US - Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu.pdf

UNIVERZITET SINGIDUNUMFAKULTET ZA TURISTIČKI I HOTELIJERSKI MENADŽMENT

Marija Maksin

Mila Pucar

Miomir Korać

Saša Milijić

MENADŽMENT PRIRODNIHI KULTURNIH RESURSA

U TURIZMU

Prvo izdanje

Beograd, 2009.

U spomen

na sve one

koji su nas

usmeravali ka

pravim vrednosti ma,

s nadom da ih

nismo izneverili

i sa željom da

ti m putem nastave

oni koji dolaze i

oni posle njih.

MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

Autori:Dr Marija Maksin, vanredni profesorDr Mila Pucar, naučni savetnikDr Miomir Korać, viši naučni saradnikDr Saša Milijić, naučni saradnik

Recenzent:Prof. dr Jovan Popesku

Izdavač:UNIVERZITET SINGIDUNUMFakultet za turisti čki i hotelijerski menadžmentBeograd, Danijelova 32www.singidunum.ac.rs

Za izdavača:Prof. dr Milovan Stanišić

Tehnička obrada:Novak Njeguš

Dizajn korica:Milan Nikolić

Godina izdanja:2009.

Tiraž:500 primeraka

Štampa:Mladost grupLoznica

ISBN: 978-86-7912-215-5

VPREDGOVOR

PREDGOVOR

Razvoj turizma ne može da se posmatra odvojeno od ukupnog razvoja i promena koncepcija i pristupa u upravljanju i usmeravanju razvoja.

Osamdeseti h godina 20. veka dešavaju se promene u razumevanju razvoja. Dolazi do otklona od dominacije koncepta ekonomskog rasta i razvoja i orijentacije ka konce-pciji održivog, to jest, uravnoteženog razvoja.

Koncepcija održivog razvoja nema jednoznačnu defi niciju, tako da će se promene u ovoj koncepciji odražavati na sve oblike planiranja, usmeravanja i upravljanja razvojem. Jedno tumačenje je da je reč o mudrom korišćenju i zašti ti resursa, radi obezbeđenja njihove dugoročne raspoloživosti .

Periodu dominacije koncepta ekonomskog rasta i razvoja korespondira dominaci-ja koncepta masovnog industrijskog turizma. U ovom koncpetu preovladavao je eko-nomski pristup (i ekonomske metode) u planiranju razvoja turizma. Uspešnost razvo-ja turizma vrednovana je prevashodno ekonomskim pokazateljima. Pored poziti vnih (ekonomskih) srednjoročnih efekata, taj pristup proizvodio je i dugoročne negati vne prostorne, envajeronmentalne i socijalne efekte. Ti efekti imali su povratan uti caj na smanjenje kvaliteta turisti čke ponude i pad tražnje za turisti čkim desti nacijama s degra-diranim prostorom, prirodnim i kulturnim resursima i životnom sredinom i narušenim sociokulturnim vrednosti ma i obeležjima lokalnih zajednica.

S promenama u koncepciji i pristupu usmeravanju i upravljanju razvojem, menjala se i koncepcija razvoja turizma. Došlo je do preispiti vanja koncepta masovnog turizma, promovisanja i primene koncepta održivog razvoja turizma.

Sušti na je da turizam u celini mora da postane održiv, nezavisno od vida turizma. U planiranju i ostvarivanju održivog turizma cilj je da se podrže poziti vne i menjaju nega-ti vne tendencije u razvoju područja. Primena koncepta održivog turizma podrazumeva minimiziranje negati vnih i maksimiziranje poziti vnih uti caja turizma na okruženje i ra-spoložive resurse.

Ključno pitanje je identi fi kacija, monitoring, procena i upravljanje efekti ma uti caja turizma na okruženje i resurse.

U Srbiji je uspostavljanje i primena koncepta održivog razvoja i, u ti m okvirima, održivog turizma još uvek u inicijalnoj fazi. Zakonski osnov se postepeno, iako usporeno, usklađuje sa pravnim tekovinama Evropske unije. Problem je što formalno usklađivanje ne prate i fakti čke promene u unapređenju i efi kasnosti sistema upravljanja i usmeravanja održivog i kompeti ti vnog razvoja Srbije. Preduslov pozicioniranja Srbije kao konkurentne i održive desti nacije na međunarodnom turisti čkom tržištu jeste primena i prilagođavanje iskustava razvijenijih zemalja, u prvom redu zemalja Evropske unije, u upravljanju održivim razvojem turizma.

VI MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

CILJEVI

Knjiga „Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu” trebalo bi da posluži kao vodič za upoznavanje koncepta i principa održivog razvoja i, u ti m okvirima, održivog turizma, sagledavanje pristupa i složenosti procesa ostvarivanja tog koncepta, razume-vanje različiti h problema i konfl ikata koji se ti ču zašti te i korišćenja prirodnih i kulturnih resursa, razvoja turizma, drugih akti vnosti i lokalnih zajednica u turisti čkim prostorima, mogućnosti za njihovu relati vizaciju i prilagođavanja u konti nuelnom procesu planira-nja, upravljanja i unapređenja turizma.

Radi lakšeg razumevanja primene koncepta održivog razvoja turisti čkih prostora, u knjizi se daje kratak prikaz pojedinih prirodnih i kulturnih resursa i nasleđa u Srbiji čiji potencijali i značaj održivog korišćenja nisu dovoljno prepoznati ni u stručnoj, niti u široj javnosti . Ukazuje se na dobre primere zašti te i korišćenja prirodnih i kulturnih resursa i nasleđa za održivi razvoj turizma u razvijenim zemljama i u Srbiji, koji upućuju na spektar mogućnosti za uključivanje naše zemlje u razvoj održivog i kompeti ti vnog evropskog turizma. Ove primere u knjizi osvetlili su i priredili eminentni stručnjaci, koji rezultate naučno-istraživačkog rada i savremena dosti gnuća uspešno primenjuju u na-šoj praksi.

Osnovni ciljevi koji bi trebalo da se ostvare savladavanjem materije prezenti rane u ovoj knjizi jesu:

osposobljavanje korisnika za

integralno shvatanje održivog razvoja turizma;

efekti vno komuniciranje sa stručnjacima različiti h profi la s kojima će sarađivati u planiranju, upravljanju i usmeravanju održivog razvoja turizma;

svestrano sagledavanje uti caja, efekata uti caja i međuzavisnosti razvoja turizma u odnosu na raspoložive resurse, nasleđe i lokalne zajednice, uređenost prostora i kvalitet životne sredine;

priprema korisnika za dalje usavršavanje radi

akti vnog učešća u interdisciplinarnom ti mskom radu na pripremi i ostvarivanju sektorskog planskog osnova i njegovom usklađivanju sa drugim planskim osnovom, u prvom redu sa prostornim i envajeronmentalnim planovima i programima;

primene integralnog pristupa u planiranju i implementaciji održivog razvoja i uređenja turisti čke desti nacije;

koordinacije turisti čkih akti vnosti i aktera u procesu upravljanja i usmeravanja održivog razvoja turizma;

pokretanja i učešća u dobrovoljnim inicijati vama za upravljanje zašti tom životne sredine u sektoru turizma.

VIIPREDGOVOR

STRUKTURA KNJIGE

Knjiga je podeljena u tri dela – od obrazlaganja koncepta, preko njegovog razmatra-nja na konkretnim primerima do sagledavanja celovitog sistema upravljanja i usmera-vanja održivog razvoja i, u ti m okvirima, održivog razvoja turizma.

U prvom delu „Održivi razvoj turizma” ukazuje se na koncept i principe održivog razvoja, pristup i ključne izazove strategije održivog razvoja Evropske unije. Analizira se uti caj promena koncepta i pristupa ukupnom razvoju na tendencije i promene u usmeravanju i upravljanju razvojem turizma – od koncepta masovnog turizma, preko alternati vnog do koncepta održivog turizma, sa posebnim osvrtom na odlike ekotu-rizma. Razmatra se koncept i dimenzije održivog turizma i ukazuje na ciljeve i zada-tke za njegovo ostvarivanje, utvrđene Agendom 21 za turisti čku privredu. Sagledavaju se ključni izazovi za ostvarivanje održivog turizma, analiziraju mogućnosti za njihovo prevazilaženje i ukazuje na vidove adaptacije sektora turizma na izazove. Detaljnije se analizira jedan od najznačajnijih i najaktuelnijih izazova – doprinos i adaptacije turizma na klimatske promene.

Drugi deo „Zašti ta i održivo korišćenje resursa i nasleđa u turizmu” sastoji se od tri celine.

U prvoj celini „Korišćenje obnovljivih izvora energije i energetska efi kasnost”, koju je obradila dr Mila Pucar, naučni savetnik Insti tuta za arhitekturu i urbanizam Srbije u Be-ogradu, polazi se od ključnih problema potrošnje energije i zašti te životne sredine, da bi se istakle mogućnosti održive potrošnje energije i doprinos održivog turizma. Uka-zuje se na vrste i značaj obnovljivih izvora energije za održivu proizvodnju i potrošnju energije i analiziraju potencijali, uslovi i primeri njihovog korišćenja u turizmu. Na kraju se daje kratak osvrt na značaj i mogućnosti primene energetske efi kasnosti i bioklima-tskog planiranja i izgradnje u turizmu.

U drugoj celini „Održiva zašti ta i korišćenje kulturnog nasleđa na primeru turisti čke desti nacije Viminacijum”, koju je obradio dr Miomir Korać, viši naučni saradnik Arhe-ološkog insti tuta Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu, polazi se od defi ni-sanja puteva kulture, ukazuje na značaj, ulogu i primere temati zacije puteva kulture u Evropi i analizira planirani Put rimskih imperatora u Srbiji. Detaljnije se analizira arhe-ološki park Viminacijum, prvi u Srbiji, kao dobar primer ostvarivanja održive zašti te, prezentacije i interpretacije arheološkog lokaliteta i održive turisti čke desti nacije.

U trećoj celini „Održivi razvoj turizma na planinskim područjima”, koju je obradio dr Saša Milijić, naučni saradnik Insti tuta za arhitekturu i urbanizam Srbije u Beogradu, polazi se od tendencija i savremenih pristupa održivom razvoju planinskih područja i ukazuje na ključne probleme održivog razvoja planinskih područja u Srbiji. Analiziraju se evropska iskustva, standardi i kriterijumi u planiranju i ostvarivanju održivog razvoja turizma na planinskim područjima. Detaljnije se analiziraju dobri primeri iz prakse ra-zvoja turisti čkih regija Alpa, koje su najuspešnije u ostvarivanju održivog turizma. Uka-zuje se na mogućnosti primene evropskih iskustava u upravljanju održivim razvojem

VIII MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

planinskih turisti čkih područja i centara u Srbiji, što se detaljnije analizira na primeru planskog osnova za Park prirode i turisti čku regiju Stara planina.

U trećem delu „Upravljanje održivim razvojem turizma” polazi se od defi nisanja osnovnih pojmova upravljanja i usmeravanja razvoja. Sagledava se i analizira uloga za-konskog osnova u upravljanju i usmeravanju održivog razvoja i, u ti m okvirima, održivog razvoja turizma. Analiziraju se svi aspekti ostvarivanja efi kasnog upravljanja i usme-ravanja održivog razvoja – koordinacija i integrisanje planskog osnova, multi sektorski pristup, razne vrste podrški, informisanje i kooperacija aktera. Polazeći od značaja inte-grisanja aspekta zašti te životne sredine u proces odlučivanja, analizira se upravljanje zašti tom životne sredine u Evropskoj uniji i ukazuje na probleme primene evropskih iskustava u našoj praksi. Analizira se planski osnov i primena instrumenata kontrolnog sistema zašti te životne sredine u Srbiji, u prvom redu novog instrumenta – strateške procene uti caja na životnu sredinu. Ukazuje se na vrste dobrovoljnih instrumenata upravljanja zašti tom životne sredine i analiziraju ISO standardi 14000 i EMAS sistem, envajeronmentalno obeležavanje, kodovi i uputstva. Sagledavaju se pristupi utvrđiva-nju indikatora zašti te životne sredine i analiziraju indikatori održivog razvoja turizma, sa primerima njihove primene za pojedine turisti čke desti nacije.

Prvi i drugi deo knjige je obradila i celu knjigu uredila i priredila za publikovanje dr Marija Maksin, vanredni profesor Fakulteta za turisti čki i hotelijerski menadžment Univerziteta „Singidunum”.

KAKO SE KNJIGA KORISTI?

Knjiga je koncipirana tako da na početku svakog dela i celine omogući upoznava-nje sa osnovnim pojmovima koji se dalje razrađuju, sa ukazivanjem na međuzavisnost pojava i procesa, da bi se na primerima analizirale specifi čnosti , problemi i iznele, eve-ntualne, dileme. Osnovna ideja je da se podstakne kriti čko i problemsko razmišljanje i preispiti vanje izneti h i sopstvenih stavova, koje će u krajnjoj instanci voditi integralnom shvatanju održivog razvoja, uređenja i izgradnje turisti čkih prostora. U svakom delu knjige otvaraju se pojedina ključna pitanja i ukazuje na moguće pristupe i polaze u traženju odgovora.

Vizuelizacija obrađene materije omogućena je u granicama koje dopušta crno-bela tehnika prezentacije. Vizuelna prezentacija ima namenu – da pojasni i pomogne usva-janje novih pojmova (razne vrste grafi čkih prikaza, shema i karata), da olakša uočavanje ključnih odlika neke pojave, ili da podstakne na sagledavanje značaja očuvanja različiti h prirodnih i kulturnih resursa.

Završni deo svakog dela knjige predstavlja neku vrstu rezimea prezenti rane materije. Za bolje razumevanje i lakše savladavanje prezenti rane materije predlaže se nekoliko relati vno lakih vežbanja i podsti če upoređivanje i preispiti vanje izneti h, ili obrazlaganje sopstvenih stavova korisnika.

IXPREDGOVOR

Pojedini korišćeni pojmovi, koje nije bilo neophodno objasniti u tekstu, dati su u pojmovniku na kraju knjige.

KOME JE KNJIGA NAMENJENA?

Knjiga je prvenstveno namenjena studenti ma osnovnih akademskih studija Fakulteta za turisti čki i hotelijerski menadžment Univerziteta „Singidunum” za izučavanje pre-dmeta Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu.

Ova knjiga mogla bi korisno da posluži i studenti ma drugih fakulteta, u prvom redu onih na kojima se izučava prostorno planiranje, prirodno i kulturno nasleđe.

U knjizi je dosta pažnje poklonjeno izazovima održivog turizma, naročito utvrđivanju graničnog kapaciteta prostora, problemima i mogućnosti ma upravljanja i usmeravanja održivog razvoja turizma i zašti te životne sredine, budući da će slušaoci ovog kursa u svojoj praksi imati različite uloge u procesu donošenja i sprovođenja odluka. To upućuje da bi ova knjiga mogla da bude korisna i onima koji se u praksi bave pitanjima razvoja turizma i planiranja, uređenja i izgradnje turisti čkih desti nacija.

Autori

XISADRŽAJ

SADRŽAJ

PREDGOVOR V

I DEO

ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 3

1. ODRŽIVI RAZVOJ 3

1.1. Koncept i principi održivog razvoja 3

1.2. Održivi razvoj Evropske unije 6

1.2.1. Pristup održivom razvoju u Evropskoj uniji 6

1.2.2. Strategija održivog razvoja Evropske unije 8

2. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA 15

2.1. Tendencije u upravljanju i usmeravanju razvoja turizma 15

2.2. Koncept i dimenzije održivog turizma 16

2.2.1. Koncept održivog turizma 16

2.2.2. Uti caji turizma na okruženje i dimenzije održivog turizma 18

2.3. Koncept masovnog, alternati vnog i ekoturizma 22

2.3.1. Koncept masovnog i alternati vnog turizma 22

2.3.2. Koncept ekoturizma 24

3. KLJUČNI DOKUMENTI O ODRŽIVOM RAZVOJU TURIZMA 28

3.1. Agenda 21 za turisti čku privredu 293.1.1. Nacionalni nivo upravljanja, turisti čke organizacije i udruženja turisti čke privrede 323.1.2. Preduzeća turisti čke privrede 39

3.2. Agenda za održivi i kompeti ti vni evropski turizam 48

4. IZAZOVI I ODGOVORI ZA OSTVARIVANJE KONCEPTA ODRŽIVOG TURIZMA 50

4.1. Ključni izazovi i odgovori za ostvarivanje koncepta održivog turizma 50

4.1.1. Ključni izazovi za ostvarivanje koncepta održivog turizma 50

4.1.2. Odgovori na izazove ostvarivanju održivog turizma 52

4.2. Granični kapacitet turisti čkog područja i centra 53

4.2.1. Kapacitet prostora i životne sredine 54

4.2.1.1. Procena graničnog kapaciteta prostora planinskog područja 56

XII MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

4.2.1.2. Procena graničnog kapaciteta prostora slivnog područja – na primeru sliva vodoakumulacije „Stuborovni“ 62

4.2.1.3. Procena graničnog kapaciteta prostora područja kulturnog nasleđa – na primeru arheološkog nalazišta „Felix Romulijana“ 674.2.2. Sociokulturni i psihološki kapacitet 72

4.3. Klimatske promene i održivi razvoj turizma 76

4.3.1. Uti caji klimatskih promena na turisti čke desti nacije 78

4.3.2. Uti caj turizma i politi ke za smanjenje uti caja na klimatske promene 82

4.3.3. Adaptacije turizma na klimatske promene 84

Rezime prvog dela 88

Pitanja za proveru znanja i diskusiju 89

II DEO

ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 93

1. KORIŠĆENJE OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE 93

1.1. Potrošnja energije i životna sredina 93

1.1.1. Globalni problemi potrošnje energije i zašti te životne sredine 93

1.1.2. Problemi potrošnje energije i zašti te životne sredine u Srbiji 94

1.1.3. Moguća rešenja za održivu potrošnju energije i zašti tu životne sredine 96

1.1.4. Održivi turizam i energija 97

1.2. Obnovljivi izvori energije i njihova primena u turizmu 99

1.2.1. Energija Sunca 100

1.2.2. Energija vetra 102

1.2.3. Male hidroelektrane 105

1.2.4. Geotermalna energija 106

1.2.5. Energija biomase 1081.3. Prednosti obnovljivih izvora energije i njihova primena u turisti čkim desti nacijama 1111.3.1. Prednosti energije dobijene iz obnovljivih izvora energije 1111.3.2. Primena obnovljivih izvora energije u pojedinim turisti čkim regijama i desti nacijama 1111.3.2.1. Planinske desti nacije 115

1.3.2.2. Banjske desti nacije 116

XIIISADRŽAJ

2. ODRŽIVA ZAŠTITA I KORIŠĆENJE KULTURNOG NASLEĐA NA PRIMERU TURISTIČKE DESTINACIJE VIMINACIJUM 119

2.1. Putevi kulture – evropska iskustva 119

2.2. Putevima rimskih imperatora po Srbiji 123

2.3. Arheološki park i turisti čka desti nacija Viminacijum 135

2.3.1. Viminacijum – rimski grad i legijski logor 135

2.3.2. Arheološka istraživanja Viminacijuma 136

2.3.3. Viminacijum – arheološki park i turisti čka desti nacija 138

3. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA NA PLANINSKIM PODRUČJIMA 146

3.1. Održivi razvoj planinskih područja 146

3.1.1. Održivi razvoj planinskih područja u svetu 146

3.1.2. Ključni problemi održivog razvoja planinskih područja Srbije 153

3.2. Održivi razvoj turizma na planinskim područjima – evropska iskustva 157

3.2.1. Standardi i kriterijumi održivog razvoja planinskih turisti čkih centara 160

3.2.2. Upravljanje održivim razvojem planinskih turisti čkih centara 168

3.3. Mogućnosti održivog razvoja turizma na planinskom području Srbije 1693.3.1. Mogućnosti primene evropskih iskustava u upravljanju održivim razvojem planinskih turisti čkih područja i centara u Srbiji 1693.3.2. Faze razvoja turizma na planinskom području Srbije 171

3.3.3. Primer Parka prirode i turisti čke regije Stara planina 173

Rezime drugog dela 181


III DEO

UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA 187

1. UPRAVLJANJE I USMERAVANJE ODRŽIVOG RAZVOJA 187

1.1. Upravljanje i usmeravanje razvoja 187

1.2. Zakonski okvir i osnov održivog razvoja 189

2. EFIKASNOST UPRAVLJANJA ODRŽIVIM RAZVOJEM 195

2.1. Koordinacija i integrisanje planskog osnova 195

2.1.1. Planski osnov održivog razvoja 195

2.1.2. Koordinacija i integrisanje planskog osnova održivog razvoja 204

XIV MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

2.2. Multi sektorski pristup 209

2.2.1. Zemljišna politi ka 210

2.2.2. Opšteekonomska politi ka 214

2.3. Programska i insti tucionalno-organizaciona podrška 220

2.3.1. Programska podrška 220

2.3.2. Insti tucionalno-organizaciona podrška 222

2.4. Informacioni i monitoring sistem 229

2.4.1. Informacioni sistem o prostoru 229

2.4.2. Monitoring sistem 233

2.5. Kontrolni sistem 236

2.6. Informisanje i kooperacija aktera 2412.7. Broads Area - primer efi kasnog usmeravanja i upravljanja održivim razvojem prirodnog nasleđa i turisti čke desti nacije 242

3. UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE 246

3.1. Upravljanje zašti tom životne sredine u Evropskoj uniji 246

3.2. Upravljanje zašti tom životne sredine u Srbiji 246

3.2.1. Zakonski osnov i međunarodne obaveze 246

3.2.2. Planski osnov zašti te životne sredine 250

3.2.3. Instrumenti kontrolnog sistema zašti te životne sredine 253

3.3. Dobrovoljni instrumenti upravljanja zašti tom životne sredine 264

3.3.1. ISO 14000 standardi i EMAS 264

3.3.2. Envajeronmentalno obeležavanje, kodovi i uputstva 268

3.4. Indikatori zašti te životne sredine i održivog razvoja 278

3.4.1. Opšti indikatori zašti te životne sredine i održivog razvoja 278

3.4.2. Indikatori održivog razvoja turizma 284

Rezime trećeg dela 297


REČNIK POJMOVA 301

LITERATURA 307

SUMMARY 317

O AUTORIMA 321

I DEO

ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA

CILJEVI POGLAVLJA:

Upoznati se sa koncepcijom i usvojiti principe i pristup

održivom razvoju

Upoznati se sa tendencijama u usmeravanju i upravljanju

razvojem turizma

Razumeti koncept i dimenzije održivog turizma i primeniti

ih u analizi razlika između masovnog, alternati vog i ekoturizma

Upoznati i usvojiti ciljeve, prioritete i zadatke Agende 21

za turisti čku privredu

Razumeti izazove i odgovore za ostvarivanje koncepta

održivog turizma, naročito procenu graničnog kapaciteta

turisti čkog područja i adaptacije turizma na klimatske promene

3ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA

I ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA

1. ODRŽIVI RAZVOJ

1.1. KONCEPT I PRINCIPI ODRŽIVOG RAZVOJA

Osamdeseti h godina 20. veka dešavaju se promene u razumevanju razvoja. Dolazi do otklona od dominacije koncepta ekonomskog rasta i razvoja. Svetska komisija za životnu sredinu i razvoj Ujedinjenih nacija, tzv. Brundtland komisija, publikovala je 1987. godine dokument „Naša zajednička budućnost” (“Our Common Future”), kojim se u prvi plan stavlja orijentacija ka koncepciji održivog, to jest uravnoteženog razvoja (“sustainable development” kod nas je prevedeno kao „održivi” razvoj, iako bi adekva-tnije bilo „uravnotežen” razvoj).

Smatra se da je održiv razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnje generacije, bez ugrožavanja mogućnosti budućih generacija da zadovolje sopstvene potrebe.

Osnovna ideja jeste usmeravanje ekonomskog razvoja koji je envajeronmentalno podoban i socijalno prihvatljiv.

Koncepcija održivog razvoja promoviše:

kvalitet življenja i kvalitet životne sredine,

mudro/racionalno korišćenje opšti h i pojedinačnih resursa,

socijalnu pravičnost u distribuciji resursa i dobara,

mogućnost izbora sadašnjih i budućih generacija,

uravnotežen teritorijalan razvoj.

Koncepcija održivog razvoja nema jednoznačnu defi niciju, tako da će se prome-ne u ovoj koncepciji odražavati na sve oblike planiranja, usmeravanja i upravljanja razvojem.

Jedno tumačenje je da je reč o mudrom korišćenju i zašti ti resursa, u prvom redu prirodnih resursa, radi obezbeđenja njihove dugoročne raspoloživosti . Na dugoročnu raspoloživost prirodnih resursa uti če njihova obnovljivost, odnosno neobnovljivost.

Obnovljivi su oni resursi koji imaju sposobnost da se regenerišu u relati vno kratkom vremenu, mereno u periodu od nekoliko decenija (vode, šume, obnovljivi energetski izvori i sl).

Neobnovljivi su oni resursi kod kojih je prirodni ciklus regeneracije veoma dug, me-reno hiljadama godina, ili se prirodno ne regenerišu (fosilni energetski izvori, mineralne sirovine, poljoprivredno zemljište).

4 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMU

Usled ograničenosti neobnovljivih i neujednačene prostorne i vremenske distribuci-je obnovljivih prirodnih resursa nastaju konfl ikti u očuvanju, raspolaganju, dostupnosti i korišćenju ovih resursa.

Posle 1987. godine, koncept se razvija. Najznačajnija je deklaracija Agenda 21 sa Svetskog samita o životnoj sredini i razvoju UN održanog u Rio de Janeiru, tzv. Rio samit iz 1992. godine, sa 27 prioritetnih domena delovanja za zašti tu životne sredine i održivi razvoj.

Deset godina po njenom donošenju, utvrđen je Plan za implementaciju Agende 21 na Svetskom samitu o održivom razvoju u Johanesburgu 2002. godine.

U ti m dokumenti ma defi nisane su tri međuzavisne dimenzije održivog razvoja:

ekonomska održivost – prosperitet na različiti m društvenim nivoima i ekonomska efi kasnost svih ekonomskih akti vnosti ;

socijalna održivost – poštovanje ljudskih prava i jednake mogućnosti za sve članove društvene zajednice, što podrazumeva podjednaku distribuciju dobiti i smanjenje siromaštva, prepoznavanje i poštovanje kulturne različitosti ; i

envajeronmentalna održivost – zašti ta i upravljanje resursima, prioritetno neo- bnovljivim i strateškim, minimiziranje zagađenja (vazduha, vode i zemljišta), zašti ta biodiverziteta i prirodnog nasleđa.

Ustanovljeni su principi i predočene su mere za posti zanje balansa između tri di-menzije održivog razvoja, to jest za ostvarivanje koncepta održivosti .

Osnovni principi održivosti jesu:

primena holisti čkog pristupa,

obezbeđenje društvene pravičnosti ,

održivo korišćenje resursa i dobara,

očuvanje i unapređenje kvaliteta životne sredine.

Holisti čki pristup podrazumeva sistemsko promišljanje i razumevanje meuđusobne povezanosti pojava i procesa i svestrano razmatranje mogućih efekata svake interven-cije.

Očekivani su sledeći efekti primene holisti čkog pritupa: objedinjavanje pita-nja kvaliteta životne sredine i razvoja; integralan pristup u planiranju i upravljanju razvojem; obazrivost i javnost u razmatranju, donošenju i sprovođenju odluka; i razvoj međusektorske koordinacije, naročito ključnih aktera u javnom i privatnom sektoru.

Društvena pravičnost se zasniva na: raspodeli koristi od korišćenja resursa; po-djednakoj dostupnosti resursa; raspodeli tereta negati vnih eksternih troškova (tako da najveći teret negati vnih eksternih troškova podnosi subjekat koji je proizveo negati vne efekte na okruženje, a najmanji ugroženo okruženje) i adekvatnom vrednovanju pri-rodnih resursa (podrazumeva i reevaluaciju resursa u skladu sa promenama u njihovoj raspoloživosti i dostupnosti ).


Održivo korišćenje resursa i dobara podrazumeva: prioritetno korišćenje lokalnih resursa za razvoj (to jest razvoj u okvirima raspoloživih lokalnih resursa, ili težnja ka samoodrživom razvoju); odgovarajuće korišćenje lokalnih resursa u skladu sa envaje-ronmentalnim uslovima, što u sušti ni odgovara konceptu tradicionalnog, ili organskog, načina korišćenja prirodnih resursa; višefunkcionalno korišćenje prirodnih resursa i dobara; minimiziranje negati vnih eksternih efekata razvoja na raspoložive resurse, životnu sredinu i dobra; minimiziranje korišćenja resursa i energije, naročito neobno-vljivih i strateški značajnih resursa za razvoj nekog područja (primer 1); kao i adekvatno vrednovanje neiskorišćenih resursa, biodiverziteta i prirodnih dobara za budući razvoj (primer 2).


☼ Primer 1.RESURS VODEStres zbog vode za piće nastaje kada njena količina padne ispod 1700 m3/st godišnje, a nedostatak vode ispod 1000 m3/st godišnje. Oko 8% svetskog stanovništva u 30 država bilo je izloženo toj vrsti stresa početkom 21. veka. Prema demografi skim projekcijama Ujedinjenih nacija za varijantu umerenog rasta svetskog stanovništva, 2025. godine će 30% ljudi živeti u uslovima vodnog stre-sa, ili 2,8 milijardi stanovnika u 48 država. Najugroženiji će biti stanovnici 40 država u zapadnoj Aziji, severnoj i subsaharskoj Africi. Do 2050. godine u uslovima vodnog stresa živeće 40% svetske populacije, ili oko 4 milijardi ljudi u 54 države.Zbog toga je osiguranje održivosti prirodne sredine jedan od osam milenijumskih cilje-va razvoja, koje su utvrdile Ujedinjene nacije. Prioritet do 2015. godine je da se pre-polovi procenat ljudi u svetu bez trajnog pristupa ispravnoj vodi za piće.Ključni zadaci za ostvarivanje tog prioriteta jesu: očuvanje izdašnosti i kvaliteta svih lokalnih izvorišta vode, štedljivo korišćenje vode, prečišćavanje i recirkulacija upotre-bljene vode, razvoj većih integralnih vodoprivrednih sistema, upravljanje kvalitetom vode u rečnim slivovima i dr. (www.unep.org, 2008).


☼ Primer 2.DOOMSDEY WALT Svetska baza semena locirana je blizu Severnog pola (Svalbard, Norveška), stoti nama metara du-boko u steni i ledu. Zovu je i Fort Knox On Ice. U njoj se čuva 1500 miliona seme-na iz više od 100 zemalja na tem-peraturi od 00F (oko – 17,780C). Maksimalan kapacitet je 2250 mil-iona semena (yahoo.com/news, 04.06.2008).

1.2. ODRŽIVI RAZVOJ EVROPSKE UNIJE

1.2.1. Pristup održivom razvoju u Evropskoj uniji

U zemljama Evropske unije tendencije su da se održivi razvoj ostvaruje integrisa-njem aspekta zašti te životne sredine u sve oblike planiranja i sektorske politi ke.

Težnja ka primeni integralnog pristupa i uspostavljanju integrisanog strateškog planiranja prisutna je danas u svim evropskm zemljama i zemljama sa razvijenim plan-skim sistemima.

Integrisano strateško planiranje može da se javi samo kao posledica integralnog pogleda na razvoj i budućnost.

Uspostavljanje integrisanog planiranja ne može da nastane prosti m, mehaničkim spajanjem socijalne, ekonomske, prostorne i ekološke komponente ili aspekta razvoja. Prevazilaženje parcijalnosti u planiranju, odnosno uspostavljanje celovitog pogleda i organizovano usmeravanje različiti h sistema (prostornog, envajeronmentalnog, ekonomskog i dr) i odlučivanje o budućnosti , podrazumeva mnoštvo predpostavki (ekonomskih, politi čkih, normati vnih i dr), koje su realizovane u malom broju zemalja (Holandiji, Finskoj i skandinavskim zemljama).

S razvojem koncepcije održivog razvoja sve su izraženije tendencije integrisanja pro-stornog i envajeronmentalnog planiranja u jedan oblik planiranja i njihovog izdvajanja u poseban insti tucionalni blok, za koji se smatra da će imati koordinirajuću i integrišuću ulogu u planiranju i usmeravanju razvoja. Ovakva očekivanja zasnovana su na nužnosti integralnog i problemskog pristupa planiranju i kontroli korišćenja opšti h resursa i neo-phodnosti koordinacije i kooperacije u razvoju pojedinih podsistema koji koegzisti raju u konkretnom prostoru i životnoj sredini.


☼ Primer 3.ODRŽIVI RAZVOJ EVROPSKE UNIJE I SRBIJEOsnovni cilj integracionih procesa EU jeste posti zanje održivog i uravnoteženog razvoja teritorije Zajednice. Njegovo ostvarivanje zasnovano je na primeni i unapređenju stra-teškog planiranja, u prvom redu prostornog planiranja i politi ka regionalnog razvoja. To je formulisano u odgovarajućim dokumenti ma EU – Perspekti ve razvoja evropskog prostora (European Spati al Development Perspecti ve – ESDP, 1999) i Vodeći principi održivog razvoja na prostoru evropskog konti nenta (2000). Principi održivog razvoja naselja utvrđeni su Programom Habitat II (1996) i Novom Ati nskom poveljom (1998). Perspekti ve razvoja evropskog prostora (ESDP) zasnivaju se na tri osnovna pravca akti vnosti :

uravnotežen i policentričan sistem urbanih centara i jačanje partnerstva na relaciji urbana-ruralna područja; podjednaka dostupnost/pristup infrastrukturi i znanju, vodeći računa o regionalnim specifi čnosti ma; imudro upravljanje razvojem prirodnog i kulturnog nasleđa, koje omogućava kontrolisan razvoj ekonomskih akti vnosti u obuhvaćenim lokalnim zajednicama, u prvom redu turizma i komplementarnih delatnosti u manje osetljivim delovima zašti ćenog prostora i u zašti tnim zonama, i doprinosi očuvanju i jačanju identi teta i diverzifi ka-ciji regiona i naselja.

Primena ovog dokumenta u zemljama EU zasniva se na principu subsidijarnosti i razvo-ju horizontalne (međusektorske na istom nivou upravljanja) i verti kalne koordinacije (među nivoima upravljanja – Zajednice, transnacionalnog, nacionalnog, regionalnog i lokalnog nivoa). Sa stanovišta EU najznačajnija je koordinacija i kooperacija na transna-cionalnom i regionalnom nivou, koje omogućavaju rešavanje najznačajnijih pitanja ra-zvoja evropske teritorije – transevropskih transportnih sistema, zašti te životne sredine, funkcionalnog i ekonomskog povezivanja regiona i transgraničnih područja i sl. Osnovni strateški integralni dokument u Srbiji koji promoviše održivi i uravnotežen ra-zvoj teritorije jeste Prostorni plan Republike Srbije (1996), čije su osnovne postavke, ciljevi i koncepcije u skladu sa strateškim principima i opcijama defi nisanim u ESDP. Sporo rešavanje pitanja regionalizacije i nedostatak regionalne politi ke jeste jedan od ključnih problema za usmeravanje i ujednačavanje razvoja teritorije Srbije i njeno uključivanje u integracione procese i razvojne tokove EU.

U tom pravcu su usmereni i napori Evropske unije da u interakti vnom procesu obe-zbedi integrati vnu, multi sektorsku i usmeravajuću/indikati vnu strategiju razvoja svoje teritorije (primer 3).


1.2.2. Strategija održivog razvoja Evropske unije

Evropski savet doneo je Strategiju održivog razvoja Evropske unije (A European Union strategy for sustainable development, EU SDS) 2001. u Geteborgu, koja je revi-dovana 2006. godine (ec.europa.eu/sustainable, 2008).

U revidovanoj strategiji fokus je stavljen na postepeno menjanje neodržive potrošnje i proizvodnje i na uspostavljanje integralnog pristupa usmeravanju i upravljanju razvo-jem Evropske unije.

Izdvojeno je sledećih sedam ključnih izazova održivog razvoja Evropske unije:

klimatske promene i čista energija, održivi transport, održiva potrošnja i proizvodnja, zašti ta i menadžment prirodnih resursa i dobara, javno zdravlje, socijalna uključenost (inkluzija), i globalno siromaštvo.

Ukazuje se na odgovore i zadatke koji su ovom strategijom utvrđeni za prevazilaženje nekoliko navedenih izazova (videti : EU SDS, 2006, ec.europa.eu/sustainable).

KLIMATSKE PROMENE I ČISTA ENERGIJA

Utvrđen je osnovni dugoročni cilj da se ograniče i uspore klimatske promene. Ostva-rivanje ovog cilja EU-15 obezbeđuje sprovođenjem obaveze koju je prihvati la potpisiva-njem Kjoto Protokola 1997. godine da se smanji ukupna emisija gasova koji imaju efekat staklene bašte (“greenhouse gas emission”, GHG emisija) za 8% do 2012. godine u odno-su na nivo emsije iz 1990. godine (ibid).

Izveštaj o monitoringu Strategije održivog razvoja EU iz 2007. godine (EUROSTAT, 2007) ukazao je da se prihvaćena obaveza po Kjoto Protokolu ostvaruje usporeno, naročito od 2002. godine i da se najveća odstupanja javljaju u E-15 (slika 1).


Slika 1.Ukupna GHG emisija EU-15 u odnosu na prihvaćenu obavezu prema Kjoto Protokolu do 2010. godine

Izvor: European Environment Agency, Eurostat, 2005.

Evropski savet je 2007. godine pooštrio zadatke za EU-27:

smanjenje GHG emisije u EU za 20% do 2020, a za 30% kada se posti gne među- narodni sporazum;

poboljšanje energetske efi kasnosti za 20% do 2020. godine;

povećanje učešća obnovljive energije za 20% do 2020. godine (slika 2);

povećanje nivoa biogoriva u transportnom gorivu za 10% do 2020. godine.

Slika 2.

Udeo obnovljive energije u ukupnoj energetskoj potrošnji EU-27

Izvor: EUROSTAT, Measuring progress towards a more sustainable Europe – 2007 monitoring report of the EU sustainable development strategy, 2007: 46.


Glavni izvori GHG emisije u EU jesu: energetska i ostala industrija, transport, doma-ćinstva i poljoprivreda.

U periodu od 1997. godine EU je do-nela niz programa, akcionih planova i direkti va kojima obezbeđuje podršku ostvarivanju prihvaćenih obaveza iz Kjoto Protokola i utvrđenih zadataka na smanjenju GHG emisije.

Podršku obezbeđuju: Evropski program klimatskih promena, EU Akcioni plan za biomasu, Nova energetska politi ka za Evropski akcioni plan, Sedmi okvirni program istraživanja EU 2007-2013, Direkti va o ekodizajnu (za velike potrošače energije), Program za uštedu energije „Energetska zvezda”, Direkti va o energetskim taksama i dr Preko navedenih podrški EU ulaže velika sredstva u sve oblike uštede energije, korišćenja novih i obnovljivih izvora energije i biogoriva. Efekti primene ovih podrški na povećanje korišćenja biogoriva u ukupnoj potrošnji goriva najvidljiviji su u Švedskoj, koja je lider sa ostvarenih 2,3%, a zati m slede Nemačka, Češka i Francuska.

Jedna od najznačajnijih podrški jeste Evropski program klimatskih promena (Euro-pean Climate Change Programme, 2000), u toku čijeg sprovođenja je prihvaćena She-ma trgovine dozvoljenim GHG emisijama (Greenhouse Gas Emissions Trading Scheme, 2005). Tom shemom se omogućava članicama EU, čije su emisije CO2 iznad limita prihvaćenog potpisivanjem Kjoto Protokola, da otkupe pravo na emisiju od onih članica EU čije su emisije niže od prihvaćenog limita (EU SDS,2006).

ODRŽIVI TRANSPORT Da bi se odgovorilo na izazov održivog transporta, predviđeno je preduzimanje

koordiniranih akcija, među kojima su ključne:smanjenje emisije zagađenja, radi minimiziranja efekata na ljudsko zdravlje i životnu sredinu;uspostavljanje balansa u korišćenju različiti h saobraćajnih modaliteta; smanjenje emisije CO 2 iz vozila sa 163 g/km u 1999. godini na 140 g/km do 2009. godine i 120 g/km do 2012. godine; prepolovljavanje broja poginulih u saobraćajnim nesrećama do 2010. godine u odnosu na nivo iz 2000. godine.

Primera radi, od aviotransporta se očekuje da se uključi u shemu trgovine dozvo-ljenim kvotama GHG emisija najkasnije do 2012. godine. Procenjuje se da bi se ti me doprinelo smanjenju emisije CO2 od aviotransporta za 46% do 2020. godine.


U toku je čitav niz inicjati va koje bi trebalo da doprinesu smanjenju broja umrlih u saobraćajnim nesrećama. U sklopu kapmanje za podizanje svesti o saobraćajnoj bezbe-dnosti promoviše se tehnologija elektronske kontrole stabilnosti vozila, koja omogućava redukciju nesreća na putevima za preko 20% (EU SDS,2006).

EU podrške održivom transportu su:

Eurovinjeta direkti va – za smanjenje zaga- đenja iz teretnih vozila,

Marko Polo program – za podršku kombi- novanju različiti h modaliteta saobraćaja;

Zeleni papir o urbanoj mobilnosti – za po- dršku održivom i energetski efi kasnom sao-braćaju, u prvom redu javnom saobraćaju i nemotorizovanom kretanju (tzv. mekim modaliteti ma kretanja – pešačenju, bicikli-zmu i sl).

Na lokalnom nivou upravljanja posebna po-drška se daje primeni shema za zajedničko korišćenje individualnih putničkih vozila na putu do škole, posla i sl, tzv. “car share” šema. Države obezbeđuju podršku korišćenju bicikla razvojem sistema javnog biciklisti čkog saobraćaja kao što su: nemački “Call-a-bike”, francuski “Velo a la Carte”, holandski “Neder-lands’ OV Fiets” i dr (EU SDS,2006).

I pored svih napora, ostvareno smanjenje GHG emisije od transporta u E-27 je daleko ispod očekivanja. Slabi su efekti i kada je reč o modalnoj raspodeli teretnog i putničkog saobraćaja, u prvom redu sa drumskog na železnički saobraćaj.

Najefi kasnijim se pokazalo smanjenje broja umrlih u saobraćajnim nesrećama u EU-15, koje je nešto neefi kasnije u EU-12 (EUROSTAT, 2007).


ODRŽIVA PROIZVODNJA I POTROŠNJA

Iz aspekta održivosti potrošnja u EU se razvrstava u četi ri osnovne kategorije: hrana i piće, stanovanje, lična mobilnost i turizam.

Ključni zadaci EU na ostvarivanju održivosti proizvodnje i potrošnje proizvoda jesu:

podsti canje javnog i privatnog sektora i potrošača da koriste proizvode i usluge koje su proizvedene na evajeronmentalno prijateljski, odgovoran način;

širenje dobrih primera podrške javnih vlasti potrošnji envajeronmetalno pri- jateljskih proizvoda i usluga do 2010. godine u svim državama članicama EU; i

razvoj tržišta za tehnologije i inovacije koje su envajeronmentalno prijateljske.

