Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz. Wydanie 2 - Dorota Karkowska - ebook

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragmentpełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnierozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przezNetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym możnanabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione sąjakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgodyNetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepieinternetowym Bookarnia Online.

http://e-ksiazka24.pl/ebooki/ustawa_o_prawach_pacjenta_i_rzeczniku_praw_pacjenta__komentarz__wydanie_2_p33464.xml

http://e-ksiazka24.pl


http://e-ksiazka24.pl/nota_prawna.xml?pid=143524


Warszawa 2012

USTAWA O PRAWACH PACJENTA I RZECZNIKU PRAW PACJENTAKOMENTARZ

Dorota Karkowska

2. wydanie

Stan prawny na 1 stycznia 2012 r.

WydawcaIzabella Małecka

Redaktor prowadzącyJoanna Cybulska

Opracowanie redakcyjneDagmara Wachna

ŁamanieDorota Sieniarska

© Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012

ISBN: 978-83-264-1679-82. wydanie

Wydane przez:Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.

Redakcja Książek01-231 Warszawa, ul. Płocka 5atel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: [email protected]

www.wolterskluwer.plKsięgarnia internetowa www.profinfo.pl

�

SpiS treści

Wykaz skrótów................................................................................................ 11

Wprowadzenie................................................................................................. 17

Wprowadzenie do wydania drugiego............................................................ 2�

Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjentai Rzeczniku Praw Pacjenta............................................................................. 29

Rozdział 1Przepisy ogólne................................................................................................ 29

Art..1.............................................................................................................. 29Art..2.............................................................................................................. 37Art..3.............................................................................................................. 72Art..4.............................................................................................................. 9�Art..�.............................................................................................................. 99

Rozdział 2Prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych............................................... 101

Art..6............................................................................................................ 101Art..7............................................................................................................ 119Art..8............................................................................................................ 128

Rozdział 3Prawo pacjenta do informacji...................................................................... 14�

Art..9............................................................................................................ 14�Art..10.......................................................................................................... 176Art..11.......................................................................................................... 184Art..12.......................................................................................................... 18�

Spis treści

6

Rozdział 4Prawo pacjenta do tajemnicy informacji z nim związanych.................... 189

Art..13.......................................................................................................... 189Art..14.......................................................................................................... 204

Rozdział 5Prawo pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeńzdrowotnych.................................................................................................. 224

Art..1�.......................................................................................................... 224Art..16.......................................................................................................... 224Art..17.......................................................................................................... 230Art..18.......................................................................................................... 231Art..19.......................................................................................................... 264

Rozdział 6Prawo do poszanowania intymności i godności pacjenta.......................... 306

Art..20.......................................................................................................... 306Art..21.......................................................................................................... 31�Art..22.......................................................................................................... 317

Rozdział 7Prawo pacjenta do dokumentacji medycznej............................................. 324

Art..23.......................................................................................................... 324Art..24.......................................................................................................... 334Art..2�.......................................................................................................... 334Art..26.......................................................................................................... 363Art..27.......................................................................................................... 372Art..28.......................................................................................................... 374Art..29.......................................................................................................... 378Art..30.......................................................................................................... 380

Rozdział 8Prawo pacjenta do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza................................................................................. 382

Art..31.......................................................................................................... 382Art..32.......................................................................................................... 391

7

Spis treści

Rozdział 9Prawo pacjenta do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.......... 393

Art..33.......................................................................................................... 393Art..34.......................................................................................................... 396Art..3�.......................................................................................................... 404

Rozdział 10 Prawo pacjenta do opieki duszpasterskiej.................................................. 407

Art..36.......................................................................................................... 407Art..37.......................................................................................................... 407Art..38.......................................................................................................... 407

Rozdział 11Prawo pacjenta do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie.................................................................................................... 409

Art..39.......................................................................................................... 409Art..40.......................................................................................................... 409

Rozdział 12Rzecznik Praw Pacjenta............................................................................... 412

Art..41.......................................................................................................... 412Art..42.......................................................................................................... 419Art..43.......................................................................................................... 421Art..44.......................................................................................................... 423Art..4�.......................................................................................................... 42�Art..46.......................................................................................................... 426Art..47.......................................................................................................... 427Art..48.......................................................................................................... 432Art..49.......................................................................................................... 43�Art..�0.......................................................................................................... 436Art..�1.......................................................................................................... 439Art..�2.......................................................................................................... 441Art..�3.......................................................................................................... 446Art..�4.......................................................................................................... 448Art..��.......................................................................................................... 449Art..�6.......................................................................................................... 4�1Art..�7.......................................................................................................... 4�4Art..�8.......................................................................................................... 4��

Spis treści

8

Rozdział 13Postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbioroweprawa pacjentów........................................................................................... 4�7

Art..�9.......................................................................................................... 4�7Art..60.......................................................................................................... 468Art..61.......................................................................................................... 469Art..62.......................................................................................................... 470Art..63.......................................................................................................... 470Art..64.......................................................................................................... 471Art..6�.......................................................................................................... 473Art..66.......................................................................................................... 47�Art..67.......................................................................................................... 476

Rozdział 13aZasady i tryb ustalania odszkodowania i zadośćuczynieniaw przypadku zdarzeń medycznych............................................................. 477

Art..67a........................................................................................................ 477Art..67b........................................................................................................ 481Art. 67c........................................................................................................ 484Art..67d........................................................................................................ 486Art..67e........................................................................................................ 490Art..67f........................................................................................................ 492Art..67g........................................................................................................ 493Art..67h........................................................................................................ 496Art..67i......................................................................................................... 497Art..67j......................................................................................................... 499Art..67k........................................................................................................ �01Art..67l......................................................................................................... �06Art..67m....................................................................................................... �07Art..67n........................................................................................................ �08Art..67o........................................................................................................ �08

Rozdział 14Kary pieniężne............................................................................................... �10

Art..68.......................................................................................................... �10Art..69.......................................................................................................... �10Art..70.......................................................................................................... �11Art..71.......................................................................................................... �12

Spis treści

Rozdział 15Przepis końcowy............................................................................................ �13

Art..72.......................................................................................................... �13

Bibliografia.................................................................................................... �1�

Wykaz podstawowych aktów prawnych..................................................... �27

11

Wykaz SkrótóW

Akty prawne

EKB – Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w kontekście zastosowań biologii i.medycyny z 4 kwietnia 1997 r.

EKPC – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawo-wych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4.listopa-da 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.)

EKS – Europejska karta społeczna, sporządzona w Turynie dnia 18 października 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67 z późn. zm.)

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

KEA – Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej uchwalony na Nadzwyczajnym Krajowym Zjeździe Aptekarzy w Lublinie w dniu 25 kwietnia 1993 r.

KEDL – Kodeks Etyki Diagnosty Laboratoryjnego, uchwała nr.4/2006 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Diag-nostów Laboratoryjnych, Warszawa 13 stycznia 2006 r.

KEL – Kodeks Etyki Lekarskiej z dnia 2 stycznia 2004.r.KEPP – Kodeks Etyki Zawodowej Pielęgniarki i Położnej,

załącznik do uchwały nr 9 IV Krajowego Zjazdu Pie-lęgniarek i Położnych z dnia 9 grudnia 2003 r.

k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz..U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

Wykaz skrótów

12

k.k.w. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wy-konawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.)

Konstytucja – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwiet-nia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz 483 z późn. zm.)

k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy .(tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)

k.p.a. – ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępo-wania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.)

k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępo-wania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)

k.r.o. – ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.)

k.s.h. – ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spó-łek handlowych (tekst jedn.: Dz. U z 2000 r. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.)

MPPESiK, – Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjal-pakt nych i Kulturalnych, ratyfikowany 3 marca 1977 r.ekonomiczny (Dz. U. Nr 38, poz. 169)MPPOiP, – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Po-pakt polityczny litycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia

19 grudnia 1966 r., ratyfikowany 3 marca 1977 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 167)

p.r.d. – ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz..908 z późn. zm.)

pr. farm. – ustawa z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceu-tyczne (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 .z późn. zm.)

p.p.s.a. – ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postę-powaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr.153, poz. 1270 z późn. zm.)

r.o.w.u. – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 maja 2008.r..w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 81, poz. 484)

13

Wykaz skrótów

r.r.d. – rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz. U. Nr.252, poz. 1697 z późn. zm.)

u.a.r. – ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach admini-stracji rządowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437 z późn. zm.)

u.ch.z., ustawa – ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu orazo chorobach zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U.zakaźnych Nr 234, poz. 1570)u.d.lab. – ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laborato-

ryjnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 144, poz. 1�29.z późn. zm.)

u.d.l. – ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności lecz-niczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654 z późn. zm.)

u.e.r. – ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 z późn. zm.)

u.i.a. – ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekar-skich (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 136, poz. 856)

u.l.s. – ustawa z dnia 15 czerwca 2007 r. o lekarzu sądowym (Dz. U. Nr 123, poz. 849 z późn. zm.)

u.k.o.z. – ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o konsultantach w.ochronie zdrowia (Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 419 z późn. zm.)

u.o.d.o. – ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.)

u.o.k.k. – ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331 z późn. zm.)

u.o.z.p. – ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375 z późn. zm.)

u.p.n. – ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485 z późn. zm.)

Wykaz skrótów

14

u.p.p., ustawa – ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417 z późn. zm.)

u.p.r. – ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodzi-ny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopusz-czalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 z późn. zm.)

u.p.r.m. – ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ra-townictwie Medycznym (Dz. U. Nr 191, poz. 1410 z.późn. zm.)

u.p.s.k. – ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi (Dz. U. Nr 106, poz. 681 z późn. zm.)

u.r.s.z. – ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu spo-rów zbiorowych (Dz. U. Nr 55, poz. 236 z późn. zm.)

ustawa o RPD – ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz. U. Nr 6, poz. 69 z późn. zm.)

ustawa o RPO – ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 z późn. zm.)

u.ś.o.z. – ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków pub-.licznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 164, .poz..1027 z późn. zm.)

u.t., ustawa – ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przecho-transplantacyjna wywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narzą-

dów (Dz. U. Nr 169, poz. 1411 z późn. zm.)u.w.t.p.a. – ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu

w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 z późn. zm.)

u.z.f. – ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zawodzie felczera (tekst.jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 53, poz. 531 z późn. zm.)

u.z.l., ustawa – ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarzalekarska i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr.277,

poz. 1634 z późn. zm.)

1�

Wykaz skrótów

u.z.o.z. – ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opie-ki zdrowotnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.)

u.z.p. – ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psycholo-ga i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U. Nr 73, poz. 763 z późn. zm.)

u.z.p.p. – ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniar-ki i położnej (Dz. U. Nr 174, poz. 1039 z późn. zm.)

