Maciej Małozięć

W trosce o historię, tradycję i dziedzictwo Polskiego Państwa Podziemnego.

Działalność ŚZŻAK skierowana do młodzieży

na przykładzie Okręgu Tarnów

Geneza powstania Związku Żołnierzy AK

Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej od samego początku był organizacją

kombatancką, zrzeszającą byłych żołnierzy Armii Krajowej oraz członków podziemnych struktur

niepodległościowych związanych z Polskim Państwem Podziemnym. Związek powstał w 1990 roku z

połączenia Stowarzyszenia Żołnierzy AK i Związku Żołnierzy AK, a jednym z jego zasadniczych

celów było badanie, utrwalanie i rozpowszechnianie historii, tradycji i dziedzictwa ideowego Armii

Krajowej.

Podstawową jednostką Związku pozostają Koła Terenowe i Koła Środowiskowe, które

wchodzą w skład Okręgów. Te zaś podlegają pod Zarząd Główny w Warszawie. Na ziemi

tarnowskiej, już w 1989 roku powstały samorzutnie pierwsze koła Stowarzyszenia Żołnierzy AK i

Związku Żołnierzy AK. W 1990 powstał Inspektorat ŚZŻAK Tarnów, który w 1994 roku został

przekształcony w działający do dzisiaj Okręg ŚZŻAK Tarnów. Funkcję prezesa Okręgu od samego

początku pełni płk w st. spocz. – Zdzisław Baszak. W skład Okręgu, poza kołami z dawnego

Inspektoratu, weszły nowe koła z siedzibami w: Brzesku, Gorlicach, Nowym Sączu i Oddział Dębica.

Związek skupiał się głównie na organizowaniu uroczystości patriotyczno-religijnych,

organizowaniu pomocy socjalnej dla członków, upamiętnianiu miejsc historycznych wydarzeń.

Szczególną troską otaczano młodzież dla której organizowano wyjazdy, spotkania, wieczornice. W

wielu przypadkach Związek występował z inicjatywą, by szkoły przyjęły jako patrona postać

związaną z Armią Krajową lub Polskim Państwem Podziemnym.

Na tle pracy wychowawczej z młodzieżą Związek może pochwalić się wieloma osiągnięciami,

zarówno na szczeblu lokalnym (poprzez działalność poszczególnych kół), jak również na szczeblu

regionalnym, biorąc pod uwagę działalność okręgów.

Jednak od kilku systematycznie spada liczba członków zwyczajnych z uprawnieniami

kombatanckimi, tj. weteranów AK. Najmłodsi żołnierze Armii Krajowej mają dziś blisko 90 lat, a ich

aktywność i kondycja fizyczna nie są już tak dobre, jak w momencie zawiązania się organizacji.

Z uwagi na trudności kadrowe, Związek podjął szereg działań, zmierzających do

przekształcenia organizacji z kombatanckiej w społeczno-kombatancką, a w przyszłości w społeczną,

by w dalszym ciągu troszczyć się o historię, tradycję i dziedzictwo Polskiego Państwa Podziemnego.

Podczas Zjazdu Delegatów ŚZŻAK w 2012 roku, przyjęto założenia programu „Kontynuacja”, który

szczegółowo nakreśla kierunki działań oraz rolę ŚZŻAK jako kontynuatora przekazu etosu AK. W

przyszłej działalności Związku szczególną rolę mają odgrywać m.in.: Kluby Historyczne im. AK,

Kluby Historyczne im. Gen. „Grota”, stowarzyszenia i związku, które w swej nazwie mają odwołanie

do Armii Krajowej i jej bohaterów, stowarzyszenia i kluby powstałe z inspiracji organizacji

terenowych Związku oraz te, z którymi zawarte zostały stosowne porozumienia, związki harcerskie,

organizacje młodzieżowe, szkoły im. AK i jej bohaterów, biblioteki szkolne i publiczne oraz instytucje

samorządowe.

Niniejszy artykuł przedstawia główne kierunki bieżącej działalności edukacyjnej tarnowskiego

Okręgu ŚZŻAK, a jego celem jest przybliżenie nauczycielom, wychowawcom i pedagogom

możliwości pracy dydaktycznej z młodzieżą w oparciu w oparciu o historię, tradycję i dziedzictwo

Polskiego Państwa Podziemnego w ramach struktur Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej

ze szczególnym uwzględnieniem roli Klubów Historycznych im. Armii Krajowej w procesie przekazu

etosu AK, wychowania patriotycznego dzieci i młodzieży oraz trwałości działań zapoczątkowanych

przez członków Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej.

