1

UVOD U RADIOLOGIJU I RADIOLOŠKA APARATURA

- skripta -

PAPIĆ Ibro

Travnik, MMXV

2

RADIOLOŠKA APARATURA -Skripta, Papić, I., Tr. Dec.'14, jan.'15, (transkipt) -

(literatura;*Rad. aparatura*,Smajlovć F, F Julardžija,Sar.,'13.®©)

http://www.unt.ba/

http://fzf.ba/

https://www.facebook.com/groups/727282980686443/748683975213010/

https://www.facebook.com/pages/Farmaceutsko-zdravstveni-fakultet-Travnik/189381614502909

https://www.facebook.com/groups/778177668908489/

https://www.facebook.com/groups/asfzf/

https://www.facebook.com/groups/1495246350725596/

3

| PRVO POGLAVLJE

| 1. Klasična radiološka aparatura - Historijat nastanka x-zraka?Uvod*|

- Rentgenovo [1845-1923] otkriće x-zraka 1895.god.

- Otkriće radioaktivnosti Anri Bekerela 1896. god.

- Otkriće radio-aktivnih elemenata polonija (Po) i radija (Ra) supružnika Marije i Pjera Kiri, u Parizu.

- Ovi pronalasci su omogućili paralelan razvoj dvije grane medicinske radiologije: Radiodijagnostika i Radioterapija.

- (važniji datumi u radiologiji) 22.12.1895. prvi rend. snimak (šake,ž.) - ''rođendan radiologije''.

- 23.1.1896. - prezentacija W.C.Rendgena o novom otkriću „novih-nevidljivih X zraka/rendgenskih zraka“

- 1901. W.C.R. prima | Nobelovu nagradu |, ali ju prosljeđuje Univerzitetu u Wurtsburgu, radi daljih istraživanja.

2. Osnovi fizike rtg zračenja - građa atoma?

- Atom je osnovna gradivna struktura od koje je građena sva materija.

Kroz historiju je bilo više opisa, prvi su ih opisali grčki filozofi (V st pne), primitivna jednostavna podjela zemlja, zrak, voda i vatra (kombinacijom njih dobijala se materija), smatrali su da su atomi teške sfere bez osobina.

- 1913. god. Niels Bohr-ov model atoma-se sastoji od centralnog jezgra koje se sastoji od protona (p+) i neutrona (n0), a koje je okruženo brojem elektrona (e¯) na orbitama koji je isti broju protona (tzv.„Solarni sistem“).

- U središtu atoma je jezgro (/nukleus), gdje je sadržana većina mase atoma (99,9%). Iako jezgro sadrži većinu mase atoma, jezgro je veoma malo u poređenju sa veličinom cijelog atoma. Ako zamislimo fudbalski stadion kao atom, onda je jezgro veličine fudbalske lopte. Pošto su protoni pozitivno nabijene čestice, onda i jezgro samim time nosi pozitivan naboj. -Elektroni su

4

raspoređeni u orbitama/ljuskama i suborbitama/podljuskama koje su obilježene slovima� K, L,M,N,O,P,Q.

- Određena ''stacionirana stanja'' postoje u atomima gdje elektroni na orbitama ne isijavaju stalno elektromagnetnu energiju.

- Emisija ili apsorpcija elektro-mag. radijacije se može desiti samo kad postoji tranzicija između dva stacionirana stanja.

- Energija emitirane ili apsorbirane radijacije je proporcionalna razlici u energiji dva stacionirana stanja.

3. Jonizirajuće zračenje?! (neposredna/direktna ili posredna/indirektna jonizacija, Jonizacija i ekscitacija atoma)

- Radijacija (lat. radiare, radiatio- zračiti, isijavati) je način prenošenja energije u prostoru. Kako je za stvaranje jednog jonskog para potrebna energija od 34eV, sva zračenja se ne mogu uvrstiti u jonizujuća, već samo one radijacije koje imaju dovoljno energije za izazivanje ovog fenomena.

- Zračenja elektro-magnetne prirode; gama i x - zraci, korpuskularne: elektroni, protoni, neutroni, deutroni, tritoni, helioni (jezgra helijuma, alfa čestice), teški joni. Naelektrisane čestice vrše direktno jonizaciju, to je direktno jonizujuće zračenje, dok su neutroni, elektroneutralne čestice, indirektno jon. zračenje. Jonizirajuće zračenje se koristi u dijagnostičke i terapijske svrhe u radiologiji, radioterapiji ili nuklearnoj medicini. Danas se kao izvori jonizirajućeg zračenja koriste rendgen-aparati, linearni akceleratori, betatron, izotopske mašine, generatori protona, neutrona, Pi-mezona i teških jona. Drugi izvor jonizujućeg zračenja su prirodni i vještački radio-izotopi koji se mogu primjenjivati u „otvorenoj“ i „zatvorenoj“ formi. Elektroni u datoj ljusci su vezani za jezgro, a da bi se oslobodili od jezgra potrebna je određena količina energije - ,,energija veze“.Da bi se otpustio elektron iz jezgra, pozitivna en. mora biti jednaka ili veća od energije veze. Ako je energija dovedena na elektron, može se izazvati da se elektron podigne na višu orbitu koja je slabije vezana za jezgro - EKSCITACIJA. Elektron se podiže u pobuđeno stanje, a na prvobitnom mjestu ostaje praznina, ovo je neprirodna situacija.- Ako se elektron vrati u prazninu na nižoj orbiti, tad se mora otpustiti radijacija.

5

4. Karakteristi čni (monoenergetski) x zraci i Augerovi elektroni.

Proizvodnja karakteristične radijacije se razlikuje od proizvodnje Bremsstrahlunga. Kad elektron iz više orbite padne niže da popuni prazninu, postaje čvršće vezan i mora izgubiti energiju. Količina koju gubi zavisi od razlike u en. nivoima (2 orbite). (Npr. ako je razlika u en. nivoima 20keV, onda se stvara x zraka s energijom od 20keV - diskretne energije - karakteristične x zraka dvije orbite između kojih se desila tranzicija, ona varira ovisno o tome da li se desila između bliskih ljuskih (L i M) ili široko razdvojenih ljuskih (K i N)). - Augerovi elektroni nastaju kada u nepopunjenu K-orbitu prelazi 1 elektron npr. iz L orbite.Energetska razlika ove dvije orbite, umjesto da se transformiše u X zračenje, predaje se jednom od preostalih elektrona u L-orbiti, dajući mu odgovarajuću kinetičku energiju kojom će se udaljiti iz elektronskog sistema matičnog elektrona (uz prethodno kidanje en. veze). Atom postaje dvostruko jonizovan. Ovaj fenomen je prisutan koda lakših elemenata (Z/atomski broj<24),a karakteristično X zračenje se stvara kod težih el. (Z>45).

5. Zakočno zračenje☺

Ovaj vid zračenja nam implicira da je ono nastalo kao rezultat kočenja ili usporavanja nabijenih čestica. Svaka naelektrisana čestica pri naglom kočenju emituje el-mag. radijaciju i X zračenje. Prolazeći pored jezgra u neposrednoj blizini, elektron biva skrenut sa svoje pravolinijske putanje prema jezgru jer je ono + naelektrisano, samim time - zbog skretanja elektrona brzina im se smanjuje kao i njihova kinetička energija (popratna pojava). Elektron sada nastavlja kretanje ali sa smanjenom energijom i promjenjenim pravcem, stvarajući nove x zrake sve dok se ne ugasi ('izgori'). Ukoliko dođe do *čeonog sudara* sa jezgrom (atoma) dolazi do konverzije cjelokupne kinetičke energije elektrona u en. X zračenja. Ovako dobijena x zraka ima najveću energiju, odnosno najmanju talasnu dužinu.

6. Filteri i kvalitet x-zra čenja

U cilju oslobađanja niskoenergetskog dijela zračnog snopa koristimo filtere. Oni utiču na spektar x zraka tako što eliminišu (nepotrebno) mekše zračenje, koje se nakuplja u mehkim tkivima koje je nedovoljno jakog prodora (''mlitavo''), ono koje ima manju energiju i time povećavaju prodornost zračnog snopa, a smanjuju intenzitet x-zračenja (negativna strana filtera).

6

7. Prostorije rad. ustanove

Tokom izgradnje prostora (minimalno oko (1.)20-25m2) za novopostavljeni RTG uređaj mora se obaviti ispitivanje tako da se utvrde bilo kakve šupljine ili drugi putevi kojim je moguć prolazak zračenja, a koji će se prikriti kad zidovi dobiju svoj konačan oblik i prekriju se (2.) olovom i baritnim malterom ili drugim završnim zaštitnim slojem (po potrebi treba adirati još zaštitnog materijala). U vrata i štokove se stavljaju (3.) olovne ploče minimalne debljine od 2 mm. Prozormora da bude od (4.) (Pb) olovnog stakla. Također se mora obaviti i konačna provjera zračenja, postaviti znak''Opasnost od zračenja'',''PAŽNJA! jonizirajuće zračenje - zona pod nadzorom'' ili ''Ako ste trudni ili to sumnjate, obavijestite osoblje'', postaviti upozoravajuće svjetlo (zeleno-svjetlo koje nam pokazuje da je slobodno i crveno- svjetlo koje nam pokazuje da se u prostoriji odvija snimanje). (5.) Pod mora biti elektro-statički (tj. da ne stvara elektricitet ili da ne provodi električnu struju/energiju).

(6.) Savremena radiološka prostorija mora ili bi bar trebala odgovarati standardima koje prati zahtjevno kritičko društvo i moderno doba, ugrađene klima uređaje sa termostatima, ona također ima ventilacijski sistem ili sistem ventilatora, prečišćivača jonizovanog štetnog radio-aktivnog zraka. Oni rade na principu ubacivanja čistog svježeg zraka (gornji, plafonski/stropni ventilator-ubacivač) i izbacivanja/odvođenja ''zaprljanog'' joniziranog zraka (donji, podni ventilator-izbacivač,sakupljač).

Osnovni princip u rasporedu prostorija radiološke ustanove je da je komunikacija za osoblje odvojena od komunikacije za pacijente. Snimaone i fotolabaratorije treba da su u nizu između čekaona (predstavlja centralnu prostoriju od koje se bira željeni odjel, poželjno je da čekaonice imaju TV predajnik i aparat za kafu) i komunikacija za osoblje ili da su prostorije kružno postavljene, adekvatno ugrijane (zimi), klimatizovane, svježe i prostrane, hodnici sa znakovima, strelicama i uputama/smjernicama da bi se izbjeglo bespotrebno frustrirajuće i zamorno lutanje i gužve.

Između prostorija trebaju biti telefonske i interfonske veze, TV lanac ili PACS za praćenje određenih procedura u učionicama. Van prostorija, u blizini

7

dijagnostičkog centra poželjni su bankomati, trafike i mogućnost dopune mobilnog vaučera kao i prostorija za 'relaksaciju' i menza ili restoran.

(15/7.) Neophodne prostorije radiološke klinike su:

• Prijemna recepcija • Čekaonica • Recepcija za izdavanje nalaza • Toalet za pacijente sa hladnom i toplom vodom (WC treba da je odvojen

na muški i ženski) • Kabine (svlačionice) za pacijente • Dijagnostički kabineti (irigografija ili intravenska urografija, dijaskopija,

radiografija, ultrazvuk, kompjuterizirana tomografija, magnetna rezonansa, digitalna subtrakciona angiografija i dr.)

• Mračna/tamna komora (sa sigurnosnim svjetlom, najčešće - crveno) • Prostorija za diktiranje nalaza • Prostorija za ljekare • Prostorija za inžinjere • Arhiva - prostorija za arhiviranje • Garderoba (kako uniforme tako i zaštitna prateća oprema) • Čajna kuhinja • Apoteka (magacin) • Sale za nastavu itd.

8. RTG cijev (katoda i anoda)(Poglavlje/chapter, pitanje VIII)

Rendgenska/rtg cijev je vrlo značajan dio svakog radiološkog aparata, slobodno možemo reći da je ona srce, pokretač jer u njoj nastaju rendgenski zraci. Osnovni princip rtg cijevi nije se promijenio od Röntgen-ovog otkrića x - zraka 1895. Na katodu se dovode visoki napon (oko 50 000 V) usljed čega elektroni velikom brzinom izlijeću s katode. Sudarom elektrona s anodom nastaju rendgenske zrake koje imaju tendenciju širenja u prostoru. Rtg cijevi se dijele na jonske (gasne - prvobitno korištene) i elektronske koje se danas koriste. Npr. u rtg cijevi, oblak slobodnih elektrona se proizvodi zagrijavanjem filamenta (vrsta tanke žice,sličan onoj žici koja se nalazi u običnim komercijalnim sijalicama - katoda) s električnim nabojem. Slobodni elektroni bi lebdjeli oko filamenta da nije potencijalne razlike koja je ustanovljena sa nekim elektronskim izvorom

8

tako da je dio cijevi gdje je filament lociran negativno nabijen, a meta pozitivno nabijena, tako se slobodni elektroni privlače meti. Elektroni moraju biti ubrzani preko otvorenog prostora (bolje ako je to vakuum da se spriječi gubitak energije interakcijom s molekulama iz zraka) i onda u konačnici udaraju u metu. U rtg cijevi većina energije elektrona se rasipa kao toplota tokom interakcije niske energije sa metom. Međutim, nekoliko procenata elektrona prebacuju svoju energiju emitovanjem rtg fotona. X - zrake se naravno emituju izotropno (u svim pravcima), međutim, u tipičnoj medicinskoj ili industrijskoj upotrebi, poželjno je fokusirati x zrake u specifičnom pravcu tako da se mogu primjeniti na dio koji se proučava. Zbog ovog zaštita (tutooklop) obično okružuje metu da zaustavi svu radijaciju osim malog prozora kroz koji se korisnim x zrakama dopušta da izađu iz cijevi.

9. Jonska RTGc (jonska rendgenska cijev)

Cijev je pravljena od stakla u obliku balona u kome su bile zatopljene 3 elektrode, one su prve cijevi koje su se koristile za proizvodnju rendg. zračenja, punih 2o godina. One su danas izbačene iz upotrebe, zamijenjene su novijim rtg cijevima - elektronskim, s toga se nećemo puno zadržavati i osvrtati na jonsku cijev, dovoljno ju samo spomenuti...