Czasopisma i wydawnictwa promulgacyjne

Apel.–W-wa – Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w War-szawie

Biul. SN – Biuletyn Sądu NajwyższegoDz. U. – Dziennik UstawGL – Gazeta LekarskaKPP. –. Kwartalnik.Prawa.PrywatnegoONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu AdministracyjnegoONSAiWSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego

i.Wojewódzkich Sądów AdministracyjnychOSN – Orzecznictwo Sądu NajwyższegoOSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba CywilnaOSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Cywilnej,

Pracy i Ubezpieczeń SpołecznychOSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Pro-

kuratury.Generalnej.OSP – Orzecznictwo Sądów PolskichOSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażo-

wychOTK – Orzecznictwo Trybunału KonstytucyjnegoPiM – Prawo i MedycynaPiP – Państwo i PrawoProk..i.Pr.. –. Prokuratura.i.Prawo.PS – Przegląd Sądowy

Wykaz skrótów

RPEiS – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

Inne

ETPC – Europejski Trybunał Praw CzłowiekaEWG – Europejska Wspólnota GospodarczaNFZ, Fundusz – Narodowy Fundusz Zdrowiawojewódzkie – wojewódzkie komisje do spraw orzekania o zdarze-komisje niach medycznychONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonychpoz – podstawowa opieka zdrowotnaRE – Rada EuropyRPD – Rzecznik Praw DzieckaRPO – Rzecznik Praw ObywatelskichRPP – Rzecznik Praw PacjentaSA – Sąd ApelacyjnySN – Sąd Najwyższyspzoz – samodzielny publiczny zespół opieki zdrowotnej TK – Trybunał KonstytucyjnyWHO – World Health Organization (Światowa Organizacja

Zdrowia)

17

WprOWaDzeNie

Pojęcie praw pacjenta jest stosowane w języku prawnym i prawniczym, ale należy pamiętać, że normy prawne służą – jak zawsze – realizacji za-mierzeń akceptowanych w polityce zdrowotnej kraju, będącej wypadkową planów rządów i przekonań społecznych. To w tej dziedzinie w latach 70. XX w. zaczęły pojawiać się opinie, których autorzy krytykowali uprzywi-lejowaną pozycję środowisk lekarskich w podejmowaniu większości de-cyzji kształtujących sposób organizowania opieki zdrowotnej1. Uważano, że należy zmienić sytuację, nie tyle osłabiając pozycję lekarzy, co wzmac-niając położenie pacjentów. W społecznym klimacie sprzyjającym rozwi-janiu demokratycznych relacji zaczęła pojawiać się koncepcja praw pa-cjenta, która miała być adresowana wprost do pacjentów nabywających uprawnienia do egzekwowania tych praw, a nie do świadczeniodawców, mających godzić się na rezygnację z niektórych dotychczas posiadanych uprawnień. Niekiedy wprowadzanie w życie idei praw pacjenta było po-strzegane jako zamach na uprawnienia świadczeniodawców, co prowadzi-ło do oporu i protestów2. Z czasem jednak wszystkie zainteresowane stro-ny zaczęły zdawać sobie sprawę, że ten sposób kształtowania wzajemnych relacji jest jedynym możliwym. Przekonanie o konieczności modyfikacji tradycyjnego układu relacji między świadczeniodawcami a pacjentami w.systemie zdrowotnym musiało być przetłumaczone na język norm praw-nych i tak koncepcja praw pacjenta znalazła się w aktach prawnych3.

1 Charakterystyczny jest tytuł książki E. Freidsona z 1970 r. Dominacja profesjonalna (Professional Dominance), w której analizowano relacje w systemie zdrowotnym.

2 J. Halik, Wprowadzenie (w:) Prawa pacjenta, Zdrowie Publiczne. Suplement 1997, nr 2, s. 6.

3 D. Karkowska, Prawa pacjenta, wyd. II popr. i uzup., Warszawa 2009, s. 20 i n.

Wprowadzenie

18

Współczesna koncepcja praw pacjenta jest oparta przede wszystkim na wartościach, które tworzy przedstawiony w 1994 r. przez WHO Model Deklaracji Praw Pacjenta4, oraz na przygotowanym w 2002 r. przez orga-nizację Active Citizenship Network wraz z grupą europejskich organiza-cji obywatelskich pozarządowym dokumencie zwanym Europejską Kar-tą Praw Pacjenta�. Akty te nawiązują do przepisów prawnych poświęco-nych ochronie podstawowych praw człowieka i obywatela. W zakresie prawa międzynarodowego i europejskiego chodzi tu zwłaszcza o Mię-dzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych6, Konwencję.o.ochronie praw człowieka i podstawowych wolności7, Europejską kartę społeczną8, Konwencję o ochronie praw człowieka i godności istoty ludz-kiej w kontekście zastosowań biologii i medycyny9 oraz dyrektywę Par-lamentu Europejskiego i Rady w sprawie stosowania praw pacjentów w.transgranicznej opiece zdrowotnej10. Konieczne jest także zwrócenie uwagi na bogate orzecznictwo Międzynarodowego Trybunału Praw Czło-wieka w Strasburgu. Do zakresu praw pacjenta należy również włączyć przepisy konstytucyjne. Zapisy Konstytucji potwierdzają ideę wyrażoną w rozwiązaniach międzynarodowych, w myśl której prawa pacjenta mają

4.A Declaration on the Promotion Rights of Patients in Europe, European Consultation on the Rights of Patients, Amsterdam, 28–30 March 1994, http://www.who.int/genomics/public/eu_declaration1994.pdf.

� European Charter of Patients’ Rights, Rome, November 2002,http://www.activecitizenship.net/content/blogcategory/32/77/.

6 Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych ONZ z 1960 r. Polska ratyfikowała go 3 marca 1977 r., tekst został zawarty w Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 i załączniki.

7 Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. Polska ratyfikowała ją 2 października 1992 r. (Dz. U. Nr 85, poz. 427). Jej tekst został opubliko-wany w Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.

8 Europejska karta społeczna z 1961 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67).9 Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w kontekście

zastosowań biologii i medycyny (nazywana także konwencją o prawach człowieka i bio-medycynie czy konwencją bioetyczną lub EKB), za: Europejskie standardy bioetyczne. Wybór materiałów, wstęp, tłum. i oprac. T. Jasudowicz, Toruń 1998.

10 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/24/UE z dnia 9 marca 2011 r. w.sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej (Dz. Urz. UE L 88 z 4.04.2011, s. 45–65).

19

Wprowadzenie

w stosunku do praw człowieka charakter komplementarny. Zabezpiecza-ją dodatkowe potrzeby i interesy wynikające z korzystania ze świadczeń zdrowotnych11.

Na poziomie krajowym jednym z pierwszych europejskich państw, które podjęło się uregulowania omawianego zagadnienia, była Francja. W 1974 r. ministerstwo francuskie wydało okólnik – „Karta dla pacjentów szpitala”, który nie był prawnie obowiązującym tekstem. Był to dokument niskiej rangi – rodzaj wytycznej. Obecnie do państw członkowskich UE, które uregulowały kwestie praw pacjenta w formie aktu prawnego (legis-lation – ustawy), należą m.in.: Finlandia (w 1992 r.), Holandia (w 1994.r.), Grecja, Węgry, Litwa, Łotwa i Portugalia (w 1997 r.), Dania (w 1998 r.), Belgia, Estonia i Francja (w 2002 r.) i Cypr (w 2005 r.). Takie regulacje powstają również poza obszarami UE, np. w Izraelu (w 1996 r.; odpo-wiednie dokumenty dostępne są na stronach internetowych ministerstw zdrowia poszczególnych państw). Natomiast w niektórych państwach UE, takich jak Wielka Brytania czy Niemcy, karty praw pacjenta są rodzajem wytycznych postępowania w systemie opieki zdrowotnej i nie przybrały formy.ustawy.

W Polsce przebieg procesów społeczno-gospodarczych po 1989 r. spowodował otwarcie perspektyw większego udziału obywateli w róż-nych dziedzinach funkcjonowania społeczeństwa12. W sferze polityki zdrowotnej ta tendencja doprowadziła do zapoczątkowania upowszech-niania koncepcji praw pacjenta13. Nie wynikała ona, jak w wielu innych krajach, z.nacisków ruchów konsumenckich, lecz – choć inspirowana rodzimymi dyskusjami – połączona była z nieco mechanicznym przej-mowaniem koncepcji praw pacjenta z cudzych doświadczeń i ich wpro-wadzaniem do kolejno uchwalanych ustaw, co traktowano jako przejaw

11 M. Żelichowski, Pacjent też człowiek. Prawo do ochrony życia i do ochrony zdrowia, Rzeczpospolita z 3 marca 1999 r.

12 C. Włodarczyk, Reforma opieki zdrowotnej w Polsce. Studium polityki zdrowotnej, Kraków 1998, s. 163.

13 Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej była wielokrotnie nowelizowana (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 z późn. zm.). Uregulowała ona po raz pierwszy w Polsce podmiotowe uprawnienia pacjenta jako użytkownika każdego zakładu opieki zdrowotnej.

Wprowadzenie

20

demokratyzacji życia społecznego. Przyjęte unormowanie nie było przy-gotowane specjalnie dla potrzeb ogółu osób korzystających z usług za-kładów opieki zdrowotnej w konkretnych warunkach polskiego systemu. Nie podjęto wtedy analizy lokalnych uwarunkowań, tak w warstwie or-ganizacyjnej, jak i świadomościowej, ani po stronie pacjentów, ani świad-czeniodawców. Niemniej wprowadzenie tej koncepcji do ustawy o za-kładach opieki zdrowotnej było ważne, zainicjowany został bowiem wówczas proces popularyzacji zagadnienia praw pacjenta i osoby zain-teresowane zaczęły się z.nim oswajać14. Potrzeby pacjenta i przestrzega-nie jego praw zaczęto uznawać za wyznacznik działań wszystkich osób funkcjonujących w.obrębie ochrony zdrowia – a także za wskaźnik in-tencji decydentów i polityków1�.

W wyniku uchwalenia kolejnych aktów prawnych wypracowano w.Pol-sce katalog praw pacjenta bardzo zbliżony do zalecanego standardu mię-dzynarodowego i europejskiego16. Przez wiele lat źródłem normatywnym praw pacjenta były różne akty prawne, a brak całościowego, jednolitego ujęcia tego problemu stał się powodem znacznych utrudnień przy ustala-niu rzeczywistych uprawnień pacjenta17. Pacjenci mieli problemy z.po-znaniem swoich praw, nie mogli zatem ich artykułować i skutecznie do-chodzić. Na początku 2008 r. wniesiono do laski marszałkowskiej pakiet projektów ustaw dotyczących założeń systemu ochrony zdrowia, w.tym.m.in. projekt ustawy o ochronie indywidualnych i zbiorowych praw pa-cjenta oraz o Rzeczniku Praw Pacjenta (druk sejmowy nr 283). Pierwsze

14 J. Indulski, L. Dawydzik, Powszechne ubezpieczenie zdrowotne – ograniczenia i problemy, Zdrowie Publiczne 1997, nr 12, s. 290.

1� M. i M. Capik, Ochrona praw pacjenta, Nowe Ubezpieczenia 1999, nr 3 oraz Ubezpieczenia służby zdrowia, Nowe Ubezpieczenia 1999, nr 4.

