S?NG, VI TR?NG V? TH?P

JARED DIAMOND SNG VI TRNG V THP

nh mnh ca cc x hi loi ngi

Bn quyn ting VitAlphabooks

Thc hin ebook: L X

facebook.com/groups/TuSachTamLy/

MC LC

Jared Diamond v vn mnh cc x hi loi ngi Ti sao lch s th gii ging nh c hnh? LI NI U PHN I. CHNG 1. Trc vch xut pht CHNG 2. Th nghim t nhin v lch s CHNG 3. Cuc ng Cajamarca PHN II. CHNG 4. Sc mnh ca nh nng CHNG 5. K-c v k-khng-c trong lch s CHNG 6. Lm nng hay khng lm nng CHNG 7. Lm ra mt qu hnh bng cch no? CHNG 8. To hay ngi Anh-ing? CHNG 9. Nga vn, nhng cuc hn nhn bt hnh, v nguyn l anna karenina CHNG 10. Tri rng v trc nghing PHN III. CHNG 11. Tng phm cht ngi ca gia sc CHNG 12. Bn gc v nhng ch ci vay mn CHNG 13. M ca nhu cu CHNG 14. T ch ngha bnh quyn n chnh quyn n cp PHN IV. CHNG 15. Dn tc ca Yali CHNG 16. Ti sao Trung Hoa tr thnh Trung Quc CHNG 17. Tu tc hnh n Polynesia CHNG 18. ng gia hai bn cu CHNG 19. Chu phi tr thnh en nh th no? CHNG 20. Ngi Nht l ai? Ch Thch Tng Esa, Kariniga, Omwai, Paran, Sauakari, Wiworcng tt c cc bn b v ngi thy New Guinea khc ca ti,nhng ch nhn ch thc ca mt mi trng khc nghit.

Jared Diamondv vn mnh cc x hi loi ngi

Jared Mason Diamond (10/9/1937)lnh khoa hc M v tc gi ni ting vi cc tc phm:Loi tinh tinh th ba; Sng,vi trng v thp; Sp ; Th gii cho n ngy hm qua,v.v Tuy theo hc v c bng tin s v sinh lhc, nhng kin thc ca ng bao trm hu nh mi ngnh, t kin trc, ngn ng, kho c, n ng vt hc, y hc. ng cng khng phi l mt hc gi thp ng khi tng chu du nhiu chu lc, thm ch sng nhiu nm nhng ni tn cng th gii (nh o Tn Ghi-n, o Phc Sinh).ng cungc xpvo hng ng nhng nh t tng hin i c nhiu nh hng nht M.

T khong u thp nin 90 n nay, Jared Diamond lun nung nui tm cu tr li chocu hi:Sau hn 13.000 nm lch s, ti sao s pht trin ca cc ging dn trn th gii tr thnh qu khc nhau nh ngy nay?Theo Diamond, cc nh vit s (n c phng Ty) phm mt li lm v h nhn khng ng khun mt lch s ca loi ngi. C th, h ch ch trng vo cc x hi tng i vn minh (t nht l c ch vit) u (Eurasia) v Bc Phi, v ngay trong dng s ca lc a u , h li ch tp trung vo pha Ty, t ch n cc quc gia pha ng (ni bt l Trung Quc, ri n c Nht Bn v ng Nam ). Hn na, phn ln s khin nay ch nhn vo khong 3.000 nm sau ny, d rng khong thi gian ch l 0,1% trong chiu di 5 triu nm loi ngi c mt trn tri t. Theo Diamond, nh nhng tin b nh sinh vt hc phn t, di truyn hc, sinh a l, kho c hc, v ngn ng hc n lc chng ta c th gii thch s khc bit v trnh pht trin gia cc nc. V nhng tc phm ca ng ln lt xut bn qua cc nm lm sng t vn .

TrongSng, vi trng v thp: nh mnh ca cc x hi loi ngi tc phm ot gii Pulitzer nm 1997 v gii Phi Beta Kappa v khoa hc Jared Diamond a ra nhng minh chng gii thch vic ti sao cc dn tc mt s lc a c th xm chim, chinh phc hoc chim ch nhng dn tc c mt t trc cc lc a. Vi cun sch ny, ng to nn cuc cch mng v nghin cu lch s nhn loi.

Cui nm 2004, Jared Diamond xut bn cunSp : Cch x hichn tht bi hoc thnh cng, vn vi gc tip cn ca cun trc, tc l da vo nhng yu t mi trng v c cu x hi gii thch lch s ca x hi y. Tuy nhin, trong khi cun trc tm cch l gii s thng tr ca vn minh Ty phng trn phn ln th gii, th trong tc phm ny, Diamond nghin ngm nguyn nhn a n s sp ca mt s nn vn minh.

Th gii cho n ngy hm qua: Chng ta hc c g t nhng x hi truyn thng?L cun sch mi nht c xut bn ca Jared Diamond, tip tc pht trin cc l thuyt v nghin cu ca ng v vn mnh cc x hi loi ngi. Cun sch cung cp mt bc tranh trc din y m hoc v qu kh nhn loi tn ti hng triu nm, mt qu kh hu nh bin mt, v xem xt nhng khc bit gia qu kh v hin ti tr li cu hi: Chng ta c th hc c g t cc x hi truyn thng to nn mt th gii tt p hn.

Nhn thy tm vc v nhng gi tr to ln m b sch mang li, Alpha Books tin hnh ti bn cc cunSng, vi trng v thp; Sp tngcNh xut bn Tri thc xut bn nm 2007 trong T sch tinh hoa tri thc th gii vi s bo tr ca Qu Vn ha Phan Chu Trinh; xut bn v gii thiu ti c gi Vit Nam cunTh gii cho n ngy hm qua. Mong nhn c s n nhn v ng gp kin ca bn c!

Cng ty C phn Sch Alpha

Ti sao lch s th giiging nh c hnh?

Mc ch ca cun sch ny l cung cp mt lc s v tt c mi con ngi trong khong 13.000 nm tr li y. Cu hi khin ti vit ra cun sch ny l: ti sao lch s din ra trn mi chu lc mt khc? Nu nh cu hi ny lp tc khin bn nhn vai cho rng bn sp phi c mt lun vn phn bit chng tc th, xin tha, khng phi vy. Nh bn s thy, nhng li p cho cu hi ny tuyt khng bao hm nhng s khc bit v chng tc. Cun sch ny tp trung truy tm nhng l gii ti hu v y li chui nhn qu lch s cng xa bao nhiu cng tt by nhiu.

Hu ht nhng cun sch c mc ch im li lch s th gii u tp trung vo lch s cc x hi c ch vit lc a u- v Bc Phi. Cc x hi bn a cc vng khc trn th gii - chu Phi cn Sahara, chu M, ng Nam hi o, chu c, New Guinea v cc o Thi Bnh Dng - ch c nhc s qua, ch yu l v nhng g xy ra vi h giai on rt mun trong lch s, sau khi ngi chu u khm ph ra h v chinh phc h. Ngay c vi lc a u-, hu ht s trang trong sch c dnh cho lch s phn pha Ty ca u- hn l Trung Quc, n , Nht Bn, ng Nam xch o v cc x hi u- khc. Lch s trc thi im pht sinh ch vit vo khong 3.000 nm tr.CN cng ch c im qua vn tt, mc d n chim ti 99,9% ton b lch s nm triu nm ca loi ngi.

Nhng tng trnh v lch s nhn loi m din kho st b b hp nh vy thng gp ba iu bt li. Trc ht, v nhng nguyn nhn d hiu, ngy cng c nhiu ngi quan tm n cc x hi khc ngoi cc x hi pha ty lc a u-. Ni g th ni, chnh cc x hi khc kia mi bao hm hu ht dn s th gii v i a s cc nhm dn tc, vn ha v ngn ng trn th gii. Mt s x hi trong tr thnh - vi x hi khc th ang tr thnh - nhng lc lng kinh t v chnh tr mnh m nht trn th gii.

Th hai, nht l i vi nhng ngi c bit quan tm n s hnh thnh th gii hin i, lch s m ch bit t gii hn vo nhng din bin t sau khi ch vit ra i th khng th mang ti s hiu bit su sc c. Chng phi v cc x hi trn nhng chu lc khc nhau c th so snh vi nhau cho n 3.000 nm tr.CN, khi cc x hi pha ty u- bt ng pht minh ch vit v cng ln u tin bt ln dn u trong cc lnh vc khc. Thay v vy, vo khong 3.000 nm tr.CN, c nhng x hi u- v Bc Phi khng ch manh nha c ch vit m cn c c chnh ph tp trung ha, cc thnh th, s dng ph bin cng c v v kh bng kim loi, s dng ng vt thun ha vn chuyn, lm sc ko v lc c gii, lm ngh nng v chn nui sn xut lng thc. hu ht hay tt c cc vng khc trn cc chu lc khc th ti thi im khng h c mt ci g trong nhng th k trn; mt s - nhng khng phi l tt c - nhng ci mi v sau mi ny sinh mt s vng ca chu M bn a v chu Phi h Sahara, nhng ch trong vng nm ngn nm sau, v khng mt ci no trong s pht sinh chu c th dn. iu t cnh bo cho ta rng, s thng tr ca cc x hi ty u- trong th gii hin i bt ngun t trong qu kh bt thnh vn cch y trn 3.000 nm (khi ni v s thng tr ca cc x hi pha ty lc a u-, ti mun ni s thng tr ca bn thn cc x hi pha ty u- v cc x hi bt ngun t h m ra cc lc a khc1).

Th ba, nu vit s m ch tp trung vo cc x hi ty u- th s hon ton b qua cu hi ln hin nhin. Cu hi y l: ti sao chnh cc x hi ny mi l nhng x hi tr nn hng mnh v i mi mt cch bt cn xng n nh vy? tr li cu hi ngi ta thng vin n nhng nguyn nhn trc tip nht, nh s pht sinh ch ngha t bn, ch ngha trng thng, s tm ti khoa hc, cng ngh, v cc vi trng c hi git cht hng triu ngi cc chu lc khc khi h tip xc vi ngi u-. Nhng ti sao tt c cc nhn t h tr cho s chinh phc ch pht sinh u- m thi, cn cc lc a khc chng ch pht sinh mc thp hn hoc hon ton vng mt?

Tt c cc nhn t trn u ch l nhng nhn t trc tip ch khng phi li gii thch ti hu. Ti sao ch ngha t bn khng sinh si ny n ti Mexico bn a, ch ngha trng thng khng pht sinh chu Phi h Sahara, s tm ti khoa hc khng pht trin Trung Quc, cng ngh tin tin khng ny sinh Bc M bn a v vi trng khng ra i chu c th dn? Nu tr li bng cch vin ti cc nhn t vn ha c th - chng hn nh s tm ti khoa hc b Khng gio bp nght Trung Hoa nhng li c ngi Hy Lp hay cc truyn thng Do thi-C c gio ty u- khch l - chng ta vn s tip tc l i vic cn phi c li gii thch ti hu: ti sao cc truyn thng nh Khng gio khng pht trin ty u- cn o c Do Thi-C c gio khng pht trin Trung Hoa? Ngoi ra, khi ni vy, ngi ta vn l i thc t rng cho n khong 1.400 nm tr.CN nc Trung Hoa Khng gio t trnh cng ngh tin tin hn so vi vng ty u-.

Khng th thu hiu c ngay c bn thn cc x hi ty u- nu ch tp trung vo m thi. Nhng cu hi th v l nhng cu hi lin quan n s khc bit gia nhng x hi vi cc x hi khc. Mun tr li cc cu hi , ta cng cn phi hiu tt c cc x hi khc kia na; c vy th mi c th t cc x hi ty u- vo mt bi cnh rng hn.

Mt s c gi c th cm thy ti ang i t ch lch s quy c v pha thi cc ngc li, bng cch dnh qu t trang cho vng ty u- m ni qu nhiu v cc vng khc ca th gii. Ti s tr li rng, mt s vng khc kia ca th gii bao hm rt nhiu thng tin, bi chng bao qut rt nhiu x hi- v y l nhng x hi rt khc nhau - trong mt khu vc a l nh hp. Vi ging iu ph phn nh nhng, ngi im sch ny vit rng hnh nh ti xem lch s th gii nh mt c hnh, trong lch s hin i ch chim phn b mt, mun hiu lch s th phi bc dn n cc lp bn trong. Phi, lch s th gii ng l mt c hnh nh vy! Nhng bn thn vic bc dn tng lp v hnh kia mi tht hp dn, y th thch - v c tm quan trng ln lao i vi chng ta ngy nay, mt khi chng ta mun thu hiu nhng bi hc ca qu kh ng hu nhn ti tng lai.

Jared Diamond

LI NI U

Cu hi ca Yali

Tt c chng ta u bit, lch s din ra rt khc nhau i vi tng dn tc nhng phn khc nhau trn tri t. Trong vng 13.000 nm k t cui K Bng h sau cng, mt s vng trn th gii pht trin c thnh nhng x hi cng nghip c ch vit, cng c bng kim loi, mt s vng khc ch pht trin c nhng x hi chn nui khng ch vit, nhiu vng khc na vn ch l cc x hi sn bt hi lm dng cng c bng . Nhng s bt qun bnh lch s ny ht nhng ci bng di ln th gii hin i, bi cc x hi c ch vit v s dng cng c bng kim loi chinh phc hoc tiu dit cc x hi khc. Tuy nhng khc bit ny vn l nhn t c bn nht ca lch s th gii, song nguyn nhn ca chng vn cha r rng v ang gy tranh ci. Cu hi hc ba v ngun gc ca nhng khc bit t ra trc mt ti t 25 nm trc, trong mt dng n gin v mang tnh c nhn.

Vo thng 7 nm 1972, c ln ti i b dc b bin trn hn o xch o New Guinea ni ti ang nghin cu s tin ha ca chim vi t cch nh sinh vt hc. Ti tng nghe ni v mt chnh tr gia ni ting ngi a phng tn l Yali, lc ng ny ang i kinh l trong vng. Hm tnh c Yali v ti li i cng mt hng, v ng ta bt kp ti. Chng ti i bn nhau trong khong mt ting ng h v ni chuyn sut thi gian .

Con ngi Yali y li cun v ngh lc. Cp mt ng ngi sng y m hoc. ng ni nng ht sc t tin v bn thn mnh, nhng ng cng t nhiu cu hi thu o v bit chm ch lng nghe. Cuc m o ca chng ti bt u vi ch m lc ngi New Guinea no cng canh cnh trong lng: nhp nhanh chng ca din tin chnh tr. Papua New Guinea, theo cch m hin nay ngi ta gi dn tc ca Yali, lc cn l lnh th do Australia cai qun theo y tr ca Lin Hp Quc, nhng chng bao lu na t s ginh c c lp. Yali gii thch cho ti v vai tr ca ng trong vic gip ngi dn a phng chun b cho vic t mnh nm chnh quyn.

Sau mt hi, Yali chuyn hng cuc tr chuyn v bt u quay ti. ng ta cha h i u ra khi New Guinea v cha h hc qu bc trung hc, nhng khng g c th tha mn c ni t m ca ng. Trc ht ng ta mun bit v cng vic nghin cu chim ca ti New Guinea (k c chuyn ti c tr bao nhiu tin). Ti gii thch cho ng ta rng c nhng nhm chim rt khc nhau di c n New Guinea trong vng hng triu nm qua. Ri ng ta hi ti t tin ca chnh dn tc ng ta n New Guinea bng cch no trong my vn nm tr li y, v ngi chu u bin New Guinea thnh thuc a nh th no trong 200 nm qua.

