VAN MENH CUA NHO GIAO VIET NAM

TRONO QUAN NIEM CUA CHU NGHÌA

YÉU NLTÒC " Ò N H O À " V À C H Ù N O H Ì A

DAN TOC CÀI LirONG DAU THE KY XX

TRAN NGUYÉN VIÉT '

Nho giào là mot hoc thuyét chinh tri - xa hoi ra ddi d Trung

Quóc vào khoàng the ky VI tr. CN, do Khong Tu (551 - 479)

sàng làp. Nói dung ed bàn cùa Nho giào là duòng ló'i tri nUóc

dUa trén nén tàng cùa dao due va luàn ly xà hói, vi vày ngUÒi

ta thudng goi hoc thuyét này là hoc thuyét chinh tri - dao due.

Nho giào du nhàp vào nUóc ta khà som va cùng vói chiéu

dai lich su khoàng 2000 nàm, chiù sU tiép bién vói càc yéu to

bàn dia va dàc biet, vói hai hoc thuyét Phàt va Lào Trang,

trd thành mot trong ba tru còt chinh ctia truyén thong tu

tUdng Viet Nam là Nho - Phàt - Lào (tam giào). Trong lich

su tu tUdng Viet Nam, vai trò cùa Nho giào ve duòng loi tri

nUóc khóng phài lue nào cùng là chù dao: t\l vai trò là cóng

CU cùa bo mày cai tri phUdng Bàc trong suot thién nién ky

thù nhat, sang dàu thién nién ky thù hai dUÒng nhu nò bj

*. Tièn sì Tnet hoc. TrUdng phòng Triet hoc Viét Nam. Vién Tri^t hoc. Vién Khoa hoc xà hói Viét Nam.

138

khiióc ili bòi su lua chon duòng ló'i tri nuóc cùa càc triéu dai

Ngó, Dinh, Tién Le, va tu thè' ky XI, cùng vói sU hình thành

va phàt trién cùa nhà nUóc phong kién trung Udng tàp

quyén, Nho giào dàn dàn chiem dUdc Uu the, mac dù trong

thòi ky Ly - Tran, Phàt giào dUdc tòn là quó'c giào. Tu thòi Le

Sd Nho giào dà giành dUdc dia vi doc tòn. Tuy nhién, sau khi

Le Thành Tòng (1442 - 1497) mà't, sU khùng hoàng cùa xà

hoi phong kién Viét Nam kéo theo su suy giàm vai trò cùa

Nho giào. Dé'n thòi Nguyèn (1802 - 1945), Nho giào mot lan

nfla lai co vi tri doc tòn.

Nhà Nguyen lén nàm quyén cai tri dat nUóc dà chon Nho giào làm he tu tUdng chinh thò'ng phuc vu duòng lò'i tri nUóc cùa mình. Tuy nhién, do triéu Nguyen dà ké' thùa Nho giào, dàc biét là Hàn Nho vói muc dich cùng co' vUdng quyén, trd thành "tàp dai thành", càc tu tUdng duy tàm va bào thù trong lich su Nho giào dà làm cho hoc thuyét này trò nén bàt càp trUóc xu thè' cùa thòi dai, dàc biét trong bòi cành cùa dà't nuóc dàu thè' ky XX.

Thà't bai cùa triéu Nguyen trUóc su xàm ludc cùa thuc dàn

Phàp ve thUc chà't, là su thà't bai cùa he tu tuòng phong kién

ma tru còt chinh cùa nò là Nho giào. Su lùng tùng trong chù

trUdng cùa triéu dình "chié'n hay hoà" cuòi cùng phài di dén

hói ké't là "bòa" bòi quyén Idi cùa hoàng toc bi dat trén Idi ich

quoc già. Nàm 1884 triéu dình Hué' dà ky Hièp Uóc Patenotre

vói Phàp, nhuòng chù qityén dàn toc cho de' quò'c Phàp. Tu dò

cho dé'n Càch mang thàng Tàm nàm 1945, Viét Nam là mot

nuóc thuòc dia nùa phong kién va bi xoà tén trén bàn do thè

giói. Ve chinh tri, chinh quyén phong kié'n Vièt Nam hoàn

toàn le thuòc vào sU cai tri cùa thuc dàn Phàp, triéu Nguyèn

139

chi là chinh phù bù nhin. Sau thà't bai cùa phong trào Càn vUdng (1897), thUc dàn Phàp tuyén bo hoàn thành cuoc bình dinh Dòng Dudng, chia càt dà't nUóc làm ba ky de de bé cai tri - Bàc Ky, Trung Ky va Nam Ky.

Dàu the ky XX, tình hình the giói va khu vuc cùng co nhiéu bién dòng, it nhiéu ành hUdng dén ddi song cùa nhàn dàn ta. Tai Trung Quóc, càc chù trUdng cài càch cùa càc sì phu phong kién tiéu biéu là "phài Dudng vu" lày dao ly cùa Trung Quóc làm góc, lày hoc ky thuàt nUòc ngoài de giàu manh. Phong trào này dien ra trong thòi gian hdn 30 nàm, nhung do sU càn trd cùa phài thù cuu trong triéu dình nén bj thà't bai. Tiép dén là phong trào duy tàn tu san do Khang Hùu Vi (1858 - 1927) va Ludng Khài Siéu (1873 - 1929) lành dao vói chù trUdng xoà bò che dò quàn chù chuyén che, thay vào dò là che dò quàn chù làp hién giong nhU cuòc duy tàn Minh Tri d Nhàt Bàn. Ho dà làm nhiéu bàn tà'u trình lén vua Quang Tu, cho ràng: "Cài càch thì sé con, khóng cài càch thì sé mà't, cài càch triét de thì sé manh, cài càch khóng triet de thì cùng sé mà't", dóng thòi de xuà't chUdng trình cài càch trén nhiéu lình vUc nhU kinh té, vàn hoà, quàn su, chinh tri. Cùng tUdng tu nhu chù trUdng cài càch cùa càc sì phu phong kién. phong trào duy tàn tu san di dérfthà't bai nhanh chóng.

