสจขอสงเกตบางทจะชวยใหกำาหนดขอบเขตของทกขในอรยสจ

งายขนพอประมวลไดดงน๑) เปนอนทรยพทธคอเนองดวยอนทรยเกยวของกบชวต

เปนปญหาสำาหรบมนษย ไมรวมถงอนนทรยพทธไมใชทกขในขอความวา สงขารทงหลายทงปวงเปนทกข “ (สพเพ สงขารา ทกขา)” หรอในขอความวา สงใดไมเทยงสงนนเปนทกข “ (ยทนจจำ ตำ ทกขำ)” ซงหมายถงทกขใน ไตรลกษณทกนความกวางขวางครอบคลมทงหมด

๒) เปนเรองทเกดจากกรรมกเลสคอเปนทกขทเปนปญหาของมนษยเกดจากกเลสและกรรมของคน (ใชศพทตามพระบาลวา เกดจากทกขสมทยคอเกดจากตณหา, และพงสงเกตตามพทธพจนทวา อปาทานขนธ ๕ เปนทกข“ ”)

๓) เปนเรองทเกยวกบปรญญากจคอตรงกบกจในอรยสจขอท ๑ อนไดแก ปรญญาอธบายวาปรญญาคอการกำาหนดรหรอการรจกตามสภาพทมนเปน เปนกจทมนษยจะตองกระทำาตอทกขในอรยสจคอการทำาความรความเขาใจเกยวกบปญหาของตน ทกขในอรยสจจำากดเฉพาะทกขทเกยวกบกจคอปรญญานเทานน

48 เรองเดยวกน, หนา, 76-77.

57

๔) เนนความหมายในแงทวาเปนทตงแหงทกขหรอเปนทรองรบของทกข (ทกขวตถตาย) ไมเพงความหมายในแงวามความบบคนกดดนขดแยงดวยการเกดขนและการเสอมสลาย (อทยพพย-ปฏปฬนฏเฐน) ซงเปนความหมายทเตมเนอหาของทกขในไตรลกษณ49

2.7.2.4 ทกข 3 ไตรลกษณคลมทกขเวทนาโยงทกขไปถงอรยสจ

ทกขตา ๓ หรอทกข ๓ เปนธรรมชดสำาคญพบในพระสตร ๓ แหง กบในคมภรมหานทเทสและจฬ-นทเทสหลายแหงเปนพทธพจนแหงหนงนอกนนเปนภาษตของพระสารบตรแตทกแหงนนแสดงไวเพยงชอขอธรรมไมอธบายความหมายเลย (คงเปนคำาสามญในยคนน) จงปรกษาและเรยงขอไปตามคำาอธบายในอรรถกถาซงสวนมากลำาดบขอตางจากเดมในพระไตรปฎก (ในพระสตรเปนทกขทกขตา สงขารทกขตา วปรณามทกขตา)50

ทกขตา ๓ หรอทกข ๓ เปนหลกธรรมทแสดงความหมายของทกขในไตรลกษณโดยคลมความเปนทกขของเวทนาทง ๓ และโยงเขาสความเขาใจทกขในอรยสจม ดงน

๑) ทกขทกขตา หรอทกขทกข ทกขทเปนความรสกทกข ไดแก ความทกขทางกายและความทกขทางใจอยางทเขาใจ กนโดย

49 แหลงสำาคญทพงคนสำาหรบเรองนคอ อภ.ยมก. ๓๘/๘๒๕/๒๗๖, ปญจ.อ. ๓๓๖-๗, วสทธ. ๓/๑๐๑, วสทธ. ฏกา ๓/๒๑๐.

50 ท.ปา. ๑๑/๒๒๘/๒๒๙, สำ.สฬา.๑๘/๕๑๐/๓๑๘, สำ.ม.๑๙/๓๑๙/๘๕,วสทธ. ๓/๘๓, วภงค.อ. วนย. ฏกา. (บาล) ๔/๖๓, วสทธ.ฏกา ๓/๑๘๑.

58

สามญ ตรงตามชอและตามสภาพเชนความเจบปวดไมสบายเมอยขบเปนตนหมายถงทกขเวทนานนเอง51

๒) วปรณามทกขตาหรอวปรณามทกข ทกขเนองดวยความผนแปรหรอทกขทแฝงอยในความแปรปรวน ไดแก ความรสกสขหรอสขเวทนา ซงเมอวาโดยสภาวะทแทจรง กเปนเพยงทกขในระดบหนงหรอในอตราสวนหนง สขเวทนานน จงเทากบเปนทกขแฝงหรอมทกขตามแฝงอยดวยตลอดเวลาซงจะกลายเปนความรสกทกขหรอกอใหเกดทกขขนไดในทนททเมอใดกตามสขเวทนานนแปรปรวนไปพดอกอยางหนงวา สขเวทนานนกอใหเกดทกขเพราะความไมจรงจงไมคงเสนคงวาของมนเอง (อธบายอกนยหนงวา สขเวทนากคอ ทกขทผนแปรไปในระดบหนงหรออตราสวนหนง)

๓) สงขารทกขตา หรอ สงขารทกข ทกขตามสภาพสงขาร คอสภาวะของสงขารทกสงทกอยาง หรอสงทงหลายทงปวงทเกดจากเหตปจจย ไดแก ขนธ ๕ ทงหมด เปนทกขคอเปนสภาพทถกบบคนกดดนดวยการเกดขน และการเสอมสลายของปจจยตาง ๆ ทขดแยง ทำาใหคงอยในสภาพเดมมไดไมคงตว ทกขขอทสามนคลมความของทกขในไตรลกษณ เปนกฎธรรมดาของสรรพสงทงปวง มการแปรเปลยนไปเปนธรรมดา มความทนอยตลอดไปไมได และมลกษณะไมสามารถบงคบบญชาใหเปนไปตามความตองการได เชน ไมสามารถบงคบใหชวตยงยนอยไดตลอดไป ไมสามารถบงคบจตใจใหเปนไปตามปรารถนา52 เปนตน

2.7.2.5 ไตรลกษณเปนฐานทกขในอรยสจ(ข) ไตรลกษณม ๓ ไมใชแคทกข และทงสามเปนฐานของ

ทกขในอรยสจ

51 เรองเดยวกน, หนา, 78-79.52 เรองเดยวกน, หนา, 79-80.

59

ทกขในไตรลกษณ คอลกษณะหรออาการทปจจยตาง ๆ ขดแยงกนกดอดบบคน ทำาใหคงทนอยไมไดนน เปนสภาพของสงขารคอทกสงทกอยางทมนษยปถชนคนทวไปจะรจกเขาใจไดหรอพดอกสำานวนหนงโดยใชคำาทแทนกนไดวา เปนสภาวะตามธรรมดาแหงธรรมชาตของขนธทง ๕

ถงแมวาทกข คอภาวะกดดนขดแยงบบคนทวาน จะมอยเปนเรองธรรมดาของธรรมชาตแตตวคนเองหมดทงชวต และสงทคนเกยวของในการเปนอยทกอยาง กคอสงขารหรอขนธ ๕ ทงนนถาคนไมรเขาใจ ปฏบตตอมนไมแยบคาย กจะกลายเปนวา คนนนแหละจะเกดภาวะกดดนบบคนทนไมไดขนมากบตวเอง ซงกคอทกขแตเปนทกขของคน เปนทกขในอรยสจ เปนของจรงขนมาในตวคนทงทไมมจรงในธรรมดาของธรรมชาต

ขนธทง ๕ หรอประดาสงขารเปนทกขในไตรลกษณน ความจรงกเปนวธพดใหสะดวกเทานน ถาจะพดใหถกจรง กควรจะวาเปนทกขซงเปนลกษณะหนงในลกษณะ ๓ ทเรยกวาไตรลกษณและลกษณะ ๓ นน กคอ เปนอนจจา ไมเทยง เกดขนมาแลวกสลายหายไป เปนทกขา มปจจยทกอทเกยวขดแยงบบคนคงสภาพอยไมได และเปนอนตตา มสภาวะของมนทปรากฏตามความเปนไปของเหตปจจย ไมเปนไมมตวตนหรอตวการพเศษทไหนจะมาแทรกแซงครอบครองเปนเจาของควบคมบงคบบญชาใหเปนอยางอนไปไดจะพดใหจำางายกได วา ไมคงท ไมคงทน และไมคงตว

นกหมายความวา ทวาเปนทกขนน ยงพดแคลกษณะเดยว ทจรง ขนธ ๕ หรอเบญจขนธหรอสรรพสงขารนน ไมใชแคเปนทกขเทานน แตเปนอนจจา เปนทกขา และเปนอนตตา แลวทจากไตรลกษณไปเกดเปนทกขในอรยสจ กไมใชแคจากทกขในไตรลกษณ ไปเปนทกขในอรยสจ แตทจรงคอ จากไตรลกษณครบ ๓ ประการ ไปเปนตวตงใหคนทรไมทนมนกอเปนทกขในอรยสจขนมา