10. Elektronska/Kulidž RTG C.

Vakuumsku cijev, koja je zamijenila gasnu cijev (bitno se razlikuju i po konstrukciji), konstruisao je 1913. g. William Coolidge po kome je dobila ime. Ona se vrlo često naziva i elektronska cijev jer se u njoj elektroni neophodni za proizvodnju rendgenskog zračenja, posebno emituju iz katode koja se zagrijava do usijanja strujom iz posebnog strujnog kola.

11. Katoda

Katodu rtg cijevi čini spiralna katodna žica napravljena od čistog volframa postavljena u metalnu čašicu ili valjak. Poprečni presjek žice iznosi oko 0,2mm, a prečnik spirale je između o,5 i 1,o mm. Zašto volfram? Zato jer ima visoku tačku topljenja od 3.35o °C.

12. Anoda

Prve anode su bile bakarne, današnje su od volframa i platine, s tim da volfram ima značajnu prednost kada se uzme u obzir cijena ova dva elementa. Kod rtg

9

cijevi sa rotirajućom anodom anodni tanjir, koji na svojoj površini nosi anodnu stazu, napravljen je od molibdena ili grafita.

13. Fokus anode

Pločica na anodi se najčešće naziva anodno ogledalo jer se sa nje emituje rtg zračenje, a površina na anodnom ogledalu na koju dolaze ubrzani elektroni, električni ili realni fokus rtg cijevi. -Realni fokus je površina anode na koju padaju katodni elektroni, a -optički predstavlja geometrijsku projekciju realnog fokusa. Što je fokus finiji (manji), rtg slika je preciznija. Oba ova suprotna zahtjeva postignuta su optimalnim nagibom anode (10-45 stepeni).

14. Brzina rotacije anode

Normalna brzina rotacije anodnog tijela/tanjira iznosi 3 hiljade obrtaja po minuti ili 50 obr/s. Povećanjem brzine rotacije anodnog tanjira povećava se i snaga svakog fokusa, a anoda bolje hladi jer se sa njene površine lakše odvodi toplota. Kod savremenih aparata ova brzina ide i do 17.ooo obr/min.

15. Hlađenje anode

Površina fokusa je inače normalno ravna i glatka, ali zagrijavanjem pri bombardovanju katodnim zracima postaje neravna i deformisana, stoga je potrebno dovesti hlađenje; vazduhom, vodom ili danas najčešće uljem kao i hlađenje cijevi sa rotirajućom anodom.

16. TutoOklop

Prve rtg cijevi nisu imale nikakvu zaštitu, stoga se zračenje raspršivalo na sve strane djelujući štetno kako na pacijenta tako, ponajviše i na operatera koji je rukovao aparatom jer duže se zadržavao od pacijenta. Metalni zaštitni oklop - tutooklop, pored glavne osobine - spriječavanja rasipnog zračenja ima funkciju zaštite, naime on štiti rtg cijev i od mehaničkog oštećenja, lakše se rukuje, bolje izvodi hlađenje, otklanja opasnost od spojeva i električnih udara. On je cilindričnog oblika, sa tri otvora. Dva su obložena visokoizolacionim materijalom i služe za prihvat završnica visokonaponskih kablova, a treći otvor je tzv. prozor (zaštićen limom debljine od 2 mm) kroz koji izlazi snop rtg zraka. Ispod prozorčića postavlja se sistem blendi za ograničavanje snopa zračenja.

10

17. Ispravljači struje

Ispravljač je električni uređaj koji pretvara naizmjeničnu struju, u istosmjernu struju (koja teče samo u jednom smjeru - proces poznat kao ispravljanje). Oni nam pomažu u eliminisanju bilo kakvog rizika od oštećenja ili uništenja rtg cijevi. Kao ispravljači svojevremeno su korištene ventilne cijevi, a danas se umjesto njih isključivo koriste poluprovodnici.

18. Generator visokog napona

Generatori su aparati kojima se vrši transformisanje struje, to jest, promjena napona a time i jačine struje, sastoje se od visokonaponskog transformatora, te brojnih drugih manjih pomoćnih transformatora i sklopki koji su usto neophodni. Visoko-naponski transf. pretvara mrežnu struju napona 220 V u napon od 15 kV do čak nekoliko stotina kilo volti, koliko je potrebno za stvaranje potencijalne razlika između elektroda cijevi. Primarni kalem ovog transformatora čini veoma mali broj navoja debele žice, za razliku od sekundarnog koji ima mnogo više navoja sa žicom manjeg poprečnog presjeka. Rtg cijev priključena je za krajeve sekundarnog kalema.

19. Generator niskog napona

Kao što vidimo iz naziva, osnovna uloga ovog transformatora je smanjivanje napona struje gradske mreže (obrnuta funkcija od generatora visokog napona). Struja potrebna za zagrijavanje katode ima jačinu od oko 3 mA i napon od 12 - 20 V.

20. Komandni sto

Komandni stol je dio svakog radio1oškog aparata koji služi za upravljanje njime. Izgled i veličina (komandne konzole) umnogome se razlikuju od tipa samog aparata, namjene kao i vrste proizvođača. Danas se masovno upotrebljavaju komandni stolovi sa touch screen displejima.

21. Visokonaponski kablovi

Vn kablovi spadaju u standardne dijelove svakog klasičnog rtg aparata, a imaju namjenu da povežu rtg cijev sa vn transformatorom, mogu izdržati napon od nekoliko desetina pa i stotina hiljada volti. Presvučeni su debelom gumom (plastikom) i mogu biti također presvučeni i metalnom košuljicom koja ih štiti

11

od mehaničkog oštećenja a u isto vrijeme se koristi i za uzemljenje. (Postoje i niskonap. kablovi, suprotnog zadatka.)

22. Stativ RTG aparata

Stativ rtg aparata je mehanički dio rtg aparata na kome je pričvršćena rtg cijev sa tutooklopom. Vrsta i veličina su prilagođene vrstama aparata, odnosno rad. tehnika koje se mogu njime izvoditi (radiografski i radioskopski). Postoje stubni i plafonski stativ, oni su mobilnog karaktera, tu mobilnost im omogućuju razni zglobni i teleskopski nastavci.

23. Stativ aparata za radioskopiju - univerzalni dijagnostički stativ

On se razlikuje od klasičnih stativa za rtg aparate, jer ima višestruku namjenu. Glavni dio ovoga stativa je sto sa postoljem na kome pacijent stoji u toku izvođenja pregleda. Ispod ili iza stola je smejštena rtg cijev, a iznad odnosno ispred nalazi se elektronski pojačivač slike koji se simultano pomjera u toku pregleda, ono se vrši pomoću posebnih tipki, ručki ili džojstika.

24. Fluorescentni ekran (I)

Rad. slika osim rtg filma može se prikazati i radioskopijom na fluorescentnom ekranu, međutim on je već danas samo dio historije, kojeg je naslijedio elektronski pojačivač slike.

25. Elektronski pojačivač slike

Uvođenjem elekt. pojačivača slike u radiologiji na neki način je počela moderna era radiologije. Slika sa elektronskog pojačivača se sistemom TV kamere može prenositi na udaljena mjesta, također je poboljšan i optički kvalitet - vizualizacija snimka.

26. Fotografski - Foto materijal

- Historijat fotografije - počeo je još davno (prije 3.ooo godina) od stare Kine, preko Egipta, Arapa pa sve do Leonarda da Vinčija i bližih učenjaka.

- Srebro i halogeni elementi - se nanose na film (da bi to bilo trajno upotrebljavaju se koloidni rastvori - želatina).

- Želatina - organska materija, u suhom stanju je prili čno otporna, u vlažnom stanju razmekša, nabubri i lahko se ošteti. Topi se na 25° celzijusovih. Da bi podnijela veću toplotu dodaju joj se sredstva za otvrđivanje -ukrućivanje.

12

- Emulzija - U želatini vezani halogenidi srebra pred. gustu tečnost sličnu sirupu ili medu. Rastopljena na toploti emulzija je tekuća, a kad se ohladi i osuši, ona se stvrdne i tek onda, u takvom stanju nalazi se na filmovima, pločama i foto papiru.

27. Rtg fotomaterijal

Fotohemijski materijal ili kraće fotomaterijal je svaki materijal koji je osjetljiv na djelovanje svjetla, a služi za dobijanje snimaka. Otkrićem fotografije omogućen je trajni zapis slike, čime su unijete velike promjene u život čovjeka, 1839, nakon pronalaska postupka za nastajanje slike crtane svjetlom na metalnojploči. Fotomaterijal koji je osjetljiv na rtg zračenje zove se rtg fotomaterijal, rtg film. Može biti jednoslojan i dvoslojan.

- (1.) Rtg filmovi;

nabrojat ćemo sljedeće veličine, odnosno različite formate, dimenzije filma:

1.) 18x24 cm 4.) 20x40 5.) 24x30 6.) 30x40 7.) 35x35

2.) 18x40 8.) 35x43,

3.) 18x43

imamo i one većih dimenzija za potrebe snimanja (cijelog tijela) kičmenog stuba, 30x90 i 20x96cm, veličina se odabire proporcionalnoveličini tijela koji se želi snimati.

- Jednoslojni RTG filmovi imaju 2,5 puta deblji sloj fotoemulzije od dvoslojnih filmova i oni su osjetljiviji na RTG zrake (zubni/dentalni, mamografski, i tehnički filmovi).

- Dvoslojni RTG filmovi su osjetljivi na svjetlosne zrake i sastoje se od 7 slojeva [u sredini providna podloga od acetat celuloze ili poliestera debljine o,2mm, po jedan vezivni sloj, sloj fotoemulzije 0,o5 mm (kristali srebro-bromida i koloidna supstanca), te završni sloj].

- (2) Karakteristike RTG filmova - oni su osjetljivi na prirodno svjetlo, ali djeluje samo na površni sloj foto nanosa, dok RTG zrake daleko prodornije penetriraju i djeluju na cjelokupni film. Pri tome fotosloj apsorbira samo 1 % sveukupne emitirane radijacije, dok 99 % prolazi kroz film bez ikakvog

13

fotoučinka.U tom cilju, povećanja apsorpcije, počeo se nanositi foto-sloj na obje strane, postignuta su poboljšanja kod kvaliteta snimka, te dvostruko kraću ekspoziciju, slika je oštrija, štedi RTG cijev.

28. Čuvanje i skladištenje neeksponiranih rendgenskih filmova

Filmovi se moraju čuvati u posebnim prostorijama na drvenim policama u originalnom fabričkom pakovanju, jer su veoma osjetljivi tj. njihov fotonanos, te zahtjevaju brižno postupanje. Optimalna temperatura iznosi 10° do 15 °C, ne smije biti vlage u prostoriji, drugih hemijskih tekućina, folija (kasete) ne smiju biti oštećene kako ne bi propuštale svjetlost, takve neispravne je potrebno odmah zamijeniti.

29. Osvjetljavanje rendg. filma (latentna slika)

Prilikom osvjetljavanja fotoemulzije, odnosno eksponiranja filma, bez obzira na vrstu zračenja (svjetlosnog ili x-zračenja) u njoj dolazi do procesa fotolize (razlaganje, odnosno redukcija jona srebra i broma u elementarne atome srebra i broma, tako nastaje latentna ili nevidljiva slika koju čine nukleusi i zametci srebra). Dobro osvjetljena/ozračena rtg slika ima neprozirno crno područje, a prozirna je na mjestima gdje je olovna oznaka, ili iza debelih slojeva korteksa kosti i metalnih sjena (stranih tijela).

30. Fluorescentne folije (II)

Fluor. folije su smještene u rendg. kasetama. One su građene od kartonske ili plastične podloge, koja je sa jedne strane premazana slojem fluorescentne materije od soli teških metala, o samoj foliji ovisi i kakvoća filma.

31. Kasete

Rtg kasete su metalne, plastične ili kartonske kutije u koje se ulažu rtg filmovi prije eksponiranja - obavljanja ekspozicije. Kartonske se upotrebljavaju za dentalne filmove. Kasete su pljosnate pravougle kutije koje dobro zatvaraju film i zaštićuju ga od mehaničkih oštećenja i od djelovanja svjetla kao i od prašine i drugih ugrožavajućih faktora/činioca. Površina okrenuta prema pacijentu je od tankog materijala, koji lahko propušta zrake (bakelit,tvrda guma,ili aluminij). Na stražnjoj strani je poklopac koji se može otvarati za ulaganje filmova i koji je

14

učvršćen kod zatvorene kasete posebnim zatvaračima. Trebaju se čistiti i održavati kao svaki drugi medicinski inventar.

32. Ulaganje i vađenje filma u kasetu i iz kasete

- Ova procedura se uvijek obavlja samo u suhom (čistom) prostoru tamne komore. Zabranjeno je dodirivati film ili folije vlažnim i prljavim rukama. Prije otvaranja kasete vrata tamne komore moraju biti zaključana, upaljeno sigurnosno svjetlo i ugašeno bijelo svjetlo.

- Nakon što se izvrši snimanje, odnosno uradi eksponiranje, isti se mora izvaditi. Film se uzima za rub folije i pažljivo ulaga u kasetu. Treba naručito paziti da se noktima ne grebe film ili folija. Kod stavljanja filma na pult automatske komore, treba obratiti pažnju da valjci ne pogužvaju film, te sačekati zvučni signal da je film bez problema uvučen u komoru. Kaseta se odmah ponovo napuni filmom i stavi na njeno mjesto da je pripravna za snimanje. NIKAD NE OSTAVLJATI EKSPONIRANI FILM U KASETI, treba ga odmah izraditi.