16 D. Karkowska, Prawa pacjenta, wyd. I, Warszawa 2004.17 Postulowano, aby tworząc ustawę o prawach pacjenta, pamiętać, że jej adresatami

mają być osoby nie tylko o medycznym czy prawniczym przygotowaniu zawodowym, ale przede wszystkim pacjenci. Dlatego aby uniknąć wielu wątpliwości interpretacyjnych, przepisy określające prawa pacjenta i ich zabezpieczenie powinny być sformułowane w.sposób jasny, niebudzący wątpliwości; R. Michalska-Badziak, Prawa pacjenta i ich ochrona w świetle ustawy – Karta Praw Pacjenta (w:) A. Jamróz, B..Kudrycka, Z..Klepe-cki, J. Mieszkowski, M. Szyszkowska (red.), Prawo. Administracja. Obywatele, Białystok 1997, s. 252.

21

Wprowadzenie

czytanie projektu odbyło się na posiedzeniu Sejmu w dniach 26–27.mar-ca 2008 r., w efekcie kolejnych prac Sejm przyjął 6 listopada 2008 r. ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417 z późn. zm.).

Uregulowanie w Polsce praw pacjenta w jednej ustawie ma olbrzymie znaczenie społeczne. Dotyczy to zarówno sfery tworzenia i stosowania prawa, kształtującego rozwiązania instytucjonalne, jak i świadomości ludzi, z jednej bowiem strony dzięki ustawie tworzone są mechanizmy ułatwiające wprowadzanie bardziej równoprawnych relacji w sektorze zdrowotnym, z drugiej natomiast strony pacjenci zaczynają dostrzegać, że ich potrzeby – także prawa – są w systemie przestrzegane i chronione. Istnienie takiej ustawy samo w sobie kreuje ruch na rzecz ochrony inte-resów pacjenta. Skonstruowanie katalogu praw pacjenta przesądza o za-kresie ochrony praw wszystkich pacjentów oraz stwarza szansę podwyż-szenia standardów jakości świadczeń opieki zdrowotnej.

Komentowana ustawa urzeczywistnia też pomysł utworzenia urzędu, którego zadaniem ma być obserwowanie, w jaki sposób funkcjonuje sy-stem opieki zdrowotnej w kontakcie z pacjentem. W Polsce instytucja rzecznika praw pacjenta istnieje krótko. Pomysł jej powołania pojawił się w związku z pracami nad ustawą o powszechnym ubezpieczeniu zdro-wotnym w drugiej połowie lat 90. XX w.18 Pomimo iż przepisy wspo-mnianej ustawy nie przewidywały utworzenia urzędu rzecznika, stano-wiska rzeczników zostały powołane w ramach każdej kasy chorych, zaś następnie w ramach centrali i oddziałów Narodowego Funduszu Zdro-wia19, a od 1 stycznia 2006 r. powołano rzeczników praw pacjenta szpi-tali psychiatrycznych20. Niezależnie od powyższych rozwiązań stworzo-no Biuro Rzecznika Praw Pacjenta przy Ministrze Zdrowia, działające

18 D. Karkowska, Prawa pacjenta…, wyd. II, s. 162.19 S. Golimowska, Z. Czepulis-Rutkowska, M. Sitek, A. Sowa, Ch. Sowada, C. Wło-

darczyk, Opieka zdrowotna w Polsce po reformie, Warszawa 2002, s. 253 i n. 20 Zmiana została wprowadzona ustawą z dnia 1 lipca 2005 r. (Dz. U. Nr 141, poz. 1183);

zob. też rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 stycznia 2006 r. w sprawie szcze-gółowego trybu i sposobu działania Rzecznika Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego (Dz. U. Nr 16, poz. 126 z późn. zm.).

Wprowadzenie

22

bez rzecznika21. Kompetencje przywołanych podmiotów nie były jedno-znacznie określone. W praktyce zarówno rzecznicy, jak i pracownicy biura pełnili głównie funkcje edukacyjne i informacyjne i ewentualnie wskazywali odpowiedni tryb postępowania w danej sprawie.

Sadzę, że na powołanie w Polsce instytucji Rzecznika Praw Pacjenta jako centralnego organu administracji rządowej wpłynęło wiele przesłanek.

Zmiana relacji pomiędzy pacjentem a całą złożoną infrastrukturą opie-ki zdrowotnej wymagała stworzenia jeszcze jednego organu broniącego praw i interesów pacjenta. Stąd też wynikło przekonanie znacznej grupy decydentów o potrzebie jego powołania, m.in. jako kolejnej instytucji przyjmującej skargi i wnioski od pacjenta. Instytucja taka mogłaby być przydatna także dla przedstawicieli władz, którzy zamiast ponieść kon-sekwencje swoich działań, mogliby odesłać zainteresowanego pacjenta do.innego.organu.

Kolejna kwestia to funkcjonowanie polskich i zagranicznych unor-mowań ochrony praw człowieka i zainteresowanie nimi przedstawicieli ludzi nauki i mediów. Niewątpliwie tworzenie instytucji RPP w Polsce związane było i jest z powstawaniem instytucji ochrony praw pacjenta w.innych państwach europejskich i pozaeuropejskich. Standardy spraw-dzone w innych państwach stanowią wzorzec możliwości współistnienia w. jednym państwie kilku instytucji ombudsmanów. Słusznie zauważa A..Kubiak, że „każda próba systematycznego przedstawienia procesu upowszechnienia instytucji ombudsmana w świecie napotyka poważne problemy natury metodologicznej”22.

Jednym z uwarunkowań zewnętrznych funkcjonowania Rzecznika Praw Pacjenta w systemie ochrony zdrowia jest również członkostwo Polski w wielu organizacjach międzynarodowych, do których zaliczyć można m.in. ONZ i instytucje wyspecjalizowane sytemu Narodów Zjed-noczonych, Radę Europy czy Unię Europejską. Z przynależnością do tych organizacji wiążą się pewne wobec nich zobowiązania, związane m.in. z.ochroną praw pacjenta.

21 Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 kwietnia 2006 r. w sprawie Biura Praw Pacjenta przy Ministrze Zdrowia (Dz. Urz. MZ Nr 7, poz. 29 z późn. zm.).

22 A. Kubiak, Rozwój instytucji ombudsmana w świecie (w:) L. Garlicki (red.), Rzecznik Praw Obywatelskich, Warszawa 1989, s. 273.

23

Wprowadzenie

Członkostwo Polski w wymienionych organizacjach otworzyło oby-watelom polskim dostęp do instytucji skarg do organów międzynarodo-wych, gdyż decyzje polskich organów dotyczące praw człowieka, w tym pacjenta, podlegają ich kontroli. Zmusza to polskich decydentów i polskie sądy do rzetelnej procedury i wnikliwego rozpatrzenia każdej sprawy. Podobną rolę pełni sprawozdawczość składana przez państwa do organów międzynarodowych i europejskich.

Członkostwo w Unii Europejskiej wymusza udoskonalanie systemu opieki zdrowotnej i ochrony praw pacjenta, a także liczne zmiany w pra-wie wewnętrznym Polski, powołanie i przekształcanie wielu organów oraz tworzenie procedur niezbędnych do ochrony praw pacjenta.

Do uwarunkowań politycznych działalności RPP można zaliczyć per-manentny kryzys systemu opieki zdrowotnej w Polsce i społeczne nieza-dowolenie z dostępności do publicznego systemu opieki zdrowotnej oraz niezadowolenie środowisk medycznych z zasad jego funkcjonowania. Wyrazem tego były wydarzenia związane z przeprowadzeniem tzw. bia-łego szczytu. W tych okolicznościach władze publiczne postanowiły wy-razić zgodę na utworzenie instytucji uważanej za demokratyczną, będącej rodzajem wentyla bezpieczeństwa, pozwalającej na sygnalizowanie i.roz-ładowywanie napięć pomiędzy obywatelami a władzą, a z drugiej strony będącej dowodem troski o pacjenta oraz gotowości do liberalizowania relacji w systemie opieki zdrowotnej.

Utworzenie RPP jako organu administracji centralnej ma także na celu pozyskanie społecznej akceptacji, popularności i poparcia dla władzy. Powstaje wobec tego pytanie o możliwą efektywność działania instytucji RPP. W komentowanej ustawie zasadą jest powiązanie RPP z Radą Mi-nistrów: Prezes Rady Ministrów wybiera i odwołuje RPP, sprawuje nad-zór nad jego działalnością, przed Radą Ministrów Rzecznik Praw.Pacjen-ta składa coroczne sprawozdanie ze stanu przestrzegania praw pacjenta. Następnie sprawozdanie RPP, wraz ze stanowiskiem członków Rady Ministrów, zostaje przedstawione Sejmowi. Powiązanie RPP z organami władzy wykonawczej ograniczy (a może i wyłączy) samodzielność i od-rębność stanowiska RPP. Każda ekipa rządząca będzie miała swoje ocze-kiwania wobec osoby pełniącej tę funkcję i informacji przekazywanych przez nią społeczeństwu. Jednak dopiero po pewnym czasie działalności

Wprowadzenie

24

RPP będzie można wysuwać pierwsze wnioski, jak utworzenie tego sta-nowiska wpłynęło na działalność innych elementów systemu opieki zdro-wotnej w Polsce.

Działalność RPP jest również zdeterminowana posiadanym budżetem. Wielkość budżetu albo umożliwi rozwój działalności, albo istotnie ogra-niczy wiele działań takich jak realizacja funkcji kreacyjnych, organiza-torskich czy zatrudnianie nowych pracowników biura.

Należy także podkreślić, że dla działalności RPP bardzo istotne zna-czenie mają uwarunkowaniu społeczne. Należy do nich zaliczyć ograni-czone doświadczenia polskiego społeczeństwa obywatelskiego, bariery świadomościowe, w tym nieznajomość prawa oraz nieumiejętność korzy-stania z niego. Przyczynami takiego stanu rzeczy są m.in.: nieumiejętność ochrony swoich praw jako pacjenta, brak tradycji w ich wykorzystywaniu, przyzwyczajenie do wszystkiego, co nadane odgórnie. Dlatego działalność polskiego RPP zależy także od poziomu rozwoju społeczeństwa, od tego, na ile stara się ono stać społeczeństwem obywatelskim, aktywnie zabie-gającym o respektowanie swoich praw.

Istnieje duże niebezpieczeństwo podporządkowania urzędu RPP wła-dzy wykonawczej w Polsce. W bardzo trudnej finansowej sytuacji pub-licznej opieki zdrowotnej RPP może stać się obiektem niezwykle gwał-townych ataków, a brak gwarancji apolityczności i bezstronności czyni ten urząd bardzo podatnym na takie ataki, co w konsekwencji doprowadzić może do sparaliżowania wielu jego kompetencji. Może to znacznie utrud-nić Rzecznikowi Praw Pacjenta skuteczną obronę pacjentów, ponieważ przeciwko niemu zwracają się siły społeczne niezadowolone z ingerencji w system opieki zdrowotnej w Polsce. Należy sobie życzyć, aby przy budowaniu wizerunku i siły działania oraz skuteczności instytucji Rzecz-nika Praw Pacjenta powtórzona została historia urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich23.