O Viét Nam tu nùa cuòi thè' ky XIX cùng co phong trào cài

càch do càc nhà nho yéu nUóc dUa ra, tiéu biéu là Nguyen

TrUdng Tó, Pham Phù Thù, Nguyen Lo Trach, v.v... Càc bàn

tà'u trình cùa ho khóng dudc triéu dình Hué ùng ho va két

cuc chju chung so' phàn vói càc phong trào cài càch duy tàn d

Trung Quóc.

Chié'n tranh the giói làn thù nhat bùng no nàm 1914 di

140

thu hùt nhiéu nUóc de quóc chàu Àu tham già. Dièu này làm cho Nhat Bàn co ed hói phàt trién thành mot nUóc manh ve quàn su va san sàng tuyén chié'n vói nhiéu nUóc de quÒc de tranh giành thuòc dia d chàu A. Sau càch mang Tàn Hdi 1911, Trung Quóc lai gap phài su tà'n cóng cùa Nhat va chinh quyén phàn dóng cùa Vién Thè' Khài dà buóc phài chà'p nhàn yéu sàch 21 diéu cùa Nhat va ngày ky chà'p nhàn (ngày 9 thàng 5 nàm 1915) dUdc ngUòi Trung Quòc goi là "ngày si nhuc cùa dà't nUóc" ho.

Hoàn cành xà hoi Viét Nam dàu thè' ky XX dà tàc dòng dén toàn bò giói tri thùc Viét Nam, song su phàn tu cùa ho khóng gió'ng nhau, thàm chi trai ngUdc nhau. Chùng tói tam phàn thành ba hình thùc phàn tu ve tón tai xà hoi dàu the kyXX:

Thù nhat, dò là lUc lUdng the hién tu tUdng bi quan, phó màc cho so'phàn cùa dà't nUóc. Chàng han, Nguyèn Hùu Bài là thày hoc cùa vua Duy Tàn, dà dUa ra ve' dò'i cùa ngUÒi hoc trò - nhà vua nhU sau: "Ngói trén nUóc khòng ngàn dUdc nuóc, trót buòng càu nén Id phài làn; Nghl viéc ddi ma ngàn cho ddi, dành nhàm màt dén dàu hay dò". Hoac nhu nhà nho Vò Lièm Sdn viet ve thòi bi dàt dò: "Thòi thành hién! Thòi hào kiet! Thòi anh hùng! Nghìn nàm sU nghiép nUóc ve dòng"'. Dò là tu tuòng ngàn ngam, buòng xuòi cùa tàng lóp nho sì nuóc ta.

Thù hai, là phàn tu cùa nhùng ngUòi di theo xu huóng ón

hoà, cài lUdng. Lue lUdng này co thè chia thành hai loai: yéu

nuóc ón hoà va dàn toc cài lUdng.

1. Theo Tr^n Vàn Giàu. Tàc phdm di/Oc giài thuùng Ho Chi Minh, tàp 2. Nxb. Khoa hoc xà hòi. Ha Nói, 2003. tr. 539.

141

Xu hitàng theo chù nghìa yéu nUóc ón hoà góm nhùng d^i biéu nhu Phan Chu Trinh dua ra chù trUdng Phàp - Viét di hué (Phàp Viet cùng hdp tàc). Riéng Phan Bòi Chàu sau mpt loat càc nguyèn nhàn bao dóng càch mang khòng thành cùa phong trào Duy Tàn, Viét Nam quang phuc hòi. lai bi Phan Bà Ngoc va mot so' tay sai cùa Phàp lùa gat, dành phài chuyén sang chù trUdng này nhàm trành boa chiém dóng cùa Nhàt va dòi quyén bình dàng tói mùc co thè cho ngUÒi dàn Viét Nam.

Xu hitdng quò'c già cài lUóng cùng gàn vói xu huóng nói trén d chò dUa vào Phàp de càu tién bò, cho ràng dén mot lue nào dò, khi dàn tri cùa nUóc ta khà lén, co thè tu quàn ly dUdc dat nUóc thì Phàp sé trao quyén cho nhàn dàn ta. Ho goi nhùng ngUdi Phàp là thày. thàm chi là thày rat giòi ctia mình. DUdc ngUdi thày Phàp tòt nhU vày nén giù lày ma di theo thày de md mang, de tién bp. Ve màt vàn hoà, ho kéu goi két hdp "co hoc" vói "tàn hoc" de tao ra tàng lóp thUdng luu cho tUdng lai "tu tri" ma thuc dàn Phàp chuyén giao. Xu huóng này co khi con dUdc goi là "chù nghìa dàn toc cài lUdng".