Podršku održivoj proizvodnji i potrošnji obezbeđuju:

EU Akcioni plan za envajeronmentalnu tehnologiju (2004) – za alternati vne načine proizvodnje sa smanjenim envajeronmentalnim uti cajem, uključujući tehnologije za recikliranje upotrebljenih proizvoda i otpadnih materija u procesu proizvodnje;

Strategija održivog korišćenja prirodnih resursa (2005) – za podršku i kontrolu korišćenja resursa i impakta potrošnje u granicama ekološkog kapaciteta obno-vljivosti resursa;

Politi ka integrisanih proizvoda (2003) – za preduzimanje mera zašti te životne sredine u procesu pripreme, porizvodnje, potrošnje i odlaganja upotrebljenih proizvoda, to jest od njihovog dizajna do odlaganja;

Shema eko-označavanja proizvoda (1992) – za obaveštavanje potrošača o envajeronmentalno prijateljskim proizvodima i garanciju kvaliteta označenog proizvoda i usluga, uključujući turisti čke proizvode i usluge. Podrazumeva primenu strogih kriterijuma za proveru efekata proizvodnje, potrošnje i odla-ganja proizvoda na životnu sredinu. Komplementarne ovoj shemi su Eko-menadžment sheme (EMAS), kampanja „Ku-pujmo zeleno” i sl.

U pripremi je EU akcioni plan za održivu potrošnju i proizvodnju (EU SDS, 2006).

Na osnovu monitoringa ostvarivanja Strategije održivog razvoja EU uočava se da nije došlo do promena u načinu potrošnje proizvoda i usluga, što ima negati vnog efekta na održivost potrošnje, kako u pogledu korišćenja resursa, tako i pojedinih učinaka na životnu sredinu. To je najizraženije kod potrošnje energije, naročito električne energije, i stepena motorizacije.

Ispod očekivanja su promene u potrošnji hrane i prikupljanju komunalnog otpada.

Na nivou očekivanih promena su efekti primene eko-označavanja proizvoda i eko-menadžmenta, kao i tretmana komunalnog otpada (EUROSTAT, 2007).


ZAŠTITA I MENADŽMENT PRIRODNIH RESURSA I DOBARA

Strategijom su utvrđeni sledeći ciljevi EU u zašti ti i menadžmentu prirodnih resursa i dobara:

doprinos dugoročnom očuvanju, a do 2010. godine značajnom smanjenju brzine gubitka biodiverziteta;

čišćenje degradiranih mariti mnih ekosistema do 2015. godine (prema planu iz Johanesburga) i kontrola očuvanja fonda ihti ofaune;

realizacija ciljeva za zašti tu šuma Ujedinjenih nacija do 2015. godine;

štedljivo i efi kasno korišćenje prirodnih resursa;

podsti canje reciklaže i recirkulacije i smanjenje proizvodnje svih vrsta otpada.

Podršku zašti ti i menadžmentu prirodnih resursa i dobara obezbeđuju:

EU direkti va o habitati ma i pti cama – Program Natura 2000 (mreža sa 26.000 zašti ćenih područja);

UN Konvencija o očuvanju biodiverziteta – podržana je EU Akcionim planom za zašti tu biodiverziteta ;

EU strategija za zašti tu životne sredine mora – za posti zanje dobrog biloškog statusa morske vode u EU do 2021. godine;

EU okvirna direkti va o vodama – za zašti tu i korišćenje voda i upravljanje kvalitetom vode u rečnim slivovima, naročito onih delova slivova koji su posebno ose-tljivi (vulnerabilni) na zagađenje;

EU akcioni plan za šume 2007-2011. godine – za zašti tu 38% šuma na teritoriji EU;

EU strategija o prevenciji i reciklaži otpada – za smanjenje produkcije otpada, njegovu maksimalnu reciklažu i korišćenje otpada kao resursa;

EU direkti va o integrati vnoj prevenciji i kontroli zagađenja – za industrije koje su veliki zagađivači životne sredine (EU SDS, 2006).

Jedan od indikatora monitoringa ostvarivanja Strategije jeste promena izgrađenog zemljišta u odnosu na površinu teritorije EU i država članica. Konverzija poljoprivrednog i šumskog u građevinsko zemljište dovodi do zapti vanja zemljišta, naročito u urbanim područjima, i do fragmentacije staništa i biocenoza, naročito u velikim infrastrukturnim koridorima. Time se intenzivira gubitak, umesto da se očuva biodiverzitet Evrope. U periodu od 2000. do 2005. godine došlo je do povećanja površina izgrađenog zemljišta, koje značajno varira između država EU - od 20% u Belgiji, Portugalu i dr, do 3% u Litva-niji, Švedskoj, Finskoj i na Kipru (EUROSTAT, 2007).

Među podrškama ostvarivanju Strategije održivog razvoja Evropske unije poseban značaj ima koordinacija različti h politi ka EU.


Prioritet ima:

Edukacija i istraživanje za održivi razvoj,

Informisanje i moti vacija, Ekonomija koja donosi promene,Implementacija, monitoring i izveštavanje.

Primeri podrške ostvarivanju održivog ra-zvoja su inicjati ve lokalnih i regionalnih uprava: kampanja za evropske održive gra-dove, nagrada Regio Stars za najbolje pro-jekte u modernizaciji ekonomije i dr.

Među programima EU izdvaja se LIFE+ do 2013. godine za kofi nansiranje envajeron-mentalnih inicjati va.

Primena principa zagađivač plaća daje do-bre efekte i poprima različite modalitete.

Jedan modalitet su takse za zagađenje, koje države različito primenjuju – za gume (Finska i Danska), plasti čne kese (Danska, Grenland i Italija), papir (Francuska) i dr.

Najefi kasniji način za smanjenje GHG emisije su takse za potrošnju energije (za domaćinstva i ostale korisnike) i među-državna trgovina kvotama emisija.

Kako je tokom 2008. i 2009. godine postala aktuelna globalna ekonomska kriza u svetu, postavlja se pitanje da li je moguće ostvariti i neku dobit od te krize za našu planetu.

Neuspeh koncepta neoliberalnog kapitalizma u Sjedinjenim američkim državama i u svetu, neminovno vodi jačanju regulati vne i kontrolne uloge države u odnosu na slo-bodno i samoregulišuće tržište. Da li ti me rastu šanse za posti zanje konsenzusa i primenu koncepta i principa održivog razvoja? Da li će Evropska unija nastaviti da bude lider u pri-meni tog koncepta i u borbi za očuvanje naše planete? I naposle, šta svako od nas može da promeni i treba da podrži za budućnost naše dece?


2. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA

2.1. TENDENCIJE U UPRAVLJANJU I USMERAVANJU RAZVOJA TURIZMA

Razvoj turizma ne može da se posmatra odvojeno od ukupnog razvoja i promena koncepcija i pristupa u upravljanju i usmeravanju razvoja.

Periodu dominacije koncepta ekonomskog rasta i razvoja korespondira dominacija koncepta masovnog industrijskog turizma. U ovom koncpetu preovladavao je ekono-mski pristup (i ekonomske metode) u planiranju razvoja turizma. Uspešnost razvoja turizma vrednovana je prevashodno ekonomskim pokazateljima (ostvarenim profi tom, zaposlenošću, učešćem u bruto nacionalnom proizvodu i dr). Pored poziti vnih (ekono-mskih) srednjoročnih efekata, taj pristup proizvodio je i dugoročne negati vne prostorne, envajeronmentalne i socijalne efekte. Ti efekti imali su povratan uti caj na smanjenje kvaliteta turisti čke ponude i pad tražnje za turisti čkim desti nacijama s degradiranim prostorom, resursima i životnom sredinom i narušenim sociokulturnim vrednosti ma i obeležjima lokalnih zajednica.

S promenama u koncepciji i pristupu usmeravanju i upravljanju razvojem, menjala se i koncepcija razvoja turizma. Došlo je do preispiti vanja koncepta konvencionalnog (starog) masovnog turizma i pojave koncepta alternati vnog turizma. Promovisanje i pri-mena koncepta održivog razvoja uslovilo je zalaganje za održivi razvoj svih vidova turi-zma i održivost turisti čkih proizvoda.

U periodu od 60-ti h godina 20. veka i u toku prve decenije 21. veka može se identi -fi kovati nekoliko faza promena pristupa u razvoju turizma.

Već 60- i 70-ti h godina 20. veka počinje rasprava o posledicama neregulisanog ra-zvoja turizma i visokim envajeronmentalnim, ekonomskim i sociokulturnim troškovima/gubicima koji najviše pogađaju lokalno stanovništvo u turisti čkim desti nacijama. Po prvi put, turisti čka industrija očekuje visok nivo regulacije i intervencije javnog sektora da bi se izbegla stagnacija i opadanje turisti čkih desti nacija.

Tokom 70-ti h i početkom 80-ti h godina 20. veka razmišljanja idu u pravcu izbegavanja ili ublažavanja negati vnih efekata razvoja turizma. Naporedo s ti m, Butler razvija model tzv. životnog ciklusa turisti čke desti nacije za neplanski i neregulisan razvoj turizma u odnosu na okruženje u desti naciji. U tom periodu se javlja pojam „alternati vni” turizam koji je sinonim za adaptacije u razvoju turizma. Pojam alternati vni označava koncept koji je drugačiji, to jest suprotan konceptu masovnog turizma.

Kasnih 80- i 90-ti h godina 20. veka turizam postaje velika globalna industrija. Preo-vladava shvatanje da alternati vni turizam ne može da bude prakti čno primenljiv i adekva-tan koncept za sve desti ncije. Umesto toga, smatra se da izbor i adaptacije koncepta ra-zvoja turizma treba da se zasnivaju na rezultati ma analiza i procena uti caja na okruženje, strateškom planiranju i primeni odgovarajuće menadžment strategije (Weaver, 2006).


2.2. KONCEPT I DIMENZIJE ODRŽIVOG TURIZMA

2.2.1. Koncept održivog turizma

Pojam održivi turizam javlja se ranih 90-ti h 20. veka. Označava turizam koji se za-sniva na ciljevima i principima održivog razvoja.

Sušti na je da turizam u celini mora da postane održiv, nezavisno od vida turizma.Smatra se da je održiv svaki vid turizma koji trajno doprinosi unapređenju životne

sredine, socijalnoj dobrobiti , ekonomskom prosperitetu i očuvanju prirodnih i stvorenih resursa, kulturnih vrednosti i identi teta lokalne zajednice.

Osnovni cilj održivog turizma jeste da se ljudima omogući uživanje i sti canje znanja o prirodnim, istorijskim i kulturnim odlikama okruženja, uz očuvanje integriteta područja i podsti canje ekonomskog razvoja i dobrobiti lokalnih zajednica.

Koncept održivog turizma promoviše: razvoj turisti čkog proizvoda visokog kvaliteta koji zadovoljava sadašnje turisti čke potrebe, uz očuvanje turisti čkih resursa za buduće generacije;očuvanje i unapređenje kvaliteta životne sredine, opti malno korišćenje i zašti tu prirodnih i kulturnih resursa, dobara i vrednosti ;ekonomski razvoj, očuvanje socijalnog integriteta i unapređenje kvaliteta života lokalnih zajednica na turisti čkom području;afi rmaciju i očuvanje kulturnog identi teta turisti čkog područja i tradicionalnih vrednosti , uz doprinos međukulturnom razumevanju i toleranciji;ekonomski profi t (direktan i indirektan) od turizma i u turizmu i doprinos smanjenju siromaštva lokalnog stanovništva; i strateško planiranje i upravljanje održivim razvojem turisti čkih područja.

Već krajem osamdeseti h godina 20. veka identi fi kovani su ključni elementi održivog razvoja turizma, među kojima sistem strateškog planiranja i upravljanja razvojem turisti čkih područja (primer 4; videti više: Hall, Page, 2002).

Sektorski planovi, politi ke i programi razvoja turizma integrišu se u sistem strateškog planiranja, koji postaje sve značajniji za usmeravanje razvoja turizma. Koordinirajuću i integrišuću ulogu u strateškom planiranju i usmeravanju održivog razvoja turisti čkih područja i centara imaju prostorno i envajeronmentalno planiranje i upravljanje uređenjem prostora i kvalitetom životne sredine (videti više: Maksin-Mićić, 2007).

Ostvarivanje održivog razvoja predstavlja konti nuelan proces planiranja, upravlja-nja i unapređenja turizma, koji podrazumeva:

parti cipaciju i konsenzus svih aktera; značajno angažovanje javnih vlasti na svim nivoima upravljanja; i

monitoring uti caja turizma na okruženje i preduzimanje neophodnih preventi vnih ili korekti vnih mera (WTO, UNEP, 2005).


☼ Primer 4.STRATEŠKO PLANIRANJE ODRŽIVOG RAZVOJA TURIZMANacionalnom politi kom turisti čkog razvoja (1990. godine) turizam je treti ran kao inte-gralni deo celokupnog razvoja Kipra. Naglašena je potreba za čvršćim povezivanjem ra-zvoja turizma i komplementarnih delatnosti , uz veće uključivanje javnosti u donošenje važnijih razvojnih odluka. Utvrđena je opcija usporavanja stope rasta turizma, naročito u priobalnim urbanim centrima i promovisanja novih vidova turizma koji će voditi una-pređenju prirode i afi rmaciji kulturnog nasleđa (Appostolides, 1996).Strategija razvoja turizma u Singapuru zasniva se na pocesu prilagođavanja resursa i kreiranju atrakti vnosti , kako bi se očuvala kompeti ti vnost na turisti čkom tržištu, zadr-žala pozicija ulazne kapije i ojačala uloga glavnog transportnog i turisti čkog centra ju-goistočne Azije. To je uti calo na pomeranje od lokalnog (1986. godine) ka strateškom regionalnom planiranju (1996. godine), kojim su utvrđena osnovna opredeljenja: rede-fi nisanje turizma, reformulacija i povezivanje turisti čkih proizvoda Singapura i regional-nog okruženja, poboljšanje (javno-privatnog) partnerstva na svim nivoima planiranja i upravljanja (Hall, Page, 2002).

Primena integralnog pristupa u strateškom planiranju i usmeravanju razvoja turizma u svetu (primer 5) i kod nas razvijala se kroz proces prostornog planiranja turisti čkih područja i centara.

Sušti na planiranja održivog razvoja, organizacije i uređenja turisti čkih područja i centara jeste uspostavljanje balansa na osnovnim relacijama:

turisti čki smeštajni kapaciteti ;

sportsko-rekreati vni, kulturni, zabavni i drugi sadržaji celogodišnje turisti čke ponude u prostoru;

povećanje dostupnosti i infrastrukturno opremanje turisti čkog prostora (sao- braćajnom i tehničkom infrastrukturom i komunalnim objekti ma);

ekonomski i socijalni razvoj lokalnih zajednica i očuvanje njihovih kulturnih osobenosti i vrednosti ;

zašti ta, održivo korišćenje i prezentacija prirodnog i kulturnog nasleđa;

zašti ta i unapređenje životne sredine i predela.

U našem planiranju i usmeravanju razvoja turisti čkih područja i centara pravljene su, u većoj ili manjoj meri, greške na skoro svim relacijama, a naročito u odnosu na infrastrukturno opremanje, razvoj lokalnih zajednica i zašti tu životne sredine, nasleđa i predela (Maksin-Mićić, 2007).

Koncept održivog razvoja turizma i njegova primena nisu jednoznačni.

Ispoljavaju se fl eksibilnije (slabe) i restrikti vnije (jake) interpretacije koncepta u skladu sa specifi čnim odlikama, značajem i osetljivošću raspoloživih resursa i dobara, atrakti vnošću prostora za turizam i sociokulturnim odlikama lokalnih zajednica.


☼ Primer 5.PROSTORNO PLANIRANJE TURISTIČKIH REGIJA U ZEMLJAMA EVROPSKE UNIJEU sklopu projekta RECITE II (Regions and Citi es for Europe) za interregionalnu koopera-ciju EU razvijen je potprojekt pod nazivom „Evropska kooperacija za održivi regionalni razvoj kroz programe turizma” (European Cooperati on for Sustainable Environmental Regional Development through Tourism project - ECOSERT). Planiranje održivog ra-zvoja turizma zasniva se na prostornim planovima za turisti čke regije ili subregije, s horizontom planiranja od 20 godina. U okviru ECOSERT projekta pripremljeni su 1998. godine prostorni planovi za turisti čke regije: Magnezija u Grčkoj, Dee Estury u V. Brita-niji i Avelino u Italiji. Osnovna pažnja posvećena je razvoju održivog turizma, u prvom redu eko i ruralnog turizma, smanjenju regionalnih razvojnih dispariteta i poboljšanju kvaliteta životne sredine u delovima područja koji su degradirani nekontrolisanim šire-njem urbanih centara, razvojem nekompati bilnih namena i prekomernom koncentra-cijom turisti čkih kapaciteta.Razvoj turizma u provinciji Avelino, među najnerazvijenijim u Italiji, planiran je kao deo kompleksne turisti čke ponude regije Kampanja, sa već razvijenim i afi rmisanim turisti č-kim centrima u napuljskom zalivu (Napulj) i priobalju Cilento (i istoimenim nacionalnim parkom), kao i drugim značajnim turisti čkim centrima u okruženju (Pompei, Gargano nacionalni park, obala Amlfi i dr.). Polazeći od razvijenih vidova turizma u regiji Kam-panje i regionalnom okruženju i potencijala atrakti vnog prirodnog i kulturnog nasleđa Avelino provincije, utvrđeni su prioriteti u razvoju eko i ruralnog turizma, kulturološkog, gastronomskog, religijskog i drugih vidova turizma u sklopu tri osnovne i više sekundar-nih turisti čkih zona ove provincije (Trifi letti , 2002).

Restrikti vnija strategija održivog turizma primenjuje se u planiranju i upravlja-nju razvojem područja sa relati vno očuvanim i osetljivim prirodnim i antropogenim turisti čkim i značajnim ili ograničenim prirodnim resursima, radi prevencije njihove destrukcije negati vnim uti cajima intenzivnijeg razvoja turizma.

Fleksibilnija strategija održivog turizma primenjuje se u planiranju i upravljanju razvojem područja izrazito modifi kovanih antropogenim uti cajima – centralne gradske zone, urbani i industrijski centri, izgrađene turisti čke atrakti vnosti (tematski parkovi, golf tereni i dr), ruralna područja i naselja u zoni uti caja infrastrukturnih koridora i ek-sploatacije mineralnih sirovina i sl.

Može se govoriti i o problemu koliko je i do kog nivoa fl eksibilnost prihvatljiva za održivi turizam. Pojedini autori skreću pažnju na loše primere iz prakse (tzv. zeleno pranje, ili “greenwashing”), kada javne vlasti i turisti čka privreda koriste održivost za lažno predstavljanje svoje envajeronmentalne i sociokulturne odgovornosti pred javnošću i turisti ma (Weaver, 2006).


2.2.2. Uti caji turizma na okruženje i dimenzije održivog turizma

U planiranju i ostvarivanju održivog turizma teži se podržavanju poziti vnih i menjaju negati vnih tendencija u razvoju područja.

Primena koncepta održivog turizma podrazumeva minimiziranje negati vnih i maksi-miziranje poziti vnih uti caja turizma na okruženje i raspoložive resurse.

Ključno pitanje je identi fi kacija, monitoring, procena i upravljanje efekti ma uti caja turizma na okruženje i resurse.

Uti caji turizma mogu se, radi lakšeg monitoringa i upravljanja efekti ma na okruženje, klasifi kovati na: ekonomske, sociokulturne i prostorno-envajeronmentalne.

Negati vni uti caji turizma na okruženje mogu se ispoljiti na sledeće načine:ekonomski uti caji – sezonalnost poslova, konkurencija drugim sektorima i lokalnim malim i srednjim preduzećima, uvozna zavisnost, globalizacija, zna-tan udeo nekvalifi kovanih i slabo plaćenih poslova (pretežno za lokalnu radnu snagu), uništavanje tradicionalnih oblika privređivanja (naročito poljoprivrede i ribarstva);sociokulturni uti caji – gubitak kulturnog identi teta, nestanak tradicionalnog sistema vrednosti , marginalizacija i raslojavanje stanovništva, kriminal, prosti -tucija i dr;prostorno-envajeronmentalni uti caji – emisija štetnih gasova u saobraćaju, buka, povećan obim i intenzitet korišćenja resursa i produkcije otpada, zauzimanje po-ljoprivrednog i šumskog zemljišta za turisti čke namene i sadržaje, povećanje in-tenziteta korišćenja, konfl ikti sa ostalim korisnicima i namenama prostora i dr.

Značajno je i sagledavanje prostorne dimenzije različiti h uti caja turizma, koji mogu da se kreću od mikrolokacijskih, preko lokalnih, regionalnih i nacionalnih, dok pojedini imaju i globalnu dimenziju (npr. aviosaobraćaj u turizmu).

Iz aspekta održivog razvoja turisti čkih područja/desti nacija posebna pažnja se posvećuje uti cajima turizma na obuhvaćene lokalne zajednice (tabela 1).

Primena holisti čkog pristupa u usmeravanju razvoja podrazumeva i sagledavanje različiti h oblika ispoljavanja uti caja turizma na okruženje, te se može govoriti o dire-ktnim, indirektnim i indukovanim uti cajima.

Indirektan uti caj mogu da imaju novi smeštajni kapaciteti na turisti čkom području koji obezbeđuju nove poslove kako za lokalnu radnu snagu, tako i za radnu snagu iz re-gionalnog okruženja. Povećan broj turista i imigranata dodatno opterećuje raspoloživu infrastrukturu, povećava priti sak na životnu sredinu i korišćenje resursa.

Indukovani uti caj se može javiti od strane poljoprivrednih proizvođača koji su uključeni u lanac dobavljača u turizmu. Da bi zadovoljili povećanu tražnju turisti čkog tržišta i nove radne snage za poljoprivrednim proizvodima, povećavaju površine pod intenzivnim kulturama, potrošnju mineralnih đubriva i resursa vode i energije (videti : Weaver, 2006).


Tabela 1.

Uti caji turizma na lokalne zajednice u turisti čkim desti nacijama

Vrsta uti caja Poziti vni uti caji ☺ Negati vni uti caji

Ekonomski povećana potrošnja☺ novi poslovi i zaposlenost☺ nova radna snaga☺ povećanje standarda života☺ nove investi cije☺ nova znanja i vešti ne☺

lokalizovana infl acija špekulacije nepokretnosti ma neuspeh u privlačenju turista odliv kapitala neadekvatne procene troškova razvoja turizmapovećani troškovi za zdravstvo i obrazovanjesti canje loše reputacije usled neadekvatnih kapaciteta, usluga ili cenanegati vne reakcije postojećih preduzeća zbog konkurencije u obezbeđenju lokalne radne snage i državnih fondova ekonomska eksploatacija lokalnog stanovništva zarad politi čkih ambicija

Sociokulturni povećanje kvaliteta življenja ☺ lokalnih zajednicapovećanje interesa i angažovanja ☺ lokalnog stanovništva u turisti čkim akti vnosti majačanje regionalnih vrednosti i ☺ tradicijajačanje ponosa i integriteta ☺ lokalne zajednicenove percepcije stanovništva☺ priznanje vrednosti lokalnih ☺ zajednica u regionalnom okruženju

komercijalizacija skoro svih akti vnosti u funkciji turizmamodifi kacija akti vnosti i događaja za turisti čke potrebepotencijalno povećanje kriminalapromene u društvenoj strukturi i raslojavanje društvenih grupakulturne razlike između turista i lokalnog stanovništva – uznemiravanje, nerazumevanje i dr korišćenje turizma za uvođenje nepopularnih mera

Prostorno-envajeron-mentalni

razvoj novih atrakcija, ☺ recepti vnih kapaciteta i lokalne infrastrukturepovećana dostupnost prostora☺ ulaganja u zašti tu i prezentaciju ☺ prirodnog i kulturnog nasleđastrategije upravljanja ☺ poseti ocima

zagađenje životne sredine promene u ekološkim procesima ugrožavanje biodiverziteta promene staništa, uslova razmnožavanja i ishrane vrstaugrožavanje kulturnog nasleđa arhitektonsko zagađenje prostora neprimerenom arhitekturomnekontrolisano širenje izgradnje i povećanje intenziteta korišćenja prostora

Izvor: Hall M., Page S., The Geography of Tourism and Recreati on, Rotledge, 1999


Polazeći od uti caja turizma na okruženje, u usmeravanju i upravljanju razvojem tu-rizma razmatraju se tri osnovne dimenzije održivog turizma, i to:

envajeronmentalna održivost – podrazumeva razvoj kompati bilan sa održavanjem osnovnih ekoloških procesa i biološke raznovrsnosti , očuvanjem prirodnog nasleđa i prirodnih turisti čkih resursa, zašti tom i racionalnim korišćenjem priro-dnih resursa (naročito neobnovljivih i strateški značajnih za razvoj područja) i zašti tom životne sredine; sociokulturna održivost – podrazumeva razvoj koji uvažava socijalnu jednakost i pruža jednake mogućnosti svima (turisti ma, zaposlenima i lokalnom stanovništvu), podržava očuvanje i jačanje socijalnog integriteta, kulturnog ide-nti teta i tradicionalnih vrednosti lokalne zajednice; iekonomska održivost – podrazumeva ekonomski efi kasan razvoj turizma i turisti čkog područja i fi nansijsku podršku implementaciji izabrane strategije održivog razvoja turizma.

Posebnu dimenziju predstavlja politi čka održivost, koja podrazumeva konsenzus nivoa upravljanja, ključnih aktera u javnom i privatnom sektoru i stanovništva, uz odgovarajuću insti tucionalno-organizacionu podršku u implementaciji izabrane strate-gije održivog razvoja turizma.

Sušti na održivosti jeste pronalaženju prave mere, to jest balansa između razvoja turizma i turisti čkih područja, s jedne strane, i zašti te i očuvanja životne sredine, resu-rsa i vrednosti područja i lokalnih zajednica, s druge (videti više: Swarbrooke, 2005). To je i zalaganje za pristup da se održivost turizma može ostvariti samo kao integralan deo održivog razvoja područja (slika 3).

Slika 3. Dimenzije održivog turizma

Prilagođeno prema: Swarbrooke J., Sustainable Tourism Management,

CABI Publishing, 2005: 83.


2.3. KONCEPT MASOVNOG, ALTERNATIVNOG I EKOTURIZMA

2.3.1. Koncept masovnog i alternati vnog turizma

Konvencionalni masovni (stari) turizam zasnovan je na standardizovanim i čvrsto upakovanim putovanjima, po principu proizvodne linije, s neograničenim rastom koji nije uvažavao vrednosti resursa i okruženja.

Alternati vni (novi) turizam predstavlja odgovor na rezultate masovnog turi-zma i kvalitati vne promene u turisti čkoj tražnji. Fleksibilan je, zasnovan na konceptu održivosti i odgovorne razmene za sve učesnike (obostrano koristan za turiste i lokalne zajednice) i individualno orijenti san. Može da se shvati i kao koncept koji je prethodio ideji održivosti i koji podržava održivi razvoj turizma.

Široka je i otvorena lepeza turisti čkih proizvoda koji odgovaraju konceptu konven-cionalnog masovnog, ili alternati vnog turizma. Pojedini turisti čki proizvodi mogu da budu kreirani u okviru oba koncepta – npr. religijski, urbani, kulturološki i turizam edu-kacije. Turisti čki proizvodi se kreiraju s odlikama jednog, ali mogu da poprime i poje-dine odlike drugog koncepta.

Konceptu alternati vnog turizma odgovaraju turisti čki proizvodi kao što su: ekoturizam; farmerski ili agroturizam; domaćinski turizam – smeštaj u domaćinstvima; turizam volonterskih akti vnosti – turisti se na volonterskoj osnovi uključuju u organizovane akcije na unapređenju kvaliteta življenja, zašti ti turisti čkih resursa ili životne sredine desti nacije; “backpacking” turizam – duža individualna putovanja s malo prtljaga, u rancu ili vreći; i dr

Međuti m, i ekoturizam i farmerski turizam mogu da poprime pojedine odlike mas-ovnog turizma.

Viver izdvaja pet grupa ključnih karakteristi ka turisti čkih proizvoda, na osnovu kojih mogu da se klasifi kuju na konvencionalan ili alternati vni ti p (tabela 2).

Masovni turizam je zasnovan na brzom, nekontrolisanom, kratkoročnom i sektor-skom pristupu razvoju, dok se alternati vni turizam zasniva na sporom, kontrolisanom, dugoročnom i integralnom pristupu razvoju.

Za masovni turizam karakteristi čno je organizovanje velikih grupa turista, sa fi ksnim programom i usmerenim akti vnosti ma koje, uglavnom, zadovoljavaju njihove turisti čke potrebe, te turisti imaju pasivnu ulogu u kreiranju turisti čkog proizvoda. U alterna-ti vnom turizmu učestvuju pojedinci ili porodice, koji samostalno, često i spontano, odlučuju o izboru kretanja i turisti čkim akti vnosti ma. Usled toga su zahtevni i imaju akti vnu ulogu u kreiranju turisti čkog proizvoda.


U masovnom turizmu se očekuje uobičajena atrakti vnost prostora, ali može da bude opredeljujuća namenski izgrađena atrakti vnost ili kreirani doživljaj. Za alternati vni turi-zam opredeljujuća je autenti čnost turisti čkog područja u pogledu očuvanih vrednosti prirod-nih i kulturnih dobara i resursa, socijalnog integriteta i kulturnog identi teta lokalne zajed-nice. Zbog toga alternati vni turizam podrazumeva akti vno uključivanje lokalne zajednice u turizam, ne kao dominantnu, već komplementarnu ekonomsku akti vnost čiji su nosioci lokalni investi tori i preduzeća. Za lokalnu zajednicu to znači i mogućnost obezbeđenja dodatnog izvora prihoda za domaćinstva, kontrolisan razvoj turizma, uređenje i izgradnju prostora i poboljšanje kvaliteta života lokalne zajednice (Weaver, 2006).

Tabela 2.

Osnovne razlike između masovnog i alternati vnog turizma

Ključne karakteristi ke

Masovni (stari) turizam

Alternati vni (novi) turizam

Opšte karakteristi ke brz razvoj maksimizovati nekontrolisan kratkoročan sektorski pristup

spor razvoj opti mizovati kontrolisan dugoročan holisti čki pristup

Ponašanje turista velike grupe fi ksni program usmereni turista dovoljan i pasivan bez znanja stranih jezika znati željno bučno

pojedinci, porodice spontane odluke turista odlučuje zahtevan i akti van učenje stranih jezika takti čno ti ho

Osnovni uslovi usredsređeni odmori neobučena radna snaga propagandni klišei prodaja snagom

raspoređeni odmori obučena radna snaga obrazovanje turista prodaja srcem

Razvojne strategijei regulacije

neplaniran razvoj vođene projekti ma ekonomski rast i profi t spoljni investi tori korporacijska kontrola slobodno tržište

planski razvoj vođene konceptom dobrobit lokalne zajednice lokalni investi tori kontrola lokalne zajednice intervencije javnih vlasti

Izgradnja veliki kapaciteti novi objekti koncentracija sadržaja visoke gusti ne korisnika internacionalni sti l u arhitekturi

mali kapaciteti ponovna upotreba – reciklaža postojećih objekata

disperzija sadržaja niske gusti ne korisnika lokalni arhitektonski sti l i lokalni materijali

Izvori: Weaver D., Sustainable Tourism: Theory and Practi ce, Elsevier, 2006: 41.


Približavanje koncepcija masovnog i alternati vnog turizma odvijaće se sa stanovišta primene pristupa, principa i kriterijuma održivog razvoja, pre svega u pogledu zašti te i održivog korišćenja turisti čkih resursa i uređenja prostora. Polazeći od atrakti vnosti prostora, mudrog korišćenja turisti čkih i drugih, prirodnih i stvorenih/antropogenih resursa, može da se očekuje formiranje različiti h kombinacija međusobno kompati bilnih turisti čkih proizvoda, konvencionalnog i alternati vnog ti pa, na određenom turisti čkom području/centru.

Da to neće biti lak i brz proces ukazuju kampanje nevladinih organizacija proti v pojedinih modaliteta razvoja masovnog turizma i njihovog izazova za održivi turizam (primer 6).

☼ Primer 6.KAMPANJA NVO ZA „GLOBALNI PROGRAM PROTIV MEGA RIZORTA I TRGOVINE NEPOKRETNOSTIMA”Krajem 2008. godine nevladine organizacije iz Azije (Indija, Tajland i dr.) pokrenule su globalnu kampanju proti v envajeronmentalno neodgovorne izgradnje mega rizorta, tj. velikih turisti čkih kompleksa, prevashodno zbog pranja nelegalno stečenog novca ulaganjem u nepokretnosti . Glavni priti sak mega investi cija usmeren je na konverziju velikih površina poljoprivrednog zemljišta za mega turisti čke komplekse i golf terene. Moti vacija privatnog sektora je maksimizacija profi ta uz minimum troškova, što je su-protno konceptu održivog razvoja turizma i dobrobiti lokalnih zajednica. Organizatori kampanje postavljaju pitanje da li su inicijati ve i politi ke međunarodnih tela i vlada za održivi turizam samo deklarati vne, ili će adekvatno reagovati na problem (www.ecoclub.com, 2009).

2.3.2. Koncept ekoturizma

Ekoturizam je zasnovan na koncepciji održivog razvoja turizma. Uključuje i elemente ruralnog i kulturološkog turizma, kao i pojedine elemente urbanog turizma – tzv. „ur-bani ekoturizam” (videti : Weaver, 2006).

Može da se defi niše kao ekološki odgovorno putovanje i poseta područjima s rela-ti vno očuvanom prirodom, radi uživanja, proučavanja i uvažavanja vrednosti prirode, predela i kulturnog nasleđa, promovisanja i uključivanja u zašti tu i unapređenje ti h vrednosti , životne sredine i lokalnih zajednica.


Prema Viveru (ibid.) tri su ključna kriterijuma za defi nisanje ekoturisti čkog proizvoda:atrakti vnost prostora, obrazovna interakcija, i očuvanje kvaliteta životne sredine i sociokulturna održivost.

Atrakti vnost prostora obuhvata primarnu i sekundarnu atrakti vnost.

Primarna aktrakti vnost je zasnovana na rela-ti vno očuvanoj prirodi i prirodnim vrednos-ti ma i retkosti ma, koje pobuđuju interesova-nje na nivou celog ekosistema – kišne šume, koralni grebeni i dr, ili odabranih kompo-nenti ekosistema, to jest izuzetnih, retkih ili atrakti vnih biljnih i životi njskih vrsta – mega faune (gigantske pande, planinske gorile i sl) ili mega fl ore (šume sekvoje i sl). Na slika-ma su: Yosemite Nati onal Park (poznat po džinovskim sekvojama) i zašti ćene pande.

Sekundarna atrakti vnost zasnovana je na kulturnim uti cajima, nasleđu i odlikama pre-dela, gde je osnovno prisustvo direktnog ili indirektnog antropogenog uti caja na eko-sisteme, kao polazište za interpretaciju i razumevanje ekosistema i predela (prirodnog i kulturnog).

Obrazovna interakcija obuhvata primarnu i sekundarnu moti vaciju. Primarna je moti -vacija turista za učenjem, radi upoznavanja i boljeg razumevanja prirode, preduzimanja akti vnosti na očuvanju i unapređenju prirodnih i kulturnih dobara i resursa ekodesti naci-je. Sekundarna je moti vacija turista da prihvate odgovorno delovanje i upražnjavanje ekološke orijentacije, kako u toku boravka u ekodesti naciji, tako i u svakodnevnom životu.

Za očuvanje kvaliteta životne sredine i sociokulturnu održivost primarna je primena najbolje strategije održivog razvoja turizma, posebno na minimiziranju potrošnje neo-bnovljivih i ograničenih resursa (prioritetno vode za piće i energije – primer izgradnje objekata po principima bioklimatske i solarne arhitekture i dr) i brzo otklanjanje, eve-ntualnih, negati vnih efekata razvoja ekoturizma na prirodne vrednosti i životnu sredinu. Sociokulturna održivost podrazumeva akti vno učešće lokalne zajednice, privatnog sekto-ra (mala i srednja preduzeća), korišćenje ili remodelovanje postojećih izgrađenih fondo-va i obezbeđenje dodatnih ili alternati vnih izvora prihoda za lokalno, pretežno ruralno stanovništvo (usluge vodičke službe, ekokonačište, rekreati vne akti vnosti i dr). Podra-zumeva i povećanje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva i očuvanje kulturnog identi -teta lokalne zajednice – očuvanjem lokalne kulture, tradicije i vešti na, tradicionalne ar-hitekture, povećanjem samosvesti i samopoštovanja lokalnog stanovništva, edukacijom i uključivanjem žena i mladih u pružanje usluga i lokalnih proizvoda ekoturisti ma i dr.


Osnovna razlika ekoturizma u odnosu na druge turisti čke proizvode, zasnovane na prirodnim turisti čkim resursima, leži u moti vaciji za obrazovanjem i učenjem o prirodi i ekosistemima. Dok ekoturizam ostvaruje korist za zašti tu područja i lokalne zajednice u ekološkoj, ekonomskoj i sociokulturnoj sferi, dotle putovanje u prirodu predstavljaju pasivno upoznavanje i uživanje u očuvanoj prirodi i njenim estetskim svojstvima, to jest namenjeno je samo zadovoljavanju pojedinih turisti čkih potreba. Na primer, turista koji putuje u prirodu posmatra pti ce. Ekoturista ide da posmatra pti ce sa lokalnim vodičem, uključuje se fi nansijski (takse i ulaznice, obezbeđivanje donacija i dr), promoti vno (u mestu svog stalnog boravka) i fi zički u akti vnosti oko čuvanja njihovog i staništa drugih ugroženih vrsta, daje doprinos lokalnoj privredi (odseda u lokalnom ekokonačištu, koristi lokalne ekoproizvode i usluge lokalnog stanovništva i dr).

Varijacije ova tri kriterijuma opredeljuju dva ti pa ekoturisti čkog proizvoda – sveobu-hvatan (čvrst) i minimalisti čki (meki) ti p (tabela 3). Sveobuhvatan ekoturisti čki proizvod podrazumeva primenu integralnog pristupa u kreiranju proizvoda – upoznavanje i pod-sti canje dubljeg razumevanja prirode i boravak u funkciji očuvanja vrednosti i resursa, uz minimalisti čke zahteve u pogledu smeštaja i usluga. Ovaj ti p odgovara konceptu alte-rnati vnog turizma, s malim grupama koje su orijenti sane na duža specijalizovana puto-vanja sa intenzivnijim (mentalnim i fi zičkim) iskustvima i dubljim doživljajem prirode. Minimalisti čki ekoturisti čki proizvod pruža osnovno upoznavanje i relati vno površno ra-zumevanje prirode. Može da bude na granici održivosti , to jest da ima negati vne uti caje na održivi razvoj ekodesti nacije. Upravo je ovaj ti p pogodan za poprimanje pojedinih odlika koncepta masovnog turizma, to jest masovnog ekoturizma, čija održivost ne mora (primer Nacionalnog parka Veliki kanjon Kolorada), ali može da bude dovedena u pitanje (Weaver, 2006).

Ekoturizam ima dominantno poziti vne, ali i pojedine negati vne envajeronmentalne, sociokulturne i ekonomske efekte (tabela 3, primer 7).

Pojedini negati vni envajeronmentalni uti caji koji se pripisuju ekoturisti ma, na primer širenje ljudskih bolesti među planinskim gorilama u istočnoj Africi, mogu se kontrolisati i minimizirati . U ekoturizmu se, na osnovu monitoringa njegovog uti caja na okruženje, preduzimaju potrebne preventi vne ili korekti vne mere i kontroliše da, eventualni, nega-ti vni efekti ostanu u granicama prihvatljivih promena.

Za ostvarivanje koncepta ekoturizma neophodna je kooperacija i koordinacija klju-čnih aktera: nacionalnog i regionalnog nivoa upravljanja, ekoturisti čke industrije (agen-cije, turoperatori, ekokonačišta i dr), lokalnih zajednica (lokalnog nivoa upravljanja i stanovništva), nevladinih organizacija i razvojnih agencija.

Pojedini negati vni envajeronmentalni uti caji koji se pripisuju ekoturisti ma, na primer širenje ljudskih bolesti među planinskim gorilama u istočnoj Africi, mogu se kontrolisati i minimizirati . U ekoturizmu se, na osnovu monitoringa njegovog uti caja na okruženje, preduzimaju potrebne preventi vne ili korekti vne mere i kontroliše da, eventualni, nega-ti vni efekti ostanu u granicama prihvatljivih promena.


Tabela 3.

Poziti vni efekti ekoturizma na okruženje

Envajeronmentalni efekti Sociokulturni efekti Ekonomski efekti

povećanje svesti o značaju ☺ održivog razvoja područja sa prirodnim vrednosti maobezbeđenje direktnih ☺ fi nansijskih dotacija države za ulaganja u zašti tu prirodnih vrednosti i resursaograničavanje razvoja poje-☺ dinih profi tabilnih akti vnosti i vidova turizma koji mogu da imaju negati van uti caj na prirodne vrednosti i životnu sredinu doprinos ekoturista i lokalnog ☺ stanovništva zašti ti područ-ja učešćem u volonterskim akti vnosti ma (pošumljavanje, održavanje i uređenje staza i sl) i pokretanjem donacija

očuvanje lokalne ☺ kulture, tradicije i vešti napovećanje samo-☺ svesti i samopo-štovanja lokalnog stanovništvauključivanje žena i ☺ mladih u pružanje usluga i lokalnih proizvoda ekoturi-sti masmanjenje emigra-☺ cije stanovništvapovećanje stan-☺ darda životanove investi cije☺ nova znanja i ☺ vešti ne

direktno i indirektno ☺ povećanje bruto na-cionalnog dohotka od ekoturizma otvaranje novih poslova ☺ za lokalna mala i srednja preduzećaobezbeđenje dodatnih ili ☺ alternati vnih izvora priho-da lokalnom stanovništvu (posebno poljoprivred-nim domaćinstvima)uključivanje lokalnih ☺ proizvoda u ekoturisti čki proizvodprihod lokalnog stanov-☺ ništva od zakupa zemljišta i objekataulaganje prihoda od ula-☺ znica u zašti ćena prirodna dobra u njihovu zašti tu i uređenje

Izvor: Weaver (2006), Swarbrooke (2005), CenOrt (2001)

Za ostvarivanje koncepta ekoturizma neophodna je kooperacija i koordinacija ključnih aktera: nacionalnog i regionalnog nivoa upravljanja, ekoturisti čke industrije (agencije, turoperatori, ekokonačišta i dr), lokalnih zajednica (lokalnog nivoa upravlja-nja i stanovništva), nevladinih organizacija i razvojnih agencija.

Prvi svetski samit o ekoturizmu održan je 2002. godine povodom Međunarodne godine ekoturizma u organizaciji Svetske turisti čke organizacije (UN WTO) i Programa Ujedinjenih nacija za životnu sredinu (UNEP). Međunarodno udruženje za ekoturizam (TIES) od tada svake godine organizuje međunarodne konferencije o ekoturizmu (poseti -ti : www.unep.org; www.ecotourism.org i dr). Sve je više dobrih primera ekodesti nacija i ekokonačišta (videti publikacije Svetske turisti čke organizacije: Sustainable development of Ecotourism – A Compilati on of Good Practi ces in SMEs, 2002, 2003), kao i programa podrške razvoju ekoturizma od strane različiti h međunarodnih, regionalnih i nacionalnih turisti čkih asocijacija i organizacija.