60

นนแงหนงละวาสงขาร หรอเบญจขนธ ซงรวมคนหมดตวแลวทงกายและใจ เปนอนจจาทกขา และอนตตา เปนไตรลกษณครบทง ๓ เปนเรองของสภาวะตามธรรมดาของธรรมชาตทงนน ไมตองมตวคนเขาไปยงเกยว มนกเปนของมนอยอยางนน จงยงไมมาเขาในเรองของอรยสจ (ทงททกข ทกขา กมอยในไตรลกษณ)

อปาทานขนธ ๕ คออะไร ? กคอขนธ ๕ ทมอปาทานยดถอยดครอง ทานใชคำาแบบทางการวา ประกอบดวยอาสวะ เปนทตงแหง“อปาทาน จะวาขนธ ๕ ทเกดจากอปาทาน เปนทวนวายของอปาทาน ”หรอทรบใชอปาทาน กไดทงนน เปนเรองของอวชชาตณหาอปาทาน อนนแหละคอทกขทเปนขอ ๑ ในอรยสจ ๔ 2.7.2.6 พทธพจนความแตกตางระหวางขนธ 5 กบอปาทานขนธ

เมอเขาใจพนฐานดแลวกมาศกษาพทธพจนทตรสในเรองน เรมตงแตดความแตกตางระหวางขนธ ๕ กบ อปาทานขนธ ๕ ในพระพทธพจน มดงน

“ภกษทงหลาย เราจกแสดงขนธ ๕ และอปาทานขนธ ๕ เธอทงหลายจงฟง”

“ขนธ ๕ เปนไฉน ? รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ อนใดอนหนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดกตาม ทรามกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม...เหลาน เรยกวาขนธ ๕”

“อปาทานขนธ ๕ เปนไฉน ? รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณอนใดอนหนงทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม หยาบกตาม ละเอยดกตามทรามกตามประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม ท

61

ประกอบดวยอาสวะ (สาสวะ) เปนทตงแหงอปาทาน (อปาทานยะ)...เหลานเรยกวา อปาทานขนธ ๕”53

ถาสงเกตจะเหนวา เวลาพระพทธเจาทรงแสดงไตรลกษณ จะตรสเปนประจำาวา ขนธ ๕ เปนอนจจา เปนทกขา เปนอนตตา เพราะเปนเรองความจรงของสภาวะตามธรรมดาในธรรมชาตวา รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมตรสวาอปาทานขนธ ๕ เปนอนจจา เปนทกขา เปนอนตตา เพราะรวมอยแลวในขนธ ๕ ทตรสนน ไมตองตรสตางหากเพยงแตวาใครไปยดขนธ ๕ ทไมเทยง เปนทกข เปนอนตตานนเขา กกลายเปนอปาทานขนธ ๕ เกดเปนทกขขนมา

ดงพระพทธพจนตรสถงขนธ ๕ ตามไตรลกษณ ดงน“ภกษทงหลาย รปไมเทยง (อนจจง) เวทนาไมเทยง สญญา

ไมเทยง สงขารทงหลายไมเทยง วญญาณไมเทยง...

“ภกษทงหลาย รป ปจจยบบคนคงสภาพอยมได (ทกข) เวทนา...สญญา...สงขารทงหลาย...วญญาณ ปจจยบบคนคงสภาพอยมได;...

“ภกษทงหลาย รป ไมเปนตวตน (อนตตา) เวทนา...สญญา...สงขารทงหลาย...วญญาณไมเปนตวตน, อรยสาวกผไดเรยนร เมอเหนอยอยางน ยอมหายตดแมในรป...แมในเวทนา...แมในสญญา...แมในสงขารทงหลาย...แมในวญญาณ, เมอหายตด (นพพทา) ยอมคลายออก (วราคะ) เพราะคลายออก ยอมหลดพน เมอหลดพน ยอมมญาณวา หลดพนแลว ยอมรชดวา สนกำาเนด จบมรรคาชวตประเสรฐ (พรหมจรรย) เสรจกรณย ไมมกจอนอกเพอภาวะเชนน”54

53 สำ. ข. (ไทย) ๑๗/๙๕-๙๖/๕๘-๖๐.54 สำ. ข. (ไทย) ๑๗/๓๙-๔๑/๒๗.

62

พอรเขาใจเบญจขนธ หรอบรรดาสงขาร ตามหลกไตรลกษณอยางน เหนความจรงชดแลวก ไมเกดเปนอปาทานขนธขนมา หรอเลกเปนอปาทานขนธ แตตรงกนขาม กลายเปนหลดพนอสระหมดปญหาสวางสดใสเบกบานไมเกดมทกขอกตอไป

ผทเคยสวดหรอฟงพระสตรหมนธรรมจกร ททรงแสดงอรยสจ ๔ แกเบญจวคคย คงจำาไดหรอนกออกวาพระพทธเจาตรสความหมายของอรยสจขอท ๑ คอทกขคอนขางยาวและเรากถอกนเปนหลกทำานองคำาจำากดความของทกขอรยสจนนวา

ภกษทงหลาย กนแลคอทกขอรยสจ ความเกดกเปนทกข ความแกกเปนทกข ความเจบกเปนทกข ความตายกเปนทกข ความประจวบกบสงอนไมเปนทรกกเปนทกข ความพลดพรากจากสงอนเปนทรกกเปนทกข ปรารถนาสงใดไมไดแมขอนน กเปนทกข, โดยยออปาทานขนธ ๕ เปนทกข55

ใจความสำาคญสรปความหมายตอนลงทายทวา โดยยอ“อปาทานขนธ ๕ เปนทกข ” (สงขตเตน ปญจปาทานก ขนธา ทกขา) ตรงนเปนสาระสำาคญ คอทวานนกทกข นกทกข นนรวมความแลว กอยแคทวาอปาทานขนธ ๕ เปนทกข

และในพระธรรมจกรททรงแสดงแกเบญจวคคยนเปนปฐมเทศนา ไมเคยมใครไดฟงมากอน พดงาย ๆ วาผฟงไมมพนมาเลย ทจะรจกแมแตคำาวา ทกขในความหมายของพระพทธศาสนาทนจะเทยบกบพระสตรททรงแสดงอรยสจตามลำาดบตอมา

ครงหนง เมอประทบทเมองสาวตถ (แสดงวานานหลงจากปฐมเทศนา) พระพทธเจาตรสอรยสจครบทงหมดแกพระภกษสงฆ (แสดงวาผฟงมพน) จะยกมาใหดวาพระองคตรสความหมายของทกขตรงไปทอปาทานขนธ ๕ อยางเดยว ไมมอยางอนเลย ดงน

55 สำ. ม. (ไทย) ๑๙/๑๖๖๕/๕๒๘.

63

ภกษทงหลาย เราจกแสดงทกข ทกขสมทย ทกขนโรธ และทกขนโรธคามนปฏปทา แกเธอทงหลาย เธอทงหลายจงฟง.

ภกษทงหลาย กทกขเปนไฉน ? ทกขนนพงกลาววา คออปาทานขนธ ๕ อปาทานขนธ ๕เปนไฉน ? คอรปอปาทานขนธ ๑ เวทนาอปาทานขนธ ๑ สญญาอปาทานขนธ ๑ สงขารอปาทานขนธ๑ วญญาณอปาทานขนธ ๑ ภกษทงหลาย นเรยกวาทกข.

ภกษทงหลาย กทกขสมทยเปนไฉน ? คอตณหาอนนำาใหมภพใหมประกอบดวย นนทราคะ ครนใคร ใฝหา ในอารมณนน ๆ ไดแก กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา ภกษทงหลาย นเรยกวา ทกขสมทย.

ภกษทงหลาย กทกขนโรธเปนไฉน ? คอความจางคลายดบไปไมเหลอ แหงตณหานนแล ความสละ ความไถถอนเสยได ความหลดพนความไมตดคาง ภกษทงหลาย นเรยกวา ทกขนโรธ ภกษทงหลาย กทกขนโรธคามนปฏปทาเปนไฉน? คออรยมรรคประกอบดวยองค ๘ น กลาวคอ สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาสมาธ. ภกษทงหลาย นเรยกวาทกขนโรธคามนปฏปทา56

เมอเทยบตามพทธพจนนแลว ทำาใหมองไดวา ทตรสในปฐมเทศนา เปนตน วานนกเปนทกข นกเปนทกข มากหลายอยางนน เปนการยกสภาพตาง ๆ ทคนทวไปรเขาใจพดจานกกนวานน ๆ คอทกขเอามานำาความเขาใจกอน แลวจงมาถงตวสาระของความหมายทแทจรง คออปาทานขนธ ๕ ซงถาพดขนมาเดยว ๆ ทนท คนทวไปซงไมมพนความร จะไมเขาใจเลย

เพราะฉะนน จงเปนไปไดวา ในกรณอน ๆ หรอในการทรงแสดงธรรมครงอน บางครงพระพทธเจา อาจทรงยกตวอยางทกข

56 สำ.ม. (ไทย) ๑๙/๑๖๗๘/๕๓๔.