Thù ba, là phàn tu mang ti'nh càch mang. Su phàn tU này

di dén quan diém cho ràng. de dà't nUóc dUdc dòc làp. nhàn

dàn dxlóc giài phòng ra khòi cành dò ho va àp bue bóc lót, càn

phài làm càch mang. Phong trào càch mang cùa cóng nòng

duói su lành dao cùa Dàng cóng san thuc hién song song hai

nhiém vu ed bàn là dành duòi de quóc, thUc dàn giành dpc

làp cho dàn toc va làt do che' dò phong kién, thiét làp nén dàn

chù còng hoà va xày dung dàt nuòc theo dinh huóng xà hpi

chù nghìa.

r42

Trong bò'i cành den tò'i cùa xà hói Viét Nam dàu thè' ky XX, trong xu thè' chung cùa thòi dai, càc tu tUdng chinh tri -xà hói déu huóng vào viéc di tìm quyén tu chù, tu do va doc làp cho dàn toc. Tuy nhién, càc tu tUdng dò co dUdng lò'i khóng giong nhau, thàm chi trai ngUdc nhau ve nhiéu màt. Bài viét cùa chùng tói tàp trung phàn tich mò'i quan he cùa chù nghìa yéu nuóc "òn hoà" va "chù nghìa dàn toc cài lUdng" doi vói Nho giào vói tu càch mot hoc thuyét. Xét trén mot so' bình dién, già tri truyén thò'ng Viét Nam trong lich su dà dUdc phàn tich qua tu tUÒng cùa mot so' gUdng màt tiéu bieu cho hai chù nghìa nói trén.

TrUóc hét, càc dai biéu cho xu hUóng chinh tri òn hoà, cài lUdng déu là nhùng nhà nho, hoac là nhùng nhà "tày hoc" rat am biéu Nho giào. Ho là Phan Khòi, Phan Boi Chàu, Phan Chu Trinh, Nguyèn An Ninh, Tran Trong Kim, Pham Quynh, v.v. Chùng tói tam phàn thành hai nhóm sau day:

Nhóm thù nhà't de cao nhùng già tri cùa Nho giào, cho

ràng sd dì chùng ta màt nUóc, dàn ta bi de nén va àp bue là

do chùng ta de mà't dao ly ma Nho giào tu làu dòi dà vun dàp

cho càc dàn toc phUdng Dòng, trong dò co nUóc ta. Ho là

Phan Boi Chàu, Phan Chu Trinh, Tran Trong Kim.

Nhóm thù hai phù nhàn vai trò cùa Nho giào nhU là tru

còt cùa vàn hoà Viét Nam. Nhùng dai biéu nhu Nguyèn An

Ninh, Phan Khòi, v.v., cho ràng, nhùng nói dung tu tUdng

cùa Nho giào dà làm phUdng hai dé'n phàm càch cùa con

ngUdi Viét Nam, tao nén nhùng màu ngUÒi tu cao tu dai,

nhung lai chi biet tìm dén cài hanh phùc con con cùa già

dình, khòng phù hdp vói xu the cùa thòi dai, va nhU vày

"quyét khòng thè là vàn hoà dUdc", ma chi là "món hàng xuàt

143

càng cùa Bàc phUdng". cho tu tUdng "trung dung", "coi thUdng thuc hoc" là "chinh sàch ngu dàn".

Nhóm thù ba khóng phù nhàn hoàn toàn già tri cùa Nho giào. Song de khòi phuc va duy tri "quóc tuy" cùa dàn toc, dóng thòi xày dUng mot tàng lóp thUdng luu co nàng luc ti^p thu "quyén luc trong tUdng lai" ma Phàp trao cho. ho chù trUdng két hdp dao due Nho giào vói kién thùc Tày hoc. Dai dién cho nhóm này là Pham Quynh, va d mot so phUdng dién, co cà Phan Chu Trinh.

TrUóc hét chùng ta xem xét quan diém cùa Phan Bòi Chàu

ve Nho giào. Phan Bòi Chàu là nhà boat dòng chinh tri yèu

nuóc. moi no lue cùa òng déu huóng vào su nghiép dà'u tranh

giành doc làp cho dà't nUòc. Chinh vi vày, òng chù trong nhiéu dé'n và'n de con ngUdi, tiép tue khàng dinh già tri cùa

con ngUdi, theo tinh thàn Nho giào. ràng con ngUÒi là cao quf

nhàt, "ngUòi là vàt tòl linh trong van vàt", "dia vi cùa nò

cùng cao quy nhàt".

Màc dù tiép thu càc tu tUdng dàn chù tu san phUdng Tày nhu bình dàng. bàc ài (Rùtxò), thuyét tién hoà luàn cùa Dàc Uyn thòng qua Tàn thU, Tàn vàn, Phan Bòi Chàu dà bo sung thèm cho thuyét bàn tinh thién cùa .Manh Tu bang nhàn dinh cho ràng. con nguòi co khòi oc, co nào chat dòc làp. Tinh ngUdi vòn thién vi thè dUdc òng goi là "thién lUdng". là long yéu nUóc. thUdng nói, yéu tu do. Rùtxò trong tàc phàm "Luàn ve bàt bình dàng" (viét nàm 1754) cho ràng, con ngUdi xét vi bàn tinh tu nhién là thién va chi co xà hòi làm cho nò thành nguòi xà'u. Tuy nhién, khi bàn ve bà't bình dàng. Rùt xd khòng phàn dòi sU bà't bình dàng tu nhién xét theo tuoi tao, sue khoé. tri tue. v.v., ma chi chòng lai sU bàt bình dàng bàt

144

nguon tu dàc quyén do tàp tinh xà hói. Tu ly luàn ve "bình dàng tu nhién" cùa Rùtxò, Phan Bòi Chàu cho ràng, "bình dàng cùng thuòc nhàn tinh".