☼ Primer 7.

Dobitnici nagrade Međunarodnog ekoturisti čkog kluba do 2005-2007. godine su:

Ekoturisti čka agencija Ru-ande za program očuva-nja gorila i obuku lokalnog stanovništva za farmere.

Ekokonačište La Selva u džungli Ekvadora za razvoj održive farme svinja i do-prinos smanjenju lova na ugrožene vrste divljači.

Lokalna asocijacija u eko-turisti čkom naselju Gali-beeda (Indija) za organsku proizvodnju pirinča i čaja i zašti tu kišnih šuma.

Sve to ukazuje da na početku 21. veka raste značaj ekoturizma kao instrumenta za implementaciju Agende 21 za turisti čku privredu i za kooperaciju vlada, nevladinih or-ganizacija i turisti čke privrede u promociji održivog turizma.

3. KLJUČNI DOKUMENTI O ODRŽIVOM RAZVOJU TURIZMA

Po donošenju Agende 21 na Svetskom samitu o životnoj sredini i razvoju UN iz 1992. godine, doneti su brojni dokumenti koji su od direktnog ili indirektnog značaja za održivi razvoj turizma. Kako turizam nije bio posebna tema Agende 21 iz 1992. godine, to su Planom za implementaciju Agende 21 iz 2002. godine razrađeni zadaci turizma u implementaciji održivog razvoja.

Među međunarodnim dokumenti ma koji su od direktnog značaja za održivi turizam izdvajaju se: Povelja o održivom turizmu (1995), Berlinska deklaracija o održivom turi-zmu (1997), Opšti eti čki kodeks u turizmu (1999), Deklaracija o održivom turizmu na os-trvima azijsko-pacifi čkog regiona (2002), Deklaracija o ekoturizmu (2002), Deklaracije o turizmu i klimatskim promenama (Đerba 2003, Davos 2007) i dr

Svetska turisti čka organizacija (UN WTO), Svetski savet za turizam i trgovinu (WTTC) i Zemaljski savet (EC) usvojili su 1996. godine Agendu 21 za turisti čku privredu (Agenda


21 for the Travel&Tourism Industry – Towards Environmentally Sustainable Develo-pment), kao dokument za implementaciju ciljeva Agende 21 iz 1992. godine u sektoru turizma. Tek posle deset godina, na inicijati vu koalicije evropskih nevladinih organizaci-ja za održivi turizam, doneta je Agenda za održivi i kompeti ti vni evropski turizam 2007. godine.

3.1. AGENDA 21 ZA TURISTIČKU PRIVREDU

Agenda 21 za turisti čku privredu razrađuje za sektor turizma ciljeve i principe održivog razvoja utvrđene Agendom 21 iz 1992. godine.

Opšti cilj Agende 21 za turisti čku privredu (dalje: Agenda) jeste ustanovljavanje programa održivog razvoja turizma, kojim će se uspostaviti sistem i procedure za inko-rporiranje koncepta i principa održivog razvoja u proces donošenja odluka i preduzima-nja akcija koje su neophodne za ostvarivanje održivog turizma.

Ovaj dokument predstavlja akcioni program zasnovan na dvanaest ciljeva održivog turizma:

Ekonomska održivost i kompeti ti vnost desti nacija i preduzeća,

Ekonomski prosperitet lokalnih zajednica, Kvalitetno zaposlenje u turizmu i podržano

turizmom,Socijalna jednakost, Zadovoljstvo turista, Lokalna kontrola, Dobrobit lokalne zajednice, Kulturna raznolikost, Prostorni integritet, Biološki diverzitet, Resursna efi kasnost, Očuvanje životne sredine.

Prvi cilj Agende jeste da se obezbedi dugoročna ekonomska održivost i kompeti -ti vnost turisti čke desti nacije i lokalnih malih i srednjih preduzeća turisti čke privrede. U ostvarenju ovog cilja važnu ulogu ima: upoznavanje turisti čkog tržišta, zadovoljstvo turista desti nacijom, dobri i stabilni uslovi poslovanja, očuvanje i povećanje atrakti vno-sti desti nacije i dr

Turizam bi trebalo da maksimalno doprinese ekonomskom prosperitetu lokalnih zajednica. Kako lokalne zajednice podnose znatan deo tereta negati vnih eksternih troškova indukovanih turizmom, mora se maksimizirati povratno ulaganje turizma u razvoj lokalnih zajednica, uključujući i povećanje udela prihoda lokalnih zajednica od turisti čke potrošnje.


Obezbeđenje kvalitetnog zaposlenja može da se ostvari povećanjem broja i kvalite-ta lokalnih poslova u turizmu i poslova podržanih turizmom. Bolji uslovi rada doprino-se kvalitetnijem obavljanju poslova, većoj efi kasnosti i produkti vnosti , poboljšanju odnosa zaposlenih prema turisti ma i većem zadovoljstvu turista. To se može ostvariti kreiranjem stabilnih i stalnih poslova sa punim radnim vremenom, korektnim platama i pogodnosti ma za zaposlene. Preduslov je smanjenje sezonalnosti turisti čke tražnje razvojem celogodišnje turisti čke ponude desti nacije. Pored primene međunarodnih standarda koji garantuju osnovna prava radnika, kvalitetni poslovi podrazumevaju i socioekonomsko blagostanje i povećanje životnog standarda zaposlenih.

Ostvarivanje socijalne jednakosti podrazumeva široko rasprostranjenu i fer distribuciju ekonomskih i socijalnih dobiti od turizma u lokalnoj zajednici. To se u prvom redu odnosi na direktan doprinos turizma smanjenju siromaštva, to jest na poboljšanje mogućnosti za zaposlenje i pružanje usluga u turizmu za siromašne članove lokalne zajednice. Indi-rektan doprinos može da se ostvari usmeravanjem dela prihoda turizma za socijalne pro-grame lokalne zajednice.

Zadovoljstvo turista podrazumeva osećaj bezbednosti , zadovoljstva i ispunjenosti kod poseti laca. Održivi turizam ima socijalnu dimenziju, koja se ne odnosi samo na lokalno stanovništvo, već i na turiste. To znači da je održivi turizam dostupan svima bez ikakve diskriminacije. Ostvarenje ovog cilja podrazumeva obezbeđenje pristupa i korišćenja tu-risti čkih sadržaja za hendikepirane osobe, zati m uslova za odmor socijalno i ekonomski ugroženog stanovništva, obezbeđenje sigurnosti turista (zdravstvene, proti vpožarne i za-šti te od elementarnih nepogoda i dr), monitoring zadovoljstva turista i kvaliteta njihovog iskustva.

Obezbeđenje lokalne kontrole podrazumeva uključivanje, osposobljavanje i dava-nje nadležnosti lokalnim zajednicama u planiranju, odlučivanju i upravljanju razvojem turizma, u konsultaciji sa ključnim sektorskim akterima. Polazi se od fundamentalnog principa održivog razvoja da ljudima treba dati odgovornost i kontrolu nad sopstvenim životi ma. Turisti čke desti nacije koje uključuju lokalne zajednice u planiranje i impleme-ntaciju turisti čkih projekata imaju daleko više uspeha u ostvarivanju održivog razvoja i dobiti za lokalno stanovništvo. Da bi se lokalni akteri (nivo upravljanja, privredni subjekti i stanovništvo) akti vno uključili u donošenje odluka o razvoju turizma neophodna je nji-hova obuka, podizanje svesti o efekti ma turizma na lokalnu zajednicu i blagovremeno informisanje javnosti .

Dobrobit lokalne zajednice podrazumeva podržavanje i viši kvalitet življenja lokalnog stanovništva, uz izbegavanje svake forme socijalne i envajeronmentalne degradacije ili eksploatacije. Za ostvarenje ovog cilja potrebno je pažljivo upravljanje brojem, kretanjem i koncentracijom turista u odnosu na domicilno stanovništvo, radi uvažavanja lokalnog načina života, sociokulturnih odlika i potreba. Poseban značaj ima planiranje korišćenja i uređenja prostora turisti čke desti nacije, u prvom redu razmeštaj i organizacija turisti čkih sadržaja i akti vnosti i obezbeđenje njihove dostupnosti korisnicima, razvoj infrastru-kturnih sistema za potrebe turista i lokalnog stanovništva i očuvanje raspoloživih lokalnih resursa desti nacije.


Očuvanje i uvažavanje kulturne raznolikosti jeste jedan od ključnih principa održivog razvoja. Turizam treba da doprinese zašti ti , upoznavanju i poštovanju kulturnog nasleđa, autenti čne lokalne kulture, tradicija i specifi čnosti lokalne zajednice. Neophodna je podrška turizma efi kasnom upravljanju i zašti ti kulturnog nasleđa, pre svega obazrivim upravljanjem kretanjem i akti vnosti ma turista i obezbeđenjem fi nansijske podrške zašti ti nasleđa iz ostvarenog prihoda. Potrebna je saradnja sa lokalnim zajednicama radi adekvat-ne prezentacije autenti čne lokalne kulture, pažljivo osmišljene interakcije stanovništva i turista, formiranja turisti čkog iskustva i prevazilaženja kulturoloških razlika.

Prostorni integritet, značajan za atrakti vnost desti nacije, ostvaruje se planskim uređenjem prostora, očuvanjem i unapređenjem esteti ke predela i izgrađenih prosto-ra i sprečavanjem degradacije prostora. Planskim korišćenjem i uređenjem prostora obezbeđuje se usklađivanje razvoja turizma sa potencijalima i ograničenjima prosto-ra, lokalnih resursa, nasleđa i lokalnih zajednica. Neophodne podrške obezbeđuju se različiti m kodovima (za korišćenje osetljivih i turisti čki atrakti vnih prostora, izgradnju pro-stora i sl), monitoring i kontrolnim sistemom, kao i akti vnosti ma na uređenju i održavanju otvorenih prostora, predela i objekata.

Jedan od ciljeva Agende jeste očuvanje biloškog diverziteta, zašti ta očuvane prirode, staništa i vrsta, uz minimiziranje šteta prouzrokovanih turizmom. Ostvaruje se sara-dnjom između javnog i privatnog sektora u turizmu i područjima očuvane prirode i koordinacijom upravljanja razvojem turizma i zašti tom prirodnog nasleđa. Sprečavanje i minimiziranje šteta od turizma najefi kasnije se posti že edukacijom turista i lokalnog stanovništva o vrednosti ma koje se šti te i merama za njihovu zašti tu. Neophodno je i podsti canje turisti čke privrede na ulaganje dela prihoda od turizma u zašti tu biodiver-ziteta i prirodnog nasleđa.

Posti zanje resursne efi kasnosti podrazumeva minimiziranje korišćenja ograničenih i neobnovljivih resursa za razvoj i funkcionisanje turisti čkih kapaciteta i usluga. Primenom holisti čkog, tj. integralnog pristupa u planiranju razvoja desti nacije može da se uspostavi balans između raspoloživih resursa i njihovog korišćenja za zadovoljavanje turisti čkih i potreba lokalne zajednice. U planiranju korišćenja i uređenja prostora posebna pažnja se mora posveti ti izboru lokacija i kapaciteti ma turisti čkih sadržaja i razmatranju alter-nati vnih rešenja, kako bi se očuvali lokalni resursi, efi kasno koristi o raspoloživ prostor i ispoštovale potrebe lokalnih zajednica.

Očuvanje kvaliteta životne sredine podrazumeva minimiziranje zagađenja vazduha, vode, zemljišta i produkcije otpada od strane turisti čkih preduzeća i turista. Za ostvarenje ovog cilja najznačajniji su: promocija i razvoj održivog transporta; redukcija korišćenja opasnih materija; sprečavanja ispuštanja otpadnih voda i odlaganja čvrstog otpada u vodotoke, jezera i mora; minimiziranje količine čvrstog otpada i njegovo bezbedno odla-ganje; korišćenje instrumenta procene uti caja na životnu sredinu pre donošenja odluke o realizaciji novog turisti čkog projekta, kao i u toku njegove realizacije i eksploatacije (Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry – Towards Environmentally Sustainable De-velopment, 1996; Making Tourism More Sustainable – A Guide for Policy Makers, 2005).


Ključni akteri održivog razvoja turizma jesu:

nacionalni i regionalni nivo upravljanja;

lokalni nivo upravljanja u turisti čkoj desti naciji i neposrednom okruženju;

lokalne zajednice u desti naciji i neposrednom okruženju;

sektor turizma - privatan sektor (menadžment hotela i drugih smeštajnih kapaciteta, organizatori putovanja, transport i dr);

sektori koji obezeđuju robe i usluge u turizmu;

sektori koji mogu da budu pod negati vnim uti cajem turizma (poljoprivreda, ribarstvo, mala i srednja preduzeća i dr); i

turisti .

Ključni instrumenti za implementaciju Agende 21 za turisti čku privredu jesu:

promene i prilagođavanja zakonskog osnova radi ostvarivanja ciljeva Agende 21;

korišćenje mehanizama slobodnog tržišta radi podsti canja održivosti proizvoda i usluga; i

dobrovoljni programi turisti čke privrede, radi obezbeđenja envajeronmentalno odgovornog i eti čkog upravljanja proizvodima i procesima integrisanjem aspekta zašti te životne sredine i okruženja u proces donošenja odluka.

Agenda 21 za turisti čku privredu adresirana je grupacijama koje imaju najviše uti ca-ja na ostale aktere u ostvarivanju održivog razvoja turizma. To su nacionalni nivo uprav-ljanja, turisti čke organizacije i udruženja turisti čke privrede, s jedne strane, i preduzeća turisti čke privrede, s druge.

3.1.1. Nacionalni nivo upravljanja, turisti čke organizacije i

udruženja turisti čke privrede

Za ostvarivanje održivog razvoja turizma ključna je uloga i odgovornost naciona-lnog nivoa upravljanja, to jest vlada sa ministarstvima nadležnim za turizam, transport, životnu sredinu, prostorno planiranje, trgovinu, vodoprivredu i druge sektore.

Nacionalne turisti čke organizacije, po pravilu, zadužene su za marketi ng i planiranje, sa savetodavnom ulogom u odnosu na vlade.

Reprezentati vna udruženja turisti čke privrede značajna su za ostvarivanje partne-rstva između javnog i privatnog sektora u turizmu.

Agendom 21 defi nisani su ključne akti vnosti za izradu programa održivog razvoja turizma (slika 4), i to:

prihvatanje koncepta i ciljeva održivog razvoja u insti tuciji ili organizaciji;

ocena envajeronmentalnih, ekonomskih, socijalnih i kulturnih uti caja turizma u regionu;


utvrđivanje prioritetnih akcija, sa sledećim koracima utvrđivanje zadataka, akcionog programa i organizacije zadužene za njegovu realizaciju i koordinaciju aktera;implementacija akcionog programa; monitoring progresa u implementaciji akcionih programa i ostvarenih efekata/ učinaka turzima na okruženje; i

periodično izveštavanje – interno, na nivou insti tucija i organizacija, i eksterno, informisanjem javnosti .

Slika 4. Izrada programa održivog razvoja turizma

Izvor: Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry – Towards Environmentally Sustainable Development, 1996: 39

Agendom je utvrđeno devet prioritetnih akcija nacionalnog nivoa upravljanja (vla-da), nacionalne turisti čke organizacije (NTO) i udruženja turisti čke privrede (UTP):

zakonski, ekonomski i dobrovoljni osnov za primenu koncepta,planiranje održivog razvoja turizma, ustanovljavanje i praćenje uti caja turizma na životnu sredinu,obuka, obrazovanje i društvena svest, razmena informacija, znanja i tehnologija, učešće svih segmenata društvene zajednice, razvoj održivih turisti čkih proizvoda, monitoring napretka, partnerstvo za održivi turizam.


PRILAGOĐAVANJE ZAKONSKOG, EKONOMSKOG I DOBROVOLJNOG OSNOVA KONCEPTU ODRŽIVOG TURIZMA

Cilj ove prioritetne akcije jeste procena postojeće i potrebne podrške zakonskog, ekonomskog i dobrovoljnog osnova ostvarivanju održivog turizma.

Osnovni zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu:Procena adekvatnosti postojećeg zakonskog osnova, ekonomske i politi ka dobrovoljnosti , sa utvrđivanjem prioriteta za njihovo usklađivanje sa ciljevima progra-ma održivog razvoja turizma. Razvoj partnerstva sa ključnim sektorima, nivoima upravljanja i turisti čkom privredom, radi utvrđivanja najpogodnije kombinacije različiti h instrumenata (za-konskog osnova, ekonomske i politi ke dobrovoljnosti ) za ostvarivanje održivog turizma.Korišćenje ekonomskih instrumenata za

uključivanje troškova envajeronmentalnih šteta, nastalih u proizvodnji i korišćenju proizvoda i usluga i odlaganjem otpadnih materija, u cenu turisti čkih proizvoda i usluga;sti mulacije preduzećima koja uvode i primenjuju postupke za smanjenje otpada i koriste reciklirane ili proizvode koji mogu da se recikliraju; obezbeđenje uključivanja stvarnih troškova potrošnje energije u cenu proizvoda i usluga, čime se sti mulišu preduzeća koja minimiziraju potrošnju energije; obazriv pristup korišćenju i upravljanju potencijalno opasnim materijama, primenom principa zagađivač plaća i dr.

Određivanje najprihvatljivijih podsti cajnih sistema, koji će se primenjivati za nagrađivanje dobrih primera očuvanja okruženja u praksi turisti čke privrede.Ohrabrivanje odgovornog preduzetništva utvrđivanjem kodeksa privredne prakse (primer: Global Code of Ethics for Tourism).Organizovanje panel diskusija o održivom turizmu, radi razvoja partnerstva među različiti m akterima u turizmu, i između razvijenih i zemlja u razvoju, radi razmene iskustava o odgovarajućim politi kama podrške turizmu.

USTANOVLJAVANJE I PRAĆENJE EKONOMSKIH, SOCIOKULTURNIH I ENVAJERONMENTALNIH UTICAJA TURIZMA NA OKRUŽENJE

Cilj ove prioritetne akcije jeste analiza i procena uti caja akti vnosti svake insti tucije i organizacije na održivi razvoj turizma.

Zadatak je da insti tucije i organizacije, na osnovu procene uti caja, pripreme planove i programe poboljšanja za:

Maksimalno efi kasno korišćenje resursa, u prvom redu energije i vode. Odgovarajući tretman otpadnih voda pre ispuštanja u recipijent, i ponovno korišćenje prečišćene vode. Minimiziranje stvaranja otpada kroz programe smanjenja potrošnje, ponovnu upotrebu proizvoda i recikliranih materijala, uz obezbeđenje organizovanog i


sanitarno bezbednog prikupljanja, transporta i odlaganja preostalog otpada.Minimiziranje korišćenja potencijalno opasnih sup- stanci i odgovorno i bezbedno odlaganje opasnog optada.Podsti canje zaposlenih da koriste meke oblike prevoza – bicikl, pešačenje i sl Obezbeđenje jednakih mogućnosti zapošljavanja, naročito za žene i lokalno stanovništvo u desti naci-jama.Poboljšan marketi ng NTO i UTP na prezentaciji karakteristi ka desti nacija i na pružanju saveta klijenti ma kako da pomognu u očuvanju njenih jedinstvenih prirodnih i kulturnih dobara i vrednosti .Podsti canje održivih vidova potrošnje u komunikaciji insti tucija i organizacija sa sektorom turizma i drugim sektorima.

OBUKA, OBRAZOVANJE I DRUŠTVENA SVEST Cilj ove prioritetne akcije jeste obrazovanje svih aktera, naročito onih koji upravljaju

turizmom, o potrebi za razvojem održivijih oblika turizma i pružanje neophodnih znanja za ostvarivanje održivog turizma.

Zadaci, u prvom redu organa vlade nadležnog za turizam, jesu:Saradnja sa turisti čkim preduzećima kako bi se razvila obrazovna mreža i olakšala razmena materijala, znanja i pomoći turisti čkim preduzećima u zemljama u ra-zvoju. Saradnja sa preduzećima i organizacijama turisti čke privrede u pružanju odgovarajućih znanja o upravljanju okruženjem, organizovanjem i serti fi kova-njem tečajeva obuke i predavača. Saradnja sa ministarstvom za obrazovanje i drugim organima vlasti da bi se problemati ka održivog razvoja i životne sredine uvrsti la u školske programe (počev od predškolskog vaspitanja i obrazovanja), a naročito u programe visokog obra-zovanja u turizmu.Saradnja sa privredom u organizovanju obuke uz rad, koja će omogućiti zaposlenima sti canje kvalifi kacije za upravljanje zašti tom životne sredine u turizmu.Podsti canje preduzeća da promovišu održivost među potrošačima, dobavljačima i lokalnim zajednicama.

PLANIRANJE ODRŽIVOG RAZVOJA TURIZMA

Cilj ove prioritetne akcije jeste razvoj i primena efi kasnijih mera za plansko korišćenje prostora, kojima će se obezbediti maksimiziranje potencijalnih envajeronmentalnih i ekonomskih dobiti od turizma i minimiziranje potencijalnih envajeronmentalnih i so-ciokulturnih troškova/šteta.


Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu:Saradnja sa lokalnim i regionalnim organima upravljanja zaduženim za planiranje, da bi se podigla svest o mogućim problemima vezanim za loše planiranje i upravljanje ra-zvojem turizma.Davanje uputstava i logisti čke podrške lokalnim organima upravljanja u planiranju i kontroli razvoja održive turisti čke desti nacije (primer: UN WTO, Sustainable Tour-ism Development: A Guide for Local Planners, 2005). Usmeravanje razvoja turizma u posebno osetljivim i za- šti ćenim područjima, davanje preporuka lokalnom i re-gionalnom nivou upravljanja za izradu procena uti caja na okruženje pre donošenja odluke o realizaciji turisti čkog programa i projekta, ili pre-poruke za ograničavanje, odnosno zabranu razvoja turizma. Kontrola primenljivosti i efi kasnosti planskih rešenja, regulacija i smernica za ostvarivanje održivog razvoja turizma.U domenu saobraćaja

razvoj, unapređenje i efi kasno upravljanje troškovno isplati vijim, efi kasnijim i manje zagađujućim transportnim sistemima;saradnja sa lokalnim nivoom upravljanja i lokalnim transportnim preduzećima, radi obezbeđenja efi kasnijeg odvijanja javnog prevoza i održavanja saobraćajne infrastrukture;planiranje novog razvoja turisti čkih sadržaja i akti vnosti u prostoru koji je dobro povezan sa postojećim ili planiranim javnim prevozom velikog kapa-citeta; saradanja sa lokalnim zajednicama i preduzećima turisti čke privrede radi obezbeđivanja bezbednih bici-klisti čkih i pešačkih staza za turiste i lokalno stano-vništvo, kao i za preduzimanje drugih mera za sma-njenje dolaska i kretanja u desti naciji individualnim motornim vozilima;objedinjeno planiranje i upravljanje korišćenjem prostora i razvojem saobraćaja, kako bi se skrati le distance i smanjio obim i frekvencije saobraćajnih kretanja.

Pružanje pomoći lokalnim i regionalnim organima upravljanja u proceni kapaciteta prostora desti nacije za raz-voj turizma, u odnosu na raspoloživost i dostupnost ograničenih resursa (zemljišta, vode, energije, infrastru-kturnu opremljenost i dr), očuvanje životne sredine (eko-sistema, biodiverziteta) i kulturnih odlika lokalnih zajed-nica.


Usmeravanje razvoja turizma koji je komplementaran očuvanju priobalja, korišćenjem odgovarajućih politi ka za očuvanje kvaliteta vode i unapređenje plaža za kupanje (npr. Global Blue Flag) i zašti tu priobalnog pojasa od degradacije. Korišćenje turizma kao instrumenta socioekonomskog razvoja lokalnih zajednica i zašti te životne sredine u osetljivim područjima (priobalne zone, planinske regije i područja očuvanog biodiverziteta).

LAKŠA RAZMENA INFORMACIJA, ZNANJA I TEHNOLOGIJE IZMEĐU RAZVIJENIH I ZEMALJA U RAZVOJU

Cilj ove prioritetne akcije jeste da se obezbedi da sve društvene grupe, lokalno stanovništvo, uključujući žene, mlade i stare, dobiju mogućnost da učestvuju u razvoju održivog turizma.

Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu:Povećanje učešća žena i lokalnog stano- vništva u razvoju turizma.Obezbeđenje učešća lokalnog stanovništva u turizmu u skladu sa njihovom socijalnom sredinom i kulturom.Obezbeđenje ravnopravnog pristupa obuci i podjednakih mogućnosti za napredovanje za različite ciljne grupe lokalnog stanovništva – žene, mlade i stare. Razvoj odgovarajućih programa obuke lokalnog stanovništva u saradnji sa obra- zovnim insti tucijama i preduzećima. Pružanje uputstava regionalnim organima upravljanja za unapređenje saradnje sa lokalnim zajednicama.

RAZVOJ ODRŽIVIH TURISTIČKIH PROIZVODA Cilj ove prioritetne akcije jeste razvoj saradnje sa turisti čkom privredom i lokalnim

organima upravljanja kako bi se obezbedilo da postojeći i novi turisti čki proizvodi budu ekonomski, sociokulturno i envajeronmentalno održivi.

Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu:Defi nisanje komponenti održive turisti čke desti nacije u okviru nadležnosti vlade, ili lokalnog i regionalnog nivoa upravljanja. Saradnja sa organizacijama i turisti čkim preduzećima radi razvoja i primene odgovarajuće metodologije i postupaka za procenu uti caja turizma na životnu sredinu.Zašti ta i održivo korišćenje lokalnih resursa. Pružanje informacija i pomoći turisti ma da naprave izbor envajeronmentalno odgovornih turisti čkih proizvoda, primenom i promocijom prepoznatljivih oznaka kvaliteta proizvoda (primer 8).


Odgovorna izgradnja turisti čkih objekata u skladu sa zahtevima zašti te životne sredine i zašti te od elementarnih nepogoda, uz poštovanje lokalne graditeljske tradicije i primenu lokalnih materijala.Pomoć nosiocima razvoja desti nacije da uvode i primenjuju čiste tehnologije. Podrška saradnji između poljoprivrede i turizma kako bi se zašti ti lo produkti vno poljoprivredno zemljište za organsku proizvodnju hrane za turisti čku tražnju u desti naciji i dr

☼ Primer 8.TOUR OPERATORS’ INITIATIVE FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT – TOI

Različite inicijati ve TOI za održivi turisti čki proizvod:

Informati vna tabla putničke agencije sa preporukama za odgovorno puto-vanje i odmor.

Turisti volonterski učestvuju u prog-ramu zašti te kornjača u Venta Club Playa Maroma u Meksiku.

Uputstvo za odgovorno putovanje u područja sa UNESCO nasleđem, koje su pripremili norveška NVO i turisti čka industrija.

Videti više: TOI, Sustainable Tourism – The Tour Operators’ Contributi on, 2003, www.toiniti ati ve.org

MERENJE NAPRETKA U OSTVARIVANJU ODRŽIVOG RAZVOJA Cilj ove prioritetne akcije jeste da se ustanove realni i primenljivi pokazatelji/indika-

tori održivog razvoja turizma za monitoring i ocenjivanje napretka njegove implemen-tacije.

Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu:Razmatranje i procena načina na koji dostupni podaci mogu da se koriste za ocenu napretka u ostvarivanju održivog razvoja turizma u zemlji.Saradnja sa UN WTO na programu razvoja seta ključnih indikatora održivog razvoja turizma, koji mogu da koriste lokalni, regionalni i nacionalni nivo upravlja-nja. Razmena iskustava o izboru i validnosti indikatora održivog razvoja turizma sa drugim organizacijama, posebno sa organizacijama u zemljama u razvoju.


PARTNERSTVO ZA ODRŽIVI RAZVOJ Cilj ove prioritetne akcije jeste razvoj partnerstva sa svim akterima, da bi se olakšalo

odgovorno preduzetništvo i obezbedilo učešće lokalne zajednice u pripremi i ostvariva-nju programa održivog turizma.

Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu:Koordinacija među organima vlade odgovornim za održivi razvoj, turizam, životnu sredinu, prostorno planiranje i druge sektore.Obezbeđenje doslednosti razvojnih politi ka i uputstava koje organi vlade nude turisti čkoj privredi. Lakša razmena informacija između preduzeća i zemalja u razvoju radi razvoja održivih akti vnosti i proizvoda.Uvođenje podsti cajnih mera za društveno i envajeronmentalno odgovorno poslovanje turisti čke privrede. Promovisanje dobrovoljnih instrumenata upravljanja, kao što je Green Globe 21, koji podsti ču odgovorno preduzetništvo. Podsti canje turisti čke privrede da obučava zaposlene za upravljanje zašti tom životne sredine.Saradnja na obezbeđenju neophodne infrastrukture za poslovanje preduzeća na envajeronmentalno odgovoran način (primer postrojenja za preradu, reciklažu i odlaganje otpada). Sti mulisanje i obezbeđenje podrške turisti čkim preduzećima za usvajanje ciljeva i dosledno ostvarivanje štednje i efi kasnijeg korišćenja energije, sirovina i vode, tretmana otpadnih voda i čvrstog otpada (Agenda 21 for the Travel&Tourism In-dustry – Towards Environmentally Sustainable Development, 1996).

3.1.2. Preduzeća turisti čke privrede

Za ostvarivanje održivog razvoja turizma ključna je uloga i odgovornost svih segme-nata turisti čke privrede. Integrisanje aspekta održivosti u proces donošenja upravljačkih odluka i u akti vnosti preduzeća ne može se ostvariti preko postojećih programa turisti čke privrede, već izradom i implementacijom programa održivog razvoja turizma i upravlja-nja zašti tom životne sredine na nivou preduzeća. Proces izrade i implementacije progra-ma će varirati u skladu sa veličinom preduzeća, upravljačkom strukturom i poslovanjem, ali će ključne komponente biti slične.

Agendom su defi nisani ključne akti vnosti za izradu programa održivog razvoja turiz-ma i upravljanja zašti tom životne sredine preduzeća turisti čke privrede (slika 5), i to:

izjava o posvećenosti preduzeća konceptu i kriterijumima održivog razvoja; procena uti caja poslovanja preduzeća na životnu sredinu i razvoj lokalne zajednice;uključenost zaposlenih i njihovo prihvatanje odgovornosti za akti vnosti na zašti ti životne sredine;


izrada i interno objavljivanje politi ke zašti te životne sredine na nivou preduzeća; identi fi kacija opšti h ciljeva programa zašti te životne sredine; utvrđivanje prioritetnih akcija, sa sledećim koracima

priprema kroz upoznavanje zaposlenih sa ciljevima programa zašti te životne sredine;merenje trenutnih učinaka akti vnosti preduzeća na promene u životnoj sredini i lokalnoj zajednici;defi nisanje prioriteta, utvrđivanje zadataka i izrada akcionih programa za poboljšanje stanja životne sredine;implementacija akcionih programa; monitoring progresa i učinaka preduzeća na životnu sredinu i lokalnu zajednicu;

periodično izveštavanje – interno, na nivou insti tucija i organizacija, i eksterno, ključnih aktera u turizmu i javnosti .

Slika 5. Izrada programa upravljanja zašti tom životne sredine

Izvor: Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry – Towards Environmentally Sustainable Development, 1996: 55.


Agendom je utvrđeno deset prioritetnih akcija preduzeća turisti čke privrede (PTP):

Minimiziranje otpada, Štednja i upravljanje energijom, Upravljanje resursima čiste vode, Upravljanje otpadnim vodama, Opasne materije, Transport, Planiranje i upravljanje korišćenjem prostora, Projektovanje za održivi razvoj, Uključivanje zaposlenih, potrošača i lokalnog stanovništva u proces odlučivanja,Partnerstvo za održivi razvoj.

MINIMIZIRANJE OTPADA

Cilj ove prioritetne akcije jeste minimiziranje po-trošnje sirovina/resursa, maksimalno povećanje kva-liteta proizvoda i minimiziranje stvaranja otpadnih ma-terija.

Doprinos može biti neposredan, kroz svakodnevne poslovne akti vnosti preduzeća, i posredan, kroz odabir onih proizvoda koji imaju najmanji negati van uti caj na okruženje u svom životnom ciklusu (od proizvodnje do stvaranja i odlaganja otpadnih materija).

Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu:Smanjenje količine otpada kroz izbor proizvoda koji stvaraju najmanje otpada.Izbor dobavljača koji su spremni da prilagode proizvode tako da se smanji stvaranje otpada, naročito od ambalaže, ili da koriste recikliranu ambalažu. Ponovno korišćenje proizvoda, kad god je to mo- guće.Recikliranje otpadnih materija, komposti ranje i proizvodnja biogasa.Odgovorno odlaganje neizbežnog otpada. Podsti canje zaposlenih da primene principe minimiziranja otpada kod kuće.Saradnja sa organima upravljanja na envajeronmentalnim shemama i oznakama za proizvode i otpad.Slobodan pristup objekti ma za reciklažu i odlaganje otpada.

iziranja otpada kod kuće


ŠTEDNJA I UPRAVLJANJE ENERGIJOM Cilj ove prioritetne akcije jeste smanjenje korišće-

nja energije i emisije štetnih gasova u atmosferu. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu:

Uvođenje programa za smanjenje rasipanja energije (isključivanje opreme kada nije u upo-trebi, izbor opreme koja štedi energiju – A klasa uređaja i sl). Istraživanje novih i obnovljivih izvora energije – solarna, energija vetra, biomase, termominera-lnih izvora, hidroenergija i drRazvoj, korišćenje i širenje tehnologija koje štede energiju.Integracija aspekta energetske efi kasnosti u sve programe razvoja. Obučavanje zaposlenih o envajeronmentalnim koristi ma, dobiti ma od inicijati va za uštedu ener-gije.Obaveza multi nacionalnih kompanija je uvo- đenje energetski efi kasnih tehnologija u sve objekte, kako u razvijenim, tako i u zemljama u razvoju.

UPRAVLJANJE RESURSIMA ČISTE VODE Cilj ove prioritetne akcije jeste zašti ta kvaliteta voda, racionalno i efi kasno korišćenje

postojećih resursa.Turizam je veliki potrošač vode, naročito u predelima tople klime, u kojima turisti

za pojedine akti vnosti (bazeni, golf tereni i sl) koriste od 2 do 10 puta više vode nego lokalno stanovništvo.

Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Peduzimanje mera za zašti tu kvaliteta rezervi čiste vode i uvođenje posebnih postupaka u slučaju opasnosti od njihovog ugrožavanja.Razvoj javnih lokalnih vodovodnih sistema namenjenih zajedničkom korišćenju lokalne zajednice i turisti čkih kapaciteta.Smanjenje gubitaka vode u vodovodnoj mreži rekonstrukcijom i održavanjem sistema. Poređenja radi, u Srbiji se smatra opti malnim svođenje gubitaka u mreži sa 30-60% na 15%, što je neprihvatljivo veliki gubitak u većini zemalja EU. Unapređenje efi kasnosti korišćenja vode uvođenjem tehničkih modifi kacija sistema i uređaja za štednju vode (posebno sanitarine opreme sa kontrolisanim protokom – česme, tuševi, klozetske šolje).


Saradnja sa potrošačima u cilju smanjenja tražnje/potrošnje vode, informisanjem o značaju i mogućnosti ma štednje vode. Korišćenje kriterijuma zašti te kvaliteta voda za monitoring envajeronmentalnog uti caja akti vnosti preduzeća i za razvoj i ocenu održivosti novih projekata.Ponovno korišćenje i recirkulacija vode gde je to moguće (za uređaje za hlađenje, tehničku vodu, vodu za zalivanje zelenila, sportske i golf terene).

UPRAVLJANJE OTPADNIM VODAMA Cilj ove prioritetne akcije jeste minimiziranje stvaranja

otpadnih voda, radi zašti te kvaliteta vode i akvati čkih eko-sistema.

Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Odgovorno rešavanje problema prikupljanja i pre- čišćavanja otpadnih voda, radi zašti te kvaliteta podzemnih i površinskih voda. Izgradnja i korišćenje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) sredstvima državnih fondo-va, lokalnih zajednica i turisti čke privrede.Prema direkti vi EU za tretman otpadnih urbanih voda, za naselja sa 10.000 i više stanovnika u ose-tljivim slivnim područjima obavezno je PPOV sa sekundarnim (biološkim) i tercijarnim (hemijskim) prečišćavanjem, zbog zašti te kvaliteta voda.Za naselja sa 15.000 i više stanovnika u manje osetljivim slivnim područjima neophodna su PPOV sa sekundarnim ili primarnim (mehaničkim) preči-šćavanjem. Namera je da se utvrdi obaveza izgradnje PPOV za sva naselja sa 2000 i više stanovnika do 2010. go-dine. Za pojedine izdvojene turisti čke komplekse i ruralna turisti čka naselja sa niskim gusti nama naseljenosti neophodna je saradnja sa vladama i preduzećima iz drugih sektora za uvođenje odgovarajućih ob-jekata i procedura prečišćavanja voda, i to:

mezo i mikro PPOV za mali broj korisnika ili individualne korisnike;vodonepropusne septi čke jame; organizovano pražnjenje septi čkih jama, odvoženje i odlaganje sadržaja u PPOV; ili konstruisanje vlažnih livada u kojima se biološki prečišćava mehanički fi ltrirana voda iz septi čkih jama.


Uvođe nje dobrovoljnih programa čišćenja vodotoka i obala za zaposlene, lokalno stanovništvo i turiste. Uvođenje postupaka za zašti tu akvati čkih ekosistema za slučaj havarije sistema prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda u turisti čkom kompleksu, tj. objektu.Izbegavanje korišćenja proizvoda koji sadrže potencijalno opasne materije, a ako se koriste neophodan je predtretman otpadnih voda pre njihovog ispuštanja u kanalizaciju ili septi čku jamu.

OPASNE MATERIJE Cilj ove prioritetne akcije jeste zamena proizvoda koji sadrže potencijalno opasne

materije (toksične materije – hlor, arsen, cijanidi, boje i lakovi i dr, teški metali – olovo, cink i dr, naft ni derivati , mnoga organska jedinjenja) proizvodima koji su prihvatljiviji za okruženje.

Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Korišćenje proizvoda koji sadrže potencijalno opasne materije, redukcija na najmanju meru i, kada je moguće, njihovo supsti tuisanje drugim envajeronmentalno prihvatljivijim proizvodima.Procena ekoloških i fi nansijskih posledica pre odlučivanja za nabavku novih proizvoda koji sadrže potencijalno opasne materije.U spostavljanje partnerstva sa vladom i proizvođačima radi ulaganja u razvoj alter-nati vnih envajeronmentalno prihvatljivijih proizvoda.Reciklaža ili ponovna upotreba ostataka opasnih materija i odgovorno odlaganje neizbežnog opasnog otpada. Odgovorno i bezbedno skladištenje proizvoda koji sadrže potencijalno opasne materije. Obuka osoblja za rukovanje opasnim materijama i postupke u slučaju opasnosti . Prenošenje bezopasnih tehnologija i znanja zemljama u razvoju.

TRANSPORT Cilj ove prioritetne akcije jeste smanjenje ispuštanja izduvnih gasova, GHG emisije i

drugih negati vnih uti caja saobraćaja na okruženje. Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu:

Korišćenje dobro održavane i savremene saobraćajne tehnologije, čime se smanjuje ispuštanje štetnih gasova u okruženje.Razmatranje problemati ke saobraćaja u planovima razvoja preduzeća i desti nacija. Saradnja sa vladama na integrisanju modaliteta prevoza na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou, kako bi se uti calo na smanjenje udela individualnih mo-tornih vozila.Uvođenje mera za smanjenje saobraćajnog zagušenja – ostvarivanjem saradnje sa vladama, dogovorom sa dobavljačima o vremenu isporuke robe van saobraćajnih špiceva, opredeljivanjem za nabavku lokalne robe radi smanjenja transporta i drugim merama (primer 9).


Saradnja sa organima lokalnog nivoa upravljanja nadležnim za saobraćaj i prostorno planiranje radi opredeljivanja najpovoljnih lokacija stajališta javnog prevoza u zonama koncentracije turista i turisti čkih kapaciteta.Upravljanje tražnjom kako bi se usmerila na manje zagađujuće modalitete transporta.Razvoj i primena shema zajedničkog korišćenja automobila (“car-share”), korišće- nje javnog prevoza, vozila na električni pogon i hibridne sisteme, biciklisti čkog i pešačkog kretanja za turiste i zaposlene.

☼ Primer 9.MERE ZA SMANJENJE SAOBRAĆAJNOG ZAGUŠENJA I ZAGAĐENJA U LONDONUU utvrđenoj zoni (na slici) plaća se naknada radnim danom za korišćenje individualnih vozila od 7-18 sati . Od plaćanja su oslobođene grupe korisnika i subvencionirana vozila koja koriste hi-bridna goriva.Realizacija ove mere podržana je mrežom kamera. Istovremeno su poboljšani svi vidovi javnog saobraćaja u Londonu.Za tri godine opao je broj individualnih vozila za 19%, smanjena je emisija CO2 za 16% i ostalih štetnih gasova za 7-14%. Ostvarene su godišnje uštede (mereno kroz potrošnju goriva, smanjenje emisija i sl) u visini od 140 miliona EUR.

Izvor: EEA Tecnical Report, No 2/2008, 2008: 31.; eea.europa.eu, 2008


PLANIRANJE I UP RAVLJANJE KORIŠĆENJEM PROSTORACilj ove prioritetne akcije jeste uravnoteženiji razvoj i plansko korišćenje i izgradnja

prostora, koji doprinose očuvanju životne sredine, kulturnog i vizuelnog identi teta de-sti nacije, dobrobiti lokalnoj zajednici i posti zanju ekonomskih dobiti .

Zadaci na ostvarivanju ovog cilja jesu: Procena i monitoring mogućih envajeronmentalnih, socijalnih, kulturnih i ekonomskih uti caja novog razvoja, radi preduzimanja mera za izbegavanje i sma-njenje štetnih uti caja. Korišćenje lokalnih materijala i radne snage za izgradnju novih i rekonstrukciju postojećih turisti čkih kapaciteta.Saradnja sa regionalnim i nacionalnim nivoom upravljanja radi obezbeđenja potrebne infrastrukture za novi razvoj (npr. PPOV, snabdevanje energijom i dr). Uključivanje lokalne zajednice u donošenje razvojnih odluka preduzeća. Plansko usklađivanje novog razvoja i novih proizvoda sa kapacitetom prostora i raspoloživih resursa, naročito u osetljivim područjima (npr. planinska područja, mala ostrva i dr).Saradnja sa drugim sektorima radi obezbeđenja ravnomernog i komplementa- rnog sektorskog razvoja i održivog razvoja desti nacije.

UKLJUČIVANJE ZAPOSLENIH, POTROŠAČA I LOKALNIH ZAJEDNICA U PITANJA OD ZNAČAJA ZA ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE

Cilj ove prioritetne akcije jeste zašti ta interesa lokalnih zajednica i njihovo uključivanje u razvojne projekte i obezbeđenje primene stečenih iskustava zaposlenih, potrošača i lokalnih zajednica o zašti ti životne sredine u svakodnevnom životu.