Cuc i thoi vn kh thn thin, mc d c hai chng ti chng l g v s cng thng gia hai x hi m Yali v ti l i din. Hai th k trc y, tt c ngi New Guinea hy cn sng trong Thi i . Ngha l, h vn dng nhng cng c bng tng t nhng g m chu u b thay th bng cng c kim loi t hng ngn nm trc; v h sng trong nhng ngi lng khng c qun l di mt chnh quyn c tnh tp trung. Ngi da trng n, p t chnh quyn tp trung v mang li nhng hng ha vt cht m ngi New Guinea lp tc nhn ra gi tr, t ru thp, dim v thuc men cho ti qun o, ru v . New Guinea, tt c cc vt phm ny c gi chung l hng (cargo).

Nhiu thc dn da trng thng thng khinh mit ngi New Guinea, coi h l nhng k bn khai. Ngay c nhng ng ch da trng km ci nht -mi n nm 1972 h vn c gi l ng ch-cng c mc sng cao hn nhiu so vi ngi New Guinea, thm ch cao hn c nhng chnh tr gia ysc li cun nh Yali. Th nhng Yali quay rt nhiu ngi da trng cng nh quayti khi , cn ti th quay nhiu ngi New Guinea.C ng ta ln ti u bit r rng ngi New Guinea trung bnht nhtcng thng minh ngang vi ngi chu u. Tt c nhng iu Yali u c ngh ti khi ng ta hi ti vi mt ci nhn sng quc xuyn thu na: Th th ti sao ngi da trng cc ng li ch ra nhiu hng nh vy ri em sang New Guinea, cn ngi da en chng ti li c t hng ca chnh mnh n vy?

l mt cu hi n gin nhng chm n tm im ca i sng, Yali nhn ra iu .Th nhng vn c mt s khc bit to ln gia li sng ca ngi New Guinea trung bnh vi li sng ca ngi chu u hay ngi M trung bnh. Gia cc dn tc khc trn th gii cng c nhng khc bit tng t v li sng. Nhng khc bit ln lao t c nhng nguyn nhn su xa m ngi ta c th cho l hin nhin.

Th nhng cu hi b ngoi n gin ca Yali li khng d tr li. Lc y ti khng tr li c. Cc s gia chuyn nghip vn cn tranh ci vi nhau v li p cho cu hi , hu ht thm ch cn khng t cu hi ra na kia. Trong nhiu nm k t khi Yali v ti c cuc m o k trn, ti nghin cu v vit v cc phng din khc ca lch s loi ngi, lch s v ngn ng. Cun sch ny, c vit ra sau hai mi lm nm, l n lc nhm tr li cho Yali.

Mc d cu hi ca Yali ch lin quan n s tng phn v li sng gia ngi New Guinea vi ngi da trng chu u, song ta c th m rng ra nhiu cp tng phn khc trong th gii hin i. Cc dn tc c ngun gc u-, nht l cc dn tc hin vn ang sng chu u v ng , cng vi nhng ngi di c sang Bc M, hin ang thng tr th gii v ca ci v quyn lc. Cc dn tc khc, trong c hu ht ngi chu Phi, dt b c ch thc dn chu u song vn cn tt hu rt xa v ca ci v quyn lc. Li c nhng dn tc khc, chng hn nh c dn bn a chu c, ngi chu M bn a v ngi cc nam chu Phi, khng cn l ch nhn mnh t ca mnh m b tn st, b chinh phc, trong mt s trng hp thm ch cn b dit chng bi ngi chu u thc dn.

Vy, ta c th t li nhng cu hi v s bt bnh ng trong th gii hin i nh sau: Ti sao ca ci v quyn lc ch c phn phi nh hin nay ch khng c phn phi theo cch no khc? Chng hn, ti sao khng phi ngi chu M bn a, ngi chu Phi v ngi chu c bn a l nhng ki tn st, chinh phc hay tiu dit ngi chu u v ngi chu ?

Ta c th d dng y cu hi ny li li thm mt bc. Vo nm 1500, khi s bnh trng thuc a ca chu u ch mi khi u, cc dn tc trn nhng lc a khc nhau khc nhau rt nhiu v cng ngh v t chc chnh tr. Hu ht chu u, chu v Bc Phi l ni c nhng nh nc hoc quc v trang bng kim loi, trong s vi nc ang trn ngng ca cng nghip ha.Hai dn tc chu M bn a, ngi Aztec v ngi Inca, ang cai tr nhng quc dng cng c bng.Mt s phn ca chu Phi h Sahara c phn chia gia cc quc gia hay t trng quc nh dng cng c bng st. Hu ht cc dn tc khc - trong c tt c cc dn tc chu c v New Guinea, nhiu o Thi Bnh Dng, hu ht chu M v nhiu phn nh ca chu Phi h Sahara - vn sng thnh nhng b lc chn nui hay thm ch nh l nhng b lc sn bt hi lmdng cng cbng.

D nhin, nhng s khc bit v cng ngh v chnh tr vo khong nm 1500 l nguyn nhn trc tip dn n nhng bt qun bnh ca th gii hin i. Cc quc c v kh bng thp c th chinh phc hay tiu dit cc b lc ch dng v kh bng v g. Tuy nhin, lm cch no th gii t ti tnh trng nh vy vo thi im nm 1500?

Mt ln na, chng ta c th d dng y li cu hi ny thm mt bc, bng cch da vo lch s thnh vn v cc di ch kho c. Cho n cui k Bng h, khong 11.000 nm tr.CN, mi dn tc trn mi lc a u hy cn l dn sn bt hi lm. Mi lc a pht trin vi mt tc khc nhau trong khong t 11.000 nm tr.CN n nm 1500, chnh liu dn n nhng bt qun bnh v cng ngh v chnh tr vo nm 1500.Trong khi ngi chu c bn a v nhiu dn chu M bn a vn c l dn sn bt hi lm, hu ht ngi u-, hu ht ngi chu M v chu Phi h Sahara dn dn pht trin nng nghip, chn nui, ngh luyn kim v cc t chc chnh tr phc tp. Nhiu phn ca u- v mt khu vc ca chu M cng pht minh ra ch vit mt cch c lp vi nhau. Tuy nhin, chnh ti u- cc pht minh ny xut hin sm hn bt c ni no khc. Chng hn, vic sn xut i tr cng c bng ng, vn ch mi khi u vng Andes Nam M vo cc th k trc nm 1500, xut hin u- t trc trn 4.000 nm. Cng ngh dng ca ngi Tasmania, khi c cc nh thm him chu u pht hin ln u vo nm 1642, cnns hn nhiu so vi nhiu vng ca chu u S k c trc hng vn nm.

Vy l rt cuc ta c th t li cu hi v nhng s bt qun bnh ca th gii hin i nh th ny: ti sao s pht trin ca loi ngi din ra trn nhng lc a khc nhau vi nhng tc khc nhau n vy? Nhng tc pht trin rt khc nhau chnh l mu hnh ln nht ca lch s v l ch cun sch ca ti.

Tuy cun sch ny ni cho cng l v lch s v tin s, song ch ca n khng ch c gi tr hn lm m cn c tm quan trng to ln v thc tin v chnh tr. Lch s nhng tng tc gia cc dn tc khc nhau chnh l ci nh hnh th gii hin i thng qua s chinh phc, bnh truyn nhim v dit chng. Cc xung t to ra nhng nh hng lu di m sau nhiu th k vn cha thi tc ng, vn ang tch cc tip din mt s khu vc nhiu vn nht ca th gii ngy nay.

Chng hn, hu ht chu Phi vn ang phi nh vt vi di sn qu kh thuc a ca mnh. cc khu vc khc - gm hu ht Trung M, Mexico, Peru, Tn Caledonia, Lin X c v nhiu phn ca Indonesia -cc cuc ni lon v chin tranh du kch ang khin nhng ngi dn bn a m dn s vn cn kh ng chng li cc chnh phvn ch yu nm trong tay hu du ca nhng ngi chinh phc t ni khc n. Nhiu dn tc bn a khc - nh ngi Hawai bn a, ngi Australia bn a, ngi Siberia bn a, ngi chu M bn a Hoa K, Canada, Brazil, Argentina v Chile - b gim st nghim trng v dn s do nn dit chng v bnh tt n ni ngy nay h ch cn mt dm lt thm gia s ng hu du nhng k xm lc.Mc d khng c kh nng tin hnh chin tranh du kch do dn s qu t, h vn ang ngy cng mnh m i quyn li ca mnh.

Ngoi nh hng lu di ca cc xung t gia cc dn tc trong qu kh i vi tnh hnh chnh tr v kinh t ngy nay, cn c nhng nh hng v ngn ng, c bit l s bin mt trong ngy mt ngy hai ca hu ht trong s 6.000 ngn ng ca th gii hin i, do chng b thay th bi ting Anh, ting Trung Hoa, ting Nga v mt s t ngn ng khc m s ngi ni tng vt trong vi th k gn y. Mi vn nn ca th gii hin i u l h qu ca nhng qu o lch s khc nhau hm cha trong cu hi ca Yali.

Trc khi tm li p cho cu hi ca Yali, ta nn dng mt cht xem xt mt s kin phn i bn thn vic tho lun cu hi . i vi mt s ngi, ni vic t ra cu hi thi cng khin h thy mnh b xc phm, v mt s l do.

Mt kin phn i nh sau: Nu chng ta thnh cng trong vic l gii lm cch no mt s ngi ny thng tr nhng ngi khc, th liu iu c bin minh cho bn thn vic thng tr khng? Liu c phi ni vy l hm ci tnh trng thng tr kia l khng trnh c v do vic u tranh hng thay i tnh trng ngy nay l v ngha? kin phn i ny da trn mt khuynh hng ph bin l ln ln giavic l gii nguyn nhn vi vic bin minh cho kt qu hoc chp nhn kt qu. S dng mt cch l gii lch s vo vic g v bn thn vic l giil hai chuyn hon ton khc nhau. Hiu mt h qu thng l tm cch thay i h qu , ch khng phi lp lihoc ko di n. Chnh v vy cc nh tm l hc mi c thu hiu no trng ca nhng k st nhn hay k hm hip, chnh v vy cc s gia chuyn ngnh x hi hc mi c thu hiu hnh vi dit chng, cc bc s mi c thu hiu cc nguyn nhn bnh tt ngi. Cc nh khoa hc khng tm cch bin minh cho hnh vi st nhn, hm hip, dit chng v bnh tt. H tm cch s dng hiu bit ca h v chui nhn qu hu chn ng ci chui .

Th hai, liu vic tr li cu hi ca Yali c t ng bao hm mt cch tip cn lch s theo hng ly chu u lm trung tm, mt s vinh danh ngi Ty u v ni m nh v tm quan trng ca Ty u v chu M u ha trong th gii hin i hay khng? Liu ci tm quan trng ch l mt hin tng nht thi trong vi th k trc, cn nay th lu m sau s ni ln ca Nht Bn v ng Nam hay khng? Trn thc t, hu ht cun sch ny s cp n cc dn tc khc khng phi ngi chu u. Thay v ch tp trung vo nhng tng tc gia ngi chu u vi ngi khng phi chu u, ta cng s xt nhng tng tc gia cc dn tc ngoi chu u vi nhau - nht l cc tng tc din ra trong ni b chu Phi h Sahara,ng Nam , Indonesiav New Guinea, gia cc dn tc bn a cc khu vc . Cn xa mi l tn dng cc dn tc c ngun gc Ty u, ta s thy rng hu ht cc yu t c bn trong nn vn minh ca h c pht trin bi cc dn tc khc sng nhng ni khc, ch sau mi c du nhp n Ty u.

Th ba, liu nhng t nh vn minh v nhng cm t nh s tri dy ca vn minh c hm cha ci n tng sai lc rng vn minh mi l hay ho cn sn bt hi lm th khn kh v lch s trong sut 13.000 nm qua l s tin b dn dn t ch bt hnh n ch ngy cng hnh phc hn cho con ngi? Tht tnh, ti khng cho rng cc nc cng nghip l tt hn cc b lc sn bt hi lm, hay vic t b li sng sn bt hi lm chuyn sang nh nc da trn cng cbng st l i din cho tin b, hay iu dn n vic nng cao hnh phc ca con ngi. n tng ring ca ti, do tng sng c cc thnh ph Hoa K ln cc lng mc New Guinea, l khng phi ai cng hiu nh nhau ci gi l nhng phc li ca vn minh. Chng hn, so vi nhng ngi sn bt hi lm, cng dn cc nc cng nghip ha c hng dch v y t tt hn,t c ri ro b st hi v c snglu hn, nhng lit c hng s h tr x hi t tnh bn v gia nh m rng.ng c ti kho st nhng khc bit a l trong cc x hi loi ngikhng phi l tn dng rng mt loi x hi no l hay ho hn, m ch thu hiu iu g xy ra trong lch s.

Liu cu hi ca Yali c thc s cn mt cun sch khc tr li khng? Chng phi chng ta cha bit cu tr li ? Nu c cu tr li th n l g?

C l cch l gii thng thng nhtu hocngm ngm hoc thng thng quy cho s khc bit v sinh hc gia cc dn tc. Trong cc th k sau nm 1500, khi cc nh thm him chu u bt u bit n nhng khc bit to ln v cng ngh v t chc chnh tr gia cc dn tc trn th gii, h cho rng nhng khc bit pht sinh t nhng khc bit v kh nng ni ti. Khi thuyt Darwin xut hin, ngi ta dng cc thut ng v chn lc t nhin v ngun gc tin ha nho nn li cch l gii ny. Cc dn tc s khai v cng ngh b h coi l du vt s tin ha ca loi ngi t t tin loi vn. H cho rng vic nhng dn tc nh vy b cc nh thc dn t cc x hi cng nghip ha n ginht ai ltiu biu cho s sng st ca loi thch nghi nht. Khi ngnh di truyn hc xut hin, cchl gii ny c nho nnli thm ln na, ln ny dng thut ng di truyn hc. Ngi chu u bt u c coi nh vn d t trong gen di truynsn thng minh hn ngi chu Phi,c bitl so vi ngi chu c bn a th li cng thng minh hn.

Ngy nay, mt s b phn ca x hi phng Ty cng khai bc b ch ngha phn chng. Th nhng nhiu (c khi l hu ht!) ngi phng Ty, d vi t cch c nhn hay trong tim thc, vn tip tc chp nhn nhng cch l gii theo hng phn bit chng tc. Mi khi nhc n ch ngi chu c bn a, ngay c nhng ngi M, ngi chu u v ngi c da trng c hc thcu cho rng trong bn thn ngi chu c c ci g s khai.R rng l trng h khc ngi da trng. Nhiu hu du ca nhng ngi bn a sng st qua thi k thc dn chu u nay cm thy kh m thnh t v kinh t trong x hi ca ngi c da trng.

Mt lp lun c v hp dn th pht biu nh sau: Nhng ngi di c da trng n c xy dng mt nh nc c hc vn, cng nghip ha, tp trung ha v chnh tr v dn ch da trn cng c kim loi v sn xut lng thc, tt c ch trong vng mt th k thc dn ha mt lc a ni m ngi chu c bn a sinh sng bng cch sn bt hi lm v khng c cng c kim loi trong vng t nht 40.000 nm.y l hai th nghim lin tip nhau trong s pht trin ca loi ngi m mi trngtrc sau ch l mt, bin t duy nht l nhng con ngi chim hu mi trng . Cn phi c bng chng no hn th na c th kt lun rng nhng khc bit gia x hi chu c bn a vi cc x hi chu u pht sinh t nhng khc bit bn thn cc dn tc ?