64

หรอปญหาของมนษยอยางอน ๆ มาแสดงวาเปนทกขหรอสำาหรบคนทวไป ไมวาเขาจะพดถงนกถงทกขนกถงปญหาอะไรของคน กวากนไป สดแตจะนกขนมาแตในทสดกมาถงตวจรง ททรงชวาทงหมดทงปวงนน กอยทอปาทานขนธ ๕ อนนเอง 2.7.2.7 คำาสอนของพระพทธเจารวมอยทอรยสจ

พทธพจนน เทากบยำาเตอนใหมองกวางออกไปวา ดงทรกนอยแลว หลกธรรมทพระพทธเจาตรสสอน กรวมลงไดในอรยสจ ๔ น แมบางครง คำาสอนนนจะไมไดออกชออรยสจชดออกมา แตกเหนไดวาอยในอรยสจนนเอง พทธพจนตอนหนงทมมาในจฬทกขกขนธสตร แสดงถงปญหาโทษภยความทกขทเกดจากกามกคอ จากกามตณหาพรอมทงการปฏบตทเปนขนตอนหนงของอรยมรรคสผลทเปนกศลในระดบหนงแหงการกาวไปสนโรธขนสดทาย

ดงพระพทธพจนทประกอบความเขาใจในทกขอรยสจ ดงนดกรมหานาม แมเรา กอนแตสมโพธ เมอยงไมตรสร เปน

โพธสตวอย กมองเหนเปนอยางด ดวยสมมาปญญา ตามเปนจรงอยางนวา กามใหความหวานชนนอย มทกขมาก มความคบแคนมากโทษในกามนยงนก ดงน แตเรายงมไดประสบปตและความสข นอกเหนอจากกาม นอกเหนออกศลธรรม หรอประสบกศลธรรมอนทสงบซงยงกวานน เรากยงปฏญาณมไดกอน วาเปนผไมวกเวยนมาหากาม แตเมอใด เรามองเหนเปนอยางด ดวยสมมาปญญา ตามเปนจรงอยางนวา กามใหความหวานชนนอย มทกขมาก มความคบแคนมาก โทษในกามนยงนก ดงน และเรากไดประสบปตและความสขนอกเหนอจากกาม นอกเหนออกศลธรรม กบทงไดประสบกศลธรรมอนทสงบซงยงกวานนอก เมอนนเราจงปฏญาณไดวาเปนผไมวกเวยนมาหากาม

ดกรมหานาม กอะไรเลาเปนคณ (ความหวานชน ขอด) ของกามทงหลาย ? ดกรมหานาม กามคณ ๕ ประการน ๕ ประการเปน

65

ไฉน ? คอ รปทพงรดวยตา อนนาปรารถนา นาใคร นาพอ ใจชวนรก ชวนใคร นาตดใจ เสยงทพงรดวยห...กลนทพงร ดวยจมก...รสทพงรดวยลน...โผฏฐพพะทพงรดวยกาย อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ ชวนรก ชวนใคร นาตดใจ; ดกรมหานาม เหลานแลคอกามคณ ๕ ประการ ความสข ความโสมนสใด อาศยกามคณ ๕ เหลานเกดขน นคอคณของกามทงหลาย

ดกรมหานาม กอะไรเลาเปนโทษ (ขอเสย จดออน) ของกามทงหลาย ? กลบตรในโลกนเลยงชวตดวยศลปสถานะใด จะดวยการนบคะแนนกด ดวยวชาคำานวณกด ดวยวชาประเมนกดดวยกสกรรมกด ดวยการคาขายกด ดวยการเลยงโคกด ดวยวชาแมนธนกด ดวยการเปนราชบรษกดดวยศลปะอยางหนงอยางใดกด ตองหนาสหนาว ตองหนาสรอน ถกสมผสแตเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเลอยคลานรบกวน หวกระหายเจยนตาย ดกรมหานาม แมนกเปนโทษของกามทงหลายเปนกองทกขทเหนชดกบตว มกามเปนเหต มกามเปนตนเคา มกามเปนตวบงคบ เกดเพราะเหตแหงกามทงหลาย นนเอง

ดกรมหานาม ถาเมอกลบตรนน ทงทขยน เอาการเอางาน พยายามอยอยางน โภคะเหลานนกไมสำาเรจผล เขายอมเศราโศก ฟมฟาย พไรรำา ตอก ครำาครวญ ถงความฟ นเฟอนเลอนหลงวา ความขยนของเราสญเปลาเสยแลวหนอ ความพยายามของเราไมออกผลเลยหนอ ดกรมหานามแมนกเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว...เกดเพราะเหตแหงกามทงหลายนนเอง

ดกรมหานาม ถาเมอกลบตรนนขยน เอาการเอางาน พยายามอยอยางน โภคะเหลานนสำาเรจผล การคอยรกษาโภคะเหลานน กเปนตวบงคบ ใหเขากลบเสวยความทกขยากไมสบายใจวา ทำาอยางไรราชาทงหลายจะไมพงรบเอาโภคะของเราไปเสยพวกโจรจะไม

66

มาปลนไฟจะไมไหมนำาจะไมพดพาเอาไปทายาทอปรยจะไมเอาไปผลาญเสย

เมอกลบตรนน คอยรกษาคมครองอยอยางน ราชาทงหลายรบเอาโภคะเหลานนไปเสยกด โจรมาปลนเอาไปเสยกด ไฟไหมเสยกด นำาพดพาไปเสยกด ทายาทอปรยเอาไปผลาญเสยกด เขายอมเศราโศก ฟมฟาย พไรร ำา ตอก ครำาครวญ ถงความฟ นเฟอนเลอนหลงวา สงทเราเคยม เปนของเรา เรากไมม ไมเปนของเราเสยแลว ดกรมหานาม แมน กเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว เกดเพราะเหตแหงกามทงหลายนนเอง

ดกรมหานาม อกประการหนง เพราะกามเปนเหต เพราะกามเปนตนเคา เพราะกามเปนตวบงคบ เพราะเหตแหงกามทงหลายนนแล แมราชาทงหลายกววาทกบพวกราชา แมพวกกษตรยกววาทกบพวกกษตรย แมพวกพราหมณกววาทกบพวกพราหมณ แมพวกคฤหบดกววาทกบพวกคฤหบด แมมารดากววาทกบบตร แมบตรกววาทกบมารดา แมบดากววาทกบบตร แมบตรกววาทกบบดา แมพชายนองชายกววาทกบพชายนองชาย แมพสาวนองสาวกววาทกบพสาวนองสาวแมพชายนองชายกววาทกบพสาวนองสาว แมเพอนกววาทกบเพอน คนเหลานนพากนเขาทะเลาะแกงแยงววาทกนในทนน ๆ ทำารายซงกนและกนดวยฝามอบาง ดวยกอนดนบาง ดวยทอนไมบาง ดวยศาสตราบาง ถงความตายไปตรงทนนบาง ถงทกขปางตายบาง ดกรมหานาม แมนกเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว

ดกรมหานาม อกประการหนง เพราะกามเปนเหต...เพราะเหตแหงกามทงหลายนนแลฝงชนตางถอดาบและโลผกสอดแลงธน วงเขาสสงครามทง ๒ ฝาย เขาโรมรนพนตเมอลกศรทงหลายถกยงไปบาง เมอหอกทงหลายถกพงไปบาง เมอดาบทงหลายถกกวดแกวง

67

อยบาง ฝงชนเหลานนบางถกลกศรเสยบ บางถกหอกแทง บางถกดาบตดศรษะ พากนถงตายไปตรงนนบาง ถงทกขปางตายบาง ดกรมหานาม แมน กเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว...เกดเพราะเหตแหงกามทงหลายนนเอง57

ดกรมหานาม อกประการหนง เพราะกามเปนเหต...เพราะเหตแหงกามทงหลายนนแลฝงชนถอดาบและโล ผกสอดแลงธน ตรกนเขาไปสเชงกำาแพงทฉาบดวยเปอกตมรอน เมอลกศรถกยงไปบาง เมอหอกถกพงไปบาง เมอดาบถกกวดแกวงบาง ชนเหลานน บางถกลกศรเสยบ บางถกหอกแทง บางถกรดดวยโคมยรอน บางถกสบดวยคราด บางถกตดศรษะดวยดาบ พากนถงตายไปตรงนนบาง ถงทกขปางตายบาง ดกรมหานาม แมน กเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนชดกบตว เกดเพราะเหตแหงกามทงหลายนนเอง” 2.7.2.8 มนษยมปญหาความทกขมากมาย

ถาเขาใจความหมายของทกขในอรยสจและทกขในไตรลกษณแลวกจะมองเหนความเกยวโยงกนระหวางทกขในหมวดธรรม ๒ ชดน ถอวาขยายความทกขอยางกวางในการศกษา

ทกลาวมานน ไดยกทกขชอตางๆหรอทกขในลกษณะอาการตาง ๆ มาใหดเปนตวอยางและไดขอใหเขาใจวาทกขตาง ๆ มากมายนนไมพงถอเปนเรองเครงครดนกแตมองไดวาเปนการททานยกขนมากลาวเพอทำาความเขาใจ ใหงายและชด เปนเรองทตางกนไปไดตามถนฐานกาลสมยพดงายๆ กคอแสดงตวอยางเรองราวทเปนปญหาของมนษย (ใครในสมยนถาสนใจกอาจจะรวบรวมปญหาหรอ

57 ม.ม.(ไทย) ๑ 2/211/180.