23 W dniu 19 listopada 1987 r. Sejm, na wniosek Prezydium Sejmu i po zasięgnięciu opinii Rady Krajowej PRON, powołał pierwszego RPO, którym została Ewa Łętowska. Pełniła ona swoją funkcję do listopada 1992 r. i sprawiła, że urząd ten zyskał duży autorytet społeczny, mimo działania w trudnym okresie transformacji ustrojowej.

2�

Wprowadzenie

Komentarz adresowany jest głównie do pacjentów, osób wykonują-cych zawód medyczny oraz zarządzających w sektorze ochrony zdrowia. Chciałabym, aby był traktowany jako jeden z głosów w trwającej dysku-sji dotyczącej podejścia do polskiej koncepcji prawa pacjenta i pozycji Rzecznika Praw Pacjenta w systemie opieki zdrowotnej. Proponując zmia-ny, zastrzegam, że są to tylko uwagi, które ewentualnie mogą stanowić przyczynek do dyskusji. Natomiast nie mam wątpliwości, że komento-wana.ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta musi stano-wić przedmiot dalszej merytorycznej pracy.

WprOWaDzeNie DO WyDaNia DrugiegO

Po upływie roku od pierwszego wydania komentarza przekazuję Czy-telnikom uzupełnione i zaktualizowane wydanie drugie. Poszerzenie wy-nika z wprowadzenia przez ustawodawcę kolejnego pakietu ustaw zdro-wotnych i nowelizacji ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pa-cjenta z dnia 28 kwietnia 2011 r.24 Nowelizacja ta wprowadziła zasady i tryb ustalania odszkodowania i zadośćuczynienia w przypadku zdarzeń medycznych oraz powołała do życia z dniem 1 stycznia 2012 r. woje-wódzkie komisje do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych. Tym samym spełniły się zgłaszane w doktrynie prawa postulaty o ustanowienie w Polsce szczególnego systemu kompensacji szkód ponoszonych przez pacjentów w zakresie zdarzeń medycznych bez potrzeby orzekania winy personelu medycznego2�. Wprowadzony pozasądowy model orzekania o zdarzeniach medycznych jest alternatywą dla tradycyjnego reżimu od-powiedzialności odszkodowawczej na drodze sądowej. Ustanowienie tego rodzaju mechanizmów prawnych niewątpliwie stanowi poważne odstęp-

24 Ustawa z dnia 28 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczni-ku Praw Pacjenta oraz ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 113, poz. 660).

2� K. Bączyk-Rozwadowska, Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone przy leczeniu, Toruń 2007.

Wprowadzenie

26

stwo od przyjmowanych dotychczas zasad, jest także zgodne ze świato-wymi tendencjami do odchodzenia od winy w płaszczyźnie szkód me-dycznych. Przyjęta regulacja ma odciążyć sądy i przede wszystkim skró-cić drogę uzyskiwania przez pacjentów odszkodowania i.zadośćuczy-.nienia w sytuacji wystąpienia zdarzenia medycznego. Kierunek przyjętych rozwiązań jest słuszny, niemniej istnieje cały szereg wątpliwości natury prawnej, w tym konstytucyjnej, które dotyczą wprowadzonych zmian. Zapewne działalność komisji w praktyce ujawni również wiele problemów nieuwzględnionych przez ustawodawcę, przed którymi staną członkowie tych komisji oraz poszkodowani pacjenci.

Komentarz zawiera uwagi w zakresie przepisów regulujących poza-sądowy model rekompensaty szkód powstałych w wyniku zdarzeń me-dycznych. Mają one charakter generalny i teoretyczny, ponieważ dopiero praktyka funkcjonowania komisji oraz podejmowane przez nie orzeczenia pozwolą na szczegółowy komentarz. Aktualizacje dotyczyły ponadto różnorodnych kwestii, spośród których na szczególną uwagę zasługują: przepisy regulujące dokumentację medyczną, sytuacja pacjenta dotknię-tego zaburzeniami psychicznymi i stosowanie wobec niego przymusu bezpośredniego, status prawny podmiotów leczniczych, zasady wykony-wania zawodów pielęgniarki i położnej. Poprawek merytorycznych jest kilka. Naniosłam zmiany we fragmentach związanych z: pojęciem osoby bliskiej, definicją świadczenia zdrowotnego, standardami w opiece zdro-wotnej, zasadami uzyskania świadczeń zdrowotnych w sytuacji nagłego zagrożenia zdrowia i życia, prawem do uzyskiwania przystępnej infor-macji, odmową wykonania zlecenia lekarskiego.

Przychylam się do poglądu, że przepisy ustawy o prawach pacjenta i.Rzeczniku Praw Pacjenta oraz przepisy ustaw regulujących obowiązki lekarza, lekarza dentysty, pielęgniarki i położnej względem pacjenta sta-nowią co do zasady swoistą całość. Chodzi przede wszystkim o informo-wanie pacjenta, wyrażanie zgody na świadczenie medyczne, podejmowa-nie działań medycznych bez zgody pacjenta czy poszanowanie tajemnicy informacji związanych z pacjentem. Nadal jednak nie podzielam poglądu o możliwości sprawowania dodatkowej opieki przez pielęgniarkę, położ-ną nad pacjentem objętym już szpitalną opieką pielęgniarską czy położni-czą. To ostatnie zagadnienie powinno być rozwiązane poprzez wdrożenie

Wprowadzenie

w praktyce obowiązujących uregulowań prawnych w zakresie organizacji pracy w szpitalu, które uwzględniają zarówno bezpieczeństwo pacjenta, jak i interesy finansowe pielęgniarek i położnych. Chodzi o.wdrożenie standardów norm zatrudnienia pielęgniarek i położnych oraz umożliwienie im pełnienia dyżurów medycznych w rozumieniu art. 95 u.d.l.

29

Ustawa

z dnia 6 listopada 2008 r.

o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta

(Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417; zm.: Dz. U. z 2009 r. Nr 76, poz. 641; z 2010 r. Nr 96, poz. 620; z 2011 r. Nr 112, poz. 654, Nr 113, poz. 657 i 660, Nr 234, poz. 1388)

Rozdział 1

przepiSy OgólNe

Art. 1. Ustawa określa:1) prawa pacjenta;2) zasady udostępniania dokumentacji medycznej;3) obowiązki podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych

związane z prawami pacjenta;4) tryb powoływania, odwoływania i kompetencje Rzecznika Praw

Pacjenta;5) postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe pra-

wa pacjentów;6) zasady i tryb ustalania odszkodowania i zadośćuczynienia w przy-

padku zdarzeń medycznych.

Art. 1 Rozdział 1. Przepisy ogólne

30

1. [Cele i funkcje ustawy] Celem ustawy jest wprowadzenie w.jednym.akcie normatywnym uniwersalnego, powszechnego katalogu praw pacjen-ta, uporządkowanie poszczególnych praw i.powołanie Rzecznika Praw Pacjenta. Do chwili uchwalenia komentowanej ustawy stan regulacji praw pacjenta mógł stwarzać wrażenie, że gwarancje tych praw obowiązywały tylko wtedy, gdy świadczenia zdrowotne udzielane były w.zakładach opieki zdrowotnej. Wynikało to z.faktu umieszczenia katalogu praw pa-cjenta wyłącznie w.ustawie.o.zakładach opieki zdrowotnej (tylko w.art..19.u.z.o.z. ustawodawca posługiwał się sformułowaniem „prawa pacjenta”). Natomiast powołany urząd Rzecznik Praw Pacjenta ma chronić prawa pacjenta oraz podejmować i. inicjować działania w.celu wzmocnienia prawnych i.społecznych standardów ich ochrony (art..41 u.p.p.).

W życiu społecznym ustawa powinna spełniać określone funkcje (planowane.i.nieplanowane), rozumiane jako obiektywny skutek, rezultat istnienia przyjętych norm i.powołania instytucji Rzecznika Praw Pacjen-ta. Należy wziąć tu pod uwagę przede wszystkim funkcje: ochronną – wspieranie istotnych wartości; kontrolną – poddanie społecznej kontroli działań podmiotów oraz instytucji udzielających świadczeń zdrowotnych; orzeczniczą – rozstrzyganie sporów między podmiotami. A.ponadto.funk-cje: dynamizacyjną – promowanie zmian; organizacyjną – tworzenie in-stytucjonalnych warunków; stabilizacyjną – utrwalanie istniejącego ładu; wychowawczą – kształtowanie pożądanych społecznie postaw adresatów tego.prawa26.

Prawa pacjenta powinny służyć rozwijaniu u człowieka poczucia odpowiedzialności za swoje zdrowie i.życie oraz stanowić prawny stan-dard ochrony (punkt odniesienia) przed nadużyciami ze strony podmiotów zobowiązanych i.uprawnionych do organizacji i.finansowania oraz udzie-lania świadczeń opieki zdrowotnej. Podmioty zobligowane do przestrze-gania praw pacjenta są zobowiązane do zapewnienia każdemu człowie-kowi warunków niezbędnych do poszanowania godności osoby ludzkiej, w.szczególności w.oparciu o.uniwersalną zasadę dobra pacjenta i.jego.prawa.do.dokonywania.swobodnego.i.świadomego wyboru w.zakresie swojego zdrowia i.życia.

26 T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawodawstwa, Warszawa 1999, s. 9 i.n..

31

Rozdział 1. Przepisy ogólne Art. 1

2. [Pojęcie „prawa pacjenta”] Określenie „prawa pacjenta” jest po-wszechnie używane zarówno w.polskim języku prawnym, jak i.prawni-czym. Podobnie jest również w.innych krajach członkowskich UE i.krajach spoza UE. Rozwój w.Polsce koncepcji praw pacjenta wiązał się ze stałym i.dynamicznym wzrostem źródeł prawnych zarówno ustawowych, jak i.innych kategorii aktów normatywnych, a.także z.ratyfikacją aktów praw-nomiędzynarodowych, dotyczących szeroko rozumianej relacji, jaka za-chodzi między pacjentem a.całą złożoną infrastrukturą instytucjonalną oraz różnymi podmiotami udzielającymi świadczeń zdrowotnych. Niewątpliwie w.tej relacji zaciera się różnica między tzw. sferą publiczną a.prywatną oraz między tradycyjnym stosunkiem lekarz – pacjent, gdyż obecnie udzie-lanie świadczeń opieki zdrowotnej następuje przy udziale zbiurokratyzo-wanego systemu opieki zdrowotnej i.wielu podmiotów udzielających świadczeń opieki zdrowotnej. Potwierdza to art..2 u.p.p., wskazując kata-log podmiotów zobowiązanych do przestrzegania praw pacjenta.