L do ta phn i nhng cch l gii theo hng phn bit chng tc ny khng phi ch v chng tht ng tm m cn bi chng sai. Khng c bng chng vng chc no cho thy c tn ti nhng khc bit tr thng minh ca con ngi song song vi nhng khc bit v cng ngh. Trn thc t, nh ti s gii thch sau y, cc dn tc Mi thi hin i,xttrn mc trung bnh,c l thng minh hn ch khngphi km hn cc dn tc cng nghip ha. Nghe th c v nghch l, nhng Chng 15 ta s thy,cc di dn da trng n chu ckhng ng c hng ci ting thm m lu nay ngi ta vn gn cho l xy dng mt x hi c vn ha, cng nghip ha cng vi cc c tnh khc nh k trn. Ngoi ra, cc dn tc m ch mi gn y hy cn s khai v cng ngh - nh ngi chu c bn a v ngi New Guinea - thng nm rt chc cng ngh mt khi h c trao c hi lm iu .

Cc nh tm l hc nhn thc c nhng n lc to ln hng tm kim nhng khc bit v IQ gia nhng ngi xut thn t nhiu vng a l khc nhau nhng hin nay sng trong cng mt nc. c bit, nhiu nh tm l hc ngi M da trng sut nhiu thp k qua ra sc chng minh rng ngi M da en gc Phi t trong di truyn km thng minh hn ngi M da trng gc u. Tuy nhin, nh mi ngi u bit, nhng ngi c em ra so snh vn d khc nhau rt nhiu v mi trng x hi v c hi hc hnh. S tht ny cng gy kh khn gp i cho nhng n lc nhm kim chng ci gi thit rng nhng khc bit v tr tu l nguyn nhn su xa cho nhng khc bit v cng ngh. Trc ht, ngay c kh nng nhn thc ca ngi ln chng ta chu nh hng nng n ca mi trng x hi ni ta sinh trng thi th u, khin cho tht kh lng phn bit rch ri xem nhng nh hng no l do nhng khc bit bm sinh trong gen di truyn. Th hai, cc th nghim v kh nng nhn thc (chng hn nh th nghim IQ) c xu hngo m vn hc vn v vn ha ch khng phi tr thng minh bm sinh d tr tu l th no i chng na. Do nhng tc ng ng ng ca mi trng sng thi th u v tri thc thu nhnc i vi kt qu th nghim IQ nn n lc ca cc nh tm l hc cho n nay vn cha th a ra kt lunnothuyt phc v s thiu ht IQ bm sinh m nhiu ngi cho l hin nhin khng phi bn nhng ai khng phi ngi da trng.

Quan im ca ti i vi cuc tranh ci ny hnh thnh t 33 nm lm vic vi nhng ngi New Guinea trong chnh x hi ca h v n nay vn cn nguyn vn.Ngay t nhng ngyu lm vic vi ngi New Guinea,h gy n tng cho ti rng h l nhng ngi xt trung bnh l thng minh hn, sng tr hn, bit biu cm hn v quan tm nhiu hn n nhng ngi v vt quanh mnh so vi ngi u hay ngi M trung bnh. nhng cng vic m ngi ta c th gi nh mt cch hp l l phn nh nhng phng din khc nhau ca chc nng no b, chng hn nh kh nng lp bn trong u v nhng cnh quan khng quen thuc, h t ra tinh tng hn nhiu so vi ngi phng Ty. D nhin, ngi New Guinea c xu hngt hiu qu km hn nhng vic m ngi phng Ty c rn luynt thi th u cn ngi New Guinea th khng. V vy m nhng ngi New Guinea sng trong cc lng mc xa xi, khng h c hc hnh c v nh nguntrong mt ngi phng Ty. Ngc li, ti lun lun bit mnh c v ngun n th no trong mt ngi New Guineami khi ti cng h vo rng rm, bi ti t ra tht vng v, km ci nhng vic n gin (chng hn nh ln theo mt li mn trong rng rm hoc dng lu) bi nhng vic ngi New Guinea c dy lm t b cn ti th khng.

Khng kh nhn ra hai l do ti sao n tng ca ti rng ngi New Guinea thng minh hn ngi phng Ty l ng. Trc ht, ngi chu u t hng ngn nm nay sng trong nhng x hi c mt dn c cao, vi chnh ph trung ng, cnh st v ta n. Trong cc x hi , cc bnh dch truyn nhim c th cho dn c tp trung (chng hn nh u ma) l nguyn nhn t vong chnh trong lch s, trong khi vic git ngi tng i khng ph bin cn tnh trng chin tranh l ngoi l ch khng phi lun lun din ra. Hu ht ngi chu u no thot khi cc bnh truyn nhim cht ngi th cng thot khi cc l do t vong tim tng khc v lu truyn gen ca mnh cho cc th h sau. Ngy nay, hu ht tr em chu u sinh rausng quac cc cn bnh truyn nhim cht ngi v c thsinh con ci, bt k tr thng minh v cc genm chng mang trong ngi l nh th no. Ngc li, ngi New Guinea sng trong nhng x hi m s lng ngi qu t khng cho cc bnh truyn nhim vn ch ny sinh qun thng c th pht trin. Ngc li, ngi NewGuinea truyn thng thng cht nhiu hn do tnh trng git hi ln nhau, cc cuc chin tranh lin min gia cc b lc, tai nn, v nhng kh khn trong tm kim lng thc.

Trong x hi New Guinea truyn thng, ngi thng minh thng c nhiu kh nng thot khi cc nguyn nhn t vong cao k trn so vi ngi km thng minh. Tuy nhin, t l t vong v bnh truyn nhim cc x hi chu u th chng my lin quan n tr thng minh m li lin quan n khng th di truyn vn ty thuc vo chi tit thnh phn ha hc ca c th. Chng hn, ngi c nhm mu B hoc O c nhiu khng th chng bnh u ma hn so vi ngi c nhm mu A. Ngha l, New Guinea, s chn lc t nhin cho ragen thng minh c l l nghit nghn nhiu so vi cc x hi vi mt dn c cao hn v t chc chnh tr phc tp hn, ni m s chn lc t nhin i vi thnh phn ha hc ca c th l mnh m hn.

Ngoi nguyn nhn di truyn ny, cn c mt nguyn nhn th haikhin ngi New Guinea c khi li ha ra thng minh hn ngi phng Ty. Tr em chu u v M ngy nay dnh phn ln thi gian gii tr th ng bng cchxem ti vi, nghe radio v xem phim. Trong gia nh M trung bnh, ngi ta bt ti vi mi ngy by ting ng h. Ngc li, tr em New Guinea truyn thng gn nh khng c c hi no gii tr th ng nh vy m dnh hu ht thi gian trong ngy lm vic g tch cc, chng hn tr chuyn hoc chi vi cc tr khc hay ngi ln.Hu nh mi nghin cu v s pht trin ca tr u nhn mnh vai tr ca s kch thch v hot ng trong thi th ui vi vic pht trin trno,v nur rng nu thiu s kch thch trong thi th u th tr no s pht trin ci cc khng th cu vn.iu ny chc chn gp mtnhn t phi di truyn vo [s hnh thnh] chc nng tr novt tri ngi New Guinea trung bnh.

Nghal, vkh nng tr no, ngi New Guinea c l vt tri v di truyn so vi ngi phng Ty, v chc chn h cng vt tri kh nng thot khi nhng bt li to ln v pht trin m hu ht tr em trong cc x hi cng nghip ha ngy nay phi i mt trong giai on chng ln ln. Hin nhin l y tuyt khng c hmg v sbt lica ngi New Guinea v mt tr tu ng c th tr li cu hi ca Yali.

Cng hai nhn t- di truyn v s pht trin trong thi th u - l ci khng ch khin ngi New Guinea khc bit ngi phng Tym hn cng khinnhng ngi sn bt hi lm v thnh vin ca cc x hi s khai v cng ngh khc bit vi thnh vin cc x hi tin tin v cng ngh ni chung. Vy l,ci gi nhmang tnh phn bit chng tc thng tnh t phi b lt nho. Song nu th th ti sao ngi chu u, mc d hnh nh c nhng bt li v di truyn v (trong thi hin i) c nhng bt li hin nhin trong qu trnh pht trin tui th u, rt cuc li vn c nhiu hng ha hn? Ti sao ngi New Guinea li l nhng k s khai v cng ngh,d h cci m ti tin l tr thng minh vt tri?

Cch l gii da theo di truyn hc khng phi l li p duy nht kh d cho cu hi ca Yali. Mt cch l gii khc, rt ph bin ngi Bc u, th li da vo ci gi l tc ng kch thch ca kh hu lnh t nc h, trong khi kh hu nng, m, nhit i th c tc ng km hm i vi sc sng to v nng lc. C th l kh hu thay i theo ma cc v cao t ra nhiu thch thc a dng hn so vi kh hu nhit i vn t thay i theo ma. C th l kh hu lnh i hi ngi ta phi giu sng to hn v cng ngh c th sinh tn, bi ngi ta phi xy nh m, mc m, trong khi sng vng nhit i th t phi lo v nh hn v hon ton khng phi lo mc m. Hoc, cng c th o ngc ci lp lun i n cng mt kt lun: ma ng di cc v cao khin ngi ta phi dnh nhiu thi gian hn trong nh ng lo vic pht minh.

Mc d kiu l gii ny c thi rt thnh hnh, songnu kho st cn thn th cng khngng vng. Nh ta s thy, cc dn tc Bc u mi n my ngn nm gn y vn khng h ng gp c g c tm quan trng c bn i vi nn vn minh u-; n gin l h c may mn sng mt v tr a l ni h c th tip thu nhng thnh tu (chng hn nh nng nghip, bnh xe, ch vit v ngh luyn kim) c pht trin nhng khu vc m p hn ca lc a u-. Tn Th gii, cc khu vc lnh v cao thm ch cn l ni tr tr hn ca loi ngi. Nhng x hi chu M bn a duy nht tng pht minh ra ch vitu nysinh Mexico ti pha nam H ch tuyn; nhng gm xa nht ca Tn Th gii xut hin gn xch o ti vng nhit i Nam M; v x hi Tn Th gii m kin chung nhn nh lx hi tin tin nht v ngh thut, thin vn v cc phng din khc l x hi Maya c vng Yucatn v Guatemala nhit i vo thin nin k u sau Cng nguyn.

Li c mt cch l gii th ba cho cu hi ca Yali; n gi nh v tm quan trng ca cc thung lng t thp ti cc vng kh hu kh, ni m sn xut nng nghip nng sut cao ph thuc vo nhng h thng iu quy m ln, cc h thng ny li i hi phi c chnh quyn tp trung. Ngi ta xut cch l gii ny l do ci thc t hin nhin rng cc quc sm nht v ch vit lu i nht u pht sinh cc thung lng Tigris v Euphrate ti vng Li lim Ph nhiu v thung lng sng Nile ca Ai Cp. Cc h thng kim sot nc hnh nh cng gn lin vi cc t chc chnh tr c tnh tp trung ti mt vi khu vc khc ca th gii, trong c thung lng sng n tiu lc a n , cc thung lng Hong H v Dng T Trung Hoa, vng t thp Maya ti Trung M v vng sa mc duyn hi Peru.

Tuy nhin, nghin cu kho c chi tit ch ra rng cc h thng ti tiu phc tp khngi linvi s pht sinh cc chnh quyn tp trung ha m ch xut hinsau mt thi gian di. C ngha l, s tp trung ha v chnh tr pht sinh v mt l do no khc, ch sau n mi cho php vic xy dng cc h thng ti tiu phc tp. Khng mt pht minh ch cht no ra i trc cc chnh quyn tp trung k c ti cc khu vc ny ca th gii m li gn lin vi cc thung lng sng hoc vi cc h thng ti tiu phc tp. Chng hn, Li lim Ph nhiu, sn xut lng thc v li sng thnh lng mc pht sinh vng i ni ch khng phi cc thung lng sng t thp.Thung lng sng Nile vn l mt khu vc chm tin v vn ha trong khong 3.000 nm sau khi nn sn xut lng thc theo lng mc bt u hng thnh ti vng i ca Li lim Ph nhiu. Cc thung lng sng Ty Nam Hoa K rt cuc cng h tr s ra i ca nng nghip ti tiu v x hi phc tp, song ch sau khi nhiu pht minh m cc x hi da vo c du nhp t Mexico. Cc thung lng sng ng Nam c vn ch c cc x hi b lc khng bit lm nng sinh sng.

Li c mt loi l gii khc lit k nhng nhn t trc tip cho php ngi chu u git cht hoc chinh phc cc dn tc khc -c bit l sng ng, bnh truyn nhim, cng c bng thp v cc sn phm ch tc ca h.Cch l gii nh vy th cng ng, bi cc nhn t r rng l tngtrc tip chu trch nhim v cc cuc chinh phc ca ngi chu u. Tuy nhin, gi thuyt ny khng hon chnh, bi n vn ch a ra mt cch l gii gn nht (giai on u) nhn din cc nguyn nhn trc tip. N mi gi chng taitm nhng nguyn nhn ti hu: ti sao ngi chu u - ch khng phi ngi chu Phi hay ngi chu M bn a -l nhng ngirt cuc c trong tay sng, vi trng v thp?

Tuy ngi ta t c vi tin b trong vic nhn din nhng nguyn nhn ti hu trong trng hp chu u chinh phc Tn Th gii, song chu Phi vn l mt cu ln. Chu Phi l chu lc ni ngi nguyn thy tin ha trong thi gian di nht, ni ngi hin i v mt gii phu cng ra i, v ni m cc cn bnh bn a nh st rt v st hong nhit git cht cc nh thm him chu u. Nu nh qu tht ai khi u sm hn s c u th hn, th ti sao sng v thp khng pht sinh u tin chu Phi, cho php ngi chu Phi cng cc vi trng ca h i chinh phc chu u? V u l nguyn nhn ti sao ngi chu c bn a khng th i xa hn giai on sn bt hi lmdng cng c bng ?

Cc cu hi ny sinh t vic so snh cc x hi loi ngi trn phm vi ton th gii tng li cun s quan tm ca cc s gia v nh a l. V d ni ting nht cho mt n lc nh vy thi i ngy nay l cunNghin cu Lch s(Study of History) gm 12 tp ca Arnold Toynbee. Toynbee c bit quan tm n tnh nng ng ni ti ca 23 nn vn minh tin tin, trong 22 nn vn minh c ch vit v 19 nm lc a u-.ng t quan tm hn i vi thi tin s v cc x hi gin n, khng c ch vit ca thi tin s.Th nhng, nhng ci r ca s bt bnhngtrong th gii hin i nm trong chnh thi tin s. V vy m Toynbee khng t ra cu hi ca Yali, cng khng nhn thy c ci m ti coi l mu hnh ln nht ca lch s. Nhng cun sch khc v lch s th gii cng c xu hng tng t l tp trung vo cc nn vn minh c ch vit u- trong vng 5.000 nm tr li y; h ch nhc qua loan ccnn vn minh chu M bn a tin Colombo v thm ch cn qua loa hn khi cpn phn cn li ca th giingoi tr nhng tng tc gn y ca b phn ny vi cc nn vn minh u-. K t n lc ca Toynbee, cc gi thuyt mang tnh tng hp nhng nhn qu lch s trn phm vi ton th giib gii s gia coi nh, bi n t ra mt vn r rng l nan gii.