Ve tu tuòng chinh tri, Phan Bòi Chàu dà co nhùng buóc

chuyén bién tu tu tuòng quàn chù sang dàn chù. Do muc di'ch

dà'u tranh dành duoi de quóc, de t ranh thù dòng dào nhàn

dàn hUdng ùng òng khóng muò'n tu bò ngay tu tUdng quàn

chù, bòi òng cho ràng, truyén thò'ng cùa nhàn dàn ta vò'n

trung quàn, ve sau, do tàc dòng cùa càc nhà càch mang tu

san Trung Quóc va Viét Nam, òng quyét dinh dà'u tranh cho

nén dàn chù. Tuy nhién, lue nào òng cùng md ve mot che' dò

tot dep ma ò dò con ngUÒi dUdc giào huà'n theo tinh thàn yéu

nUóc, yéu thUdng nhau va theo duòi vàn minh. Là nguòi dàn

cùa mot nUóc, theo òng, thì phài co quyén làm chù dàt nuóc,

va co dàn thì mói co nUóc: "Dàn là dàn nUóc, nUóc là nuóc

dàn". Mot che' do dàn chù nhu vày làn dàu tién xuàt hién

trén hành tinh cùa chùng ta nàm 1917 d nUóc Nga Xò Viét,

song phài sau bao làn trai nghiem càc hình thùc dàu tranh

thà't bai, òng mói co y dinh di theo con dUòng cùa Lenin, dUa

dà't nUóc di theo quy dao cùa nUóc Nga. Diéu dàng tiéc là òng

bi bàt va triéu dình Hué' dà dat òng dUói sU quàn thùc d Ben

Ngu. Tai day òng tiép tue nghièn cùu Nho hoc va viét tàc

ph^m Khong hoc dàng (Ngon dén Nho hoc) cho dé'n ngày cuoi

cùng cùa cuòc ddi vào nàm 1940.

Phan Chu Trinh vò'n là mot nhà nho yèu nUóc, song chù

trUdng cùa òng theo tinh thàn cài lUdng, dUa vào Phàp de

càu tién bò trong chinh sàch tàn dàn (khai dàn tri, chàn dàn

khi, hàu dàn sinh), dàng thu dUdc quyén tu tri tu tay nhà

nuóc bào ho. Òng kich liét cóng kich bo mày quan lai cùa

145

triéu dình Hué, coi ho là nhùng kè bàt tài, tham lam vd vét cùa cài va hùt màu nhàn dàn. Phan Chu Trinh ca ngdi va tin theo duòng ló'i due tri cùa Khóng - Manh, nhung khóng tàn thành hoc thuyét tri nUòc cùa Nho giào tu thòi Hàn ve sau. Chinh vi vày. thoat dàu òng khòng chong lai quàn chù, ma chi tàp trung chòng bò mày quan lai, dàc biét là nhùng quan càn thàn. Ong khóng nhàn thày vua chinh là dình thàp cùa he diéu hành bò mày quan lai dò. Ve sau òng mói nhàn thùc dUdc ràng, "quàn tri chù nghìa tue là nhàn tri chù nghìa", mot óng vua chuyén che là dàu mói dua tói tói vàn chUdng "bàt có '; lò'i vàn còng thùc sào rong làm hai dàn hai nUóc. là nguyèn nhàn de muòn dàn trd thành ngUdi nò le. Tu dò óng di dén khàng dinh "chù nghìa dàn tri hdn chù nghìa quàn tri", de cao sue manh cùa nhàn dàn, tón trong dàn. De minh chùng cho làp luàn cùa mình, óng cho ràng, chinh Manh Tu dà tìmg co tu tuòng dàn chù vói quan diém thàn dàn: "Dàn vi quy, xà tàc thù chi, quàn vi khinh".

Tu tUdng cùa Phan Chu Trinh co nhiéu màu thuàn, muon

giành dòc làp cho dàn toc, nhung phài dUa vào chinh phù dò

ho. muò'n xày dung nén dàn chù theo vàn minh phUdng Tày,

nhung de cao hoc thuyét due tri cùa Khong - Manh. cho ràng

d phUdng Tày ngUÒi ta thUc hién dao Khong - Manh triét di

hdn ta nén mói dat dUdc vàn minh nhu vày. Tu dò, óng kéu

goi thuc hién "Dao due va luàn ly Dòng Tày" nhu là dem dao

Khong - Manh tu ben Tày ve thi hành d nuóc ta!?

Phan Bòi Chàu va Phan Chu Trinh déu là nhùng nhà nho,

song hp co quan diém ve vai trò cùa Nho giào khàc nhau.

Phan Bòi Chàu vi su nghiép dòc làp dàn toc, vi nén dàn chù

ma co nhùng quan diém mói so vói Nho giào Trung Quóc, cv

146

the là óng dà de cao vai trò nguòi phu nù; chù hiéu co noi

dung róng hdn khi óng cho ràng, làm ngUdi con co hiéu trong

thòi buoi loan lac là phài dùng ra gành vàc nhiém vu non

song, làm dep long cha me. Con Phan Chu Trinh lai thu hep

nói dung dao due cùa Nho giào, chi de cao Nho giào Khong

Manh.

