UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (http://dare.uva.nl)

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Genetically isolated populationsImplications for genetic careMathijssen, I.B.

Link to publication

Citation for published version (APA):Mathijssen, I. B. (2018). Genetically isolated populations: Implications for genetic care.

General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s),other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, statingyour reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Askthe Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam,The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

Download date: 22 Aug 2019

&

Contributing authors

About the author

List of publications

Dankwoord

Appendices; Media attention

208

Chapter &

209

&

Contributing authors

CONTRIBUTING AUTHORS

Mariëlle AldersDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Frank BaasDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Arthur AB BergenThe Netherlands Institute for Neurosciences (NIN-KNAW), Amsterdam, the Netherlands

Eveline W BlomDepartment of Clinical Genetics, MUMC, Maastricht, the Netherlands

L Ingeborgh van den BornThe Rotterdam Eye Hospital, Rotterdam, the Netherlands

Jacoline B ten BrinkDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Martina C CornelDepartment of Clinical Genetics, Section Community Genetics and Amsterdam Public Health research institute, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Wybo J DondorpDepartment of Health, Ethics & Society, Research Institutes CAPHRI and GROW, Maastricht University, Maastricht, the Netherlands

Janneke MC van Eeten-NijmanDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Ralph J FlorijnDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

210

Chapter &

Alexander J Groffen Department of Clinical Genetics, Section Functional Genomics, Center for Neurogenomics and Cognition Research, VU University, Amsterdam, the Netherlands

Marleen A HagenDepartment of Obstetrics and Gynaecology, Research Institute MOVE, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Lidewij HennemanDepartment of Clinical Genetics, Section Community Genetics and Amsterdam Reproduction and Development & Amsterdam Public Health research institute, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Kim CA HoltkampDepartment of Clinical Genetics, Section Community Genetics and Amsterdam Public Health research institute, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Leo P ten KateDepartment of Clinical Genetics, Section Community Genetics and Amsterdam Public Health research institute, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Iris IM KleissDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Irma KluijtDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Phillis LakemanDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Merel C van MaarleDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

211

&

Contributing authors

Hanne Meijers-HeijboerDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the NetherlandsDepartment of Clinical Genetics, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Cecile PE OttenheimDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Winnie OttenhofWaterland Oost Midwifery Practice, Volendam, the Netherlands

Astrid S PlompDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Abeltje M PolstraDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the NetherlandsDepartment of Clinical Genetics, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Egbert JW RedekerDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Mary J van SchooneveldDepartment of Ophthalmology, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Erik SistermansDepartment of Clinical Genetics, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Margriet SmitDepartment of Clinical Genetics, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

212

Chapter &

M Brigita Tan-SindhunataDepartment of Clinical Genetics, Academic Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

J Patrick van der VoornDepartment of Pathology, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Johanna I de VriesDepartment of Obstetrics and Gynaecology, Research Institute MOVE, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Quinten WaisfiszDepartment of Clinical Genetics, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Marjan M WeissDepartment of Clinical Genetics, VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands

Renate C Zekveld-VroonRivas Zorggroep, Vianen, the Netherlands

213

&

Contributing authors

214

Chapter &

215

&

About the author

ABOUT THE AUTHOR

Inge Mathijssen was born on the 5th of August 1974 in Haarlem, the Netherlands. She graduated in 1992 from secondary school (college Hageveld, Heemstede). In the same year she started her medical study at the VU University in Amsterdam. During her study she attended internships in Aruba, Zimbabwe, and Surinam. In 1999, she gradu-ated cum laude from medical school. From 2001-2005, she followed her residency in Clinical Genetics at the Academic Medical Center (AMC) in Amsterdam. Since 2005 she is registered as a clinical geneticist and is part of the medical staff of the department of Clinical Genetics in the AMC. Her main areas of interest are prenatal diagnosis, pre-implantation genetic diagnosis, and dysmorphology. During her work, she became increasingly interested in genetically isolated populations. This project resulted in a PhD trajectory (start 2013), the results of which are presented in this thesis. She always combined the research with patient care, logistical tasks, and she was deputy trainer clinical genetics in the AMC (2011-2015).Inge is married to Jochem Peeters. Together they have two children: Minke (2005) and Emme (2008).

216

Chapter &

217

&

Publications

LIST OF PUBLICATIONS

Mathijssen IB, Plomp AS, Baas F, Waisfisz Q, Polstra AM, Meijers-Heijboer H, Alders M. Further delineation of the phenotype caused by mutations in the PSMC3IP gene. Submitted.

Mathijssen IB, Holtkamp KC, Ottenheim CP, van Eeten-Nijman JM, Lakeman P, Meijers-Heijboer H, van Maarle MC, Henneman L. Preconception carrier screening for multiple disorders: evaluation of a screening offer in a Dutch founder population. Eur J Hum Genet. 2018;doi: 10.1038/s41431-017-0056-4.

Mathijssen IB, van Maarle MC, Kleiss II, Redeker EJ, Ten Kate LP, Henneman L, Meijers-Heijboer H. With expanded carrier screening, founder populations run the risk of being overlooked. J Community Genet. 2017;8:327-333.

Holtkamp KC, Mathijssen IB, Lakeman L, van Maarle MC, Dondorp WJ, Henneman L, Cornel MC. Factors for successful implementation of population-based expanded carrier screening: Learning from existing initiatives. Eur J Public Health. 2017;27:372-377.

Mathijssen IB, Florijn RJ, van den Born LI, Zekveld-Vroon RC, ten Brink JB, Plomp AS, Baas F, Meijers-Heijboer H, Bergen AA, van Schooneveld MJ. Long-term follow-up of patients with retinitis pigmentosa type 12 caused by CRB1 mutations: A Severe Phenotype With Considerable Interindividual Variability. Retina. 2017;37:161-172.

Fountain MD, Aten E, Cho MT, Juusola J, Walkiewicz MA, Ray JW, Xia F, Yang Y, Graham BH, Bacino CA, Potocki L, van Haeringen A, Ruivenkamp CA, Mancias P, Northrup H, Kukolich MK, Weiss MM, van Ravenswaaij-Arts CM, Mathijssen IB, Levesque S, Meeks N, Rosenfeld JA, Lemke D, Hamosh A, Lewis SK, Race S, Stewart LL, Hay B, Lewis AM, Guerreiro RL, Bras JT, Martins MP, Derksen-Lubsen G, Peeters E, Stumpel C, Stegmann S, Bok LA, Santen GW, Schaaf CP The phenotypic spectrum of Schaaf-Yang syndrome - 18 new affected individuals from 14 families. Genet Med. 2017;19:45-52.

Maas SM, Shaw AC, Bikker H, Lüdecke HJ, van der Tuin K, Badura-Stronka M, Belligni E, Biamino E, Bonati MT, Carvalho DR, Cobben J, de Man SA, den Hollander

218

Chapter &

NS, di Donato N, Garavelli L, Grønborg S, Herkert JC, Hoogeboom AJ, Jamsheer A, Latos-Bielenska A, Maat-Kievit A, Magnani C, Marcelis C, Mathijssen IB, Nielsen M, Otten E, Ousager LB, Pilch J, Plomp A, Poke G, Poluha A, Posmyk R, Rieubland C, Silengo M, Simon M, Steichen E, Stumpel C, Szakszon K, Polonkai E, van den Ende J, van der Steen A, van Essen T, van Haeringen A, van Hagen JM, Verheij JB, Mannens MM, Hennekam RC. Phenotype and Genotype in 103 patients with Tricho-Rhino-Phalangeal Syndrome. Eur J Med Genet. 2015;58:279-292.