Cc chuyn gia thuc nhiu ngnh a ra nhng gi thit tng hp c tnh ton cu trong lnh vc ca mnh.c bit hu ch l ng gp ca cc nh a l hc mi sinh,nhn chng hc vn ha, nh sinh hc chuyn nghin cu vic thun ha cy trng v vt nui, v cc hc gi quan tm n nh hng ca bnh truyn nhim i vi lch s. Cc nghin cu ny khin ngi ta ch n mt s phn ca bi ton kh, song chng ch a ra tng mnh nh ca ci hp ln cn thit vn ang cn thiu vng kia.

Vy l khng c li p no m tt c mi ngi tha nhn cho cu hi ca Yali. Mt mt, nhng cch l gii trc tip thr: mt s dn tc phttrincsng, vi trng v thp, cng cc nhn t khc khin h ccsc mnh chnh tr v kinh t sm hn cc dn tc khc; cn mt s dn tc khc th khng bao gi pht trin c cc nhn t sc mnh y c. Mt khc, nhng cch l gii ti hu - chng hn, ti sao cng c bng ng xut hin sm nhiu phn ca u-, mun hn v ch vi vng Tn Th gii, song chng bao gi xut hin chu c bn a - th vn cn cha r.

Chng ta hin vn thiu nhng cch l gii ti hu nh vy, iu khin cho vn cnmt khong trng ln v tri thc, bi mu hnh rng ln nht ca lch s vn cha th l gii c. Mi ngi, d l k phn bit chng tc hay khng, u thy rnh rnh mt iu rng mi dn tc c mt hnh trnh ring trong lch s. Hoa K hin nay l mt x hi c nho nn theo khun mu chu u, chim nhng vng t chinh phc c t ngi chu M bn a v tch hp hu du ca hng triu ngi chu Phi h Sahara b a sang chu M lm n l. Chu u hin i khng phi l mt x hi nho nn theo mu ca ngi chu Phienh Sahara, nhng kemhng triu ngi chu M bna sanglm n l.

Nhng kt qu [ca tin trnh lch s] tht hon ton thin lch: no c phi l 51% chu M, chu c v chu Phi b ngi chu u chinh phc cn 49% chu u b ngi chu M bn a, ngi chu c bn a v ngi chu Phi chinh phc. Ton b th gii hin i c hnh thnh vi nhng kt quythin lch. Vy nn nhng kt qu i hiphi c nhng cch l gii vng chc, nhng cch l gii c bn hn, ch khng ch l nhng tiu tit no l cch y vi ngn nm ai tnh c thng trong vi trn nh hoc ai tnh c pht minh c ci g.

Dng nhc v hp l khi gi nh rng mu hnh lch sphn nh nhng khc bit bm sinh trong bn thn cc dn tc. D nhin, ngi ta dy chng ta rng ni thngiu trc mt thin h th chng lch scho lm. Chng ta tngc cc nghin cu chuyn mn tuyn bmnh chng minh c nhng khc bit bm sinh , song chng ta cng tngc cnhng li phn i cho rng cc nghin cu mc phi nhng khim khuyt v k thut. Chng ta thy trong i sng hng ngy rng, sau nhiu th k b chinh phc hay bun n l, mt s trong cc dn tc tng b chinh phc n nay vn c thuc mt ng cp di. Ngi ta bo chng ta rng c iu na cng khng lin quan n nhng thiu st v sinh hc m l do nhng bt li v x hi v b hn ch v c hi.

Tuy nhin, chng ta vn phi t hi. Chng ta vn c nhn thy tt c nhng khc bit rnh rnh v dai dng trong thn phn ca cc dn tc. Chng ta yn tr rng nhng cch l gii da trn sinh hc c v rt minh bch kia i vi nhng bt bnh ng ca th gii ti thi im 1500 nm Cng nguyn l sai, nhng khng ai cho ta bitu l cch l gii ng.Chng no ta cha c mt cch l gii thuyt phc, chi tit vcmi ngi ng i vi mu hnh ln ca lch s, chng hu ht ngi ta cn tip tc cho rng, ni g th ni, cch l gii da trn sinh hc mang tnh phn bit chng tc vn l l giing. dng nh l l l hng hn nht ti vit cun sch ny.

Cnh nh bo thng vn yu cu cc tc gi tm tt cun sch ca mnh trong mt cu. Vi cun sch ny th cu tm tt l y: Din trnh lch s ca mi dn tc mt khc, y l do nhng khc bit gia mi trng sng ca cc dn tc, ch khng phi do nhng khc bit v sinh hc gia bn thn cc dn tc .

ng nhin, tng rng mi trng a l v a sinh hc nh hng n s pht trin x hi l mt tng chng c g mi. Tuy nhin, ngy nay, quan im ny khng cn c gii s hc coi trng; ngi ta cho rng n sai hoc qu n gin ha, hoc chm bim, coi l thuyt quyt nh lun mi trng ri th l i, nu khng th cc n lc hng thu hiu nhng khc bit quy m ton cu li b ngi ta cho l qu kh khn vemxp x. Th nhng a lng lc tc ng n lch s; cu hi y l tcng n u, v liu a l cth gii thch cho mu hnh ln ca lch s hay khng.

Thi im chn mui ta c mt ci nhn mi m i vi cc cu hi , bi c nhng thng tin mi t nhng ngnh khoa hc c v nh rt xa ngnh lch s loi ngi. Cc ngnh khoa hc bao gm trc ht l di truyn hc, sinh hc phn t v a sinh hc p dng vi cy trng v cc cy di t tin ca chng, cng cc ngnh cng thm sinh thi hc hnh vi, p dng cho vt nui v cc loi vt hoang d t tin ca chng; sinh hc phn t v cc vi trng ngi v cc vi trng lin quan ca th; khoa truyn nhim hc i vi cc bnh ca ngi; di truyn hc ngi; ngn ng hc; cc nghin cu kho c trn mi lc a v cc hno chnh; v cc nghin cu v lchs cng ngh, ch vit v t chc chnh tr.

S a dng ca cc ngnhny t ranhiu kh khni vi nhng tc gino c mun vit sch nhm tr li cu hi ca Yali. Tc gi phi c mt kin vn rng ln bao qut tt c cc ngnh khoa hc trn, c th tng hp nhng kt qu mi nht c lin quan. Lch s v tin s ca tng lc a u phi c tng hp theo cch tng t. Ch chnh ca sch l lch s, nhng cch tip cn l ca khoa hc - nht l ca cc khoa hc lin quan n lch s nh sinh hc tin ha v a cht hc. Tc gi phi hiu bit qua kinh nghim trc tip v mt lot nhiu x hi loi ngi, t cc x hi sn bt hi lm n cc nn vn minh hin i trong thi i khoa hc khng gian.

Nhng yu cu thot trng c v i hi phi c mt cng trnh ca nhiu tc gi. Th nhng gii php nhiu tc gi s khng n ngay t u, bi bn cht ca vn l phi pht trin c mt cch l gii tng hp duy nht. Mun vy th ch c th l mt tc gi duy nht, diu t ra nhiu kh khn n u i na. iu khng trnh khi l tc gi duy nht s phi tot m hiht tch hp t liu t nhiu ngnh v s phi c s hng dn ca nhiu ng nghip.

Lai lch ca ti gip ti tip cn vi mt s ngnh khoa hc nh vy t trc khi Yali t cu hi cho ti vo nm 1972. M ti l gio vin v nh ngn ng hc, cha ti l bc s chuyn v di truyn bnh tr em. Nh tm gng ca cha nn sut thi i hc ti lun ngh ln ln mnh s lm bc s. Ti cng tr thnh k say m quan st chim chc t nm ln by tui. Do u cngch l mt bc d dng nnm cui i hc ti chuyn t mc ch ban u l ngh y sang mc ch nghin cu sinh hc. Tuy nhin, sut nhng nm trung hc v i hc, ti vn hc ch yu l ngn ng, lch s v vit vn. Ngay c sau khi quyt nh ly bng tin s v sinh l hc, ti gn nh b ngang khoa hc ngay trong nm u hc cao hc tr thnh nh ngn ng hc.

T khi ly bng tin s vo nm 1961, ti cng mt lc tin hnh nghin cu khoa hc trong hai lnh vc: mt bn l sinh l hc phn t, mt bn l sinh hc tin ha v a sinh hc. Mt thun li ngoi d kin cho cun sch ny l, sinh hc phn t l mt ngnh khoa hc lch s vn buc ta phi dng nhng phng php khc vi nhng phng php ca cc ngnh khoa hc thc nghim. Nh vy m nhng kh khn trong vic xy dng mt cch tip cn mang tnh khoa hc i vi lch s loi ngi tr nn quen thuc vi ti. Nh sng ti chu u t nm 1958 n 1962, gia nhng ngi chu u m cuc i b chn thng gh gm v lch s chu u th k XX, ti bt u ngh nghim tc hn n vic nhng chui nhn qu vn hnh nh th no trong din trnh lch s.

Trong 33 nm gn y nht, cng vic in d ca ti vi t cch nh sinh hc tin ha cho ti c hi tip xc gn gi vi nhiu x hi khc nhau ca loi ngi. Chuyn mn ca ti l tin ha ca loi chim, nn ti tng nghin cu ti Nam M, Nam Phi, Indonesia, c v c bit l New Guinea. Nh sng chung vi ngi dn bn a ti cc vng , ti tr nn quen thuc vi cc x hi ngi hy cn s khai v cng ngh,t nhng ngi sn bt hi lm n cc b lc lm nng v cu c m mi n gn y vn cn s dng cng c bng.V vy, ci m nhng ngi c ch vit coi l nhng li sng xa l t thi tin s xa xm li chnh l mt phn sng ng nht ca cuc i ti. New Guinea, mc d ch chim mt phn nh nhoi cat ai th gii, li bao hm mt phn ln lao n k l cas a dng nhn loi. Trong s 6.000 ngn ng ca loi ngi hin nay, ring New Guinea c ti 1.000 ngn ng. Trong qu trnh nghin cu loi chim New Guinea, mi quan tm ca ti i vi ngn ng li hi sinh, bi ti cn phi son danh sch tn a phng ca cc loi chim trong gn 100 ngn ng thuc s 1.000 ngn ng New Guinea .

T tt c cc mi quan tm m hnh thnh nn cun sch gn y nht ca ti, mt tng trnh khng nng tnh k thut v s tin ha ca loi ngi c ta Loi tinh tinh th ba. Chng 14 ca cun sch, c ta Cc nh chinh phc tnh c, nhm hiu hu qu ca s gp g gia ngi chu u v ngi chu M bn a. Sau khi hon thnh cun sch , ti nhn ra rng nhng cuc gp g khc gia cc dn tc, trong thi hin i cng nh thi tin s, cng lm ny sinh nhng vn tng t. Ti nhn thy vn m ti vt ln trong Chng 14 v thc cht l cu hi m Yali t ra cho ti vo nm 1972, ch c iu c chuyn sang mt phn khc ca th gii. Th l rt cuc, c nhiu bn b gip , ti s c gng tha mn ni t m ca Yali, cng l ni t m ca chnh ti.

Cc chng ca cun sch ny c chia lm bn phn. Phn I, vi ta T Vn a ng n Cajamarca, gm ba chng. Chng 1 cho bn c mt ci nhn chp nhong v s tin ha v lch s ca loi ngi, t khi chng ta tch khi loi vn cch y khong 7 triu nm cho n cui thi k Bng h cch y khong 13.000 nm. Chng ta s ln theo du vt bnh trng ca t tin loi ngi, t ci ni u tin chu Phi sang cc lc a khc, nhm thu hiu tnh trng ca th gii ngay trc khi khi u cc s kin m ngi ta vn gn chung ci thut ng s pht sinh cc nn vn minh. Ha ra rng s pht trin ca loi ngi trn mt s lc a c bc khi u sm hn v thi gian so vi cc lc a khc.

Chng 2 chun b cho chng ta kho st nhng tc ng ca mi trng lc a ln lch s trong 13.000 nm qua, bng cch kho st ngn gn nhng tc ng ca mi trng hi o i vi lch s trong phm vi thi gian v khu vc nh hn. Khi t tin ngi Polynesia bnh trng sang khu vc Thi Bnh Dng khong 3.200 nm trc, h gp nhng hn o c mi trng hon ton khc nhau. Trong vng vi ngn nm, ci x hi Polynesia thy t sinh si ny n trn cc hn o rt khc nhau tr thnh mt lot x hi con rt khc nhau, t cc b lc sn bt hi lm n nhng quc s khai. S pht tn ny c th lm mu hnh cho s pht tn lu di hn, trn quy m ln hn v t c hiu r hn ca cc x hi trn nhng lc a khc nhau t cui thi k Bng h sau cng tr thnh nhng b lc sn bt hi lmv quc khc nhau.

Chng 3 gii thiu cho chng ta nhng cuc va chm gia cc dn tc t nhng lc a khc nhau, bng cch thut li thng qua li k ca cc nhn chng ng thi tng mt thy tai nghe cuc ng bi thm nht trong lch s: ti Cajamarca, thnh ph ti Peru, Francisco Pizarro cng mt nhm qun chinh phc bt sng hong Inca Atahualpa ngay trc mt ton b qun i ca ng ta. Chng ta c th nhn din chui nhn t trc tip cho php Pizarro bt sng Atahualpa, cc nhn t ny cng c tc ng nh vy trong nhng cuc chinh phc khc ca ngi chu u i vi cc x hi chu M bn a. Cc nhn t ny bao gm vi trng, nga, ch vit, t chc chnh tr v cng ngh (c bit l tu bin v v kh) ca Ty Ban Nha. Vic phn tch cc nhn t trc tip l phn d ca cun sch ny; phn kh l lm sao nhn nh nhng nguyn nhn su xa dn n cc nhn t v dn n ci hu qu din ra trong thc t ch khng phi ci hu qu ngc li l Atahualpa n Madrid bt sng vua Charles nht ca Ty Ban Nha.

Phn II, vi ta S pht sinh v bnh trng ca sn xut lng thc bao gm t Chng 4 n Chng 10, cp n ci m ti cho l nhm nguyn nhn quan trng nht trong s cc nguyn nhn ti hu. Chng 4 trnh by s lc bng cch no nn sn xut lng thc - ngha l lm ra lng thc bng cch trng trt hoc chn nui thay v sn bt v hi lm lng thc trong t nhin - rt cuc dn n cc nhn t trc tip cho php Pizarro ginh thng li. Song vic pht sinh sn xut lng thc din ra khc nhau tng vng trn th gii. Nh ta s thy trong Chng 5, cc dn tc mt s vng trn th gii t mnh pht trin nn sn xut lng thc; mt sdn tc khc tip thu c nn sn xut lng thc t cc trung tm c lp ni trnvothi tin s; mt s dn tc khc na khng t mnh pht trin cng chng tip thu nn sn xut lng thc vo thi tin s m n mi thi hin i vn c l nhng tc ngi sn bt hi lm. Chng 6 kho st cc nhn t dn ti vic cc dn tc mt s vng chuyn t sn bt hi lm sang sn xut lng thc song cc dn tc nhiu vng khc th khng.