33. Mračna ili tamna komora

Mračnom komorom se zove ona prostorija u kojoj se vrši obrada snimljenih rendg. filmova. Ona mora biti prostrana i naručito dobro prozračena. Ona se mora brzo i potpuno zamračiti, to će se postići samo dobro postavljenim vratima i prozorima. Treba imati signalizirajuće svjetlo da se zna da li se obavljaju procesi u njoj. Sigurnosno svjetlo je najčešće crveno i mora biti upravljeno u zid ili strop, pa tek kao refletirano/albedo svjetlo obasjavati prostoriju. Zidovi su bijele boje, pod na najnižem mjestu treba imati odvod za vodu (tekućine, štetne hemikalije), propust u zidu za dodavanje kaseta. Vrlo je važno pridržavati se higijensko-sanitarnih mjera, svaka masnoća, mrlja i najmanje zrnce prašine mogu izazvati nepoželjne mrlje i sjene na filmu, koje mogu imitirati patologiju. Zabranjeno je unositi prilikom obrade filmova hranu, piće, pušiti cigarete i držati mobitel upaljenim jer uključeni ekran mobilnog telefona može dodatno osvjetliti film, potrebno je naljepiti ove znake upozorenja i zabrane.

34. Razvijanje eksponiranih filmova

Razvijanje se vrši u tamnoj komori. Prvobitno se radilo ručno, dok danas taj posao obavljaju specijalizovane mašine, automatskom obradom. Takav vid ne samo da iziskuje manje truda i rada već je i pouzdaniji, precizniji i kvalitetniji. Mašina posjeduje sistem valjaka koji su ključni pri procesu obrade eksponiranih

15

filmova. Također tu možemo naći i tankove, posude u koje se umeću, sipaju odnosno dopunjavaju razvijač i fiksir.

- Razvijač - predstavlja hemijski spoj koji se koristi za razvijanje (rtg) filma. To su isključivo organski spojevi kojima je svrha taloženje elementarnog srebra iz srebrenog bromida fotoemulzije.

- Fiksir - je također hem. spoj koji se sastoji od 20-25% rastvora natrij tiosulfata u vodi, sa dodatkom vodenog rastvora 2% kalij metabisulfita radi stabilnosti fiksira, on fiksira kao što samo ime kaže, cilj je, izmeđuostalog da se postigne trajnost obrađenog filma.

35. Greške na rendgenskim filmovima(oznake na filmu)

U svakodnevnom radu sa rendgen filmovima dešavaju se razne greške. Kako bi se te greške smanjile, a u cilju što kvalitetnijeg dobijanja rendg. filmova, spomenut ćemo najčešće greške koje se dešavaju na snimcima.

1. Upotreba neadekvatne vrste filmova (jednoslojni i dvoslojni) 2. Neadekvatno određeni elementi (kV i mAs) 3. Neadekvatna procjena faktora ljudskog tijela (za svaki cm debljine tijela dodaje se 2kV više) 4. Nepravilno rastojanje između fokusa i filma 5. Greške kod signiranja (označavanja) strane filmova (L - lijevo/lijeva strana, eng. left; D - desno ili eng. R - right), to se vrši pomoću aparata za signiranje imena, prezimena i datuma snimanja.. - ''Kopillux ,, 6. Nepravilno centriranje konusnog snopa, on mora prolaziti kroz sredinu objekta koji se snima i kroz centar rtg filma 7. Neadekvatna priprema pacijenta (ovdje se prvenstveno misli na oslobađanje viška odjeće i uklanjanje nakita koji može smetati tako što sakrije patologiju) 8. Neadekvatan izbor formata filma, odnosno kasete sa filmom, imaju za posljedicu nedostatak dijela objekta koji se snima. Taj dio nije prikazan na snimku, pa se kaže da je ''odsječen“ 9. Neadekvatan položaj sjene na snimku - naime on mora biti pravilan tj. sjena mora imati pravilan odnos prema centralnom zraku konusnog x - zraka 10. Oštećenje kasete to jest mehanizma za zatvaranje, uzrokuje oštećenje filma, osvijetli se prije ekspozicije,

16

ovakve kasete se momentalno izbacuju iz uporabe 11. Oštećenje folije - mrlje od prstiju, prašina, kapljice vode i ogrebotine uzrokuju artefakte koji prave greške na snimcima, one se zamjenjuju novim.

36. Rešetke

Pri prolasku primarnih x-zraka kroz tijelo ili dio tijela, kao posljedica sudara sa atomima pojedinih struktura na njihovom putu nastaju sekundarni ili rasipni x-zraci.Ovi zraci stvaraju velike poteškoće jer prije svega dovode do smanjenja oštrine rtg snimka. S obzirom da se pri radu sa snažnim rtg aparatima koriste veće vrijednosti napona, rasipanje x-zraka se mora svesti na najmanju moguću mjeru. To se postiže upotrebom sekundarnih brana ili antirasipnih rešetki. One su postavljene između bolesnika i rendgenskog filma, odnosno između snimanog dijela tijela i kasete sa filmom. To su tanke pljosnate kutije u kojima se nalaze olovne pločice (lamele), a između njih radiotransparentni materijal (plastika, danas najčešće ugljikova vlakna).

*Postoje dvije vrste rešetki: a) Klasična Poter- Bukijeva (Hollis E. Potter i Gustav Bucky) rešetka s debljim olovnim lamelama (pomična za vrijeme snimanja). b) Fiksna Lisholmova rešetka s vrlo tankim olovnim pločicama.

Rešetka treba biti građena tako da apsorbira što je moguće više rasipnih zraka, a što manje zraka primarnog dijagnostičkog snopa koje su nužne za stvaranje rtg slike. Što je veća visina pregradnih lamela i manji razmak između njih, to je veća apsorpcija rasipnih x-zraka. U standardnim rešetkama debljina pločica je obično 0,07 mm, a visina 1,4 mm. Gustoća olovnih pločica na jednom centimetru dužine je između 25 i 45 lamela, ali ima i rešetki sa znatno većim brojem lamela. Prema konstrukciji rešetke mogu biti: linearne - lamele međusobno paralelne, ukrštene - lamele dviju linearnih rešetki ukrštene za 90°, fokusiraju će - lamele konvergiraju prema fokusu rendgenske cijevi, pokretne (pomične) i nepokretne.

37. Radiografija�

Radiološka dijagnostička metoda koja predstavlja jedan vid dijagnostičke primjene x-zraka u cilju prikaza dijelova čovječijeg tijela na rendgenskom filmu.

17

Uz radioskopiju je jedna od dvije osnovne klasične ili konvencionalne metode. Apsorpcija x-zraka ovisi od gustoće tkiva, kosti će više apsorbovati x-zrake od plućnog panerhima i na rendgen snimku izazvati zasvjetljenja, a plućni panerhim (pluća) koji ne apsorbira x - zračenje izazvati zacrnjenja. Radiografska slika je objektivna, ima veću oštrinu i kontrastnost, može se naknadno posmatrati i ostaje kao trajni sudskomedicinski dokument. Zbog toga, radiografski snimak mora biti jasan, kontrastan i dobrog kvaliteta.

38. Radioskopija

Radioskopija ili prosvjetljavanje je subjektivna radiološka metoda koja služi za pregled organa u pokretu. Koristi se za pregled srca, pluća, probavnog (digestivnog trakta) i vaskularnog sistema, te kod izvođenja interventnih procedura. Ona je direktna vizualizacija dejstva x zraka na fluorescentni ekran, elektronski pojačivač slike il' na flat detektor. Zahvaljujući kompjuterskoj tehnologiji danas je radiografsku sliku moguće prenijeti na film,bilo kao radioskopsku ili radiografsku. Nedostaci radioskopije su što je veća izloženost jonizirajućem zračenju, subjektivna je metoda, slabija kontrastnost slika, snimka, a prednost je što se mogu pratiti fiziološki pokreti organa.

39. Interakcija x-zračenja i materije

Općepoznato je da rtg zraci prolaze kroz materijui pri toj interakciji sa materijom oni pokazuju određena svojstva, koja treba poznavati da bi se što bolje razumjela njihova medicinska primjena i korištenje. Visoke frekvencije (male talasne dužine) su veoma prodorne. Lahko prolaze kroz tkivo, a odbijaju se od materija koje sadrže kalijum i kalcijum, tj. od kostiju. Zaustavljaju se samo u teškim elementima kao što je olovo. Ljudsko tijelo se sastoji od tkiva i organa koji različito apsorbuju rtg isijavanje. Zato se pri radioskopiji tijela na ekranu dobijaju zasjenjene površine koje daju sliku oblika i rasporeda tkiva i unutrašnjih organa. Raspoznavanje oboljenja pomoću radioskopije tijela rtg zračenjem naziva se rendgenska dijagnostika. Ona koristi dvije osnovne metode, a to su radioskopija i radiografija (već pomenute). Rtg zrake imaju sljedeća svojstva (prodiranje x zraka kroz materiju, rasipanje, jonizirajuće dejstvo, biološko...):

18

1. Imaju sposobnost prodiranja kroz materiju, 2. Izazivaju izvjesne promjene materije, pod njihovim dejstvom odaju svjetlost (efekat luminescencije), 3. Izazivaju promjenu fotografske emulzije, koja se poslije razvijanja manifestuje zatamnjenjem (fotohemijski efekat), 4. Izazivaju jonizaciju gasova (efekat jonizacije -plinova), 5. Izazivaju promjenu (degeneraciju, deformaciju) u živim organizmima (biološki efekat), 6. Prostiru se pravolinijski - u svim pravcima, 7. Njihov intenzitet opada u obrnutoj srazmjeri sa kvadratom rastojanja.

40. Rendgenska slika

Rendgenske slike formiraju fotoni x-zraka koji međusobno djeluju sa fotoemulzijom rendgen filma. Jedan dio energije fotona bude apsorbovan u tkivu, a ostatak energije fotona prođe kroz tkivo i pada na film na kojem ostavi trag. X-zrake prolaskom kroz različita tkiva nejednako slabe, ovisno o gustoći, sastavu, debljini tkiva, kao i o trećoj dimenziji gdje se svi dijelovi tkiva projiciraju jedan preko drugoga. Tako nejednako oslabljeno rendgen zračenje pada na film, gdje se dobiju različita zatamljenja. Na rendgen snimku se treba dobiti vjerna radiofotografija objekta koji se snima, a to se postiže odgovarajućim standardnim tehnikama snimanja(1,2) koje podrazumijevaju snimanje pod određenim kutom (uglom).

Oštrina rendgen slike

Oštrim snimkom se smatra onaj snimak kod kojeg se jasno vide rubovi sjena i fini detalji snimke - kontrast, na to utiče više činilaca: 1. Mirovanje objekta, cijevi i filma za vrijeme eksponiranja; 2. Rasipni rendg. zraci; 3. Fotografski materijal; 4. Fizikalni uvjeti snimanja (fizičke osobine subjekta koji se snima).

Veličina rendg. slike

Zbog zakonitosti konusne projekcije slika na rendgen. filmu je nešto veća od objekta koji se snima. Da bi dobili realnu sliku, potrebno je izvršiti snimanje sa udaljenosti, najčešće 1,5 m = “TELERADIOGAFIJA“, također utiče i udaljenost objekta od filma = “MAKROGRAFIJA“, (što je objekat bliži filmu, a fokus-film distanca (dalja) veća, to je slika realnija.

19

Kontrast rendgenske slike

Ako se na rendg. snimku jasno razlikuju gustoće sjena kaže se da je takav snimak kontrastan. Ako se kontrast nekog organa dovoljno razlikuje od sjene okolnog tkiva, kaže se da se radi o prirodnom kontrastu tog organa. Naprimjer, na standardnom snimku pluća u PA (posterior-anterior) poziciji sjene srca i krvnih sudova zbog veće gustoće dobro se razlikuju od sjene plućnog tkiva ispunjenog zrakom koje je manje gustoće. Najmanju kontrastnost daju tkiva ispunjena zrakom, a najveću imaju koštana tkiva.

Projekcioni efekti rendgenske slike

Sumacioni efekat rendgenske slike

On (sumacioni efekat) nastaje kada se dva tkiva projiciraju u istom smjeru, pri čemu se njihove sjene sumiraju, za primjer, snimak šake u profilnoj projekciji ili ukrštanje dva rebra.

Efekat pokrivanja

Efekat pokrivanja nastaje kada se sumiraju dva tkiva različite gustoće. Tkivo koje ima veću gustoću pokriva sjenu tkiva koje ima manju gustoću, npr. snimak srca i kičme.

Tangencijalni efekat

..Se javlja kada x zrake prolaze kroz okrugle, zaobljene ili cilindrične anatomske strukture. Prolaskom x-zraka kroz perifernu krivinu, duže prolaze tangencijalni x zraci kroz objekat, tj. imaju duži put apsorpcije. Npr, rtg snimak lobanje, kod koje vanjski rub ima intenzivnu tangencijalnu sjenu.

Prikaz trodimenzionalnog (3D) tijela na (2D) dvodimenzionalnom rendgenskom snimku

Kod klasičnog snimanja x zrake padaju okomito na film pod (pravim) uglom od 9o °, pri čemu nastaje 2D RTG slika (image, picture) koja ima svoju širinu i dužinu (a×b). Treća dimenzija nije vidljiva na slici jer se sumira. Mijenjajući

20

ugao ‹∟› centralne zrake može se promijeniti oblik slike objekta koji se vizira (snima). Geometrijski oblik različitih 3 D tijela može dati različite rtg slike (vizure). Različiti oblici sjena mogu radiologa u interpretaciji radiološkog nalaza odvesti na krivi zaključak. Zbog toga snimanje se mora vršiti u najmanje dvije standardne projekcije, a da bi se određene sjene organa poznavale potrebno je znanje iz radiološke anatomije.

Vrste sjena

Na rendgenskom snimku se razlikuje više vrsta sjena, čije prikazivanje na filmu ovisi od vrste tkiva i hemijskog sastava same sjene. Zdravo plućno tkivo ispunjeno zrakom daje normalnu sjenu gustoće intenziteta zraka. Kod patoloških procesa na plućima, dolazi do zamjene zraka u alveolama sa tekućinom i takve sjene daju gustoću sjene mehkih tkiva. Svi patološki procesi kod kojih dolazi do povećanja gustoće tkiva, zadebljanja određenog područja ili taloženja mineralnih soli, daju rendgenske sjene veće gustoće od gustoće sjene zdravog tkiva u kojem se nalaze. Te sjene se zovu zasjenjenjima ili opacifikacijama. Na snimcima se vide sjene kostiju, sjene metala, sjene kontrastnog sredstva čiji intenzitet zavisi od gustoće.