Van den Oever JM, Bijlsma EK, Feenstra I, Muntjewerff N, Mathijssen IB, Bakker E, van Belzen MJ, Boon EM. Noninvasive prenatal diagnosis of Huntington Disease; detection of the paternally inherited expanded CAG repeat in maternal plasma. Prenat Diagn. 2015;35:945-949.

Tan-Sindhunata MB, Mathijssen IB, Smit M, Baas F, de Vries JI, van der Voorn JP, Kluijt I, Hagen MA, Blom EW, Sistermans E, Meijers-Heijboer H, Waisfisz Q, Weiss MM, Groffen AJ. Identification of a Dutch founder mutation in MUSK causing fetal akinesia deformation sequence. Eur J Hum Genet. 2015;23:1151-1157.

Mathijssen IB, Henneman L, van Eeten-Nijman JM, Lakeman P, Ottenheim CP, Redeker EJ, Ottenhof W, Meijers-Heijboer H, van Maarle MC. Targeted carrier screening for four recessive disorders: High detection rate within a founder population. Eur J Med Genet. Eur J Med Genet. 2015;58:123-128.

Vulto-van Silfhout AT, Nakagawa T, Bahi-Buisson N, Haas SA, Hu H, Bienek M, Vissers LE, Gilissen C, Tzschach A, Busche A, Müsebeck J, Rump P, Mathijssen IB, Avela K, Somer M, Doagu F, Philips AK, Rauch A, Baumer A, Voesenek K, Poirier K, Vigneron J, Amram D, Odent S, Nawara M, Obersztyn E, Lenart J, Charzewska A, Lebrun N, Fischer U, Nillesen WM, Yntema HG, Järvelä I, Ropers HH, de Vries BB, Brunner HG, van Bokhoven H, Raymond FL, Willemsen MA, Chelly J, Xiong Y, Barkovich AJ, Kalscheuer VM, Kleefstra T, de Brouwer AP. Variants in CUL4B are associated with cerebral malformations. Hum Mutat. 2015;36:106-117.

Croonen EA, Nillesen WM, Stuurman KE, Oudesluijs G, van de Laar IM, Martens L, Ockeloen C, Mathijssen IB, Schepens M, Ruiterkamp-Versteeg M, Scheffer H, Faas BH, van der Burgt I, Yntema HG. Prenatal diagnostic testing of the Noonan syndrome genes in fetuses with abnormal ultrasound findings. Eur J Hum Genet. 2013;21:936-942.

219

&

Publications

Huijsdens-van Amsterdam K, Barge-Schaapveld DQ, Mathijssen IB, Alders M, Pajkrt E, Knegt AC. Prenatal diagnosis of a trisomy 7/trisomy 13 mosaicism. Mol Cytogenet. 2012;5:8-12.

Clur SA, Van Brussel PM, Mathijssen IB, Pajkrt E, Ottenkamp J, Bilardo CM. Audit of 10 years of referrals for fetal echocardiography. Prenat Diagn. 2011;31:1134-1140.

Bakker M, Pajkrt E, Mathijssen IB, Bilardo CM. Targeted ultrasound examination and DNA testing for Noonan syndrome, in fetuses with increased nuchal translucency and normal karyotype. Prenat Diagn. 2011;31:833-840.

Van de Meerakker JB, van Engelen K, Mathijssen IB, Lekanne dit Deprez RH, Lam J, Wilde AA, Baars MJ, Mannens MM, Mulder BJ, Moorman AF, Postma AV. A novel autosomal dominant condition consisting of congenital heart defects and low atrial rhythm maps to chromosome 9q. Eur J Hum Genet. 2011;19:820-826.

Kleinrouweler CE, Kuijper CF, van Zalen-Sprock RM, Mathijssen IB, Bilardo CM, Pajkrt E. Characteristics and Outcome and the Omphalocele circumference/Abdominal Circumference Ratio in Prenatally Diagnosed Fetal Omphalocele. Fetal Diagn Ther. 2011;30:60-69.

Mathijssen IB. Denkfout. Ned Tijdschr Geneesk. 2011;155:503.

Boogerd CJ, Dooijes D, Ilgun A, Mathijssen IB, Hordijk R, van de Laar IM, Rump P, Veenstra-Knol HE, Moorman AF, Barnett P, Postma AV. Functional analysis of novel TBX5 T-box mutations associated with Holt-Oram syndrome. Cardiovasc Res. 2010;88:130-139.

Postma AV, van de Meerakker JB, Mathijssen IB, Barnett P, Christoffels VM, Ilgun A, Lam J, Wilde AA, Lekanne Deprez RH, Moorman AF. A gain-of-function TBX5 muta-tion is associated with atypical Holt-Oram syndrome and paroxysmal atrial fibrillation. Circ Res. 2008;102:1433-1442.

Clur SA, Mathijssen IB, Pajkrt E, Cook A, Laurini RN, Ottenkamp J, Bilardo CM. Structural heart defects associated with an increased nuchal translucency: 9 years experi-ence in a referral centre. Pren Diagn. 2008;28:347-354.

220

Chapter &

Mathijssen IB. Een pasgeborene met een prenataal ontdekte aangeboren hartafwijking. In: Probleemgeoriënteerd denken in de genetica, in klinisch en ethisch perspectief. Utrecht: De Tijdstroom. 2007.145-149.

Seifert W, Holder-Espinasse, Spranger S, Hoeltzenbein M, Rossier E, Dollfus H, Lacombe D, Verloes A, Chrzanowska, Maegawa GHB, Chitayat D, Kotzot D, Huhle D, Meinecke P, Albrecht B, Mathijssen I, Leheup B, Raile K, Hennies HC, Horn D. Mutational spectrum of COH1 and clinical heterogeneity in Cohen syndrome. J Med Genet. 2006;43:e22.

Mathijssen IB, Cossey V, Fryns JP, de Smet L, Devriendt K. Unilateral symbrachydac-tyly of the foot. Gen Couns. 2006;17:77-80.

Mathijssen IB, van Hasselt-van der Velde J, Hennekam RC. Testicular cancer in a patient with Primrose syndrome. Eur J Med Genet. 2006;49:127-133.

Mathijssen IB, Hoovers JM, Mul AN, Man HY, Ket JL, Hennekam RC. Array compar-ative genomic hybridization analysis of a familial duplication of chromosome 13q: a recognizable syndrome. Am J Med Genet. 2005;136:76-80.

Mathijssen IB, Fryns JP, Devriendt K, Sznajer Y, van Eygen M. Iris heterochromia: a variable feature in Verloes-Koulischer-oral-acral syndrome. Am J Med Genet. 2005;132:338-339.