Cc Chng 7, 8 v 9 cho thy cy trng v vt nui vo thi tin s c thun ha t cy di v vt hoang nh th no bi cc nh nng v ngi chn nui s khai vn khng hhnh dung c vic mnh ang lm s dn n kt qu g.Nhng khc bit v a l dn n s khc bit trong chng loi cy di v th hoang c th thun ha tng khu vc, l gii c kh nhiu v vic ti sao ch mt vi khu vc tr thnh trung tm sn xut lng thc, ti sao sn xut lng thc pht sinh cc khu vc ny sm hn cc khu vc khc. T s t trung tm pht nguyn ny, sn xut lng thc bnh trng sang mt s khu vc nhanh hnsang nhng khu vc khc. Mt nhn t chnh tc ng n vic bnh trng nhanh hay chm kia l hng trc chnh ca tng lc a: trong khi lc a u- hng trc chnh l Ty-ng th chu M v chu Phi hng trc chnh l Bc-Nam (Chng 10).

Vy l, Chng 3 phc ha nhng nhn t trc tip ng sau cuc chinh phc ngi chu M bn a, cn Chng 4 phc ha vic cc nhn t pht trin nh th no t nguyn nhn ti hu l nn sn xut lng thc. Trong Phn III (T lng thc n sng, vi trng v thp, Chng 11 n Chng 14), mi lin h gia nguyn nhn ti hu n nguyn nhn trc tip s c kho st mt cch chi tit, bt u t s tin ha ca cc vi trng c trng cho dn s tp trung vi mt cao (Chng 11). Ngi chu M bn a v cc dn tc phi u- khc cht v vi trng u- ng hn nhiu so vi cht v sng hay v kh bng thp ca lc a u-. Ngc li, rt t hoc hon ton khng c loi vi trng git ngi c th no phc sn ch cc nh chinh phc chu u Tn Th gii. Ti sao s trao i vi trng gia cc lc a li thiu cn bng n vy? y, cc kt qu nghin cu mi nht ca khoa sinh hc phn t s lm sng t vn khi ch ra mi quan h gia vi trng vi s pht trin nn sn xut lng thc ti u- nhiu hn l chu M.

Mt chui nhn qu khc dn t sn xut lng thc n ch vit, vn c l l pht minh quan trng nht trong my ngn nm tr li y (Chng 12). Ch vit ra i t ch cha c g ch mt vi ln t i trong lch s loi ngi, ti nhng khu vc vn d l ci ni pht sinh nn sn xut lng thc sm nht. Tt c cc x hi khc c c ch vit ch l nh tip thu h ch vit ca cc khu vc khc, hoc da trn tng ch vit t cc trung tm pht nguyn kia m pht minh ra ch vit ca mnh. Do vy, i vi sinh vin ngnh lch s th gii, hin tng ch vit l c bit hu ch c th kho st nhng nhm nguyn nhn quan trng khc: tc ng ca a lcho cctng v pht minh c th bnh trng d dng hay kh khn.

iu g ng vi ch vitth cng ng vi cng ngh (Chng 13). Mt vn ct t l: liu c tht vic i mi cng ngh ty thuc nhiunmc y vo nhng thin ti sng ch him hoi v cc yu t vn ha c th hay khng, nh thch thc s hiu bit v cc mu hnh ca th gii. Trn thc t, chng ta s thy rng, tht nghch l thay, s lng ln cc yu t vn ha ny khng ngn cn m ngc li cn gip ta hiu r hn cc mu hnh th gii v cng ngh. Nh c sn xut lng thc m nng dn c th lm ra lng thc thng d, iu ny cho php cc x hi lm nng nghip c th nui sng cc th th cng chuyn mn vn khng t lm ra lng thc m dnh ton b thi gian cho vic pht trin cng ngh.

Sn xut lng thc khng ch nui sng cc vin th li v nh pht minh m cn cho php nng dn c th nui sng cc nh chnh tr (Chng 14). Cc b tc sn bt hi lm du c vn tng i bnh quyn, cng vc chnh tr ca h ch gii hn lnh th ca b lc v vic thay i lin minh vi cc b lc lng ging. Vi s xut hin cc qun th dn c mt cao,nh c v sn xut lng thc,cng xut hin cc t trng, vua cha v quan li.Cc chnh ph quan li ny cn thit khng ch cai qun nhng vng dn c rng ln ng dn m cn duy tr qun i thng trc, c cc on tu i thm him v t chc cc cuc chin tranh chinh pht.

Phn IV (Vng quanh th gii trong nm chng, t Chng 15 n Chng 19) p dng cc bi hc Phn IIv Phn III vo tng lc a v mt s hn o quan trng. Chng 15 kho st lch s ca bn thn chu c v ca hn o ln New Guinea m trc kia tng gn lin vi chu c thnh mt lc a duy nht. Trng hp chu c, qu hng ca cc x hi loi ngi m mi gn y vn c trnh cng ngh n gin nht, l lc a duy nht ni sn xut lng thc khng pht sinh ti ch, l mttrng hp c tnh th thch cho nhng l thuyt v s khc bit gia cc x hi loi ngi trn nhng lc a khc nhau. Ta s thy ti sao ngi chu c bn a vn c l dn sn bt hi lm ngay c khi hu ht cc dn tc trn hn o New Guinea k cn chuyn sang sn xut lng thc.

Chng 16 v Chng 17 tch hp nhng din bin ti chu c v New Guinea vo bi cnh ton khu vc gm c ng lc a v cc o Thi Bnh Dng. Vic pht sinh nn sn xut lng thc ti Trung Hoa lm ny sinh mt s chuyn ng ln vo thi tin s trong dn s loi ngi hoc cc du vt vn ha, hoc c hai. Mt trong cc chuyn ng , ngay ti Trung Hoa, to ra hin tng chnh tr v vn ha Trung Hoa nh ta bit ngy nay. Mt chuyn ng khc dn n h qu l, hu nh ton b ng Nam nhit i, cc b lc sn bt hi lm bn x b thay th bi cc nng dn c ci ngun su xa t Nam Trung Hoa. Li cn mt chuyn ng na: s bnh trng ca ngi Austronesia. H, cng tng t, ginh ch cc b lc sn bt hi lm bn a Philippinesv Indonesia v bnh trng sang nhng hn o Polynesia xa xi nht nhng li khngchinh phc c chu c v hu ht New Guinea.i vi sinh vinngnh lch s loi ngi, tt c cc xung t k trn gia cc dn tc ng v Thi Bnh Dng l cc k quan trng: chng lm hnh thnh nhng quc gia ni mt phn ba dn s th gii hin i ang sinh sng v ni sc mnh kinh t ang ngy cng tr nn tp trung, v chng cung cp nhng mu hnh c bit r rt c th thu hiu lch s cc dn tc nhng vng khc trn th gii.

Chng 18 quay li vn c cp Chng 3, cuc xung t gia cc dn tc chu u vi cc dn tc chu M bn a. Mt bn tm tt 13.000 nm gn y nht ca lch s Tn Th gii v lch s vng ty u- s cho ta thy r rng vic chu u chinh phc chu M ch l nh im ca hai din trnh lch s lu di v hu nh hon ton tch bit vi nhau. Nhng khc bit gia hai din trnh lch s mang du n ca nhng khc bit gia hai lc a v cc loi cy v th c th thun ha, cc loi vi trng, thi imnh c, hng ca trc lc a vcc ranh gii sinh thi.

Cui cng, lch s chu Phi h Sahara (Chng 19) cho ta thy nhng s tng ng cng nh tng phn ng kinh ngc vi lch s Tn Th gii. Nhng nhn t nh hnh cc cuc gp g gia ngi chu u vi ngi chu Phi cng chnh l nhng nhn tnh hnhcc cuc gp g gia ngi chu u vi ngi chu M bn a. Song chu Phi cng khc chu M tt c cc yu t trn. H qu l vic ngi chu u chinh phc chu Phi khng dn n vic ngi chu u bnh trng rng khp hoc lu di chu Phi h Sahara ngoi tr mm cc Nam. S dch chuyn dn s quy m ln c tm quan trng lu di nht l ca chnh ngi chu Phi - s bnh trng ca ngi Bantu. Ngi ta chng minh c rng cuc bnh trng ny ny sinh bi chnh nhng nguyn nhn nhdin ra Cajamarca, ng , trn cc o Thi Bnh Dng, chu c v New Guinea.

Ti khng h c o tng rng cc chng ny thnh cng trong vic l gii lch s ca tt c cc lc a trong 13.000 nm tr li y. Hin nhin, iu l bt kh thi trong khun kh mt cun sch cho du ta ngh rng mnh thu hiu mi cu tr li, trong khi trn thc t ta khng hiu c nh vy. Gii lm cun sch ny cng ch xc nh c mt s nhm nhn t mi trng m ti tin rng qua c th tr li mt phn ln cu hi ca Yali. Tha nhn cc nhn t ngha l phi thy r rng cn mt phn ngm cha l gii c, v hiu c phn ngms l mt nhim v trong tng lai.

Li kt mang ta Tng lai ca lch s loi ngi nh mt khoa hc trnh by mt vi mng ca ci phn ngm , trong c vn nhng khc bit gia nhiu phn khc nhau ca lc a u-, vai tr ca cc nhn t vn ha khng lin quan n mi trng, v vai tr ca cc c nhn. Trong cc vn cha gii quyt c , c l vn ln nht l lm sao xc lp lch s loi ngi nh mt ngnh khoa hc v lch s,ng ng vi cc ngnh khoa hc lch s c tha nhn nhsinh hc tin ha, a cht hc v kh hu hc. Vic nghin cu lch s loi ngit ra nhng kh khn c thc, song cc ngnh khoa hc lch s c tha nhn cng gp phi mt s th thch y nh vy. V th,cc phng php c pht trin trong mt s lnh vc khccng c th t ra hu ch trong lnh vc lch s loi ngi.

Tuy nhin, ti hy vng mnh thuyt phc c qu c gi rng lch s khng phi ch l mt s kin kh gi ny tip theo s kin kh gi kia nh c k ym th ni. Qu tht l c nhng mu hnh ln trong lch s, v cuc truy tm nhm l gii cc mu hnh va hu ch li va hp dn.

PHN I. T VN A NG N CAJAMARCA CHNG 1. Trc vch xut pht

Mt im xut pht thch hp t so snh nhng din tin lch s trn cc lc a khc nhau l khong 11.000 nm tr.CN2. Thi im ny i khi tng ng vi lc khi u cuc sng theo lng mc mt vi khu vc trn th gii, s di dn u tin n chu M m mi ngi u nht tr, cui k Pleitoxen v thi k Bng h sau cng, v l lc khi u ca ci m cc nh a cht gi l K Cn i (Recent Era). Vic thun ha cy trng v vt nui bt u t nht l mt khu vc ca th gii trong vng vi ngn nm k t thi im ny. Vo lc , c phi cc dn tc sng mt s lc a c li th xut pht hoc u th r rng so vi cc dn tc sng cc lc a khc hay khng?

Nu vy th c l ci li th xut pht y, ngy cngc tng cng trong vng 13.000 nm qua, s cung cp li p cho cu hi ca Yali. V l do , chng ny s cho bn c mt ci nhn chp nhong v lch s loi ngi trn tt c cc lc a, trong hng triu nm, t khi thy ca chng ta vi t cch mt loi cho ti 13.000 nm trc. Tng y chuyn s c tm gn trong khng qu 20 trang sch. ng nhin,ti s lt quacc tiu tit vch nhc ti nhng g ti cho l cc xu hng c lin quan nhiu nht n cun sch ny.

Nhng h hng cn sng gn gi nht ca chng ta l ba loi vn ln cn sng st: kh t, tinh tinh thng v tinh tinh nh (cn gi lbonobo). Vic ba loi ny ch sng ti chu Phi, cng vi s hin din rt nhiu chng c ha thch, cho thy nhng giai on sm nht ca s tin ha loi ngi cng din ra ti chu Phi. Khc vi lch s cc loi vt, lch s loi ngi khi u ti chng 7 triu nm trc (con s c tnh dao ng trong khong t 5 n 9 triu nm trc). Vo khong thi gian , mt nhm vn chu Phi tch ra thnh nhiu nhm, trong s mt nhm tin ha thnh kh t ngy nay, nhm th hai tin ha thnh hai nhm tinh tinh hin i, nhm th ba th tin ha thnh ngi. Dng kh t hnh nh tch rat lu trc khi hai dng tinh tinh v dng ngi tch khi nhau.

Ha thch cho thy dng tin ha dn n loi ngi chng ta t n t th ch yu ng thng vo khong 4 triu nm trc, sau th bt u tng dn v kch thc thn th v kch thc tng i ca no vo khong 2,5 triu nm trc. Nhng ngi nguyn thy ny thng c gi lAustralopithecusafricanus,Homo habilisvHomo erectus,hnh nh loi sau hnh thnh t loi trc trong chui th t trn. Mc dHomo erectus,giai on vo khong 1,7 triu nm trc, gn vi ngi hin i chng ta nht v kch thc c th, song kch thc no ca h th vn cha bng phn na ca chng ta. Cng c bng bt u tr nn ph bin vo khong 2,5 triu nm trc, nhng ch l nhng mnh tc ra hoc gh o rt th s. i vi tm quan trng v s khc bit v sinh vt hc,Homo erectustuy c hn vn nhng vn cn km xa so vi ngi hin i.

Ton b lch s loi ngi , trong khong 5 n 6 triu nm sau khi con ngi xut hin ln u tin cch y 7 triu nm, vn ch b hp trong phm vi chu Phi. T tin u tin ca loi ngi bnh trng ra ngoi chu Phi lHomo erectus,iu ny c minh chng qua cc ha thch pht hin c o Java thuc vng ng Nam v thng c gi mt cch quy c l ngi Java (Xem Hnh 1.1.).Ha thch ngi Java c nht -c th l n ng hoc n b - thng c cho l c tui khong mt triu nm.Tuy nhin, gn y li c lp lun rng trn thc t n c tui n 1,8 triu nm. (Ni nghim khc ra th ci tnHomo erectusl ca chnh cc ha thch Java ,cn ha thch chu Phi m ngi vn xp loi lHomo erectuscl cn c t cho tn khc). Hin nay, bng chng hin nhin sm nht ca loi ngi chu u xut hin vo khong na triu nm trc, nhng cng c kin cho rng cn sm hn na. Nht nh l ngi ta c th gi nh rng vic chim c chu cng cho php loi ngi chim c chu u cng mt lc, bi u- l mt khi lc a duy nht khng b chia ct bng nhng hng ro t nhin ng k.

iu minh ha cho mt vn s tr i tr li nhiu ln trong cun sch ny.Bt c khi no c mt nh khoa hc tuyn b mnh pht hin ra X c nht-d X y l ha thch ngi c nht chu u,bng chng xa nht v vic thun ha cy ng Mexico hay bt c ci g c nht bt c ni u - th y nh rng tuyn b sthch thc nhng nh khoa hc khc ra sc bc b n, bng cch chng minh mnh tm c mt ci g cn xa hn na. Trn thc t, t phi c mt ci X no thc s l X c nht, trong khi ton b cc X khcc cho lc hn u sai. Tuy nhin, nh ta s thy, hu nh vi bt c X no, mi nm ngi ta li c nhng khm ph mi v tuyn b v mt X no c cho lcn xa hn na,ng thi bc b mt s hay tt c cc tuyn b v nhng X gi l cnht. Cc nh kho c thng phi mt hng my thp k mi c th i n ng thun v nhng vn ny.

Hnh 1.1: S bnh trng ca loi ngi ra khp th gii.