41. Radiografski aparati

Odmah nakon otkrića rtg zraka prepoznata je mogućnost upotrebe istih u medicinske svrhe za dijagnostiku (radiografija ili snimanje i dijaskopija ili prosvjetljavanje), a poslije i za terapiju. - Rendgenski aparati se prema vrsti dijele na:

1. Dijagnostičke

- klasični rendgenski (aparati se dijele prema: mogućnostima; jednopulsni, dvopulsni, četveropulsni,

21

šesteropulsni i 12opulsni,i namjeni; radiografski, univerzalni (radiografski), radioskopski (dijaskopski) i specijalni (tomograf, toromat, mamograf, kimograf, fluorograf, seriograf))

- digitalni (dijagnostički aparati spadaju u posebnu grupu aparata kod kojih slika nastaje iz analogne informacije koja se posebnim računarskim sistemima digitalizuje i pretvara u digitalnu sliku. U ovu grupu aparata spadaju: - digitalna radiografija DR, kompjuterizirana tomografija CT, ultrazvuk UZ, magnetna rezonansa Mri , digitalna subtrakciona angiografija DSA, denzitometrija DXA , i PET CT (positron emission tomography computed tomography)).

2. Terapijske

I - Klasični aparati prema mogućnostima

42. Polutalasni klasični Rtg aparat

Predstavlja najjednostavniji tip rendgenskg aparata. Ime su dobili zato što kroz njihovu cijev prolazi samo pozitivni polutalas naizmjenične struje, dok negativni zadržava sama cijev ili jedna, odnosno dvije ventilne cijevi, prema tome konstruišu se bez ventilki, sa jednim ili dva ventila. Ovdje svrstavamo standardni dentalni rtg, polutalasni rtg aparat sa jednom ventilnom cijevi, sa dvije v.c., četveropuslni, šesteropulsni, i dvanaestopulsni.

43. Klasični dentalni rtg aparat

Ovo je najjednostavnija vrsta aparata i namijenjeni su za pojedinačno snimanje zuba. Osnovni dijelovi ovog aparata su: dentalna glava (sa rtg cijevi) sa tubusom, exponator, regulacioni transformator i stativ. Za razliku od ostalih klasičnih aparata ovi aparati nemaju mogućnost promjene kilovoltaže i miliamperaže, jedino se mijenja vrijeme ekspozicije, u tu svrhu služi eksponator ili ru čni vremenski prekidač na kojem je ekspozimetar ili cifarnik (brojčanik) sa skalom od 0.1-5 s(ekundi). Stativ je veoma pokretljiv zahvaljujući zglobnoj konstrukciji. Filmovi se stavljaju intraoralno u plastičnom omotaču da se ne bi vlažili pljuvačkom.

44. Mobilni ''portabl'' rendgenski aparat-i

Mali pokretni aparati namjenjeni za snimanje u operacionim salama i odjelima intenzivne njege.

22

-Mobilni radioskopski aparati se sastoje od:

a) C-luka na kome se nalazi rtg cijev i ravni detektor (elektronski pojačivač) b) monitora c) generatora d) kontrolne konzole e) eksponatora

Koristi se u hirurškim salama (hirurgija, ortopedija, kardiologija, neurologija). Zahvaljujući posjedovanju C-luka, omogućuje snimanje u svim ravnima. Aparat posjeduje printer za suhu obradu slike, kao i sistem za automatsku regulaciju doze.Teški su oko 150 do 200 kg i postavljeni su na točkiće, pa omogućuju nesmetano rukovanje u hirurškim salama.

-Mobilni klasični rtg aparati nemaju C luk, već je rtg cijev postavljena na fleksibilnom stativu koji omogućuje rukovanje i snimanje u svim željenim pravcima.

A) rendgenska cijev, B) fleksibilni stativ, C) mini generator, D) kontrolna konzola i eksponator.

Noviji digitalni aparati posjeduju i LCD monitor koji korištenjem ravnog detektora dobija digitalnu sliku koju je moguće podešavati. Ova vrsta aparata namjenjena je za snimanje teških nepokretnih pacijenata u intenzivnim njegama. Lagani su i veoma jednostavni za rukovanje. Omogućuju podešavanje kondicija prema veličini objekta.

________________________________________

45. Polutalasni rtg aparat /s 1 ventilnom cijevi /

Ova vrsta aparata se u principu ne razlikuje od aparata bez ventilne cijevi, jedina je razlika u tome što ventilna cijev zadržava negativni polu-talas umjesto anode. Ventilka omogućuje veće opterećenje rtg cijevi, zato ovi aparati mogu da rade sa naponom do 100 kV i jačinom struje do 100 mA. Ukoliko zbog prevelikog opterećenja anode i dođe do umjerenog usijanja, ona neće emitovati i prebacivati oslobođene elektrone na katodu jer je struja istosmjerna\jednosmjerna (�). Nedostatak im se ogleda u tome što se koristi samo jedan (1) talas (val) naizmjenične struje.

23

Nakon aparata sa jednom v.c. postignut je napredak konstrukcijom sa 2 ventilne c. Prednost ove vrste aparata je u tome što i kod prejakog zagrijavanja i emisije elektrona, 2 v.c. štite RTG cijev od suprotnog poluvala i oštećenja katode.

Princip rada viševentilnih dijagnostičkih aparata sastoji se u tome da se u krug struje velikog, visokog napona uključuje više v.cijevi ili ispravljača, što nam daje za pravo iskorištavanja oba polutalasa naizmjenične (��) struje. Nakon dvoventilnih, konstruisani su aparati sa 4, 6 i 12 v. S tom praksom uvođenja više i više ventila, ne samo da su dobijali na kvalitetu i izdržljivosti, već im je omogućena i duža ekspozicija (pridodata i kvantitativna vrijednost). One, ventilke (V.) su zamijenjene tiristorima, a danas se najviše koriste poluprovodnici, koji su po obliku i veličini manji, a prilagođeni su za sve vrste aparata.

II - Klasi čni rendgenski aparati prema namjeni

46. Klasični rendgenski aparat - KRP

Iako su dnašnji rendgen uređaji prilično sofisticirani od vremena

Wilhelma Rentgena, u osnovi sastavni dijelovi aparata se nisu bitno promijenili.

{Osnovni dijelovi -klasičnog- rendgenskog aparata su:}

I) rendgenska cijev -sa tutooklopom (blende) II) kolimator III) stativ (stubni, plafonski) IV) sto za pacijenta V) visokonaponski kablovi VI) visokonaponski i niskonaponski generator VII) pretinac za kasetu VIII) komandni sto /komandna konzola

Ova vrsta aparata namijenjena je za standardno snimanje (klasična radiografija). Rendgenska cijev ovih aparata može biti postavljena na plafonskom ili stubnom stativu. Pomjeranje cijevi omogućuju kuglični ležajevi, a fiksiranje cijevi na određenim pozicijama omogućuju specijalni magneti. Ova vrsta aparata omogućuje snimanje pacijenata u svim položajima (ležeći, stojeći, ili sjedeći) u ovisnosti od vrste snimanja. Podešavanje kondicija (količine zračenja) se može vršiti ručno ili pomoću jontomata. Aparat omogućuje korištenje malog ili

24

velikog fokusa. Sto za pacijenta se podiže i spušta po visini tako da se omogućava starijim, bolesnim i djeci lakše penjanje.

47. Univerzalni radiografski aparat

Univ. radiog. aparat je klasični rendg. aparat koji pored radiografije posjeduje elektronski pojačivač slike i monitor i na njemu se vrši radioskopija.

Sto je pokretljiv u više pravaca: po visini, horizontalno i vertikalno. Držači za ruke i glavu nalaze se na obje strane odnosno na gornjem kraju stola. Spomenuti držači omogućavaju pacijentu da se pridržava u toku pomjeranja stola ili pri promjenama položaja čitavog aparata, npr. iz vertikalnog (uspravnog |) preko kosog (dijagonalnog \,/) do horizontalnog (ravnog, vodoravnog _ ). RTG cijev može biti smještena ispod ili iznad stola, a nasuprot rtgc-a nalazi se elektronski pojačivač slike, a između njih pretinac za kasetu. Aparat omogućuje dijeljenje polja na kaseti, tako da se može više projekcija snimiti na jednom filmu. Za vrijeme dijaskopije, kaseta je zaštićena olovnom pločom, a u kućištu rtgc smještene su blende kojima se reguliše veličina, obim polja zračenja. Na komandnom stolu nalaze se komande za pomjeranje rtgc, stola, interfon za komunikaciju sa pacijentom, papučica za radioskopiju, eksponator, kao i odabir potrebnih kondicija.

48. Radioskopski [dijaskopski] aparat/ uređaj

lasični, rtg uređaj, namijenjen za radioskopiju. -Prvi ('primitivni', začetnički) radios. aparati su se sastojali od rendg. cijevi i fluorescentnog

ekrana, gdje je bila potrebna akomodacija (prilagođavanje) očiju za „gledanje“ u mraku. Na njima se mogla raditi samo radioskopija, bez mogućnosti prenošenja slike na film.- Zahvaljujući napretku tehnologije dnašnji radiosk. aparati su univerzalni (višenamjenski, s više mogućnosti,opcija), i u stanju su prenijeti sliku sa ekrana na film (radiografija ) ili digitalizacijom aparata (mašine) napraviti digitalnu (digitaliziranu) radiografiju.

49. Fluorograf

e specijalni rtg dijagnostički aparat za radiofotografiju (fluorografiju). Radio-fotografija, fluoro-grafija predstavlja metodu indirektne rtg fotografije.

K

J

25

Princip ove metode kao što je već navedeno podrazumijeva fotografisanje slike sa fluoroskopskog ekrana uz vrlo kratke ekspozicije. Osnovni dijelovi ovog aparata su: rtgc, fluor. ekran, optički sistem i film.

Ekran je posebno građen, ima deblji sloj fluorescentne materije jer mora emitovati svjetlosne zrake velikog intenziteta. Koristi se optički sistem sa sistemom ogledala. Film se pokreće pomoću posebnog mehanizma, sinhronizovano sa ekspozicijama rtg cijevi. Aparat se koristio za masovna snimanja pacijenata sa sumnjom na TBC. Da bi se održala brzina snimanja većeg broja kandidata, predviđeni se unose na spisak, tako da se pri snimanju unosi samo redni br. po kome se onda može odrediti kojem pacijentu pripada koji snimak. Da bi se detalji uočavali sa dovoljnom oštrinom, film je morao biti sitnozrnast (zbog čega je manje osjetljiv, pa je potrebna veća zračna doza energije nego kod standardne radio-grafije). Prednost je znatno jeftinija cijena snimanja od standardnih, ali mana je 2-6x veća doza zračenja.

50. Seriograf

Seriograf je specijalni rtg - dijagnostički aparat namijenjen za praćenje pokreta ili prolaza kontrastnog sredstva kroz šupljine organa ili tkiva. Princip ovog rada je zahtijevao golemi br. snimaka u kratkom vremenu, postiglo se preko naprave za brzo mijenjanje filmova. RTGc je morala biti veće snage kako bi izdržala veće opterećenje, to jest da je u mogućnosti napraviti veliki br. ekspozicija u datom vremenu (8 - 15 u sec.). Aparat je koristio pojedinačne i rolna filmove, koji su se povlačili na osnovu zadatog programa snimanja (u 2 projekcije što zahtijeva 2 RTGC) - sa razvojem tehnologije ovaj aparat je ušao u historiju = napušten.

51. Angiograf

....Je specijalni dijag. rendg. aparat namjene snimanja krvnih sudova (vaskularnog sistema).

Nalaze se u angio salama zbog same tehnike izvođenja pregleda, gdje je potrebno održavanje osnovnih principa asepse(grč. med. sprječavanje da ranadođe u dodir s patogenim klicama; provodi se sterilizacijom zavoja, hirurškog pribora i sl., na povišenoj temperaturi) i antisepse(grč. uništavanje

26

zaraznih klica na površini tijela hem. sredstvima (antisepticima),sepsa (septikopiemija, bakteriemija; grč. »otrovanje krvi« mikroorganizmima i njihovim toksinima, koji u krv dospijevaju iz mjesta infekcije, odn. iz gnojnoga žarišta; stanje s povišenom temp. i teškim općim poremećajima; sprječava se asepsom i antisepsom, liječi se antibioticima i sulfonamidima.). Na njima se izvodi invazivna metoda (angiografija), a to znači da se punkcionom iglom ulazi, penetrira direktno u krvni sud, žilu, gdje se plasira kateter, preko koga se automatskom špricom aplicira kontrastno sredstvo. Stativ ovakvih aparata se rotira za 18o°. Na donjem dijelu je rtgc, a gore (nasuprot nje) je elekt. pojačivač slike (magacin za eksponirane i neeksp. filmove formata 10 x 10cm kapaciteta 100 filmova,s tim da se eksp. prekida ako br. neeksp. filmova padne ispod 20 komada, oni su 1-slojni, a eksponiraju se svjetlošću sa elektr. pojačivača slike preko video spot kamere). Iznad RTGCa nalazi se mobilni sto. Također s razvojem aparature i ovaj način snimanja je napušten.

52. T(h)oromat

-| |- je namijenjen za snimanje torakalnih organa. Pored standardnih dijelova posjeduje još i automatsku komoru - sastavni dio. Film se aktivira pomoću kartice na kojoj se napiše ime i prezime pacijenta, a nakon aktiviranja sistemom valjaka se film uvlači između folija. Stativ je pokretan u vertikalnom pravcu i cijev autom. sinhrono prati njegovo kretanje tako da je centar zraka uvijek u centru filma. Poslije eksponiranja film se preko sis. valjaka prenosi u komoru za obradu filma.(Proces obrade traje oko 90 sekundi, ali od momenta eksp. do izlaska potpuno suhog filma treba oko 2 do 2,5 min.) Na konzoli se određuje eksp. pomoću jontomata ili manuelno (ručno). Dnevno je moguće obaviti 5oo - 8oo ekspozicija.