De Boer L, Kant SG, Karperien M, van Beers L, Tjon J, Vink GR, van Tol D, Dauw-erse H, le Cessie S, Beemer FA, van der Burgt I, Hamel BCJ, Hennekam RC, Kuhnle U, Mathijssen IB, Veenstra-Knol HE, Schrander Stumpel CT, Breuning MH, Wit JM. Genotype-phenotype correlation in patients suspected of having Sotos syndrome. Horm Res. 2004;62:197-207.

Knol W, Mathijssen IB, Goker E, Strack van Schijndel RJ. Bilaterale spontane pneu-mothorax bij reumatoide arthritis. NTvIC. 2001;16:174-178.

221

&

Publications

222

Chapter &

223

&

Dankwoord

DANKWOORD“Als ik tegen een interessant onderzoek aanloop waar ik helemaal enthousiast van word ga ik promoveren.” En gelukkig heeft het zo uitgepakt als ik hoopte. Ik heb daarbij veel te danken aan een leuke groep mensen om mij heen. Ik wil daarom graag iedereen bedanken die op welke manier dan ook heeft bijgedragen aan de totstandkoming van mijn proefschrift. Een aantal hiervan wil ik in het bijzonder bedanken. Ik hoop daarbij van harte dat ik niemand vergeet.

Als eerste wil ik alle patiënten bedanken die aan de verschillende onderzoeken hebben deelgenomen. De bereidheid van iedereen om mee te werken vind ik ongelofelijk. Ik hoop dat de resultaten van dit proefschrift bijdragen aan het (blijven) bieden van goede zorg in genetisch geïsoleerde populaties.

Mijn promotor prof. dr. Hanne Meijers-Heijboer en co-promotoren dr. Lidewij Henneman en dr. Merel van Maarle, bedankt voor het in goede banen leiden van dit proefschrift. Jullie gaven mij de ruimte om mijn promotieonderzoek op mijn eigen manier in te vullen, maar stonden ook altijd klaar om een duwtje te geven als het even niet lukte.Beste Hanne, wat heerlijk om met iemand samen te werken die geen enkel onderzoeks-idee te gek vindt om te verkennen. Met je helicopter-view analyseer je binnen een mum van tijd de sterke en zwakke punten van een onderzoek en stel je vervolgens kritische vragen. Vooral van de discussies waarin we beiden vonden dat we gelijk hadden heb ik genoten. Ik ben heel blij dat we samen alweer bezig zijn met veel vervolgonderzoeken.Beste Lidewij, wat heb ik veel van jou geleerd! Ik heb je wel eens gekscherend ‘vragenli-jsten-goeroe’ genoemd, maar ik heb veel bewondering voor het onderzoek wat je doet en je manier waarop je mij begeleid hebt. Je hebt altijd een positief en opbeurend punt ter commentaar, wat erg stimulerend werkt. We hebben onze fijne samenwerking gelukkig voortgezet en ik weet zeker dat dat ook weer iets moois gaat opleveren.Beste Merel, jaren geleden zeiden we voor de grap tegen elkaar dat jij mijn co-promotor zou worden als ik promotieonderzoek zou gaan doen. Vervolgens kwamen we samen op het idee om een polikliniek in de genetisch geïsoleerde gemeenschap op te zetten. En dat was uiteindelijk het begin van mijn promotieonderzoek. Ik waardeer je grote collegial-iteit en ik hoop dat we nog lang samenwerken!

Leden van de promotiecommissie: prof. dr. M.H. Breuning, dr. W.J. Dondorp, prof. dr. E. Pajkrt, prof. dr. D. Posthuma, prof. dr. S. Repping en prof. dr. E.M.A. Smets, bedankt voor het beoordelen van het manuscript en de bereidheid zitting te nemen in de commissie. Met een

224

Chapter &

deel van jullie werk ik samen op patiëntenzorg en/of research-gebied en ik hoop dat in de toekomst met net zoveel plezier te blijven doen als nu. Ik kijk uit naar de verdediging!

Beste co-auteurs, bedankt voor de samenwerking bij de verschillende artikelen. Zonder zo’n fijne groep vol expertise was het niet gelukt om de artikelen te publiceren. Mariëlle Alders, Frank Baas, Arthur Bergen, Jaco(line) ten Brink, Ralph Florijn, Alexander Groffen, Abeltje Polstra, Bert Redeker, Erik Sistermans, Quinten Waizfisz en Janneke Weiss, bedankt voor het verrichten van de moleculaire diagnostiek en de functionele studies. Martina Cornel, Leo ten Kate, Janneke Nijman, Astrid Plomp en Gita Tan, bedankt voor de samen-werking. Mary van Schooneveld, de enthousiaste manier waarop jij een bijzondere retina kan beschrijven vergeet ik niet snel. Kim Holtkamp, bedankt voor de erg prettige samen-werking bij hoofdstuk zes en zeven. Van jouw kijk vanuit gezondheidswetenschappelijk perspectief en jouw lege artis manier van werken met SPSS heb ik veel geleerd.

Huisartsen en verloskundigen, jullie hebben erg flexibel de polikliniek voor dragersc-hapsonderzoek geïmplementeerd in jullie workflow. Daarnaast heeft een deel van jullie meegewerkt aan het uitzetten van de vragenlijsten. Bedankt voor de fijne samenwerking.

Alle collega’s van de afdeling Klinische Genetica in het AMC en VUmc, stafleden, arts-assistenten, genetisch consulenten, mede-onderzoekers, casemanagers, secretaresses, klinisch moleculair genetici (i.o) en analisten. Bedankt voor de leuke samenwerking en voor jullie interesse voor het onderzoek de afgelopen jaren. Jullie zijn één van de redenen dat ik veel plezier in het werk heb. Een aantal collega’s wil ik specifiek bedanken. Cecile, met jou deel ik als geen ander het enthousiasme voor patiëntenzorg en onderzoek in genetisch geïsoleerde populaties én daarnaast klussen/knutselen. Je bent een heerlijke collega. Monique, bedankt voor alle momenten op je kamer waarin ik mijn hart kon luchten en de kilo’s snoep die ik ondertussen verorberd heb. Ik zal snel de stam-pot weer goed bijvullen. Petro, dank je voor het telkens opnieuw aanleveren van alle lijsten die van groot belang zijn voor het onderzoek in genetisch geïsoleerde populaties. Loes, dank je voor het bijbrengen van de beginselen van de genealogie en de specifieke punten waar ik op moet letten bij genetisch geïsoleerde populaties. Beste Wim en Eelco, bedankt voor de layout van het proefschrift. Mieke, wat ben ik blij dat jij als pijlerhoofd A&O in het AMC bent komen werken.

Ex-roomies Simone en Karin. Tijdens mijn hele promotie-traject heb ik alle hoogte- en dieptepunten van het werk en daarbuiten met jullie kunnen bespreken. Ik mis

225

&

Dankwoord

jullie nog steeds om m’n kamer, maar ik ben heel blij dat we nog regelmatig met elkaar afspreken.