W polskiej literaturze przedmiotu podkreśla się, że o.prawach pacjen-ta można mówić w.relacji pacjent a.władza publiczna oraz pacjent a.kon-kretny podmiot uprawniony do udzielania świadczeń zdrowotnych27..W.kontekście pierwszej relacji mowa jest o.pacjencie-obywatelu, wzglę-dem którego władza publiczna jest zobowiązana do podjęcia określonych działań w.celu realizacji zarówno zobowiązań pozytywnych, jak i.nega-tywnych. Chodzi o.urzeczywistnienie w.ramach funkcjonującego państwa zarówno praw o.charakterze społecznym, jak i.obywatelskim..Prawa.pacjenta mają tu charakter norm abstrakcyjnych i.ogólnych. W.kontekście drugiego poziomu relacji „prawa pacjenta mają charakter norm konkret-nych, które z.jednej strony wskazują na obowiązki podmiotów udzielają-cych świadczeń zdrowotnych, (...) z.drugiej zaś na prawa pacjentów zwią-zane z.ochroną ich dóbr osobistych”28.

Co do zasady celem koncepcji praw pacjenta jest ochrona autonomii (wolności) pacjenta przed ingerencją ze strony innych podmiotów (aspekt

27 M. Dercz, T. Rek, Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej. Komentarz, Warszawa 2006, s. 121 i.n..

28.Ibidem.


32

negatywny), ale również prawo domagania się należytych warunków realizacji swoich uprawnień (aspekt pozytywny).

3. [Klasyfikacja praw pacjenta] W.polityce zdrowotnej tradycyjnie wyróżnia się dwie kategorie praw pacjenta. Pierwsza kategoria praw, o.charakterze społecznym, rozpatrywana jest w.relacji pacjent – państwo (władza publiczna). Prawa te zobowiązują państwo do podejmowania odpowiednich działań dla zapewnienia równego dostępu do opieki zdro-wotnej finansowanej ze środków publicznych (pozytywne zobowiązania państwa). Państwo jest zobowiązane do dostarczania opieki zdrowotnej właściwej jakości, o.której decydują zarówno optymalne standardy tech-nologiczne, jak i.jakość stosunków pomiędzy pacjentami a.osobami świad-czącymi opiekę zdrowotną. Celem tych praw jest likwidacja wszelkich dyskryminacji i.barier dostępności świadczeń zdrowotnych, a.tym.samym.zakaz prowadzenia przez państwo polityki zdrowotnej ograniczającej ludności prawo do ochrony zdrowia, a.szczególnie równy dostęp do świad-czeń opieki zdrowotnej w.rozumieniu art. 68 ust. 2 Konstytucji RP 29.

Druga.kategoria.praw.to.prawa.o.charakterze podmiotowym, postrze-gane jako uszczegółowienie obywatelskich praw człowieka. Zobowiąza-nia dotyczące praw obywatelskich sprowadzają się do zagwarantowania ochrony głównie w.sposób negatywny i.pośredni, a.mianowicie poprzez represjonowanie zachowań organów publicznych bądź jednostek mogą-cych zaszkodzić lub zagrozić integralności fizycznej lub psychicznej osoby ludzkiej. Najogólniej ujmując, pacjent może żądać realizacji swo-ich praw, a.w.przypadku ich naruszenia może ich dochodzić przed wy-raźnie określonymi podmiotami. W.tym katalogu znajdą się zarówno te prawa, które przysługują człowiekowi zawsze, jak również te, które przy-sługują mu tylko z.uwagi na status pacjenta. Współcześnie ochrona wie-lu praw pacjenta wymaga podejmowania przez państwo działań w.obu.wymienionych powyżej sferach. Na przykład podstawowe podmiotowe prawo pacjenta do integralności psychofizycznej zakłada nie tylko po-wstrzymanie się państwa od wszelkich działań naruszających życie bądź

29 Szerzej ta kwestia została omówiona w: D. Karkowska, Prawa pacjenta…, wyd..II, s..216.i.n..

33


zdrowie jednostki, lecz również podjęcie szerokich działań pozytywnych, zmierzających do ochrony dóbr jednostkowych.

Komentowana ustawa co do zasady nie podejmuje problematyki regulacji praw przynależnej do pierwszej kategorii. Prawa pacjenta jako świadczeniobiorcy reguluje odrębna ustawa z.dnia.27.sierpnia.2004.r..o.świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicz-nych (tekst jedn.: Dz. U. z.2008 r. Nr 164, poz. 1027 z.późn. zm.).

W komentowanej ustawie stosowane jest natomiast rozróżnienie na indywidualne.i.zbiorowe prawa pacjenta. Skonstruowany w.niej.katalog.indywidualnych praw pacjenta odnosi się do pacjentów korzystających ze świadczeń zdrowotnych zarówno w.podmiotach leczniczych, jak i.prak-tykach zawodowych. Ustawa wyodrębnia ogólne i.szczegółowe prawa pacjenta. Katalog praw jest rozbudowany i.obejmuje:

1) prawo:a) do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktu-

alnej wiedzy medycznej,b) do przejrzystej, obiektywnej, opartej na kryteriach medycznych

procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń,c) do zasięgnięcia opinii innego lekarza, pielęgniarki, położnej lub

zwołania konsylium lekarskiego,d) do natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze

względu na zagrożenie zdrowia lub życia;2) prawo do informacji:

a) o stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i. leczniczych, dających się przewi-dzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu, w.tym żądania pełnej informacji,

b) o stanie zdrowia w.zakresie koniecznym do sprawowania opieki pielęgnacyjnej,

c) o stanie zdrowia w.zakresie niezbędnym do wyrażenia zgody,d) o prawach pacjenta,e) o rodzaju i.zakresie udzielanych przez dany podmiot świadczeń

zdrowotnych;3) prawo żądania nieudzielania przez lekarza informacji w. zakresie

wskazanym przez pacjenta;


34

4) prawo przedstawienia lekarzowi swojego zdania w.zakresie otrzy-manych informacji;

5) prawo do dostatecznie wczesnej informacji o.zamiarze odstąpienia przez lekarza od leczenia;

6) prawo pacjenta do tajemnicy informacji z.nim związanych;7) prawo do wyrażania zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych;8) prawo do poszanowania intymności i.godności pacjenta;9) prawo do umierania w.spokoju.i.godności;

10) prawo do świadczeń zapewniających łagodzenie bólu i.innych cierpień w.stanie terminalnym;

11) prawo dostępu do dokumentacji medycznej;12) prawo do zgłaszania sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza;13) prawo do poszanowania życia prywatnego i.rodzinnego:

a) do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z.innymi osobami,

b) do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej,c) do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej nad pacjentką

w.warunkach ciąży, porodu i.połogu;14) prawo do opieki duszpasterskiej;15) prawo do przechowania rzeczy wartościowych w.depozycie;16) prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Pacjenta;17) prawo do wystąpienia z.wnioskiem do wojewódzkiej komisji orze-

kającej do spraw orzekania o.zdarzeniach medycznych.Ponadto ustawa przewiduje możliwość ograniczenia korzystania

z.praw pacjenta (art..�) czy ponoszenia opłat za realizację określonych praw.(art..28.i.3�). Ograniczanie tych praw powinno prowadzić do ścisłej ich interpretacji.

Ustawa używa sformułowania „zbiorowe prawa pacjentów” (art..1.pkt.�, rozdział 13), ale nie definiuje tych praw. A. Redelbach wskazuje, że w.systemie powszechnym ochrony praw człowieka pojawiła się kategoria praw zbiorowych, a.w.ich perspektywie i.przez ich pryzmat – ochrona.praw.człowieka, z. uwzględnieniem całej złożoności współwystępowania praw.zbiorowych sensu stricto (np. prawa pacjentów) i.praw.jednostki.realizowanych zbiorowo (np. prawo do zrzeszania się w.celu walki i.ochro-

3�


ny swoich interesów)30. Na płaszczyźnie prawa międzynarodowego naj-częściej przez zbiorowe prawa człowieka rozumie się prawa grupowe (kolektywne) odnoszące się do wspólnot, które obejmują rodziny, grupy religijne, plemiona i.ludy31.

Wyodrębnienie kategorii zbiorowych praw pacjenta zmusza do po-stawienia podstawowego pytania dotyczącego relacji tych praw do kla-sycznych indywidualnych praw pacjenta. Istotne znaczenie ma tutaj prob-lem funkcji, jaką miałoby pełnić poddanie danego obszaru życia publicz-nego działaniu zbiorowych praw pacjenta, często uzupełniających bądź nawet zastępujących prawa o.charakterze indywidualnym. Przykładowo można wspomnieć, iż w.doktrynie prawa wskazuje się na dwie kategorie zbiorowych praw człowieka: kolektywne i.grupowe. Na podstawie przy-jętych przez P. Kowalskiego założeń można podjąć próbę odniesienia tego podziału do problematyki praw pacjenta32.

Kolektywne prawa pacjenta oznaczałyby pewną kategorię praw, któ-rych wykonywanie jest nierozerwalnie związane ze współdziałaniem w.ra-mach pewnej zbiorowości ludzkiej. Istotą tej kategorii praw zbiorowych „jest zawarta w.ich treści konieczność współdziałania pewnych zbioro-wości ludzkich w.celu realizacji określonych w.danej regulacji wartości. (...) Prawa kolektywne stanowią generalne normatywne instrumenty re-alizacji, w.płaszczyźnie zbiorowej, wartości stojących u podstaw indywi-dualnych praw człowieka. Funkcjonalne i.aksjologiczne powiązanie in-dywidualnych i.kolektywnych praw pacjenta miałoby zatem zasadniczo instrumentalny charakter”33. Do realizacji indywidualnych praw pacjenta (np. prawa do życia) w.świecie współczesnego postępu naukowego nie-zbędne staje się poszukiwanie nowych podstaw aksjologicznych stosun-ków krajowych i.ponadkrajowych, tworzących ramy nowych mechani-zmów ochrony praw pacjenta. Celem kolektywnych praw pacjenta powin-no być rozszerzanie mechanizmów ochrony praw pacjenta na problemy

30 A. Redelbach, Natura praw człowieka. Strasburskie standardy ich ochrony, Toruń 2001, s. 74.

31 C. Mik, Zbiorowe prawa. Analiza krytyczna koncepcji, Toruń 1992. 32 P. Kowalski, Zbiorowe prawa człowieka, Studia Nauk Politycznych 1998, nr 5,

s..176.i.n.33.Ibidem, s. 177.


36

określające bezpośrednio szanse realizacji praw indywidualnych, wyma-gające ścisłej współpracy różnych podmiotów na płaszczyźnie krajowej, ale także ponadkrajowej.

Odmienny charakter grupowych praw pacjenta wyraża się w.fakcie, że przynależność do grupy społecznej daje jednostce pewne specjalne uprawnienia.w.ramach danej społeczności. Miejsce równości w.aspekcie indywidualnym, polegającej na równości szans konkretnych jednostek w.konkretnej sytuacji społecznej, zajmuje wtedy grupowa koncepcja równości, zmierzająca do przebudowy struktury społecznej w.celu stwo-rzenia równych szans różnym grupom społecznym. Adresatem tych norm nie jest jakaś grupa jako pewna forma zbiorowości ludzkiej, lecz jej po-szczególni członkowie. Problem grupy jako zbiorowego podmiotu praw człowieka nabiera szczególnego charakteru w.sytuacji stosowania różnych form pozytywnej dyskryminacji, mającej na celu preferencyjne traktowa-nie członków grupy, np. grupy pacjentów dotkniętych chorobą X. Na podstawie tych regulacji jednostka (pacjent) uzyskuje szczególny status prawny.i.związane z.nim uprawnienia (np. udział w.programie leczniczym) dzięki swojej przynależności do określonej w.normie grupy społecznej34..Taka konstrukcja prawna związana jest z.celem społecznym, którego realizacji ma służyć pozytywna dyskryminacja.