53. Tomograf

Namjena mu je za slojevito (dubinsko) snimanje. Tomografija, koja je inače poznata kao radiografija dijela tijela, planigrafija, laminografija ili stratigrafija, je proces kretanja rtgc-a i filma u dobijanju rtgs-a (rtg snimka) gdje potrebni detalj iz 1 ravni ostaje u oštrom fokusu a ostale se brišu. Imaju dodatak za tomografsko snimanje. Posebnom je konstrukcijom omogućen istodobni pomak rtgca i filma u suprotnom (opozit) smjeru dok bolesnik miruje. Kretanje cijevi je moguće na razne načine od linearnog, preko policikličnog, do kružnog i tako

27

dalje, pa su po tome i nazvane različite vrste tomografije; linearna-hipocikloidna, kružna, eliptična, elektronska, pantomografija i td. Na standardnim rtg slikama možemo uočiti tzv. ''sumacijski snimak''. On je često ograničavajući faktor za preciznu lokalizaciju i vjeran prikaz transformacija, o čemu ovisi pouzdanost dijagnoze. Upravo ovom (tomografskom) metodom se želi to izbjeći tako što se „brišu“ sve neželjene projekcije, tj. sve strukture izvan odabrane dubine sloja koji se prikazuje, a one koje ostaju su oštro i jasno prikazane i naznačene. Što je veći tomografski ugao kretanja rtgca s filmom - to je veća mogućnost prikaza tanjih slojeva, sve do jedan milimetar debljine, vrijedi i obratno pravilo. Ako je ugao manji od 10 stepeni dobivaju se deblji tomografski slojevi, ta vrsta se naziva ZONOGRAFIJOM. Primjenjuje se kod prikaza tijela koji imaju nisku prirodnu kontrastnost (pluća,izmeđuostalog), a koristi se ugao između 1 i 5 ° . Film se pomiče u suprotnom pravcu od rtgca.

54. Kseroradiograf

Ovaj aparat ima to obilježje da sliku, umjesto filma, prikazuje na papiru. On se razlikuje od konvencionalne radiografije, jer je rendg. film zamijenjen pozitivno nabijenom pločom (koja se nalazi, postavlja ispod, ili pored željenog dijela snimanja) obložena selenom. Uzorak naboja koji ostaje na ploči nakon izlaganja odgovara različitim gustoćama u tkivu (grudima, jer ovaj uređaj je izvrstan modalitet za pregled dojke - možemo slobodno reći da je ovaj aparat širom otvorio vrata modernoj mamografiji, tj. on je pretača mamografu), prema količini apsorbovane radijacije/ozračenja. Negativno nabijeni plavi prah (toner) je u tragovima na ploči, a količina tonera kojeg privlači ploča je proporcionalna preostalom uzorku naboja. Ova slika se zatim prenosi na list papira obložen plastikom, kao trajni zapis, automatski proces traje 9o sekundi, istovremeno ploča se čisti, sve latentne slike su uklonjene a ploča je pohranjena i spremna za recikliranje radi ponovne upotrebe. Za razliku od konven. rtg. metoda, nije potrebno razvijanje, stoga fotolaboranti nisu više potrebni. Otud izvire pojam kseroradiografija, „xero“ - grč. suho. Indikacije za xero-radiog. su uključivale fibro-cistične bolesti sa ili bez boli, dominantnu masu, iscjedak iz bradavice, porodičnu historiju raka (kancera) grudi, prethodnu (radikalnu) mastektomiju (operativno odstranjenje cijele dojke i po potrebi lokalnih limfni žlijezda) ili kancerofobiju.

______________________ ______________________

28

55. Mamograf

Je specijalizovani rad. dijagnostički aparat koji ima svrhu snimanja grudi tj. dojki. Dojka je mehkotkivni organ, stoga je apsorpcija rtgza (rtg zraka) u tkivu veoma slaba, pa uobičajnim snimanjima snimke ne bi imale kontrast-oštrinu, iz tog razloga se prilagođavaju tehnike snimanja. To se postiže rtgc-om posebne konstrukcije koje imaju zadatak emitiranja x zraka male en. 2o kV. Ali ovo ima svoju lošu stranu, visoka apsorpcija samim time i relativno visoka doza zračenja. Kako ostatak industrije i tehnike idu naprijed, tako ni ova grana ne zaostaje, stoga se ide na što manju količinu jonizovanja organizma (čisto radi primjera; prije samo 2o, 3o godina doze zračenja su iznosile nekoliko desetaka mGy - miligrej-a, dok je danas na manje od 1 i ide se ka još manjim ciframa). Kako se mamog. dijagnostika razvijala, tako su se usavršavali i mamog. aparati. Općenita današnja podjela na:

� klasični mamografski uređaj sa sistemom film-folije; � digitalna mamografija ̄ sistem sa ravnim detektorima ili

fotografskim pločama,

a osnovni dijelovi svakog mamografskog aparata su:

1. ) generator (25-35kV) 2. ) rendgenska cijev 3. ) kolimator 4. ) kompresor 5. ) kućište za kasetu (detektor) 6. ) zaštitno staklo 7. ) kontrolna konzola

Radi smanjenja apsorbiranja (x) zraka i povećanja kvaliteta slike vrši se (bolna i nelagodna) dozirana kompresija dojke, pritiskom papučice. Za razliku od ostalih rtg aparata komandna konzola je smještena unutar mamogr. kabineta, a osoblje se štiti pomoću olovnog pleksigasa (prsluci). I ovdje, kao svugdje, uvođenjem digitalizacije, postižu se napretci.Uvođenjem digitalne mamografije u dijagnostiku postignut je veliki napredak u odnosu na konvencionalnu mamog. U detektorskoj ravnoj ploči nastaje latentna slika koja se elektronskim putem direktno digitalizira (10-15s) i kao takva se može obrađivati, uređivati, dotjeravati i spašavati na film, CD, HD ili neku drugu sličnu napravu, također

29

pohranjivati i na RIS ili PACS. DS/DP (digitalna slika) daje snimke velike kontrastnosti (što je posebno značajno za analizu dojki žena sa većim sadržajem gustog žljezdanog parenhima), ta slika velike rezolucije posebno je značajna za bolju detekciju i analizu mikrokalcifikata u grudima. Mamografi su opremljeni sa sistemom za autom. kontrolu eksp. (sis:AEC) koji omogućuju odabir kondicija na osnovu veličine grudnog uda. Aparat je ergonomičan, pokretljiv (rotacija rtgca oko dojke od 130°-18o°) što nam daje lakoću rukovanja i snimanja pacijentice u stojećem i sjedećem položaju, (čak i kod biopsije).

Specijalni dentalni rtg aparati

56. Panoramix

Zubarski rtg aparati su specijalni rtg dijagnostički aparati namijenjeni za snimanje zuba/a-vilice/a. Danas postoji veliki izbor, od malih pokretnih - digitalnih panoramiks aparata. Panoramiksom se snimaju (24x10) zubi gornje i donje vilice s okolnim strukturama, to jest cijela vilica.

- Rtg cijev, generator, eksponator.

Rtgc ovih aparata je posebno konst. jer se anodni nastavak pri snimanju stavlja intraoralno, radi zaštitne namjene. Kaseta sa filmom se u toku snimanja drži postavljena uz kožu ispred vilica. (Na snimku se prikaže uvećana slika zuba što pred. jedan od nedostataka ovoga aparata, prednost je u dobrom prikazu zuba prema susjednim strukturama (maxilarni sinus,nosna duplja))

57. Ortopantomograf

Osim prikaza zuba, kompletnih vilica, okolnih tkiva, prikazuje nam sinuse i temporomandibularni zglob na 1 (jednom) mjestu tj. snimku, bez neugodnosti intraoralnog snimanja. Ova tehnika je zasnovana na klasičnoj tomografskoj tehnici gdje se rtgc kreće suprotno od filma. - Potrebna duga eksp. (12-15s), zahtjeva i dobru zaštitu pacijenta.

. RtgC i detektor_a/držač filma (su međusobno čvrsto vezani i rotiraju oko glave snimanog, koja je fiksirana u tzv. KEFALOSTATU), generator, stativ, konzola sa eksp., film (najčešće 15 x3o cm) .

30

58. Telerendg. aparat(125 str.)

Služi za odr. promjera glave kod kefalometrijske analize, sa distance 1,5-2m.

.................................................................................................................................

59. EKG(♥√dodatak - poseban sadržaj)

Elektrokardiogram (EKG) je crtež kojeg proizvodi elektrokardiograf , uređaj koji bilježi električnu aktivnost srca u vremenu. Analiza različitih valova i vektora depolarizacije i repolarizacije dovodi do značajnih podataka u dijagnostici bolesti. Ekg predstavlja grafički prikaz električne aktivnosti miokarda, koji nastaje zbog električnih zbivanja na površini ćelija miokarda srca. (Naš EKG aparat sadrži 12 odvoda, ima tri unipolarna odvoda koja su vezana za desnu ruku (aVR), lijevu ruku (aVL) i lijevu nogu (aVF). Na prekordijum (muški rod-(anatomija); Lažica, udubljenje ispod grudi a iznad trbuha) postavlja 6 elektroda. Pri čitanju EKGa određuje se frekvencija srca, ritam, osovina, postojanje oštećenja komora kao što su hipertrofija ili infarkt miokarda. EKG se standardno nalazi u sklopu kardiološkog pregleda, a primjenjuje se kod sumnje na srčana oboljenja, kao i kod bolesti pluća (emfizem, poremećaja u nivou kalijuma i kalcijuma), korištenja nekih lijekova. EKGom se može zabilježiti frekvencija rada srca – da li srce radi normalnom brzinom, da li radi ubrzano (tahikardija ) ili radi usporeno (bradikardija ), da li se javljaju preskoci u radu srca (ekstrasistole), da li postoji blok u sprovođenju srčanog impulsa (blok lijeve-desne grane). EKG pokazuje zadebljanje zida pretkomore i komore ukoliko postoji, infarkt miokarda, ishemiju miokarda, također pokazuje poremećaje ravnoteže elektrolita, posebno kalijuma. Ukoliko kardiolog procijeni da je trenutno stanje koje je zabilježeno na elektro-kardiogramu nedovoljno za postavljanje konačne dijagnoze, a sumnja na poremećaj ritma, pacijentu će predložiti da u toku jednog dana postavi istu. Fiziološka osnova; Srcem prolazi srčani impuls koji se širi u tkiva oko srca. Mali dio tih struja dolazi do kože, gdje izaziva razlike potencijale, koje bilježe

31

elektrode postavljene na kožu. Ekg snima 12 odvoda koji pretstavljaju razliku električnih potencijala između elektroda postavljenih na tijelo. Odvode možemo podijeliti u dvije grupe: periferne odvode (I, II, III, AVR, AVL, AVF) i perkordijalne odvode (V1, V2, V3, V4, V5, V6). Shematski prikaz normalnog EKGa zdrave osobe sastoji se od P-vala, QRS-kompleksa (kompleks se sastoji od Q-, R- i S-vala) i T-vala. Neke od primjena EKGa: EKG je zlatni standard u dijagnozi srčanih aritmija, nalaz EKGa utječe na terapiju i procjenu rizika kod bolesnika sa sumnjom na akutni infarkt miokarda pomaže u dijagnostici poremećaja elektrolita (npr. hiperkalemija i hipokalemija), EKG se koristi u "screeningu" za ishemijsku bolest srca u ergometriji EKG može biti povremeno koristan u nesrčanim bolestima kao što su (pomenuta) plućna oboljenja, plućna embolija i hipotermija.

Historija;

Willem Einthoven otkrio je EKG 1901.g. i za to je dobio Nobelovu nagradu za fiziologiju - medicinu 1924.g.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

POGLAVLJE DRUGO

DIGITALNA RADIOLOŠKA APARATURA

60. Pojam digitalne informacije u radiologiji

Od pronalaska kompjuterizirane tomografije G. Hansfilda '73, u rad. započinje nova era razvoja radiološke opreme, bilo sa ili bez jonizirajućeg dejstva.

� Standardna digitalna radiografija kao analognu informaciju koristi scintilaciju detektora.

32

� Kompjuterizirana tomografija koristi informaciju različitih strujnih impulsa na izlazu iz detektora.

� Ultrazvuk koristi informaciju o refleksiji ultrazvučnih talasa od objekta.

� Magnetna rezonansa koristi informaciju o visokofrekventnim elektromag. valovima.

� Digitalna subtrakciona angiografija koristi informaciju o različitom osvjetljenju ekrana elektronskog pojačivača slike.

� Digitalna termovizija koristi informaciju o termoemisiji objekta. � Denzitometrija koristi informaciju o apsorpciji x-zraka u objektu.

Sve nabrojane informacije koje su date u obliku signala (strujnih, ultrazvučnih, naponskih, video i visokofrekventnih valova), pred. analogne informacije, za koje je potrebno usavremenjavanje tj. digitaliziranje. Analogne informacije je moguće fotometrijski izmjeriti denzitometrom, a konvertovanje (preobraćenje) - transformacija informacija se obavlja u tz. analogno-digitalnom konverteru (A/D, D/A K.), iz AD se vraća u DA, ali sada obično u vidu TV signala. Da bi slika postala vidljiva, digitalni (brojčani) matrix se računarskim putem (proporcionalno veličini br.) transformira ponovo u analogni oblik u formi tačkastih zasjenjenja u crno - bijeloj sklali - D\A konv., to je digitalna slika dobijena na monitoru prikazana u analognoj formi.

61. Kompjuterska radiografija

Savremena rad. dijagnostika je nezamisliva bez digitalne slike, koja je lakša za spremanje tj. arhiviranje od glomaznih, izrazito osjetljivih filmova, ne traži velike arhive, zaštićenija je od podložnosti oštećenja, mogućnost naknadne obrade (post-processing), nema zagađenja okruženja raznim hemikalijama, ovi problemi su inicirali razvoj medija za dobijanje rad. slika. Cilj je bio proizvesti medij ili uređaj za višestruko korištenje, počelo se od fosforne kasete, a kasnije dig. ravni detektor. Kompj. radiog. (KR, CR - eng. Computed Radiography) je prihvaćeni naziv za rad sa kasetama s fosfornim pločama, kao i naziv dig. luminiscentna radiogr. - DLR. Klasični aparati podržavaju ove kasete, s njih se vrši digitalizacija. One su ravne ploče, sl. rtg kasetama (koje ne koriste film), očitavaju se pomoću dig. čitača/readera tzv. DIGITAJZERA.

- Fosforne kasete (pojam i svrha ..)