Paranimfen Wilma en Phillis, wat fijn dat jullie aan mijn zijde willen staat bij mijn promotie.Lieve Wilma, we kennen elkaar al 25 jaar en je was aanwezig bij veel mijlpalen op geneeskundegebied en daarbuiten, waaronder mijn eerste rijles van jou op het terrein van het ziekenhuis in Aruba en onze (gelijktijdige) artsexamens. Samen hebben we ons eerste wetenschappelijke artikel geschreven. Omdat we destijds nog niet wisten dat je ook gedeeld eerste auteur kan zijn, hebben we hierom gedobbeld (jij won). Tegen-woordig zien we elkaar met grotere tussenpozen, maar het voelt altijd goed!Lieve Phillis, wij kennen elkaar sinds jij 6 jaar geleden naar het AMC bent gekomen. Sinds die tijd werken we intensief samen. Ik bewonder je humor, ambities en doorzet-tingsvermogen. Met jou is er never a dull moment. Je bent een heerlijke collega. Fijn dat je naast mij staat vandaag!

Lieve familie en vrienden, natuurlijk wil ik jullie ook bedanken! Sommigen heb ik over-spoeld met verhalen over mijn onderzoek. Een aantal van jullie heeft zich zelfs door een deel van de artikelen heen geworsteld. Ik weet dat ik altijd bij jullie terecht kan, ook al zien we elkaar minder vaak dan we zouden willen.Lieve schoonfamilie. Je kunt je schoonfamilie niet uitkiezen, maar als ik dat wel had kunnen doen, had ik jullie uitgekozen. Lieve pap, mam en grote zus Judith, bedankt voor jullie liefde, het altijd klaar staan voor ons en voor de kinderen en de interesse die jullie altijd getoond hebben in mijn werk en onderzoek. Jullie hebben mij van jongs af aan altijd de ruimte gegeven om alles “zeffuf” te ontdekken en dat kwam goed van pas in het promotietraject.

Lieve Jochem, volgende jaarwisseling zijn we alweer twee decennia bij elkaar. Wat hebben we samen al veel meegemaakt. Jij hebt er voor gezorgd dat er ook nog een fijn leven naast mijn onderzoek was. (En … verkalkte oorschelpen bestaan echt). Ik ben nog altijd even blij met je! Kus !

Lieve Minke en Emme, schatjes, het boek is af! Eindelijk zit mama niet meer “de hele tijd achter die stomme computer”. Nu hebben we nog meer tijd om samen te knuffelen. Ik kan geen genoeg van jullie krijgen!

226

Chapter &

227

&

Appendices

APPENDICES MEDIA AANDACHTAppendix 1 Krantenartikel Verschenen in: Noordhollands Dagblad, Haarlems Dagblad/IJmuider Courant, De Gooi- en Eemlander en Leidsch Dagblad, 22-02-2014 (Tevens in iets gemodificeerde vorm verschenen in o.a. Brabants Dagblad, Eindhovens Dagblad en BN De Stem, 09-04-2014)Tekst: Rien FlorisFoto: Ella Tilgenkamp

DROOMBABY MET GARANTIEOuders met een kinderwens kunnen binnen een paar jaar bij de verloskundigenpraktijk naar een ’genenspreekuur’. Daar kun je laten onderzoeken of de combinatie van de oudergenen hun droombaby een erfelijke ziekte kan bezorgen. Dat voorspelt klinisch geneticus dr. Merel van Maarle van het AMC. Iedere ouder wenst tenslotte een gezond kind. Je kunt vooraf in je DNA en genen kijken of dat kind geen erfelijke afwijking meekrijgt die je zelf misschien bij je draagt. Sinds ruim een jaar gebeurt het in Volendam waar klinisch genetici uit het Academisch Medisch Centrum (AMC) een kinderwens-spreekuur houden.Volendam is gekozen omdat de Volendammers van zeven oerfamilies afstammen en daardoor een bepaalde genenpoel hebben. Zo zijn er vier ernstige erfelijke ziektes die in Volendam relatief vaak voorkomen. “Daardoor gaat het onderzoek hier vrij gemakkelijk omdat we heel goed weten waarop we moeten testen. Het is moeilijk om zo’n gericht onderzoek in heel Nederland op te zetten.”

Merel van Maarle (r) en Inge Mathijssen doen onderzoek naar genetische aandoeningen.

228

Chapter &

Erfelijke aandoeningen

AlarmbellenHersenziekte PCH2 waarbij kinderen overlijden binnen een (paar) jaar na de geboorte is zo’n ziekte die in Volendam én bij het AMC de alarmbellen liet rinkelen. “Ouders meldden zich bij het ziekenhuis omdat ze onderzocht wilden worden. Dan had een broer een ernstig ziek kind gekregen en zelf hadden ze ook een kinderwens.”Klinisch geneticus dr. Inge Mathijssen doet nu onderzoek naar de manier waarop het kinderwensspreekuur functioneert en hoe aanstaande ouders dit ervaren.Volendam is niet uniek in genetische ziektes. “Iedereen is drager van twee tot drie zoge-heten recessieve genetische afwijkingen, maar een drager merkt daar zelf niets van. Pas als beide ouders drager zijn is er 25 procent kans dat het kind ziek wordt. Dat kan variëren van dat een kind op latere leeftijd slechtziend wordt tot een dodelijke hersen-ziekte waarbij het in het eerste jaar overlijdt.”Zo zijn er zevenduizend monogene aandoeningen, ofwel ziektes die worden veroorzaakt door een foutje in een gen. Daarvan zijn er elfhonderd recessieve aandoeningen, waar het hier om gaat. Die elfhonderd erfelijke afwijkingen zijn verspreid over miljoenen mensen.

DragerOmdat in Volendam een aantal erfelijke ziektes vaker voorkomt, is de kans ook groter dat je daar een partner treft die ook drager is van dezelfde ziekte. “Soms zie je dat

Erfelijke ziektes die in Volendam worden onderzocht:PCH2: Een ziekte van de kleine hersenen. De kinderen hebben een klein hoofd, zijn

ernstig verstandelijk gehandicapt en overlijden meestal binnen een (paar) jaar na de geboorte.

RCDP type II: Een stofwisselingszieke waarbij kinderen een groeiachterstand hebben, ernstige vergroeiingen van gewrichten en een verstandelijke handicap. Meestal overlijden ze op jonge (kinder)leeftijd.

Osteogenesis Imperfecta: de broze bottenziekte genoemd, waardoor kinderen al voor de geboorte botbreuken hebben. Bij type II van de ziekte worden kinderen vaak dood geboren. Bij type III hebben de kinderen ernstige lichamelijke beperkingen.

Foetale Akinesie: Een storing in het aansturen van spieren waardoor kinderen in de baarmoeder al niet goed bewegen. Ze krijgen vergroeiingen en overlijden tijdens de zwangerschap of vlak na de geboorte.

229

&

Appendices

bepaalde ziektes vaker in een familie voorkomen, dan kan onderzoek gedaan worden in de hele familie.” Maar ook dat is niet zaligmakend. “Bij taaislijmziekte bijvoorbeeld zie je in tachtig procent van de gevallen niet dat dat ook al elders in de familie voorkwam. Terwijl het landelijk wel de meest voorkomende erfelijke ziekte is met de meeste dragers. Behalve in Volendam, daar hebben ze nou net minder last van taaislijmziekte”, zegt Merel van Maarle.