Zadaci na zašti ti i uključivanju interesa lokalnih zajednica jesu:Uključivanje lokalnih zajednica u razmatranje planova i upravljanje razvojem turizma. Pružanje ekonomskih olakšica lokalnim preduzetnicima. Slobodan pristup infrastrukturi i objekti ma turisti čkog preduzeća za prečišćavanje otpadnih voda, reciklažu i odlaganje čvrstog otpada svim članovima lokalne za-jednice i lokalnim preduzetnicima.Obezbeđenje mogućnosti i ravnopravnih uslova svim članovima lokalne zajednice za zapošljavanje i napredovanje u preduzeću.Iniciranje i uključivanje zaposlenih u preduzeću u akti vnosti na unapređenju i uređenju okruženja.

Zadatak na obrazovanju i podizanju javne svesti kod lokalne zajednice, potrošača i zaposlenih u preduzeću jeste:

Obučavanje celokupnog osoblja o pitanjima životne sredine, od menadžment ti ma do povremeno zaposlenih u preduzeću.Obezbeđenje specijalisti čke obuke za zaposlene na ključnim položajima za upravljanje uti cajima i učincima preduzeća na životnu sredinu.


Obaveštavanje potrošača o envajeronmentalnim inicijati vama preduzeća, da bi inicirali njihovo uključivanje, podstakli odanost proizvodu i da bi turisti stečena iskustva primenili kod kuće.Saradnja sa lokalnim školama i fakulteti ma radi integrisanja pitanja životne sredine u obrazovne programe.Podsti canje ili fi nansiranje obuke članova lokalne zajednice za učešće u procesu razvoja turizma i očuvanja okruženja.Uključivanje porodica zaposlenih u envajeronmentalne akti vnosti i događaje u preduzeću i lokalnoj zajednici. Ponuda obuke o zašti ti životne sredine drugim preduzećima u desti naciji.

PROJEKTOVANJE ZA ODRŽIVI RAZVOJ Cilj ove prioritetne akcije jeste da se projektovanjem

novih proizvoda i tehnologija obezbedi održivost objekata, infrastrukture, proizvoda i usluga.

Zadaci na ostvarenju ovog cilja jesu:Usvajanje politi ke održivog razvoja na nivou celog preduzeća.Povećanje ulaganja u istraživačke i razvojne akti vnosti koje doprinose održivosti proizvoda i usluga, naročito u subsektoru transporta.Ispiti vanje i provera mogućih envajeronmentalnih, socijalnih, kulturnih i ekonomskih uti caja novih proiz-voda.Podrška izgradnji insti tucionalnih, naučnih, planskih i upravljačkih kapaciteta.Uključivanje pitanja prihvatljivog rizika od posledica elementarnih nepogoda u projektovanje i izgradnju turisti čkih kapaciteta i infrastrukture.Primena istog kvaliteta gradnje i envajeronmentalnih standarda za objekte u domicilnoj i drugim zemljama.

PARTNERSTVO ZA ODRŽIVI RAZVOJ Cilj ove prioritetne akcije jeste uspostavljanje i razvoj

partnerstva za ostvarivanje dugoročne održivosti turizma.Zadaci na ostvarivanju tog cilja jesu:

Doprinos ekonomskom razvoju i povećanju blago- stanja lokalne zajednice.Zajedničko fi nansiranje primene koncepcije održivog razvoja u različiti m sektorskim planovima, politi kma i programima.

47O Ž


Uspostavljanje kooperacije sa drugim privrednim granama na rešavanju envajeronmentalnih problema.Saradnja sa malim i srednjim preduzećima radi razmene upravljačkog i tehno- loškog znanja, naročito u primeni čisti h tehnologija.Saradnja sa svim nivoima upravljanja radi efi kasnijeg usmeravanja održivog razvoja desti nacija.Promovisanje interakcije između turista i lokalnog stanovništva, radi doprinosa boljem razumevanju različiti h kultura.Podsti canje lokalne zajednice za uključivanje u proces planiranja i ostvarivanja održivog razvoja (Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry – Towards Environ-mentally Sustainable Development, 1996).

3.2. AGENDA ZA ODRŽIVI I KOMPETITIVNI EVROPSKI TURIZAM

Evropska komisija donela je 2007. godine Agendu za održivi i kompeti ti vni evropski turizam (Agenda for sustainable and competi ti ve European tourism, ASCET).

Ova agenda implementi ra ciljeve i principe održivog razvoja utvrđene Agendom 21 iz 1992. godine, Lisabonskom strategijom za razvoj i zapošljavanje (Lisbon Strategy for growth and Jobs, 2005) i Strategijom održivog razvoja Evropske unije (A European Union strategy for sustainable development, 2006).

Odražava i promoviše uverenje da dugoročnu kompeti ti vnost evropskog turizma obezbeđuje njegov održivi razvoj.

Ključni ciljevi ove agende jesu: ekonomski prosperitet, socijalna jednakost i kohezi-ja, zašti ta životne sredine i kulturnih vrednosti .

Ukazuje na izazove u ostvarivanju navedenih ciljeva:održiva zašti ta i menadžment prirodnih i kulturnih resursa, minimiziranje korišćenja resursa i zagađenja u turisti čkim desti nacijama, upravljanje promenama u razvoju lokalnih zajednica, smanjenje sezonalnosti turisti čke tražnje, rešavanje problema envajeronmentalnih uti caja transporta u turizmu, dostupnost turizma svima bez diskriminacije, unapređenje kvaliteta poslova u turizmu.

Upućuje ključne aktere da u utvrđivanju politi ke i akcija za održivi razvoj turizma uzimaju u obzir sve promene, naročito promene u ponudi i tražnji usled: klimatskih promena, oskudice resursa vode za piće, tehnoloških, politi čkih i socioekonomskih promena.

Zagovara da je za ostvarivanje ciljeva i savladavanje izazova neophodna koordinaci-ja akcija i aktera i podrška menadžmenta desti nacije, integrisanje održivosti u proces


odlučivanja i upravljanja preduzećima turisti čke privrede i podizanje svesti turista o značaju održivosti turizma.

Utvrđeni su sledeći pristupi i principi za ostvarivanje održivog i kompeti ti vnog turi-zma:

integralan, to jest holisti čki pristup u dugoročnom planiranju i razvoju turizma; uvažavanje odlika, resursa i potreba lokalnih zajednica u desti naciji; uključivanje svih aktera u proces planiranja i implementacije akcija; korišćenje najbolje dostupnog znanja; minimiziranje i upravljanje rizikom – primena principa prevencije; uključivanje uti caja na okruženje u troškove – primena principa korisnik i zagađivač plaćaju;utvrđivanje i poštovanje ograničenja – graničnog kapaciteta prostora za razvoj turizma; obezbeđenje konti nuelnog monitoringa uti caja turizma na okruženje.

Ključni akteri u ostvarivanju održivog i kompeti ti vnog turizma su: svi nivoi upravlja-nja (od Evropske komisije, državnog, regionalnog i lokalnog nivoa upravljanja do desti -nacijskih menadžment organizacija), preduzeća turisti čke privrede, lokalne zajednice i turisti , kao i obrazovne i naučne insti tucije, trgovinske i asocijacije potrošača, NVO i međunarodne organizacije. Agenda se zalaže za poštovanje principa subsidijarnosti i primenu saradnje koja se zasniva na inicijati vama lokalnih aktera/stejkholdera (tzv. “bott om-up approach”), koji imaju kompetencije, ovlašćenja i dobrovoljno doprinose implementaciji ASCET. Između ostalog, Evropska komisija će nastaviti da promoviše održive desti nacije implementacijom pilot projekta „Evropske desti nacije izvrsnosti ” (European Desti nati ons of Excellence, EDEN), radi primene njihovih iskustava u ostalim evropskim desti nacijama.

Na raspolaganju je više izvora fi nansiranja na nivou EU koji se mogu koristi ti za implementaciju ASCET, to jest održivog razvoja turizma. Države i regioni EU mogu da koriste Evropski Fond za regionalni razvoj (European Regional Development Fund) za fi nansiranje turisti čkih projekata. Finansiranje održive i inovati vne turisti čke prakse obezbeđuje se iz: fondova Kohezione politi ke (evropski fondovi za regionalni razvoj i socijalnu politi ku), Evropskog poljoprivrednog fonda za ruralni razvoj (European Agri-cultural Fund for Rural Development), Evropskog fonda za ribarstvo (European Fisher-ies Fund), Sedmog EC okvirnog istraživačkog programa (7th EC Framework Programme for Research), kao i iz drugih fondova i programa za specifi čne aspekte održivog razvoja turizma (smanjenje uti caja turizma na klimatske promene, zapošjavanje mladih u turi-zmu, podrška malim i srednjim preduzećima i sl).

Evropska komisija će razmatrati Izveštaj o ostvarivanju ASCET 2011. godine (Agenda for sustainable and competi ti ve European tourism, 2007).


4. IZAZOVI I ODGOVORI ZA OSTVARIVANJE KONCEPTA ODRŽIVOG TURIZMA

4.1. KLJUČNI IZAZOVI I ODGOVORI ZA OSTVARIVANJE KONCEPTA ODRŽIVOG TURIZMA

4.1.1. Ključni izazovi za ostvarivanje koncepta održivog turizma

Prema Svetskoj turisti čkoj organizaciji (UN WTO, 2005) ključni izazovi za ostvarivanje održivog turizma jesu: upravljanje dinamičnim rastom, klimatske promene, smanjenje siromaštva i podrška zašti ti nasleđa.

UPRAVLJANJE DINAMIČNIM RASTOM Očekivani rast turizma u narednih 15 do 20 godina doneće značajne priti ske na sve

resurse na kojima se zasniva razvoj turizma. Neophodno je odgovorno upravljanje razvojem turizma kako bi se izbegli ozbiljni

poremećaji i destrukcije turisti čkih desti nacija. To zahteva veoma pažljivo planiranje novog razvoja turizma u prostoru, unapređenje upravljanja zašti tom životne sredine i povećan uti caj na potrošačke navike turista.

Najosetljivija područja na priti ske turizma jesu:mariti mni ekosistemi – prirodna staništa akvati čkih i priobalnih ekosistema posebno su osetljiva na greške u lociranju turisti čkih kapaciteta i sadržaja, preko-mernu koncetraciju turista i neadekvatan tretman otpadnih voda turisti čkih kompleksa i kruzera; biodiverzitet najosetljivijih ekosistema – biodiverzitet planinskih područja, zašti ćenih prirodnih dobara i drugih osetljivih ekosistema, u većoj ili manjoj meri, ugrožava poseta i kretanje turista;istorijski gradovi i lokaliteti kulturnog nasleđa – posebno su osetljivi na preko- mernu koncetraciju turista, saobraćajna zagađenja i zagušenja, koja imaju nega-ti van uti caj i na kvalitet života lokalnog stanovništva.

KLIMATSKE PROMENE Klimatske promene predstavljaju glavni izazov za dugoročnu održivost turizma. Radi

se o dvosmernom uti caju – klimatske promene će uti cati na razvoj turizma, dok turizam doprinosi klimatskim promenama.

Efekti klimatskih promena će ugrožavati mnoge primorske (podizanje nivoa mora, povećana frekvencija i intenzitet nepogoda, erozija plaža, problemi u snabdevanju vo-dom za piće) i planinske desti nacije (pomeranje visinske zone snega, skraćenje sezone zimskih sportova).


Na atrakti vnost mnogih desti nacija uti caće temperaturne promene i poremećaji režima padavina.

Doprinos turizma ukupnoj GHG emisiji procenjen je na 5,3%, u kome najviše učestvuje transport (UN WTO, 2005).

SMANJENJE SIROMAŠTVA

Milenijumski cilj Ujedinjenih nacija jeste da se prepolovi siromaštvo u svetu do 2015. godine.

Doprinos turizma u ostvarivanju ovog cilja zasniva sa na korišćenju komparati vnih prednosti koje imaju siromašne države sa očuvanim prirodnim i kulturnim resursima i nasleđem. Najveći doprinos turizam, kao radno intenzivna privredna delatnost sa malim ulaznim barijerama, ostvaruje na ruralnim područjima na kojima živi oko dve trećine siromašnih.

Izazov leži u ravnopravnijoj raspodeli dobiti od turizma i pronalaženju načina za usme-ravanje dela potrošnje turista prema siromašnim članovima lokalne zajednice.

Drugi izazov je da se promene tendencije u kvalitetu poslova u turizmu, naročito za lokalno stanovništvo, tako što će se obezbediti adekvatno plaćeni poslovi i šanse za napredovanje zaposlenih.

PODRŠKA ZAŠTITI NASLEĐA

U svetu je prisutan problem obezbeđenja adekvatnih fi nansijskih sredstava za zašti tu prirodnog i kulturnog nasleđa. Deo fi nansijske podrške zašti ti prirodnog i kulturnog nasleđa obezbeđuje se iz javnih prihoda država. U zemljama u razvoju izdvaja se manje od 30% potrebnih sredstava za zašti tu nasleđa, dok su pojedine države u protekloj de-ceniji redukovale ta izdvajanja za skoro 50%.

Turizam je do sada, uglavnom, indirektno doprinosio zašti ti nasleđa, pre svega povećanjem dohotka područja sa zašti ćenim dobrima sredstvima od: cene ulaznica u zašti ćeno dobro, taksa/naknada za korišćenje zašti ćenih dobara i resursa, dozvola za izgradnju, koncesija i sl Taj vid doprinosa turizma može se povećavati .

Izazov je da se poveća direktan doprinos turizma zašti ti nasleđa i održivom korišćenju zašti ćenih prostora, i to:

ulaganjima u zašti tu nasleđa, zašti tu životne sredine i uređenje prostora;

obezbeđenjem dodatnog ili alternati vnog izvora prihoda za ruralna domaćin- stva i lokalne zajednice koje na održiv način koriste prirodne resurse (organska proizvodnja, racionalizacija potrošnje vode, korišćenje novih i obnovljivih izvo-ra energije) i sl.


4.1.2. Odgovori na izazove ostvarivanju održivog turizma

Odgovori na izazove ostvarivanju koncepta održivog turizma zasnivaju se na us-postavljanju: strateškog okvira održivosti , održivog razvoja turisti čkih desti nacija i proizvoda i konti nuelnog odvijanja i praćenja procesa održivog razvoja.

USPOSTAVLJANJE STRATEŠKOG OKVIRA ODRŽIVOSTI

Obuhvata primenu sledećih pristupa i principa održivosti :

holisti čkog pristupa – za planiranje i razvoj turizma kao integralnog dela održivog razvoja područja i obuhvaćenih lokalnih zajednica;

uključivanja ključnih aktera – uključivanje i kooperacija svih aktera u turizmu i aktera na koje turizam ima uti caja u planiranje i upravljanje održivim razvojem turizma;

dugoročnog strateškog planiranja – dugoročno strateško planiranje održivog razvoja desti nacija i turisti čkih proizvoda, u čije okvire se moraju uklapati svi kratkoročni turisti čki projekti i akcije;

rešavanja globalnih i lokalnih uti caja – u planiranju i implementaciji održivog razvoja turizma obezbeđuje se ravnopravan tretman globalnih (naročito GHG i drugih emisija zagađenja, korišćenja neobnovljivih resursa) i lokalnih uti caja tu-rizma na okruženje;

promocije održive potrošnje – uti canje na obim i vrstu turisti čke tražnje (izbor proizvoda i modaliteta transporta), kao i upravljanje kretanjem, akti vnosti ma i ponašanjem turista u desti naciji;

izjednačavanja održivosti sa kvalitetom – izgradnja stava u sektoru turizma i kod turista da kvalitet turisti čkog proizvoda i desti nacije podrazumeva njihovu održivost.

USPOSTAVLJANJE ODRŽIVOSTI TURISTIČKIH DESTINACIJA I PROIZVODA


principa zagađivač plaća – uključivanje troškova za izazvana zagađenja u cenu proizvoda i usluga (npr. naknada za transportne akti vnosti , troškovi izdavanja dozvola i odlaganja otpada i sl);

principa prevencije – procena i minimiziranje rizika preduzimanjem odgovarajućih preventi vnih mera za smanjenje i izbegavanje rizika i šteta u životnoj sredini u pro-cesu planiranja razvoja turisti čke desti nacije i proizvoda;

životnog ciklusa proizvoda – uzimanje u obzir svih uti caja na okruženje u toku životnog ciklusa turisti čkog proizvoda i usluga;

razmatranja i vrednovanja više opcija - razmatranje i vrednovanje efekata ostvari-


vanja više opcija razvoja desti nacije, proizvoda i/ili usluga i izbor najpovoljnije opcije sa aspekta održivog razvoja turizma i područja;

poštovanja održivih granica razvoja – spremnost i sposobnost da se limiti ra razvoj turizma ili obim turisti čkih kretanja u desti naciji u skladu sa zahtevima održivosti , to jest graničnim kapacitetom desti nacije.

KONTINUELNO ODVIJANJE I PRAĆENJE PROCESA ODRŽIVOG RAZVOJA


adaptaciju promenama – sposobnost adaptacije promenama okruženja u upravljanju razvojem turizma;

monitoring procesa zasnovan na indikatorima – konti nuelno praćenje uti - caja turizma na okruženje kako bi se omogućilo blagovremeno reagovanje i prilagođavanje promenama u upravljanju razvojem turizma; zasnovano je na uspostavljenom setu indikatora koji odražavaju ciljeve i kriterijume održivog razvoja i omogućavaju monitoring stanja, promena i efekata uti caja turizma na okruženje (UN WTO, 2005).

4.2. GRANIČNI KAPACITET TURISTIČKOG PODRUČJA I CENTRA

Primena koncepta održivog turizma podrazumeva utvrđivanje, praćenje i reeva-luaciju graničnog/nosećeg kapaciteta turisti čkog područja ili centra. To je naročito značajano kada se radi o područjima osetljivim na priti ske turizma.

U planiranju i upravljanju održivim razvojem granični/noseći kapacitet turisti čkog područja, naselja i centra predstavlja sintezni iskaz:

kapaciteta prostora i životne sredine – maksimalan obim i intenzitet korišćenja prostora i resursa koji ne dovodi do degradacije prostora, poremećaja u eko-sistemima i zagađenja životne sredine;

sociokulturnog kapaciteta – maksimalno prihvatljiv kapacitet turisti čkih sadržaja, intenzitet korišćenja prostora i koncentracija turista koji ne narušavaju način života, kulturu, vrednosti i identi tet lokalne zajednice;

psihološkog kapaciteta – maksimalan obim i intenzitet korišćenja prostora koji ne dovodi do pada kvaliteta turisti čkog doživljaja;

ekonomskog kapaciteta – minimalno prihvatljiv obim razvoja turizma koji obez- beđuje ekonomski efi kasan razvoj.

Svaki od pomenuti h kapaciteta je kompleksan, sa izraženim međusobnim prožimanjem, i promenljiv, kroz vreme, i zavisno od aspekta planiranja i upravljanja.

U prostornom planiranju i upravljanju održivim razvojem kapacitet prostora se poistovećuje sa nosećim kapacitetom (turisti čkog) područja, naselja i centra.


4.2.1. Kapacitet prostora i životne sredine

Kapacitet prostora defi niše se odnosom kapaciteta životne sredine, prirodnih i stvorenih resursa u prostoru i specifi čnih odlika i vrednosti lokalnih zajednica, s jedne strane, i različiti h potreba za prostorom za razvoj akti vnosti , uključujući i turisti čke akti -vnosti , i za razvoj lokalne zajednice, s druge.

Kapacitet životne sredine utvrđuje se na osnovu sposobnosti samoobnavljanja prirodnih i samoregulacije antropogenih ekosistema.

Samoobnavljanje ekosistema može da se defi niše kao sposobnost ekosistema da se adapti ra promenama ekoloških faktora i da prihvati određenu količinu zagađujuće ma-terije, da je razloži i pretvori u bezopasan oblik ili nepovratno odloži, do nivoa održanja ciklusa kruženja materije i proti canja energije, tako da ne nastanu nepovratne štete i poremećaji u ekološkoj ravnoteži, strukturi i funkcionisanju ekosistema.

Kapacitet životne sredine varira u zavisnosti od dugoročnog odloženog dejstva aku-muliranih zagađujućih materija, sposobnosti samoobnavljanja ekosistema i egzogenih uti caja.

Samoobnavljavanje ekosistema može biti podpomognuto antropogenim putem:naturalnom regulacijom

fi tosanacijom i biosanacijom; revitalizacijom i rekulti vacijom; naturalnim uređenjem predela i vodotoka i dr;

antropogenom regulacijom prevencijom – smanjenjem količine zagađenja na mestu nastanka: deko- mponovanjem, razblaživanjem, razlaganjem i prečišćavanjem zagađujućih materija pre upuštanja u medije životne sredine; recirkulacijom i reciklažom – materije u tehnološkom procesu i korišćenju prirodnih resursa (vode) i reciklažom otpada; isupsti tucijom resursa – primer novih izvora energije i sl.

Kapacitet životne sredine iz aspekta prirodnih resursa može da se proširi i kapacite-tom intervencije.

Kapacitet intervencije defi niše se dopuštenim stepenom i obimom korišćenja prirodnih resursa, do nivoa njihove obnovljivosti (za obnovljive i delimično obnovljive resurse) ili raspoloživosti za buduće generacije (za neobnovljive resurse).

Procena kapaciteta prostora i životne sredine za razvoj akti vnosti i funkcija najteža je i najznačajnija za osetljiva područja: zašti ćena prirodna i nepokretna kulturna dobra, mariti mna i planinska područja i dr

Procena nosećeg kapaciteta značajno se razlikuje: između ruralnih i urbanih područja, između urbanih područja zavisno od njihove veličine i funkcija (mali gradovi – državni centri, konurbacije, megagradovi), a u okviru urbanih područja između zona zašti ćenih centara i celina kulturnog nasleđa i drugih gradskih zona.


Kapacitet prostora i životne sredine iskazuje se brojem jednovremenih korisnika po jedinici površine obuhvaćenog prostora.

Procena kapaciteta prostora i životne sredine za zašti ćena i osetljiva područja se zas-niva na maksimalno prihvatljivom broju turista i ostalih korisnika (zaposlenih, lokalnog stanovništva) u delu godine kada su ekosistemi i dobra najosetljiviji na potencijalne antropogene priti ske. Po pravilu, to je letnja sezona, kada je najveći broj turista (pri-morska i priobalna područja) i/ili najveća fi zička pristupačnost prostora – ti me i veća pokretljivost svih korisnika (u zašti ćenim dobrima i planinskim područjima).

Procena kapaciteta prostora i životne sredine zasniva se na ciljevima i koncepciji održivog razvoja područja. Utvrđuje se empirijski po zonama i celinama sa:

različiti m režimima zašti te i korišćenja prostora; i različiti m namenama.

Na osnovu kapaciteta pojedinačnih zona i celina dolazi se do graničnog kapaciteta prostora i životne sredine za celo obuhvaćeno područje i naselja.

Utvrđivanje graničnog kapaciteta prostora i životne sredine predstavlja složen postupak, koji se ne zasniva na jedinstvenim standardima, već na:

najboljim primerima iz prakse; ustanovljenim oblicima i režimima zašti te prostora; raspoloživim resursima; specifi čnosti ma područja i lokalnih zajednica; ciljevima, prioriteti ma i opcijama održivog razvoja područja, turizma i drugih akti vnosti .

O značajnom kapacitetu turisti čkog područja za stacionarne korisnike može da se govori samo ako postoji više lokacija u blizini atrakti vnih prirodnih i kulturnih turisti čkih resursa, koje zadovoljavaju osnovne kriterijume uređenja prostora i koje omogućavaju koncipiranje, vrednovanje i izbor između više opcija organizacije sadržaja turisti čke po-nude u prostoru i održivog razvoja područja.

To je ujedno i pitanje koncentracije, disperzije ili koncentrisane disperzije turisti čkih sadržaja i akti vnosti u prostoru. Pitanje koncentracije ili disperzije turisti čkih i komple-mentarnih akti vnosti i funkcija u prostoru, istovremeno je i pitanje održivog razvoja turizma, to jest uti caja opcija korišćenja i organizacije prostora na životnu sredinu, prirodno i kulturno nasleđe, resurse, lokalne zajednice i turiste. U defi nisanju različiti h opcija razvoja i organizacije turisti čkih akti vnosti i ponude u prostoru polazi se od kon-cepta zašti te prirodnog i kulturnog nasleđa i održivog razvoja turizma, a zasniva se na kapacitetu prostora.

Granični kapacitet prostora i životne sredine podleže reevaluaciji na osnovu moni-toringa promena i efekata uti caja razvoja turizma na očuvanje prirodnog i kulturnog nasleđa, atrakti vnost prostora i na kvalitet životne sredine, života lokalnog stanovništva i turisti čkog doživljaja.


Analiziraju se primeri procene i utvrđivanja graničnog kapaciteta prostora i životne sredine iz prakse prostornog planiranja područja posebne namene u Srbiji (videti više: Maksin-Mićić, 2007) za:

planinska područja, slivove izvorišta regionalnih sistema vodosnabdevanja, i kulturno nasleđe.

4.2.1.1. Procena graničnog kapaciteta prostora planinskog područja

Kapacitet prostora za zimske sportove i rekreaciju, kao glavni aspekt kapaciteta planinskog turisti čkog područja i centra utvrđuje se vrednovanjem prirodnih potenci-jala za alpsko skijanje, kao najatrakti vniji prirodni i izgrađeni planinski turisti čki resurs.

Kapacitet jednovremenih skijaša (koji istovremeno koriste sistem staza i žičara alp-skog skijališta) obračunava se na osnovu procenjenog graničnog opterećenja planira-nog sistema staza.

Postupak vrednovanja kapaciteta jednovremenih skijaša turisti čkog područja i centra zasniva se na:

poređenju veličine potencijalnog skijališta sa veličinom i kapacitetom nekog sličnog, opremljenog skijališta u eksploataciji;obračunavanju površine ski staza i prosečnim standardom upotrebe (50-200 skijaša po hektaru);proveri kapaciteta u odnosu na visinske razlike koncipiranih staza (visinski metar staze = jedan skijaš); utvrđivanju kapaciteta na osnovu klasa nagiba staza (prema klasama skijaša).

Kapacitet prostora za ostale akti vnosti zimske turisti čke ponude određuje se nor-mati vno, to jest procentualno u odnosu na utvrđeni kapacitet alpskog skijališta, ili na osnovu izvedenog kapaciteta stacionarnih alpskih skijaša (10-20% nordijskih skijaša i neskijaša u ukupnoj klijenteli zimskog centra).

Ograničenja u proceni kapaciteta prostora javljaju se usled:različiti h režima zašti te prirodnog i kulturnog nasleđa, izvorišta vodosnabdevanja i pojedinih resursa (videti : Maksin-Mićić, 2007);prioriteta u razvoju pojedinih funkcija i akti vnosti prema njihovoj komplementa- rnosti režimima zašti te nasleđa, razvoju lokalnih zajednica i zadovoljavanju na-cionalnih i regionalnih interesa.

Na osnovu procenjenog kapaciteta prostora planinskog područja ili centra, potenci-jala i ograničenja prostora i životne sredine koncipiraju se i vrednuju opcije korišćenja i organizacije prostora za: razvoj skijališta, razmeštaj i organizaciju smeštajnih kapa-citeta, sportsko-rekreati vnih i zabavnih sadržaja i ostalih turisti čkih i turizmu komple-mentarnih akti vnosti i sadržaja.


Kapacitet planinskog područja za letnju turisti čku ponudu veći je u fi zičkom smislu od kapaciteta zimske ponude u prostoru, s obzirom na znatno veću fi zičku pristupačnost prostora bez snega, niskih temperatura, vetrova i dr

Međuti m, leti je ekološki kapacitet manji, jer su fl ora i fauna u punoj biloškoj akti -vnosti . Tada su ekosistemi osetljiviji na turisti čko-rekreati vne vidove korišćenja pro-stora i priti ske turizma.

S obzirom da su mogućnosti kompleksnije letnje ponude na planinama uslovljene pristupačnošću visinskih pojaseva povoljnog klimata i razvijenije vegetacije, za letnju sezonu su generalno privlačnije niske i srednje planine, odnosno visokoplaninski poja-sevi do gornje granice šuma.

Tražnja za letnjom ponudom planinskih područja, za sada, zaostaje za zimskom tražnjom. Zbog toga se ne utvrđuje ukupni kapacitet prostora za letnju ponudu, već se proverava njegovo uklapanje u granični kapacitet obračunat za zimsku ponudu u pro-storu. Smatra se da je uklapanje zadovoljavajuće ako se dokaže letnji kapacitet u obimu bar 60% od zimskog.

Ključni kriterijumi za utvrđivanje kapaciteta prostora za smeštaj stacionarnih ko-risnika jesu:

raspoloživost novih i postojećih lokacija u i van naselja i centara pogodnih za smeštaj i rekreaciju turista;

povoljnost vizuelnog i fi zičkog kontakta sa turisti čkom ponudom u prostoru;

pogodnosti saobraćajnog pristupa iz okruženja;

pogodnosti i ograničenja infrastrukturne opremljenosti prostora i postojećeg i planiranog kapaciteta infrastrukturnih sistema – saobraćajne infrastrukture, vodovoda i kanalizacije, telefonije, energetske infrastrukture, organizacije priku-pljanja i odvoženja otpada do transfer stanica ili deponija komunalnog otpada.

Smeštajni kapaciteti bi trebalo da prihvate 50-80% graničnog kapaciteta prostora u zimskoj sezoni. Iskustveno se smatra da su ostali skijaši-izletnici iz dnevne rekreati vne izohrone turisti čkog centra.

Kapacitet prostora za smeštaj stacionarnih korisnika bazira se na graničnom kapa-citetu alpskog skijališta (alpskih skijaša).

U planiranju i implementaciji održivog razvoja planinskih područja, procenjuje se ukupan kapacitet prostora za razvoj turizma i komplementarnih akti vnosti – uobičajeno za šumarstvo i uzgoj divljači, poljoprivredu i vodoprivredu.

PRIMER PROCENE GRANIČNOG KAPACITETA PROSTORA NACIONALNOG PARKA KOPAONIK

Na području Nacionalnog parka Kopaonik, površine 118 km2, i njegove zašti tne zone, površine oko 200 km2, ustanovljene su zone sa različiti m režimima zašti te i korišćenja prostora (slika 6), i to:


zone sa režimom I stepena zašti te, na površini od 13,8 km2 (11,3 %) – sa strogom zašti tom najvrednijih i najočuvanijih delova prirode, to jest onih vrednosti koje su valorizovane kao izuzetni reprezenti izvornih ekosistema ili pojedinačni predstavnici bogatog bio-diverziteta, kojim se dozvoljene akti vnosti ograniča-vaju na naučna istraživanja i edukaciju i ograničenu i strogo kontrolisanu prezentaciju poseti ocima; zone sa režimom II stepena zašti te, na površini od 37,3 km2 (ili 30,6 %) – sa akti vnom zašti tom i ogra-ničenim i strogo kontrolisanim korišćenjem u funkciji zašti te i prezentacije vrednosti u I stepenu zašti te, opšte zašti te staništa retkih i ugroženih vrsta, predela i nepokretnih kulturnih dobara, kojim se dozvoljene akti vnosti ograničavaju na naučna istraživanja, edu-kaciju, prezentaciju, rekreaciju i pojedine akti vnosti u funkciji zašti te prirodnih vrednosti , sa kontrolisanim pravcima kretanja poseti laca (i skijaša) i ograničenim korišćenjem za komunikacije za službene potrebe (u šumarstvu, vodoprivre-di i poljoprivredi) i za infrastrukturne pravce u cilju povezivanja i opremanja turisti čkih centara i naselja; zone sa režimom III stepena zašti te, na površini od 70,6 km 2 (ili 58 %) – sa održivom zašti tom i selekti vnim i kontrolisanim korišćenjem, kojim se dozvoljava razvoj akti vnosti komplementarnih osnovnoj funkciji zašti te prirodnih vrednosti u šumarstvu, vodoprivredi, poljoprivredi, turizmu, rekreaciji i sportu, kao i izgra-dnja objekata i infrastrukturnih sistema i razvoj drugih akti vnosti usklađenih s principima i uslovima zašti te prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara; izona sa prelaznim režimom zaštite, na površini od oko 200 km 2 – zona zaštite oko Nacionalnog parka, sa održivim razvojem turizma i kontrolisanim korišćenjem prostora radi zaštite tog dobra od negativnih uticaja iz okruženja.

Predlogom prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik (radna verzija, 2005) utvrđeni su sledeći opšti ciljevi zašti te, uređenja i razvoja područja:

očuvanje, unapređenje i zašti ta prirode, prirodnih vrednosti , predela i nepokretnih kulturnih dobara i njihovo korišćenje za naučna istraživanja, edukaciju, pre-zentaciju javnosti , rekreaciju i druge akti vnosti u skladu s ekološkim potencijali-ma i ograničenjima; racionalno i održivo korišćenje prirodnih resursa; uspostavljanje sklada između zašti te prirodnih i stvorenih resursa i vrednosti i razvoja ekonomskih akti vnosti i lokalnih zajednica, uz uključivanje i koordinaciju relevantnih aktera na svim nivoima upravljanja, turisti čkih i drugih privrednih subjekata i lokalnog stanovništva;

š t d i


Slika 6.

Zone zašti te na području Nacionalnog parka Kopaonik

Izvor: Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Predlog prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik, Radna verzija, 2005.

zadržavanje i podsti canje naseljavanja stanovništva u zašti tnoj zoni Naciona- lnog parka, obezbeđenjem uslova za unapređenje poljoprivrede i razvoj drugih ekonomskih akti vnosti na selu, uporedo s podizanjem kvaliteta življenja u seos-kim naseljima;

obezbeđenje uslova za funkcionalnu i prostornu integraciju područja Naciona- lnog parka s neposrednim i širim okruženjem i dr


Polazeći od ciljeva zašti te, uređenja i razvoja područja, intenzitet korišćenja Nacio-nalnog parka limiti ran je graničnim kapacitetom prostora i životne sredine za pojedine akti vnosti , prema utvrđenim prioriteti ma. Za utvrđivanje graničnog kapaciteta korišćeni su iskustveni/empirijski normati vi za slične evropske nacionalne parkove i planinske turisti čke centre na Alpima u Francuskoj, Švajcarskoj i Austriji. Primenjeni su restrikti -vniji normati vi, polazeći od negati vnih uti caja turizma na prostor i životnu sredinu u proteklih 20 godina i od utvrđenih ciljeva održivog razvoja turizma. Broj jednovremenih korisnika (ukupan broj turista, svih zaposlenih, istraživača i lokalnog stanovništva) utvrđen je po zonama s različiti m režimima zašti te, i to u zoni: I stepena zašti te do 1 korisnika/ha, II stepena zašti te do 1,5 korisnika/ha, III stepena zašti te do 2 korisnika/ha i prelaznog režima zašti te do 2,5 korisnika/ha.

Na osnovu toga je dobijen granični kapacitet prostora Nacionalnog parka od 21.000 i njegove zašti tne zone od 50.000 korisnika u letnjem periodu, to jest od 71.000 jed-novremenih korisnika na planinskom području.

Na osnovu valorizacije prirodnih i stvorenih uslova područja, alpska skijališta su ko-ncipirana kao glavni sadržaj turisti čke ponude u prostoru Kopaonika.

Kapacitet alpskih skijaških terena procenjuje se na osnovu potrebnih uslova koje zadovoljavaju u pogledu:

nagiba (20-60%) i ekspozicija (pretežno S, SI); visinskih razlika između polazišta i ishodišta staza (minimum 100 m); mogućnosti za postavljanje staza i skižičara bez seče šuma; lake saobraćajne pristupačnosti polazišti ma žičara i dr.

Alpsko skijalište je planirano kao jedinstven sistem sa kabinskim žičarama kao glavnim vezama sekundarnih turisti čkih centara sa skijališti ma (Jošanička Banja-Kokorovac-Vučak, Brzeće-Bregovi-Srebrnac i Belo Brdo-Nebeske Stolice), dok Kriva Reka ima direktan ulaz u alpsko skijalište. Alpsko skijalište je planirano s deset sektora, najvećim delom na području Nacionalnog parka, a manjim delom u zašti tnoj zoni parka i van planskog područja (slika 7).

Predviđena je 81 žičara ukupne dužine preko 100 km, sa maksimalnim kapacitetom oko 78.000 uspona na sat za oko 48.000 jednovremenih skijaša. Glavne alpske ski-staze planirane su u dužini od oko 191 km, sa maksimalno mogućim kapacitetom od 48.000 jednovremenih skijaša, od toga na području Nacionalnog parka oko 28.000, u zašti tnoj zoni oko 17.000 i van planskog područja oko 3000 skijaša. U zonama Ravnog Kopaonika i krivorečke ravni planirana je mreža glavnih nordijskih ski-staza ukupne dužine oko 60 km. Planirane žičare, alpske i nordijske ski-staze na području Nacional-nog parka nalaze se pretežno u zoni III stepena zašti te, sa pojedinim kraćim deonicama (manje od 10%) u zoni II stepena zašti te.

Granični kapacitet prostora u zimskoj sezoni utvrđen je na osnovu broja jednovre-menih skijaša uvećanom za 10% za ostale turiste (neskijaše i nordijske skijaše), tako da iznosi 54.000 jednovremenih korisnika. Kapacitet prostora u zimskoj sezoni, koji je manji za skoro 30% u odnosu na kapacitet u letnoj sezoni, utvrđuje se za granični ka-pacitet za razvoj turizma na planinskom području.


Slika 7.

Organizacija turisti čke ponude u prostoru Nacionalnog parka Kopaonik

Izvor: ibid.

Prostornim planom područja posebne namene je na području Nacionalnog parka Kopaonik i njegove zašti tne zone, od mogućih 71.000 predviđeno oko 54.000 jednovre-menih korisnika/turista (42.000 stacionarnih i 12.000 izletnika), i to:

na području Nacionalnog parka od mogućih 21.000 oko 20.000 turista (12.000 stacionarnih i 8000 izletnika); i

na području zašti tne zone od mogućih 50.000 oko 34.000 turista (30.000 stacionarnih i 4000 izletnika).

Na ukupan broj stacionarnih korisnika u Nacionalnom parku obračunava se oko 20% zaposlenih, po 10% stalnih i sezonskih. To znači da na 12.000 ležaja u Nacionalnom parku dolazi oko 2400 zaposlenih, od čega 1200 stalnih, za koje se u jednoj smeni obe-zbeđuje smeštaj u turisti čkim centrima ili neposrednom okruženju. Na 30.000 ležajeva u zašti tnoj zoni Nacionalnog parka dolazi 6000 zaposlenih, od čega po 3000 stalnih i sezonskih, i to većinom lokalnog stanovništva.


U organizaciji prostora Nacionalnog parka Kopaonik relati vizovane su oprečne tende-ncije između koncentracije i disperzije akti vnosti i sadržaja. Primenjen je model tzv. „kon-centrisane disperzije” turisti čkih akti vnosti i sadržaja, radi usklađivanja sa ograničenjima režima I i II stepena zašti te prirodnog dobra, s jedne strane, i uključivanja naselja u zašti tnoj zoni Nacionalnog parka u njegovu turisti čku ponudu, s druge. Svi sadržaji turisti čke ponude planirani su u:

prostoru Nacionalnog parka u četi ri kompleksa Turisti čkog centra Kopaonik – Suvo Rudište, Jaram, Srebrnac i Rendara; i zašti tnoj zoni Nacionalnog parka – u četi ri sekundarna turisti čka centra i šesnaest seoskih naselja (Predlog prostornog plana područja Nacionalnog parka Kopaonik, 2005).

4.2.1.2. Procena graničnog kapaciteta prostora slivnog područja – na primeru sliva vodoakumulacije „Stuborovni”

Specifi čnost područja sliva vodoakumulacije „Stuborovni” jeste preklapanje nekoliko posebnih namena, i to:

Prostornim planom Republike Srbije i Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije utvrđena je koncepcija formiranja Regionalnog kolubarskog sistema za snabdevanje stanovništva vodom, čiji je ključni objekat akumulacija „Stuborovni” na reci Jablanici, koja će se koristi ti za: snabdevanje vodom stanovništva i naselja; snabdevanje tehničkom vo-dom rudarsko-energetsko-industrijskog sistema „Kolubara” u Kolubarskom lignitskom basenu; i obezbeđenje propisanog ekološkog protoka u vodotoku, radi integralne zašti te kvaliteta voda. Prostornim planom Republike Srbije utvrđeno je da područje sliva akumulacije „Stu- borovni” pripada zapadnom delu centralne turisti čke zone, to jest turisti čkoj regi-ji Valjevske planine. Prema Regionalnom prostornom planu područja Kolubarskog okruga (2002), pripada Povlenskosokolskom rejonu turisti čke i rekreati vne ponude, sa akumulacijom „Stuborovni” i skijalištem „Povlen”.Prostornim planom Republike Srbije utvrđeno je da područje sliva akumulacije „Stu- borovni” pripada predviđenom Parku prirode Valjevske planine. Preliminarno su identi fi kovani prostori sa osobenim prirodnim i kulturnoistorijskim vrednosti ma za koje se mogu ustanoviti režimi II stepena zašti te prirode, na osnovu uslova Zavoda za zašti tu prirode Srbije.Polazeći od ograničenja u korišćenju i izgradnji prostora ustanovljenih režimima i merama zašti te izvorišta regionalnog vodoprivrednog sistema i zašti te prirod-nih vrednosti budućeg parka prirode, s jedne strane, i planiranog razvoja turizma, s druge, do izražaja dolaze konfl ikti : između različiti h sektorskih interesa na nacio-nalnom i regionalnom nivou planiranja; i na relaciji nacionalni i regionalni interesi

interesi lokalnih zajednica. Rezultat konfl iktnih interesa mogu da budu veće ili manje promene i pogoršanja uslova i kvaliteta življenja lokalnog stanovništva na


obuhvaćenom području. Konfl iktne interese moguće je relati vizovati jedino na os-novu evaluacije i razmatranja više opcija razvoja područja i lokalnih zajednica, usklađenih sa zahtevima zašti te prirodnih resursa i dobara, u prvom redu za opciju održivog razvoja turizma.

Prostornim planom slivnog područja vodoakumulacije „Stuborovni” (2009, dalje: Pro-storni plan sliva) obuhvaćen je jugozapadni brdskoplaninski deo teritorije opšti ne Valjevo ukupne površine od oko 170,5 km2. Pored sliva akumulacije „Stuborovni” površine oko 116 km2, obuhvaćene su i vanslivne površine 54,5 km2 sa postojećim i potencijalnim re-sursima za razvoj turizma.

Područje sliva akumulacije „Stuborovni” diferencirano je na sledeće zone zašti te izvori-šta regionalnog sistema vodosnabdevanja (tabela 4, slika 8):

zonu neposredne zašti te izvorišta – sa strogo ograničenim i kontrolisanim korišćenjem isključivo za vodoprivredne potrebe; utvrđuje se u odnosu na kotu normalnog us-pora akumulacije (KNU) i obuhvata prostor u širini od 100 m nizvodno od brane i pojas minimalne širine 200 m uzvodno od brane i obala akumulacije i u akvatoriji oko vodozahvatnog tornja i šahtnog preliva;užu zonu zašti te izvorišta – sa ograničenim i kontrolisanim korišćenjem prostora; obuhvata prostor uzvodno od zone neposredne zašti te u pojasu širine 500 m duž obala akumulacije, računajući od obalske linije u odnosu na kotu maksimalnog us-pora akumulacije (KMU); i širu zonu zašti te izvorišta – preostali deo sliva sa ograničenim i selekti vnim korišćenjem prostora.