Ni pht nguyn: cch y 7 triu nm (chu Phi)

n khong na triu nm v trc, ha thch ngi khc vi cc b xngHomo erectusc hn ch s ln hn, trn v t gc cnh hn. S ngi chu Phi v ngi chu u cch y na triu nm kh ging s ngi hin i chng ta nn c xp vo loi Homo sapiens thay v Homo erectus. S phn bit ny l v on, biHomo erectus tin ha thnhHomo sapiens. Tuy nhin, nhng ngiHomo sapiensxa xa vn cn khc vi chng ta cc chi tit xng, s nh hn nhiu so vi chng ta, v khc bit kh nhiu so vi chng ta cng c ch tc v hnh vi. Cc dn tc dng cng c bng thi hin i, chng hn nh c t my i ca Yali, hn s khinh mit gi nhng cng c bng cch y na triu nm l qu sc th s. Th duy nht ng k khccb sung vo gia sn vn ha ca con ngi thi ,m chng ta c th khng nh chc chn,l vic dng la.

Nhng ngiHomo sapiensxa xa chng h li di sn ngh thut ln cng c bng xng hay bt c ci g khc ngoi di ct cng thm nhng cng c bng th s kia. Hy cn cha c ngi chu c, v l do hin nhin rng t ng Nam mun sang chu c th phi dng thuyn. Cng cha h c ngi bt c ni no ti chu M bi mun vy th trc ht con ngi phi chim c vng no ca lc au- gn chu M nht (tc Siberia), ngoi ra c l cng phi c k nng ng thuyn.(Eo Bering ngy nay chia ct gia Siberia v Alaska vn nng, vo thi lc th l eo bin, lc li l mt cu lc a ni gia hai bn t lin ty theo mt bin lin tc ln ri li xung trong sut Thi k Bng h). Tuy nhin, k nng ng tu cng nh sinh tn vng Siberia gi lnh hy cn vt xa ngoi kh nng ca nhng ngiHomo sapiensu tin.

Sau na triu nm, dn s loi ngi chu Phi v ty lc a u- bt u tch bit khi nhau v tch bit khi ngi ng chi tit xng. Dn c chu u v Ty trong khong t 130.000 n 40.000 nm trc y c i din bi s di ctc bit nhiu c gi l ngi Neanderthals, i khi c xp thnh mt loi ring lHomo neanderthanlensis. Tuy thng b m t trong v s tranh hot hnh nh nhng con d th ging nh vn sng trong hang ng, song tht ra ngi Neanderthals c no ln hn no chng ta mt cht. H cng l nhng ngi u tin li chng c hng hn v nghi thc mai tng ngi cht v chm sc ngi m. Th nhng cng c bng ca h vn cn th s so vi nhng chic ru tinh xo ca ngi New Guinea v thng vn cha c ch tc thnh nhng dng chun, mi ci mang mt chc nng ring c th nhn thy r.

Mt t mnh xng chu Phi cn gi c m nin i tng ng vi ngi Neanderthals li gn gi vi xng ca ngi hin i chng ta hn l xng ca ngi Neanderthals. Xng vng ng cn gi c li cng t hn na, nhng hnh nh chng li cng khc vi c ngi chu Phi ln ngi Neanderthals. V li sng vo thi , bng chng c lu gi tt nht l t cc vt dng bng v xng con mi thu thp c cc di ch min nam chu Phi. Mc d nhng ngi chu Phi cch y 100.000 nm c nhiu b xng ging ngi hin i hn so vi ngi Neanderthals sng cng thi, nhng h cng ch lm ra nhng cng c bng th s y nh ngi Neanderthals, ngha l vn khng c hnh dng chun. H khng li di tch v ngh thut. Xt theo bng chng xng cccon mi m h sn, c th thy k nng sn bn ca h cn cha c g c sc, ch yu nhm vo cc loi vt d git v hon ton khng nguy him. H vn cha sc git tru, ln v cc con mi nguy him khc. Thm ch h cn cha bit bt c: ni ca h ngay trn b bin nhng li khng h c du vt xng c v li cu. H v nhng ngi Neanderthals cng thi vn cn chat n mc con ngi y .

Lch s con ngi rt cuc ct cnh vo khong 50.000 nm trc, vo thi gian m ti tng gi l C Nhy Ln V Pha Trc ca chng ta. Nhng du vt xc nh sm nht ca c nhy l cc di ch ng Phi vi nhng cng c bng c chun ha v nhng trang sc u tin cn gi c (nhng chui ht bng v trng iu). Chng bao lu sau, nhng pht trin tng t cng xut hin vng Cn ng v ng Nam chu u, k (khong 40.000 nm trc) l Ty Nam u,ni cn li nhiu cng c ch tc bn cnh xngca nhng ngi c mnh danh l Cro-Magnon hon ton ging ngi hin i. Sau , nhng bi rc thi cn gi c cc di ch kho c nhanh chng tr nn ngy cng th v hn v khin khng cn nghi ng g na rng y ta ang gp nhng ngi hin i v c mt sinh hc ln v mt hnh vi.

Nhng bi rc thi ca ngi Cro-Magnonbao gm khng ch cng c bng m c cng c bng xng,c ch tc thnh nhng hnh dng thch hp (chng hn thnh li cu), iu m r rng l nhng ngi tin s c hn khng bit ti. Cc cng c c sn xut vi nhiu hnh dng a dng v khc bit, hin i n mcch nhn l chng ta ngy nay c th nhn bit cng nng ca chng nh kim khu, di, cng c chm khc, v.v. Thay v nhng cng c ch gm mt b phn chng hn nh no cm tay, cc cng c gm nhiu mnh xut hin. Nhng v kh gm nhiu b phn m chng ta c th nhn ra cc di ch Cro-Magnon bao gm lao mc, dng c nm lao, cui cng l cung v tn, tin thn ca sng trng v cc v kh nhiu b phn hin i khc. Cc phng tin ny cho php git th hu hiu c ly an ton, nh vy con ngi c th sn cc con mi nguy him nh t gic v voi, trong khi vic pht minh ra dy thng bn li, dy v by cho php ngi ta b sung chim v c vo thc n hng ngy. Di tch nh ca v qun o may chng minh rng con ngi c bc tin ln v kh nng sinh tn ni c kh hu lnh, cn di tch trang sc v cc b xng c chn ct cn thn ch ra rng c nhng pht trin mang tnh cch mngv thm m v tm linh.

Trong s cc sn phm ca ngi Cro-Magnon cn gi c n nay, ni ting nht l cc tc phm ngh thut: nhng bc tranh k v trong hang ng, nhng bc tng, v cc nhc c m n ngy nay chng ta vn xem l ngh thut. Bt c ai tng trc tip tri nghim ci sc mnh chong ngp ca nhng bc tranh b mng v nga to bng tht hang Lascaux min nam nc Php s lp tc hiu ngay rng, vi tc gi nhng bc tranh , tm tr h t cng phi hin i nh l b xng ca h.

Hin nhin rng c mt thay i to ln no din ra trong nng lc ca t tin chng ta trong khong t 100.000 nm n 50.000 nm trc. C Nhy Ln V Pha Trc ny t ra hai cu hi ln cha c li gii p: nguyn nhn no lm pht sinh c nhy , v v tr a l ca c nhy . V nguyn nhn pht sinh C Nhy Ln, ti lp lun trong cunLoi tinh tinh th barng ls hon thin thanh qun, do l s hon thin c s gii phu hc ca ngn ng hin i, m kh nng sng to ca con ngi ph thuc rt nhiu. Nhng ngi khc th li cho rng vo thi gian c s thay i trong t chc ca no song kch thc no th khng thay i, nh vy mi xut hin ngn ng hin i.

V a im ca C Nhy Ln V Pha Trc, liu c phi n din ra ch yu mt khu vc a l duy nht, trong mt nhm ngi duy nht m sau c th bnh trng v thay th nhng nhm ngi trc cc vng khc trn th gii? Hay c nhy din ra song song nhiu khu vc khc nhau, cc c dn c ngy nay mi khu vc l hu du ca nhng c dn sng t trc c nhy? Nhng s trng c v hin i hn chu Phi cch y khong 100.000 nmc cho lh tr cho gi thuyt u, theo th c nhy din ra ch yu chu Phi. Cc nghin cu phn t (ca ci gi l DNA ti th) ban u cng c din dch theo li chu Phi l ci ngun ca con ngi hin i, du rng ngha ca cc pht hin phn t vn cn ng ng. Mt khc, s nhng ngi sng ti Trung Hoa v Indonesia hng trm ngn nm trc c mt s nh nhn chng hc vt l cho l mang nhng c im chung vi ngi Trung Hoa v ngi chu c bn a ngy nay. Nu ng vy, pht kin ny s gi rng c s pht trin song song v c nhiu ci ni ca ngi hin i nhiu khu vc, ch khng phi ch c mt Vn a ng duy nht. Cu hi n nay vn cha c li gii p cui cng.

Bng chng v mt ci ni cc b ca con ngi hin i, theo sau l vic con ngi bnh trng v thay th nhng loi ngi khc mt vng khc, c v l mnh m nht chu u. Cch y khong 40.000 nm, ngi Cro-Magnon xut hin chuu, vi b xng hin i, v kh u vit v ccnt vn ha tin tin khc. Trong vng vi ngn nm khng cn mt ngi Neanderthals no na, d chnh ngi Neanderthals tin ha nh l nhng c dn duy nht chu u trong sut hng trm ngn nm. Chui s kin gi mnh m rng ngi Cro-Magnon hin i, bng cch no , dng cng ngh vt tri ca mnh, cng vi k nng ngn ng ca b no, gy bnh, git cht hoc xua ui ngi Neanderthals, li rt t hoc khng mt bng chng no v s hp huyt gia ngi Neanderthals v ngi Cro-Magnon.

C Nhy Ln V Pha Trc trng hp vi s m rng a vc sinh sng ca con ngi ln u tin m khoa hc chng minh c k t khi t tin chng ta chim c lc a u-. S m rng bao gm vic xm chim chu c v New Guinea m hi cn ni vi nhau thnh mt lc a duy nht. Nhiu di tch phng x chng minh s hin din ca con ngi chu c/New Guinea trong khong t 40.000 n 30.000 nm trc (cng vi mt s tuyn b tm c chng c c hn song hy cn gy tranh ci). Trong mt khong thi gian ngn ca ln di dn nguyn thy , con ngi bnh trng ra ton b lc a v thch nghi vi mi trng a dng ca n, t nhng khu rng ma nhit i v nhng ngn ni cao New Guinea cho ti nhng vng ni a kh hn v chm ng nam m t ca chu c.

Trong sut cc Thi k Bng h, nc i dng b giam trong bng nhiu n ni mc nc bin trn ton th gii thp hn mc nc bin hin ti n hng my chc mt. Kt qu l, nhng ni m nay l cc bin cn gia chu v cc o Sumatra, Borneo, Java v Bali ca Indonesia th ngy xa l t cn. (Cc eo bin nng ni khc nh eo Bering v bin Manche cng vy). B bin ng Nam thi nm cch v tr ngy nay n hn 1.100 km v pha ng. Tuy nhin, cc o trung tm Indonesia gia Bali v chu c th vn nm gia v b chia ct bi cc eo bin su. n chu c/New Guinea t ni a chu vo thi th vn phi vt qua t nht tm eo bin, eo rng nht c b ngang t nht80 km. Hu ht cc eo ny chia ct cc hn o vi nhau khin t o ny khng th thy o kia, nhng bn thn chu c th ngay c t cc o Indonesia gn nht nh Timor v Tanimbar vn c th nhn thy c. Vy nn, vic chim c chu c/New Guinea rt quan trng, ch ni hi phi c tu bin vcung cp bng chng sm nht v vic dng tu bin trong lch s. Mi n khong 30.000 nm sau (13.000 nm trc y) mi c bng chng mnh m v vic tu bin c dng mt ni khc trn th gii, y l a Trung Hi.

Ban u, cc nh kho c cho rng c kh nng vic chim c chu c/New Guinea ch l do mt nhm ngi lm c mt cch tnh c khi h b cun ra bin trong khi ang nh c trn b gn mt hn o ca Indonesia. gi thuyt cc oan nht, ngi ta m t nhng ngi nh c u tin ch l mt ph n duy nht ang mang thai mt b trai. Song nhng ngi tin l thuyt di dn tnh c ny ngc nhin trc nhng khm ph gn y rng c nhng hn o khc nm v pha ng New Guinea cng b chim c chng bao lu sau bn thn New Guinea, vo khong 35.000 nm trc. l cc o New Britain v New Ireland trong qun o Bismarckv o Buka qun o Solomon. Buka nm khut tm nhn t hn o gn nht v pha ng v ch c th n c bng cch vt qua mt khong cch chng 160 km bng ng bin. Nh vy, ngi chu c v New Guinea hn c kh nng du hnh bng ng bin mt cch c ch nh n cc hn o nhn thy c, v h s dng phng tin ng bin kh thng xuyn nn cng hay tnh cn c c cc hn o xa khng nhnthy c.

Vic nh c chu c/New Guinea hn gn lin vi mt s kin lnu tinkhc ngoi vic con ngi ln u tin s dng thuyn vt bin v s di c ln u tin ca loi ngi t khi nh c lc a u-: y l s dit vong ln u tin ca cc loi th ln bi tay con ngi. Ngy nay chng ta coi chu Phichnhl lc a ca cc loi hu nh ln. Lc a u- ngy nay cng c nhiu loi hu nh ln (tuy khng di do phong ph nh ng bng Serengeti ca chu Phi), nh t gic, voi v h chu , nai sng tm, gu v s t chu u (ring s t th mi n thi Hy-La vn cn). Chu c/New Guinea ngy nay khng c loi hu nhno ln tng ng nh vy, trn thc t l khng c loi no ln hn con th c ti nng xp x 50 kg.Nhng chu c/New Guinea trc kia tng c nhng loi hu nh ln a dng ca ring mnh, trong c th c ti khng l, nhng con th c ti ging nh t gic gi l diprotodont v c kch thc bng con b, v mt loi bo c ti. Ngy xa vng ny cn c mt loi chim khng bit bay ging nh iu nng gn 200 kg, cng vi mt s loi b st cc ln trong c mt loi thn ln nng mt tn, mt loi trn khng l v nhng loi c su sng trn cn.

Tt c cc loi th khng l chu c/New Guinea u bin mt sau khi con ngi xut hin. Tuy ngi ta vn cn tranh ci v thi im chnh xc chng dit vong, nhng mt s di ch kho c ti c c nin i hng vn nm, vi rt nhiu du tch xng ngi, c khai qut cn thn, khng h bao gm du vt no ca cc loi vt khng l vo 35.000 nm trc m ngy nay tuyt dit. V vy, cc loi vt khng l hn b dit vong chng bao lu sau khi con ngi t chn n chu c.

S bin mt gn nh ng thi ca nhiu loi th ln nh vy hin nhin lm ny sinh cu hi: Ci g gy ra chuyn ? C th c mt cu tr li hin nhin, y l chng b git sch hoc b tiu dit mt cch gin tip bi nhng ngi u tin n. Hy nh rng cc loi th chu c/New Guinea tin ha hng triu nm m khng h c mt nhng tay th sn ca loi ngi. Ta bit rng cc loi chim v th qun o Galpagos v Bc Cc, vn cng tin ha m khng h c mt con ngi v cho mi n thi hin i vn cha h bit n con ngi, n ngy nay vn c hin kh khng chu ni. L ra chng b tuyt dit nu cc nh bo v mi trng khng nhanh chngp dng cc bin php bo v.Trn cc hn o mi c pht hin gn y ni cc bin php bo v khng c thc thi nhanh chng, tnh trng dit chng tht s xy ra: loi dodo o Mauritius hu nh tr thnh biu tng ca s tuyt dit. Ngy nay ta cng bit rng, trn bt c hn o i dng no c con ngi nh c k t thi tin s n nay m cc nh khoa hc nghin cu k, vicn nh c ca con ngi u dn nnhng cn dit chng m nn nhn l chim moa New Zealand, loi vn co khng l Madagascar v loi ngng ln khng bit bay Hawaii. Cng nh ngi hin i lign l dodo v hi cu vn khng h bit s ngi git chng, ngi tin s hn cng li gn l moa v vn co khng l khng h bit s ngi ri git chng.