Su veoma slične kasetama u koje se ulažu klasični filmovi (istog su formata), stim da su ove dosta mlađe proizvodnje. Nakon pozicioniranja pacijenta za

33

snimak također se eksponira fosforna ploča, gdje sljedeći korak preuzima digitajzer radi digitalizovanja iste, te očitava na ekran radne konzole (s mogućnošću evaluiranja), liniju po liniju, tako očitane „svježe„ informacije “sirovih,, podataka (raw data). Slojevi; podloga s nanesenim fosfornim slojem, iznad, zaštitni sloj (štiti fosforni sloj od fizičkih oštećenja prilikom čitanja latentne slike u digitajzeru), barkod ||||| za prepoznavanje veličine, te vrste kasete. Kad se radi uobičajna radiogr, moramo paziti na kondicije koje mogu uzrokovati zacrnjenja ili zasvjetljenja, mada kod fosfornih, moguće je naknadno uređivanje slike, podešavanje kontrasta, bitne rezolucije (koja ovisi o br. piksela, za razliku od radiogr. slike kod koje je bitna količina, tj. veličina zrnaca materijala osjetljivog na svjetlost) i slično.

- Digitajzeri ili digitalni čitači - prema mogućnostima i namjeni

Kao što ime samo sugerira, upotrebljavaju se za digitalizaciju, s njima su zaboravljene razvijačke komore. Za mobilnost su pogodni univerzalni, a poznajemo i integrirane (u spec. rad. uređaje kao npr uređaj za snimanje pluća, gdje se ne koristi kaseta za snimanje, već je fosforna tabla integrisana u spravu). - Osnovne osobine koje ga krase su: prvenstveno, rezolucija (boje,biti); brzina čitanja latentne slike (Hz-Hertz/Herc); brzina ponovnog regenerisanja f. ploče za novu, narednu ekspoziciju; te kompatibilnost uređaja sa modalitetima različitih proizvođača (npr. da zadovoljavaju DICOM protokol). -Konfiguracija mu se ogleda u digitajzeru, odgovarajućeg softvera, (upravljačke) konzole i laserske kamere, za trenutni prikaz (trajanje oko 20ak sek.), dok su pojedini u stanju očitavati čak 15o f.k. / h (fosfornih kaseta na sat). Prednosti su poznate, od printanja više snimaka na jedan laser, manja doza zračenja, izbjegavanje ponavljanja snimanja zbog loše kvalitete snimaka, kao i štimanje kontrasta. Zajedno sa kamerama se umrežavaju u zajedničku mrežu RIS (Radiological information system) ili u PACS (Picture archiving & communication system) i tako su šire dostupni. Preko upravljačke/ identifikacijske konzole unose se osnovni neophodni podaci o pacijentu (ime i prezime, datum i godina rođenja, odjel, dijagnoza) a svi potrebni podaci su dokučivi, mogu se naknadno dobiti.

- Digitalna radiogr . (DR)

Je prihvaćen naziv za rad s uređajima u koje su ugrađeni FD (ravne Flat panel Detektorske ploče 35x43) u radiološki aparat. DR od CR@se razlikuje po tome što slika nastaje istodobno nakon eksp., gdje nije potrebno prenositi kasetu do digitajzera na očitanje.

34

- Digitalni detektori

..Pretvaraju upadno x-zračenje u analogni signal određenog nivoa, koji se zatim dig. putem a/d konvertora. Tako dobijena slika, prikazana na monitoru, služi u dijagnostičke svrhe, može biti arhivirana, razmjenjena sa drugim računarima ili štampana na posebnom štampaču. Dizajn dig. det. ovise o vrsti proizv., ali osnova je u biti ista.-Dig. ravne det. razvrstavamo : - direktni detektori konverzije (u kojima se en. zračenja direktno pretvara u el. naboj) i - indirektni det. konv. (u -| |- prvo prebacuje u svjetlost pomoću scintilatora zraka - cezijjodid|CsI i gadolinij oksisulfid|Gd2O2S). Dio energije svjetla se gubi i raspršuje, degradirajući oštrinu slike prije nego što se pretvori u elekt. naboj pomoću niza fotodioda. Posljednju generaciju čine matrični (slojevite strukture, submilimetarski, integracijski) det. x zračenja (čitanje slike red po red sve dok se čitava ne očita, smanjeno zračene). Ima se u vidu, u skoroj budućnosti korištenje za digitalizaciju nestatičkih rtg slika.

62. Digitalni dentalni aparat.

Danas je teško klasificirati rad. opremu, jer ih je pregršt na tržištu, zahvaljujući ponovno naučnim dostignućima tj. razvoju nauke pa i ove grane. Zahvaljujući korištenju spec. senzora (koji je dizajniran da ne može oštetiti sluznicu oralne šupljine, i sam je zaštićen od vlaženja što uslovljava rok trajanja) imamo kvalitet slike. {Dimenzije se kreću od 29,2x38,7x4,9mm do 2050x1570x2330mm[ŠxDxD/v]u ovisnosti od zahtjeva snimanja}. I oni mogu biti: klasični (pojedinačno snimanje zuba), panoramiks, ortopantomografi, ili danas najsavremeniji, najnoviji, omogućuje izvanredno dobivanje snimaka u 2 D i 3 D opciji uz kefalometrijske nalaze, najsvestraniji koji objedinjuju sve ove navedene opcije, 3u1 - (ortopan,cefalogram ili CT tj kompj. tomografija).

63. (ComputedTomography) Kompjuterizirana/ra čunarska tomo-grafijart

Je digitalna rad. dijagnostička metoda pregleda, koja u najkraćem pred. kompjutersku rekonstrukciju poprečnog ili aksijalnog tomografskog sloja, na osnovu mnogostrukog mjerenja apsorpcionih vrijednosti x- zraka. CT aparat je specijalni tip aparata sa x -zracima koji stvara posebnu sliku unutrašnjosti tijela. Ct skener je u mogućnosti praviti i slojevite slike organa od interesa u par sekundi. Već '46. u Japanu su konstruisali rtg aparat za rotacionu tomografiju, naziva rotografija. Princip rada temelji se na slabljenju ili atenuaciji rtgz-a(zraka) prolaskom kroz snimani dio tijela, do čega dolazi zbog apsorpcije i rasipanja rtgz. Ono se izražava tzv. koeficijentom apsorpcije, veći je ako je i

35

gustoća veća, on ovisi o atomskom br. i elektronskoj gustoći tkiva te en. rtgz. Nakon prolaska kroz tkiva, oslabljeno zračenje pada na detektore koji ga pretvaraju u električne signale proporcionalne atenuaciji snimanog objekta, iz njihovog niza, složenim matematičkim algoritmima uz pomoć PC-a, slika se rekonstruira i prikazuje na ekranu u obliku matrice sastavljene od pixela (koji imaju vlastita, svojevrsna obilježja atenuacije, odnosno ct br. od čega zavisi nijansa zatamnjenja od bijelog i crnog, tj. svakog pojedinačnog piksela).

CT je sastavljen iz sljedećih komponenti:

� GENTRIJ u kome se nalaze rtg cijev i detektori � KONTROLNA KONZOLA za upravljanje aparatom (monitori,

tastatura, kontrola zračenja) � STO ZA PACIJENTA sa odgovarajućim nastavcima za ugodan

položaj pacijenta � VISOKONAPONSKI i NISKONAPONSKI GENERATOR � Sistem za hlađenje aparata � Računarski sistem koji upravlja sistemima za kontrolu skeniranja,

vrši kontrolu sistema, vrši procesuiranje snimaka � Evaluacijska konzola

Znamo za jednoslojne i višeslojne CT aparate. A od rekonstrukcija su na CT aparatima najviše zastupljene MPR (multiplanarna rekonstrukcija), MIP (projekcija maksimalnog intenziteta), SSD (prikaz zasjenjene površine), VR (volumensko prikazivanje).

64. Magnetna rezonansa MRI

Metoda snimanja koja za nastanak slike koristi energiju protona vodika. Područje MRi-a je izrazito široko zbog činjenice da ne vrši (opasnu) jonizaciju. Zbog razvoja naprednih MR pulsnih sekvenci otvoreno je više aplikacija za MRI kao što su MRI angiografija, funkcionalna snimanja, difuzno i perfuzno snimanje. Kako je MRI bazirana na fizičkom fenomenu rezonanse protona koji su odgovorni za energiranje MR-slike, vidimo da oni, kada se na njih usmjere elektromagnetni valovi, postanu ekscitirani, te proton inducira signal, a MR slika nastaje od niza signala. Signal zavisi od tri glavna parametra: gustoća protona i T 1 i T 2 _ vrijeme relaksacije. Kada se čovjek nađe u velikom

36

magnetnom polju (mp MRa), protoni se orijentišu u smjeru Mpa i dolaze u stanje ravnoteže tj. stanje equilibriuma. Kada se izvrši tranzicija en. na protone, tada nastane njihovo pomicanje iz ekuilibriuma pozicije u stanje excitacije, ova en. se prenosi na protone el.mag. valovima preko zavojnice. Kad se ekscitacija prekine, tačnije kada se isključi izvor radiofrekventnih valova, protoni se spontano vraćaju u njihovu početnu poziciju (a to je ekuilibrium-ono nije trenutačno, već je potrebno ' vrijeme relaksacije ' spina). Relaksiraju se, pri čemu emitiraju signal u obliku el.mag. talasa (tj.otpuštaju en.) i generiraju mr sliku. Emitiranjem visokofrekventnih valova u toku relaksacije nukleona, pred. signale u vidu analogne info., u A/D se pretvaraju u dig., koje se u pcu m-m (matematički) obrađuju, te iste dobivene dig. info. se rekonvertiraju ponovno u analogne info. i prezentiraju ovaj put u vidu video TV slike. - (Podjela magneta) prema vrsti postoje: PERMANENTNI (magnetizirani materijal), REZISTENTNI (veoma veliki elektromagneti, namotaji žice, kontrolisani, poput onih za podizanje vozila na auto-otpadima), SUPERPROVODNI (najčešće korišteni). - Osnovni dijelovi aparata... Da bi se spriječio uticaj RF (radio-frekventnih) valova iz vanjske sredine, GENTRIJ MRIa smješta se u Faradejev kavez koji poput šatora od metalnih (čeličnih, bakarnih ili aluminijskih) ploča okružuje gentrij (kružni,prstenasti dio) aparata. Tri osnovna dijela - glavni magnet sa namotajima za gradijente Gx,Gy i Gz, elektronski dio (tu su odašiljač i prijemnik VF-visokofrekventnih signala sa okvirnom antenom), te PCa i odgovarajuće PCjeve (računarske,kompjuterske) opreme, podrške. Magnetni sistem - glavni magnet i tri namotaja, orijentirana u x,y,z pravcu za stvaranje gradijenata (Gx,Gy,Gz). Elektronski dio - VF impulsi koji pobuđuju H jezgre dobijaju se iz odašiljača impulsa(oi) = RADIOFREKVENTNA CIJEV= PC dio - 3 PCa, 1 PC upravlja trajanjem i veličinom 3 gradijenta, 2. PC arhivira podatke i omogućuje po potrebi brz pristup podacima sa ogromnom memorijom, dok 3. PC je zadužen za provođenje obrade signala, kao što je usrednjavanje signala, poboljšanje omjera signal-šum, i određivanje vremena. RF zavojnica (koil ili antena) - emitovanje|odašiljanje i primanje talasa koje koriste MR skeneri. Volumenske zavojnice (zavojnica za dojke,glavu,koljeno i skočni zglob), površinske zavojnice (za kičmu,rame). Razvoj MRI je još uvijek u punom zamahu i samo vrijeme će pokazati šta nam budućnost donosi.

65. UltraZvuk

Je zvuk čija je frekvencija iznad gornje granice čujnosti za normalno ljudsko uho, a koja iznosi 20 kHz (2o000 Hz). Neke životinje (psi, mačke, miševi,

37

šišmiši, kitovi, orke, dupini, delfini...) čuju UZ jer imaju višu gornju graničnu frekvenciju od čovjeka. INFRAZvuk (primjer:slon) --> ispod 20Hz, Zvuk (čovjek) --> 20Hz - 20kHz, ULTRAzvuk (šišmiš) --> preko 20kHz. UZ - sonar koriste avioni u zrakoplovstvu, brodovi (tankeri) i podmornice u pomorstvu, izviđači, policijske snage i vojne formacije, naučnici u praćenju, detekciji i td, ali najpoznatija primjena je u medicini - UZ dijagnostika. (3D ultrasonografija) Ljudsko tijelo pred. nehomogenu strukturu tkiva u kojoj dolazi do apsorpcije, disperzije i refleksije uz valova. Kroz mehka tkiva širi se samo longitudinalni tip uz talasa određene frekvencije, koji se reflektiraju (odbijaju,vraćaju) preko tkiva i potom detektiraju posebnim UZ detektorima.