68

ทกขของมนษยในสมยปจจบนมาทำาเปนบญชไว) ดงททายสด พระพทธเจากทรงสรปไวใหแลวทวา โดยยออปาทานขนธ ๕ คอ ทกข“

2.7.2.9 ทกขคอปญหาตองแกไขและรเทาทนความจรง ทกขททานจำาแนกไวสวนใหญเปนทกขในอรยสจเพราะเปน

เรองของคนเปนปญหาทจะตองแกไขเปนสงควรคำานงเพอปลดเปลองเสยดวยการปฏบตสวนทกขทครอบคลมความทงหมดอยางในไตรลกษณทานแสดงไวแตพอเปนหลกเพอใหเกดความรความเขาใจเทาทนตามความเปนจรงในทนจะยกมาแสดงเฉพาะชดสำาคญ ๆ หรอททานกลาวถงกนบอย ๆ ดงน

ชดท ๑ ทกข ๑๒58 เปนชดไขความ แสดงความหมายของทกขในอรยสจ ๔ มดงน

๑) ชาต ความเกด เปนทกขเปนทตงตาง ๆ เปนอเนกประการ ทานแบงไว คอ

ก. คพโภกกนตมลกทกขทกข เกดจากการเกดอยในครรภอยในทอนแสนจะคบแคบอดอด มดตอ แออดดวยสงทนารงเกยจ ดจหนอนในของเนาหรอในนำาครำา

ข. คพภปรหรณมลกทกข ทกขเกดจากการบรหารครรภ มารดาจะขยบเขยอนเคลอนไหวลกนงเดนวงแรงหรอเบา กนดมของรอน เยนเปรยวเผด เปนตน มผลกระทบตอเดกในครรภทงสน

ค. คพภวปตตมลกทกข ทกขเกดจากการวบตของครรภ เชน ทองนอกมดลก เดกตายในครรภตองผาตดออก เปนตน

ง. วชายนมลกทกข ทกขเกดจากการคลอด ทงถกกระทงกระแทกพลกหน ทงถกกดถกบบถกอด กวาจะผานชองอนแสนแคบออกมาได เจบปวดแสนสาหส

58 ท.ม. ๑๐/๒๙๔/๓๔๐.

69

จ. พหนกขมนมลกทกข ทกขเกดจากการออกมาภายนอก เดกแรกคลอดมรางกายและผวละเอยดออนดงแผลใหม ถกสมผสจบตองเชดลางแสนเจบแสบ

ฉ. อตตปกกมมลกทกข ทกขเกดจากทำาตวเอง เชน ฆาตวตายบาง ประพฤตวตรบำาเพญตบะทรมานตนบาง โกรธเคองเขาแลวไมกนขาว หรอทำารายตวเองบาง เปนตน

ช. ปรปกกมมลกทกข ทกขเกดจากคนอนทำาให เชน ถกฆา ถกจองจำา ถกทำาราย เปนตน

๒) ชรา ความแก ทำาใหอวยวะทงหลายยอหยอนออนแอ อนทรยคอตาหจมกลนเปนตนทำาหนาทบกพรองผดเพยน กำาลงวงชาเสอมถอย หมดความแคลวคลองวองไว ผวพรรณไมงดงามผองใสหนงเหยวยน ความจำาเลอะเลอนเผลอไผล เสอมอำานาจและความเปนเสรทงภายนอกและภายในเกดทกขกายและทกขใจไดมาก

๓) มรณะ ความตาย ยามจะสนชพเคยทำาชวไว กเหนนมตของบาปกรรม มคนหรอของรกกตองพลดพรากจากไป สวนประกอบในรางกายกพากนหยดทำาหนาท ทกขทางกายกอาจมมาก จะทำาอะไรจะแกไขอะไรกทำาไมไดแกไขไมได

๔) โสกะ ความเศราโศก ไดแกความแหงใจ เชน เมอสญเสยญาตเปนตน

๕) ปรเทวะ ความครำาครวญหรอรำาไร ไดแก บนเพอไปตาง ๆ เชน สญเสยญาต เปนตน

๖) ทกข ความทกขกาย ไดแก เจบปวด เชน กายบาดเจบ ถกบบคน เปนโรค เปนตน59

๗) โทมนส ความทกขใจ ไดแก เจบปวดรวดราวใจ ททำาให รองไห ตอกชกหว ลงดน เชอดตวเอง กนยาพษ ผกคอตาย เปนตน

59 (วสทธ.ฏกา๓/๑๗๙) วนย.ฏกา ๔/๖๕.

70

๘) อปายาส ความคบแคน หรอสนหวง ไดแก เรารอนทอดถอนใจ ในเมอความโศกเศราเพมทว เปนตน

๙) อปปยสมปโยค การประสบคนหรอสงซงไมเปนทรก เชน ตองพบตองเกยวของกบคนทไมชอบหรอชงชง เปนตน

๑๐) ปยวปโยค การพลดพรากจากคนหรอสงอนเปนทรก เชน จากญาต จากคนรกสญเสยทรพยสน เปนตน

๑๑) อจฉตาลาภ การไมไดสงทปรารถนา คอปรารถนาสงใดแลวไมไดสมหวง

๑๒) อปาทานขนธขนธ ทงหาซงเปนทตงแหงอปาทาน กลาวคอ ทกขทกลาวมาทงหมดนนเปนทกขของอปาทานขนธทง ๕ เมอวาโดยสรปหรอโดยรวบยอดกคออปาทานขนธ ๕ เปนทกข

ชดท ๒ ทกข ๒60 เปนเพยงการสรปทกขชนดตาง ๆ ในแนวหนง ไดแก

๑) ปฏจฉนนทกข ทกขปดบง หรอทกขซอนเรน ไมปรากฏออกมาใหเหนชด ๆ เชนปวดห ปวดฟน ใจเรารอนเพราะไฟราคะและไฟโทสะ เปนตน

๒) อปปฏจฉนนทกข ทกขไมปดบงหรอทกขเปดเผย เชนถกหนามตำา ถกเฆยน ถกมดฟน ไดรบความเจบปวด เปนตน

ชดท ๓ ทกข ๒61 เปนเพยงการสรปทกขชนดตาง ๆ อกแนวหนงไดแก

๒) ปรยายทกข ทกขโดยปรยาย หรอทกขโดยออม ไดแก ทกขทกอยางทกลาวถงขางตนนอกจากทกขเวทนา

๓) นปปรยายทกข ทกขโดยนปรยาย หรอทกขโดยตรง ไดแก ความรสกทกข ทเรยกวาทกขทกข หรอทกขเวทนา นนเอง.

60 วสทธ. ๓/๘๓-๘๔.61 วสทธ. ๓/๑๘๑.

71

2.7.2.10 ในคมภร มหานทเทสและจฬนทเทส แสดงเรองทกขไวมาก

ในคมภรมหานทเทสและจฬนทเทสบางแหงแสดงชอทกขไวอกเปนอนมาก62 มทงทซำากบทแสดงไวแลวขางตน และทแปลกออกไป จดเปนกลม ๆ ใหดงาย ดงน

ก) ชาตทกข ชราทกข พยาธทกข มรณทกข โสกะ-ปรเทวะ-ทกขะ-โทมนสส-อปายาสทกข

ข) เนรยกทกข ตรจฉานโยนกทกข ปตตวสยกทกข มานสกทกข (ทกขของสตวนรก ทกขของสตวดรจฉาน ทกขของสตวในแดนเปรต ทกขของมนษย)

ค) คพโภกกนตมลกทกข (ทกขเกดจากการลงเกดในครรภ) คพเภฐตมลกทกข (ทกขเกดจากการอยในครรภ) คพภวฏฐานมลกทกข (ทกขเกดจากการออกจากครรภ) ชาตสสปนพนธกทกข (ทกขตดพนตวของผทเกดแลว) ชาตสสปราเธยยกทกข (ทกขเนองจากตองขนตอผอนของผทเกดแลว) อตตปกกมทกข (ทกขทตวทำาแกตวเอง) ปรปกกมทกข (ทกขจากคนอนทำาให)

ง) ทกขทกข สงขารทกข วปรณามทกขจ) โรคตาง ๆ เชน โรคตา โรคห เปนตน รวม ๓๕ ชอฉ) อาพาธ คอ ความเจบไขทเกดจากสมฏฐาน ๘ อยางคอ ด

เสมหะ ลม สมฏฐานตาง ๆ ประชมกน อตแปรปรวน รางกายไมสมำาเสมอ ถกเขาทำา เชน ฆาและจองจำา เปนตน และผลกรรม

ช) หนาว รอน หวกระหาย อจจาระ ปสสาวะ ทกขจากสมผสแหงเหลอบยงลมแดดและสตวเลอยคลาน

62 ข.จ.(ไทย) ๓๐/๖๘/๑๓.