WereldwijdIn de toekomst zal het kinderwensspreekuur waarbij aanstaande ouders zich genetisch kunnen laten testen naar verwachting worden ‘uitgerold’ over het hele land. Over twee weken vindt een eerste landelijk overleg plaats. Hierin zullen alle Universitaire Medische Centra in Nederland samen kijken naar de wenselijkheid en haalbaarheid van een dergelijk landelijk aanbod. Daarom doet Inge wetenschappelijk onderzoek naar het Volendamse spreekuur. “Hoe kunnen we dit algemeen gebruiken, bereiken we genoeg mensen, worden ze niet angstig door dit aanbod, zijn we op de goede weg, of schaden we mensen met dit aanbod.”Merel: “Wereldwijd neemt de vraag naar dragerschaponderzoek steeds meer toe. Er zijn in het buitenland zelfs commerciële tests voor meer dan honderd aandoeningen.” Maar ook dichter bij huis, in het VUmc, bestaat een testaanbod voor taaislijmziekte via de website www.vumc.nl/CFtest.

BloedVoor ouders met twijfels bij een kinderwens is het simpel een buisje bloed afstaan. Maar waar ga je dan naar zoeken in dat bloed? “Al die elfhonderd afwijkingen nagaan is ondoenlijk. Ik denk dat er een test moet komen voor de meest voorkomende bedrei-gende genetische aandoeningen in Nederland. Misschien moet het ook een flexibele test zijn waarbij je ook kunt denken aan erfelijke afwijkingen die in de Marokkaanse of Turkse gemeenschap heel specifiek zijn.”

Leed voorkomenSleutelen aan de maakbare mens. Een kijkje in je persoonlijke genenpoel voor je een kind maakt. De wereld die Aldous Huxley in Brave New World beschrijft, lijkt zo wel heel dichtbij te komen. “Uitgangspunt is natuurlijk om leed rond de geboorte te voorkomen en ouders die dat wensen te informeren over hun risico en te helpen goed overwogen beslissingen te nemen. Maar we schrijven niets voor. Bij het project is ook een ethicus betrokken die alles tegen het licht houdt. Het lijkt allemaal heel nobel dat voorkomen

230

Chapter &

van leed, maar hoe gaat het in de praktijk?”In het onderzoek naar zo’n 110 stellen in Volendam zijn er vier ‘slecht nieuws gesprekken’ gevoerd met paren die een kindje wilden. Zij bleken beide drager van dezelfde aandoening en dus een kans van 25% te hebben op een kind met de aandoening. Inge Mathijssen: “Dat is vrij hoog als het gaat om genetische ziekten. Want als je 900 koppels op het doorgeven van taaislijmziekte zou testen dan komt daar statistisch maar één geval uit.”Die gesprekken zijn heel indringend en worden begeleid door maatschappelijk werk. “Wat doe je als je beiden drager bent en samen een kind wilt? Wat wij doen, is vooral informeren. Er zijn ook mensen die zullen zeggen: elk kind is welkom. Prima, we informeren mensen objectief en begeleiden ze bij hun beslissing.” Ook krijgen aanstaande ouders de mogelijkheid om een gesprek te hebben met een verloskundige over wat zij kunnen doen om een toekomstig kind een gezonde start te geven.

ReageerbuisbevruchtingHet liefste zien ze koppels die nog vóór ze zwanger worden, het spreekuur bezoeken. “Dan kun je vooraf keuzes maken en die zijn er. Want ook dan kan nog worden gedacht aan kinderen. Bijvoorbeeld via een reageerbuisbevruchting waarbij een vruchtje al in het zeer minieme achtcellige stadium kan worden getest op erfelijke afwijkingen die de ouders met zich meedragen, dit noemen we pre-implantatie genetische diagnostiek.” Maar ook als iemand al wel zwanger is, is er nog onderzoek mogelijk en heeft het stel handelingsopties. “Dat zijn allemaal heftige levensvragen, ja. We zijn ons er zeer van bewust dat we met een hele dunne lijn werken. In hoeverre is de mens maakbaar.”

De aandoeningen die in Volendam onderzocht worden zijn allen ’autosomaal recessief erfelijk’. Bij aandoeningen die op deze manier erfelijk zijn is een kind ziek als beide exemplaren van een gen een mutatie (=verandering) bevatten. Iemand is ’drager’ van een ziekte, als één van beide genen een mutatie bevat en het andere niet veranderd is. Dragers zijn niet ziek. Alleen als beide ouders drager zijn van dezelfde ziekte, kunnen zij een kind krijgen met deze ziekte. Die kans is bij iedere zwangerschap dan 1 op 4, dus 25 procent. De aandoeningen komen even vaak voor bij jongens als bij meisjes.

231

&

Appendices

Katwijkse ziekteNaast Volendam heeft ook vissersdorp Katwijk een genetisch afgeleide ziekte, waarbij

de oorsprong in een ver verleden ligt. Deze zogenaamde Katwijkse Ziekte is terug te brengen tot een of twee families. De ziekte veroorzaakt hersenbloedingen (op een leeftijd van 45 tot 60 jaar) waarbij een derde van de patiënten overlijdt aan de eerste hersenbloeding. Inge Mathijssen: “De erfelijke aandoening komt in Katwijk vaker voor dan in de rest van Nederland. Het gaat om de aandoening HCHWA-D (Hereditary Cerebral Hemorrhage with Amyloidosis, Dutch type). Mensen met deze aandoening krijgen hersenbloedingen en dementie. Het wordt veroorzaakt doordat een stof (amyloïd) zich ophoopt in de vaten van de hersenen. Iedere persoon met de erfelijke aanleg voor deze aandoening, heeft 50% kans om deze door te geven. De aandoening komt even vaak bij meisjes als bij jongens.”

232

Chapter &

Appendix 2 Krantenartikel Verschenen in: Het Parool, 27-12-2014Tekst: Malika Sevil

NIEUW LEVEN: DE VOLENDAMSE ZIEKTE EN TOEN HAD BABY KEES HET OOKAlle Volendammers stammen van een paar familie. Dat brengt, behalve een hechte gemeenschap, ook vier ernstige erfelijke ziektes met zich mee. Jacqueline en Jack Veerman verloren er Koen (2,5) en Kees (0) aan.