V vy c mt gi thuyt v vic cc con th khng l ca chu c v New Guinea dit chng, yl chng gp cng mt s phn nh nhau vo khong 40.000 nm trc. Ngc li, hu ht cc loi th ln ca chu Phi v u- vn cn sng st n ngy nay bi chng cng tin ha bn cnh ngi nguyn thy sut hng trm ngn hay thm ch hng triu nm. Nh vy chng c khi th gi bit s ngi trong khi k nng sn bn ban u cn th s ca t tin chng tac ci tin rt chm chp. Cc loi dodo, moa v c l c cc loi th khng l ca chu c/New Guinea tht khng may khi chng t ngt phi i mt - m khng h c chun b trc v mt tin ha - vi nhng con ngi hin i vi k nng sn bt pht trin y .

Tuy nhin, ci gi thuyt git sch3nh ngi ta gi khng phi l khng gp kin phn i trong trng hp chu c/New Guinea.Nhng ngi ph phn thuyt ny nhn mnh rng cho n nay cha h c di tch xng no ca cc loi th khng l chu c/New Guinea mang bng chng r rng rng chng b con ngi git hay thm ch rng chng tng sng bn cnh con ngi. Nhng ngi bo v gi thuyt git sch tr li: Nu nh vic git sch cc loi din ra rt nhanh v li cch y rt lu, chng hn ch trong vng vi ngn nm nhng li cch y n 40.000 nm, th cng kh m mong tm c di tch kho c chng minh cho vic . Nhng ngi ch trch p li bng mt phn gi thuyt: rng c l cc loi th khng l kia khng b git m b cht v mt thay i kh hu, chng hn nh hn hn nghim trng trn lc a chu c vn kh hn trin min. Cuc tranh ci vn cn tip din.

Ring ti, ti khng th hiu ti sao cc loi th khng l chu c sng st qua khng bit bao nhiu ln hn hn trong sut hng triu nm lch s chu c, th ring mt ci li cng nhau cht gn nh cng mt lc (t nht l so vi chng thi gian hng triu nm)tnh cng vothi im nhng con ngi u tin xut hin. Nhng loi khng l tuyt chng khng ch vng trung tm chu c kh hn m c vng ty New Guineav vng ng nam c vn ma nh trt nc. Chng cng tuyt chng mi mi trng, khng c ngoi l, t vng sa mc cho ti rng ma lnh v rng ma nhit i. V vy,ti cm thy kh nng ln nht l cc loi th khng l b con ngi tiu dit, c mt cch trc tip (git lm thc n) ln gin tip (do con ngi dng lav lm thay i mi trng). Song d gi thuyt git sch hay gi thuyt kh hu t ra l ng, vic tt c cc loi th ln chu c/New Guinea bin mt, nh chng ta s thy, c nhng hu qu nng n i vi lch s loi ngi t v sau. Nhng s dit chng loi b tt c cc loi th hoang ln m l ra con ngi c th thun ha, khin ngi chu c v New Guinea bn a khng h c ly mt con vt nui no ca ring mnh.

Vy l, vic con ngi chim c v nh c chu c/New Guinea ch din ra vo khong thi gian C Nhy Ln V Pha Trc. Mt cuc di dn ln ca con ngi din ra khng lu sau l n nhng vng lnh nht ca lc a u-. Tuy ngi Neanderthals sng vo cc thi k Bng hv thch nghi vi ci lnh,h vn khng i ln pha Bc xa qu min bc c v Kiev.iu khng l,bi ngi Neanderthals r rng l khng c kim, khng bit may qun o, khng c nh ca m v khng c nhng cng ngh khc cn thit c th sng cn nhng vng kh hu lnh nht. Nhng ngi hin i v mt gii phu m c cc cng ngh th bnh trng n Siberia vo khong 20.000 nm trc (mt s ngi a ra nhng thi im sm hn nhiu, tuy nhiniu nycn tranh ci). S bnh trng ny hn l nguyn nhn cho s tuyt chng ca loi voi mamt lng dy v t gic c lng ca lc a u-.

Vi vic nh c chu c/New Guinea, con ngi gi y chim c ba trong s nm lc a c th sinh sng c. (Trong cun sch ny, ti xem u- l mt lc a duy nht, ng thi khng k Chu Nam cc bi lc a ny mi n th k 19 con ngi mi t chn n v cha bao gi c con ngi sinh sng t tc). Vy l ch cn li hai lc a, Bc M v Nam M. Chc chn l hai lc a c con ngi nh c sau cng, v l do hin nhin l n c chu M t Cu Th gii th hoc phi dng thuyn (m bng chng v s c mt ca thuyn th ngay c Indonesia mi n 40.000 nm trc y mi c, chu u th cng mun hn nhiu) vt bin, hoc phi chim lnh Siberia (m mi n 20.000 nm trc vn cha c ngi ) th mi c th bng qua di t Bering.

Tuy nhin, con ngi di c sang chu M ln u tin c th vo khi no trong khong t 14.000 n 35.000 nm trc th vn cn cha r. Di tch hin nhin xa nht ca con ngi chu M l ti cc di ch Alaska c nin i khong 12.000 nm tr.CN, theo sau l mt lot di ch Hoa K pha nam bin gii Canada v Mexico vo cc th k ngay trc 11.000 nm tr.CN. Cc di ch Mexico c gi l di ch Clovis, t theo tn ca di ch tiu biu gn th trn Clovis, bang New Mexico, ni nhng mi lao ln bng c trng ca n c tm thy ln u tin.n nay ngi ta bit n hng trm di ch Clovis, ph khp 48 bangni a Hoa K ko di n tn Mexico. Bng chng hin nhin v s hin din ca con ngi chng bao lu sau cng xut hin Amazonia v Patagonia. Cc s kin ny gi rng cc di ch Clovis chng minh cho vic con ngi ln u tin di c sang chu M, sau nhanh chng nhn ln, bnh trng rng ra y c hai lc a.

Thot tin ngi ta c th ly lm l rng cc hu du ca ngi Clovis c th n c Patagonia nm cch bin gii Hoa K-Canada nhng 13.000 km trong vng cha ti mt ngn nm. Tuy nhin, nu chia khong cch y cho mt ngn nm th ngi tin s nam tin trung bnh 13 km mt nm,ch l chuyn vti vi ngisn bt hi lm bi c khi ch trong mt ngy tm thc n h cng i c ngn y qung ng ri.

Chng ta thot tin cng c th ngc nhin rng c dn chu M thi tr nnng c nhanh n mc phi ngh n chuyn di c mi v pha nam n tn Patagonia.Song, s tng dn s cng chng c g l nu ta xt k nhng con s c th. Nu chu M rt cuc l ni c tr ca nhng ngi sn bt hi lm vi mt dn s trung bnh khong di mt ngi trn mt dm vung (khong 1,6 km2, ND) (mt con s cao so vi nhng ngi sn bt hi lm hin i), th ton b din tch chu M s c dn s khong 10 triu ngi sn bt hi lm. Nhng thm ch nu nhng ngi n nh c u tin ch c khong 100 ngi v dn s ca h ch tng vi tc 1,1% mt nm th hu du ca h s t ngng 10 triu ngi trong vng mt ngn nm. Mt ln na, tc tng dn s 1,1% mt nm chng c g l kh: thi hin i ngi ta quan st c tc tng dn s ti 3,4%/nm khi ngi ta di c sangcc vng t hoang, chng hn nh khi nhngthy th ni lon trn con tuHMS Bountyv cc b v ngi Tahiti ca h di c sang o Pitcairn.

S phong ph di ch ca ngi sn bn Clovis trong vi th k u tin sau khi h xut hin chu M cng ging nh s phong ph di ch c chng minh v mt kho c sau khi t tin ngi Maori pht hin ra New Zealand gn y nht. Mt s phong ph di ch khc cng c chng minh cho vic nhng ngi hin i v mt kho c di c sang chu u vo thi k xa xa hn nhiu, cng nh vic chim lnh chu c/New Guinea. Ngha l, bt c ci g v hin tng Clovis v v vic h bnh trng khp chu M u tngngvi cc khm ph m khoa hc chng minh c v vic con ngin nh c ti cc vng t hoangkhc trong lch s.

Vic bng n cc di ch Clovis trong cc th k ngay trc 11.000 nm tr.CN, ch khng phi cc th k trc 16.000 hay 21.000 nm tr.CN,c th c ngha g?Hy nh li rng Siberia vn d bao gi cng lnh, v c mt di bng thng trc tri di nh mt ranh gii khng th vt qua sut c chiu ngang ca Canada trong hu ht thi i Pleitoxen. Ta thy rng cng ngh cn thit chng chi vi ci lnh cc kia khng h xut hin mi n khi nhng ngi hin i v mt gii phu xm chim chu u vo khong 40.000 nm trc, v rng con ngi mi n 20.000 nm sau mi di c sang Siberia. Cui cng, nhng ngi Siberia u tin sang Alaska hoc bng ng bin qua eo Bering (m n ngy nay vn ch rng 80 km) hoc bng cch i b vo nhng thi bng h khi eo Bering l mt di t lin. Di t Bering, trong nhng ln hin hu cch qung m cng li cng n hng ngn nm, hn rng n hng ngn km, bao ph ton lnh nguyn4bng phng, ni nhng ngi thch nghi vi kh hu c th d dng bng qua c. Di t ny gn y b ngp nc v li tr thnh eo bin khi mc nc bin dng ln vo khong 14.000 nm tr.CN. D nhng ngi Siberia u tin y i b hay cho thuyn n Alaska, bng chng chc chn c sm nht v s hin din ca loi ngi Alaska c nin i khong 12.000 nm tr.CN.

Chng bao lu sau , mt hnh lang khng c bng theo hng Bc-Nam m ra trong mng bng ln Canada, cho php nhng ngi Alaska u tin bng qua xung vngng bng Ln(Great Plains) xung quanh khu vc thnh ph Edmonton hin nay ca Canada. Vic ny nh du chm ht cho ci ro cn ln cui cng gia Alaska v Patagonia i vi ngi hin i. Nhng ngi Edmonton tin phong hn thy vngng bng Lnc c man no th sn. t hn l h an c, ngy mt ng ln, v dn dn bnh trng v pha Nam chim lnh ton b Ty bn cu.

Mt kha cnh khc ca hin tng Clovisp ngmong i ca chng ta v s hin din u tin ca con ngi pha nam mng bng ln Canada. Cng nh chu c/New Guinea, thot tin chu M cng c y ry cc loi th ln. Khong 15.000 nm trc, min Ty chu M trng rt ging ng bng Serengeti ca chu Phi ngy nay, vi hng n voi v nga b s t v bo sn ui, li cn c nhng loi c d nh lc v con li t khng l. Cng nh chu c/New Guinea, ti chu M hu ht cc loi th ln u b tuyt chng. Trong khi nhng s tuyt chng c ldin ra ti chu c t hn 30.000 nm trc, th ti chu M s tuyt chng ch din ra trong khong 17.000 n 12.000 nm tr liy. i vi cc loi th ln chu M tuyt chng m xng vncn v s v c nin i c bit chnh xc, ngi ta c th xc nh rng s tuyt chng din ra vo khong 11.000 nm tr.CN. C l hai s tuyt chng c xc nh nin i chnh xc nht l ca con li t Shasta v loi d ni Harrington vng Hang Ln (Grand Canyon), c hai u bin mt trong vng mt, hai th k vo khong 11.000 nm tr.CN. D c tnh c trng hp hay khng, nin i l ng nht - trong phm vi dung sai thnghim - vi thi im nhng ngi sn bn Clovis t chn n khu vc Grand Canyon.

Vic pht hin nhiu b xng voi mamt m gia xng sn c cm mi gio Clovis cho thy rng khng phi ngu nhin m cc nin i ny khp nhau. Nhng nh sn bn di c v pha Nam bng qua chu M, khi gp cc loi th ln vn trc cha h nhn thy con ngi, c th nhn thy rng th chu M qu d git v tuyt dit chng. C mt thuyt ngc li cho rng cc loi th ln chu M tuyt chng khng phi do b git m l do kh hu thay i vo cui thi k Bng h cui cng vn cng xy ra vo khong 11.000 nm tr.CN(iu ch khin cc nh c sinh hc hin i cng bi ri hn khi h c cng l gii).

V phn mnh, ti cng gp cng mt mc mu nh vy vi l thuyt cho rng cc loi th ln chu M dit chng v s thay i kh hu nh tng gpvi l thuyt tng t v chu c/New Guinea. Cc loi th ln ca chu M sng st n tn cui 22thi k Bng h trc . Ti sao hu ht chng li chn ng thi k Bng h th 23 dit chng ng lot khi c mt nhng con ngi c gi nh l v hi kia? Ti sao chng bin mt mi mi trng, khng ch nhng mi trng thu hp m c cc mi trng m rng rt nhiu vo cui Thi k Bng h sau cng? Do vy ti ng rng chnh cc th sn Clovis lm vic,nhng cuc tranh ci vn cha c hi kt thc. D l thuyt no c chng minh l ng th hu ht cc loi th hoang d ln l ra c th c ngi chu M bn a thun ha cng v vy m b xa s.

Mt cu hi na cng cha c li gii p, y l liu c tht cc th sn Clovis l nhng ngi chu M u tin khng. Cng nh bt c khi no ai tuyn b tm c ci g l xa nht, ngi ta thng xuyn tuyn b pht hin c chu M di ch ca nhng ngi cn xa hn ngi Clovis. Hng nm, mt vi tuyn b nh vy qu thc c v thuyt phc v hp dn khi lc u c a ra. Nhng ri li khng trnh khi ny sinh nhng kh khn trong cch din dch. Liu c tht cc cng c c tm thy cc di ch l do con ngi lm ra khng, hay chng ch l nhng hnh dng t nhin? Liu cc nin i ccbon phng xcngi ta tuyn b kia l ng ch khng b loi b bi mt trong rt nhiu kh khn c th xy ra khixc nhnin i bng ccbon phng x? Nu nin i l ng th liu chng c thc s gn lin vi nhng sn phm ca con ngi ch khng phi ch l mt cc than 15.000 tui [tnh c] nm cnh mt cng c bng m k thc ch c lm ra khong 9.000 nm trc?

minh ha nhng vn , ta hy xt v d in hnh sau y v mt tuyn b tm thy di ch tin Clovis m ngi ta hay trch dn.Ti mt hang Brazil tn l Pedra Furada cc nh kho c tm thy nhng bc tranh hang ng m, khng nghi ng g na,ldo con ngi lm ra. Trong nhng ng di chn mt vch , h cng tm thy mt s hn m hnh dng cho thy c kh nng chng l nhng cng c th s. Ngoi ra h cn bt gp ci m h cho l nhng bp l trong c than t vi nin i khong 35.000 nm trc. Cc bi vit v Pedra Furada c cho in trn t tp ch khoa hc th gii y uy tn v rtkn chn lNature.