Prostornim planom sliva utvrđeni su sledeći opšti ciljevi zašti te, uređenja i razvoja po-dručja:

obezbeđenje prostora i uslova za formiranje akumulacije, funkcionisanje vodozahvatnih postrojenja, prateće infrastrukture i objekata; uspostavljanje zona zašti te izvorišta, pojaseva i zona (tehničke) zašti te vodozahvatnih i pratećih objekata i utvrđivanje režima korišćenja i uređenja ti h prostora;stvaranje uslova za rešavanje problema preseljenja stanovništva i izmeštanja sakra- lnih (crkva Gračanica i lokalno groblje), komunalnih, infrastrukturnih i drugih objeka-ta sa prostora predviđenog za lociranje vodozahvatnih objekata, iz zone potapanja i zone neposredne zašti te izvorišta;relati vizacija konfl ikata između nacionalnih i regionalnih interesa sa interesima lokalnih zajednica, obezbeđenjem uslova za pravičan i uravnotežen razvoj područja i njegovog okruženja;zadržavanje stanovništva i podsti canje povratka stanovništva, obezbeđenjem uslova za održivi razvoj turizma, uporedo s podizanjem kvaliteta života lokalnog stanovni-štva i razvojem javnih službi i komunalne infrastrukture;očuvanje, unapređenje i zašti ta prirode, posebnih prirodnih vrednosti i nepokretnih kulturnih dobara i dr.


Tabela 4.

Zone zašti te akumulacije „Stuborovni”

Zona zašti te izvorišta

Površina zone

Režim zašti te i korišćenja prostora

Glavneakti vnosti

Zona nepos-redne zašti te izvorišta

335 ha Strogo ograničeno i kontro-lisano korišćenje za vodopri-vredne potrebe

Vodprivredne akti vnosti

Uža zona zašti te izvorišta

824 ha Ograničeno i kontrolisano korišćenje i izgradnja pro-stora

Ograničena rekreacija i sa-nitarno bezbedna izgradnja prostora

Šira zona zašti te izvorišta

10.458 ha Selekti vno i kontrolisano korišćenje i izgradnja prosto-ra u skladu sa konceptom održivog razvoja.Zabranjen transport opas-nih materija, skladištenje čvrstog otpada i sl

Turizam i rekreacija, poljop-rivreda, šumarstvo i druge akti vnosti koje neće ugroziti kvalitet vode izvorišta

Vanslivno područje

5.450 ha Zašti ta prirodnog nasleđa i održivi razvoj područja

Održivi razvoj turizma i rekreacije, poljoprivrede, šumarstva i drugih akti vnosti koje neće ugroziti prirodno nasleđe

Izvor: Prostorni plan slivnog područja vodoakumulacije „Stuborovni”, 2009.

Polazeći od ciljeva zašti te i razvoja područja, režima zašti te akumulacije i predviđenog Parka prirode Valjevske planine, potencijala i ograničenja za razvoj turizma i principa održivog razvoja, Prostornim planom sliva područje je diferencirano na četi ri turisti čke podceline sa integrisanom turisti čkom ponudom (slika 8).

Kapacitet prostora i životne sredine procenjen je po turisti čkim podcelinama (tabela 5).

Kapacitet prostora i životne sredine u zimskoj sezoni zasnovan je na zimskoj ponudi koja će obuhvati ti : ski-stadion Povlen sa alpskim, turno i nordijskim skijalištem u kompleksu Povlena, nordijsko skijalište u kompleksu Jablanika i Taora (u okviru cele planinske turisti čke zone), sankališta uz naselja Debelo Brdo i Mravinjci/Bele Vode, kao i klizalište (uz druge spor-tove na ledu) u podbranskom kompleksu “akva-siti ja” (zona vodoakumulacije).


Tabela 5.

Kapacitet prostora zona zašti te akumulacije i turisti čkih podcelina u slivu vodoakumulacije „Stuborovni”

Zona zašti te izvorišta

Kapacitet prostora

Glavneakti vnosti

Komplementarneakti vnosti

Zona nepos-redne zašti te izvorišta335 ha

Zabranjen pristup, izuzev službenih lica

Vodoprivredne akti vnosti Nema

Uža zona zašti te izvorišta824 ha

1000 jednovremenih korisnika

Letnja turisti čka rekreacija u skladu sa režimom zašti te kvaliteta vode izvorišta: sa-držaji na splavovima, plaže, veslanje, jedrenje, čamci na veslanje, skijanje na vodi na električnim žičarama, sportski ribolov

Ograničena i kontro-lisana poljoprivreda i zatravljivanje površina

Šira zona za-šti te izvorišta i vanslivno područje15.908 ha

15.000 jednovremenih korisnika,od kojih 7000 stacionarnih i 8000 izletnika

Sve turisti čke akti vnosti koje su usklađene sa režimom zašti te kvaliteta voda i me-rama zašti te životne sredine

Poljoprivreda, šumarstvo i druge akti vnosti koje neće ugroziti kvalitet vode izvorišta i kvalitet životne sredine

Izvor: ibid.

Alpsko skijalište ski-stadiona Povlen predviđeno je kao glavni sadržaj zimske ponude u prostoru. Planirano je na severnim padinama ove planine u visinskom pojasu između 800 i 1345 m n.v., na površini od oko 9,2 km2, od toga oko 7,2 km2 u široj zoni zašti te akumu-lacije. Računajući sa opti malnim trajanjem snega do 3 meseca, uz racionalan broj žičara (6 sedežnica i 16 ski-lift ova) ukupne dužine od oko 20 km, utvrđen je ukupni kapacitet od oko 24.000 uspona na čas, to jest oko 8000 jednovremenih skijaša.

Ski-staze za turno i nordijsko skijanje (grupno sa vodičem, ili pojedinačno) različiti h dužinskih kombinacija predviđene su grebenom Jablanika (kompleks Jablanika) i Po-vlena i u ambijentu Gornje Dijavice i Gornjeg Taora (kompleks Taora), odnosno na gre-benskim trasama letnjih planinarsko-izletničkih staza. Na deonicama ovih staza može da se organizuje i skijering (vuča skijaša konjima ili motornim sankama), safari mo-tornim sankama i dr Ukupan kapacitet turno i nordijskih staza predviđen je za oko 1000 jednovremenih turista.

Kapacitet prostora i životne sredine u letnoj sezoni zasnovan je na letnoj ponudi svih turisti čkih podcelina. Granični kapacitet prostora i životne sredine u letnjoj sezoni posebno je utvrđen samo za akumulaciju sa podbranskim kompleksom.


Sadržaji podbranskog kompleksa “akva-siti ja” predviđeni su, u pogledu kapaciteta i atrakti vnosti , kao glavni segment letnje turisti čke ponude. Izabran je položaj kompleksa koji neće doći u koliziju sa režimima i merama zašti te izvorišta. Sadržaji će se zasnivati na namenski ispuštenoj vodi iz akumulacije. Obuhvataju više sportskih, rekreati vnih i zabavnih sadržaja na vodi – plivačke bazene, razne bazene sa talasima, gejzirima, gumenim čamcima na električni pogon, razne ti pove akvagana i dr, sa hladnom i solarno zagrevanom vodom.

Slika 8.

Zone zašti te i organizacija prostora za turizam u slivu akumulacije „Stuborovni”

Izvor: Prostorni plan slivnog područja vodoakumulacije „Stuborovni”, 2009.


Procenjeni ukupni kapacitet je 5000 jednovremenih korisnika, pretežno u otvorenim i, delom, u zatvorenim objekti ma. Uz ovaj akva-program predviđeni su i drugi sadržaji za sport, rekreaciju i relaksaciju – saune, solarijumi, teratane i trim sale, kuglana, tereni za te-nis i male sportove (mali fudbal/rukomet, košarka i odbojka), dečija igrališta i drugi sadržaji za igru i odmor. U sklopu “akva-siti ja” predviđeni su i potrebni prateći sadržaji ugosti telj-stva, trgovine i servisa.

Vrlo značajan segment letnje ponude predstavlja vodoakumulacija „Stuborovni”, na kojoj mogu da se organizuju brojne letnje sportske i rekreati vne akti vnosti . Na jezeru mogu da se organizuju razni sadržaji na splavovima – plaže, nauti ka (veslanje, jedrenje, vožnja čamaca na električni pogon), skijanje na vodi sa električnim žičarama i dr, kao i sportski ribolov, pod uslovom zašti te kvaliteta voda akumulacije i zašti te životne sredi-ne. Ukupan kapacitet prostora vodoakumulacije i uže zone njene zašti te za sportsko-rekreati vne akti vnosti utvrđen je za najviše 1000 jednovremenih turista.

Granični kapacitet prostora i životne sredine na obuhvaćenom području utvrđen je na ukupno 15.000 jednovremenih turista, od kojih 7000 stacionarnih turista i 8000 izletnika.

Primenjen je model disperzije turisti čkih akti vnosti i sadržaja, radi usklađivanja sa ograničenjima režima zašti te izvorišta vodosnabdevanja i prirodnih vrednosti , s jedne strane, i uključivanja većine seoskih i vikend naselja u turisti čku ponudu područja, s druge. Predviđeno je oko 5000 ležaja u postojećim seoskim i vikend naseljima. Jedino je u podbranskom kompleksu predviđena izgradnja apartmanskog naselja sa 2000 leža-ja (Prostorni plan slivnog područja vodoakumulacije „Stuborovni”, 2009).

4.2.1.3. Procena graničnog kapaciteta prostora područja kulturnog

nasleđa – na primeru arheološkog nalazišta „Felix Romulijana”

Prostornim planom područja arheološkog nalazišta Romulijana – Gamzigrad (2004, u daljem tekstu: Prostorni plan arheološkog nalazišta) obuhvaćeno je područje arheološkog nalazišta, površine oko 27 km2, sa njegovom zašti tnom zonom površine oko 24 km2.

Prema Prostornom planu Republike Srbije, područje arheološkog nalazišta Romuli-jana – Gamzigrad obuhvaćeno je severnim delom Istočne turisti čke zone sa Zaječarom, gradskim turisti čkim centrom i Gamzigradskom banjom.

Područje arheološkog nalazišta predstavlja predeonu celinu sa zašti ćenom okoli-nom utvrđene carske palate rimskog imperatora Galerija iz III-IV v.n.e i sakralnim ko-mpleksom Magure iz IV v.n.e. Arheološko nalazište Romulijana svrstano je u kategoriju nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog značaja.

Upisano je na UNESCO Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa 2007. godine. U obuhvatu i van obuhvata arheološkog nalazišta evidenti rano je još 65 arheoloških lokaliteta iz različiti h epoha.


Glavna obeležja predeonoj celini daju: prirodni amfi tea-tar (viši na severu i nešto niži na jugu) u kome je smeštena utvrđena carska palata, kao i klisura i meandri Crnog Timo-ka sa vodom II a klase kvaliteta, pogodnom za kupanje.

Prostornim planom arheološkog nalazišta, po prvi put u našoj praksi, ustanovljene su zone različiti h režima zašti te nepokretnog kulturnog dobra (tabela 6, slika 9):

zona I stepena zašti te – obuhvata prostor zašti ćene okoline utvrđene carske palate, memorijalnog kompleksa na Maguri i još 16 manjih arheoloških nalazišta, površine 175 ha. Ustanovljen je režim stroge i kontrolisane zašti te u funkciji zašti te nepo-kretnih kulturnih dobara, edukacije i kontrolisane prezentacije poseti ocima i sa ograničenim i kontro-lisanim poljoprivrednim akti vnosti ma;

zona II a. stepena zašti te – obuhvata konti nuelni prostor užeg pojasa oko zone I stepena zašti te, do vidnog radijusa od oko 1500 m od geometrijskog središta utvrđene carske palate, odnosno do vizuelnih prepreka obližnjih uzvišenja, površine oko 500 ha. Ustanovljen je režim selekti vnog i kontrolisanog korišćenja u funkciji prezentacije najvrednijeg kulturnog nasleđa, sa kontrolisanim pristu-pom i kretanjem poseti laca i kontrolisanim razvojem i odvijanjem akti vnosti komplementarnih zašti ti nepokretnog kulturnog dobra;

zona II b. stepena zašti te – obuhvata diskonti nuelan prostor šireg predela oko zone II a. stepena zašti te, do vidnog radijusa od oko 3000 m, to jest do granice prirodnog amfi teatra na desnoj obali Timoka i vizuelnih prepreka pobrđa na levoj obali Timoka, površine oko 880 ha. Ustanovljen je režim kontrolisanog korišćenja u funkciji zašti te i unapređenja predeonog lika i očuvanja mozaične strukture poljoprivrednih i šumskih površina;

zona III stepena zašti te – obuhvata preostali prostor područja arheološkog nalazišta površine oko 1130 ha. Ustanovljen je prelazni režim zašti te, to jest selekti vno korišćenje za razvoj akti vnosti komplementarnih zašti ti i prezentaciji kulturnog nasleđa i kontrolisana izgradnja prostora. U prelaznom režimu zašti te omogućeno je proširenje građevinskog područja i razvoj glavne turisti čke po-nude u Gamzigradskoj Banji, formiranje 6 novih turisti čkih kompleksa i punktova, sportsko-rekreati vnih površina, akvati čkih programa na Crnom Timoku i izgra-dnja novih saobraćajnica;

zašti tna zona područja arheološkog nalazišta – obuhvata preostali prostor površine oko 2400 ha, bez ograničenja za razvoj naselja i infrastrukture, poljo-privrede, šumarstva i lovstva.


Prostornim planom arheološkog nalazišta utvrđeni su osnovni ciljevi: zašti ta i pre-zentacija kulturnog nasleđa i kulturnog predela, razvoj turizma i turisti čke ponude u prostoru usklađene sa zahtevima zašti te kulturnog dobra.

Tabela 6.

Zone zašti te arheološkog nalazišta Felix Romulijana

Zonazašti te NKDPovršina

zone Režim zašti te i korišćenja

prostoraGlavne akti vnosti

Zona I stepena zašti te – zašti ćena okolina NKD

175 ha Strogo ograničeno i kontrolisano korišćenje prostora

Zašti ta NKDOgraničena prezentacija poseti ocima

Zona II a. stepena zašti te

500 ha Selekti vno i kontrolisano korišćenje prostora

Zašti ta i uređenje predelaKontrolisana prezentacija NKD turisti maIzletnička rekreacija

Zona II b. stepena zašti te

880 ha Selekti vno korišćenje prostora i očuvanje predela

Zašti ta i uređenje predelaPretežno izletnička rekreacija i ograničena turisti čka rekreacija

Zona III stepena zašti te

1130 ha Prelazni režim zašti te sa kontrolisanim korišćenjem i izgradnjom prostora

Održivi razvoj turizma i rekreacije

Zašti tna zona oko arheološkog nalazišta

2400 ha Bez ograničenja Održivi razvoj svih akti vnosti

Objašnjenje: NKD – nepokretno kulturno dobroIzvor: Prostorni plan područja arheološkog nalazišta „Gamzigrad - Romulijana”, 2004.

Koncept razvoja turizma i rekreacije zasnovan je na:

kulturološkoj prezentaciji i valorizaciji arheološkog nalazišta Romulijana i drugih nepokretnih kulturnih dobara;

turisti čkoj ponudi Gamzigradske Banje sa Crnim Timokom;

integraciji sa postojećom i planiranom turisti čkom ponudom Zaječara i mezore- gionalnog okruženja (veštačka akumualcija „Grlište’’ i druge akumulacije, termo-mineralni izvori u Nikoličevu i Šarbanovcu, pećine, lovište na Tupižnici i dr).

U skladu sa ustanovljenim zonama zašti te nepokretnog kulturnog dobra utvrđeni su granični kapaciteti prostora za turizam i organizacija turisti čke ponude u prostoru (tabela 7, slika 9).


Na području arheološkog nalazišta utvrđen je kapacitet prostora i životne sredine/predela od 1650 jednovremenih turista, dok je u zoni zašti te oko područja arheološkog nalazišta ustanovljen opti malan kapacitet od oko 7000 turista, to jest ukupno 8650 jednovremenih turista na obuhvaćenom području.

Tabela 7.

Kapacitet prostora zona zašti te arheološkog nalazišta Felix Romulijana

Zona zašti te NKD

Kapacitet prostora

Glavne akti vnosti

Komplementarne akti vnosti

Zona I stepena zašti te – zašti ćena okolina NKD


Naučno istraživanje i edukacija, konzervacija i restauracija NKD, turisti čka prezentacija

Strogo kontrolisana poljoprivreda i šumarstvo

ZonaII a. stepena zašti te


Turisti čka prezentacija i izletnička rekreacija

Kontrolisana poljoprivreda, šumarstvo i uzgoj bezopasne divljači

Zona II b. stepena zašti te


Pretežno izletnička rekreacija, ograničena turisti čka rekreacija

Kontrolisana poljoprivreda, šumarstvo i lovstvo

Zona III stepena zašti te i zašti tna zona oko područja arheološkog nalazišta

Bez ograničenja, već uslovljen turisti čkom tražnjom i sociokulturnim kapacitetom

Turizam i rekreacijaPlaniran opti malan kapacitet od oko 7000 korisnika, od toga oko 3800 stacionarnih turista i 3200 izletnika

Poljoprivreda, MSP u turizmu i uslugama, šumarstvo i lovstvo

Objašnjenje: NKD – nepokretno kulturno dobro, MSP – mala i srednja preduzećaIzvor: ibid.

U zoni I stepena zašti te predviđen je muzejski prostor, montažno-demontažna po-zornica pored kompleksa Magure i kontrolisano kretanje poseti laca, radi razgledanja zašti ćenog prostora.

U zoni II a. stepena zašti te predviđeni su pristupne saobraćajnice iz pravca severa i juga i informati vno-turisti čki punktovi za prihvat poseti laca na zapadnoj i istočnoj strani zone I stepena zašti te. Predviđeno je formiranje punkta na rimskom majdanu sa vajar-skom kolonijom i otvorenim amfi teatrom, kao i manji službeni punkt za službu zašti te, sa objekti ma u duhu tradicionalnog narodnog graditeljstva. Zadržane su bačije sela Gamzigrad.

U zoni II b. stepena zašti te predviđene su izletničko-panoramske staze sa radijalnim pravcem pružanja i njihovo povezivanje sa panoramskim kružnim putem po obodu te i zone III stepena zašti te, sa brojnim vidikovcima prema carskoj palati .


U zoni III stepena zašti te zadržana je severna obilaznica grada, predviđena Gener-alnim planom Zaječara. Disclocirana je na sever planirana južna obilaznica grada, tj. iz zone II a. u zonu III stepena zašti te. Predviđen je razvoj lokalnih puteva za povezivanje turisti čke ponude u prostoru.

Svi smeštajni kapaciteti (3800 ležaja) na obuhvaćenom području predviđeni su u ovoj zoni, a ostali kapaciteti u Zaječaru, gradskom turisti čkom centru u neposrednom okruženju arheološkog nalazišta.

Centri turisti čke ponude i različiti h turisti čkih akti vnosti biće Zaječar i Gamzigradska Banja. Predviđen je razvoj šest manjih turisti čkih lokaliteta (za etno-kompleks, omla-dinsko-dečiji kompleks, kompleks za pripremu sporti sta i dr) i akvati čkih programa na malim akumulacijama, koje bi se u letnjoj sezoni formirale na meandrima Timoka pos-tavljanjem pneumatskih, transparentnih ustava. Gamzigrad i Zvezdan razvijaće se kao tradicionalna seosko-turisti čka naselja sa ponudom ruralnog turizma (Prostorni plan područja arheološkog nalazišta Romulijana-Gamzigrad, 2004).

Slika 9. Zone zašti te i organizacija prostora za turizam na području arheološkog nalazišta Felix Romulijana

Izvor: ibid.


4.2.2. Sociokulturni i psihološki kapacitet

Sociokulturni i psihološki kapacitet teško je utvrditi , jer zahteva stalno praćenje promena, anketi ranje turista i kooperaciju sa lokalnim stanovništvom.

Sociokulturni kapacitet uslovljen je specifi čnosti ma lokalne zajednice, načinom života, kulturnim i etničkim odlikama i dominantnim ekonomskim akti vnosti ma.

Po pravilu, ali ne uvek, znatno je niži u ruralnim naseljima i na ostrvima, u odnosu na velike urbane centre.

Uobičajeno je da se sociokulturni kapacitet iskazuje brojem stacionarnih turista u odnosu na broj stalno nastanjenog domicilnog stanovništva.

Stanovnici seoskih naselja mogu vremenom da se adapti raju na promene koje dono-si specijalizacija naselja za trgovinu, zanate i usluge namenjene turisti ma. Takav primer je selo St. Jakobs u podnožju Tamborin planine u Kanadi sa 1500 stalnih stanovnika. Naselje se specijalizovalo da ugosti 1-2 miliona turista godišnje (Weaver, 2006).

Suprotan je primer stanovnika naselja na ostrvu Đerba u Tunisu (primer 10).

Dobar primer je saradnja službe zašti te prirode i turisti čke privrede sa lokalnim stanovništvom u zašti ćenom području Broads Area, vlažnom staništu međunarodnog značaja u Velikoj Britaniji. Za seoska i mala gradska naselja na ovom području utvrđeno je, u saradnji sa lokalnim stanovništvom, da kapacitet stacionarnih turista ne može da prelazi 25% broja stalnih stanovnika naselja (Broads Management Plan, 1987, 1997).

☼ Primer 10.

SOCIOKULTURNI KAPACITET OSTRVA ĐERBA

Usled priti saka masovnog turizma na ostrvo, dolazi do potpunog gubitka socijalnog integ-riteta i kulturnog identi teta. Menja se način života. Napuštaju se tradicio-nalne delatnosti (poljoprivreda, ribarstvo). Veliki je porast kriminala, prosti tucije, droge i dr. Stanovnici ostrva traže od države da ih zašti ti od nekontrolisanog rasta turizma, tako što će se limiti rati i kontrolisati broj i koncentracija turista (Weaver, 2006).


Psihološki kapacitet turiste uslovljen je kako turisti čkim proizvodom, tako i njego-vim očekivanjem i učešćem u kreiranju tog proizvoda.

Znatno je niži u prirodnom okruženju, ruralnom turizmu i ekoturizmu, u odnosu na gradski turizam, događaje, mice i druge turisti čke proizvode sa većom koncentracijom turista i intenzitetom korišćenja prostora.

Sledeći faktori uti ču na sociokulturni i psihološki kapacitet:

doživljaj turiste u prostoru i vremenu,

izbor atrakcije/doživljaja turiste,

stavovi turista i lokalnog stanovništva,

dostupnost sadržaja,

ponašanje turista,

kulturne sličnosti i razlike između turista i lokalnog stanovništva,

razmeštaj usluga i kretanje turista.

Polazeći od navedenih faktora, koriste se različite menadžment procedure za raz-voj turizma u granicama prihvatljivih promena sociokulturng i psihološkog kapaciteta područja:

zoniranje prostora i/ili vremenski zoning – za smanjenje konfl ikata između različiti h namena prostora, ili za vremensku raspodelu korišćenja prostora od strane većeg broja korisnika;

menadžment turisti ma – informisanje turista, interpretacija atrakti vnosti , dizajn i promocija različiti h modaliteta kretanja turista u desti naciji i dr;

podsti canje celogodišnje ponude i smanjenje, ili limiti ranje sezonske koncentracije turista (primeri 11 i 12).


☼ Primer 11.

SOCIOKULTURNI I PSIHOLOŠKI KAPACITET VENECIJE

Polazeći od osetljivosti istorijskog grada Venecije i popularnosti desti nacije, u više navrata je utvrđivan granični kapacitet prostora. Analize su 1991. godine pokazale da bi granični kapacitet Venecije trebalo da bude 25.000 turista na dan. Iste godine u avgustu mesecu je u Veneciji svakog dana boravilo oko 38.000 turista i izletnika. Već tada je procenjeni kapacitet bio prekoračen svakog drugog dana u godini, sa trendom porasta broja i obima prekoračenja. Lokalni i nacionalni nivo upravljanja nisu preduzeli akcije za usmeravanje i upra-vljanje obimom i intenzitetom turizma u ovom gradu. Negati vni uti caji masovnog turizma, na-ročito ekskurzionog turizma, doprineli su emigraciji lokalnog stanovništva iz istori-jskog jegzra i narušavanju urbanog identi te-ta, saturaciji prostora, smanjenju kvaliteta urbanog života i kvaliteta doživljaja turista (Swarbrooke, 2005).

Kada je reč o osetljivim područjima koja su izložena stalnim priti scima turizma, pojedini autori se zalažu za regulisanje sociokulturnog i psihološkog kapaciteta difere-nciranjem prostora i akti vnosti na celine/zone za:

intenzivniji turisti čki razvoj, tzv. “frontstage” zone;

stambene zone i naselja domicilnog stanovništva, tzv. “backstage” zone;

zašti tne zone/pojaseve između ovih zona/celina, tzv. “buff er” zone (primer 13).


☼ Primer 12.

GRANIČNI KAPACITET OSTRVA MALTA

Da bi se izbegle posledice neplanskog razvoja turizma, nacionalni nivo upravljanja Malte utvrdio je granični kapacitet prostora od oko 41.000 jednovremenih turista i doneo strategiju i politi ku održivog razvoja turizma. To predstavlja osnov za korišćenje sredstava Evropskog strukturnog fonda za unapređenje kvaliteta turisti čke ponude i za zašti tu prirodnog i kulturnog nasleđa ostrva (UN WTO, 2005).

☼ Primer 13.

SOCIOKULTURNI I PSIHOLOŠKI KAPACITET PROSTORA GIZE

Kao primer može da posluži problem so-ciokulturnog i psihološkog kapaciteta na atrakti vnom prostoru kulturnog nasleđa u Gizi (Egipat). Tipičan je primer pomešanih funkcija i akti vnosti . Dolazi do nezadovoljstva stranih turista usled ugrožavanja doživljaja spomenika kulture – grada mrtvih sa piramidama, mastambama, grobnicama i procesionom ulicom. Povećana je netrpeljivosti između lokalnog stanovništva, koje pruža turisti čke usluge, i stanovnika Kaira, koji taj prostor doživljavaju kao urbani park za odmor i rekreaciju. Lokalno i urbano stanovništvo smatra da bi se problem rešio zoniranjem prostora prema vrsti korisnika (Weaver, 2006).


4.3. KLIMATSKE PROMENE I ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA

Proces globalnog zagrevanja ubrzano se odvija od sredine 20. veka (slika 10), kao posledica povećanja obima i intenziteta ljudskih akti vnosti koje doprinose povećanju koncentracije gasova koji imaju efekat staklene bašte (GHG) u atmosferi.

Primera radi, globalna prosečna temperatura je porasla za po 0,760C u periodu od 50 godina (1850-1899) i u periodu od samo 4 godine (2001-2005). Posledice ljudskih akti vnosti odražavaju se na promene klimatskih elemenata i imaju različite negati vne efekte – zagrevanje okeana, temperaturni ekstremi i vetrovi, topljenje leda i glečera, što dovodi do podizanja nivoa svetskog mora od prosečno 3,1 mm godišnje u periodu 1993-2003. godine (UNWTO, UNEP, 2008).

Procene Svetske meteorološke organizacije (WMO) su, sa verovatnoćom od 90%, da će klimatske promene da se ubrzavaju pri sadašnjem ili većem nivou GHG emisije, tako da će globalna prosečna temperatura da poraste između 1,8 – 4,00C do 2100. go-dine. Čak i pod predpostavkom da se koncentracije GHG stabilizuju na sadašnjem nivou, Zemlja bi nastavila da se zagreva zbog dosadašnje emisije ti h gasova i toplotne inercije okeana.

Slika 10. Promene globalne i konti nentalne temperature, 1900-2000.

Izvor: Grupa autora, Summary for Policymakers, Contributi on of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, 2006:11, www.eea.europa.eu


Procenjeno je da su ekonomski troškovi neophodnih akcija za smanjenje GHG emisi-je, koje bi sada trebalo preduzeti , znatno manji od troškova očekivanih ekonomskih i socijalnih poremećaja zbog neublaženih klimatskih promena.

Klimatske promene će uti cati na naš sti l života, zdravlje, ekonomiju i socijalno bla-gostanje. Sve države i svi privredni sektori će morati da se prilagođavaju i da ublažavaju efekte klimatskih promena.

Turizam se svrstava u klimatski veoma osetljiv privredni sektor (UNWTO, UNEP, 2008).

Svetska turisti čka organizacija i Program za zašti tu životne sredine Ujedinjenih naci-ja (UNEP) utvrdili su Deklaraciju o klimatskim promenama i turizmu 2007. godine, tzv. Davosku deklaraciju (Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges), na Drugoj međunarodnoj konferenciji o klimatskim promenama i turizmu.

U Davoskoj deklaraciji se ukazuje da su za turisti čke desti nacije i turiste najznačajnije regionalne manifestacije klimatskih promena (primer 14).

Radi blagovremenog izveštavanja i upozoravanja turisti čke privrede na klimatske promene i rizike, 2006. godine Svetska meteorološka organizacija formirala je ti m za klimu i turizam (IPCC).

☼ Primer 14.

PROCENJENE REGIONALNE KLIMATSKE PROMENE

EVROPAProsečna godišnja temperatura će porasti više nego globalna prosečna temperatura. Najveći porast temperature biće u severnoj Evropi u zimskoj sezoni i na području Medit-erana u letnjoj sezoni.Godišnje padavine će rasti u severnoj Ev-ropi, a opadati na području Mediterana. U centralnoj Evropi padavine će rasti zimi, a smanjivati se leti . Rizik od letnjih suša povećaće se u central-noj Evropi i na području Mediterana. Trajan-je zimske sezone skrati će se u celoj Evropi. Debljiina snežnog pokrivača smanjiće se u skoro svim evropskim zemljama (UN WTO, UNEP, 2008: 26).


4.3.1. Uti caji klimatskih promena na turisti čke desti nacije

Mogu se izdvojiti četi ri osnovne kategorije uti caja klimatskih promena na održivost i kompeti ti vnost turisti čkih desti nacija:

direktni klimatski uti caji, indirektni klimatski uti caji, uti caji politi ka za ublažavanje klimatskih promena na mobilnost turista, i uti caji klimatskih promena na turisti čku tražnju.

Direktni klimatski uti caji ispoljavaće se u dva oblika – promene u dužini i kvalitetu turisti čke sezone i povećanje troškova i poremećaji u poslovanju turisti čke privrede.

Promene u dužini i kvalitetu turisti čke sezone ispoljiće se naročito kod dva turisti čka proizvoda: sunce i more i zimski sportovi.

Očekuje se pomeranje turisti čki atrakti vnih klimatskih uslova ka desti nacijama na većoj geografskoj širini i nadmorskoj visini, što će dovesti do opadanja kompeti ti vnosti pojedinih popularnih desti nacija (npr. Mediterana u letnjoj sezoni) i porasta kompeti -ti vnosti drugih desti nacija (npr. Južne Engleske i Kanade). Opadanje ski industrije izgle-dno je u Evropskim Alpima, istočnoj i zapadnoj Severnoj Americi, Australiji i Japanu.

☼ Primer 15.

PROMENE PREDELA I BIODIVERZITETA PLANINSKIH DESTINACIJA – EVROPSKI ALPI

Klimatske promene će imati znatne uti caje na osetljive planinske ekosisteme, biodiverzitet i pojavu prirodnih nepogoda, što će umanjiti atrakti vnost planina za tur-izam. Prirodne nepogode će povećati rizik za turizam i turisti čku infrastrukturu. Sve zajedno će uti cati na sve turisti čke proizvode zas-novane na atrakti vnosti predela i očuvane prirode.Jedna od posledica je nestajanje glečera, koji predstav-ljaju atrakti van planinski turisti čki resurs. Nestankom glečera i smanjivanjem količine snega, smanjivaće se količine raspoložive vode u planinama i nizvodnim ekosistemima. Počeće problemi u snabdevanju vo-dom za piće lokalnog stanovništva i svih privrednih akti vnosti koje su veliki potrošači vode, naročito sek-tora turizma.Klimatskim promenama neće moći da se prilagode mnoge planinske vrste, pogotovo one koje ne mogu da se pomeraju na veće visine. Već je zabeleženo nestajanje pojedinih reliktnih vrsta u najvišim planin-skim predelima Alpa (UN WTO; UNEP; 2008).


Na povećanje troškova i poremećaje u poslovanju najviše će uti cati : više maksi-malne temperature i veći broj dana sa tropskim vrućinama, veći intenzitet tropskih ciklona i dominantnih vetrova, intenzivnije i duže padavine u jednim, ili suše u drugim regionima.

Navedene i druge klimatske promene, koje će imati razmere elementarnih nepogo-da, dovodiće do oštećenja infrastrukturnih sistema, povećaće troškove funkcionisanja (više premije osiguranja, povećani troškovi zagrevanja ili hlađenja, dodatni troškovi za obezbeđenje funkcionisanja vodosnabdevanja i energetskih sistema u uslovima rizika od nepogoda i sl) i izazivati poremećaje u poslovanju (evakuacija i zbrinjavanje turista i zaposlenih usled elementarnih nepogoda i sl).

Indirektni klimatski uti caji ispoljavaće se preko poremećaja u životnoj sredini i nasleđu izazvanih klimatskim promenama, što može imati značajne efekte na razvoj turizma u pojedinim regionima i desti nacijama.

Promene u kvanti tetu i kvalitetu rapoloživih resursa vode i snežnog pokrivača, gubi-tak biodiverziteta, ugrožena poljoprivredna proizvodnja (npr. vinski turizam), povećani rizici od elementarnih nepogoda, erozija obala, poplave, smanjenje esteti ke pejzaža i druge promene imaće veliki uti caj na turizam. Planinske (primer 15), primorske i os-trvske desti nacije, u kojima je turizam zasnovan na prirodnim turisti čkim resursima, izrazito su osetljive na promene u životnoj sredini izazvane klimatskim promenama.

Centar za svetsko nasleđe (UNESCO WHC) u izveštaju iz 2005. godine izdvojio je 125 lokaliteta sa Liste svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa koji će biti ugroženi kli-matskim promenama (primer 16). U izveštaju se ukazuje da će posledice klimatskih promena na prirodno i kulturno nasleđe imati efekte na turizam zasnovan na prirodi, ekoturizam, kulturni turizam, safari turizam i druge turisti čke proizvode.

UNESCO je identi fi kovao nekoliko dobara sa Svetske liste kulturnog i prirodnog nasleđa kao kriti čne turisti čke desti nacije koje će biti ugrožene klimatskim promena-ma.


☼ Primer 16.

UTICAJI KLIMATSKIH PROMENA NA SVETSKO NASLEĐE

Od 125 evidenti ranih lokaliteta na Listi svetskog prirodnog i kulturnog nasleđa ugroženih klimatskim promenama, 79 lokaliteta prirodnog nasleđa obuhvata: 16 priobalnih mariti mnih ekosistema, 14 glečera, 7 planinskih lokaliteta, 28 vlažnih staništa i 14 kombinovanih lokaliteta prirodnog i kulturnog nasleđa. Klimatskim prom-enama ugroženo je 46 lokaliteta kulturnog nasleđa, od kojih 42 spomenika kulture i arheoloških nalazišta, kao i 4 kulturna predela.Identi fi kovani su glavni klimatski uti caji koji dovode do degradacije i ugrožavanja svetskog prirodnog i kulturnog nasleđa.

Izvor: UNESCO WHC, Climate Change and World Heritage, World Heritage Reports, No. 22, 2007: 26.


Među njima su: Venecija zbog podizanja nivoa mora, koja je protekle decenije bila prosečno 100 dana u godini pod vodom; Great Barrier Reef u Australiji zbog odu- miranja i izbeljivanja korala; Glacier-Waterton međunarodni park mira u USA zbog topljenja glečera; Kilimandžaro nacionalni park u Tanzaniji zbog dramati čnog gubljenja snežnog pokrivača (pola metra godišnje) i njegovog nestanka u narednih 15 godina; Chan Chan arheološka zona u Peruu zbog nestabilnosti tla, usled poplava i erozije izaz-vane uraganom El Njino; spomenici u centru Londona (Westminster Palace, Westminster Abbey, The Tower of London) usled porasta nivoa mora i nivoa reke Temze.

Uti caji politi ka za ublažavanje klimatskih promena na mobilnost turista ispoljavaju se dvojako, direktno i indirektno. Međunarodne i nacionalne politi ke za smanjenje GHG emisije imaće direktan uti caj na kretanje turista, zbog povećanja troškova prevoza i sti -mulisanja turista da se opredeljuju za envajeronmentalno prihvatljivije modalitete trans-porta ili turisti čku desti naciju. Priti sci za smanjenjem udela aviosaobraćaja u turisti čkim kretanjima posebno će pogoditi udaljenije desti nacije za koje je to osnovni modalitet transporta (npr. Karibe, Novi Zeland, Australiju i dr). Sti mulisanje korišćenja železnice i drugih transportnih sredstava sa nižim GHG emisijama povećaće atrakti vnost pojedinih desti nacija u blizini glavnih emiti vnih centara.

Povećanje globalne prosečne temperature preko 10C uti caće na globalnu ekonomiju i ekonomije pojedinih zemalja. Može da doprinese smanjenju bruto nacionalnog dohotka po stanovniku za 20% do kraja 21. i početkom 22. veka. Na taj način će indirektno uti cati na smanjenje slobodnih novčanih sredstava za turizam i na očekivani rast turizma.

Ne očekuje se značajniji uti caj klimatskih promena na globalnu turisti čku tražnju. Procenjuje se da geografska i sezonalna redistribucija turisti čke tražnje može da bude vrlo velika u drugoj polovini 21. veka, što će znatno uti cati na razvoj pojedinih turisti čkih desti nacija i država. Postepeno će se tražnja pomerati ka većim geografskim širinama i većim nadmorskim visinama u planinskim područjima.


U Evropi, turisti iz severnih država sve će više godišnjih odmora provoditi u svojoj ili susednim državama. Porašće tražnja za desti nacijama sa umerenom klimom na severu i pad tražnje za desti nacijama sa toplom klimom u južnim delovima Evrope. Očekuje se rast tražnje za putovanjima u vansezoni i zimskoj sezoni (videti više: UN WTO, UNEP, Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges, 2008).

4.3.2. Uti caj turizma i politi ke za smanjenje uti caja na klimatske promene

Procenjuje se da turizam učestvuje u globalnoj GHG emisiji sa 4-6%, odnosno učestvovao je sa 4,9% 2005. godine. Procena doprinosa turizma globalnom zagrevanju zasniva se na emisiji CO2 iz tri izvora: saobraćaja, smeštajnih kapaciteta i turisti čkih ak-ti vnosti .

Najveće je učešće transporta sa 75%. U tome je najveći udeo aviotransporta sa 40% i automobila sa 32%, dok ostala transportna sredstva učestvuju sa samo 3%. Iako avi-otransport učestvuje samo sa 17% u svim turisti čkim putovanjima, izvor je 40% emisije CO2 u turizmu. Pri tome su putovanja u daleke desti nacije izvor 16% emiisije CO2, a učestvuju sa svega 2,2% u ukupnim turisti čkim putovanjima. Nasuprot tome, putovanja autobusom i železnicom koja učestvuju sa 16% u ukupnim turisti čkim putovanjima do-prinose svega 1% emisiji CO2 u turizmu.

Smeštajni kapaciteti učestvuju sa 21%, a turisti čke akti vnosti sa 4% u emisiji CO2 u turizmu.

Istraživanje udela subsektora smeštajnih kapaciteta u emisiji CO2 bazira se na potrošnji energije za grejanje, hlađenje, kuvanje, osvetljenje, čišćenje, pranje i dr Najveći potrošači energije, to jest izvori emisije CO2 jesu hoteli i apartmani (sa 20,6 i 19,0 kg CO2 po jednom noćenju), slede vikend kuće i namenski izgrađena turisti čka naselja (sa 15,9 i 14,3 kg CO2 po jednom noćenju), a najmanji izvor su kampovi i pa-nsioni (sa 7,9 i 4,0 kg CO2 po jednom noćenju).

Strategija smanjenja uti caja turizma na klimatske promene podrazumeva kombi-naciju mera i instrumenata različiti h politi ka – u prvom redu ekonomskih, regulatornih i dobrovoljnih mera i instrumenata prilagođenih problemima održivog razvoja desti -nacija i njihovog okruženja, kao i ciljnim grupama u turizmu.

Izdvajaju se četi ri ključna aspekta strategije za smanjenje uti caja turizma na kli-matske promene, to jest za smanjenje GHG emisije:

smanjenje potrošnje energije,

poboljšanje energetske efi kasnosti ,

povećanje korišćenja novih i obnovljivih izvora energije (NOIE), i

odlaganje/skladištenje CO 2.


Smatra se da je smanjenje potrošnje energije najznačajniji aspekt. Neophodna su prilagođavanja u menadžmentu i marketi ngu desti nacija, navikama i ponašanju turista i sti mulacije za preusmeravanje sa autobomila i aviona na druga transportna sredstva. Značajna je uloga turoperatora u pogledu promene navika i ponašanja turista kod iz-bora desti nacija, vrste prevoza i dužine boravka – promene od ispoljenih tendencija češćih i kraćih putovanja u korist dužeg boravka u desti nacijama.

Turisti čka privreda daje prednost trgovini dozvoljenim emisijama u odnosu na takse za gorivo ili za emisije. Aviosaobraćaj će uskoro biti obuhvaćen shemom trgovine do-zvoljenim GHG emisijama. To će usloviti nove efi kasnije avio tehnologije i povećanje brzina, kao i veću profi tabilnost avio sektora.

Poboljšanje energetske efi kasnosti podrazumeva primenu efi kasnijih ili novih teh-nologija u transportu i smeštajnim kapaciteti ma.

Sa primenom novih tehnologija u aviotransportu očekuje se smanjenje emisije CO2

po putniku i pređenom kilometru za oko 32% u periodu 2005-2035. godine za scenario nastavka dosadašnjih tendencija korišćenja aviotransporta. Kada bi se primenile poli-ti ke i mere za promene trenda u korišćenju saobraćajnih modaliteta i ukoliko bi teh-nologije u aviotransportu još više napredovale, teoretski je moguća redukcija emisije za 50% do 2035. godine, odnosno smanjenje za 14% ukupne emisije CO2 u turizmu.

Sa primenom novih i efi kasnijih tehnologija za putnička vozila očekuje se smanjenje za 7% ukupne emisije CO2 u turizmu.

Poboljšanje energetske efi kasnosti smeštajnih kapaciteta može da doprinese sma-njenju za 14% ukupne emisije CO2 u turizmu.

Značajno je i povećanje korišćenja NOIE. Svi oblici NOIE su relevantni za turizam i ekonomski i tehnički opravdani. Primera radi, istraživanja su pokazala da primena so-larne energije u toplim desti nacijama može da se isplati već za dve godine. Učešće biogoriva u energenti ma za transport procenjeno je na maksimum 10%. Pri tome su u obzir uzete i implikacije primene biogoriva na korišćenje zemljišta, poljoprivrednu proizvodnju i efi kasnost proizvodnje tog goriva.