De kans op een woningbrand is volgens de brandweer 1 op 1300. De kans op een miskraam is 1 op 10. De kans op verlies van een kindje is te banaal om te berekenen. Verlies van twee kinderen is ronduit onvoorstelbaar. Jacqueline (41) en Jack (48) hebben het allemaal doorstaan, maar maken een montere indruk. Hij een nuchtere viskraam-verkoper, zij de hartelijke uitbaatster van een souvenirwinkel op de dijk, genaamd KeKo. Hij een Veerman, zij een Zwarthoed. Beiden zo Volendams als de paling sound of Hotel Spaander.Ze zitten aan een stevige houten tafel in een leenhuis in het centrum van Volendam. Een tijdelijk onderkomen, want in maart is hun huis tot vrijwel de laatste balk afgebrand. Wat restte was de voorgevel, en, nogal bizar, de muur waar de foto’s van hun jongens hingen. Jacqueline haalt haar telefoon erbij om de foto te laten zien. Twee blonde koppies staren vanuit hun lijstjes recht in de lens, onverstoorbaar. Achter hen, aan de andere kant van het deurkozijn, de zwartgeblakerde ravage. “Ze kijken alsof er niks gebeurd is.”Dit zijn Koen en Kees. Jongens die zijn geboren met PCH2, een ziekte van de kleine hersenen. Kinderen met deze ziekte hebben een klein hoofd, een ernstige verstand-elijke handicap en vaak last van epileptische aanvallen. De meeste kinderen met PCH2 worden maar een paar jaar oud. Jacqueline en Jack zijn beiden drager van deze erfelijke ziekte, maar ze zijn zelf niet ziek en hebben er nooit last van gehad. Tot de kinderwens. Een kind van twee dragers heeft 25 procent kans om wel ziek te zijn. Nu hebben knappe koppen weten te achterhalen dat één op de tien Volendammers drager is van wat in de volksmond de Volendamse ziekte is gaan heten: zeker tien keer meer dan gemiddeld.Maar dat wist het Volendamse stel allemaal niet toen Jacqueline in 1996 zwanger raakte. In mei 1997 werd Koen geboren. In het begin moest hij heel veel rochelen - ook nadat slijm bij hem was weggezogen. Hij was heel schrikachtig en verslikte zich met drinken. Koen heeft tweeënhalve week in het Waterland Ziekenhuis in Purmerend gelegen, waar de artsen maar bleven gissen wat het ventje voor ziekte had. In het AMC waren ze er snel

233

&

Appendices

achter: PCH2. Na zes weken AMC mocht Koen naar huis, waar voor Jack en Jacque-line een zeer intensieve periode aanbrak van heel veel verzorgen, en weinig slaap. “Zo’n kindje zit niet lekker in zijn vel. Hij zit het liefst op schoot, rechtop, ook ’s nachts - 24 uur per dag,” zegt Jack. Nacht na nacht zat hij met Koen in de woonkamer. Jacqueline op haar beurt probeerde alles om met Koen vooruitgang te boeken: drie keer in de week fysiotherapie, logopedie, ergotherapie - ook omdat ze toen niet wist wat het ziektebeeld en de levensverwachting was. Alle inspanningen ten spijt boekte Koen geen vooruitgang. Toen hij voor de vierde keer in korte tijd een longontsteking kreeg, en zwaar ademend in het ziekenhuis lag, toen antibiotica, verneveling, de keel uitzuigen, allemaal niets meer hielp, zei het hoofd van de afdeling tegen Jacqueline: ‘Ik vind eigenlijk dat dit niet langer kan.’ “Ik was zo opge-lucht dat hij zei wat ik voelde.” Niet lang daarna is Koen overleden.De kinderwens bleef. “We hebben twee keer geprobeerd om met een donor zwanger te worden, maar dat lukte niet.” Jacqueline vroeg de kinderneuroloog van het AMC om te helpen. “We hadden immers 75 procent kans op een gezond kind. Hij stelde voor het kindje tijdens de zwangerschap te monitoren met elke twee weken een MRI-scan. Dat gebeurde. Ik werd zwanger en met 26 weken zag het er zo goed uit dat de dokter zei: ‘Ik kan me niet voorstellen dat het nu nog misgaat.’ Pas in de laatste weken zagen de artsen dat de hersentjes achterbleven in groei.”Bij de geboorte in oktober 2001 zagen Jacqueline en Jack het meteen: Kees verslikte zich, hij trilde, was verkrampt en trok hetzelfde ronde mondje als Koen. Ook Kees had PCH2. “We hadden ons er al op voorbereid, vanwege die laatste echo’s.” Kees kreeg al na zes dagen zijn eerste epilepsieaanval. Hij is uiteindelijk zestien dagen geworden.Jacqueline en Jack stortten zich in een nieuw leven vol afleiding: een nieuwe souvenir-winkel op de dijk en twee honden. De zaak noemden ze KeKo, naar hun zonen. “Zo waren ze er elke dag bij.” De kinderwens bleef wel ergens sluimeren, maar werd gestald. Elk jaar stuurde Jacqueline een mailtje naar kinderneuroloog Peter Barth of het gen van PCH2 al ontdekt was. Want als dat gen een naambordje zou krijgen, kon bij een vlokkentest het kindje gecontroleerd worden op de aanwezigheid van de ziekte. Zolang het gen niet gevonden zou zijn, bleven Jacqueline en Jack kinderloos - zoveel hadden ze al wel besloten. “De ene keer kreeg ik van de dokter het antwoord ‘we zaten op het verkeerde spoor’, de andere keer ‘we zijn al in de straat, maar we zoeken nog naar het juiste huisnummer’.”Augustus 2007 kwam het verlossende mailtje, dit keer out of the blue, weer van diez-elfde dokter Barth. Het stel kwam van de kermis in Hoorn, het was half twaalf ’s avonds. “Ik las het en zei tegen Jack: ze hebben het gen gevonden!”

234

Chapter &

Kort daarna was ze zwanger. Het kindje, zo bleek uit de vlokkentest, had geen PCH2. “We waren zo ongelooflijk blij. Maar na zestien weken liep het mis. Een miskraam. Zes weken later was ik weer zwanger, maar ik durfde nergens meer op te hopen. Ik was er zo onzeker van geworden. Eerst zien, dan geloven.”In 2009 werd Tess geboren, kern gezond. “Een tevreden, ontspannen baby. Ze deed alles snel, ze liep al met elf maanden. Alsof ze me wilde geruststellen.”Nu zijn er, voor zover Jacqueline weet, drie kinderen in Volendam met PCH2 - twee kleintjes en een tiener. Er is een poli van het AMC waar mensen zich kunnen laten testen op erfelijke ziektes - eigenlijk zou dat in Volendam verplicht moeten zijn, vindt Jacqueline. Maar het ligt gevoelig. “Families voelen zich erdoor aangevallen. Alsof ze er iets aan kunnen doen dat ze een erfelijke ziekte in de familie hebben.” Toen Jacqueline en Jack jong waren, kregen ze altijd het advies: ga niet met een neef of nicht. Maar in Volendam weet je maar nooit of er ergens een familielinkje ligt. Bij Jacqueline en Jack ligt die bij Jacob Schilder, een man die ergens in 1700 leefde en waar zowel de vader van Jacqueline als beide ouders van Jack stammen.Jack: “Mijn vader heet Veerman, mijn moeder Tol - de meest voorkomende namen van Volendam, maar het komt allemaal van dat ene mannetje vandaan.” Inmiddels wonen in Volendam 25.000 mensen. “En die blijven allemaal met elkaar gaan,” zegt Jacqueline. “Dan is het geen neef of nicht, maar wel een achter-achter-achter-achterneef of -nicht. Dan zeggen ze: ‘Dat ken geen last.’ Nou, totdat je iets erfelijks in de familie hebt, dan ken het wel last.”