Tran Trong Kim, co the nói, khòng chi là nguòi nhiet

thành bào ve Nho giào, ma con vàn dung hoc thuyé't triét hoc

phUdng Tày, cu thè là thuyét trUc giàc cùa Bécxòng, vào viéc

hién dai hoà Nho giào. Màc dù cuon sàch dUdc viét duói dang

trình bay lich su Nho giào, song khi nói dé'n Nho giào d Viét

Nam, óng vi nò nhU cài nhà dep, nhung do thòi dai uà mói bò

cu, dà de cho ngòi nhà dò bi sup do dé'n mùc thàm hai, khòng

khòi phuc lai dUdc. Tran Trong Kim cho ràng, "vi ngUòi mình

nòng nói, khóng suy nghl cho ehm, chua gì dà dem phà hoai

di, thành thù cài dò, cài xàu cùa mình thì vi tàt dà bò di dUdc

ma lai làm hòng màt cài phàn tinh tuy dà giù cho xà hói ta

vùng ben mày nghìn nàm"^ NhU vày. Tran Trong Kim vò

hình chung dà gàn cho Nho giào vai trò duy tri su ben vùng

cùa xà hoi Viet Nam ma khòng he de càp dé'n nhùng yeu to'

quan trong khàc cùa vàn hoà Viét Nam, dò là chUa nói dé'n

su bàt lue cùa nò tu cuó'i thòi Le Sd trUóc khùng hoàng xà

hoi. Thém nùa, òng con cho ràng, "vàn hoà Nho giào... rat

thich hdp vói cài tinh tình cùa nhùng dàn toc chuyén nghé

canh nòng nhu dàn toc ta" l

Tran Trong Kim cho ràng, "Nho giào là mot hoc thuyé't co

1. Tran Trong Kim; Nho giài). Nxb. Vàn hoà - Thòng tin, Ha Nói, 2001, ti. 17.

2.Sdd,tr. 19.

147

thò'ng he va co phUdng phàp: Cài thòng he cùa Nho giào là theo cài chù nghìa thién dia van vàt nhàt thè va cài phUdng phàp cùa Nho giào thuòng dùng là phi/tPig phàp chùng luàn.

lày thién ly luu hành làm càn bàn"<...> "Muò'n tìm cài phUdng phàp cùa Nho giào, thì phài dùng trUc giàc ma xem. phài lày y ma bòi. thi thày rò mói lièn lac trong càc doan tu tUdng. tuy ve phàn hình thùc thi long lèo, ròi rac, nhung ve phàn tinh thàn thì suot tu dàu dén cuòi chi là mot ma thói"' (chù in nghiéng do chùng tói nhàn manh - TNV).

Khài niém trUc giàc ma Tran Trong Kim su dung th\^ chat là khài niém dudc su dung trong triét hoc cùa Bécxòng. Theo nhà triét hoc nguòi Phàp này thì "trUc giàc là bàn nàng tu y thùc ve chinh nò mot càch vò tu, là bàn nàng biét suy xét ve dòi tUdng cùa nò va md róng doi tUdng dò dén vó cùng"^. Con giàc tinh chi hình dung dUdc cài giàn doan, cài tình. càc khài niém cùa nò nàm càch biét nhau nhU nhijtng khàch the trong khóng gian va co tinh on dình nhu nhau. Giàc tinh chia khòng gian va dinh ra thòi gian, nò khóng the dùng vào viéc suy xét sU tién hoà, dóng thòi hình dung si sinh thành nhU nhùng chuói càc su kién. Nói tóm lai, giàc tinh là sue manh cho phép nhin nhàn sU vàt càch biét nhau, song trén thUc té thì càc su vàt tón fai khóng phài tàch ròi nhau, ma là dòng vò tàn cùa su sinh thành. Nhàn thùc dii c diéu dò chi co thè bang trUc giàc ma thòi. Tran Trong Kim lo ra tàm dàc vói triét hoc Bécxòng va kéu goi moi ngUÒi hày quan sàt bue tranh thè' giói cùa Nho giào bang tnic giàc de

l.Sdd. tr. 21 - 22.

2. Bertrand Russel. Lich su triét hoc phUOng Tày. Nxb. Novoxibirtk, 1994. tr. 275. Tieng Nga.

148

lình bòi dUdc tinh '.'he thò'ng'* cùa hoc thuyé't này. Qua dò òng dòi chiéu vói trié't hoc phUdng Tày, chi ra sU tUdng dóng cùa Nho giào vói mot so hoc thuyé't cùa Pitago, Xòcràt, Spinòda, Phichtd va Héghen. Dàc biet óng khòng ngàn ngai khi "lày phàn tinh thàn ma so sành cài hoc cùa Nho giào vói cài hoc cùa Henri Bécxòng, thì thày co nhiéu diéu khòng xa nhau là mày. Ta càng xem ky cài hoc cùa Henri Bécxòng, ta lai càng thày rò cài phàn cao minh cùa Nho giào"\

Hién dai hoà Nho giào. Tran Trong Kim dà de cao già tri cùa hoc thuyé't này va kéu goi giù gin nò làm san nghiép riéng. Òng cùng khòng phù nhàn viéc phài bo sung vào Nho giào nhùng gì con khié'm khuyè't de "san nghiép" dò dUdc phong phù thèm, làm cho tàm vói tri diéu hoà vói nhau ma tién hoà, nhUng phài lày Nho hoc làm càn bàn, tue là phài lày Nho giào làm cài nén due due, con thUc nghiép, kinh té', bình già, toàn phàp, vàt ly, hoà hoc, v.v., cùng phài tuy theo thòi ma hoc.