Pamięć jako fundament wychowania młodzieży

W latach 90. XX wieku świadomość polskiego społeczeństwa nt. działalności

podziemnych struktur Polskiego Państwa Podziemnego była bardzo niska. Od tego czasu,

głównie z inicjatywy środowisk kombatanckich, Instytutu Pamięci Narodowej, lokalnych

samorządów oraz władz państwowych wiele udało się zmienić. Od 2011 roku, dzięki

ustanowieniu Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych” wzrasta także świadomość

społeczeństwa nt. działalności organizacji podziemia antykomunistycznego lat 1945-1956.

Szczególną rolę w procesie przywrócenia należnej pamięci bohaterom Polskiego Państwa

Podziemnego, odegrał Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, z inspiracji którego

powstało wiele trwałych pomników upamiętniających heroizm polskich patriotów w latach II

wojny światowej oraz w okresie powojennym. Inicjatywy, których naczelną ideą było

„ocalenie od zapomnienia” dziejów AK, pełnią podwójną rolę. Z jednej strony kształtują

pamięć o bohaterach najnowszej historii Polski, z drugiej zaś formują pod względem

wychowania patriotycznego kolejne pokolenia Polaków.

W swej 20 letniej historii tarnowski Okręg ŚZŻAK również może się poszczycić

wieloma osiągnięciami. Z inicjatywy Zarządu Okręgu oraz poszczególnych kół wchodzących

w jego skład powstało dziesiątki pomników i tablic. Najważniejsze z nich to: pomnik

poległych w czasie II wojny światowej w Szczucinie; pomnik sierż. Ignacego Łazarza ps.

„Lot” w Podlipiu; pomnik poświęcony ofiarom I i II wojny światowej w Mędrzechowie;

pomnik poświęcony ofiarom I i II wojny światowej w Kannie; pomnik ku czci poległych

żołnierzy AK w Chyżówkach k. Tymbarku; pomnik upamiętniający Akcję „Most III” na

konspiracyjnym lądowisku „Motyl” w Zabawie; pomnik ku czci bohaterów Akcji „Most III”

w Wał-Rudzie; pomnik upamiętniający załogę alianckiego Halifaxa w Wojniczu; pomnik –

kurhan upamiętniający poległych żołnierzy AK w Suchej Górze; pomnik upamiętniający

akcję Kompanii Szarych Szeregów w Pławnej; pomnik ofiar stalinizmu w Tarnowie; pomnik

w miejscu śmierci por. Zbigniewa Matuli ps. „Radomyśl” w Słonej; pomnik upamiętniający

bój Batalionu „Barbara” na Jamnej; pomnik upamiętniający poległych żołnierzy AK w

Dąbrach; pomnik 16 Pułku Piechoty Ziemi Tarnowskiej przy siedzibie Zarządu Okręgu w

Tarnowie; pomnik poświęcony żołnierzom 5 Pułku Strzelców Konnych i kontynuatorom ich

walki w szeregach AK w Dębicy; pomnik pamięci Mariana Chmielewskiego „Maria” przy

stacji kolejowej w Grabinach; pomnik Kazimierza Głaszczki „Ryś” w Dębicy; pomnik

poświęcony pamięci 54 rozstrzelanych więźniów przy nasypie kolejowym w Dębicy; pomnik

poświęcony pamięci Polaków zamordowanych przez Niemców w 1940 w Lubzinie; kwatera

Polskiego Państwa Podziemnego na cmentarzu wojskowym w Dębicy; symboliczna mogiła

mjr. Adama Lazarowicza „Klamry” na cmentarzu wojskowym w Dębicy; kaplica Armii

Krajowej na dróżkach różańcowych przy Sanktuarium Narodzenia NMP w Zawadzie oraz

pomnik poległych i pomordowanych żołnierzy AK na cmentarzu w Gorlicach.

Unikatowym dziełem wyrosłym z inicjatywy prezesa Okręgu Tarnów ŚZŻAK płk.

Zdzisława Baszaka, jest Izba Pamięci Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, w

której od 21 lat gromadzone są pamiątki oraz muzealia związane z działalnością tarnowskiego

Inspektoratu Armii Krajowej. W okresie 1992-1995 zbiory izby przechowywane były w budynku

biblioteki w Dąbrowie Tarnowskiej. W 1995 na podstawie porozumienia z wojewodą tarnowskim

Okręg Tarnów otrzymał w bezterminowe i bezpłatne użytkowanie dwa budynki o łącznej powierzchni

880 m2 wraz z działką o powierzchni 850 m

2. Izba uwzględnia regionalne tematy m.in. 16. pp. (3

pomieszczenia), Inspektorat Tarnów 1939-1945, Akcja „Most III”, sala broni, sala poświęcona

obozom koncentracyjnym. Aktualnie Izba Pamięci jest oddziałem Muzeum Okręgowego w Tarnowie.