U slučaju kada nije moguće redukovati GHG emisiju, predviđeni su različiti mo-daliteti kompenzacija za prekoračenje dozvoljene emisije. Jedan od modaliteta jeste kompenzaciono pošumljavanje ugroženih područja. Drugi modalitet jeste odlaganje, to jest skladištenje CO

2 u podvodna ili podzemna skladišta (iscrpljena podzemna ležišta gasa, naft e, uglja i sl). U sektoru turizma razvija se praksa dobrovoljnih kompenzacija ili naknada za emisije CO2. To znači da emisija izazvana nekom akti vnošću u turizmu (npr. transportom) može da se u odgovarajućoj ekvivalentnoj vrednosti kompenzira nekom drugom akti vnošću na predmetnom ili nekom drugom ugroženom području koje opredeli država (npr. u slučaju kompenzacionog pošumljavanja). Problemi u primeni kompenzacija (prenošenje odgovornosti i troškova na potrošače, nedovoljno prihva-tanje instrumenata dobrovoljnosti i sl) rešavaće se unapređenjem ovih instrumenata i uključivanjem ključnih aktera.


Slika 11. Procenjene GHG emisije za scenario bez promene po subsektorima turizma 2035. godine

Izvor: UNWTO, UNEP, Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges, 2008: 36

Slika 12. Scenariji GHG emisija u turizmu 2035. godine

Izvor: UNWTO, UNEP, Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges, 2008: 37.

Za scenario razvoja turizma bez promena (“bisness-as-usual”) GHG emisija bi 2035. godine porasla za 160% u odnosu na emisiju iz 2005. godine (slika 11). Za scenario ra-zvoja turizma uz primenu politi ka i mera za smanjenje klimatskih promena GHG emisija bi mogla da se redukuje 2035. godine za 68% u odnosu na predhodni scenario, tj. da se smanji za 16% u odnosu na emisiju iz 2005. godine (slika 12).

4.3.3. Adaptacije turizma na klimatske promene

Sve desti nacije će morati , u većoj ili manjoj meri, da se prilagođavaju klimatskim promenama.

Ključni akteri u turizmu imaju različit kapacitet adaptacije na klimatske promene.


Turisti imaju najveći kapacitet adaptacije – u pogledu izbora desti nacije, sezone i na-čina transporta do desti nacije.

Veliki turoperatori koji nisu investi rali u nepokretnosti i infrastrukturu imaju mogućnosti da se prilagođavaju klimatskim i promenama u turisti čkoj tražnji.

Sektori koji opslužuju turizam imaju manji kapacitet adaptacije. Lokalne zajednice i turisti čka preduzeća koja imaju velike investi cije u nepokretnosti

i infrastrukturu u turisti čkoj desti naciji su najmanje adaptabilni na promene. Sektor turizma razvija različite modalitete i kombinacije vidova adaptacija desti naci-

ja na klimatske promene u domenu:tehnologije – veštački sneg, korišćenje kišnice, desalinizacija morske vode, recikliranje vode, cenovna podrška štedljivom korišćenju vode, sistemi izgradnje ot-porni na elementarne nepogode, sistem ranog upozoravanja na nepogode i sl;menadžmenta – planovi upravljanja resursima vode i energije, plan upravljanja uti cajima turizma na klimatske promene, podrška primeni envajeronmentalnog menadžmenta i eko oznaka, subvencije za programe smanjenja potrošnje energi-je i poboljšanje energetske efi kasnosti , prilagođavanje premija osiguranja i dr; politi ka – koordinacija različiti h politi ka za smanjenje GHG emisija i adaptacije sektora turizma klimatskim promenama, prilagođavanje standarda izgradnje ob-jekata zašti ti od elementarnih nepogoda, ukljućivanje klimatskih promena u kre-ditne rizike i predinvesti cione studije, osiguranje za slučaj ekstremnih vremenskih uslova i dr;istraživanja – pogodnosti lokacija za planirani razvoj turizma, monitoringa promena ugroženih područja i biodiverziteta i pojava rizika i dr; obrazovanja – edukacija zaposlenih i turista za smanjenje potrošnje vode i energije, trening programi za adaptacije na klimatske promene, kampanje za edukaciju javnosti o klimtaskim promenama, zašti ti resursa i dr;načina rada i odnosa sektora turizma prema klimatskim promenama – naknade za GHG emisije, inicijati ve za zašti tu voda, primena dobrih primera iz prakse u turisti čkoj privredi i dr

Vidovi adaptacije najosetljivijih područja na klimatske promene prilagođavaju se ključnim problemima zašti te resursa i dobara, očuvanja atrakti vnosti , održivosti i konkurentnosti desti nacije. To se, u prvom redu, odnosi na planinske i zimske desti -nacije, ostrvske, primorske i desti nacije prirodnog i kulturnog nasleđa.

ADAPTACIJE PLANINSKIH ZIMSKIH DESTINACIJA Kada se radi o Evropskim Alpima, prema studiji OECD, do kraja 21. veka opadaće broj

područja sa kvalitetnim snežnim pokrivačem sa 609 desti nacija na:404 (oko 61%) desti nacija za scenario porasta temperature za 2 0C, ili202 (oko 30%) desti nacija za scenario porasta temperature za 4 0C.


Biće izražene regionalne razlike među desti nacijama. Najugroženija će biti ski indus-trija u Nemačkoj.

Najrašireniji vid adaptacije na ove promene jeste pravljenje veštačkog snega, koji se primenjuje na 50% skijališta u Austriji, 40% u Italiji, 18% u Švajcarskoj, 15% u Francuskoj i 11% u Nemačkoj.

Ovaj vid adaptacije izazvao je brojne dileme, pre svega, u pogledu održivosti vešta-čkog snega, i to:

ekstenzivno korišćenje vode konfl ikt sa drugim korisnicima vode rezervoari za kišnicu;primena aditi va nedovoljno istraženi uti caji na vegetaciju;troškovi infrastrukture, vode i energije integracija sektora unutar i sa drugim desti nacijama za obezbeđenje potrebnih fi nansijskih sredstava;povećana potrošnja energije GHG emisija korišćenje NOIE (prvenstveno vetrogeneratora i ma-lih hidroelektrana).

Najrašireniji pristup adaptacijama planinskih zimskih desti nacija na klimatske promene jeste kombinacija:

razvoja novih akti vnosti u zimskoj sezoni; pomeranja skijališta na veće nadmorske visine; racionalizacije potrošnje vode; i razvoja novih turisti čkih proizvoda za celogodišnju ponudu planinske desti nacije.

ADAPTACIJE DESTINACIJA PRIRODNOG I KULTURNOG NASLEĐA

Adaptacija desti nacija prirodnog i kulturnog nasleđa na klimatske promene zasniva se na kombinaciji različiiti h pristupa i mera:

primene planova adaptacije ili odgovora na klimatske promene – za snabdevanja vodom u sušnim desti naci-jama, desalinizaciju morske vode (primer Majorke), korišćenje procene rizika i odgovora na elementarne nepogode (za eroziju plaža i planinskog zemljišta, lavine, i dr; primer 17), razvoj sistema ranog upozo-ravanja;primena programa istraživanja i monitoringa promena ekosistema i kulturnog nasleđa i preduzima-nja odgovarajućih mera za zašti tu biodiverziteta i nasleđa;


diverzifi kacija proizvoda desti nacije za smanje-nje priti saka na nasleđe – nove mikro desti nacije i atrakcije za rasterećenje najposećenijih i najugro-ženijih lokaliteta;redefi nicija obuhvata i režima zašti te i korišćenja zašti ćenog prostora – proširenje obuhvata zašti ćenog prostora, diferencijacija zona sa različiti m režimima zašti te i korišćenja prostora, formiranje ekoloških koridora za migraciju različiti h vrsta i sl;rekonstrukcija i stabilizacija kulturnog nasleđa, posebno arhitektonskih i arhe- oloških objekata i celina – korišćenjem tradicionalnih materijala zbog atrak-ti vnosti , u kombinaciji sa modernim inženjeringom i tehnologijama, radi očuvanja nasleđa;relokacija i introdukcija pojedinih ugroženih vrsta u druga staništa, ili pohranji- vanje gena i semena u Fort Knox on Ice;unapređenje adapti vnog kapaciteta lokalnog nivoa upravljanja i menadžmenta desti nacije i zašti ćenog nasleđa;unapređenje upravljanja kretanjem turista i saobraćajnim zagušenjima; obezbeđenje akti vne parti cipacije lokalnih zajednica u utvrđivanju politi ke i upravljanju adaptacijama desti nacije i dr; edukacija i jačanje svesti o minimiziranju stresova izazvanih klimatskim promena-ma (UN WTO, UNEP, 2008).

☼ Primer 17.

PROJEKAT ZAŠTITE VENECIJE OD POPLAVA

Realizacija MOSE projekta za-počela je 2003. godine, sa rokom završetka 2012. go-dine, po ceni od oko 4,5 mili-jardi EUR. Projektom za zašti tu Veneci-je od poplava predviđene su 79 mobilne brane/barijere, postavljene podvodno na tri ulaza u venecijansku lagunu i duž Lida. Podizaće se kada nivo mora naraste za 110 cm. Barijere su visine oko 30 m i širine oko 20 m. Pored toga se u laguni izvode radovi na uređenju i ojačanju svih obala (www2.comune.venezia.it, 2009).


REZIME PRVOG DELA

Smatra se da je održiv razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnje generacije, bez ugrožavanja mogućnosti budućih generacija da zadovolje sopstvene potrebe. Osnovna ideja jeste usmeravanje ekonomskog razvoja koji je ekološki podoban i socijalno prihvatljiv. Koncepcija održivog razvoja nema jednoznačnu defi niciju, tako da će se promene u ovoj koncepciji odražavati na sve oblike planiranja, usmera-vanja i upravljanja razvojem.

U zemljama Evropske unije tendencije su da se održivi razvoj ostvaruje integrisanjem aspekta zašti te kvaliteta životne sredine u sve oblike planiranja i sektor-ske politi ke. To je težnja ka uspostavljanju integrisanog strateškog planiranja koje može da se javi samo kao posledica integralnog pogleda na razvoj i budućnost. Smatra se da će prostorno i envajeronmentalno planiranje imati koordinirajuću i integrišuću ulogu u ostvarivanju održivog razvoja.

U Strategiji održivog razvoja Evropske unije fokus je stavljen na uspostavljanje inte-gralnog pristupa usmeravanju i upravljanju razvojem Evropske unije i na me-njanje neodržive potrošnje i proizvodnje, između ostalog i u turizmu. Razvoj turizma ne može da se posmatra odvojeno od ukupnog razvoja. S promenama u koncepciji i pristupu usmeravanju i upravljanju razvojem, menjala se i koncepcija razvoja turizma. Došlo je do preispiti vanja koncepta konvencionalnog (starog) masovnog turizma i pojave koncepta alternati vnog turizma. Promovisa-nje i primena koncepta održivog razvoja uslovilo je zalaganje da turizam u celini mora da postane održiv. Polazeći od uti caja turizma na okruženje, u usmeravanju i upravljanju razvojem turizma razmatraju se tri osnovne dimenzije: envajeronme-ntalna, sociokulturna i ekonomska održivost. Sušti na održivosti jeste pronalaženju prave mere, to jest balansa između razvoja turizma i turisti čkih područja, s jedne strane, i zašti te i očuvanja životne sredine, resursa i vrednosti područja i lokalnih zajednica, s druge. Održivost turizma može da se ostvari samo kao integralan deo održivog razvoja područja.

Agenda 21 za turisti čku privredu razrađuje za sektor turizma ciljeve i principe održivog razvoja utvrđene Agendom 21 iz 1992. godine. Opšti cilj Agende 21 za turisti čku privredu jeste ustanovljavanje programa održivog razvoja turizma, kojim će se uspostaviti sistem i procedure za inkorporiranje koncepta i principa održivog razvoja u proces donošenja odluka i preduzimanja akcija koje su neo-phodne za ostvarivanje održivog turizma. Predstavlja akcioni program koji je adresiran grupacijama koje imaju najviše uti caja na ostale aktere u ostvarivanju održivog razvoja turizma: nacionalnom nivou upravljanja, nacionalnoj turisti čkoj organizaciji i udruženjima turisti čke privrede; i preduzećima turisti čke privrede.


Ključni izazovi za ostvarivanje održivog turizma jesu: upravljanje dinamičnim rastom, klimatske promene, smanjenje siromaštva i podrška zašti ti nasleđa. Odgovori na izazove zasnivaju se na uspostavljanju: strateškog okvira održivosti , održivosti turisti čkih desti nacija i proizvoda i konti nuelnog odvijanja i praćenja procesa održivog razvoja turizma.

Primena koncepta održivog turizma podrazumeva utvrđivanje, praćenje i reevaluaciju graničnog/nosećeg kapaciteta turisti čkog podurčja ili centra. U planiranju i upravljanju održivim razvojem granični/noseći kapacitet turisti čkog područja, naselja i centra predstavlja sintezni iskaz: kapaciteta prostora i životne sredine, sociokulturnog, psihološkog i ekonomskog kapaciteta.

Izdvajaju se četi ri ključna aspekta strategije za smanjenje uti caja turizma na klimatske promene: smanjenje potrošnje energije, poboljšanje energetske efi ka-snosti , povećanje korišćenja novih i obnovljivih izvora energije i skladištenje CO2. Smatra se da je smanjenje potrošnje energije najznačajniji aspekt. Procenjuje se da, pod uti cajem klimatskih promena, geografska i sezonalna redistribucija turisti čke tražnje može da bude vrlo velika u drugoj polovini 21. veka, što će znatno uti cati na razvoj pojedinih turisti čkih desti nacija i država. Sve desti nacije će morati , u većoj ili manjoj meri, da se prilagođavaju klimatskim promenama.

PITANJA ZA PROVERU ZNANJA I DISKUSIJU

Koji prirodni resursi su obnovljivi, a koji neobnovljivi? Koji od ti h resursa su defi - citarni ili strateški za razvoj vaše lokalne zajednice? Kakav je odnos vašeg nep-osrednog okruženja prema ti m resursima i da li bi, šta i kako menjali?

Koja bi trebalo da bude uloga prostornog i envajeronmentalnog planiranja u ostvarivanju održivog razvoja? Zašto? Da li je to očekivanje realno u uslovima svetske ekonomske krize?Koji su ključni izazovi održivog razvoja Evropske unije? Koji bi izdvojili kao najteži za savladavanje i zašto?Objasniti dimenzije održivog turizma. Sagledati politi čku dimenziju i njen značaj za održivi razvoj turizma i područja.Uporediti prioritetne akcije nacionalnog nivoa upravljanja i preduzeća turisti čke privrede iz Agende 21 za turisti čku privredu. Koje su sličnosti i razlike? Navesti i objasniti ključne izazove za ostvarivanje koncepta održivog turizma. Koji su odgovori na izazove ostvarivanju koncepta održivog turizma? Objasniti .Objasniti kapacitet prostora i životne sredine, sociokulturni i psihološki kapacitet. Zašto je za granični kapacitet turisti čkog područja značajna osetljivost eko-sistema u letnjoj sezoni?


Proučiti primere procene kapaciteta prostora za osetljiva područja, date u udžbeniku. Da li je utvrđen sociokulturni kapacitet na primeru Nacionalnog par-ka Kopaonik i arheološkog nalazišta Felix Romulijana? Ako nije, koji se uti caji planiranog razvoja turizma mogu očekivati na sociokulturni kapacitet lokalne za-jednice i kako bi mogli da se smanje? Analizirati uti caje klimatskih promena na turizam i objasniti indirektne uti caje. Upoznati detaljnije neki od navedenih primera ugroženih desti nacija prirodnog i/ ili kulturnog nasleđa i komentarisati mere koje se preduzimaju za zašti tu nasleđa i atrakti vnosti desti nacije. Koje mere adaptacije desti nacije prirodnog i/ili kulturnog nasleđa bi trebalo preduzeti za prethodno analiziran primer?

II DEO

ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJERESURSA I NASLEĐA U TURIZMU

CILJEVI POGLAVLJA:

Upoznati se sa obnovljivim izvorima energije i usvojiti

mogućnosti njihovog korišćenja za održivi razvoj turizma

Upoznati se sa značajem primene bioklimatskih principa

planiranja i izgradnje za održivi razvoj turizma

Razumeti koncept, elemente i teme puteva kulture

Usvojiti integralan pristup održivoj zašti ti kulturnog

nasleđa i razvoju turizma

Razumeti i usvojiti pristup održivom razvoju planinskih

područja i ulogu turizma

Upoznati i usvojiti pristup, standarde i kriterijume

održivog razvoja planinskih turisti čkih centara

93ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU

II ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU

1. KORIŠĆENJE OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE

1.1. POTROŠNJA ENERGIJE I ŽIVOTNA SREDINA

1.1.1. Globalni problemi potrošnje energije i zašti te životne sredine

Sve veća potrošnja fosilnih goriva dovela je, ne samo do njihovog iscrpljivanja, već i do globalnih poremećaja na našoj planeti .

Mogu se izdvojiti tri grupe posledica prekomerne potrošnje energije:

klimatske promene na Zemlji;

energetska kriza; i

ekološka kriza.

Klimatske promene na Zemlji nastale su kao posledica nekontrolisanog industri-jskog razvoja, neefi kasnih tehnologija i prekomernog korišćenja fosilnih goriva. U prvoj deceniji novog milenijuma, ove promene svrstavaju se u ključne globalne probleme, usled zagađenja atmosfere gasovima koji prouzrokuju tzv. „efekat staklene bašte” (“greenhouse gasses”, GHG) i uništavanje ozonskog omotača koji šti ti živi svet na Zemlji od prekomerne radijacije i globalnog otopljavanja.

Povećana potrošnja energije u zgradama, saobraćaju i industriji dovodi do povećanog zagađenja vazduha, zemljišta i vode i glavni je uzrok klimatskih promena. Primera radi, potrošnja energije je izvor 78% ukupne GHG emisije u Evropskoj uniji, s ti m da se jedna trećina emituje iz sektora transporta.

Vazduh najviše zagađuju industrijski dimni gasovi i prašina, kao i dim i ga-sovi koji su produkt sagorevanja fo-silnih goriva.

Zagađen vazduh može da uti če na smanjenje broja sunčanih sati za 100-300 sati godišnje i intenziteta sunčevog zračenja za 10-20%.


Globalni nivo CO2 u atmosferi povećan je za 0,6% ili 19 milijardi tona, metana za 27 miliona tona. Globalna koncentracija CO2 danas iznosi 385 ppm (part per million), u odnosu na 280 ppm 1850. godine. Može se očekivati da će Zemlja početi da gubi prirodnu sposobnost da usisa milijarde tona CO2. Procenjuje se da će globalna tem-peratura na Zemlji da poraste između 1,8-4,00C do kraja 21. veka. To će biti najbrže menjanje klime u poslednjih 10.000 godina.

Jedan od globalnih problema jeste i energetska kriza, nastala 1970-ti h godina, kao posledica poremećaja na tržištu naft e. Rezerve fosilnih goriva (otkrivene i predpostav-ljene) su ograničene. Prema prognozama, zavisno od vrste energenata i potrošnje, moguće je da će većina biti iscrpljena do sredine 21. veka, kada bi mogla da nastupi sledeća energetska kriza.

Energetska i ekološka kriza na lokalnom i globalnom nivou ukazale su na neodrživost dosadašnjeg stepena i načina eksploatacije i potrošnje resursa. Ovakav zaključak jasno proizlazi iz podataka o zagađenju vode i vazduha, promenama hemijskog sastava atmosfere, pojavi ozonskih rupa, degradaciji tla, nestanku biljnih i životi njskih vrsta, smanjenju površina pod šumama itd. (A “grant night out”, 2000).

Stepen iskorišćenja konvencionalnih izvora energije uslovio je intenziviranje akti v-nosti na njihovoj supsti tuciji i poboljšanju tehnologija, kako bi se adekvatno odgovorilo na sve veće potrebe čovečanstva za energijom. Očekivanja su, s jedne strane, da će razvoj tehnologije doprineti stagnaciji potrošnje energije u narednim godinama. Pro-cenjuje se, s druge strane, da će godišnje potrebe za energijom da se povećavaju za oko 1,5 do 2%, zbog sve većih zahteva široke potrošnje i, posebno, zbog orijentacije neraz-vijenih zemalja da prate ekonomski i tehnološki razvoj razvijenijih država. To bi značilo da će se potrebe za energijom više nego udvostručiti u periodu 2000-2050. godine.

Nastojanja razvijenih zapadnih zemalja da što racionalnije koriste energiju dovela su do izrazitog poboljšanja energetske efi kasnosti , koja se izražava odnosom potrošnje primarne energije i bruto nacionalnog proizvoda. Na početku 21. veka sve veća pažnja se poklanja projekti ma za energetsku efi kasnost i obnovljivu energiju, čiji bi rezultati trebalo da doprinesu značajnijem smanjenju GHG emisija sledećih decenija.

Istovremeno bi ekonomično korišćenje i ušteda energije u mnogim regijama, na pri-mer u Evropskoj uniji, doprinelo smanjenju zavisnosti od uvoza energije i energenata, očuvanju životne sredine i smanjenju troškova razvoja. Smanjenje potrebe za energi-jom može podsti cajno da deluje na svetsku ekonomiju i otvaranje novih radnih mesta (Pucar, 2005).

1.1.2. Problemi potrošnje energije i zašti te životne sredine u Srbiji

U Srbiji se izuzetno neracionalno koriste svi prirodni resursi i svi vidovi energije. Brzo iscrpljivanje klasičnih energetskih izvora, eksploatacija osnovnog energetskog izvora − niskokaloričnog uglja (procenjene rezerve za oko 50 narednih godina), koja je skopčana


sa ugrožavanjem životne sredine, kao i neracionalna proizvodnja i potrošnja energije, doveli su do osetnog pogoršanja energetske situacije u našoj zemlji. Ignorisanje potre-ba za racionalizacijom potrošnje i uštedom resursa u velikoj meri uti če na visoku energetsku potrošnju. Zbog toga, Srbija značajno zaostaje za razvijenim zemljama u pogledu energetske efi kasnosti i primene obnovljivih izvora energije (OIE).

Srbija je veliki uvoznik energije (oko 43%) i za uvoz energenata izdvaja oko milijar-du US $ godišnje. Ukupna potrošnja naft e u 2005. godini u Srbiji iznosila je 5,5 miliona tona. Očekuje se da će do 2020. godine potrošnja narasti na 7,5 miliona tona, tako da bi uvoz naft e mogao da dosti gne 4,7 miliona tona (Pucar, 2008).

Postojeći energetski sektor ispušta u atmosferu preko 44 miliona tona ugljendiok-sida i preko 300.000 tona sumpordioksida godišnje. Termoenergetski kapaciteti na ugalj (najlošijeg kvaliteta) i tečna goriva zauzimaju čak 62% u ukupnoj proizvodnji električne energije, što govori o dramati čnoj situaciji sa stanovišta zašti te životne sredine u Srbiji.

Osnovne karakteristi ke energeti ke u Srbiji jesu:

niska energetska efi kasnost u svim sektorima potrošnje energije;

pojedine industrijske grane imaju 2-3 puta veću specifi čnu potrošnju od savremenih standarda potrošnje;

potrošnja toplote za grejanje iznosi oko 180-250 kWh/m 2 godišnje (do 50% veća od savremenih standarda).

U pogledu racionalizacije potrošnje energije i primene OIE, potrošači su:

nedovoljno ekonomski moti visani i sposobni;

nedovoljno edukovani i informisani za ulaganja u unapređenje energetske efi kasnosti ;

desti mulisani skupim krediti ma, bez podrške fi nansijskih i fi skalnih podsti cajnih mera i mera prinude.

Uzroci i posledice potrošnje energije u zgradama u Srbiji su sledeći:

negati van uti caj proizvodnje i potrošnje energije, naročito niskokaloričnog uglja na životnu sredinu;

nizak stepen iskorišćenja primarne energije u zgradama;

izuzetno visok stepen korišćenja električne energije za grejanje;

neekonomska cena električne energije;

uti caj porasta cene energije na poremećaje na tržištu;

nedovoljna snabdevenost energijom;

nekontrolisana potrošnja.

Energija koja se troši za izgradnju i eksploataciju zgrada iznosi oko 50% ukupno proizvedene energije. Najveći deo energije u zgradarstvu troši se na grejanje zgrada, a poslednjih godina sve više i na njihovo hlađenje.


Srbiji je neophodan sistematski i planski pristup i strateški okvir za povećanje ene-rgetske efi kasnosti i zašti tu svih izvora energije i životne sredine. Smanjenje zavisnosti od uvozne energije može da se ostvari sti mulisanjem zamene uvoznih goriva domaćim izvorima energije, naročito obnovljivim izvorima, i uvođenja energetske efi kasnosti (Pucar, Nenković, 2008a).

1.1.3. Moguća rešenja za održivu potrošnju energije i zašti tu životne sredine

Budućnost razvoja energeti ke i društva u celini, zavisi od rešavanja envajeronme-ntalnih problema. Efi kasnost, ekonomičnost, ekologija −3E− postali su poslednjih godina simbol novog pristupa rešavanja problema opstanka i razvoja društva. Četvrto −E− bi, svakako, mogla da bude energija (Pucar, 2002b).

U drugoj polovini dvadesetog veka aktuelizovan je niz problema u domenu zašti te životne sredine. Priti sak ekoloških organizacija i drugih interesnih grupa uslovio je utvrđivanje strateških i legislati vnih okvira i insti tucionalizovanje problemati ke zašti te životne sredine. Zbog toga je cilj donošenja i usvajanja konvencija, kao što su Agenda 21 u Rio de Ženeiru, HABITAT II, te sporazum u Kjotu (Kjoto protokol), insti tucionali-zovanje radikalnih stavova ekoloških grupa koje su nastojale da spreče dalju devastaciju životne sredine, jednim delom uzrokovanu korišćenjem fosilnih goriva.

Prihvatanjem ovih i drugih konvencija i deklaracija o očuvanju i revitalizaciji život-ne sredine i resursa za buduće generacije, jedan od prioriteta većine država sveta po-stala je održiva proizvodnja i potrošnja energije i primena obnovljivih izvora energije (Nenković, Pucar, 2006a).

Održiva proizvodnja i potrošnja energije zasnivaju se na:planiranju i upravljanju proizvodnjom i potrošnjom energije, uz poštovanje principa održivog razvoja i izgradnje (arhitekture);usaglašavanju domaćih sa međunarodnim, pre svega evropskim, zakonima, standardima i tehničkim propisima;učešću javnosti u odlučivanju; energetski efi kasnom planiranju, projektovanju, rekonstrukciji i eksploataciji; primeni bioklimatskih principa u planiranju i projektovanju; primeni obnovljivih izvora energije (OIE); primeni principa održivog razvoja u industriji i turizmu.

Za ostvarivanje projekata održive proizvodnje i potrošnje energije potrebna je zajednička akcija i dobra informisanost svih učesnika – snabdevača energijom, nivoa upravljanja i korisnika. Lokalni nivo upravljanja ima presudnu ulogu u informisanju i uključivanju krajnjih korisnika, u prvom redu lokalnog stanovništva, zbog toga što može direktno i najbrže da prenese znanja i informacije i da na taj način pridobije javnost za najjačeg saveznika u promociji primene i privlačenju investi cija u obnovljivu energiju i energetsku efi kasnost (Pucar, 2002a).


U Srbiji se energetski problemi rešavaju parcijalno, od slučaja do slučaja, bez do-voljno jasne vizije i spoznaje ozbiljnosti situacije u kojoj se nalazimo kao društvo i kao deo velike svetske porodice. Rešavanje energetskih problema postalo je u isto vreme značajno i sa envajeronmentalne tačke gledišta. Neophodno je smanjenje prekome-rnog trošenja fosilne energije u procesu sagorevanja i sprečavanje preterane kontami-nacije životne sredine i degradacije prostora (Pucar, 2000b).

Neka od rešenja, svakako, su veća primena OIE i povećanje energetske efi kasnosti zgrada i sistema za grejanje i hlađenje, proizvodnih tehnologija i transporta.

1.1.4. Održivi turizam i energija

Koncept održivog turizma podrazumeva opti malno korišćenje energetskih izvora i smanjenje negati vnih uti caja njihove potrošnje na životnu sredinu.

Problem održivosti turizma i potrošnje energije može da se analizira sa više aspeka-ta, od kojih se ovde ukazuje samo na pojedine:

Turizam kao deo ukupnog razvoja – preuzimajući ulogu lidera sa značajnim ude-lom u globalnom bruto nacionalnom proizvodu i ukupnoj zaposlenosti , turizam je preuzeo, takođe, i značajnu odgovornost u odnosu na ekonomsko, društve-no, kulturno i prirodno okruženje.

Turizam i klimatske promene – naučnici predviđaju da će do 2015. godine po-lovina godišnjeg oštećenja ozonskog omotača biti prouzrokovana avio letovima. Nisu svi avio letovi turisti čki, ali veliki broj jeste.

Potrošnja energije u turizmu – potrošnja energije u turizmu dosti že do 5 miliona GWh godišnje, što je blizu primarne potrošnje energije Japana.

Najveći potrošač energije u turizmu jeste saobraćaj. Na dolazak u desti naciju i po-vratak iz desti nacije otpada do 75% energije koja se koristi u turizmu.

Turisti čki objekti svoje energetske potrebe zadovoljavaju, uglavnom, na klasičan način. U strukturi troškova turisti čkih objekata gotovo 40% pripada energiji (grejanje prostora i vode, osvetljenje, održavanje sistema itd). Udeo toplotne energije za greja-nje vode u objekti ma kreće se između 13 i 15%, što je za hotele sa velikim brojem ležaja značajna stavka.


Sa aspekta održive potrošnje energije u turizmu prioritet imaju pitanja koja se ti ču saobraćaja uzrokovanog turizmom – smanjenje broja letova na kraćim razdaljinama, preusmeravanje sa putničkih automobila na železnicu, takse za gorivo ili za emisije, naknade za parkiranje i dr.

Raspodela modaliteta prevoza u tur-izmu daleko je od održive: 58% svih putovanja obavlja se putničkim auto-mobilima, 31% avionima i svega 10% železnicom.

Povećava se broj letova, naročito na kraće distance, dok se železnički saobraćaj dramati čno smanjuje.

Pedviđa se da će se turisti čka kretanja udvostručiti u sledećih 20 godina. Zbog toga je za održivi razvoj turizma veoma značajno preusmeravanje turisti čkih kretanja na mo-dalitete saobraćaja koji su pogodni za životnu sredinu, manje ugrožavaju zdravlje ljudi i ekosisteme i društveno su prihvatljiviji.

Među ključne zadatke ubrajaju se:

smanjenje negati vnih uti caja vazdušnog saobraćaja na životnu sredinu, zausta- vljanjem povećanja interkonti nentalnih letova do 2010. godine;

preusmeravanje korišćenja putničkih automobila na održivije oblike saobraćaja, npr. da se u narednom periodu najmanje 30% svih putovaja obavlja železnicom i sl.

Ostvarivanje održivog saobraćaja u turizmu na nacionalnom i lokalnom nivou podra-zumeva:

promociju domaćih turisti čkih desti nacija;

poboljšanje pristupačnosti turisti čkih sa- držaja i ponude u prostoru javnim prevo-zom i biciklima;

unapređivanje inovati vnih lokalnih sao- braćajnih sistema u turisti čkim desti naci-jama, koje treba povezati sa lokalnim železničkim stanicama;

stvaranje nacionalnih, regionalnih i lokalnih biciklisti čkih staza;

plansko smanjenje saobraćaja i turisti čkih kretanja i razvoj envajeronmentalno prihvatljivih modaliteta saobraćaja u procesu regionalnog i prostornog planira-nja.


1.2. OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE I NJIHOVA PRIMENA U TURIZMU

U obnovljive izvore energije (OIE) spadaju:

energija sunca,

energija vetra,

hidroenergija (male hidroelektrane),

geotermalna energija,

energija biomase (uključujući biogas i biogorivo),

energija talasa, plime i oseke.

Ovim izvorima se mogu dodati i novi izvori, kao što su toplotne pumpe, otpadni bioresursi i dr. Svaki od ovih iz-vora ima svoje specifi čnosti i uslove pod kojima je njegovo korišćenje ekonomski opravdano.

Može se reći da se obnovljivi izvori energije eksploati šu istom brzinom kojom se i obnavljaju. Oni su naizgled nei-scrpni izvori energije, ali su istovremeno ograničeni u pog-ledu intenziteta mogućeg korišćenja. Bitna karakteristi ka OIE je da su to „čisti ” izvori energije, koji značajno dopri-nose smanjenju zagađenja vazduha, vode i zemljišta.

Povećano korišćenje OIE doprineće povećanju pouz-danosti snabdevanja energijom, uspostavljanju održivog razvoja energeti ke i poboljšanju standarda života, posebno na ruralnim područjima.

Svetski savet za energiju izračunao je da bi godišnjim sredstvima od subvencija za fosilna goriva i nuklearnu energiju, u iznosu od oko 15 milijardi evra, mogla revolucio-narno da se unapredi industrija OIE i poveća njena konkurentnost.

U svetu je poslednjih decenija došlo do značajnog napredka na polju istraživanja i primene velikog broja tehnologija za korišćenje OIE i, u ti m okvirima, za turisti čke ob-jekte i infrastrukturu.

U Srbiji se nedvoljno koristi energija OIE.

Razloga ima više: još uvek relati vno jeft ina električna energija, nedovoljna informi-sanost stručne i šire javnosti o prednosti ma korišćenja OIE, nepoverenje stanovništva prema novim tehnologijama, odsustvo fi nansijske podrške i, generalno, nepoznavanje problemati ke energije. Razvoj OIE kasni zbog nedovoljnih državnih podsti caja i nepot-pune regulati ve, s jedne strane, i zbog visokih cena, teškoća pri instaliranju i korišćenju, lošeg održavanja i otežanog servisiranja postrojenja i instalacija, s druge.

Realna podrška razvoju obnovljivih energetskih izvora u Srbiji, do sada, nije bila na zadovoljavajućem nivou.


Za Srbiju su od interesa sve vrste obnovljivih izvora, osim onih koje se odnose na energiju mora. Imajući u vidu da spadamo u zemlje siromašne rezervama fosilnih goriva, u bliskoj budućnosti se očekuje značajno povećanje učešća OIE u energetskom bilansu države.

Potencijal obnovljivih izvora energije kojima Srbija raspolaže nije dovoljno veliki da bi omogućio eliminisanje dosadašnjih problema u snabdevanju. Međuti m, to je potencijal koji bi, ako se stavi u funkciju, mogao da ublaži uvoznu zavisnost naše zemlje. Energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Srbiji procenjuje se na preko 3 M t.en. godišnje.

U Srbiji postoje sledeći potencijali u obnovljivim izvorima energije:geotermalna energija (posebno u nekim područjima); solarna energija (visokog potencijala gotovo na celoj teritoriji Republike, posebno na planinskim područjima); energija iz biomase; energija vetra i vode itd.

Strategijom razvoja energeti ke do 2015. godine opredeljena su načela za defi nisanje mogućnosti upotrebe navedenih obnovljivih energetskih izvora. U skladu sa odredba-ma ove strategije, može se očekivati da će doći do značajne supsti tucije tradicionalnih obnovljivim energetskim izvorima i do unapređenja kvaliteta svih parametara životne sredine. Međuti m, da bi se pojedina načela u potpunosti realizovala, neophodna je harmonizacija naše legislati ve sa direkti vama Evropske unije u domenu korišćenja svih vidova obnovljivih izvora. Priključenje Evropskoj uniji obavezuje na primenu evropskih standarda i zakonskih normi u domenu energetske efi kasnosti i zašti te životne sredine.

U traženju rešenja za održivi ekonomski razvoj Srbije značajno je pitanje stabilne energetske politi ke, odnosno angažovanje unutrašnjih resursa kao što su OIE. U Srbiji bi udeo obnovljivih izvora mogao da dosti gne 10% proizvedene energije do 2012. go-dine, uz smanjenje GHG emisije, pre svega ugljendi-oksida, za 5% što je u skladu sa ciljem EU.

1.2.1. Energija Sunca

Sunce je izvor svih čisti h energija. Sunčeva energija ima dnevno-sezonsku i geografsku zavisnost, tj. ne može se smatrati konti nuelnim izvorom energije. Međuti m, taj nedosta-tak je lokalnog karaktera. Na globalnom nivou, raspored dan/noć, leto/zima, jug/sever prirodno je usklađen i omogućava da sunčeve energije bude svakog trenutka dovoljno za zadovoljenje najvećeg dela energetskih potreba.

Raznolikost tehnologija kojima se danas raspolaže omogućava efi kasno korišćenje su-nčeve energije u njenim različiti m oblicima.

Solarna energija je, verovatno, najviše proučavan vid obnovljive energije i njena tehnologija se brzo razvija (Pucar, Nenković, 2008b).


POTENCIJALI SOLARNE ENERGIJE

Prema meteorološkim podacima, prosečna dnevna suma dozračene energije globalnog sunčevog zračenja u Srbiji iznosi od 3,3 do 4,0 kWh/m2 dan, odnosno u proseku oko 1400 kWh/m2 god, dok je broj sunčanih sati veći nego u mnogim evropskim zemljama (između 1500 i 2200 časova godišnje).

Srbija spada u veoma povoljna područja za korišćenje solarne energije u Evropi. Broj sunčanih sati na većini turisti čkih lokaliteta prelazi 2000 h godišnje, a na planinama i do 2200 h (slika 13). Zbog visokih tro-škova prijemnika sunčevog zračenja i prateće opreme, primena ovog izvora energije gotovo je zanemarljiva, kako u privatnom sektoru, tako i u turisti čkim objek-ti ma.

Većina turisti čkih kompleksa u Srbiji imaju malu gusti nu izgradnje, sa pretežno slobodnostojećim ob-jekti ma, bez većih prepreka pristupu sunčevim zraci-ma. To omogućava korišćenje solarne energije za gre-janje i proizvodnju tople vode, čime se može smanjiti potrošnja klasičnih izvora energije. Grejanje na bazi so-larne energije mora se podržati regulati vom i podsti -cajnim merama za sprovođenje programa poboljšane toplotne izolacije zgrada, kojih u Srbiji trenutno nema. Nivo potrebnih ulaganja u solarne instalacije za gre-janje sanitarne vode kreće se između 15-25 EUR/m2. Korišćenje solarne energije za grejanje vode zanemar-ljivo je u turisti čkim objekti ma, pre svega u hotelima. Broj korisnika u sektoru turizma znatno bi se povećao sa usvajanjem odgovarajuće regulati ve i utvrđivanjem subvencija za investi cije u solarne instalacije.

PROSTORNI USLOVI Osnovni preduslov za korišćenje solarne energije

jeste stepen insolacije i pravilna orijentacija objekata. Kao značajan element sistema prijema sunčeve

energije, odnosno ponašanja zgrada kao energetski efi kasnih objekata, uzimaju se u obzir prirodni faktori okruženja: klima, konfi guracija terena, orijentacija, vetar, vegetacija, međusobni odnosi zgrada itd.

Slika 13.

Potencijali solarne energije u Srbiji

Izvor: Gburčik ,2004, 2008.


U planiranju razvoja i uređenja naselja, turisti čkih centara i kompleksa obezbeđuje se solarni dobitak objekata.

U ovom kontekstu neophodno je primeniti urbanisti čko zoniranje građevinskog područja, toplotno zoniranje objekata i utvrditi osnovne urbanisti čke parametre za ver-ti kalnu regulaciju, gusti nu izgradnje i rastojanja između zgrada.

Preporučuje se apsorpcija i akumulacija što veće količine sunčeve energije u hlad-nim vremenskim periodima, uz redukciju rasipanja energije na najmanju meru. Sve značajnija postaje i zašti ta od preteranog zagrevanja objekata u letnjem periodu.

Korišćenje solarne energije moguće je u svim ti povima turisti čkih objekata. Značajna prednost korišćenja solarne energije u turisti čkim kompleksima i objekti ma zasniva sa na supsti tuciji klasičnih izvora energije za zadovoljavanje toplotnih potreba koje imaju veliki udeo u potrošnji energije – grejanje vode za tuširanje, kuvanje, pranje, sportsko rekreati vne sadržaje (npr. bazeni) i sl. (Pucar, Nenković, 2008c).

1.2.2. Energija vetra

Energija vetra postala je vrlo aktuelna poslednjih godina, posebno u Evropskoj uniji i Americi.

Naft na kriza, ekološki problemi i promene klime usled korišćenja klasičnih izvora energije, s jedne strane, i ogroman energetski potencijal vetra na Zemlji, s druge, do-prineli su da korišćenje energije vetra postane poželjno i ekonomski prihvatljivo rešenje (Despić, 2000).

Najbrži rast u proizvodnji energije iz obnovljivih izvora ima segment korišćenja energije vetra.

Poslednjih godina znatno su poboljšane turbine na vetar. Najbolji primer je nemačko tržište turbina na kome se prosečna snaga od 470 kW 1995. godine povećala na 1280 kW 2001. godine, što je posti gnu-to odgovarajućim povećanjem veličine turbina. Tre-nutno su u razvoju turbine koje će moći da generišu snagu između 3 i 5 MW. Vetrogeneratori postavljeni na stubove koriste se za prikupljanje energije vetra. Problemi su buka i vizuelni uti caj na okolinu.

Pad cena vetroelektrana i prateće opreme srazmeran je sve većoj upotrebi energije vetra. Prednosti su da je to ekološki potpuno čist izvor energije, koji može da se direk-tno pretvori u električnu energiju i priključi na energetski sistem zemlje.

Korišćenje energije vetra povećava se u razvijenim zemljama za 30% svake godine. Danska danas zadovoljava 20% potreba za električnom energijom iz vetroelektrana.


Najvažniji faktor koji treba razmotriti prilikom planiranja i projektovanja izgradnje energetskog postrojenja na vetar jeste brzina vetra na željenoj lokaciji.

Potencijalna lokacija mora da ispunjava kriterijum najmanje godišnje brzine vetra koja bi trebalo da se kreće u rasponu od 4,9 - 5,8 m/s, kao i kriterijum maksimalne godišnje brzine vetra koja može da se kreće do 20 m/s, dok veće brzine nisu pogodne za energetsko korišćenje.

POTENCIJALI ENERGIJE VETRA

Tehnički iskoristi v energetski potencijal energije vetra u Srbiji iznosi oko 0,19 miliona toe godišnje, ili oko 5% ukupnog energetskog potencijala (POS, 2007).

Procenjuje se da je raspoloživ potencijal vetra vrlo pogodan za korišćenje u određenim delovima Srbije (slika 14).

Prosečna godišnja količina energije vetra po jedinici površine, na visini od 100 m od tla, kreće se u rasponu od 900 KWh/m2 (na jugozapadu i jugu Srbije) do više od 2700 kWh/m2 (u istočnom delu Srbije).

Maksimalne vrednosti energije javljaju se u regionu vetra košave i pojedinim planin-skim oblasti ma. Iskoristi vi potencijali identi fi kovani su i u centralnom delu Srbije – Po-moravlju i Timočkoj krajini (Gburčik, 2008).