Quan diém tuy thòi ma hoc, sU bo cùu thèm ma Tran Trong Kim dà nèu ò trén, theo Tran Vàn Giàu, là quan diém riéng cùa Tran Trong Kim, ve thUc chat "là mot thù chù nghìa Cd boi chinh tri" <...> "mang tinh chat cài lUdng chù nghìa, thi'ch hdp vói thi hiéu cùa mày hang "thUdng luu" xà hoi Viét Nam lue này, cho nèn Tran Trong Kim nhàn manh vào chò: "phài biè'n doi tu tir", nghìa là dùng manh, dùng mau, dùng bao dòng, de dUdc "ém ài vùng ben", vi dà "theo le tu nhién""^

1. TrÀn Trong Kim; Nho giào. Sdd, tr. 29.

2. Tran Vàn Gian: Tàc pham dUcfc tàng Giài thUÒng Ho Chi Minh. Sdd.,

tr. 841.

149

Nàm 1919. thuc dàn Phàp bài bò loi hoc va khoa cu cùa co

hoc trén pham vi toàn quóc. tu dò Nho giào càng trd nén diéu

tàn va kiét qué. Tàng lóp nhàn dàn yéu nuóc khóng ai muon

tìm sU cùu vót cho dàt nuóc d Nho giào nùa. Trong thòi ky dò,

vói tu càch là dai biéu cho tàng lóp tri thùc Viét Nam muon

xày dung cho thè he thanh nién mot ly tUdng thich ùng vói

thòi dai, Nguyèn An Ninh dà thUc hién càc buoi dién thuyét

kéu goi thanh nién phài song co ly tUdng. ly tUdng dò gàn

lién vói vàn hoà cao thUdng. Òng nói: "Mot nén vàn hoà riéng

cùa mình là diéu kién cùa su song, diéu kién cùa su dòc làp

phàt trién cùa mot dàn toc"V Màc dù Nguyen An Ninh khòng

phù nhàn phUdng dién dao due cùa Nho giào thè hién ò si

nghièm khàc vói bàn thàn va khoan dung vói ngUÒi, càu à

mình chù khòng càu ò ngUÒi, nhung diéu dò chi làm cho

ngUÒi ta thòa man vói nhùng niém hanh phùc con con. Diém

yéu va té hai cùa Nho giào theo óng, là d cho nò thiét làp va

duy tri tràt tu xà bòi bang moi già, nghìa là dat cho dUdc si

thò'ng nhàt bài hoà bang sU bó buóc con ngUÒi, khòng cho nò

dUdc tu do phàt trién tri tue. Vi vày theo óng, Nho giào

khóng thè là thù vàn hoà ma thòi dai bay gid càn dén, nói

càch khàc, là thù vàn hoà hùu danh vò thUc, là "món hàng

xuàt càng cùa Bàc phUdng".

Dua ra su bà't cap cùa Nho giào truóc thdi dai, Nguyen An

Ninh cùng phàn doi luòn cài vàn hoà cùa thuc dàn Phàp, che

ràng dò là thù "vàn hoà nò dich". là "vàn hoà bò sàt" va ngu

dàn de de bé cai tri. Cuóì cùng óng kéu goi phài "sàng tao cài

1. Trich theo: Tran Vàn Giàu: Tàc phdm duac tàng Giài thuàng Ho Chi Minh. Sdd. Ir.811.

150

riéng cùa ta xuàt phàt tu chinh dòng màu cùa ta, hay là do

mot su phàn ùng nói lén d bàn thàn ta"', co nhU vày mói thUc

hién dUdc mot "Quò'c già Dóng Dudng" khòng phài bang càch

mang, ma bang su tién hoà, "khòng co do màu mot càch vò

ich nhung doc làp hùa hen sé phài dUdc giao lai, càc nUóc làn

càn khóng thèm muò'n gì dUdc"^. Dò là dUdng ló'i cùa chù

nghìa yéu nuóc òn hoà, cài lUdng.

Mot so' khàc tàp trung phè phàn Nho giào theo mot so' nói

dung Cd bàn nhu hoc thuyé't "trung dung", cho noi dung cùa

nò mang tinh ngu dàn; phè phàn tu tuòng "phàp co", "phàp

tién VUdng", "thuàt nhi bàt tàc" nhu là tinh bào thù té hai

cùa Nho giào.

Cuòi cùng là thài dò cùa nhùng ngUdi theo chù nghìa dàn

toc cài lUdng dòi vói Nho giào. Chùng tói chon dai biéu cùa

chù nghìa dàn toc cài lUdng là Pham Quynh (ThUdng Chi).

Quan diém cùa óng ve "hón dàn toc" nhU là quóc tuy, d dò

Nho giào dóng vai trò cùng co' y thùc tòn quàn nhU là sU tón

thò mot òng vua cai quàn dàt nUóc. Òng cho ràng, "Vua là

tiéu biéu cho mot cài nghìa lón, là nghìa quan he cùa nguòi

ta vói nUóc nhà nói giong mình, vua tue là biéu hién cùa quóc

già, cùa chùng toc vày". Tón quàn gàn lién vói su bào ho cùa

Phàp, hdn nùa sU bào ho dò con phài dUdc kéo dai làu nùa.