Jedną z podstawowych funkcji izby jest organizacja spotkań młodzieży z kombatantami Armii

Krajowej, podczas których młodzież ma szansę wysłuchać wspomnień żyjących uczestników akcji

realizowanych przez polskie podziemie w latach okupacji oraz zapoznać się ze specyfiką okresu II

wojny światowej.

Innymi działaniami wyrosłymi na gruncie troski o pamięć było inspirowanie dyrektorów

szkół, rodziców, uczniów i wychowawców do przyjmowania na patronów szkół bohaterów

wywodzących się z Armii Krajowej. Dzięki temu wiele placówek oświatowych oparło swoją misję

wychowawczą o wzorce patronów związanych z AK i PPP.

Wśród innych inicjatyw realizowanych od wielu lat na terenie Okręgu Tarnów ŚZŻAK w

trosce o przekazanie etosu AK następnym pokoleniom, poza wcześniej wymienionymi, należy także

uwzględnić: powołanie i funkcjonowanie Izb Pamięci Armii Krajowej: w Pleśnej (od 2011 roku w

Rzuchowej) oraz w Gumniskach k. Dębicy; organizowanie konkursów wiedzy o Armii Krajowej i

Polskim Państwie Podziemnym; działalność wydawnicza (tylko w 2012 roku Okręg Tarnów ŚZŻAK

wspierał wydanie dwóch publikacji książkowych dotyczących historii AK oraz kilku filmów

dokumentalnych); organizacja rajdów historycznych dla dzieci i młodzieży: Rajdu śladami Batalionu

„Barbara” 16. pp. AK oraz rajdów Szlakiem Partyzanckim II Zgrupowania AK Obwodu Dębica.

Wymienione inicjatywy, mające na celu troskę o dziedzictwo AK, były inspirowane głównie

przez członków ŚZŻAK. Od kilku lat, za słowami Zbigniewa Kabata pseud. „Bobo”, który pisał:

Weźcie od nas pałeczkę sztafety, niech was wiedzie ten sam Orzeł Biały, do tej samej od wieków już

mety, dla jej dobra, dla jej wiecznej chwały...”, weterani AK zapraszają sympatyków ideałów AK by

zaangażowali się w działalność Związku. Z jednej strony chodzi o pozyskanie nowych członków,

którzy zasilą szeregi Związku, z drugiej zaś o powoływanie niezależnych dodatkowych struktur

organizacyjnych, dzięki którym możliwa stanie się edukacja historyczna wśród dzieci i młodzieży.

Różnorodne formy edukacji historycznej w ramach funkcjonowania Klubów

Historycznych im. Armii Krajowej

Na terenie Okręgu Tarnów od lutego 2011 roku powstało 11 Klubów Historycznych

im. Armii Krajowej w trzech typach szkół: tj. w szkołach podstawowych gimnazjach oraz w

szkołach ponadgimnazjalnych. Aktualnie funkcjonują Kluby w Gorlicach, Gródku k.

Grybowa, Szynwałdzie, Szczucinie, Dąbrowie Tarnowskiej, Wojniczu, Radłowie oraz w

Tarnowie.

Celem działalności powoływanych klubów jest:

1) upowszechnianie wśród młodzieży wiedzy, ze szczególnym uwzględnieniem historii

lokalnej, w zakresie:

a) działalności Służby Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej, AK oraz innych

organizacji niepodległościowych walczących z okupantami podczas II wojny światowej i w

okresie zniewolenia komunistycznego;

b) dziejów Polskiego Państwa Podziemnego i władz polskich na uchodźstwie;

c) zbrodni dokonywanych z przyczyn politycznych, narodowościowych lub religijnych na

obywatelach polskich;

d) represji, których Polacy dążący do przywrócenia niepodległości, doznawali od okupantów

oraz władz PRL;

2) krzewienie wśród młodzieży świadomości narodowej i patriotycznej;

3) kształcenie postaw obywatelskich, opartych na znajomości historii, tradycji i powinności

wobec Państwa.

Powyższe cele kluby mogą realizować przez: organizację sesji klubowych,

uczestnictwo w akcjach i spotkaniach organizowanych przez ŚZŻAK, wspieranie działalności

ŚZŻAK poprzez podejmowanie własnych inicjatyw, rozwijanie współpracy ze

stowarzyszeniami historycznymi oraz przez prowadzenie działalności badawczej i

informacyjnej.

Funkcjonujące na terenie Okręgu Tarnów Kluby Historyczne im. Armii Krajowej

wypracowały szereg własnych form działalności, które z jednej strony porządkują plan pracy

nauczyciela w pracy z młodzieżą, z drugiej zaś sprawiają, że młodzież chętnie i aktywnie

włącza się w działalność klubu. Występują przy tym obopólne korzyści, w podstawy których

stoi wychowanie młodego człowieka w oparciu o osobowe wzorce zakorzenione w

dziedzictwie Armii Krajowej.