Energije Sunca i vetra su komplementarne. Maksimalne energije vetra javljaju se tokom zime, a maksimalne energije Sunca tokom leta. Ove odlike pogoduju razvoju i primeni hibridnih sistema konverzije energije – sunčeve i energije vetra.

PROSTORNI USLOVI

Na područjima sa izrazito povoljnim uslovima za korišćenje energije vetra, potrebno je rezervisati prostor pogodan za postavljanje i ekonomično korišćenje turbina.

Pri izboru lokacija b i trebalo voditi računa o uklapanju vetrogeneratora u okruženje i utvrđivanju zona uti caja, kako ne bi došlo do narušavanja estetskih i prirodnih odlika predela i ugrožavanja životne sredine bukom.

Istražuje se i vrednuje više potencijalnih lokacija za izgradnju vetroelektrana, da bi se izabrala najpogodnija iz aspekta uti caja na okruženje i raspoloživosti potrebnog prostora.


Vetroelektrane zahtevaju velike površine zemljišta za razmeštaj velikog broja gusto postavljenih vetrenjača, kao i za zašti tno rastojanje od drugih namena u okruženju – npr. od skijaških staza, šuma, naselja, turisti čkih kom-pleksa i objekata.

Zbog toga se projekti izgradnje vetroelektrana razvi-jaju na način koji je prihvatljiv i za lokalnu zajednicu.

Jedno od najvažnijih pitanja troškova izgradnje vetro-elektrana je smanjenje troškova za izgradnju infrastruk-ture za prenos energije.

Zbog toga se u vrednovanju i izboru lokacije za vetro-elektranu razmatra dostupnost i mogućnost priključivanja na postojeću prenosnu elektroenergetsku mrežu.

U Srbiji postoje pogodne lokacije za izgradnju vetro-elektrana, na kojima bi u perspekti vi moglo da se insta-lira oko 1300 MW vetrogeneratorskih proizvodnih ka-paciteta i godišnje proizvede oko 2,300 GWh električne energije, i to na:

istočnom delu Srbije – planinska područja Stare Planine, Vlasine, Ozrena, Rtnja, Deli Jovana, Crnog Vrha, Pešterske površi i dr, sa srednjom brzinom vetra preko 6 m/s;

području Zlati bora, Kopaonika, Divčibara i drugih planinskih područja i planinskih prevoja iznad 800 m n.v., gde bi na osnovu merenja karakteristi ka ve-tra mogle da se utvrde pogodne mikrolokacije za izgradnju vetroelektrana;

Slika 14.Energija vetra u srbiji, u aprilu mesecu i grejnoj sezoni

Izvor: Gburčik, 2004, 2008.

području Panonske nizije, severno od Dunava, pogodnom za izgradnju vetroelektrana, sa razvijenom mrežom putne i elektroenergetske infrastrukture, veli-kim potrošačima električne energije i dr.

Karakteristi ke vetra (brza promena snage, nepredvidivost promena brzine, veliki ra-spon brzina u toku dana i godine, itd.) uslovljavaju detaljno proučavanje mikrolokacija da bi se defi nisale rezerve i resursi energije vetra i mogućnosti njegovog korišćenja.

Kako to do danas, sem na malom broju lokacija, nije urađeno, predstoje detaljna, jednogodišnja merenja karakteristi ka vetra i proučavanja mikrolokacija za izgradnju ve-troelektrana i vetrogeneratora. Prema podacima Ministarstva rudarstva i energeti ke (www.mem.gov.rs, 2009), tokom 2008. godine potpisani su protokoli o saradnji na re-alizaciji projekata vetroparkova u Bavaništu (investi tor: Wellbury Wind Energy d.o.o), Beloj Crkvi (investi tor: VPBC Vetar) i Dolovu (investi tor: Loger d.o.o).


1.2.3. Male hidroelektrane

Pod geslom „malo je lepo”, u svetu se grade mali hidro sistemi (od nekoliko deseti na kW do 10 MW), koji mogu da zadovolje potrebe manjih naselja i turisti čkih centara. Naročito su pogodni za snabdevanja energijom disperzno razmeštenih naselja i turisti čkih kompleksa na planinskim područjima, kao i za uređenje i korišćenje malih vodoto-kova za razvoj turizma, poljoprivrede, vodosnabdevanja i poboljšanje uslova života seoskih domaćinstava. Hidro-energija, uglavnom elektroenergija, stvara se iz tekuće ili padajuće vode. Potencijal energije velikih vodotokova je u većini evropskih zemalja iskorišćen, a dalji razvoj se ponekad sukobljava sa aspekti ma zašti te životne sredine (npr. više od 20% slatkovodnih riba ugroženo je velikim hidro-centralama).

Dalji napredak u korišćenju hidroenergije može se očekivati , pre svega, u izgradnji malih hidroelektrana na planinskim potocima i rečicama. Male hidroelektrane spadaju u kategoriju povlašćenih proizvođača energije, prema Zakonu o energeti ci.

POTENCIJALI MALIH HIDROELEKTRANA Planinsko područje Srbije relati vno je bogato vodotocima koji na kratkim dužinama

ostvaruju veoma velike padove, pogodne za energetsko korišćenje (slika 15). Korišćenje malih i mikro hidroelektrana za zadovoljavanje lokalnih energetskih potreba, doprinosi energetskoj samoodrživosti i ekonomskom prosperitetu lokalnih zajednica. Obezbeđuju pouzdano snabdevanje energijom, ne remete okruženje, niti lokalni način života.

Potencijal malih vodotokova za izgradnju malih hidroelektrana iznosi oko 0,15 milio-na ten, ili 3% od ukupnog potencijala obnovljivih izvora u Srbiji.

Identi fi kovano je 856 lokacija pogodnih za izgradnju malih hidroelektrana, snage od 90 kW do 8,5 MW, odno-sno ukupne snage oko 450 MW. To znači da bi moglo da se proizvede oko 1590 GWh godišnje, što je oko 4,3% ukupno proizvedene električne energije u Srbiji.

PROSTORNI USLOVI Na izbor lokacije za izgradnju malih hidroelektrana uti -

ču uslovi terena i hidropotencijal. Pogodni uslovi za proizvodnju hidroenergije su: brzina

reka, nivo padavina i skladištenje vode u obliku snega i leda u dužem periodu godine.

105


Hidropotencijal može da se koristi za zadovoljavanje energetskih potreba privrede, turizma, navodnjavanje, regulaciju bujica itd. Moguće je i korišćenje većih ravničarskih reka, ako se primeni princip tradicionalnih vodenica na baržama, vezanih sajlama za obalu, kod kojih je rečni tok, i bez značajnijeg pada, pokretao vodenični točak. Kod nas su takve vodenice postojale na Moravi.

1.2.4. Geotermalna energija

Geotermalna energija se dobija iz Zemljine unutra-šnjosti , odnosno to je energija akumulirana u fl uidima i stenskim masama u Zemljinoj kori (Batt ocletti , Lawrence, 2003). Nalazi se na različiti m dubinama ispod površine Ze-mlje, a u retkim slučajevima izbija na površinu. Potencijali ove energije izuzetno su veliki. Posle hidroenergije, geoter-malna energija je najznačajniji izvor električne energije u svetskim razmerama.

U svetu se koristi u komercijalne svrhe poslednjih 80 go-dina, vrlo često paralelno sa korišćenjem energije biomase. Eksploatacija geotermalne energije vrlo je ekonomična i ne zagađuje životnu sredinu (Pucar,2002c). Geotermalne vode ne sadrže veće koncentracije sumporvodonika i drugih ga-sova, niti druge materije koje su štetne po životnu sredinu.

Najznačajnija komparati vna prednost ovog obnovljivog energenta je mogućnost njegovog neposrednog korišće-nja. Pored toga, prednost je što se koriste domaći resursi i domaća oprema.

I pored toga što je korišćenje geotermalnih resursa u du-žem vremenskom roku rentabilno, nužna je podrška države i njen kooperati van odnos sa privatnim sektorom. Jedino se na takav način posti žu poziti vni ekonomski i ekološki efekti .

U Srbiji su istraživanja za korišćenje geotermalne ener-gije u poodmakloj fazi. Najveći problem i ograničenje za racionalno korišćenje geotermalnih resursa u Srbiji pred-stavljaju neregulisani vlasnički odnosi i nemogućnost ek-sploatacije geotermalnih resursa davanjem na koncesiju privatnim preduzećima.

Ograničenje predstavljaju i velika početna investi ciona ulaganja, sezonsko korišćenje, nemogućnost transporta na veća rastojanja i konverzije u druge vidove energije, vode sa niskim izlaznim temperaturama i sl. (Vidović, 2007).


POTENCIJALI GEOTERMALNE ENERGIJE

Prema Strategiji razvoja energeti ke Republike Srbije do 2015 (2005) i Programu ostvarivanja Strategije razvoja energeti ke Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine (POS, 2007), ukupni potencijal geo-termalne energije koji je moguće iskoristi ti iznosi oko 0,2 Mtoe (oko 5,2% ukupnog potencijala).

Postojeći i potencijalni lokaliteti locirani su na teritoriji Vojvodine, Posavine, Mačve, Podunavlja i šireg područja centralne Srbije, kao i u postojećim banjama.

Panonski basen ima najveći toplotni potencijal geo-termalnih izvora i lokacije svih nalazišta termalnih izvora nalaze se u neposrednoj blizini zona istraživanja i korišćen-ja naft e i gasa.

Na teritoriji Srbije, van Panonskog basena, nalazi se oko 160 prirodnih izvora termalnih voda sa temperaturom vi-šom od 150C. U planinskom delu Centralne Srbije nalazi se izuzetno veliki broj lokaliteta mineralnih i termalnih voda – čak 241, od toga 90% su prirodni izvori, a 8,8% su izvori nastali bušenjem (Nenković, Pucar, 2005). Evidenti -rano je ukupno 1080 prirodnih termalnih izvora, od kojih je istraženo 89 i istražuje se još 129 lokaliteta. Upotrebna vrednost geotermalnih izvora determinisana je njihovom temperaturom. Prosečna temperatura svih geotermalnih izvora u Srbiji iznosi 47,90C. Najtopliji izvori nalaze se u Vranjskoj (940C), Jošaničkoj (780C), Sijarinskoj (720C), Ku-ršumlijskoj (680C) i Novopazarskoj banji (500C).

Izdašnost 62 veštačka geotermalna izvora, tj. geotermalne bušoti ne, na području Vojvodine je oko 550 l/s, toplotne snage oko 50 MW, a na ostalom delu Srbije iz 48 bušoti na 108 MW.

Prema istraživanjima koje su UN objavile 1994. godine, ukupna instalisana snaga iznosi 7430 MW u Centralnoj Srbiji, odnosno 9560 MW sa Kosovom i Metohijom i Vo-jvodinom.

Iako dosadašnja istraživanja ukazuju da je stvarni po-tencijal geotermalnih izvora bar pet puta veći od ostvare-nog, tople vode iz stoti nak postojećih bušoti na, relati vno niske temperature (retko preko 60°C, toplotne snage oko 160 MJ/s) samo su simbolično iskorišćene.

Osnovni razlog je nesistemati čnost u istražnim i pri-premnim radovima za korišćenje geotermalnih izvora i od-sustvo podsti caja države za organizovano korišćenje ovog izvora energije (POS, 2007).

107


Geotermalni energetski izvori su među najznačajnijim i najrentabilnijim energetskim izvorima Srbije. Pored ekoloških prednosti u odnosu na tradicionalne energetske izvore, imaju značaja za razvoj i prostorno-funkcionalno povezivanje pojedinih turisti čkih podru-čja (Nenković, Pucar, 2006b).

Sa relati vno malim investi cionim ulaganjima, u odnosu na ulaganja u klasične enva-jeronmentalno nepovoljne uvozne i domaće energente (naft a, gas, ugalj), geotermalna energija može za desetak godina, tj. do 2015. godine da pokrije 10% toplotne potrošnje. Intenzivnijim razvojem korišćenja geotermalnih izvora, do 2015. godine moglo bi da se zameni 500.000 t tečnih goriva godišnje.

PROSTORNI USLOVI Proizvodnja geotermalne energije se ograničava na

odgovarajuće lokacije i zahteva koncentrisanje akti vnosti . Većina geotermalnih izvora, na kojima su vršeni istražni

radovi, imaju mogućnost direktne primene za: balneološku i sportsko-rekreati vnu namenu, uzgoj fl ore i faune, grejanje objekata i zagrevanje staklenih bašti i plastenika. Toplotni izvori Vranjske banje su, po prvi put, za ovu namenu upotre-bljeni pre četrdeset godina (Milivojević, Marti nović, 2000).

Nešto kasnije koriste se i u Jošaničkoj, Kuršumlijskoj, Ni-škoj i drugim banjama za toplifi kaciju hotelsko-rekreati vnih objekata, a danas i za klimati zaciju objekata (npr. u Banji Ka-njiži i Junaković Banji). U budućnosti se očekuje povećanje izdašnosti postojećih bušoti na, jer većina banja Centralne Srbije raspolaže potencijalom za eksploataciju voda skoro dva puta viših prosečnih temperatura od sadašnje (Milivo-jević, 1997).

1.2.5. Energija biomase

Biomasa pedstavlja prakti čno neiscrpan izvor energije. Procenjuje se da na Zemlji godišnje nastane oko 7.5 milijar-di tona biomase. Predstavlja nisko koncentrisanu energiju, kao solarna i energija vetra. Neravnomerno je raspoređena i pojavljuje se u vrlo različiti m oblicima (Ninić, 1994). To su razgradivi delovi proizvoda, ostataka i otpadaka iz poljo-privrede, šumarstva i drvne industrije, biljnog i životi njskog porekla. Dominantno su zastupljeni otpaci od poljoprivredne i šumarske proizvodnje (oko 220 milijardi tona suve mase). Od ukupne zapremine drvnog otpadka 50% nastaje u šumar-stvu, a 50% u preradi drveta (Šumarski fakultet, 1986).


Neka istraživanja predviđaju da će 2050. godine biomasa pokrivati 38% potreba za energetskim gorivima i oko 17% potreba za električnom energijom. Biomasa je četvrti najveći izvor energije u svetu, koji obezbeđuje oko 13% primarne energije.

Ukoliko se bude pravilno koristi la, biomasa može da predstavlja jedan od glavnih ob-novljivih izvora energije u budućnosti , zbog velikog potencijala, razvijenih tehnologija, ekonomičnosti i poziti vnog uti caja na okruženje (Oka, Jovanović, 1997).

Biomasa je ekološki prihvatljivo gorivo. Prednost korišćenja biomase su i cene trans-porta. Uglavnom se koristi na lokalnom nivou, na kratkim udaljenosti ma.

Prerada biomase zahteva minimalna ulaganja koja mogu relati vno brzo da se višestruko vrate. Njen toplotni kapacitet je izuzetno visok, tako da ima široku primenu u mnogim turisti čkim kompleksima.

POTENCIJALI ENERGIJE BIOMASE Biomasa predstavlja značajan energetski potencijal Srbije (slika 16) sa dominantno

nekomercijalnom primenom, tako da se stati sti čki ne prati .

Najveći značaj za energetsko korišćenje imaju šume i šumski otpaci. U Srbiji je pod šumom oko 2,4 mil-iona ha, a stepen šu-movitosti je 26,7%, dok je prosek za Evro-pu 29%. Površina šuma po stanovniku je 0,24 ha, a u Evropi 0,32 ha. Godišnji prirast drvne mase u šumama Srbije iznosi preko 6 miliona m3, odnosno obnov-ljivi godišnji potencijal iznosi 60 PJ ili 1,5 Mten (Đajić, 2002).

Ukupan potencijal biomase u Srbiji koji se može koristi ti u ener-getske svrhe iznosi oko 2,4 miliona tona ekvi-valentne naft e (www.mem.gov.rs, 2009).

Slika 16.Potencijali biomase u Srbijij j

Izvor: www.mem.gov.rs


Za Srbiju je najperspekti vnije korišćenje biomase za:zagrevanje prostora u domaćinstvima i zgradama korišćenjem briketa i peleta od biomase;proizvodnju električne energije – u severnim delovima korišćenjem poljoprivredne biomase, a u južnim delovima korišćenjem šumskih ostataka i otpada;daljinsko grejanje – posebno u južnim delovima Srbije, gde još uvek nije razvijena gasna mreža, kao i u svim slučajevima u kojima bi se uz korišćenje fosilnih goriva mogla koristi ti biomasa, ili bi se mogla izvršiti potpuna zamena goriva (www.mem.gov.rs, 2009);individualno grejanje – upotreba drveta i biomase u kombinaciji sa drugim izvorima obnovljive energije.

PROSTORNI USLOVI Količina stvorenog biološkog otpada u turisti čkim područjima i centrima može da

predstavlja vredan potencijal za dobijanje energije neophodne za zagrevanje turisti čkih objekata i sadržaja.

Turisti čka područja sa pretežno šumskim predeonim celinama raspolažu znatnim količinama biodegradibilnih sirovina, koje su solidna osnova za dodatni vid stvaranja en-ergije. U turisti čkim regijama i desti nacijama sa velikom frekvencijom turista može da se organizuje primarna selekcija biootpada visoke toplotne moći (Christensen, 1999). Biomasu je moguće preraditi u centrima za treti ranje primarno selektovanog komunalnog otpada (reciklažnim centrima) na, specijalno za tu namenu, određenim tehnološkim lini-jama (Reciklaža, 2000).

Kada je reč o balneološkim desti nacijama, inicijati ve u okviru EU usmerene su na paralelnu upotrebu biodegradibilnih sirovina i geotermalnih izvora energije, jer ova dva izvora koriste iste distributi vne sisteme.

Identi fi kacija potencijalne količine ove sirovine u Republici Srbiji izuzetno je teška, jer je prakti čno nemoguće utvrditi ko gazduje nad biodegradibilnim otpadom i u čijoj nadležnosti je njegova distribucija i prerada.

Drvo je dominantan izvor energije na planinskom području Srbije i to će biti i u budućnosti , jer je siguran, jeft in i, još uvek, dostupan izvor energije. Početak organizo-vanog uvođenja biomase u energetski sistem naše zemlje otvorio je dva osnovna pi-tanja − nalaženje najpovoljnijeg mesta za korišćenje biomase u energetskom sistemu i usavršavanje postojećih i razvoj novih tehnologija.

Na žalost, za razliku od drugih zemalja, ne postoji dugoročan program uvođenja biomase u energetski sistem naše zemlje.

Budući energetski sistem, koji će se zasnivati na dugotrajnim i obnovljivim lokalnim energetskim izvorima, imaće decentralizovanu organizacionu strukturu. To je naročito značajano kada se radi o industrijskom, poljoprivrednom i šumskom otpadnom materi-jalu, koji nije ekonomski opravdano transportovati na velika rastojanja.

Zbog toga se proizvodnja, distribucija i korišćenje ovih sirovina moraju organizovati na nivou regija i lokalnih zajednica.


1.3. PREDNOSTI OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE I NJIHOVA PRIMENA U TURISTIČKIM DESTINACIJAMA

1.3.1. Prednosti energije dobijene iz obnovljivih izvora energije

Novi i obnovljivi izvori energije igraju značajnu ulogu u planovima i strategijama za sprečavanje klimatskih promena, s obzirom da gotovo uopšte ne emituju gasove sta-klene bašte (zavisno od toga koji izvor se koristi i kako se energija proizvodi).

Prednost OIE jeste korišćenje domaćih izvora. Doprinosi smanjenju uvoza energe-nata i zagađenja okoline. Pored toga, obnovljiva energija može da obezbedi energetsku nezavisnost. Jedan od važnih zadataka korišćenja OIE jeste da omogući lokalnim po-trošačima veću energetsku samostalnost i nezavisnost od nacionalnog i regionalnog snabdevanja energijom i od velikih distributi vnih sistema, i ti me postane faktor u de-centralizaciji razvoja područja i turisti čke ponude u prostoru desti nacije.

To je dostupna energija, koja doprinosi održivom razvoju, održivom lancu ishra-ne i poboljšanju standarda života. Korišćenje ove energije ima dalekosežne poziti vne posledice na stanovništvo, posebno u pogledu povećanja standarda i kvaliteta života. Proizvodnja ove energije na lokalnom nivou uti če na otvaranje novih radnih mesta, a indirektno i na zadržavanje stanovništva na pojedinim ruralnim područjima.

Razvijeni su brojni instrumenti za implementaciju OIE, a naročito mehanizmi za njihovu komercijalizaciju. U usmeravanju i upravljanju održivim razvojem područja i turisti čke desti nacije posebnu pažnju treba posveti ti raspoloživosti prirodnih resursa i insisti rati na njihovom korišćenju, naročito sunca, vetra i geotermalne energije.

1.3.2. Primena obnovljivih izvora energije u

pojedinim turisti čkim regijama i desti nacijama

U svetu je raširena praksa uključivanja lokalnog stanovništva turisti čkih područja u proces donošenja odluka, primenu i investi cije u projekte koji podsti ču korišćenje ob-novljive energije. Primena OIE u razvijenim zemljama podsti če se merama i instrumen-ti ma različiti h politi ka, radi poboljšanja njihove konkurentnosti . Mnoge države EU, SAD i Australija smanjuju poreze za ulaganja u turisti čke objekte koji koriste obnovljivu energiju i primenjuju mere energetske efi kasnosti (Mountain – Internati onal Year of Mountains, 2002).

Možda su seoske zajednice u Švajcarskoj, sa veoma razvijenim ruralnim turizmom, najbolji primer održivog razvoja i uključivanja lokalnog stanovništa u proces odlučiva-nja o održivom turizmu. Na planinskom području Švajcarske bila je izražena migracija stanovništva u nizije i urbane centre, radi boljih uslova života. Da bi se ova tendencija zaustavila, zadržalo stanovništvo i sačuvala turisti čka privreda zasnovana na švajcarskoj


tradiciji, država je započela organizovane akcije na podizanju kvaliteta življenja lokalnog stanovništva i kvaliteta turisti čkih usluga i ponude na planinskom području, u kojima su zajedno učestvovali stanovnici planina i nizija. Rezultat ti h akti vnosti jeste formulisanje politi ke razvoja planinskih područja, čije je ostvarivanje doprinelo da, danas, švajcarske planine spadaju među najrazvijenije turisti čke regije sveta. Najznačajniji rezultati pri-mene ove politi ke su sledeći:

planinske zajednice su osposobljene da delimično određuju svoj regionalni razvoj i koriste lokalne izvore energije, pre svega OIE (primer 18);

☼ Primer 18. ODRŽIVI RAZVOJ SAAS FEE, “PEARL OF THE APLS”Briga o održivom razvoju i kvalitetu tu-risti čke desti nacije Saas Fee, na planin-skom području Švajcarske, započela je 1951. godine, donošenjem odluke o zabra-ni ulaska automobila u turisti čka naselja. Saas Fee se 1996. godine priključila alijansi 200 alpskih lokalnih zajednica, pilot pro-jektu za ostvarivanje Alpske konvencije o održivom razvoju. To je prva desti nacija u Švajcarskoj koja je uvela kontrolu kvaliteta u turizmu i ustanovila serti fi kat “Quality Club” za turisti čko i ostalo poslovanje u desti naci-ji. Prva je uvela taksu za reciklažu kesa, produkciju i selekciju otpada.Desti nacija Saas Fee dobila je nagradu “Energy Town” 2002. godine, za ostvaren uspeh u energetskoj i saobraćajnoj politi ci na području cele desti nacije (www.saas-fee.ch).

obezbeđene su nacionalne subvencije za turizam, poljoprivredu i druge akti vnosti u planinskim regijama;unapređena je zdravstvena zašti ta i obrazovanje; veliki deo profi ta od turizma namenjen je održivom lokalnom razvoju i distribuiran lokalnim zajednicama.

U nekoliko sela Gornje Austrije organizovane su akcije za primenu obnovljive energije. Posebna pažnja posvećena je informisanju i uključivanju javnosti , u prvom redu lokalnog stanovništva, u pripremu i realizaciju projekata. Područje obuhvata oko 11.980 km2 sa 1,4 milion stanovnika. Cilj regionalnog energetskog akcionog plana bio je da se za 33% smanji potrošnja energije za grejanje u novim i rekonstruisanim zgradama, smanji specifi čna


energetska potrošnja za 2% godišnje i da se 30% instalacija prilagodi obnovljivim izvo-rima energije. Akcionim planom predviđeno je dupliranje udela biomase, ugradnja milion m2 solarnih kolektora, povećanje energetske efi kasnosti u industriji za 10%, smanjenje potrošnje energije za grejanje i toplu vodu za 20%, otvaranje 30 kompanija sa novim te-hnologijama za proizvodnju obnovljive energije i energetsku efi kasnost, otvaranje 1500 novih radnih mesta, pokretanje 15 novih istraživačko-razvojnih i demonstracionih pro-jekata godišnje, od kojih je veći deo orijenti san ka turisti čkoj privredi.

U selu Eberšvang (Eberschwang), sa oko 350 stanovnika u severozapadnom delu Gornje Austrije, postavljen je prvi vetropark u ovoj oblasti . Lokalna vlast je razvila različite modalitete uključivanja stanovništva u projekat. Na primer, organizovani su konkursi za najbolju fotografi ju vetroparka, zati m za školsku decu koja su davala imena vetrenjačama i sl. Mnogobrojne akcije doprinele su da stanovnici prihvate vetropark kao svoj projekat. U skladu s ti m, posti gnuta je široka javna podrška za realizaciju projekta. Gotovo polovinu ukupnih troškova, potrebnih za izgradnju vetroparka, pokrili su stanovnici sela, kupovinom akcija ili davanjem kredita. Pokazalo se da je posebno privlačna bila ideja sa ponudom akcija za decu, pod nazivom „za zelenu budućnost”. Vetropark je privukao mnogobrojne turiste, jer je bio među prvim objekti ma te vrste u Gornjoj Austriji.

Izgradnja daljinskog sistema grejanja korišćenjem biomase u Frankenmarktu, predsta-vlja odličan primer lokalne inicijati ve privatnog sektora koja je imala poziti vnog uti caja i na ekonomski razvoj regiona. Kooperati va zamljoradnika i lokalnog biznisa formirana je 1996. god., da bi postrojenje počelo sa radom posle dve godine intenzivnog planiranja i pripreme. Korišćenje biomase pružilo je priliku zemljoradnicima da prodaju svoje proizvode, koji su imali malu tržišnu vrednost. Ukupni troškovi investi cija u postrojenje (uključujući i grejnu mrežu) iznosili su 62,6 miliona austrijskih šilinga, ili 4,5 miliona evra. Postrojenje je pos-talo profi tabilno, zahvaljujući intenzivnom planiranju i brižljivim proračunima. Razvodna grejna mreža dužine 9,6 km snabdeva 142 potrošača – od domaćinstava koja su uključena u turisti čku ponudu, turisti čkih kompleksa i javnih objekata, do industrijskih kapaciteta.

Mala opšti na Lausa je drugi primer uspešne lokalne inicijati ve. Lausa se nalazi u ru-ralnoj oblasti Gornje Austrije, na nadmorskoj visini od 1000 m, sa oko 1400 stanovnika i više od 100 farmera. Sve je počelo 1994. godine osnivanjem privatne asocijacije “Verean Laussa 2000 − Traditi on und Zukunft ”. Grupa akti vista pokušala je da doprinese održivom razvoju regiona. Primenjujući metod „uradi sam”, instalirali su više od 1400 m2 solarnih kolektora i ostvarili oko 1 m2 sol.kol./stanovniku. To je, verovatno, najveći prodor solarnih kolektora na tržištu cele Evrope. Postavljanjem velikog broja grejnih instalacija koje koriste piljevinu i brikete, malih hidropostrojenja, PV instalacija i vetroparka, ostvareno je 100% snabdevanja područja iz obnovljivih izvora energije.

Seoske zajednice u Bavarskoj, Južna Nemačka, koriste kombinaciju solarne energije i lokalno proizvedene biomase za grejanje, proizvodnju i transport. Pored programa koji predviđa podršku održivom razvoju turizma, poljoprivredi, šumarstvu i lokalnoj ekonomiji, paralelno teče program koji predviđa smanjenje emisije CO2 za preko 1000 tona godišnje (Fischer, 2003).


Selo Gesenhajm (Gössenheim) nalazi se u šumoviti m brdima, oko 15 km daleko od ba-roknog grada Virzburga (Würzburg). Stano-vništvo je moti visano da se akti vno uključi u raznovrsne programe uštede energije i zašti te okruženja. Preko 30 privatnika učestvovalo je u radionicama, sastancima i diskusijama na temu voda (voda za piće, otpadne vode, površinske vode), stanovanje i saobraćaj, tu-rizam, održivi razvoj, energija, klima i neza-poslenost. Zajedno su usaglasili set principa za upravljanje budućim razvojem sela, koji se bazira na principima održivosti iz Agende 21 (slika 17). Moto Gesenhajma je “Mitdenken − Mitreden − Mitgestalten” što se može prevesti kao „sudelovati u razmišljanju − učestvovati u diskusijama − doprineti da se stvari dogode”.

Ideja da se biomasa u Gesenhajmu koristi za grejanje bila je odgovor na zahteve smanjenja klimatskih promena i opadanje poljoprivredne proizvodnje.

Farmeri i šumari iskoristi li su povoljnu priliku i sada od toga imaju koristi . Biljno ulje je jedan od izvora enegije koji se koristi za daljinsko grejanje oko 30 kuća i proizvodnju električne energije. Sistem pokreće adapti ra-ni dizel motor koji koristi hladno presovano seme uljane repice, koje je znatno efi kasnije u odnosu na mazut. Prednost je što uljana repica raste na poljima u okolini Gesenhajma. Pogon radi 7000 časova godišnje i troši oko 90.000 litara ulja repice koja se proizvodi na 85 ha. Za razliku od fosilnih goriva, seme uljane repice je obnovljivi izvor koje zahteva minimalnu obradu. Ulje nije toksično, nema sumpora, lako se skladišti i transportuje. U slučaju havarije, biodegradacija može da se spreči bez opasnosti po ugrožavanje podzemnih voda. Šta više, bilo koja faza proizvodnje može da se lako vrati u prirodni ciklus.

Za korišćenje lokalno proizvedenih goriva dovoljan je samo lokalni transport, dok novac potrošen za proizvodni ciklus ostaje unutar zajednice.

Topla voda, koja se zagreva na 850C, distribuira se toplovodnom mrežom prema top-lotnoj shemi do korisnika. Deo javnih objekata kao što su crkva, župni dom, obdanište, škola i komunalni objekti , greju se drvenim otpacima koji nastaju održavanjem i korišćenjem javnog i privatnog poseda šuma.


Grejanje biomasom dobijenom iz lokalnih izvora doprinelo je stabilnom razvoju po-ljoprivrede, povećanju turisti čke ponude i smanjenju emisije CO2.

Lokalno stanovništvo uključeno je i u program izgradnje energetski efi kasnih zgrada (EEZ). U Nemačkoj EEZ troše za trećinu manje energije nego konvencionalne kuće izgra-đene prema važećim nemačkim propisima. Izgradnja niskoenergetskih kuća u Gesenhaj-mu unapređena je, tako da se štedi do dve trećine godišnjih potreba za grejanjem.

Predsednik Gesenhajma dao je primer primene principa održivosti , tako što je pogon svog automobila preradio na lokalno proizvedeno hladno-presovano ulje. Ideja je dobro prihvaćena, tako da su mnogi vlasnici automobila preuredili svoje dizel-motore.

Sve ove inicijati ve pokazuju kako se na nivou lokalnih zajednica može organizovati i objediniti korišćenje obnovljive energije, doprinos lokalnoj ekonomiji, uključivanje i edukacija stanovništva, jačanje lokalnog identi teta i integriteta i smanjenje štetnih uti -caja na okruženje.

U jednoj od najrazvijenijih planinskih regija, Stenoviti m planinama Kolorada, loka-lno stanovništvo je uključeno u programe koji na različite načine podsti ču održivi razvoj (Widdekind, 2002).

Programi obuhvataju projektovanje i izgradnju energetski efi kasnih zgrada, rekon-strukciju postojećih zgrada i primenu obnovljive energije. Primenjeni su, uz izvesna prilagođavanja specifi čnim klimatskim uslovima, programi poznati pod nazivom „zelena gradnja” (“Green Building”, “Building for a Livable Future”) koji dobijaju sve veći značaj u SAD.

Zanimljiv program, kojim se obezbeđuje veća primena obnovljive energije, pokrenut je u Aspenu (Kolorado) pod nazivom “Renewable Energy Miti gati on Program” (REMP).

Ideja je da tzv. „preveliki potrošači energije” zamene mali deo energije iz fosilnih go-riva obnovljivom energijom koja se nalazi u njihovom neposrednom okruženju. Ukoliko nisu tehnički spremni za takvu opciju, mogu neposredno da plate REMP-u. Prikupljeni novac se koristi za instalisanje novih uređaja za primenu obnovljive energije u javnim zgradama i naseljima. Lokalne uprave pokrenule su kampanju za razvoj svesti lokalnog stanovništva o mogućnosti ma korišćenja energije koja se proizvodi na njihovom podru-čju (Aspen Renewable Energy Miti gati on Program, 2002).

1.3.2.1. Planinske desti nacije

Zahvaljujući visini, nagibu i drugim fi zičkim karakteristi kama, planine raspolažu najvećim potencijalom za dobijanje čiste, obnovljive energije. Problem je što je taj po-tencijal iskorišćen samo na malom delu planinskih područja u svetu, zbog nedovoljne opremljenosti potrebnom infrastrukturom za korišćenje obnovljivih izvora energije.

Poslednje dve decenije u svetu je došlo do značajnog napretka na polju istraživanja i primene velikog broja tehnologija za korišćenje OIE na planinskim područjima, i to na ruralnim područjima, u poljoprivredi i turisti čkim kompleksima.


Planinska područja Srbije raspolažu povoljnim uslovima i mogućnosti ma za kori-šćenje obnovljive energije.

Drvo će još dugo ostati glavni izvor energije na ovim područjima. Energetske potre-be prevazilaze mogućnosti održivog korišćenja drveta. Iako drvo spada u obnovljive izvore energije, njegovo obnavljanje je znatno sporije od potrošnje, posebno ako se troši bez kontrole, a seča šuma vrši bez plana i stručnog nadzora. Dim iz kamina i peći koje se koriste za kuvanje i grejanje zagađuje okolinu i šteti zdravlju ljudi. Kako se pro-storije ne venti liraju, jer bi to povećalo potrošnju goriva, vazduh je zagađen i uti če na zdravlje ljudi. Medicinska istraživanja i stati sti ke govore o povećanom broju obolenja disajnih organa i očiju stanovnika koji žive na planinama, što je svojevrstan paradoks.

Sagorevanje stajskog đubriva često se obavlja u pećima koje su lošeg kvaliteta. Ko-rišćenje stajskog đubriva i poljoprivrednog otpada za gorivo lišava zemljište vrednog organskog đubriva.

Izdaci za grejanje na planinama daleko su veći nego u nizijama, kako u porodičnim stambenim zgradama, tako i u sekundarnom i tercijarnom sektoru u ruralnim i urbanim naseljima.

Gorivo iz biomase obezbeđuje više od 90% energije u planinskim područjima, a najveći deo bazira se na drvetu. Potrošnja raste sa povećanjem populacije i to dovodi do negati vnih pojava u prirodi.

Obnovljiva energija skoro da se ne koristi za grejanje prostora i vode u seoskim domaćinstvima na planinskom području Srbije. Sa porastom cene energije i smanjenim rezervama drveta, polako se budi svest o potrebi štednje energije i u planinskim za-jednicama. Ovaj proces se odvija daleko sporije negu u nizijama i gradovima, ali ova područja neće ostati pošteđena i izolovana od globalnih problema naše planete (Pucar, 2004).

1.3.2.2. Banjske desti nacije

Poslednjih decenija 20. veka u banjama je izražena tendencija sve veće primene obnovljivih energetskih izvora, posebno geotermalne energije u kombinaciji sa ener-gijom biomase.

Na teritoriji Republike Srbije nalazi se oko 200 geotermalnih izvora, prema istra-živanjima koja je 2001. godine sprovela Idaho Nati onal Engeneering & Environmental Laboratory – INEEL (Batt ocletti , Lawrence, 2001). Njihova ukupna toplotna snaga pro-cenjena je na 189 MW, što ukazuje na značajne energetske potencijale. Pojedine banje su potpuno iskoristi le svoj geotermalni potencijal (primer Vrnjačke Banje).

U banjama Srbije skoro da nisu korišćeni OIE, izuzev geotermalne energije. Ostali potencijalni izvori energije u banjama Srbije su: energija sunca, vetra, biomase, energi-ja biogasa, malih hidrosistema, toplotnih pumpi, otpadne toplote itd.

Primera radi, većina banja u Srbiji nalazi se u zonama povoljnim za korišćenje solar-ne energije. U banjskim naseljima sa pretežno niskim gusti nama naseljenosti i slobod-


nostojećim objekti ma, nema većih prepreka pristupu sunčevim zracima, što omogu-ćava korišćenje solarne energije za grejanje i proizvodnju tople vode (Pucar, Nenković, Marić, 2008).

Sa razvojem sistema upravljanja energijom na nivou lokalnih zajednica i turisti čkih desti nacija, porašće značaj energije koja se proizvodi na lokalnom nivou, u neposrednoj blizini potrošača, što pogoduje intenzivnijem korišćenju OIE.

PRIMER REKONSTRUKCIJE BANJE BAD ELSTER U NEMAČKOJ

Za rekonstrukciju, dogradnju i uređenje centralnog kompleksa banje Bad Elster raspisan je arhitektonski kon-kurs na kome je pobedio arhitektonski biro Beniš & Parneri (Schitti ch, 2001).

Osnovna idjea bila je da se promeni imidž i koncepcija banjskog centra, kako bi privukao bogatu inostranu klijen-telu.

Drugi zadatak bila je rekonstrukcija postojećih objekata u jugend sti lu i dogradnja novog kupališnog hola. Iako po-stojeći objekti nisu dela poznati h nacionalnih arhitekata, imaju veliki značaj za lokalnu zajednicu i identi tet ambijen-talne celine banje. Najvrednija je glavna fasada banje, koja je reprezent najsjajnijeg perioda u istoriji Bad Elstera.

Treći zadatak bilo je rešenje za uređenje zadnjeg dvo-rišta banjskog kompleksa, koje se dugi niz godina koristi lo kao deponija uglja i otpada, sa brojnim manjim, pomoćnim zgradama.

Kako nije bilo moguće u potpunosti rekonstruisati i us-postaviti simetričnu kompoziciju objekta, predložena je neka vrsta kolaža, asimetričnog oblika.

Kupališni hol je kvadratna dvostruko zastakljena površi-na (krov i zidovi), sa velikom tampon zonom koja služi za izolaciju i pasivnu klimatsku kontrolu.

Unutrašnji plafonski sloj sastavljen je od raznovrsnih staklenih brisoleja. Gornja strana je delimično refl ekti vna, a donja je u raznim bojama.

Izolaciona stakla sa spoljne strane i obična sa unutrašn-je obezbeđuju visok stepen izolacije.

Pitanje termičkog komfora za poseti oce rešeno je tako da se, hladnim danima kada je temperatura ispod nule, hladan vazduh ne odvaja od zidova i ne pada na površinu bazena, kao u slučaju običnih staklenih zidova.

117


PRIMER PROJEKTA NOVOG HOTELA U

BANJI KANJIŽI U VOJVODINI

Urbanisti čko rešenje i idejni projekat hotela „Ana” u Banji Kanjiži uradio je ti m arhitekata iz Insti tuta za arhitekturu i urbanizam Srbije – I. Marić i M. Pucar.

Zadatak je bio da se zašti ti banjski ambijent, uz racionalno korišćenje prirodnih potencijala.

U radu su primenjeni bioklimatski principi pla-niranja i projektovanja. Predviđeno je korišćenje obnovljivih izvora energije – geotermalne i solarne energije.

Koncept je na korišćenju povoljnih karakteristi ka lokacije, zašti ti od nepovoljnih efekata klime i sman-jenju količine energije potrebne za grejanje, hlađe-nje i osvetljenje objekta.

Na početku su analizirani mikroklima i uslovi lo-kacije. Tokom izrade bioklimatske studije izvršena je analiza svih relevantnih parametara, radi smanjenja potrošnje energije i zašti te životne sredine.

Kako je Sunce značajan faktor potrošnje energije, za lokaciju hotela je analizirano njegovo kretanje u toku cele godine. Rezultati studije korišćenju su za utvrđivanje po-ložaja objekta na parceli, kako bi se odredilo osunčavanje leti i zimi, i time smanjila potrošnja energije.

Pri projektovanju zgrade vodilo se računa o smeru dominantnog vetra na lokaciji. Na osnovu analize učestalosti , brzine i jačine vetra, zati m perioda godine kada su poje-dine vrste vetra dominantne, opredeljeni su: način njegovog korišćenje za venti laciju, uti caj na energetske gubitke zgrade i zašti ta od vetra (Pucar, Marić, 1999).


2. ODRŽIVA ZAŠTITA I KORIŠĆENJE KULTURNOG NASLEĐA NA PRIMERU TURISTIČKE DESTINACIJE VIMINACIJUM

2.1. PUTEVI KULTURE EVROPSKA ISKUSTVA

Putevi (rute) kulture odražavaju dinamične socijalne, ekonomske, politi čke i kulturne razvojne procese i kretanja ljudi koja su generisala kulturni diverzitet, multi dimenzion-alnu i konti nuelnu razmenu dobara, ideja, znanja i vrednosti među ljudima, državama, regijama i/ili konti nenti ma u dužem vremenskom periodu na prostoru rute, a moguće ih je reprezentovati kulturnim, prirodnim, istorijskim i nematerijalnim nasleđem i pro-prati ti kompleksnijim, svestranijim i preciznijim tumačenjem istorije (ICOMOS, 2008). Osnovni elementi na kojima se zasniva put kulture su sledeći:

kontekst – prirodni i/ili kulturni kontekst puta kulture;

sadržaj – osnovni sadržaj predstavlja očuvano kulturno nasleđe, kao i nematerijalno nasleđe koje daje smisao i značenje pojedinim elementi ma i celom putu kulture, u prvom redu ono nasleđe koje je u funkciji istorijskog i kulturnog značaja rute (nepokretno kulturno nasleđe, naselja, kulturni predeli i dr);

međukulturalnost – identi tet puta rezultat je međukulturnih veza i uti caja; pre- vazilazi značaj različiti h kultura koje su ga formirale, jer reprezentuje kulturna svojstva koja su rezultat interakcije i uspostavljanja zajedničkih karakteristi ka i vrednosnih sistema više kultura; refl ektuje kulturni diverzitet i procese kulturne homogenizacije;

dinamičnost – odražava dinamiku i fenomen različiti h međukulturnih uti caja i njihove efekte na razvoj kulturnog i nematerijalnog nasleđa (duhovnosti i tradici-je) u prostoru i vremenu, čime je omogućena primena sveobuhvatnog i održivog pristupa u zašti ti i razvoju puta kulture;

okruženje – put kulture ima geografski uslovljen prostorni obuhvat u kome se smenjuju prirodni i kulturni predeli, urbana i ruralna naselja i kulturno nasleđe, koji doprinose različitosti i prepoznatljivosti pojedinih delova i jačaju identi tet celine puta kulture; kulturno nasleđe i naselja šti te se, uređuju i prezenti raju zajedno sa predelom u kome su se razvijali i koji su menjali; duž puta kulture utvrđuje se zašti ti na zona koja omogućava očuvanje autenti čnosti i integriteta njegovih materijalnih i nematerijalnih kulturnih vrednosti .