72

ญ) ทกขเพราะความตายของมารดา ความตายของบดา ความตายของพนองชาย ความตายของพนองหญง ความตายของบตร ความตายของธดา

ฎ) ทกขเพราะความสญเสยญาต ความสญเสยโภคะ ความสญเสยดวยโรค ความสญเสยศล ความสญเสย ทฏฐ

ในมหาทกขกขนธสตร และจฬทกขกขนธสตร63 พระพทธเจาตรสถงทกขขนธ คอกองทกขตาง ๆ มากมาย ซงเปนปญหาแกมนษยสบเนองมาจากกาม โดยสรปทกขขนธหรอกองทกขเหลานน ไดแก

ก) ความลำาบากตรากตรำาเดอดรอน ตลอดกระทงสญเสยชวต เนองมาจากประกอบการงานหาเลยงชพ

ข) ความเศราโศกเสยใจ ในเมอเพยรพยายามในการอาชพแลว โภคะไมสำาเรจผล

ค) แมเมอโภคะสำาเรจผลแลว กเกดความทกขยากลำาบากใจ ในการทตองคอยอารกขาโภคทรพย

ง) ความเศราโศกเสยใจ เมอสญเสยโภคทรพยนนไป อารกขาไวไมสำาเรจ เชน ถกโจรปลนไฟไหม

จ) การทะเลาะววาทแกงแยง ทำารายกน ถงตายบาง ถงทกขปางตายบาง ระหวางราชากบราชาบาง คฤหบดกบคฤหบดบาง แมกระทงระหวางมารดาบดากบบตร พกบนอง และเพอนกบเพอน

ฉ) การทำาสงครามประหตประหารกนระหวางหมชน ๒ ฝาย ในสมรภม ซงตางพากนลมตายและไดรบความทกขแสนสาหสเพราะถกอาวธหรอเนองมาจากการตอสกนนน

ช) การทำาสงครามทฝายหนงรกรานโจมตบานเมองของอกฝายหนง และจากการตอสกนกตองบาดเจบลมตายไดรบทกขเปนอนมาก

63 ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๙๘/๑๖๙, ๒๑๓/๑๘๑.

73

ญ) การทำาทจรตกออาชญากรรมตาง ๆ เชน ปลนทรพย ทำาความผดทางเพศ เปนตน แลวถกจบกมลงโทษตาง ๆ ถงตายบาง ไมถงตายบาง

ฎ) การประกอบกรรมทจรตทางกาย วาจา ใจ ครนตายแลวกไปไดรบทกขในอบาย ทคต วนบาต นรก

ในพระบาลและอรรถกถา ยงกลาวถงทกขชออน ๆ กระจายกนอยแหงละเลกละนอยอกหลายแหง บางแหงมเพยงคำาบรรยายอาการของความทกข (เหมอนอยางในมหาทกขกขนธสตร และจฬทกขกขนธสตรขางบนน) โดยไมเรยกชอทกขไวโดยเฉพาะ บางแหงกระบชอทกขเฉพาะอยางลงไปเชน สงสารทกข64 อบายทกข วฏฏมลกทกข อาหารปรเยฏฐทกข65 เปนตน

ปญหาของมนษยมมากมาย ทงทกขทเปนสามญแกชวตโดยทวไป และทกขทแปลกกนออกไปตามสภาพแวดลอมของยคสมย ถนฐาน และสถานการณ ขอสำาคญอยทจะตองรความทกขทเกดขน เพอทจะแกใหตรงจดความมงหมาย66

การททานแสดงชอทกขตาง ๆ ไวมากมายนน กเพอใหเรารจกมนตามสภาพ คอตามทเปนจรง (ปรญญากจ) เพอปฏบตตอทกขนน ๆ อยางถกตอง ดวยการยอมรบรสหนาสงทมอย ซงตนจะ

64 วสทธ. ๓/๑๒๖, วภง ค.อ. ๑๘๘,๑๙๓, ในจฬนทเทส ๓๐/๖๘/๑๔

65 วสทธ. ๑/๑๗๑, ท.อ. ๒/๒๕๓, ม.อ. ๑/๔๐๘, สำ. อ. ๓/๒๕๐, ฯลฯ, 66 ในหนงสอธรรมวจารณของ สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยา

วชรญาณวโรรส (โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, พมพครงท ๒๐ พ.ศ.๒๕๐๑) หนา ๑๓-๑๗ ทรงประมวลทกขชอตางๆจากหลายแหลงมารวมไว ๑๐ อยางบางอยางทรงตงชอเรยกใหมใหเปนพวก ๆ กน.

74

ตองเกยวของ ไมใชเลยงหนอำาพรางปดตาหลอกตวเอง หรอแมกระทงปลอบใจตนประดจดงวาทกขเหลานนไมมอย หรอตนเองหลกหลบไปไดแลว และกลายเปนสรางปมปญหา เสรมทกขใหหนกหนาซบซอนและรนแรงยงขน แตเขาเผชญหนาทำาความรจก แลวเอาชนะ อยเหนอมน ทำาตนใหปลอดพนไดจากทกขเหลานน ปฏบตตอทกขโดยทางทจะทำาใหทกขไมอาจเกดขนได ตงแตอยางชวคราว จนถงโดยถาวรพนจากความทกขโดยสนเชง.

๒.7.3 อนตตตาและอนตตลกษณะของธรรมทงปวงความหมายของคำาวา อนตตตา คอความเปนอนตตาไมมตว

ตน มขอบเขตกวางขวางครอบคลมมากกวาความไมเทยงและความเปนทกข ขอบเขตนนกวางแคบกวากนแคไหน เหนไดชดเจนทนทในพทธพจนทแสดงหลกนนเอง คอ

๑. สพเพ สงขารา อนจจา - สงขารทงปวงไมเทยง๒. สพเพ สงขารา ทกขา - สงขารทงปวงเปนทกข๓. สพเพ ธมมา อนตตา - ธรรมทงปวงเปนอนตตาพทธพจนแสดงหลกธรรมนยาม อนบงบอกถงไตรลกษณน

ชชดวา เฉพาะสงขารเทานนทเปนอนจจงและเปนทกขทงหมดทงสน คอ ยงมธรรมบางอยางทไมเปนอนจจงและไมเปนทกขง ไดแกธรรมทไมเปนสงขาร คอวสงขาร แปลวามสงขารไปปราศแลว ไดแกนพพาน

แตธรรมทกอยาง รวมทงธรรมทไมเปนสงขารนนดวย เปนอนตตา คอลวนมใชอตตา ไมมอตตา ไมเปนอตตา หมดทงสนไมยกเวนสงใดทงนน ไมมอะไรมอตตา ไมมอะไรเปนอตตาเลย

คำาวา ธรรม ครอบคลมทกสงทกอยาง ไมมอะไรอยนอก“ ”เหนอคำาวา ธรรม ไมวาสง“ ”ใด ๆ ใชคำาวาธรรมเรยกไดทงหมด

75

เมอธรรมครอบคลมทกสงทกอยาง ธรรม จงจำาแนกออกไปไดไมมทสนสด แตอาจจดประมวลไดเปนกลมเปนประเภท

การจดกลมหรอประเภททเขากบเรองในทน คอ ธรรมทงปวงจำาแนกเปน ๒ จำาพวก ไดแกสงขตธรรมและอสงขตธรรม

สงขตธรรม คอ ธรรมทปจจยปรงแตง หรอสภาวะทเกดจากปจจยหนนเนองกนขนมาเรยกงาย ๆ วา สงขาร ไดแกรปธรรมและ“ ”นามธรรมทวไป ทจดเขาในขนธ ๕

อสงขตธรรม คอ ธรรมทปจจยไมปรงแตง หรอสภาวะทมใชเกดจากปจจยหนนเนองกนขนมา เรยกอกอยางหนงวา วสงขาร “ ”ไดแก สภาวะอนพนจากขนธทง ๕ คอนพพาน

โดยนยน จงแสดงหลกธรรมนยามแบบขยายความได ดงน๑. สงขาร คอ สงขตธรรม (ขนธ ๕) ทงปวงไมเทยง๒. สงขาร คอ สงขตธรรม (ขนธ ๕) ทงปวงเปนทกข๓. ธรรม คอ สงขตธรรม และอสงขตธรรมทงปวง ไมมไม

เปนอตตาพระพทธเจาตรสธรรมตามลำาดบใน ๒ ขอแรก ทงขอไมเทยง

และขอเปนทกขเหมอนกนวา สงขารทงปวง แตพอถงขอ ๓ ทเปน“ ”อนตตาทรงเปลยนเปน “ธรรมทงปวง”

ในพระพทธพทธพจนน, มพทธประสงค หรอพทธาธบายเกยวกบขอบเขตแหงความหมายของอนจจตา ทกขตา และอนตตตา กชดแจงอยในตวแลว วามความหมายกวางแคบกวากนแคไหนเพยงใด อยางไร ในความหมายของธรรม

๒.8 หลกธรรมทสงเสรมการบรรเทาทกขตามหลกไตรลกษณ จากการศกษาแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณเพอบรรเทาทกขในสงคมปจจบน ในทศนะของนกวชาการทางพระพทธศาสนาและในทศนะของคนในสงคมนน การแก