Nhng khng mt hn no ni chn vch hin nhin l cng c do con ngi lm ra nh cc mi lao Clovis v cng c Cro-Magnon. Nu chng trm ngn hn t mt vch cao ri xung trong vng hng vn nm th nhiu hn trong s b ct x v v ra khi chm n cc tng bn di, trong mt s hn rt cuc s trng nh nhng cng c th s do con ngi gh o. Tyuv vi ni khc ti Amazonia, gii kho c xc nh nin i cc sc t c s dng trong cc bc ha hang ng, nhng vic li khng c tin hnh Pedra Furada.Xung quanhthng xuyn xy ra nn chy rng to nn than, than ny thngc gi v cc dng ncqut vo hang ng. Khng c bng chng no ni kt nhng vin than c tui 35.000 nm vi nhng bc tranh hang ng khng th nghi ng Pedra Furada. Mc d nhng ngi khai qut u tin vn tin tng vo quan im ca mnh, mi y mt nhm nh kho c - vn khng tham gia khai qut nhng ci m vi cc tuyn b v pht hin tin Clovis - n thm di ch ny, song khi tr v h vn t ra cha b thuyt phc.

Di ch Bc M m hin nay c coi l di ch tin Clovis c bng chng mnh m nht l hang Meadowcroft Pennsylvania, cung cp nin i ccbon phng x lin quan ti ngi khong 16.000 nm trc. Ti Meadowcroft khng nh kho c no ph nhn rng xut hinnhiu cng c ch tc ca con ngi nhiu tngc khaiqut cn thn. Nhng nin i ccbon phng x xa nht khng c ngha lm, bi cc loi cy trng v vt nui gn lin vi nhng di ch ny li l cc loi vn sng Pennsylvania trong thi i gn y khi kh hu n ha, ch khng phi cc loi thuc thi i bng h cch y 16.000 nm nh ngi ta vn ngh. V vy ngi ta buc phi ng rngcc mu than c nin i tnhng lp con ngi nh c xa nht bao gm than sau thi Clovis ln vi ccbon xa hn. Di chc cho ltin Clovis nng k nht Nam M l di ch Monte Verde min nam Chile, c nin i t nht 15.000 nm trc. Di ch ny hin nay c v cng thuyt phc c nhiu nh kho c, song ngi ta vn phi thn trng bi nhiu ln b tng b ri tht vng nh th ri.

Nu qu tht c nhng ngi tin Clovis chu M th ti sao vic chng minh h c tn ti li kh khn n nh vy? Cc nh kho c khai qut hng trm di ch ti M m tt c u c nin i t 2.000 n 11.000 nm tr.CN, trong c hng t di ch Clovis ti min ty Bc M, cc hang dy Appalache v cc di ch ven bin California. Di cc lp kho c ni s hin din ca con ngi l khng th nghi ng, ti nhiu di ch trong chnh cc di ch , ngi ta khai qut thm nhiu lp su hn, xa hn,v tm thy nhiu di tch hin nhin ca cc loi th, nhng bng chng v con ngi th khng tm thy na. Bng chng v nhng ngi tin Clovis ti chu M tht yu t, tri ngc vi bng chng mnh m chu u, ni hng trm di ch minh chng cho s hin din ca con ngi t xa hn nhiu trc khi cc th sn Clovis xut hin ti chu M khong 11.000 nm tr.CN. Cn hng hn hn na l bng chng ti chu c/New Guinea, ni ch c gii lm l mt phn mi s nh kho c so vi s nh kho c ch ring ti M, nhng mt dm nh kho c li pht hin c trn mt trm di ch tin Clovis khng th chi ci ri rc trn ton lc a ny.

Nhng con ngi c xa chc chn l khng bay bng trc thng t Alaska n Meadowcroft v Monte Verde, lt qua tt c cc cnh quan gia cc ni . Nhng ngi bin h cho thuyt tin Clovis gi rng, trong hng ngn hay thm ch hng vn nm, nhng ngi tin Clovis ch c mt dn s thp hoc kh nhn thy c v mt kho c, v nhng nguyn nhn cha bit v cha tng c tin l bt c ni no khc trn th gii. Ti thy xut ny li cn km thuyt phc hn gp bi so vi xut rng vn Monte Verde v Meadowcroft rt cuc ri s cngc din gii licng nh nhiu di ch tin Clovis khc m ngi ta tng tuyn b. Ti th cm thy, nu nh qu tht c ngi tin Clovis nh c chu M, t hn ngy nay chng ta c th thy du vt hin nhin nhiu ni ch khng phi ci nhau sutnh vy. Tuy nhin, cc nh kho c vn ang bt ng kin v nhng vn ny.

D cch din gii no l ng i na, h qu cho s hiu bit ca chng ta v tin s chu M gn y vn l mt. Hoc, chu M c ngi n nh c u tin vo khong 11.000 nm tr.CN v nhanh chngy ngi. Hoc, vic nh c u tin din ra sm hn (hu ht cc gi thuyt v ngi nh c tin Clovis cho rng vic din ra vo khong 15.000 hay 20.000 nm tr.CN, c th 30.000 nm trc, mt s nghim tc cho rng cn sm hn na); song nhng ngi nh c tin Clovis vn cn t i v s lng,t li du vthoc t c nh hng cho mi n khong 11.000 nm tr.CN. Du trng hp no i na th, trong nm lc a m con ngi c th c tr c, Bc M v Nam M l cc lc a c giai on tin s loi ngi ngn ngi nht.

Vi vic con ngi chim lnh chu M, hu ht cc khu vc c th c tr c ca cc lc a v o lc a, k c cc hi o t Indonesia n vng ng New Guinea u c ngi. Vic nh c cc hn o cn li ca th gii mi n thi hin i mi c hon tt: cc o a Trung Hi nh Crete, Cyprus5, Corsica6v Sardinia c nh c t 8.500 n 4.000 nm tr.CN, cc o Carib bt u c nh c vo khong 4.000 nm tr.CN, cc o Polynesia v Micronesia t khong 1.200n 1.000 nm tr.CN, Madagascar khong nm 300 CN n 800, v Iceland vo khong th k th IX. Ngi chu M bn a, c l l t tin ca ngi Inuit, bnh trng khp vng BcCc vo khong 2.000 nm tr.CN. Nh vy, nhng khu vc duy nht cn li cha c ngi , ch i cc nh thm him chu u t chn n trong vng 700 nm sau , l nhng hn o xa xi nht ca i Ty Dng v n Dng (nh qun o Azores v Seychelles) cng vi Nam cc.

Vic cc lc a c con ngi n nh c vo nhng thi im khc nhau liu c ngha g i vi lch s t v sau? Nu c, ngha y l g? Gi nh rng c mt c my thi gian c kh nng a cc nh kho c i ngc thi gian chu du vng quanh th gii vo thi im 11.000 nm tr.CN. Xt tnh hnh th gii vo thi , liu cc nh kho c c th tin on xem cc x hi loi ngi trn nhng lc a khc nhau s pht trin sng, vi trng v thp theo nhng trnh t no v t tin on tnh trng ca th gii ngy nay hay khng?

Cc nh kho c hn s xt n nhng li th kh d ca ni c li th xut pht. Nu li th xut phtl ng k th chu Phi hn c li th lnlao: ngi nguyn thy hin hu nh mt loi ring bit sm hn cc lc a khc t nht 5 triu nm. Ngoi ra, nung l ngi hin i ny sinh chu Phi khong 100.000 nm trc ri mi bnh trng ra cc lc a khc,iu hn trit tiu bt k li th no tch ly c cc ni khc ti thi im v mang li cho chu Phi mt li th xut pht mi. Hn na, s a dng gen ca ngi chu Phi l cao nht: mt khi con ngi a dng hn th h hp li t s cho ra nhiu pht minh a dng hn.

Song nh kho c ca chng ta c th li phn tnh: thc ra th ci li th xut pht ny c ngha g cho mc ch ca cun sch ny? Chng ta khng c hiu ci n d cuc chy ua [gia cc chu lc] theo ngha en. Nu bo li th xut pht ngha l qung thi gian cn thit con ngi chim c ton b mt lc a sau khi mt s ngi tin phong u tin t chn ln lc a , th qung thi gian ny tng i ngn: khng qu 1.000 nm con ngi bnh trng ra ton b Tn Th gii. Cn nu li th xut pht hm khong thi gian cn thit thch nghi vi mi trng a phngth ti cng nhn rng mt s mi trngc tnhcc oan qu tht l i hi phi mt thi gian thch nghi. Chng hn, ngi ta phi mt ti 9.000 nm mi chim lnhcBc Cc sau khi chim c ton b phn cn li ca chu M. Song ngi ta hn khai ph v thch nghi vi hu ht cc khu vc mt cch nhanh chng, mt khi kh nng pht minh ca con ngi hin i pht trin. Chng hn, sau khi t tin ngi Maori n c New Zealand, hnh nh h ch mt cha y mt th k pht hin ra ton b cc ngun cung cp ng k, ch thm vi th k na tn dit con moa cui cng nhng vnga hnhhim tr nht th gii, v ch thm vi th ktch ra thnh mt lotnhiu x hi khc nhau, t nhng ngi sn bt hi lmvng duyn hi cho n cc nng dnbit p dng nhng cch lu tr lng thc mi.

V vy nh kho c ca chng ta hn s nhn sang chu M v kt lun rng ngi chu Phi, tuy r rng l nhng ngi c li th xut pht, hn b nhng ngi chu M u tin ht cng trong vng nhiu lm l mt ngn nm. Sau , do chu M rng hn (so vi chu Phi th rng hn n 50%) v mi trng a dng hn nhiu nn ngi chu M bn a c c li th so vi ngi chu Phi.

Nh kho c sau hn s nhn sang u- v lp lun nh sau: u- l lc a ln nht th gii. N c ngi sinh sng t lu hn tt c cc lc a khc ngoi tr chu Phi. Mc d chu Phi c ngi t sm hn u- mt triu nm nhng iu khngng k bi ngi nguyn thy lc vn cn tnh trng ht sc s khai.Nh kho c ca chng ta c th nhn vo s n r ca vng ty nam chu u vo Hu k c cch y t 20.000 n 12.000 nm vi tt c cc tc phm ngh thut v cng c phc tp lng danh m t hi liu u- c li th xut pht ngay t lc chng, t nht l trong phm vi u-.

Cui cng, nh kho c s quay sang chu c/New Guinea v trc ht s lu rng y l mt khu vc nh (lc a nh nht), phn ln bao ph ton sa mc ch c kh nng nui sng mt s t ngi, nm v tr c lp, v c ngi sinh sng mun hn so vi chu Phi v u-. Tt c nhng iu hn s khin nh kho c tin on chu c/New Guinea s pht trin chm.

Nhng hy nh rng ngi chu c v ngi New Guinea l nhng ngi c k thut hng hi sm nht trn th gii. H to ra nhng bc tranh hang ng r rng l mun nht th cng xa nh ngi Cro-Magnon chu u. Jonathan Kingdon v Tim Flannery lu rng vic di c sang chu c/New Guinea t cc o vng thm lc a chu i hi con ngi phi thch nghi c vi nhng mi trng mi m h gp trn cc hn o min trung Indonesia - mt m cung nhng ng b bin cung cp ngun hi sn, rn san h v cy c phong ph nht trn th gii. Khi nhng ngi nh c ny vt cc eo bin chia ct mi hn o Indonesia vi hn o k cn v pha ng, h li thch nghi t u, chim lnh ton b hn o k cn ri li tip tc di c sanghn o ktip. l mt thi k hong kim ca s bng n dn s loi ngi m n nay cha c tin l.C l nhng chu k n nh c, thch nghi ri bng n dn s ny l ci to iu kin cho C Nhy Ln V Pha Trc m sau lan truyn tr li v pha tyn u- v chu Phi.Nu gi thuyt ny l ng th chu c/New Guinea c mt li th xut pht mnh m sau hn tip din hu thcys pht trin ca loi ngi ti mi mt thi gian di sau C Nhy Ln V Pha Trc.

Vy, mt nh quan st c a ngc thi gian v 11.000 nm tr.CN khng th tin on xem cc x hi loi ngi trn chu lc no s pht trin nhanh nht, song li c th bin lun rng bt c lc a no cng c th l ni pht trin nhanh nht. D nhin, ngy nay khi mi vic ri, ta bit u- l lc a pht trin nhanh nht. Song, nhng nguyn nhn thtng sau s pht trin nhanh hn ca cc x hi u-ha ra li hon ton khng phi l cc nguyn nhn m nh kho c tng tng ca chng ta vo nm 11.000 tr.CN c th hnh dung. Phn cn li ca sch ny bao hm cuc tm kim hu khm ph nhng nguyn nhn tht.

CHNG 2. Th nghim t nhin v lch s

Trn qun o Chatham, cch New Zealand 500 dm (khong 800 km, ND) v pha ng, dn tc Moriori tng sng nhiu th k trong c lp nhng ri li gp kt cc tn khc vo thng Mi hai nm 1835. Vo ngy 19 thng Mi mt nm , mt con tu ch 500 ngi Maori mang theo sng ng, gy gc v ru b ln qun o, sau vo ngy 5 thng Mi hai li thm mt tu na ch 400 ngi Maori n. Nhng nhm ngi Maori bt u i khp cc lng mc ca ngi Moriori, tuyn b rng t nay ngi Moriori l n l ca h, ai phn i l h git. Gi nh ngi Moriori lc tin hnh mt cuc khng chin quy m th hn c th nh bi ngi Maori bi ngi Moriori ng gp i. Tuy nhin, ngi Moriori c truyn thng gii quyt cc cuc tranh chp bng cch ha bnh. Ti mt cuc hp cng ng, h quyt nh khng nh li ngi Maori m xut ha bnh, hu ngh v phn chia ti nguyn.

Nhng ngi Moriori cha kp a ra xut th ngi Maori tn cng i quy m. Ch trong my ngy sau h git hng trm ngi Moriori,em nhiu xc cht ca ngi Moriori ra nu nng ri n tht,bt tt c nhng ngi khc lm n lv ch vi nm sau ty git cht hu ht sngi . Mt ngi Moriori sng st k li: Ngi Maori bt u git chng ti nh git cu... Chng ti s cht khip, trn trong b trong bi, np trong h di t, bt c u trnh k th.Nhng v ch; h tm ra v git ht chng ti, khng phn bit n ng n b, gi tr ln b. Mt ngi chinh phc Maori gii thch: Chng ti nm quyn s hu theo phong tc ca chng ti, chng ti bt ht ngi. Khng ai thot c. Mt vi ngi b chy, nhng k chng ti git, nhng ngi khc chng ti cng git - th sao? l theo phong tc ca chng ti m.

Hu qu tn khc ca s ng ny gia ngi Moriori vi ngi Maori l ra c th d dng tin on c. Ngi Moriori l mt nhm ngi sn bt hi lm nh sng c lp, ch c cng ngh v cc v kh th s nht, hon ton khng c kinh nghim chin tranh, li thiu ngi lnh o hay t chc mnh. Nhng ngi Maori xm lc (toBc New Zealand)n t mt vng ng dn c gm nhngngi lm nng thng xuyn dnh vo nhng cuc chin tranh khc lit, c cng ngh v v kh tin tin hn, hot ng di quyn mt nhm lnh o mnh. D nhin, khi hai nhm ny rt cuc cng tip xc vi nhau th