Ve vàn hoà, Pham Quynh chù trUdng khòi phuc vàn hoà Nho

giào, co thè' mói bào dàm dUdc chinh tri quàn chù. Theo òng,

"muò'n cho tu làp ve tinh thàn thòi dò'i vói cài vàn hoà cu cùa

Dòng phUdng phài biè't t ran trong ma giù lày". Dò là su làp

ì. Sdd, tr. 964. 2. Sdd, tr. 968.

151

lai y thùc tòn ty tràt tu dua trén nén tàng dao due cuong thuòng cùa Nho giào. Hón dàn toc ve thUc chat là tinh thàn yèn tàm song dUói che do quàn chù cùa nhà Nguyèn co su chi dao dìu dàt cùa thuc dàn Phàp. Pham Quynh chia xà hpi thành hai giai càp lón, dò là bang bình dàn va bang hoc thùc, trong dò bang hoc thùc là phàn trong nhe, con bang bình dàn chi là phàn càn ba, nàng due va néu de cho bang bình dàn quàn ly xà bòi thi chi dUa xà bòi dén tinh trang ò'm yéu, thoài bò. Quan diém này dUdc òng xem là phù hdp vói Manh Tu, cho ràng xà boi co hai loai ngUÒi, lao lue va lao tàm. lao lue thì nuòi ngUÒi va hi ngUÒi tri. lao tàm thì dUdc ngUÒi nuòi va tri nguòi. Hang hoc thùc, bang tri ngUÒi va dUdc ngUÒi nuòi dò chinh là giói "thUdng lUu", là ndi "tàng trù quóc tuy" ma chù nghìa dàn toc cài lUdng dang rat càn dé'n nò.

De co dUde giói thudng luu, theo Pham Quynh, càn phài co

mot cuòc "cài càch ve tri thùc va tinh thàn" - dò là sU diéu

hoà ly tUdng phUdng Dòng cùng phUdng Tày. Két hdp tinh

thàn phUdng Dòng, tue dao due Nho giào, vói khoa hoc

phudng Tày khóng co gì mói, bòi chù trUdng dò dà co tu làu d

Trung Quò'c va d Viét Nam vào thòi dò cùng dUdc de càp

nhiéu trén càc bào. Néu co khàc, thì d day là cuòc cài càch

duòi su bào trd cùa Phàp.

Trong bài "Hoc cu hoc mói" dàng trén Dòng Dudng tap chi

so 5, Pham Quynh dà chi ra càn nguyèn làm cho sU hoc cua

nuóc ta kém coi là do "cài hiéu hu vàn. Càc su té hai ve sau

cùng do mot cài càn nguyèn ày ma ra"'. Khi de càp dén hoc

1. Dóng Duong tap chi. so 5. Tàc già dùng chù "hiéu hil vàn" theo chùDf tòl hiéu là su ham thich. hiéu ky.

152

Nho, òng vié't: "Trié't ly hoc, luàn ly hoc nhu càc mòn do òng

Khong, thì ti mi qua khòng khòi vòng tam cUdng ngù thuòng

<...> Lày chin quyén sàch Tu thU, Ngù kinh làm thành thU,

cho là tòng hdp eà càc su vàt trong gioì dàt, trong loài ngUdi.

Tién Nho bàn di, hàu Nho bàn lai, hàu Nho nùa lai bàn lai

tién Nho, bién nan cho dé'n vun nàt ra khòng con nghìa ly gì

nufa. Trong ba nghìn nàm nUóc Tàu chi hoc "huà'n cò ', nghìa

là bàn sàch cu, ma sàch cu là Tu thu, Ngù kinh ma thòi. Tinh

thàn dung mài ve mot viéc ày cùng phài vun vàt ti mi ra,

khòng sàng nghl dUdc cài tu tuòng gì la, khòng sàng nghì

dUdc cài hoc thuyé't gì mói. Tu dòi Hàn dén giò, trong hai

nghìn nàm nay, nuóc Tàu khòng dUdc mot ngUÒi nào goi dUdc

là dai tu tuòng, sành dUdc vói càc tày Nho nhU Bécdn,

Spinòda, Cantd, Cóngtd, nghìa là dem cài tu tuòng mói cùa

mình ma thay doi lai su hoc hành trong nUóc. Vàn tu chuyén

hoc mài, chù mói ngày mot nhiéu, suò't mot ddi ngUdi hoc

cùng khòng hét dUdc. Hoc chù con chua dù, lue nào hoc dUdc

tu tuòng? Bòi vày suò't dòi chi tap hu vàn, ma hU vàn sinh ra

hu tuòng, tinh thàn thuòng theo dip càu vàn mòng du nhùng

cành bóng lai khòng thuc <...> Chfnh bòi cài hiéu hU vàn ày

cho nén sU hoc hành khòng tién hoà dUdc. Nuóc ta con hoc lai

nuóc Tàu, tàt cài te hu vàn lai con hai hdn nùa"'. Tu dò

Pham Quynh dUa ra chù trUdng doan tuyét vói hU vàn, dung

hoà hoc cu (tam cUdng, ngù thuòng, lue nghé, v.v.) vói hoc

mói ben chàu Àu (vàn minh, tién hoà, khoa hoc, mi thuàt,

tòn giào, v.v.), tàng cuòng hoc thùc, va bót thuòng thùc.