76

ปญหาชวตของคนในสงคมปจจบน ตองใชไตรสกขาในการแกปญหาชวตเรมตนตองใชศลสมาธปญญา หรอจะดบทกขไดกตองใช ปญญา ศล สมาธ กเรยก เพราะไตรสกขากสงเคราะหลงในอรยมรรคมองค 8 ในการใชแกปญหาชวตของคนในสงคม คอใช ปญญา ศล สมาธ นคอพดเรยงตามมรรคมองค 8 ประการ

ในทางปฏบตเพอไมใหเกดทกขนน ไมวาในระดบสงคม หรอในจตใจเราเอง ศลสมาธปญญา แยกจากกนไมได เพราะฉะนน ในการปฏบตตองมทงศลสมาธปญญา ไมวาในระดบสงคม เพอไมใหสงคมเบยดเบยนกนหรอระดบจตใจขางใน เพอไมใหเกดทกข

ในระดบสงคม ทำาไมเราไมทำารายรางกายชวตสตว เพราะเราเหนวาชวตของใครใครกรก ขนไปทำารายกน เราจะอยรวมกนไมเปนสข ความรความเขาใจ มเหตมผลอยางน เราเรยกวามปญญา แลวเราควบคมบงคบจตใจ ไมใหไปทำารายผอนได เรยกวาสมาธ และเราไมไปทำารายรางกายชวตของผอนทางรางกายทำาใหกายปรกต เรยกวา ศล เมอเราไมไปทำารายรางกายชวตของผอนนน เรามทงปญญา สมาธ ศล เมอมพรอมกนทง 3 อยาง เรยกวาเราปฏบตธรรม

ทำาไมเราไมทำารายทรพยสนของผอน เราะเหนวาทรพยสนของใครใครกรก ขนไปทำารายทรพยสนกนกอยรวมกนไมเปนสข (ปญญา) เราบงคบควบคมจตใจไมใหไปทำารายทรพยสนผอนได (สมาธ) และไมไปทำารายทรพยสนทางรางกายขางนอก (ศล) ดงนนการทเราไมไปทำารายทรพยสนของผอน เรามทง ปญญา ศล สมาธ จงเรยกวาเราปฏบตธรรม แตเปนการปฏบตธรรมในระดบสงคม เพอไมใหสงคมเบยดเบยนกน ทง ปญญา ศล สมาธ ตองอาศยกนแยกจากกนไมได

การไมทำารายของรกของใครของผอน การไมใชวาจาประทษรายความเปนธรรมของอน การไมเสพสงมนเมา ทำาใหเสยสต

77

สมปฤด เปนการทำารายตนเองและผอนเปนตนกตาม ลวนแตตองมทงปญญา ศล สมาธ อาศยกนทงสน

ในสวนการปฏบตธรรมทางจต เพอไมใหเกดทกขในทางจตวญญาณขางใน กตองอาศย ปญญา สมาธ ศลเชนเดยวกน เชน ทำาไมเราไมโกรธ ไมเกลยด ไมอาฆาตพยาบาท ไมรกใครหลงใหล ไมอจฉารษยา ไมวตกกงวล ไมนอยเนอตำาใจ เปนตน เพราะเราเหนโทษของกเลส ของความทกข เหนพระไตรลกษณของอารมณปรงแตงตาง ๆ แลวดวยปญญา การบงคบควบคมจตไมใหหวนไหว สมาธ และเกดความปรกตโดยทวไป ศล จงรกษาใหปรกตสงบเยนได.

การปฏบตธรรม ไมวาเพอความผาสกของสงคม หรอเพอจะรกษาจตใจใหปรกตเพอความพนทกขขางใน กตาม ตองมทงปญญา ศล สมาธ อาศยกนแยกออกจากกนไมได และใชในขณะแหงผสสะ หรอเมอชำานาญจนเปนธรรมชาตแลว กไมสนใจทจะระมดระวงทผสสะอกตอไป

ศลสมาธปญญา จงเปนองคประกอบของการปฏบต เพอพนทกข มใชศลทำาใหเกดสมาธ สมาธทำาใหเกดปญญา ปญญาทำาใหพนทกข ซงเปนการยากในการปฏบต และไมเปนไปเพอความพนทกขดวย พฤตกรรมทกชนด ทกอรยาบถ ทกเวลา ทกสถานท ทเปนไปเพอประโยชนสขทงแกตนเอง ผอนแลว พฤตกรรมเหลานนมศลสมาธหรอปญญา หรอมปญญา ศล สมาธ อยในทกพฤตกรรมนน

ปญญาจำาปญญาคด โดยมากมกใชแกปญหาทางวตถ ปญญารสกใชแกปญหาความทกขในทางจตใจ แมบางครงอาจจะใชปญญาจำา ปญญาคดบางเปนพนฐาน เปนความรเพอใหเกดการปฏบตในการตามดตามเหนความรสกตอไป และปญญารสกน ทกคนมโอกาสมไดเทากนพระพทธศาสนาจงไมไดเปนของคนกลมใดกลมหนง แตเปนของทกคนทมความรสกในการปฏบต

78

3. ธรรมม 2 ชดคอ คอ (1) ธรรมทตอง รจำา รจก รแจง ใหสนเชง (2) ธรรมทตองปฏบตตลอดชวต ธรรมทตองรจำา รจก ร แจง คอ..อนจจง ทกขง อนตตา. อนจจง แปลวา ความเปนของไมเทยง ไมมอยจรง ทกขง ความเปนทกข ไมคงท อนตตา ความเปนของมใชตวตน ไมมตวตนทถาวร สรรพสงทงหลายทงปวงในสากลจกวาล ทงในอดต อนาคต ปจจบน ตองตกอยในกฎของสามญลกษณะ หรอพระไตรลกษณทงหมด ม 3 ประการ คอ

1. อนจจง แปลวา ไมเทยง มหมายความวา สงทงหลายมลกษณะเปลยนแปลงอยเสมอไป ไมมความคงทตายตว เปนไปตามเหตปจจยตามธรรมชาต

2. ทกขง แปลวา เปนทกข มหมายความวา สงทงหลายทงปวงมลกษณะทเปนทกขมองดแลวนาสงเวชใจ ทำาใหเกดความทกขใจแกผทไมมความเหนอยางแจมแจงในสงนนๆ

3. อนตตา แปลวา ไมใชตวตน มความหมายวา ทกสงทกอยางไมมความหมายแหงความเปนตวเปนตน ไมมลกษณะอนใดทจะทำาใหเรายดถอไดวามนเปนตวเราของเรา ถาเหนอยางแจมแจงชดเจนถกตองแลว ความรสกทวา ไมมตน จะเกดขนมาเองในสงทงปวง แตทเราไปหลงเหนวาเปนตวเปนตนนน กเพราะความไมรอยางถกตองนนเอง

อนจจง ทกขง อนตตา น คอ การประกาศความจรงออกไปวา สงปรงแตงทงปวงไมเทยง สงปรงแตงทงปวงเปนทกข สงทงปวงไมใชตวตน

ลกษณะสามญ 3 ประการน พระพทธเจาทรงสงสอนมากกวาคำาสงสอนอนๆ ในบรรดาคำาสงสอนทงหลายจะนำามารวบยอดอยทการเหน อนจจง ทกขง อนตตา นทงนน บางทกกลาวตรงๆ บางทกพดดวยโวหารอยางอน แตใจความมงแสดง ความจรงอยางเดยวกน

79

ไตรลกษณ หรอสามญลกษณะ ไดแก ลกษณะทเสมอกนแกสงขารทงปวง ไดแก อนจจตา ความเปนของไมเทยง ทกขตา ความเปนทกข อนตตา ความเปนของมใชตวตน บรรดาสรรพสงทงหลายทงมวล ทอบตเกดขนมาในโลกน ยอมมลกษณะเหมอนกน เสมอกน เทาเทยมกน เปนไปตามกฎของไตรลกษณ ลกษณะทง 3 ประการ คอ สงขารทงปวงไมเทยง, สงขารทงปวงเปนทกข, และธรรมทงปวงเปนอนตตา

เมอบคคลนนพจารณาอยวา ทานอนเราใหแลว บญกรยาวตถทเปนทานมยกเกดขนธรรมดาวา บญกรยาวตถทเปนทานมยจะมไดกเพราะทำาเจตนาทง ๓ คอ บพเจตนา มญจนเจตนา อปรเจตนา ใหเปนอนเดยวกน แมศลมย ภาวนามย กยอมเกดเชนเดยวกน ทฏฐชกรรมกยอมเกดขนธรรมดาบญกรยาวตถทเปนทฏฐชกรรมจะมกเพราะทำาเจตนาทงหมดเหลานนใหเปนอนเดยวกน67 การกระทำากรรมตางๆ ทำาใหเกดปญญาดานครอบครว ดานเศรษฐกจ ดานสงคม และดานจตใจ ปญหาแตละดานจะตองใชหลกธรรมในการแกปญหา คอ

๒.๘.๑ ฆราวาสธรรม ๔ปญหาดานครอบครวนน จะตองใชหลกฆราวาสธรรม หลก

ธรรมในฐานะทเปนเครองมอสำาหรบผครองเรอน ม ๔ ขอ68 คอ๑. สจจะ หมายถง ความ

ซอสตยตอกน ความไวเนอเชอใจกน ไมนอกใจกน สามภรรยารกใครกน ตางฝายตางจรงใจและซอสตยตอกนไมมความลบตอกน พดงาย

67 มหามกฏราชวทยาลย, พระไตรปฎกและอรรถกถา แปล, เลม ๗๕, หนา ๔๐๖.