W przypadku ustawy istotne jest to, że konstrukcja zbiorowych praw pacjenta prowadzi do traktowania go jak konsumenta. Do tej pory próby przypisywania pacjentowi statusu konsumenta nie udawały się, jeżeli korzystał on ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych na podstawie umowy zawartej między podmiotem udziela-jącym świadczeń (świadczeniodawcą) a.Narodowym Funduszem Zdrowia. Wprowadzając konstrukcje zbiorowych praw pacjenta w.rozdziale 13 ustawy, ustawodawca poddaje publicznoprawnej ochronie pacjentów trak-towanych jako grupa zasługująca na szczególną ochronę. Z.naruszeniem zbiorowych praw pacjenta będziemy mieli do czynienia, gdy skutki dzia-łania naruszycieli tych praw mogą zagrażać prawom pacjentów znajdu-jących się w.podobnych okolicznościach lub naruszać te prawa. Naruszo-

34 P. Kowalski, Nowe prawa człowieka. Perspektywy i zagrożenia, RPEiS 1988, nr.2, s..64–6�.

37


ne muszą zostać prawa nieoznaczonego z.góry kręgu podmiotów. Szerzej na ten temat – zob. komentarz do art. 59 u.p.p.

4. [Uwagi i propozycje] Komentowana ustawa nie zawiera powszech-nego.i.wyczerpującego katalogu praw pacjenta, dlatego należy ją uzupeł-nić o.prawa przynależne pacjentom w.związku z.korzystaniem ze świad-czeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych oraz uwzględnić tzw. kwestie trudne etycznie (chodzi tu przede wszystkim o:.udział pacjenta w.eksperymencie medycznym, prawo wyrażenia sprze-ciwu pro futuro na wypadek utraty przytomności wobec prowadzenia określonego rodzaju terapii lub stosowania środków nadzwyczajnych, prawo do ustanowienia pełnomocnika w.sprawach terapii na wypadek utraty zdolności do podejmowania decyzji, wyrażenie sprzeciwu co do przeprowadzania sekcji zwłok po swojej śmierci, pobieranie dla celów transplantacyjnych organów i.tkanek od osób żyjących, pobranie organów lub komórek na wypadek śmierci pacjenta). Obecnie nadal prawa pacjen-ta są nadal rozproszone w.różnych aktach prawnych. Uregulowania w.jed-nej ustawie wyczerpująco praw pacjenta, może wprowadzić pożądany stan.prawny..

Art. 2. Przestrzeganie praw pacjenta określonych w ustawie jest obowiązkiem organów władzy publicznej właściwych w zakre-sie ochrony zdrowia, Narodowego Funduszu Zdrowia, podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, osób wykonujących zawód medyczny oraz innych osób uczestniczących w udzielaniu świadczeń zdrowotnych.

1. [Organy władzy publicznej właściwe w zakresie ochrony zdro-wia] Pojęcie „organy władzy publicznej” należy rozumieć szeroko, obej-mując nim wszystkie podmioty, które sprawują na mocy ustawy władztwo publiczne, niezależnie od ich organizacyjnego usytuowania, ale tylko w.za-kresie wypełniania tej właśnie funkcji3�. Ograny władzy publicznej są to

3� W. Sokolewicz (w:) L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Ko-mentarz, t. III, Warszawa 2003, s. 9.


38

więc organy, organizacje i.instytucje sprawujące władztwo publiczne, nie-zależnie od tego, czy mieszczą się w.klasycznym trójpodziale władzy, je-żeli ustawodawca powierzył im wykonywanie władztwa publicznego.

W kontekście ochrony zdrowia zadania władzy publicznej obejmują w.szczególności tworzenie warunków funkcjonowania systemu ochrony zdrowia, analizę i.ocenę potrzeb zdrowotnych oraz czynników powodu-jących ich zmiany, promocję zdrowia i.profilaktykę, mając na celu two-rzenie warunków sprzyjających zdrowiu oraz finansowanie, w.tym także w.trybie.i.na zasadach określonych ustawą o.świadczeniach opieki zdro-wotnej finansowanych ze środków publicznych (art..68.ust..2 Konstytucji oraz art..6 u.ś.o.z.). W.doktrynie prawa zadanie władzy publicznej określa się jako „tworzenie ogólnych warunków realizacji indywidualnego prawa do ochrony zdrowia, zwłaszcza w. jego podstawowej formie – z. tytułu powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego”36.

Niewątpliwie Sejm i.Senat są organami państwa, wykonującymi swo-je uprawnienia bezpośrednio „w zastępstwie” Narodu, m.in. w.zakresie ustawodawstwa prawa medycznego. Odpowiednio w.sejmowych i.sena-ckich komisjach zdrowia zapadają decyzje rzutujące w.zasadniczy sposób na proces legislacyjny w.tej.materii.

Na szczeblu centralnym organami administracji publicznej właściwy-mi.w.sprawach dbałości o.ochronę prawną pacjenta są: minister właściwy do spraw zdrowia, podlegli temu ministrowi główni inspektorzy: sanitar-ny.i.farmaceutyczny, Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i.Produktów Biobójczych, Agencja Rozwiązywa-nia Problemów Alkoholowych (art. 33 u.a.r.) oraz inni ministrowie w.za-kresie ustawowych kompetencji.

Na szczeblu regionalnym i.lokalnym są to organy administracji rzą-dowej, w.szczególności wojewodowie stojący na czele wojewódzkiej administracji zespolonej wraz z.podległymi im kierownikami właściwych inspekcji, organy jednostek samorządu terytorialnego wojewódzkiego, powiatowego.i.gminnego37. Należy także wskazać na funkcjonujące na

36 J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2006, s. 255.37 Artykuł 3 ustawy z.dnia 23 stycznia 2009 r. o.wojewodzie i.administracji rządowej

w.województwie.(Dz. U. Nr 31, poz. 206 z.późn. zm.).

39


terenie każdego z.województw Regionalne Ośrodki lub Centra Zdrowia Publicznego.

Niektóre zadania władzy publicznej leżą również w.kompetencjach samorządów zawodów medycznych.

Rząd. Minister Zdrowia kieruje działem administracji rządowej okre-ślonym jako dział „zdrowie” (ustawa z.dnia 4 września 1997 r. o.działach administracji rządowej), pełni rolę inicjatora polityki państwa i.rządu (także przez proponowanie nowych unormowań prawnych w.sferze zdro-wia) oraz organu czuwającego nad realizacją tej polityki. Wpływa na działania innych podmiotów publicznych związanych z.ochroną zdrowia poprzez tworzenie polityki zdrowotnej państwa. Ogromną rolę odgrywa tutaj Minister Zdrowia, który posiada kompetencję do wydawania rozpo-rządzeń jako aktów prawa powszechnie obowiązującego. Minister Zdro-wia określa m.in. szczegółowe wymagania, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i.urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczni-czą, kierując się potrzebą bezpieczeństwa zdrowotnego pacjenta (art. 22 ust. 3 u.d.l.) oraz fakultatywnie ustala standardy postępowania medycz-nego.w.wybranych dziedzinach medycyny lub w.określonych podmiotach wykonujących działalność leczniczą, kierując się zapewnieniem odpo-wiedniej jakości świadczeń zdrowotnych (art. 22 ust. 5 u.d.l.). Minister ten ma prawo przeprowadzania kontroli podmiotów leczniczych pod względem zgodności z.prawem.i.pod względem medycznym (art. 118 ust..1 u.d.l.). W.ramach kontroli minister właściwy do spraw zdrowia jest uprawniony.w.szczególności do: wizytacji pomieszczeń, obserwacji czyn-ności związanych z.udzielaniem świadczeń zdrowotnych, oceny uzyska-nej dokumentacji medycznej, oceny informacji i.dokumentacji innej niż dokumentacja medyczna, oceny realizacji zadań określonych w.regula-minie organizacyjnym w.zakresie dostępności i.jakości udzielanych świad-czeń zdrowotnych, oceny realizacji zadań określonych w. regulaminie.organizacyjnym podmiotu leczniczego, oceny gospodarowania mieniem oraz środkami publicznymi (art. 118 ust. 2 u.d.l.).

Minister Zdrowia może zlecić przeprowadzenie jednorazowej kon-troli podmiotu leczniczego: organom samorządów zawodów medycznych, medycznym towarzystwom naukowym, uczelniom medycznym, instytu-tom badawczym oraz specjalistom z.poszczególnych dziedzin medycyny.


40

Wymienione podmioty mogą, ale nie muszą, podjąć się przeprowadzenia zleconej kontroli. Minister może zlecić przeprowadzenie kontroli także jednostkom organizacyjnym podległym lub nadzorowanym odpowiednio przez ministra właściwego do spraw zdrowia albo wojewodę oraz kon-sultantom krajowym albo wojewódzkim (art..119.u.d.l.).

Minister Zdrowia decyduje o.pozytywnym koszyku świadczeń opie-ki zdrowotnej finansowanym ze środków publicznych. Zakwalifikowanie danego świadczenia do koszyka świadczeń zdrowotnych oznacza jego finansowanie.w.całości lub w.części ze środków publicznych. Aby dane świadczenie mogło zostać umieszczone w.jednym z.koszyków, najpierw oceniane jest pod względem kosztów i.efektów leczniczych. Przy podej-mowaniu decyzji o.wpisaniu świadczenia Minister Zdrowia bierze pod uwagę rekomendacje Agencji Oceny Technologii Medycznych oraz Rady Konsultacyjnej. Może jednak, niezależnie od opinii Agencji, podjąć sa-modzielną decyzję o.włączeniu danego świadczenia do koszyka lub jego usunięciu. Wykaz gwarantowanych świadczeń opieki zdrowotnej minister zawiera w.trzynastu rozporządzeniach, określając jednocześnie poziom cen (w tym limit) oraz warunki realizacji danego świadczenia (art..31d.u.ś.o.z.). Wśród procedur wpisanych do poszczególnych koszyków nie ma leków. Objęcie refundacją leku, środka spożywczego specjalnego przeznaczenia żywieniowego czy wyrobu medycznego następuje w.dro-dze decyzji administracyjnej ministra właściwego do spraw zdrowia38..Wykazy (koszyki świadczeń) będą musiały określać poziom ich finanso-wania (w sposób kwotowy lub procentowy), sposób i.warunki ich reali-zacji (art. 31c u.ś.o.z.). Każde rozporządzenie dotyczy odrębnego zakre-su świadczeń zdrowotnych. Pozytywny koszyk obejmuje świadczenia opieki zdrowotnej z.zakresu:

1) podstawowej opieki zdrowotnej – rozporządzenie Ministra Zdrowia z. dnia. 29. sierpnia.2009. r..w. sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 139, poz. 1139 z.późn. zm.);

38 Artykuł 11 ust. 1 ustawy z.dnia.12.maja.2011.r..o.refundacji leków, środków spo-żywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych (Dz. U. Nr 122, poz. 696).