1. Dòng Duong tap chi. so'5.

153

Chinh vi vày, khi doc càc loai bào chi thòi dò cùa khuynh huóng tu tuòng cài lUdng nhu Dòng Dudng tap chi, tap chi Nam Phong chùng ta thày muc càch ngòn Idi cùa thành hién, cùa càc nhà nho tiéu biéu Trung Hoa làn iUdt dUdc dàng tài co chù giài vói nhiéu muc dich, thù nhàt là day chù quóc ngù, thù hai, diéu quan trong hdn cà là giào due d^o due theo tinh thàn Nho giào nhàm khòi phuc lai phong hoà cùa dàn tpc bj xem là suy doi, suy thoài thòi bay giò.

Màt khàc, trong nàm bang ngUdi tao thành giói thU(^g

lUu cùa xà bòi, Pham Quynh dà xèp càc nhà nho lào thành

dùng dàu tièn, sau dò là càc thanh nién tot nghiép càc trUÒng

Phàp, rói mói dé'n quan trUdng, dién chù va thUdng già'.

Tóm lai. Nho giào là mot hoc thuyét chinh tri - xà bòi ve quàn ly dàt nUòc va con ngUÒi, là còng cu he tu tUdng cùa che dò phong kién, còng dung cùa nò là thiét làp va duy tri tràt tu xà bòi. Càc triéu dai phong kién Viét Nam dù lUa chon bàt ky tòn giào nào làm quóc giào, cùng déu it nhiéu chù y vai trò nói trén cùa Nho giào. Triéu Nguyèn dà ké thùa cùa Hàn Nho nhùng yèu tó thàn quyén nhàm cùng co ngai vj cùa mình, dùng dao due cUdng thuòng de ràng buóc con ngUdi vào triéu dình, to chùc bé thòng giào due theo nói dung Nho giào nhàm dào tao nén nhùng nhàn taf Nho hoc chinh thóng de phuc vu va bién ho cho sU thò'ng tri cùa triéu dai dò. Tuy nhién, khi triéu Nguyen chi con là cài xàc khòng hon, là chinh phù bù nhin cùa thUc dàn Phàp thì nhàn dàn khòng tin, khòng dua vào nò de dàu tranh cho sU nghiép dóc làp tU do cho dàt nuóc. Su thà't bai cùa triéu dình Hué truóc sU xàm

1. Xem Nam Phong, so 160.

154

lUdc cùa Phàp dà kéo theo su thà't bai cùa he tu tuòng lày Nho giào làm tru eot va dé'n dàu thè' ky XX thì vai trò cùa nò trong viéc duy tri t rà t tu xà bòi bi chàm dùt. Nho hoc dudc lem là co hoc, to ra bàt cap truóc xu thè' cùa thdi dai va hi còng kich trén càc tap chi trong nUóc thòi bay giò. Ben canh nhùng bài bào còng kich, phé phàn lai co nhùng quan diém khàc dò'i làp, cho ràng càn phài nhin nhàn, dành già lai vai trò cùa nò trong hai nghìn nàm tón tai cùa nò d Viét Nam. Trong pham vi bài này chùng tói khòng the khào sàt dUde mot càch day dù càc quan diém cùa nhùng hoc già thdi dò ve Nho giào, ma ehi néu mot so'quan diém tiéu biéu.

Dành già vai trò cùa Nho giào cùng khòng co su thò'ng

nhàt, thàm chi co nguòi con dùng càc khài niém cùa triet hoc

phUdng Tày de hién dai boa- Nho giào, co ngUdi chi thày mot

so màt tich cUc cùa Nho giào d tu tuòng dao due cUdng

thuòng, v.v., song xu hUóng chù dao là két hdp tàn hoc

phUdng Tày vói càc già tri cùa Nho giào de mot màt, dung

hdp chùng thành mot nén hoc thuàt nUóc nhà, màt khàc,

nhàm cùu vàn sU suy sup cùa Nho giào d Viét Nam dàu thè

ky XX. Bàt luàn trong truòng hdp nào, van ménh cùa Nho

giào trong quan niém cùa chù nghìa yèu nUóc òn hoà va chù

nghìa dàn toc cài lUdng cùng déu trd nèn mòng manh, nhùng

ngUdi tièn phong cùa hai xu huóng chinh tri - xà boi dò déu

muon Idi dung hoc thuyé't này de bién ho cho chù trUdng tàn

thành bào ho làu dai cùa thUc dàn Phàp, bòi vi ho nhàn thày

ràng, khòng de gì vùt bò mot hoc thuyé't von dà àn sàu trong

tàm thùc cùa giói tri thùc Nho hoc, càc chuàn mUc dao due

Nho giào dà barn rè va dinh hình gàn hai nghìn nàm trong

ddi song tinh thàn cùa nhàn dàn.

155

Trén day là nhùng nhàn dinh mang tinh sd bò ve v^n ménh cùa Nho giào dàu the ky XX trong quan niém ctia chù nghìa yéu nUóc ón hoà va chù nghìa dàn toc cài lUdng. De làm rò vàn de này, theo chùng tói, càn phài dàt nò trong sU dòi chiéu quan niém cùa tàt cà càc xu huòng chinh tri - xà hói cùa dàt nUóc dàu thè ky XX. co nhu vày mói dUa ra dugc nhùng dành già khàch quan ve vai trò cùa Nho giào, dóng thòi ly giài diéu là, tai sao ngày nay càc yéu tó' tich cUc cùa Nho giào vàn tiép tue dUdc phàt buy, vàn tiép tue làm cho bàn sàc vàn hoà dàn toc dUdc ben vùng.

156