Kao i svaki rad. aparat , uz aparat se sastoji od nekoliko osnovnih dijelova:

o Odašiljač ili predajnik - električni oscilator koji daje potrebne impulse zvučnoj glavi (SONDA).

o Sinhronizator - elektronska jedinica koja određuje vrijeme trajanja predajnih impulsa u određenom ritmu kao i predajnik.

o Pojačivač - služi za pojačavanje električnih impulsa dobijenih iz zvučne glave poslije reflektovanja.

o Elektronska jedinica (procesor) - vrši obradu elek. impulsa i njihovo D-A \ pretvaranje za dovođenje slike na monitor uz pomoć pc-a.

o Uređaj za memoriju - (HD tvrdi disk) prima i smješta (u datoteku/fajl/folder/mapu) obrađenu sliku radi kasnijeg korištenja ili dovođenja u uređaj za arhiviranje podataka odnosno slike. Uređaj za dokumentovanje/dokumentaciju - mogu se koristiti magnetni mediji (HDD), USB stik/fleš � mSD kartice, printeri, videorekorderi (v. kasete), videoprinteri i (video) diskovi - CD,DvD. <>> Sonda je najosjetljiviji i najskuplji dio, sadrži piezoelektrične(pze) elemente - kristale koji emitiraju i primaju natrag odbijene valove zvuka. Nakon što se odbije Uz talas od tkiva (organa), on na pze pločici stvara strujni impuls koji se mnogostruko pojačava, koji se zatim prenosi do AD pa DA, i pretvara se u analognu sliku u sivo-bijeloj skali (zelenkasta

projekcija). Najčešće se koriste sektorske, konveksne (ispupčene, zakrivljene) i linearne (ravne) sonde. Za endokavitarne aplikacije (tjelesne šupljine) su konstruisane posebne vrste sondi koje se uvode u tjelesne otvore. Njihov oblik odgovara obliku organa koji se pregleda ili kroz koji se pregledaju određene anatomske strukture, formacije. Najčešće

38

su: Transvaginalne (uvode se u rodnicu za prikaz maternice, rodnice i jajnika/ovarija), transrektalne (završni dio debelog crijeva za prikaz prostate), transezofagealne (u jednjak, prikazuje srce i torakalnu aortu). (Samo ćemo spomenuti, tj. nabrojati još par pojmova (koji su decidno objašnjeni,navedeni u knjizi prof. Smajlovića i ing. rad. Julardžije;''Rad. aparatura'')... Signali na 3 osnovna načina; A-mod (amplituda slika), B-mod, M-mod, pored njih imamo i 3D (prikaz u realnom vremenu koji zavisi od kvaliteta 2D) i 4D,d.e.;) Doppler ehografija - ovaj efekat iskorišten je kod posmatranja srca i krvnih sudova (kardio-vaskularnog sis.). Osnovni princip zasniva se na sljedećem: kad se UZt-alasi usmjere na neki reflektor, oni se odbijaju. Međutim ako on (reflektor) miruje, frekvencija reflektiranog talasa = jednaka je emitiranoj frekvenciji (miruje). Ako se reflektor približava primopredajniku, reflektirana frekvencija bit će viša od odaslane i konačno, ako se reflektor udaljava, onda će primljena frekvencija biti niža od emitirane frekvencije (''Doplerov pomak''), proporcionalna brzini kretanja reflektora (koristi se za mjerenje protoka krvi). Za pregled Uz potrebno je koristiti kontaktno sredstvo [gel] između kože pacijenta i sonde (jer će se uzt odmah na početku odbijati od objekta ako se ne koristi gel, a ako koristi UZT će proći i snimati dati organ). UZ je jeftin, siguran, pouzdan, danas pred. moćno oružje u rukama vještog radiologa i ona komplementarno, a negdje suvereno, nadopunjuje dijapazon radiološke dijag. 66. Digitalna subtrakciona angiografija [DSA] Metoda prikaza krvnih sudova na osnovu subtrakcije(oduzimanje/ brisanje nepotrebnih (parazitskih) sjenki, zajedničkih za obe slike (masku i postkontrastnu sliku),a to su sjene kostiju i mekih tkiva). Kod DSA se prije aplikacije kontrastnog sredstva, kao i kod klasične subtrakcione angiografije, pravi nativni snimak, ,,maska''. Snimak se dig., potom memoriše i u postprocesingu pc na osnovu nje poništava pozadinu, a na ekranu/displeju se dobiva samo slika onoga što je u polje snimanja došlo iza pravljenja ,,maske'', tj. slika kontr. sredstva u krvnim sudovima.

� generator X-zraka � C-luk [stropni ili podni,vrši rotaciju(angulaciju,pozicija) oko

pacijenta pomoću joysticka] na kome su smješteni rtgc i detektor [stariji modeli elekt. pojačivača fotke-apsorbira dijelove upadnih rendg. fotona i stvara svjetlost koja je proporcionalna br fotona. Od

39

svjetla što ga stvara elekt. pojačivač slike, televizijska kamera proizvodi elekt.video signal, smatra se da je baš to razlog ograničenja rezolucije sistema-međutim najnoviji su dig,opremljeni flat-panel detektorima]

� procesor slike [Glavna mu je uloga digitalizacija tv okvira FRAME,spremanje i prikazivanje na monitoru i filmu.matrix1024x1024,veći matrix bolja geometrijska rezolucija Svaki pixel je prikazan detaljno,obuhvata velike fotodiode i male, tanke film-tranzistore TFT;više bita od16/čak18poboljšava sliku,čime će dodatno približiti slabu kontrastnu

rezoluciju MSCTu višeslojnaCT]- s sistemom pohranjivanja/spremanja � ergonomski sto za pacijenta � LCD radna konzola i monitori; i � dodatna zaštitna oprema

____________________ Za DSA se koriste višefrekventni generatori snage 80-100 kW, plus imaju mogućnost pulsne dijaskopije, kao i različitog programiranja. Ova tehnologija je prilagođena tako da omogućuje pravljenje projekcija:radiografije, fluoroskopije,DSA,volumenske CT i 3D rotacione angiografije-ra, kod bolesnika u sklopu obavljanja interventne procedure. Rekonstrukcija trodimenzionalnih vokselskih skupova/setova (mogu se vizualizirati) podataka iz 2Dprojekcija sirovih podataka se vrši pomoću 3d konusnih xZraka . (korištenje:ablacija tumora jetre)

Pored procesora slike postoji i Postprocesor koji se nalazi u glavnom pcU i njegova glavna (zadaća,uloga,)funkcija je uzimanje najmanjih i najvećih opacifikacijskih vrijednosti, kako bi se istaknuli željeni detalji u odnosu na ostale strukture. Omogućena je 3D rekonstrukcija, kod rotacione angiografije ra,kao što se koriste kod kt CT (MIP projekcija max intenziteta;MPR multiplanarna rekonstrukcija;SSD prikaz zasjenjene pov.;VR volumensko prikazivanje;) Kontrola zračenja je omogućena preko nožne papuče (koja može biti povezana sa glavnim sis. preko kabla ili WiFi 'wireless-fidelity'' tehnologijom)+mogućnost glasovne naredbe poput ''poslušnih robota'. Sistem za magnetno potpomognutu intervenciju [MAI ] je također novost kad je u pitanju osavremenjavanje rad. aparature. Magnetima upravlja pC(r:PiSi).Koriste se trajni magneti koji su izvan pacijenta i mali magneti koji su integrirani na vrhu vrlo fleksibilnog katetera ili žice vodilje. Kateter se provlači kroz arterije, a interventni radiolog, kardiolog, elektrofiziolog radeći na daljinu iz kontrolne

40

sobe putem Pca (tastature i džojstika) vodi kateter do određenog mjesta na srcu, pretača robotske kardiologije.

Zaštitna oprema/sredstva/ je obavezna pri radu u angiosalama. Sastoji se od olovnih kecelja (prsluka), štitnika za štitnu žlijezdu, olovnih naočala (zaštitne naočale s olovnim staklom), olovnih rukavica. Na aparatu su postavljeni olovni zastori čija se pozicija prilagođava vrsti procedure kao i olovni pleksiglas koji se koristi kao zaštita.

67. Denzitometrija [DXA]

Metoda za kvantitativnu procjenu minerala kosti (bone mineral content, BMC,g/cm) i površinsku gustoću kosti (-||- density,BMD;g/cm2).

Razlikujemo nekoliko vrsta DXA metoda; uobičajena DXA-(dual x-ray absorptiometry) apsorpciometrija pomoću x-zraka dvije različite energije;SXA-||-sa 1 en.;SPA- apsorpciom. sa 1 fotonom ; DPA- sa duplim fotonima.

C - luk sa det. i izvorom x-zračenja (rtgc) Sto za p. K. konzola Procesor sa sis. (sa)čuvanja podataka - (engl. storing data) Printer /u boji/

Uređaj emitira 2 snopa rtg-z različitih en. i vrlo niskih doza zračenja.

(jedan se apsorbira u koštanom tkivu dok drugi u mekom) Ako se oduzme količina zračenja koja je prošla kroz me'ko tkivo,od ukupne količine zračenja koja je prošla kroz tijelo, ono što preostaje je mineralna gustoća kosti (BMD) određene osobe, ovo se izračunava posebnim PC softverom(programom). Prednosti su; niska doza zračenja,visoka preciznost i relativno niska cijena. Dobijena vrijednost BMD-a neke osobe se uspoređuje s normalnim referentnim vrijednostima i određuje se odstupanje od tih vrijednosti. Rezultati procesa snimanja se izražavaju na tri načina:

o u apsolutnim vrijednostima, u g/cm2;

41

o kao ''T score“ (T vrijednost), koji pred. odstupanje izmjerene vrijednosti BMD od vršne koštane mase mladih osoba izraženo u standardnim devijacijama (s.d);

o kao “Z score“, -| |-- .. BMDa od prosječne koštane mase osoba iste dobi izraženo u stand. dev.

Procijeniti rizik za nastanak prijeloma je moguć, ali se ne može sa sigurnošću reći da li će ga neko imati. Procjenu je teže reći kod osoba s deformacijom kičme, tj. kičmenog stuba i izraženim degenerativnim zglobnim promjenama. Efektivna doza zračenja je vrlo niska i iznosi oko 0,01 mSv / skenu (mili Sivert po skenu), što odg. prosječnom vanjskom zračenju u 1 danu, uprkos tome ona se ne provodi kod trudnica. Nalazi DXA različitih proizvođača nisu usporedivi zbog različitih tehničkih svojstava (zato preporučujemo obavljanje kontrolnih skenova na istom uređaju).

68. Digitalna termovizija

DT(je toplotno-elekt.mag. zračenje) je metoda mjerenja temp. tijela (36,6°C - Temperatura ispod 37,8 C označava se kao temperatura niskog stupnja ili subfebrilna temperatura. Od 38 do 39 je umjereno povišena tjelesna temperatura, a znatno povišena je između 39 i 40. Između 40 i 40,5 nalazi se visoka temperatura, dok se tjelesna temperatura iznad

41 C naziva se hiperpireksija.) ili organa pomoću IC (infra crvene/IR infra-red) kamere, čiji princip se zasniva na detekciji IC radijacije tijela (termografija -snimanje predmeta (u mraku) tj. njihovog toplinskog zračenja - svako (živo) tijelo „zrači“).

ICtomografija pred. otkrivanje IC (toplotnog) zračenja koje emituje tijelo i prevodi ga u vidljivu sliku (termogram, neke životinje (zmije) imaju ove senzore). Temperatura koja se mjeri na površini kože je u funkciji stanja unutrašnjih organa i termalne prirode okolnog tkiva, dinamika tih promjena omogućuje dijagnozu pojedinih oboljenja. - TermoVizijska oprema se sastoji od termografske kamere (integrisana IC optika, detektor IC zračenja, monitor i kartica za arhivaciju podataka) i jedinice za obradu termograma (PC računar(obrada termograma pomoću odgovarajućeg softvera i u njega se očitavaju podaci sa kartice koja se nalazi u kameri)).

Toplota koju registruje IC-kamera putem detektora (prepoznavača) se pretvara u elekt. impulse različitog napona koji odg. distribuciji kutanih (kožni) temp., ove analogne info. (potencijalne razlike) se tvore u digitalne info. - zatim ponovno u analog. info. (nakon m-m obrade) koje se posmatraju na monitoru u crno-bijeloj

42

ili kolor boji. Snima se u sjedećem položaju, kamera je udaljena 20-ak cm od tijela, trajanje pregleda je oko 20 min.

Hladne boje su: crna, ljubičasta i plava.

Tople boje su: bijela, žuta (na prelazu narandžasta) i crvena.

-Prednosti: prvo, bezopasna je (nema štetnog jonizirajućeg zračenja), drugo, neagresivna, udobna,može se ponavljati bez limitiranja/ograničenja.

-Mane(nedostaci): nije specifična i registrira samo promjene na pov. kože.

Termovizija (između ostalog, se primjenjuje u vojsci-termalne kamere i dvogledi/dalekozori) omogućava brzu orijentaciju (snalaženje) o tačnoj lokalizaciji promjene i tipu oboljenja što se koristi kao smjernica za dalje dodatne, skuplje procedure radi postavljanja definitivne dijagnoze (UZ, RTG, CT i MRI).

Termografija se primjenjuje u medicini u dijag. patologiji dojke, respiratornih disfunkcija, digestivnih poremećaja, urinarnih poremećaja, cirkulatornih poremećaja, limfatičnih promjena, reproduktivnih bolesti, endokrinih patologija, lokomotornih, povrede nerava (kičme), u hirurgiji (lokalizacija i veličina tumora, praćenje ozdravljenja, detektovanje pravog operativnog polja), kožnih problema, disfunkcija otorinolaringoloških organa (uho,nos,grlo), u stomatologiji (praćenje i kontrola inflamatornih procesa u oralnoj duplji, bolesti maksilarnog zgloba, hronične bolesti kostiju, nerava zuba.)

69. PET CT - PET/CT (Positron emission tomography/ Computed t.)

Medicina danas postavlja visoke zahtjeve u pogledu blagovremenog dijagnosticiranja patoloških problema, smetnji. To je natjeralo, i ekspanziju, brzog razvoja rad. dijag. koja je dosegla veoma visok zavidni nivo. (,izum,proizvod godine') Prva generacija PET/CT skenera (zahtijevali su 2 konzole za upravljanje sis,1za CT,2. zaPET) je uključivala 1-slojni spiralni CT integriran sa PET kamerom (cam.) koja je koristila BGO (Bismuth germanium

oxide or bismuth germanate Bi4Ge3O12) detektore. Danas (s 1 kk,kontrolne konzole) su se konfiguracije dramatično i rapidno promijenile. Sad su u upotrebi 16-oslojni,40-slojni, 64-s. PET i CT u integrisanoj korelaciji nadopunjuju jedan drugoga (te tako spareni,podržaniprevazilaze nedostatke uspješno rješavajući probleme koji im se nameću u praksi). Dakle, ova kombinacija pruža mogućnost da se tačno registruju metabolički i molekularni (bio-hemijsko-fizički) aspekti

43

bolesti s anatomskim nalazima, dajući dodatne informacije o dijagnostici tumora (mogu biti maligni (zloćudni) i benigni (dobroćudni)).Pet/ct je studija koja se koristi u savremenoj nuklearnomedicinskoj i radiološkoj dijag. Slika se dobija iz oba uređaja istovremeno i tako se može kombinovati u jednu superiorniju, superponiranu prostornu funkcionalnu sliku (tzv. fuzioniranje/spajanje slike). Važno je napomenuti to da pacijent ne smije jesti 4 h prije snimanja. FDG (fluorodezoksiglukoza) se aplicira u ruku pacijenta koji je u ležećem položaju, gdje miruje 45do60min. (Svako kretanje je strogo zabranjeno, jer bi fizička aktivnost mogla da dovede do nakupljanja radioizotopa u mišićima, što bi u lančanoj reakciji moglo dovesti do artefakata (izrađevina) na snimku te same pogrešne dijagnoze/pretpostavke). Nakon toga pacijent se postavlja na pokretni sto PET CT uređaja, gdje se prvo napravi CT snimak, a zatim i PET snimak (trajanje snimanja je oko 15 min, za cijelo tijelo). PET,CT pruža pouzdanu slikovnu dijagnostiku u onkologiji, neurologiji i kardiologiji, (najčešća upotreba kod karcinoma pluća,raka dojke,prostate,d.crijeva,jednjaka, želu(d)ca, štitnjače, kože kao i kod svih vrsta limfoma (limfom (lat.), oteklina limfatičnoga tkiva, većinom maligna.).