41


2) ambulatoryjnej opieki zdrowotnej – rozporządzenie Ministra Zdrowia z.dnia.27.maja.2011.r..w.sprawie świadczeń gwarantowanych z.za-kresu ambulatoryjnej opieki specjalistycznej (Dz. U. Nr 111, poz..6�3.z.późn. zm.);

3) leczenia szpitalnego – rozporządzenie Ministra Zdrowia z. dnia.29.sierpnia.2009.r..w.sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu leczenia szpitalnego (Dz. U. Nr 140, poz. 1143 z.późn. zm.);

4) opieki psychiatrycznej i.leczenia uzależnień – rozporządzenie.Ministra.Zdrowia z.dnia.30.sierpnia.2009.r..w.sprawie świadczeń gwarantowa-nych z.zakresu opieki psychiatrycznej i.leczenia uzależnień (Dz..U. Nr 140, poz. 1146 z.późn. zm.);

5) rehabilitacji leczniczej – rozporządzenie Ministra Zdrowia z. dnia.30.sierpnia.2009.r..w.sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu rehabilitacji leczniczej (Dz. U. Nr 140, poz. 1145 z.późn. zm.);

6) świadczeń pielęgnacyjnych i.opiekuńczych w.ramach opieki długo-terminowej.–.rozporządzenie Ministra Zdrowia z.dnia.30.sierpnia.2009.r..w.sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i.opiekuńczych w.ramach opieki długoterminowej (Dz. U. Nr 140, poz. 1147 z.późn. zm.);

7) leczenia stomatologicznego – rozporządzenie Ministra Zdrowia z. dnia. 30. sierpnia.2009. r..w. sprawie świadczeń gwarantowanych z. zakresu leczenia stomatologicznego (Dz. U. Nr 140, poz. 1144 z.późn. zm.);

8) lecznictwa uzdrowiskowego – rozporządzenie Ministra Zdrowia z. dnia. 28. sierpnia.2009. r..w. sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu lecznictwa uzdrowiskowego (Dz. U. Nr 139, poz. 1136 z.późn. zm.);

9) zaopatrzenia w.wyroby medyczne będące przedmiotami ortopedycz-nymi.i.środkami pomocniczymi – rozporządzenie Ministra Zdrowia z. dnia. 29. sierpnia.2009. r..w. sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu zaopatrzenia w.wyroby medyczne będące przedmiotami ortopedycznymi oraz środki pomocnicze (Dz. U. Nr 139, poz. 1141 z.późn. zm.);


42

10) ratownictwa medycznego – rozporządzenie Ministra Zdrowia z.dnia.28.sierpnia.2009.r..w.sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu ratownictwa medycznego (Dz. U. Nr 139, poz. 1137);

11) opieki paliatywnej i.hospicyjnej – rozporządzenie Ministra Zdrowia z. dnia. 29. sierpnia.2009. r..w. sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu opieki paliatywnej i.hospicyjnej (Dz. U. Nr 139, poz. 1138 z.późn. zm.);

12) świadczeń wysokospecjalistycznych – rozporządzenie Ministra Zdro-wia z.dnia.29.sierpnia.2009.r..w.sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu świadczeń wysokospecjalistycznych oraz warunków ich realizacji (Dz. U. Nr 139, poz. 1140);

13) programów zdrowotnych – rozporządzenie Ministra Zdrowia z.dnia.30.sierpnia.2009.r..w.sprawie świadczeń gwarantowanych z.zakresu programów zdrowotnych (Dz. U. Nr 140, poz. 1148 z.późn. zm.).Minister Zdrowia sprawuje nadzór nad NFZ i.świadczeniodawcami

w.zakresie realizacji prawa równego dostępu do świadczeń opieki zdro-wotnej finansowanych ze środków publicznych. Nadzór ma polegać na stosowaniu przez osoby upoważnione do kontroli kryteriów legalności, rzetelności i.celowości oraz interesu świadczeniobiorców. W.przypadku stwierdzenia nieprawidłowości minister podejmuje decyzje administra-cyjne w.przedmiocie ich usunięcia, posiada kompetencje do unieważnie-nia decyzji i.uchwał organów NFZ, ponadto w.razie stwierdzenia naru-szenia prawa, statusu lub interesu świadczeniobiorców może osobom z.kierownictwa NFZ wymierzyć karę pieniężną w.wysokości do trzymie-sięcznego wynagrodzenia ukaranej osoby (dział VII.ustawy.o.świadcze-niach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych).

Minister Zdrowia wykonuje zadania dotyczące organizacji i.nadzoru nad systemem Państwowego Ratownictwa Medycznego na terenie całego kraju.(art..18, 19.i.20 u.p.r.m.).

Rząd powinien podejmować działania mające na celu ochronę praw pacjentów psychiatrycznych. Chodzi tutaj o.zapewnianie osobom z.zabu-rzeniami psychicznymi wielostronnej i.powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej, kształtowanie wobec nich właściwych postaw społecznych, zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości i.przeciwdziałanie ich dyskryminacji (art. 2 ust. 1 u.o.z.p.). Zadania władzy publicznej wobec

43


osób z.zaburzeniami psychicznymi w.drodze rozporządzenia wykonaw-czego określa Rada Ministrów w.Narodowym Programie Ochrony Zdro-wia Psychicznego, biorąc pod uwagę konieczność ochrony praw tych osób (art..2.ust..2.i.6 u.o.z.p.). Z.uwagi na charakter prawny Narodowego Pro-gramu Ochrony Zdrowia Psychicznego rozporządzenie wykonawcze i.za-kres upoważnienia Rady Ministrów w.tym zakresie (art. 2 ust. 6 u.o.z.p.) postanowienia tego aktu prawnego muszą być zgodne z.obowiązującymi przepisami wynikającymi z.ustaw, co oznacza, że de facto.Program.nie.może wprowadzać nowych rozwiązań, a.jedynie powinien uszczegóławiać już obowiązujące w.ustawach;.jednocześnie nie może on ograniczać praw osób z.zaburzeniami psychicznymi wynikających z.ustaw. Rada Ministrów (rząd), działając na podstawie delegacji ustawowej, określa w.drodze rozporządzenia sposób organizowania i.prowadzenia działalności w.dzie-dzinie promocji zdrowia psychicznego i.zapobiegania zaburzeniom psy-chicznym (art. 4 ust. 3 u.o.z.p.). Przy Ministrze Zdrowia powołuje się ciało doradcze – Radę ds. Zdrowia Psychicznego, która ma realizować Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego. Artykuł 2 ust. 7 u.o.z.p. nakłada na Ministra Zdrowia coroczny obowiązek przedkładania Radzie Ministrów informacji o.realizacji działań wynikających z.Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego.

Biorąc pod uwagę kompetencje Ministra Zdrowia w.powyższym ogól-nie wskazanym zakresie, można stwierdzić, że organ ten uzyskał decy-dujący głos w.prowadzeniu i.realizowaniu polityki zdrowotnej państwa. Odgrywa on znaczącą rolę w.kontroli systemu ochrony zdrowia. Tym samym Minister Zdrowia ponosi konstytucyjną odpowiedzialność jako władza publiczna za realizację obowiązku świadczenia opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych na rzecz obywateli. Taka pozycja ma oczywiście tak pozytywne, jak i.negatywne aspekty. Z.jednej.strony.powstał silny ośrodek decyzyjny w.postaci Ministra Zdrowia, a.z.drugiej.jednak prowadzi to do nadmiernej centralizacji systemu.

Wojewoda. Przedstawicielem Rady Ministrów w.terenie.jest.woje-woda, stojący na czele wojewódzkiej administracji zespolonej. Odpowia-da on za wykonywanie polityki rządu na obszarze województwa (jego rolę określa ustawa.o.wojewodzie i.administracji rządowej w.wojewódz-twie). Po reformie administracji publicznej i.reformie zdrowia z.1990.r..


44

wojewoda.de facto pozbawiony został roli dostawcy różnego rodzaju usług materialnych i.niematerialnych na rzecz mieszkańców i. innych podmiotów. Wojewoda wykonuje swoje zadania w.zakresie inspekcji sanitarnej.i.farmaceutycznej na szczeblu województwa z.pomocą woje-wódzkich inspektorów sanitarnych. Jeśli chodzi o.ochronę zdrowia, wo-jewoda.ponadto:.

1) pełni rolę organu rejestrowego w.odniesieniu do podmiotów leczni-czych mających siedzibę lub miejsce zamieszkania na jego terenie (art..106.ust..1.pkt.1 u.d.l.). W.celu usuwania nieprawidłowości wo-jewoda może odmówić wpisu, nakładać kary pieniężne w.sytuacji niepoinformowania.go.o.zaistnieniu zmian podlegających wpisowi do rejestru oraz wykreślić podmiot z.rejestru.(art..107.i.108 u.d.l.);

2) jest uprawniony do kontroli podmiotów wykonujących działalność leczniczą w.zakresie zgodności wykonywanej tej działalności z.prze-pisami.ustawy.o.działalności leczniczej i.przepisami wydanymi na jej podstawie. Wojewoda może zlecić przeprowadzenie kontroli konsul-tantom wojewódzkim oraz jednostkom organizacyjnym podległym lub nadzorowanym przez wojewodę (art. 111 u.d.l.);

3) przeprowadza na wniosek Ministra Zdrowia kontrolę podmiotów leczniczych pod względem zgodności z. prawem. i. pod względem medycznym (art. 119 ust. 1 pkt 1 u.d.l.);

4) w zakresie zapewniania równego dostępu do świadczeń opieki zdro-wotnej ocenia zabezpieczenie tej opieki na terenie województwa oraz realizację zadań z.zakresu administracji rządowej, wykonywanych przez jednostki samorządu terytorialnego; jest również zobowiązany do przekazywania Ministrowi Zdrowia informacji o. programach zdrowotnych (art..10 u.ś.o.z.);

5) w porozumieniu z.Ministrem Zdrowa powołuje konsultanta woje-wódzkiego spośród specjalistów z.poszczególnych dziedzin medycy-ny, farmacji oraz innych mających zastosowanie w.ochronie zdrowia (art..6.ust..1 u.k.o.z.);

6) deleguje swojego przedstawiciela do rady społecznej działającej w.podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą (art. 48 ust. 6 pkt 2 lit. b u.d.l.);

4�


7) powołuje czternastu członków wojewódzkiej komisji do spraw orze-kania.o.zdarzeniach medycznych (art. 67e ust. 5 u.p.p.);

8) wykonuje zadania dotyczące organizacji i. nadzoru nad systemem Państwowego Ratownictwa Medycznego zgodnie z. terytorialnym.podziałem administracyjnym kraju (art..18, 19.i.21 u.p.r.m.).Centra zdrowia publicznego. W.skład jednostek administracji rzą-

dowej.w. terenie realizujących zadania z.zakresu polityki zdrowotnej wchodzą również regionalne centra zdrowia publicznego, nieznajdujące się bezpośrednio w.strukturze urzędów wojewódzkich. Centra zdrowia publicznego stanowią bardzo ważne ośrodki zbierania danych i.ich ana-lizowania.