Wśród ciekawych inicjatyw realizowanych przez poszczególne kluby z terenu

działalności Okręgu Tarnów warto podać kilka przykładów. KH im. AK funkcjonujący przy

Szkole Podstawowej w Gródku k. Grybowa wyszedł z inicjatywą upamiętnianie miejsc

historycznych wydarzeń poprzez opracowanie, wytyczenie i oznakowanie ścieżki

historyczno-dydaktycznej na bazie funkcjonującego od 2004 roku w powiecie dębickim –

Szlaku Partyzanckiego II Zgrupowania AK Obwodu Dębica. Jak pokazały dotychczasowe

doświadczenia z funkcjonowania tego rodzaju ścieżki w Dębicy, tego rodzaju inicjatywy w

których lekcja historii połączona jest z aktywnością turystyczną, to nie tylko kreowanie

ciekawych form edukacji, ale także odpowiedź na zaspokojenie podstawowych potrzeb

jednostki ludzkiej. Jak wskazują badacze teorii turystyki, krajoznawstwo jest taką właśnie

formą odpowiedzi na potrzeby. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim potrzeby:

odpoczynku w atrakcyjnym środowisku przyrodniczym, poznania ciekawych zjawisk

przyrodniczych, czy potrzebę poprawy zdrowia. Ścieżki historyczne są przykład tego, jak

jednocześnie zaspokajać potrzeby młodego człowieka i edukować w taki sposób, aby

przekazywana wiedza, poprzez osadzenie jej w konkretnych kontekstach historycznych,

wzbogacała świadomość ucznia oraz wychowywała go w wymiarze patriotycznym.

Inną ciekawą inicjatywą, są organizowane przez Klub Historyczny im. AK, działający

przy Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 w Dąbrowie Tarnowskiej spotkania klubowe,

połączone z pracą ze źródłem historycznym. Teksty źródłowe mają bowiem wiele zalet:

konkretyzują to co ogólne, rozwijają zasób wyobrażeń, uczą myślenia historycznego przez

analizowanie tekstów, zapoznają z autorem ukazując specyfikę poznawanego okresu

dziejowego, wzbogacają oraz utrwalają wiedzę historyczną.

Atrakcyjną formę edukacji historycznej prezentuje także Klub Historyczny im. AK

działający przy Zespole Szkół Mechaniczno-Elektrycznych, który z okazji Dnia Szkoły,

organizuje pikniki historyczne oraz aktywnie włącza się w działalność Sekcji Rekonstrukcji

Historycznej im. 16 pp. Również członkowie KH im. AK działającego przy Zespole Szkół

Licealnych i Technicznych w Wojniczu poza działalnością klubową, angażują się również w

paramilitarną działalność w ramach Związku Strzeleckiego „Strzelec” – Organizacji

Społeczno-Wychowawczej, dzięki czemu ich wiedza nt. AK oraz służba w jednostce

strzeleckiej nabiera interdyscyplinarnego charakteru rozwijając umiejętności, pasję i wiedzę

ucznia.

Przedstawione przykłady działań Klubów Historycznych im. AK funkcjonujących na

terenie Okręgu Tarnów ŚZŻAK obrazują szerokie spektrum możliwości funkcjonowania KH

im. AK w oparciu o historię Polskiego Państwa Podziemnego. W pracy z młodzieżą na

każdym szczeblu edukacji najważniejsze niezmiennie pozostaje wychowanie i troska o

rozwój człowieka. Kiedy realizuje się ono w oparciu o osobowe wzorce bohaterów Polskiego

Państwa Podziemnego, młody człowiek nie tylko wzrasta w wymiarze osobowym,

patriotycznym i obywatelskim, ale poszerza także swoją wiedzę z zakresu przedmiotów

szkolnych, szczególnie w zakresie historii, a także z zakresu języka polskiego, wos, geografii,

biologii, muzyki itd.). Funkcjonowanie tego rodzaju struktur przy Światowym Związku

Żołnierzy AK to z jednej strony kontynuacja pięknego etosu Polskiego Państwa

Podziemnego, z drugiej zaś zapewnienie ciągłości organizacji, której członkowie z wielkim

trudem budowali etos Armii Krajowej, na gruncie którego młodzież może czerpać ideały oraz

wzorce osobowe godne naśladowania...

A gdy sił wam już zacznie brakować

aby sprostać kolejnej potrzebie,

nie przestańcie dalej maszerować,

rzućcie okiem w historię, za siebie.

Wtedy wspomnisz nas, młody dziś druhu

i pojmiesz, bez żadnych wątpliwości,

że ty jesteś ogniwem w łańcuchu,

jak i my, małą cząstką całości.

Zbigniew Kabata „Bobo”, Sztafeta (fragm..)