7o. INjEKTOR = Automatska šprica

Koristi se za aplikaciju kontrastnog sredstva. Dolazi u sastavu CT-a, DSA i MRI aparature. Postoji više vrsta, koje se razlikuju po dizajnu, namjeni i opremi koju posjeduju, sa 1 ili 2 klipa (štapa) ; (obično je 1 namijenjen za aplikaciju k.s., a 2. za aplikaciju fiziološke otopine.) One su mobilne, postavljene na pokretne točkiće radi lakšeg korištenja i manipulacije istim. A.Š. može biti direktno povezana sa aparatom ili kao samostalna jedinica (dezintegrisana), što joj daje za pravo integraciju sa drugim aparatima. - Pored nosača display-a za planiranje parametara aplikacije, svaka ima produžetak oblikovan poput ruke sa zglobom (laktom), koji sadrži klip i postolje za postavljanje uloška za k.s, što nadalje omogućava postavljanje u optimalan položaj. Klipovi (cilindri) u koje se navlači kon.sred. moraju biti sterilni i koriste se jednokratno, a njihov

44

kapacitet ne bi trebao biti ispod 150 ml. Završavaju poput kljuna na koji se direktno spaja kateter, ukoliko dozvoljava dužina katetera, ili indirektno preko produžetka koji je, također, sterilan i koji se spaja sa kateterom po svim principima sterilnosti, direktno ili pomoću ključa. Displej je dizajniran tako da omogućuje planiranje sljedećih parametara:

količina k.sred. (ml/kg), brzina protoka (ml/s), pritisak (PSI), vrijeme ubrizgavanja (s), odložno vrijeme skeniranja (s), o.v. aplikacije (s), faze aplikacije k.s. (I faza - količina k.s. i brzina protoka, II faza - -||-).

(Ovi parametri nisu isti kod svih a.š./injektora, razlike su od vrste proizvođača i njezine namjene)

Ona je važan faktor u zaštiti osoblja od jon. zračenja jer dozvoljava aplikaciju k.s. iz druge prostorije (prekidač je na kablu odg. dužine, il' funkcioniše preko odašiljača).

71. Monitori u radiologiji

Još jedan vrlo važan činioc... Monitor je kao što je poznato, analogni uređaj koji s PC-om (tj.centralnom jedinicom) komunicira zahvaljujući, prekografičke kartice(gk). Budući da pc generira dig. slike, potrebno je u pristrasnoj komunikaciji između kompj. i monitora napraviti konverziju, usaglašavanje i prilagođavanje signala, što je zapravo zadaća gk.

- Katodni (CRT - Cathode ray tube) stari, glomazni, teški, monitori koji se koriste sve manje u radiologiji i općenito, bivaju zamijenjeni, potisnuti,.. novim, savremenijim, lakšim (tanjim, a većiminch-nim), monitorima s većom oštrinom (rezolucijom) slike koji ne zrače (za razliku od crt-a), oni se nazivaju � LCD MONITORi!

- 72. LCD monitor [ L IQUID C RYSTAL D ISPLAY]

Ravni, tanki monitor čiji je ekran sastavljen od određenog broja piksela koji su poredani ispred nekog svjetlosnog izvora. Rade na principu promjene polarizacije svjetlosti, pomoću tekućih kristala (želatinozna masa,koji su pod

45

određenim naponom). Ekonomični su, troše vrlo malo el. en. i zauzimaju vrlo malo prostora, što je idealno za prenosive uređaje sa ekranima. (1971. firma ILIXCO, danas se zove LDS Inc.- incorporated, prvi put je proizvela ove monitore.) Pod djelovanjem upravljačkog napona na elektrode, čestice kristala se orjentišu u određenom pravcu i počinju ispoljavati polarizirajući efekat, propuštajući samo određeni dio svjetlosnog spektra. Propuštanjem željenog i blokiranjem neželjenog, određuje se intenzitet i boja svjetlosnog elementa (piksela) i na taj način se može generisati slika kao matrica upravljivih piksela. LCD monitori su napravljeni da najbolje prikazuju sliku na jednoj (kompatibilnoj) rezoluciji koja zavisi od veličine ekrana, moguće je postaviti neprirodnu rezoluciju, ali s tim opada kvalitet slike, gubi pravilan geometrijski oblik. Oni na sebi imaju razne priključke od audio (za zvučnike), USB i digitalne priključke (koji potiskuju potrebu za pretvaranjem u analogne signale). Nema treperenja slike zbog frekvencije osvježavanja pa se time smanjuje i zamor očiju, ne trebaju zaštitna stakla ili naočale, javlja se malo ili nikakvo niskofrekventno elektromagnetno zračenje u uporedbi s CRT ekranima.

73. PACS

Sistem za arhiviranje, pregled (i distribuciju, manipulisanje medicinske) slike (informacija) i komunikaciju (Picture Archiving Communication Systems). PACS komunicira sa bolničkim, radiološkim, te odjeljenskim informacionim sistemima i omogućava čuvanje i distribuciju snimaka radiolozima, ljekarima u bolnicama, te i u udaljene bolnice (udaljenije bolnice, klinički i univerzitetski zdravstveni centri, domovi zdravlja, privatne klinike, ambulante, hitne pomoći.. koje se nalaze u drugim naseljima, gradovima, državama pa i u drugim kontinentima), dakle on može biti integrisan u bolničke ili radiološke sisteme. PACS je promijenio infrastrukturu i način na koji se očitavaju dijagnoze i kako radiolozi rade jedni s drugima, te s drugim doktorima (hirurzima, internistima....). Iako sve bolnice nemaju PACS, digitalizacija je za njih neizbježna. PACS arhivira snimke sa različitih med. uređaja: UZ, MR, PET i CT skenera, DR, CR-a i NMa (nuklearne medicine).* Arhitektura PACSa sastoji se od servera (CENTRALNI RAČUNAR u kome se nalazi PACS program-za upravljanje med. snimcima) i od klijenata (CT skenera, PET, UZ uređaja i računara na kojima se nalazi (program/softver) ''DICOM Viewer'', koji daje pregled med. snimaka-koje se mogu komentarisati i ocjenjivati).

46

* Snimci se čuvaju u DICOM formatu (standardu). Snimci sa pripojenih/umreženih uređaja se uz pomoć DICOM standarda sendiraju ka (glavnom) serveru koristeći DICOM C- Store protokol, a zatim ih (slike) server arhivira. (Server i klijent komuniciraju koristeći DICOM protokol.)

Svaki računar u PACS webu (mreži) se identifikuje po svojoj mrežnoj adresi, komunikacionom portu (IP/TCP) i imenu. Potrebno je imati hard diskove što većeg kapaciteta (memorije) (radi što dugoročnijeg čuvanja podataka), te kao i savremene (LCD HD:High-definition ) monitore (kako bi prikaz snimaka bio što je moguće kvalitetniji i bolji). (monitori s 3Mpx=standardni rtg snimak, 5=mamografski)

DICOM

(Digital imaging and communications in medicine) Skup pravila za razmjenu info. između kompjutera i bolnice/a. Standard uspostavlja zajednički jezik koji omogućava da medicinski snimci i informacije, koji su načinjeni na jednoj vrsti opreme proizvođača, mogu da se koriste na digitalnim sistemima drugih proizvođača (paralelno).

DICOM nije samo fajl format. Dikom omogućava prenos podataka, skladištenje i dizajniran je da obuhvati sve funkcionalne aspekte dig. medicine u oblasti snimaka. Teško se može zamisliti savremena medicina bez DICOM-a i PACS-a.

47

[sadržaj:]

i poglavlje .............................................................................. 3

(1.)klasični radiološki aparat - historijat nastanka x-

zraka?....................................................................................... 3

(2.)osnovi fizikertg zračenja - graĐa atoma? ............. 3

(3)jonizirajuće zračenje ?! (direktna ili indirektna

jonizacija, jonizacija i ekscitacija atoma) .................... 4

(4)karakteristični (monoenergetski) X zraci i augerovi

elektroni ................................................................................. 5

(5)zakočno zračenje ............................................................ 5

(6)filteri i kvalitetx- zračenja ........................................ 5

(7)prostorije radiološke ustanove ................................ 6

(8)rtg cijev (katoda i anoda) ........................................... 7

(9)jonska RTGc ..................................................................... 8

(10)elektronska / kulidžrtgc .......................................... 8

(11)katoda .............................................................................. 8

(12)anoda ................................................................................ 8

(13)fokus anode ................................................................... 9

(14)brzina rotacije anode ................................................. 9

(15)hlaĐenje anode ............................................................. 9

(16)tutooklop ........................................................................ 9

(17) ispravljači struje....................................................... 10

(18)generator visokog napona ...................................... 10

(19)generator niskog napona ........................................ 10

48

(20)komandni sto ............................................................... 10

(21)visokonaponski kablovi ............................................ 10

(22)stativ rtg aparata ..................................................... 11

(23)stativ aparata za radioskopiju -- univerzalni

dijagnostički stativ ............................................................. 11

(24)fluorescentni ekran ................................................. 11

(25)elektronski pojačivačslike ..................................... 11

(26)fotografski materijal ............................................... 11

(27)rtg fotomaterijal ...................................................... 12

(28)čuvanje i skladištenje neeksponiranih

rtg filmova ........................................................................... 13

(29)osvjetljavanje rtg filma (latentna slika) ......... 13

(30)fluorescentne folije ................................................ 13

(31)kasete ............................................................................ 13

(32)ulaganje (stavljanje) i vaĐenje filma u,

i iz kasete .............................................................................. 14

(33)mračna / tamna komora .......................................... 14

(34)razvijanje eksponiranih filmova ........................... 14

(35)greške na rtg filmovima (oznake na filmu) ....... 15

(36)rešetke .......................................................................... 16

(37)radiografija ................................................................. 16

(38)radioskopija ................................................................. 17

(39) interakcija x - zračenja i materije ....................... 17

(40)rtg slika ....................................................................... 18

oštrina rtg slike ................................................................ 18

veličina rtg slike ................................................................ 18

49

kontrast rtg slike ............................................................. 19

projekcioni efekti rtg slike, sumacioni efekat ......... 19

efekat pokrivanja ............................................................... 19

tangencijalni efekat ......................................................... 19

prikaz 3d tijela na2d rtg snimku................................ 19

vrste sjena........................................................................... 20

(41)radiografski aparati ................................................. 20

i - klasični aparati prema mogućnostima, (42) polutalasni

klasični rtg aparat ....................................21

(43)klasični dentalnirtg aparat .................................. 21

(44)mobilni ''portabl'' rtg aparat-i............................... 21

(45)polutalasni rtg aparat/s1ventilnom cijevi/ . 22

ii - klasični rtg aparati prema namjeni - (46.)klasični rtg

aparat ............................................................................ 23

(47)univerzalni radiografski aparar (ura)..................... 24

(48)radioskopski (dijaskopski)ureĐaj .......................... 24

(49)fluorograf ................................................................... 24

(50)seriograf ...................................................................... 25

(51)angiograf ...................................................................... 25

(52)toromat (thoromat) .................................................... 26

(53)tomograf ....................................................................... 26

(54)kseroradiograf ........................................................... 27

(55)mamograf ...................................................................... 28

(56)panoramiks (specijalni dentalni rtg aparati...)29

(57) ortopantomograf ........................................................ 29

(58)telerendgenski aparat ............................................. 30

50

(59)ekg .................................................................................. 30

ii poglavlje, digitalna radiološka aparatura,

digitalne informacije u radiologiji

(61)kompjuterska radiografija

- fosforne kasete .....

- digitajzeri ............

- digitalna radiografija ..........................

- dig. detektori ...............

(62)digitalni dentalni aparat

(63)kompjuterizirana

(64)mri ....................................

(65)UltraZvuk ..............................

(66)digitalna subtrakciona

(67)denzitometrija

(68)digitalna termovizija

(69)pet, ct ..............................

(70)automatska šprica (injektor)

(71)monitori u radiologiji (crt,

(73)pacs .....................................

dicom ................................................

februar/veljača © 2015 ®

............................................................... 30

ii poglavlje, digitalna radiološka aparatura,

digitalne informacije u radiologiji .................. 31

ka radiografija ..................................... 32

fosforne kasete ............................................................... 32

digitajzeri ........................................................................... 33

radiografija .................................................... 33

. detektori ..................................................................... 34

digitalni dentalni aparat(dda) .................................. 34

kompjuterizirana tomografija ................................ 34

mri ................................................................................... 35

UltraZvuk .............................................................

digitalna subtrakciona angiografija ..........

............................................................. 40

digitalna termovizija ................................................. 41

........................................................................... 42

automatska šprica (injektor) .................................. 43

monitori u radiologiji (crt, (72) lcd) ..............

.............................................................

dicom ...............................................................................

®

............................................................... 30

ii poglavlje, digitalna radiološka aparatura, (60) pojam

....... 31

.............. 32

.............................. 32

.................................. 33

....................... 33

......................... 34

............... 34

.............. 34

................ 35

....................................... 36

............ 38

................................ 40

............................ 41

.................................. 42

.................... 43

.................... 44

........................................... 45

....................................... 46