Volendam pakt ziektes aanRuim driekwart van de Volendamse koppels met een kinderwens laat zich testen op vier zeer ernstige erfelijke ziekten die vaak in het dorp voorkomen. Daarmee wordt de geboorte van ernstig zieke kinderen voorkomen.Een speciale poli van het AMC en het VUmc in Volendam screent sinds 2012 op ernstige ziekten waardoor kinderen vaak jong overlijden of ernstig gehandicapt raken. Het gaat om een stofwisselingsziekte, een ziekte aan de kleine hersenen, de zogeheten brozebot-tenziekte en een ziekte waarbij kinderen niet bewegen in de baarmoeder, gewrichtsver-stijvingen krijgen en een paar dagen na de geboorte komen te overlijden.Circa één op de drie Volendammers is drager van één van deze ziektes, wat zeer veel is. Dat komt doordat veel Volendammers afstammen van de circa zeven tot twintig families die Volendam ooit hebben gesticht. Dat maakt de kans groter dat een stel drager is van dezelfde erfelijke ziekte: een kindje van twee dragers heeft 25 procent kans om de ziekte te krijgen.

235

&

Appendices

Jaarlijks worden in Volendam circa 250 kinderen geboren. Zonder screening zouden twee tot vier van deze kinderen één van de vier erfelijke aandoeningen hebben, schatten klinisch genetici van VUmc en het AMC.Door de eeuwen heen zijn in Volendam veel ernstig zieke kinderen geboren, waarvan niemand wist wat ze mankeerden. Dankzij genetisch onderzoek in de laatste tien jaar is veel meer duidelijk geworden over deze aandoeningen en kunnen ze in het DNA worden opgespoord. Als twee ouders drager zijn, kunnen ze kiezen voor embryoselectie, waarbij een gezonde embryo wordt geplaatst. Ook kunnen ze bij elf, twaalf weken zwangerschap een vlok-kentest laten doen waaruit blijkt of de foetus ziek of gezond is.

Heel veel leed in VolendamHet was 2010, en in korte tijd werden in Volendam twee kinderen geboren met een ziekte aan de kleine hersenen. Ze noemen het PCH2, met een moeilijke term Pontocer-ebellaire hypoplasie type 2 - of in de volksmond gewoonweg: Volendamse ziekte. Deze twee kinderen, die in 2010 in Volendam werden geboren, hebben iets in werking gezet. “Op een bepaald moment waren er zoveel aanmeldingen voor erfelijkheidsonderzoek naar PCH2 dat we dachten: ‘Laten we dan naar Volendam gaan’,” zegt klinisch gene-ticus Inge Mathijssen die namens het AMC in de Volendamse poli werkt. Aanvankelijk speurde de poli - opgezet door AMC en VUmc - alleen in het DNA naar het PCH2-gen. “Maar gaandeweg zagen we in de stambomen veel kinderen met andere aandoeningen. Soms herken je die stambomen en dan denk je: ‘Hé, er speelt nog iets heel anders in die familie’. Maar we hebben een beroepsgeheim, dus we kunnen mensen ook niet zomaar attenderen op ziektes bij familieleden. Dus we dachten: Dit moeten wij anders doen.” De klinisch genetici maakten vervolgens een test naar dragerschap van vier veel voorko-mende erfelijke ziektes in Volendam. Stuk voor stuk ernstige ziektes, waarbij kinderen ofwel zwaar gehandicapt zijn of kort na de geboorte overlijden. Naast PCH2 gaat het om een stofwisselingsziekte (RCDP1), de broze bottenziekte en een ziekte waarbij het kind niet beweegt (foetale akinesie) en niet ouder wordt dan een paar dagen.De poli zit ingebed in een kinderwensspreekuur van verloskundigenpraktijk Waterland. Een klinisch geneticus geeft daar één dag in de maand voorlichting over de ziekte, en neemt desgewenst bij één of beide partners bloed af. Circa tweederde van de Volendam-mers is géén drager van (één van) deze vier ziektes, dus als de uitkomst negatief is, dan is het traject daarmee klaar: veel succes met de voorplanting.Wanneer echter beide partners drager zijn van dezelfde erfelijke ziekte, heeft het stel 25% kans op een ziek kind. Ze kunnen dan kiezen voor adoptie of een donor. “Of je

236

Chapter &

kiest voor pre-implantatie genetische diagnostiek. Daarbij haal je de eicellen bij een vrouw weg, die bevrucht je vervolgens met de zaadcellen. Dan ontstaan er meerdere embryo’s. Die gaan zich delen. Als ze uit acht cellen bestaan, haal je een cel eruit en dan kijk je of het kind nul keer, één keer of twee keer de erfelijke aanleg heeft. Alleen gezonde embryo’s plaats je terug.” Mathijssen maakt de kanttekening dat dit een lange weg is, die lang niet altijd succesvol uitpakt. Circa twintig procent van de ivf-behandelingen slaagt. “Veel stellen kiezen ervoor op een natuurlijke manier zwanger te worden. Je hebt de mogelijkheid om bij 11 à 12 weken een vlokkentest te laten doen en dan te kijken of het kind de ziekte heeft. Als dat zo is, kun je besluiten te stoppen met de zwangerschap.” Maar ook dat, legt Mathijssen uit, is vreselijk moeilijk.De ziekten, kortom, hebben al veel leed berokkend in Volendam, nu en vroeger. “Er zijn heel veel kinderen in Volendam overleden terwijl niemand wist wat er aan de hand was. Die ouders bleven met vragen zitten. Ze hebben zich ook schuldig gevoeld: heb ik iets verkeerd gegeten of gedaan? We hebben voor een aantal van deze mensen alsnog de ziekte van de kinderen weten te achterhalen. Soms waren de kinderen al dertig jaar dood. Verschillende ouders zeiden: ‘Het voelt alsof ik mijn kind nu pas begraven heb’.”

237

&

Appendices

Appendix 3 Radiouitzending Uitgezonden op: Radio 1, EenVandaag, 30-12-2014Terug te luisteren via: http://www.eenvandaag.nl/index.php/binnenland/56399/polikliniek_erfelijke_ ziektes_volendam_ groot_succes

POLIKLINIEK ERFELIJKE ZIEKTES VOLENDAM GROOT SUCCESIn een kleine hechte gemeenschap als Volendam komen relatief vaak erfelijkheidsziekten voor. Getrouwde stellen zijn meestal geen neef of nicht, maar wel achter-achter-achterneef of -nicht. Zulke familiebanden leveren problemen op. Daar is sinds een aantal jaren een polikliniek voor in Volendam. En met succes; het project wordt uitgerold voor iedereen in Nederland. Vanaf volgend jaar kunnen koppels met een kinderwens zich laten testen op het dragerschap van tientallen erfelijke ziektes. In Radio EenVandaag een gesprek met Inge Mathijssen, klinisch geneticus en onder-zoeker aan het AMC betrokken bij dragerschap erfelijke ziektes en bij het kinderwens spreekuur in Volendam.