Zadania statutowe tych ośrodków koncentrują się w.szczególności wokół takich zagadnień, jak:

1) prowadzenie działalności kontrolnej w.zakładzie opieki zdrowotnej na terenie województwa;

2) analizowanie sprawozdań konsultantów wojewódzkich w.poszcze-gólnych specjalnościach medycyny oraz obsługa zespołu specjalistów wojewódzkich i.przygotowanie wniosków; badanie jakości świadczeń zdrowotnych wykonywanych przez zakłady opieki zdrowotnej i.inne.podmioty;

3) zbieranie, ewidencjonowanie i. analizowanie danych dotyczących stanu organizacyjnego oraz działalności zakładów opieki zdrowotnej, praktyki lekarza rodzinnego i.sporządzanie informacji w.tym zakresie.Samorząd terytorialny. Głównymi realizatorami zadań z.zakresu

ochrony zdrowia, a.tym samym podmiotami odpowiedzialnymi za stwo-rzenie pozytywnych gwarancji ochrony praw pacjenta, są jednostki sa-morządu terytorialnego wszystkich szczebli39: gmina, powiat i.samorząd wojewódzki40. Samorząd terytorialny stanowi jedną z.form zorganizowa-

39 Szeroko zagadnienie to omawia M. Dercz, Samorząd terytorialny w systemie ochrony zdrowia, Warszawa 2005, s. 80 i.n.

40.Artykuł 4 ust. 1 ustawy z.dnia 5 czerwca 1998 r. o.samorządzie gminnym (tekst jedn.: Dz. U. z.2001 r. Nr 142, poz. 1591 z.późn. zm.), art. 4 ust. 1 ustawy z.dnia 5 czerw-ca 1998.r..o.samorządzie powiatowym (tekst jedn.: Dz. U. z.2001 r. Nr 142, poz. 1592 z.późn..zm.), art. 14 ust. 1 ustawy z.dnia 5 czerwca 1998 r. o.samorządzie wojewódzkim (tekst jedn.: Dz. U. z.2001 r. Nr 142, poz. 1590 z.późn. zm.).


46

nia społeczności ludzkich zamieszkujących określony teren, powołaną zgodnie z.normami.prawnymi41.w.celu realizacji zadań publicznych o.wy-miarze lokalnym lub regionalnym oraz realizacji interesów tej społecz-ności i.zaspokajania jej określonych potrzeb. Samorząd terytorialny cha-rakteryzuje się połączeniem trzech istotnych elementów, które występując łącznie, pozwalają na odróżnienie go od innych rodzajów samorządu. Elementami tymi są42:

1) pewna określona zbiorowość – wspólnota ludzi;2) zakreślony obszar (teren) w.ramach większego organizmu terytorial-

nego, który ta zbiorowość zamieszkuje;3) określony prawem katalog prerogatyw – zadań i.kompetencji o.cha-

rakterze publicznym, do realizacji których został powołany.W zakresie ochrony zdrowia w.stosunku.do.gminy.istnieje.domnie-

manie zadań i.kompetencji, jeżeli ustawowo nie przyznano odpowiednich zadań w.tych dziedzinach innym podmiotom, a.są to zadania publiczne. Dużą część zadań jednostek samorządu terytorialnego z.zakresu organi-zacji równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej wiązano w.okre-sie obowiązywania ustawy o.zakładach opieki zdrowotnej z.odgórnym przyporządkowaniem im konkretnych samodzielnych publicznych zakła-dów opieki zdrowotnej43. Obecnie jednostki samorządu terytorialnego utrzymują (a co za tym idzie przekształcają i.likwidują) publiczne zakła-dy opieki zdrowotnej zgodnie z.warunkami określonymi w.rozdziale 3 ustawy.o.działalności leczniczej. W.przypadku niepokrycia ujemnego wyniku finansowego samorząd terytorialny w.drodze uchwały, w.terminie.dwunastu miesięcy podejmuje decyzję o.zmianie formy organizacyjno-

41 H. Izdebski, Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2001, s. 63 i.n.

42 I. Kowalska, Oczekiwania jednostek administracji samorządowej jako potencjalnych pracodawców absolwentów kierunku: zdrowie publiczne (w:) K. Czabanowska, C. Wło-.darczyk (red.), Zatrudnienie w zdrowiu publicznym w Europie, Kraków 2004, s. 209–210.

43 Kwestia przejęcia konkretnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej wynikała wyłącznie z.przepisów rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z.dnia 22 czerwca 2001 r. w.sprawie wykazu samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, które zostały przejęte przez gminę, powiat i.samorządy województw (Dz. U. Nr 65, poz. 659 z.późn. zm.), dotyczącego jednak przekazywanych zakładów, a.nie tworzenia ich w.przyszłości.

47


prawnej (przekształceniu) albo o.likwidacji samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej (art. 59 ust. 4 u.d.l.). Jednostki samorządu terytorialnego nie są już jednak zobowiązane do stworzenia gwarancji i.zabezpieczenia potrzeb zdrowotnych mieszkańców. W.nowej.ustawie.nie znalazł się przepis, który (na wzór art. 60 ust. 2 u.z.o.z.) zobowiązy-wałby organ założycielski dokonujący likwidacji samodzielnego publicz-nego zakładu opieki zdrowotnej do zapewnienia osobom korzystającym z.opieki likwidowanego ośrodka dalszych nieprzerwanych świadczeń zdrowotnych, takich jak te, które zostały zlikwidowane (lub ograniczone).

Pod rządami ustawy o.zakładach opieki zdrowotnej świadczenia za-stępcze nie mogły być istotnie ograniczone, jeśli chodzi o.dostępność, warunki ich udzielania i.jakość. Dlatego jeżeli spzoz osiągał stale ujemny wynik finansowy, organ założycielski musiał decydować, czy powinno to skutkować jego likwidacją, czy też tylko zmianą formy prowadzenia na jednostkę budżetową albo zakład budżetowy. Jeżeli po przeprowadze-niu analizy okazało się, że inny zakład nie był w.stanie należycie obsłużyć ludności danego terenu, organ założycielski zobowiązany było dalej utrzy-mywać dany zakład. Organ ten decydował o.dalszym udzielaniu świadczeń zdrowotnych w.formie zakładu lub jednostki budżetowej.

Takie rozwiązanie znalazło wsparcie w.orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego, który stwierdził, że samo istnienie ujemnego wyniku finansowego nie może a priori przesądzać o.likwidacji spzoz-u, a.decyzja w.tej sprawie może być podjęta po analizie wskazanych w.usta-wie.o.zakładach opieki zdrowotnej przesłanek faktycznych44. Obecnie zaprzestanie udzielania świadczeń zdrowotnych przez likwidowany sa-modzielny zakład opieki zdrowotnej nie może nastąpić wcześniej niż trzy miesiące od podjęcia w.tej sprawie decyzji (tj. wydania rozporządzenia, zarządzenia lub uchwały). Po upływie tego okresu pacjenci sami muszą znaleźć odpowiednie inne ośrodki, w.których uzyskają świadczenia zdro-wotne (art. 59 ust. 2 u.d.l.).

Ponadto jednostki samorządu terytorialnego mają także liczne zadania i.kompetencje nałożone na nie w.ramach szeroko rozumianego systemu

44 Wyrok NSA z dnia 13 marca 2002 r., I SA/Lu 23/02, OSP 2002, z. 4, poz. 113.


48

ochrony zdrowia, dotyczące chowania zmarłych4�, chorób zakaźnych46, alkoholizmu47, narkomanii48, uzależnienia tytoniowego, lecznictwa uzdro-wiskowego49, opieki nad osobami chorymi psychicznie�0, opieki prena-talnej nad płodem oraz opieki medycznej nad kobietą w.ciąży�1, wspiera-nia osób niepełnosprawnych�2, a.także promocji zdrowia i.działań profi-laktycznych czy działalności w.zakresie kultury fizycznej�3.

2. [Narodowy Fundusz Zdrowia] Fundusz organizuje obecnie w.Pol-sce powszechny system opieki zdrowotnej. Działa na podstawie ustawy o.świadczeniach opieki zdrowotnej oraz statutu, który szczegółowo okre-śla jego strukturę organizacyjną, siedzibę oddziałów wojewódzkich oraz zakres rzeczowy działania centrali i.oddziałów wojewódzkich (art..96.ust..7 u.ś.o.z.)�4. Narodowy Fundusz Zdrowia jest państwową jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną. Wątpliwości pojawiają się w.kwestii przypisania mu roli władzy publicznej. Przesądzenie tego faktu jest istotne dla uzasadnienia przypisania Funduszowi odpowiedzialności

4� Ustawa z.dnia 31 stycznia 1959 r. o.cmentarzach i.chowaniu zmarłych (tekst jedn.: Dz. U. z.2011 r. Nr 118, poz. 687 z.późn. zm.).

46 Ustawa z.dnia.�.grudnia.2008.r..o.zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i.chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570 z.późn. zm.).

47 Ustawa z.dnia 26 października 1982 r. o.wychowaniu w.trzeźwości i.przeciwdzia-łaniu alkoholizmowi (tekst jedn.: Dz. U. z.2007 r. Nr 70, poz. 473 z.późn. zm.).

48 Ustawa z.dnia 29 lipca 2005 r. o.przeciwdziałaniu narkomanii (tekst jedn.: Dz. U. z.2005 r. Nr 179, poz. 1485 z.późn. zm.).

49 Ustawa z.dnia 28 lipca 2005 r. o.leczeniu uzdrowiskowym, uzdrowiskach i.obsza-rach ochrony uzdrowiskowej oraz o.gminach uzdrowiskowych (Dz. U. Nr 167, poz. 1399 .z późn. zm.).

�0 Ustawa z.dnia.19.sierpnia.1994.r..o.ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz..U. z.2011 r. Nr 231, poz. 1375 z.późn. zm.).

�1 Ustawa z.dnia 7 stycznia 1993 r. o.planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i.warunkach dopuszczalności przerwania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 z.późn. zm.).

�2 Ustawa z.dnia.27.sierpnia.1997.r..o.rehabilitacji zawodowej i.społecznej oraz zatrud-nieniu osób niepełnosprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z.2011 r. Nr 127, poz. 721 z.późn. zm.).

�3 Ustawa z.dnia 18 stycznia 1996 r. o.kulturze fizycznej (tekst jedn.: Dz. U. z.2007.r..Nr 226, poz. 1675 z.późn. zm.).

�4 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z.dnia 29 września 2004 r. w.sprawie.nada-nia statutu Narodowemu Funduszowi Zdrowia (Dz. U. Nr 213, poz. 2161 z.późn. zm.).

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragmentpełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnierozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przezNetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym możnanabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione sąjakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgodyNetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepieinternetowym Bookarnia Online.




http://e-ksiazka24.pl/nota_prawna.xml?pid=143524


Documents

Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz. Wydanie 2 - Dorota Karkowska - ebook