68 พระเมธวราภรณ (สทศน ป.ธ.๙) , เบญจศลเบญจธรรม : อดมชวตของมนษย, พมพครงท ๘, (กรงเทพมหานคร : สำานกพมพตนบญ, ๒๕๕๕), หนา ๑๒๔-๑๒๕.

80

ๆ คอรกเดยวใจเดยวตอกน อยาหลายใจ แตอยาหงกนจนมากเกนไป เพราะจะนำาไปสการเขาใจผด เกดการโกรธเคองกน ทะเลาะววาทกนเองอาจทำาใหชวตครอบครวแตกแยก

๒. ทมะ แปลวา ความฝกฝนปรบปรงตน ทมะ นเปนขอสำาคญในการทจะทำาใหเกดความเจรญกาวหนา ในการรจกขมใจ หกหามใจในเวลาทมเรองราวทไมสบายใจเกดขน เชน เวลาโกรธ กพยายามขมใจไมใหโกรธ หรอแสดงความโกรธนนตออกฝายหนง เพราะจะทำาใหอกฝายหนงไมพอใจหรออาจโกธรตอบอนจะนำาไปสการทะเลาะกนได บคคลทมาอยรวมกนนน ยอมมพนเพตาง ๆ กน มอปนสยใจคอและสงสมประสบการณมาไมเหมอนกน แตเมอมาอยรวมกนแลวจำาเปนทจะตองปรบตวเขาหากนระหวางคนในครอบครว

๓. ขนต คอ ความอดทน ความอดทนเปนเรองของพลงความเขมแขง ความอดทาน หมายความวา ใหรจกอดทนตอคำากลาวตฉนของอกฝายหนง หรอของคนอน ๆ เขาจะวาอะไรกใหพยายามอดทนไว เกบอารมณไว อยาแสดงออกตอบ เพราะหากแสดงออกตอบกจะนำาไปสการทะเลาะววาทกน โกรธเคองกน ผดใจกน เวลาทฝายใดฝายหนงโกรธ กใหอกฝายหนงพยายามอยาโกรธตอบ หรอทางทดทสดใหหนไปใหไกล คนเราเมออยรวมกนทานวาเหมอนลนกบฟน ยอมจะมโอกาสทกระทบกระทงกน จงตองมความหนกแนนและอดทนในการอยรวมกน

๔. จาคะ แปลวา การเสยสละ การรจกเสยสละประโยชนสวนตนใหอกฝาย หรอเสยสละความสขของตนเพออกฝาย ทกฝายพยามยอมกนในเรองบางเรองหรอทกเรอง การเสยสละเพอประโยชนแกกนจะเกดความสงสารเหนอกเหนในกนและชวยเหลอซงกนและกน69 ๒.๘.๒ ทฏฐธมมกตถะประโยชน ๔ 69 เรองเดยวกน, หนา ๑๒๕.

81

ปญหาเศรษฐกจนน ตองปฏบตในหลกทฏฐธมมกตถะประโยชนปจจบนหรอหลกสรางความสำาเรจทนตาเหน อนเปนคำาสอนใหตงเนอตงตวไดในทางเศรษฐกจ 4 ประการ70 คอ

1. อฏฐานสมปทา ถงพรอมดวยความหมน คอ ตองมความหมน คอ มความขยนหมนเพยรในการปฏบตหนาทการงาน ประกอบอาชพอนสจรต รจกใชปญญาความสามารถจดการดำาเนนการไปใหไดผลด ซงเปนทางใหไดทรพย  

2. อารกขสมปทา ถงพรอมดวยการรกษา คอ ตองรจกเกบคมครองทรพย หนาทการงานและผลงานทตนไดมาหรอไดทำาไวดวยความขยนหมนเพยรพยายามนน ไมใหเปนอนตรายหรอเสอมเสยโดยเฉพาะ ถาเปนทรพยกตองยงรจกเกบออมไว  

3. กลยาณมตตตา ความมเพอนเปนคนด ตองเลอกคบคนดเปนเพอน คอ เลอกคบแตสหทมตร ไดแก มตรแท เพอนจรง ทมอปการคณ สมานสขทกข แนะนำาประโยชนใหและมความรกใครจรงใจ ถาดำาเนนธรกจเปนบรษทหรอสหกรณ กจำาเปนตองเลอกสมาชกทด  

4. สมชวตา การเลยงชวตตามสมควรแกกำาลงทรพยทหาได ตองมความเปนอยเหมาะสม คอ รจกกำาหนดรายไดและรายจาย เลยงชวตแตพอดมใหฝดเคองหรอฟมเฟอย การใชงบประมาณประจำาบาน หรอการวางแผนการใชจายประจำาครอบครวอยางมระเบยบ

๒.๘.๓ สงคหวตถ ๔ ปญหาสงคมนน จะตองประยกตใชสงคหวตถ ๔ ซงหลก

ธรรมทเปนเครองยดเหนยวนำาใจของผอน ผกไมตร เออเฟ อ เกอกล คนและประสานหมชนไวในสามคค ทำาใหตนเองกเปนทรกและคน

70 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลธรรม. (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓). หนา ๙๕.

82

ชมชนกรวมกนอยได ไมแตกแยกกระจดกระจาย ทำาใหสงคมมเอกภาพและมความมนคง เพอยดเหนยวนำาใจของกนและกน สงคหวตถ ม ๔ ประการ71 คอ

๑. ทาน การใหปน คอ เออเฟ อเผอแผ เฉลยเจอจาน แจกจาย ชวยเหลอดวยสงของ ทรพยสนเงนทอง ตลอดจนวชาความร เชน (๑) การใหดวยเมตตา คอ แสดงนำาใจไมตร สรางเสรมมตรภาพ (๒) การใหดวยกรณา คอ ชวยปลดเปลองความทกข ความเดอดรอน (๓) การใหดวยมทตา คอ สงเสรมผทำาความด คนททำางานสรางสรรคใหเจรญกาวหนา ๒. ปยวาจา พดอยางรกกน คอ ใชคำาสภาพ ใหเกยรตกน พดดวยความหวงดมนำาใจ พดแจงสงทเปนประโยชน เชน (๑) พดดวยเมตตา คอ ทกทายปราศรยแสดงนำาใจไมตร พาทสภาพ (๒) พดดวยกรณา คอ เหนใจ ปลอบใจ แนะนำา ใหคำาปรกษา บอกทางแกปญหา การพดกนดวยวาจาไพเราะ แมการตกเตอนกนกตองระมด ระวงคำาพด ถาถอเปนกนเองมากเกนไป กอาจจะเกดทฏฐ มานะทำาใหครอบครวทรกกนอยรวมกนไมสงบสข

๓. อตถจรยา ทำาประโยชนแกเขา คอ สละเรยวแรงกำาลงกาย กำาลงความสามารถ ชวยเหลอผอน และบำาเพญประโยชน เชน (๑) ชวยดวยความเมตตา คอ แบงเบาภาระ รวมมอ แสดงนำาใจไมตร (๒) ชวยดวยกรณา คอ นำาผออนแอหรอตกอยในอนตรายใหพนภย (๓) ชวยดวยมทตา คอ ใหกำาลงสนบสนน รวมมอแกผทำาความดและเขารวมกจกรรมทเปนประโยชน การนำาความรความสามารถมาชวยเหลอกน ประพฤตตนเปนประโยชนตอกนในทกดาน เมอรวาอะไรดหรอไมด ควรหรอไมควร กนำามาเลาสกนฟง พยายามศกษาหาความรทางธรรมใหมาก ๔.  สมานตตตา เอาตวเขา

71 พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), หลกสตรอารยชน, ฉบบ ๒ ภาค ไทย-องกฤษ พมพครงท ๗, (บรรมย: เรวตการพมพ, ๒๕๖๐), หนา ๑๔.