238

Chapter &

Appendix 4 Televisieuitzending Uitgezonden op: RTV-LOVE,100 min en ouder, 17-05-2015 (Presentatie: Jan Tol, Eindredactie: Lia Guijt, Camera: Claudia van Dijk, Marcel van Meel)Terug te kijken via: https://www.youtube.com/watch?v=u3P_WU597GgFoto: Lia Guijt

ERFELIJKE ZIEKTEN IN VOLENDAMDeze uitzending gaat over erfelijke ziekten, waaronder PCH2 en een nog onbekende: Cadasil. Deze komen relatief vaker voor in Volendam. Oorzaak: het zogenaamde founder effect. Is dat een voordeel? Of wéér een stempel? Wat is het en wat kan je er zelf aan doen om te voorkomen dat je de ziekte doorgeeft aan je kinderen? En hoever is de wetenschap met het vinden van een oplossing? Dr. Merel van Maarle, drs. Inge Mathijssen en dr. Saskia Lesnik Oberstein (alle drie klinisch geneticus) leggen uit...“we bieden ouders een keuze, om leed te voorkomen”….

239

&

Appendices

Appendix 5 Televisieuitzending Uitgezonden op: KRO-NCRV, Kruispunt, 21-02-2016 (Verslag: Mathijs Tax, Redactie: Marijke Schonewille, Camera: Stijn Brinkmann, Geluid: Arie van der Steen)Terug te kijken via: http://www.kro-ncrv.nl/kruispunt/seizoenen/2016/30-144497-21-02-2016

DE VOLENDAMSE ZIEKTE“Iedereen in Volendam is ergens in het verleden neef of nicht van elkaar”, zegt Jacqueline Veerman. Uit stamboom onderzoek blijkt dat zij en haar man Jack inderdaad een zelfde voorouder hebben in 1800. “Volendammers trouwen nou eenmaal met Volendammers, zo is het al eeuwen in ons katholieke dorp”, beaamt Suzanne Veerman. Zij en haar man Evert zijn beide geboren en getogen Volendammers en hebben elkaar op hun 16de in het café ontmoet. “Zo gaat het nog altijd”.

GroeiachterstandHet fenomeen dat Volendam zo’n gesloten gemeenschap is kent ook een keerzijde: De Volendamse ziekte, in de medische wereld ook wel pontocerebellaire hypoplasie type 2 (PCH2) genoemd, een aandoening van de kleine hersenen. De ziekte veroorzaakt een fysieke en mentale groeiachterstand. Het hoofdje van een kind met PCH2 blijft klein en meestal leert het nooit om te zitten, staan of lopen. Enkele jaren na de geboorte over-lijden de meeste patiëntjes.

Onvoorwaardelijke liefdeKRO Kruispunt TV praat met ouders van kinderen die geboren zijn met PCH2. Anna Tol staat sinds haar scheiding alleen voor de zorg van haar zwaar gehandicapte dochtertje Bo. Met de onvoorwaardelijke liefde en steun van haar ouders, slaat zij zich kranig door het leven. Suzanne en Evert Veerman hebben de zorg voor zoon David altijd zo goed mogelijk georganiseerd om hun andere twee kinderen een zo normaal mogelijk leven te bieden. Jack en Jacqueline Veerman vertellen openhartig over de dood van hun zoontjes Koen en Kees en prijzen zich gelukkig met een gezonde dochter Tess.

Een op drie is dragerDe ouders vertellen hun verhaal om jonge Volendammers te waarschuwen: één op de drie van hen is immers drager van één van de ernstige genetische ziektes.Het AMC opende in 2012 een speciale kliniek in Volendam waar jonge stellen met een kinderwens zich kunnen laten testen op het dragerschap. Inmiddels maken vele Volen-dammers dankbaar gebruik van deze mogelijkheid.

240

Chapter &

Appendix 6 Krantenartikel Verschenen in: Trouw, 26-08-2017 (en naar dit artikel gerefereerd in Telegraaf, 26-08-2017)Tekst: Lidwien Dobber

VOLENDAMSE ZIEKTE VERDWIJNT UIT VOLENDAMVolendammers die met elkaar trouwen, laten zich vaak testen in verband met genetische afwijkingenVan de Volendamse stellen met een kinderwens heeft 90 procent de afgelopen vijf jaar laten onderzoeken of ze drager zijn van de erfelijke ziekten die de dorpelingen sinds jaar en dag veel leed bezorgen. En alle negentien stellen voor wie de test slecht nieuws bracht, hebben daar consequenties aan verbonden, zegt klinisch geneticus Inge Mathijssen van het AMC.

Veel van de dorpelingen stammen af van slechts zeven oerfamiliesZe besloten dan om samen geen kind (meer) te krijgen, om via ivf een embryo zonder afwijking te laten selecteren of ze lieten het ongeboren kind testen. Zijn beide ouders drager, dan is er een kans van 25 procent dat hun kind de ziekte heeft. Bleek dat het geval, dan besloten de stellen de zwangerschap te beëindigen.

HersenafwijkingVolendammers trouwen bovengemiddeld vaak onder elkaar, waardoor veel van de dorpelingen afstammen van slechts zeven oerfamilies. Dat brengt ze goede dingen - hun voorouders hadden geen gen voor taaislijmziekte, dus die komt daar nauwelijks voor - maar ook verdriet. PCH2, een afwijking aan de kleine hersenen die maakt dat kinderen zwaar gehandicapt ter wereld komen, draagt de bijnaam Volendamse ziekte omdat die bovengemiddeld veel voorkomt in het dorp.Bovengemiddeld veel voorkwám, inmiddels. Sinds 2012 houden de academische ziekenhuizen AMC en VU maandelijks een kinderwensspreek-uur in Volendam. “Het zit altijd vol”, zegt Mathijssen. Zij en een collega informeren ouders over de vijf erfelijke afwijkingen die veel Volendammers met zich meedragen. Aanvankelijk waren dat er vier, zegt Mathijssen, maar er bleek ook een veelvoorkomende mutatie aan de mitochon-driën, de energiefabriekjes van de cel, in de Volendamse genen te zitten. Die is aan de test toegevoegd. Zeven van de negentien stellen die beiden drager waren van dezelfde erfelijke ziekte hadden juist deze laatste mutatie. Vijf koppels waren beiden drager van PCH2, de Volendamse ziekte.

241

&

Appendices

AfgenomenHet doel van het spreekuur is niet om die ziekten uit te roeien, benadrukt Mathijssen. Deelname is geheel vrijwillig en ouders beslissen zelf wat ze met de onderzoeksresultaten doen, zegt ze. Of uitbanning van de Volendamse ziekte wel het nettoresultaat is, wil ze niet expliciet zeggen. “Het is heel erg afgenomen. Vroeger kende iedereen in Volendam wel iemand in zijn omgeving met PCH2. Dat wordt minder.”

Zijn beide ouders drager van dezelfde erfelijke ziekte, dan is de kans dat hun kind die krijgt 25 procent.Begin volgend jaar promoveert de klinisch geneticus op de resultaten van de Volendamse aanpak. Maar nu al past het AMC de lessen toe op de dragerschapstest die het zieken-huis sinds vorig jaar aan heel Nederland aanbiedt. Stellen met een kinderwens kunnen zich laten onderzoeken op ongeveer vijftig ernstige erfelijke ziekten, tien keer zoveel als de Volendamse test.“Wanneer de man drager is van de ene ziekte en de vrouw draagt een andere, dan krijgen ze samen geen ziek kind. Dat bleek niet voor alle stellen duidelijk”, zegt Mathijssen, “dus melden we dat er nu vooraf nadrukkelijk bij.”