83

เสมอสมาน คอ รวมหม รวมมอ รวมจดหมาย รวมแกไขปญหา รวมสขรวมทกข ปฏบตตอกนอยางเสมอภาค เสมอตนเสมอปลาย ดวยเมตตา กรณา มทตา และอเบกขา ใหเหมาะสมกบสถานการณ การวางตวใหเหมาะสมกบทตวเปนพอบานกทำาตวใหสมกบเปนพอบาน เปนแมบานกทำาตวใหสมกบเปนแมบาน ตางกวางตวให เหมาะสมกบหนาททไดรบมอบหมายทงในบานและนอกบาน ซงขอนจะประพฤต ปฏบตใหด ตองฝกสมาธใหใจผองใสเปนปกต เพราะคน ทใจผองใสจะรวาในภาวะเชนนนควรจะวางตนอยางไร72

๒.๘.๔ หลกปฏบตบำาเพญสมาธปญหาดานจตใจนน ตองใชหลกปฏบตบำาเพญสมาธ เปนการ

ปฏบตเพอบรรเทาทกข เพราะเปนการปฏบตเพอใหจตมความตงมน หรอภาวะทจตสงบนงจบอยทอารมณอนเดยว สมาธจงเปนการสำารวมจตใจใหแนวแน ทำาจตใหสงบไมฟงซาน ผมสมาธดยอมมพลงในการใชปญญาความคดใหเหนแจงดขน ทงในการศกษาหาความร หรอการประกอบการงาน73 การปฏบตสมาธ คอการปฏบตทำาใหจตสงบ หรอการทำาจตใหตงมน นนเปนสกขาท ๒ ในไตรสกขา สกขา ๓ หรอไตรสกขา ทงศล สมาธ และปญญา คอขอปฏบตทเปนหลกสำาหรบศกษา คอฝกหดอบรม กาย วาจา จตใจ และปญญา ใหยงขนไปจนบรรลจดหมายสงสดของพระพทธศาสนา คอพระนพพาน ศล สมาธและปญญาตองปฏบตไปดวยกน ปฏบตไปพรอมกน เมอมศลเปนฐานนำาไปสการปฏบตทำาสมาธ คอการปฏบตสำาหรบฝกอบรมจตเพอใหเกดคณธรรม เชนสมาธอยางสง ทำาใหจตสงบหรอทำาใหจตตงมน เมอมจตอนยง คอเกดสมาธอยางสงทำาใหเกดปญญา คอการ

72 เรองเดยวกน, หนา ๑๕. 73 นายกนก จนทรขจร, ธรรมเพอชวต, พมพครงท 8,

(กรงเทพมหานคร : พมพเผยแผเปนธรรมทาน๒๕๔๙), หนา ๘๕๗.

84

ปฏบตสำาหรบอบรมปญญาเพอใหเกดความรแจงเหนจรงในธรรมความไมเทยงเปนทกขเปนอนตตา74

๒.๘.5 หลกปฏบตสมาธหลกปฏบตสมาธ เรยกวา จตตภาวนา แปลวา การอบรม“ ”

จต หรอเรยกวา กรรมฐาน เปนวธฝกอบรมจต หรอเปนวธฝกอบรมจต การฝกอบรมจตใหเจรญงอกงามดวยคณธรรม มความเขมแขงมนคง เบกบานสงบผองใส และเกดความเพยร สต และสมาธ เปนการฝกอบรม สมถภาวนา ทำาจตใหสงบและ วปสสนาภาวนา ฝกอบรมปญญาใหเกดความรเขาใจตามความเปนจรง

การฝกจตในพระพทธศาสนา เรยกวา จตตภาวนา หรอ“ ”เรยกวา กรรมฐาน การปฏบตสมาธม ๒ อยาง คอ สมถกมมฏฐาน วปสสนากมมฏฐาน การอบรมจตหรอการฝกจตในพระพทธศาสนา เปนวธฝกอบรมจต หมายถง อารมณเปนทตงแหงงานเจรญภาวนา ทตงแหงงานทำาความเพยร กมมฏฐานจำาแนกเปน ๒ ประการ75 คอ

๑. สมถกมมฏฐาน หรอสมถภาวนา สมถะ แปลวา สงบ หรอความสงบระงบจต หมายถง การทำาจตใจใหสงบ กรรมฐานแปลวาตงกรรม หมายถงการปฏบตทำาสมาธและปญญา เปนอบายสงบใจ คอฝกอบรมจตใหเกดความสงบ ไดแกการฝกสมาธนนเอง โดยการทำาใจใหสงบจากกเลสและนวรณธรรม นวรณ หมายถง สงทกนจตไวไมใหบรรลความด หรอสงทขดขวางจตไมใหกาวหนาในคณธรรม ม ๕ ประการคอ ความพอใจรกใครในกามคณ, ความพยาบาท, ความหดหซมเซา, ความฟงซานรำาคาน, และความลงเลสงสย สมาธแปลวา ความตงมนแหงจต หมายถง ความสำารวมจตใหแนวแนเพอเพงในสงใดสงหนง เกดภาวะจตสงบนงจบอยทอารมณอนเดยว เมอฝกสมาธ

74 เรองเดยวกน, หนา ๘๕๗.75 เรองเดยวกน, หนา 8 ๕๗-861.

85

เจรญภาวนาใหสงบจากกเลสและนวรณธรรมไดแลว ขนตอไปกเจรญวปสสนาตอ.

๒. วปสสนากมมฏฐาน หรอวปสสนาภาวนา หมายถง การเจรญภาวนา ใหมความเหนแจง การฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจงตามเปนจรง รแจงในไตรลกษณ ถอนความหลงผดรผดในสงขารเสยได รแจงวาสงขารเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา

การฝกสมาธ คอ การฝกอบรมจตใหเกดความสงบจากกเลส และสงกนจตไวไมใหบรรลความด เมอทำาใหจตสงบนงโดยเพงสงใดสงหนงจบอยทอารมณอนเดยว เมอจตใจสงบมนคงแลว สตทมนคงสงบยอมทำาใหเกดปญญา มความสบายและรสกเปนสข มพลงปญญา ขอใหสงเกตผทมสมาธด มจตตงมนแนวแนในอารมณสงทปฏบต จะดำารงชวตประจำาวนอยางเปนสข ทำางานไดดทงคณภาพและปรมาณสงกวาผมสมาธไมสงบแนวแน กลาวโดยสาระสำาคญ สมมาสมาธ คอ สมาธทนำาไปสความดบทกขไดนนเอง สมาธทมจดหมายอยางอน เชน สมาธเพอการไดความสามารถพเศษอยางหทพย ตาทพย ระลกชาตได รใจคน เปนตน ไมนบเปนสมมาสมาธ

๒.๘.6 ประโยชนของการปฏบตสมาธ การปฏบตสมาธมประโยชนเปนอเนกอนนต ทงประโยชนทาง

กายภาพ (คอผลตอ สขภาพ) ประโยชนทางชวภาพ (คอผลตอสขภาพจต คณภาพจต ศกยภาพจต) และผล สงสดคอการบรรลอรยมรรคอรยผล หรอนพพาน แตเมอกลาวตามนยคมภรพระไตรปฎก สมาธมประโยชน ๔ ประการ76 ดงน ภกษทงหลาย การเจรญสมาธ ม (ประโยชน) ๔ อยางดงตอไปน

๑) สมาธภาวนาทเจรญแลว ทำาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอการอยเปนสข ในปจจบน (สมาธทเปนสมถะ ทำาใหจตดมสขภาพเปนปรกต)

76 เรองเดยวกน, หนา 17.

86

๒) สมาธภาวนาทเจรญแลว ทำาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอการไดญาณทศนะ (สมาธทเปนสมถะ เพอความสามารถพเศษ) เชน หทพย ตาทพย อนเหนอวสยธรรมดาของมนษย

๓) สมาธภาวนาทเจรญแลว ทำาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอสตสมปชญญะ (สมาธทเปนวปสสนา เพอรเทาทนอารมณปจจบน มความไมประมาทสมบรณยงขน)

๔) สมาธภาวนาทเจรญแลว ทำาใหมากแลว ยอมเปนไปเพอความสนไปแหงอาสวะ (กเลส) ทงหลาย (สมาธทเปนวปสสนา เพอดบทกขสนกเลส)”77

๒.๙ สรปไตรลกษณหรอสามญลกษณะ ไดแก ลกษณะทเสมอกนแก

สงขารทงปวง ไดแก อนจจตา ความเปนของไมเทยง ทกขตา ความเปนทกข อนตตา ความเปนของมใชตวตน บรรดาสรรพสงทงหลายทงมวล ทอบตเกดขนมาในโลกน ยอมมลกษณะเหมอนกน เสมอกน เทาเทยมกน เปนไปตามกฎของไตรลกษณ ลกษณะทง 3 ประการ คอ สงขารทงปวงไมเทยง, สงขารทงปวงเปนทกข, และธรรมทงปวงเปนอนตตา การบรรเทาทกขในไตรลกษณจะตองปฏบตสมาธ เพอตดขาดกเลสเขาสกระแสพระนพพานการเขาถงความดบทกข จตของผเขาถงจะยดเอาพระนพพานเปนอารมณ สามารถทำาลายกเลสอนเปนอปสรรคตอการบรรลมรรคผลขนตนได พรอมกบไดสำาเรจอรยมรรค คอ มความเหนชอบในอรยสจ ๔ วามการเกดขนและดบไปเปนธรรมดาตามธรรมชาตของสรรพสง บคคลผฟงธรรมจบแลวในทนททไดบรรลมรรคผล บคคลผทไดบรรลนนถอวาเปนผถงธรรมตามวธน เชน พระสาวกหลายทานไดปฏบตธรรมแลวกไดบรรลมรรคผลในทนท คอ สำาเรจเปนอรหนต จงถอวา77 อง.จตกก.(ไทย) ๒๑/๔๑/๕๗.

87

หลกธรรมในพระพทธศาสนา เมอผปฏบตตามแลวยอมบรรลมรรคผลนพพานพนจากความทกขได