Putevi kulture mogu da se klasifi kuju prema:

prostornom obuhvatu – na lokalne, regionalne, nacionalne, konti nentalne i međukonti nentalne;

kulturnom obuhvatu – regionalni ili međuregionalni obuhvat međukulturnih uti - caja, formiranja i razvoja kulturnih vrednosti ;


ciljevima ili funkciji – socijalna, ekonomska, politi čka ili kulturna funkcija ili multi - dimenzionalni kontekst;vremenu trajanja – rute koje su van funkcije, ili nastavljaju da se razvijaju pod uti cajem socioekonomske, politi čke i kulturne razmene i uti caja; morfološkoj strukturi – linarne, kružne, radijalne, kružno-zrakaste, mreže i dr; prirodnom okruženju – konti nentalno, vodeno ili kombinovano okruženje (ICO-MOS, 2008).

Upešan put kulture podrazumeva:temati ziranost – jasna tema pomaže da se put lakše pozicionira u svesti potencijalnih poseti laca i kreira prepoznatljiv brend;prisutnost većeg broja tematskih atrakcija, kao i pojedinih netematskih atrakcija, uz posvećivanje posebne pažnje prirodi;razvijenost turisti čke infrastrukture i sistema za označavanje puta; dobro osmišljen sistem komunikacije sa potencijalnim poseti ocima; insti tucionalizovan sistem upravljanja i marketi nga puta (Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007).

Za razvoj ovog vida turizma u Srbiji trebalo bi koristi ti dobru praksu u razvoju, up-ravljanju i marketi ngu kulturnih ruta u svetu, u prvom redu evropsku inicjati vu za razvoj kulturnih ruta i koridora.

Program kulturnih ruta Saveta Evrope nastao je 1987. godine s namerom da se podigne kolekti vna svest o evropskom kulturnom nasleđu i vrednosti ma i da se pre-zenti ra nasleđe različiti h evropskih zemalja kao integralan deo zajedničkog evropskog kulturnog nasleđa.

Prema Rezoluciji o kulturnim rutama Saveta Evrope (Resoluti on of the cultural rou-tes of the Council of Europe, 2007) tema puta kulture mora da zadovolji sledeće krite-rijume:

reprezentuje evropske vrednosti i zajednička je za nekoliko evropskih zemalja; istražuje i razvija je multi disciplinaran ti m eksperata iz različiti h evropskih regija; ilustruje evopsko pamćenje, istoriju i nasleđe i doprinosi interpretaciji sadašnjeg kulturnog diverziteta;omogućava kulturnu i edukati vnu razmenu mladih ljudi; podržava inicijati ve i inovati vne i primenjene projekte u domenu kulturnog turizma i održivog kulturnog razvoja;omogućava razvoj turisti čkih proizvoda za različite ciljne grupe turista; podržava implementaciju dugoročnih, sveobuhvatnih i kooperati vnih projekata u pet prioritetnih domena: (i) kooperacija u istraživanju i razvoju; (ii) jačanje sećanja, istorije i evropskog nasleđa; (iii) kulturna i obrazovna razmena mladih Evropljana; (iv) savremena kulturna i umetnička praksa; i (v) kulturni turizam i održivi razvoj kulture.


Serti fi kacija puta kulture u Programu kulturnih ruta Evropskog Saveta obu-hvata prihvatanje teme i proveru ispu-njenosti kriterijuma za pet navedenih prioritetnih domena (Resoluti on CM/RES (2007)12 on the cultural routes of the Counncil of Europe).

U protekle dve decenije serti fi kova-ni su putevi kulture sa sledećim tema-ma: putevi hodočašća, ruralna staništa, istorijske i legendarne ličnosti Evrope, keltska ruta, arhitektura vojnih utvrđe-nja, industrijsko nasleđe Evrope i druge teme. Za područje Srbije najinteresantni-ji su Kulturni koridori jugoistočne Evrope (2004), naročito dva koridora – Dunavski i Dijagonalni put.

Kontrolu razvoja ovog programa obavlja Evropski insti tut kulturnih ruta iz Luksemburga od 1998. godine (Insti -tute European des Iti nerares Cultureles, Luxemburg, www.cultureroutes.lu).

Slika 18.

Ruta Camino de Santi ago

Izvor: Insti tute European des Iti nerares Cultureles, Luxemburg, www.culture-routes.lu


Ruta Camino de Santi ago (poznata i kao Camino frances), dužine oko 800 km na teritoriji Španije, Francuske i Portugala, proglašena j 1987. godine prvom Evropskom rutom kulture od strane Evropskog Saveta. Već 1993. godine upisana je u UNESCO Li-stu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa. Uspeh rute tumači se rastom popularnosti hodočašća, spiritualizma i religije u Evropi. Na ovoj ruti hodočašće „Stopama Svetog Jakova” podrazumeva dolazak u katedralu Santjago u Španiji. Na tom putu mora da se prođe minimum 100 km pešice, ili 200 km biciklom, da bi se dobio tradicionalan lati nski serti fi kat hodočašća (Compostela). Glavne atarkcije rute su: katedrale, crkve, spomeni-ci, arhitektura, umetnost, kulturni predeli i vinska polja. Razvoju ove rute doprinelo je snažno partnerstvo crkve, javnog i privatnog sektora (slika 18).

Put limesa zasniva se na najvećem i najpoznati jem arheološkom nalazištu u Nemačkoj i najdužem spomeniku u Evropi (568 km), koji je 2005. upisan na UNESCO Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa. Predstavlja simbol Rimskog perioda u Evropi između I i III veka. Gornja, severna rimska granica (limes) proteže se od Rajne severno od Koblenca, preko teritorije četi ri regije do ukrštanja sa Dunavom kod Kelhajma. Iako je preko 40% limesa još uvek pod zemljom, njegova atrakti vnost zasniva se na veštačkoj pravolinijskoj granici koja prkosi topografi ji terena. Pored limesa, ostale atrakcije obuhvataju: preko 70 gradova i sela, 900 tornjeva, 60 zamkova i dr (slika 19).

Slika 19.

Put limesa u Nemačkoj

Izvor: www.culture-routes.lu

Lokalni nivoi upravljanja duž limesa udružili su se radi zajedničke promocije, razme-ne informacija i formiranja priručnika. Osnovana je i LIMES komisija, koja je od 2003. godine zadužena za razmenu informacija, zašti tu i istraživanje arheološkog nalazišta, sprovođenje menadžment plana rute, koordinaciju lokalnih nivoa upravljanja i drugih


aktera. Na osnovu menadžment plana rute, formirane su zašti tne zone oko arheološkog nalazišta, informacioni i monitoring sistem o spomenicima kulture i ostalim objekti ma uključenim u ponudu rute i dr.

Slika 20.

Ruta Via Romana

Izvor: Ibid., 22.

Ruta Via Romana realizuje se od 2003. godine u sklopu Projekta Romit, uz podršku Interreg III-B CADSES programa (slika 20). Glavna ideja projekta i rute je očuvanje i upravljanje arheološkim lokaliteti ma starog Rima na području četi ri evropska regio-na (Emilia-Romana, Bavarska, Zapadna Grčka i Bugarska). Ruta se bazira na fragmentu Pojti ngeriana mape (Tabula Peuti ngeriana), tj. srednjevekovne kopije anti čke rimske mape puteva (slika 21).

2.2. PUTEVIMA RIMSKIH

IMPERATORA PO SRBIJI

Danas se sve češće društvene nauke i kulturna do-bra koriste u funkciji menadžmenta i promocije. Primeri iz inostranstva (Slovenija, Italija, Austrija i u poslednjih desetak godina Turska) to jasno pokazuju.

Republika Srbija poseduje izuzetnu kulturnu bašti nu iz rimskog perioda. Govoreći savremenim jezikom, Srbi-ja ima još jedan brend i to od pre 1800 godina. Naime, daleko od Rima, na nepredvidivom Dunavu, Rimsko carstvo je ustanovilo svoje granice (rajnski i dunavski limes i limese u Aziji i Africi). Ova utvrđena granica pro-sti rala se od severne Engleske (granice sa Škotskom), preko Nemačke, Austrije, Mađarske, Srbije, Rumunije i Bugarske, do Iraka i Irana, uključujući prednju Aziju sa Turskom i ceo submediteranski deo severne Afrike.

123ŠĆ


Niz utvrđenja podignut je duž puta kojim su legije marširale u pohode na varvarska plemena preko Rajne i Dunava. Na toj dugačkoj odbrambenoj liniji ojačanoj hiljadama manjih utvrđenja, uspostavljeno je oko 40 legijskih logora, takozvanih kastruma (cas-trum).

U njima su boravile rimske jedinice, legije koje su brojale između pet i šest hiljada vojnika. Značajno je da su najelitnije rimske trupe u kasnoj anti ci regrutovane upravo sa prostora Dunavskog i Rajnskog limesa. Za vojskom, koja je razgranatom putnom mrežom lako sti zala iz udaljenih azijskih i afričkih provincija u najudaljenije delove zapadnog dela Rimskog carstva, pošli su i trgovci i zanatlije.

Tako su brzo nikli gradovi duž svih važnih komunikacija. Gornja Mezija (teritorija današnje centralne Srbije) i Donja Panonija (teritorija današnje Vojvodine), od sredine III veka, za nešto manje od dve stoti ne godina su od marginalnih pograničnih provincija postale središte zbivanja u Carstvu (slika 21). Ovo područje i njegove elitne trupe izne-drile su osamnaest imperatora koji će vladati Carstvom u vreme najdubljih kriza. Od druge polovine III veka do sredine V veka, ovaj prostor dobija izuzetan značaj.

Najnovija arheološka istraživanja na Vimi-nacijumu (Viminacium), glavnom gradu rims-ke provincije Gornje Mezije (Moesia Superior) – u kasnoj anti ci Prve Mezije (Moesia Prima) – ukazuju da je ovaj veliki grad i legijski logor bio tranziciona tačka između Zapada i Istoka, onda kada je prestonica iz Rima preseljena na istok u Konstanti nopolj. Bogatstvo materijala nađenog poslednjih godina na Viminacijumu to potvrđuje, naročito nalazi iz prvih decenija IV veka.

Rimski imperatori rođeni u bogati m grado-vima na limesu ili u vrleti ma zaleđa, promeniće lice sveta kakav je do tada postojao. Imajući u vidu da osamnaest rimskih imperatora rođenih na teritoriji današnje Srbije predstavlja peti nu ukupnog broja svih rimskih careva i najveći broj rimskih imperatora rođenih van Italije, pod rukovodstvom Arheološkog Insti tuta Srpske akademije nauka i umetnosti i dr Miomira Koraća, pokrenut je projekat Iti nerarium Romanum Serbiae, ili Putevima rimskih imperatora po Srbiji (slika 22).

Osnovna ideja projekta je da se sva carska mesta na teritoriji Srbije, koja su od nemer-ljivog istorijskog i arheološkog značaja povežu u jednu celinu, kakva je postojala dok je Rimsko carstvo bilo na obalama Dunava. Projekat ima panevropski značaj i cilj da se poveže sa carskim mesti ma u drugim rimskim provincijama na teritoriji Rimskog carstva, gde su rođeni ili obitavali rimski imperatori. Njegov poseban značaj je i u povezivanju i oživljavanju rimskih puteva u Rimskom carstvu (na primer, Via militaris), naročito duž utvrđene rimske granice – limesa. Gradovi i palate zabeleženi na požutelim papirusima


iz starih arhiva samo na ovaj način mogu biti ponovo vraćeni u život. Ono što je nekada sistematski rušeno sada je potrebno ponovo podići i vrati ti nekadašnju slavu rimskih gradova u Srbiji. Putevi rimskih imperatora će povezati i objediniti sva mesta s bogati m anti čkim nasleđem u kulturnu rutu dugačku preko 600 kilometara i omogućiti razvoj kulturnog turizma. To je nasleđe, ne samo Srbije, nego cele Evrope i sveta.

Slika 22.

Iti nerarium Romanum Serbiae - Putevima rimskih imperatora po Srbiji


Ciljevi projekta Iti nerarium Romanum Serbiae (IRS) su sledeći:ekonomski održiv projekat; tematsko povezivanje arheoloških lokaliteta starog Rima na području Srbije; tematsko povezivanje sa sličnim lokaliteti ma u Evropi koji se nalaze na nekadašnjem rimskom limesu (u Holandiji, Nemačkoj, Austriji, Italiji, Sloveniji, Hrvatskoj, Mađarskoj i Rumuniji, uključujući i poprečne veze sa Bosnom i Herce-govinom, Crnom Gorom i Grčkom);ostvarivanje značajnog doprinosa razvoju turizma i drugih ekonomskih akti vnosti , koji bi se u relati vno kratkom periodu ogledao u:

izgradnji lokalne saobraćajne i druge infrastrukture; proizvodnji suvenira sa temati kom iz rimskog perioda; neposrednom zapošljavanju lokalnog stanovništvno na arheološkim lokaliteti ma;izgradnji 100 manjih pansiona u rimskom sti lu u formi rimske vile rusti ke. Ovi pansioni bi imali 5-10 soba. Nalazili bi se na međusobnoj udaljenosti od oko 5 km, locirani u kulturnom predelu duž reka Save, Dunava, Morave, Mlave i Timoka. Omogućili bi turisti ma da Put rimskih imperatora obilaze: pešice, biciklom, automobilima ili kombinacijom sva tri modaliteta saobraćaja, po ugledu na slične postojeće rute (primer Toskane);

ekonomska dobit lokalnih zajednica, posebno na nerazvijenom području južne i istočne Srbije, viši kvalitet življenja lokalnog stanovništva sa otvaranjem novih poslova i obezbeđenjem dopunskih ili alternati vnih izvora prihoda; podsti canje intenzivnog razvoja arheološkog turizma na nacionalnom nivou; promocija nacionalnog blaga i podizanje ugleda Republike Srbije; razvoj svesti lokalnog stanovništva o međunarodnom značaju i potrebi očuvanja kulturnog nasleđa na njihovom području i, na ti m osnovama, jačanje ponosa i integriteta lokalne zajednice.

Predviđeno je da se Put rimskih imperatora (Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007) pozicionira kao turing proizvod visoke vrednosti koji, na osnova-ma starorimskog kulturno-istorijskog nasleđa, objedinjava materijalno i nematerijalno kulturno nasleđe, kao i prirodne fascinacije Dunava, Srema i Istočne Srbije.

U ključne faktore uspeha Put rimskih imperatora ubrajaju se: Jedinstvenost/različitost – Sve što jednu desti naciju čini različitom od druge daje joj jedinstvenu prodajnu poziciju. Svi elementi u turisti čkom lancu vrednos-ti mogu biti faktor različitosti i doprineti jedinstvenosti : autenti čnost kulturnih atrakcija, indenti tet područja, kvalitet proizvoda i usluga itd. Ova jedinstvenost/različitost proizlazi, pre svega, iz turisti čkih fascinacija najznačajnijih lokaliteta i celog Puta rimskih imperatora koje predstavljaju ključni osnov privlačenja pose-


ti laca. Različitosti turisti čke desti nacije doprinose i autenti čan kulturni identi tet, očuvani predeli, tradicionalne vrednosti i način života lokalnih zajednica.Strateško planiranje – Koordinirana izrada prostorno planske dokumentacije i sektorske strategije ili master plana puta kulture predstavlja planski osnov za razvoj uspešnog i održivog kulturnog turizma.Održivost – Zaštita i prezentacija kulturno-istorijskog nasleđa i očuvanje kulturne raznolikosti predstavlja osnovu održivog turističkog proizvoda „kulturni turizam”.Povezivanje/pakovanje – Dosadašnja iskustva ukazuju da je, pored atrakcije starorimskog kulturno-istorijskog nasleđa duž Puta rimskih imperatora, potrebno kreirati dodatne atrakcije i događanja za privlačenje posetilaca koji nisu primarno motivisani kulturom. To zahteva pakovanje proizvoda koji u sebi kombinuju kulturne i druge elemente u inventivan paket ponude. U tom kontekstu treba istražiti atrakcije i turističke proizvode okruženja na relaciji: lokalno – regionalno – makroregionalno – transgranično okruženje. Brending – Pravilno razvijen brending daje određenu garanciju i obećanje u pogledu kvaliteta, sadržaja i dubine doživljaja koje poseti lac može da očekuje od rute. Brend omogućava da se na atrakciju Puta rimskih imperatora nadovežu i drugi proizvodi i usluge koji drugačije ne bi mogli uspešno da se pozicioniraju na tržištu i privuku goste. Pozicioniranje – Prisutnost velikog broja proizvoda kulturnog turizma i kulturno- istorijskih ruta u Evropi, posebno u okruženju Srbije, zahteva da se pozicija Puta rimskih imperatora u svesti potencijalnih posetilaca izgradi kao različita i puna nezaboravnih doživljaja, koja pruža mogućnost učenja i ličnog razvoja. Infrastruktura – Saobraćajna dostupnost predstavlja važan faktor za odlučivanje turista i kvalitet doživljaja turističkog proizvoda. Put rimskih imperatora bi trebalo da bude kvalitetno povezan sa glavnim tranzitnim saobraćajnim tokovima u Srbiji i da je opremljen kvalitetnom lokalnom putnom mrežom sa pratećim sadržajima za turiste (turistička signalizacija, stajališta, odmorišta, vidikovci, interpretativni centri itd), naročito uređenim i obeleženim panoramskim putevima, pešačkim i biciklističkim stazama. Partnerstvo – Kvalitet i institucionalizacija partnerskih odnosa pokazali su se kao jedan od ključnih faktora razvoja i uspeha turističkih destinacija. Uspešno uspostavljanje partnerskih odnosa između javnog i privatnog sektora, kao i unutar samog privatnog sektora, doprinosi uspehu destinacije. U slučaju Puta rimskih imperatora, javni sektor bi trebalo da inicira i/ili intenzivira saradnju sa privatnim sektorom upoznajući njegove učesnike sa prednostima zajedničkih aktivnosti, nudeći im određene beneficije i stvarajući konkurentsku klimu putem raznih konkursa, tendera itd. Institucionalizacija sistema upravljanja i marketinga – Sve uspešne destinacije pokazuju da je institucionalizacija sistema upravljanja jedan od preduslova razvoja i uspeha. Osnivanjem posebne organizacije (entiteta) koja se brine o destinaciji


olakšava se uspostavljanje partnerskih odnosa i koordinacija zajedničkih aktivnosti svih zainteresovanih aktera/stejkholdera. Interpretacija – Interpretacija sa narativnim temama omogućava prezentaciju starorimskog kulturno-istorijskog nasleđa na razumljiv i zanimljiv način, tako da turisti mogu da uživaju, uče i učestvuju u kreiranju doživljaja i turističkog proizvoda (Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007).

Master planom rute Put rimskih imperatora (dalje: Master plan) razrađene su ključne karakteristi ke, fascinacije i interpretati vne teme, ili naracija za celu rutu i svaki značajan lokalitet (tabela 8).

Tabela 8. Fascinacija celine Puta rimskih imperatora

Fascinacije

Ključne fasci-nacije

18 rimskih imperatora rođeno na tlu Srbije (samo ih je na području Italije rođeno više)

Bogatstvo starorimskog kulturno-istorijskog nasleđa

Raznolikost lokaliteta

Feliks Romulijana upisana na UNESCO Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa

Do-datne fasci-nacije

Dunavske tvrđave (starorimske i srednjevekovne)

Panoramske deonice ili panoramski putevi (Đerdapska klisura, Niš-Knjaževac)

Vinogorski predeli (Negoti n, Knjaževac)

Razna kulturna događanja

Izvor: Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007: 127.

Predviđeni su sledeći lokaliteti za promociju, prezentaciju i interpretaciju Puta rim-skih imperatora:

SIRMIUM Specifi čnost Tetrarhijski carski grad i jedna od četi ri prestonice Rim-

skog carstva.Opis Nalazi se u urbanom jezgru Sremske Mitrovice i lako je

dostupan. Ostaci hipodroma i carske palate sa mozaicima predstavljaju izvanrednu osnovu za promociju, prezentaciju i interpretaciju. Carska palata sa mozaicima biće pokrivena lameliranom konstrukcijom od drveta.


U lokalnom muzeju čuvaju se brojni arheološki predmeti iz rimskog perioda.

SINGIDUNUM Specifi čnostRimski grad, legijski logor (Castrum Legio III Flavia Felix).OpisNalazi se u urbanom jezgru Beograda i lako je dostu-

pan. Uslovi za prezentaciju su ograničeni. Lagumi, ba-rutane i drugi objekti sličnog karaktera pružaju odlične mogućnosti za prezentaciju pokretnog arheološkog ma-terijala i nadgrobnih spomenika. Na više mesta u gradu postoje ostaci iz rimskog perioda koje treba revitalizovati (na primer, istražene, a zati m zatrpane rimske terme u Studentskom parku).

VIMINACIJUM Specifi čnostRimski grad i prestonica rimske provincije Gornje Mezije (Moesia Superior), kao i

legijski logor (Castrum Legio VII Claudia pia Fidelis). OpisLokalitet se nalazi u njivama u neposrednoj blizini sela Stari Kostolac. Asfalti ran loka-

lni put vodi do svih ključnih tačaka na lokalitetu. Viminacijum kao anti čki grad i legijski logor prosti re se na preko 450 hektara. Poseti ci mogu da pogledaju: severnu kapiju vojnog logora iz I veka, paleohrišćanski sakralni objekta iz IV veka, trikonhalnu memori-ju iz IV veka, velike gradske terme iz I veka, akvadukt iz I veka, Carski mauzolej iz III veka. Trenutno se istražuje amfi teatar koji je mogao da primi 12.000 poseti laca. Mogućnosti za istraživanje, prezentaciju i interpretaciju su neograničene.

Fascinacija Carski mauzolej, najlepše kasnoanti čke freske na teritoriji Rimskog carstva, u prvoj

polovini IV veka tačka seljenja Rima u Konstanti nopolj.


Narati vne temeTajna Hosti lijanove smrti , Mona Liza kasne anti ke, tranzicija carstva, Viminacium

lumen meum.

ĐERDAPSKA KLISURA SA TRAJANOVIM PUTEM, MOSTOM I TABLOM Specifi čnostUtvrđena granica (limes) sa nizom forti fi kacija na Dunavu. Jedinstven kompleks u

Evropi sa ostacima Trajanovog mosta, forti fi kacije koja je kontrolisala prilaz mostu i Trajanovom tablom (tabula Traiana). Đerdapska klisura i Nacionalni park Đerdap.

OpisOstaci rimskog puta uklesani su u stenu, ali su neobeleženi. Od prvog mosta na

Donjem Dunavu, koji je bio dugačak 1140 metara, 15 do 18 metara širok, sa 20 stubova i kastrumima sa obe strane mosta, ostalo je 12 stubova kod sela Kostola, 5 kilometara od Kladova, sa srpske strane i kod grada Drobeta-Turnu Severina sa rumunske stra-ne. Pristup ostacima nije obezbeđen. Trajanova tabla je postavljena 103. godine u čast završetka radova na dva velika graditeljska poduhvata cara Trajana – poslednja i najteža deonica puta kroz Đerdap (dela velikog rimskog puta Via militaris) i izgradnja rimskog kanala u blizini današnje hidroelektrane „Đerdap I”. Nalazi se 2,5 kilometara zapadno od Tekije i pristup je moguć samo sa Dunava.

Na lokalitetu mosta ne postoji čuvarska služba. Na ostacima mosta i forti fi kacije potrebni su konzervatorski radovi. Na lokalitetu Pontes neograničene su mogućnosti za istraživanje, prezentaciju i interpretaciju Trajanovog mosta.

FascinacijaTrajanov most se ubrajao u arhitektonsko i inženjersko (građevinsko) svetsko čudo

onog doba, zajedno sa putem i kanalom. Most je projektovao i izgradio Apolodor iz Damaska, najčuveniji arhitekta tog doba. Predviđeno je da se postave laseri koji će svojim snopovima iscrtavati noću izgled Trajanovog mosta.

Narati vne temeKako je izgrađen prvi kameno-drveni most na donjem Dunavu – verovatna tehno-logi-

ja gradnje; zašto je građen i zašto srušen; Apolodor – poređenje/povezivanje sa drugim njegovim projekti ma; konačna pobeda nad Dačanima i nestanak jedne civilizacije.


DIANA Specifi čnostJedna od najznačajnijih pograničnih forti fi kacija za

smeštaj pomoćnih rimskih vojnih jedinica (auxilia), ka-nal koji je obezbeđivao plovnost Dunava.

OpisZbog visokog stepena istraženosti lokalitet pruža

odlične uslove za prezentaciju anti čkih ostataka. Bliz-ina Arheološkog muzeja Đerdapa omogućava celovitu i kompleksnu prezentaciju rimske granice. Lokalitet se nalazi u neposrednoj blizini magistralnog puta za Kla-dovo, sa pristupom zemljanim putem u dužini od oko 400 m. Lokalitet nije infrastrukturno opremljen, ali može da se priključi na vodovodnu i elektroenergetsku mrežu u neposrednoj blizini. Akti vna je čuvarska služba. Mogućnosti za istraživanje, prezentaciju i interpretaciju su neograničene.

FascinacijeJedno od najvećih utvrđenja Gornje Mezije; strategi-

jski položaj; poslednja uzvodna stanica pred Gvozdenim vrati ma.

Narati vne temeOdbrana Rimskog carstva; pohod na Dačane i sukob

civilizacija; Rimljani i dunavska katarakta; Via Traiana.

ŠARKAMEN Specifi čnostRezidencijalni kompleks sa carskom palatom Mak-

simina Daje.OpisLokalitet predstavlja ostatke rimske carske rezidencije. Nalazi se u neposrednoj bliz-

ini sela Vrelo. Ambijent u kojem je smešten ovaj kompleks omogućava izuzetnu prezentaciju, kao i

sakralni kompleks koji se nalazi u sklopu carske rezidencije. Potrebno je izvršiti konzer-vatorske zahvate na anti čkim ostacima kako bi mogli da se prezenti raju javnosti .

FELIX ROMULIJANA Specifi čnostRezidencijalni kompleks sa carskom palatom imperatora Galerija.


Opis

Carska rezidencija je jedinstveni lokalitet u Evropi. Od 2007. godine upisana je na UNESCO Listu kulturnog i priro-dnog nasleđa. Odlične uslove za prezentaciju omogućava visok stepen istraženosti . Lokalitet je in-frastrukturno neopremljen, s ti m da može da se priključi na infrastrukturu u njegovoj neposrednoj blizini. Potreb-ni su konzervatorski zahvati na pojedinim objekti ma. Pristup lokalitetu je sa državnog puta, opremljen park-ing prostorom. Lokalitet se sastoji iz dva segmenta – car-ske palate na samom Gamzigradu (Romuliana) i carskih mauzoleja na obližnjem brdu Magura. Neograničene su mogućnosti za dalja istraživanja, prezentaciju i interpre-taciju.

Fascinacije

Najočuvaniji primer rimske dvorske provincijske arhitekture; Magura i poslednja apoteoza u Rimskom carstvu; rodno mesto cara Gaja Valerija Galerija Mak-simijana.

Narati vne teme

Gamzigrad – palata dečaka Galerija koji gaji stoku i sti že do ti tule cara; Apoteoza; tajna 99 zlatnika; Edikt o toleranciji – od proganjanja hrišćana do pokušaja pomirenja.

NAISSUS

Specifi čnost

Rimski grad, rodno mesto imperatora Konstanti na Velikog, carska rezidencija i mo-zaici izvanrednog kvaliteta.

Opis

Značajan rimski grad na glavnoj komunikaciji kroz Gornju Meziju. Trgovački i urbani centar koji spada među najstarije na Balkanu. Nalazi se u savremenom urbanom jezgru grada Niša, tako da je lako dostupan.

MEDIANA

Specifi čnost

Carska vila sa rezidencijom imperatora Konstanti na Velikog iz IV veka.

k k id ij i


Opis

Carska vilu okružuje kompleks sa luk-suznim zgradama, termama i vodovodnim sistemom. Zgrade su dekorisane moza-ičkim podovima, sa bronzanim ogradama ukrašenim bistama bogova. Visok stepen istraženosti daje veliki potencijal za pre-zentaciju. Još tokom 2007. godine Minis-tarstvo kulture obezbedilo je značajna sredstva za pokrivanje palate i prezenta-ciju mozaika, kao i za izgradnju sanitarnog bloka koji još nije realizovan.

Fascinacije Naisusa i Mediane

Luksuzna rezidencija sa organizovanom ekonomijom; podni mozaici Mediane; ter-me unutar Niške tvrđave

Narati vne teme Naisusa i Medijane

Konstanti n Veliki – prvi hrišćanski car Rimskog carstva; bitka kod Naisusa – pobeda nad Goti ma septembra 268. godine; uništenje grada od strane Huna – provala Huna kroz vrata naroda.

JUSTINIANA PRIMA

Specifi čnost

Ranovizanti jski grad – provincijska prestonica i rodno mesto imperatora Justi nijana I.

Opis

Ranovizanti jski visoko razvijeni urbani, administrati vni i crkveni centar. Otkriven je velik broj javnih i privatnih zgrada, bazilika, odbrambeni sistem i urbana infrastruktura. Više je zgrada sa dekorati vnim mozaičkim podovima, koji su vrhunac kasnoanti čke i paleovizanti jske umetnosti . Visok stepen istraženosti omoućava raznovrsnu i kvalitetnu prezentaciju. Nedostaju objekti turisti čke infrastrukture i zašti tne konstrukcije koje bi zašti ti le i omogućile prezentaciju mozaika.

Putem kulture rimskih imperatora obuhvaćena su i nepokretna kulturna dobra koja su od izuzetnog i međunarodnog značaja, a ne pripadaju nti čkom periodu koji je osno-vna tema puta, kao što su: Vinča, Lepenski Vir, Golubac i Kale Krševica, kao i čitav niz drugih nepokretnih kulturnih dobara.

k ij d i i i M di t


LEPENSKI VIR Specifi čnostNajvažniji lokalitet u Evropi iz mezolitskog

perioda 8000-6000. godine pre nove ere.OpisArheološki lokalitet se nalazi uz muzej koga

treba hitno renovirati . Objekat koji pokriva praistorijsko naselje je pred ušenjem. Urađen je projekat i počela je realizacija radova na ure-đenju i prezentaciji arheološkog lokaliteta.

Gradi se nova konstrukcija za arheološki lokalitet i muzej, vizitor centar i sadržaji za pri-hvat i boravak poseti laca. Osnovna postavka projekta za muzej Lepenski Vir je očuvanje ambijenta praistorijskog naselja na otvore-nom prostoru.

Zbog toga je predviđena dematerijal-izacija konstrukti vnih elemenata i pokrivača, zadržavanje vizure prema Dunavu i osvetlja-vanje punom dnevnom svetlošću (videti : www. temerinski.com).


U temati zaciji puta kulture vodi se računa da, uprkos jedinstvenoj temi, različite lokacije nude različite sadržaje i interpretacije, odnosno različito turisti čko iskustvo.

Glavnu temu Puta rimskih imperatora predstavlja bogato kulturno-istorijsko nasleđe iz rimskog perioda, koje poseti ocima omogućava da upoznaju rimsku civilizaciju i njena dosti gnuća i omogućava im da se na tren vrate u daleku prošlost. Cilj ovog puta nije da se Rimljani predstave kao zavojevači i ratnici, već kao visokorazvijena civilizacija koja je tlo Srbije oplemenila na više načina: tehničko-tehnološkim dosti gnućima, arhitektons-kim i građevinskim objekti ma, umetničkim delima, širenjem hrišćanstva itd.

Master planom obuhvaćene su, u okviru glavne teme, sledeće podteme: Rimljani i Dunav, Rimljani i vino, rimske terme, Rimljani i religija, Rimljani i tehnologija, rimska arhitektura (Master plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007).

Pored navedenih, mogle bi da budu interesantne i druge podteme – rimska vojska, starorimski mozaici i fresko slikarstvo, Rimljani i moda, svakodnevni život Rimljana i dr.

2.3. ARHEOLOŠKI PARK I TURISTIČKA DESTINACIJA VIMINACIJUM

2.3.1. Viminacijum — rimski grad i legijski logor

Sela Stari Kostolac i Drmno, na 13 km od Požarevca, leže na ostacima anti čkog grada Viminacijuma, glavnog grada rimske provincije Mezije Superior, u kasnoj anti ci provi-ncije Mezije Prime. Viminacijum je bio najznačajniji ekonomski i trgovački grad u rim-skoj provinciji Gornja Mezija. Brz razvoj Viminacijuma omogućio je povoljan položaj na Dunavu, značajnom plovnom i trgovačkom putu.

Nalazi se na ušću Mlave u Dunav, na strateškom raskršću puteva koji su vodili od zapada ka istoku i od severa ka jugu. Grad se u anti čko doba nalazio pored Dunava, dok je danas udaljen nekoliko kilometara od njegove obale.

Viminacijum je imao prvo status municipijuma (municipium), a zati m i kolonije (co-lonia), to jest grada sa punom autonomijom. Pored grada se nalazio kastrum ili legijski logor (Legio VII Claudia pia Fidelis) – jedna od dve najveće forti fi kacije u provinciji i centralna tačka u odbrani mezijskog Podunavlja.

Predpostavlja se da je materijalna osnova ovog grada, čija je roba nalazila kupce i van granica mati čne provin-cije, omogućila da na ovom prostoru zažive i raznovrsne umetničke radionice.

Upravo te radionice, tokom IV veka, ostaviće nam neka od najznačajnijih dela fresko oslikanih grobnica kasno-anti čkog perioda. Otkrivena je freska mlade žene za koju se smatra da je jedna od najlepših fresaka IV veka na celoj teritoriji Rimskog carstva.

135


Svoj jedinstveni naučni značaj Viminacijuma duguje anti čkim ostacima iznad kojih nema savremenog naselja. Zbog toga je na primeru Viminacijuma moguće istražiti i prezenti rati ceo rimski grad u svim njegovim segmenti ma.

Prostor nekadašnjeg rimskog grada i vojnog logora Viminacijuma (više od 450 hek-tara šire gradske, odnosno 220 hektara uže gradske teritorije) nalazi se danas ispod obradivih površina, a predmeti i fragmenti predmeta iz rimskog perioda rasuti su u oraničnim brazdama. Potpuno je dostupan za arheološka istraživanja, iskopavanja i prezentaciju.

Nasuprot tome, Beograd (Singidunum), Niš (Naissus), Sremska Mitrovica (Sirmium), kao i legijski logori u Svetu (Londinium-London, Castra Regina-Regenzburg, Aquincum-Budimpešta, Mediolanum-Milano), da pomenemo samo neke primere, nalaze se ispod savremenih gradova što onemogućava veća planska istraživanja, konzervaciju i preze-ntaciju rimskog kulturnog nasleđa.

2.3.2. Arheološka istraživanja Viminacijuma

Arheološka istraživanja sprovedena su u više navrata. Prva naučna iskopavanja započeo je Mihailo Valtrović 1882. godine sa 12 zatvorenika, jer država nije imala do-voljno sredstava da mu obezbedi bolju radnu snagu (slika 23). Istraživanja je nastavio Miloje Vasić, prvi srpski školovani arheolog 1902-1903. godine.

Prilikom njegovih iskopavanja, u zvaničnu posetu došla je kraljica Draga i poklonila 100 zlatnika za nastavak istraživanja (zabeležile „Novine Serbske” iz 1902. godine). To je bila prva donacija namenjena naučnim istraživanjima anti čkih gradova u Srbiji.

Arheološka iskopavanja na Viminacijumu nastaviće se tek posle sedam decenija, to jest 1973. godine, kada Arheološki insti tut pokreće veliki projekat istraživanja rimskih nekropola. Sistematski zašti tni radovi trajaće tokom sedamdeseti h i osamdeseti h godi-na 20. veka na prostoru južnih nekropola, na kome je podignuta Termoelektrana „Ko-stolac B”. Tokom devedesti h godina prošlog veka istraživanja su obavljana periodično na mesti ma koja su bila ugrožena građevinskim radovima i širenjem kopova lignita. U tom peri-odu obavljena su istraživanja viminacijumskog grada mrtvih, ili nekropola, i do sada je otkrive-no više od 14.000 grobova.

Od 2002. godine, sistematski se obavlja-ju arheološka i multi disciplinarna istraživanja na prostoru rimskog grada, legijskog logora i istočnih nekropola. Sve što se istraži odmah se stavlja u funkciju prezentacije arheološkog par-ka Viminacijum, ti me i u funkciju arheološkog turizma.


Namera je da carske palate, kovnica novca, trgovi i hramovi, pozorište i hipodrom, kupa-ti la, ulice i četvrti grada izrone iz oranica u kojima su se vekovima nalazile, kako bi post-ale deo svetskog i našeg kulturnog nasleđa, kao i simbol prepoznatljivosti Podunavlja.

Na istraživanju rimskog grada i vojnog logora radi multi disciplinarni ti m, sastavljen od izuzetnih stručnjaka iz različiti h oblasti . Pro-jekat, pored arheologa, okuplja matemati čare, elektroinženjere, geofi zičare, geologe, petro-loge i druge istraživače koji se bave daljin-skom detekcijom i satelitskom navigacijom, 3D modelovanjem i prepoznavanjem oblika, kao i veštačkom inteligencijom.

Inicijalna sredstva, dobijena 2002. go-dine, upotrebljena su za nabavku opreme za primenu najsavremenijih metoda (georadar, magnetometar, razne vrste trejsmastera, geoelektrični instrumenti i GPS uređaji sub-santi metarske preciznosti ), kojom se obavlja pozicioniranje na zemlji i rade digitalni mod-eli terena. Formiranjem ti ma eksperata i nabavkom vrhunske opreme omugućena je potrebna tehnološka superiornost za ubrzana arheološka istraživanja.

Već tokom prve godine, iz vazduha je otkriven 21 objekat na prostoru rimskog grada i vojnog logora Viminacijum. Odmah se pristupilo istraživanju tri krupna objekta: sever-ne kapije vojnog logora, rimskih termi i mauzoleja.

Vekovima unazad arheološki lokalitet je sistematski uništavan. Nepostojanje stvar-ne zašti te uslovilo je njegovu dvostruku stalnu pljačku. Neprestano su ga prekopavali pljačkaši koji su tražili zlato i druge dragocenosti , dok su seljaci sistematski razgrađivali arhitektonske ostatke i odnosili nadgrobne spomenike za građevinski materijal.

Ključni problem zašti te i prezentacije Viminacijuma jeste konfl ikt sa površinskom eksploatacijom i preradom lignita. Arheološki lokalitet ugrožava napredovanje površin-skog kopa „Drmno”. Planiranim razvojem tog površinskog kopa do 2040. godine neće biti ugrožena uža zona rimskog grada i vojnog logora.

Pojedini delovi šire gradske zone Viminacijuma neposredno su ugroženi napredova-njem kopa. Na tom prostoru nalaze se izuzetni objekti kao što su: akvadukt u dužini od blizu 10 km, kasnoanti čke bazilike, poljoprivredna imanja rimskih vojnika-veterana, vile rusti ke, rimski putevi koji su povezivali Viminacijum sa susednim gradovima.

Deo akvadukta, koji je delimično arheološki istražen, morao je da se premešta, jer se nalazio na frontu napredovanja površinskog kopa. Radom bagera uništeni su delovi

k h k ć j


akvadukta, što je zahtevalo njegovo hitno spaša-vanje. Ovaj objekat predstavlja svetsku atrakciju i zahteva hitnu konzervaciju i pokrivanje. Ugro-žen je i istraženi deo akvadukta, zbog nedostatka sredstava.

U narednom periodu, na udaru napredovanja kopa su i drugi važni rimski objekti . Trenutno, neposredno pred linijom kopa, nalazi se rimska bazilika iz IV veka, koja se mora sačuvati hitnim izmeštanjem i konzervacijom.

Veliki izvor zagađenja životne sredine pred-stavlja deponija pepela termoelektrana. To znači da je neophodno povećati ulaganja u mere zašti te životne sredine na svim objekti ma i postrojen-jima za proizvodnju i preradu uglja.

Sigurno je da se ovaj konfl ikt mora rešavati kombinovanim pristupom – kompromisom i iz-borom prioriteta. Kako se u državne prioritete svrstava i eksploatacija energetskih izvora i zašti ta kulturnog nasleđa od izuzetnog značaja, to znači da će morati da se traže kompromisna rešenja. Kompromisom se može smatrati istraživanje i preseljenje dela arheoloških nalaza i objeka-ta i ulaganje u njihovu prezentaciju u sklopu arheološkog parka Viminacijum o trošku Elek-troprivrede Srbije, tj. Rudnika uglja „Drmno”. Na kraju se konfl ikt, ako je ostvarena dobra saradnja i koordinacija ključnih aktera može transformisati u dobit, tzv. “win-win” kombinaciju.

2.3.3. Viminacijum — arheološki park i turisti čka desti nacija

Viminacijum može da posluži kao primer održive zašti te arheološkog lokaliteta i turisti čke desti nacije.

Na prostoru arheološkog lokaliteta podignut je Arheološki park Viminacjium za samo 6 godina. To predstavlja svojevrstan podvig i u međunarodnim razmerama, ima-jući u vidu da je za podizanje arheoloških parkova potrebno prosečno između 80 i 100 godina.


Nakon završetka iskopavanja u toku 2003. godine, odmah se pristupilo pokrivanju velikih gradskih termi i severne kapije legijskog logora laganim, lameliranim drvenim konstrukcijama i posebnim pokrivačem, tzv. francuskim tendama. Upotreba materijala od lakog lameliranog drveta dozvoljava da se u prostoru premoste veliki rasponi, bez ikakvog oslonca u samom objektu. Ono što je posebno važno, postavljanje konstrukcija nije ugrozilo arheološke slojeve. Time je omogućena održiva prezentacija i očuvanje vizuelnog indenti teta otkrivenih objekata.

Na taj način je formiran turisti čki proizvod „Anti čki grad i vojni logor Viminacijum”, koji je na tržištu ponuđen kao jedna od atrakti vnih turisti čkih desti nacija Srbije.

Arheološki park Viminacijum otvoren je 364 dana u godini, odnosno nije otvoren samo 1. januara. Prezenti rano je više uređenih lokaliteta: paleohrišćanski sakralni ob-jekat iz IV veka, severna kapija vojnog logora – tzv. Porta Pretorija, trikonhalna bazilika, velike gradske terme, akvadukt i Carski mauzolej.

Na Viminacijumu je, po prvi put u Srbiji, započela intenzivna primena novih vidova interpretacije lokaliteta.

Interpretacija predstavlja kreati van i interakti van proces identi fi kacije, prenošenja značenja i kreiranja iskustva/doživljaja nekog objekta ili prostorne celine poseti ocima. Interpretacija je širi pojam od prezentacije, koja je samo jedan element interpretaci-je. Prezentacija predstavlja objašnjenje lokaliteta poseti ocima na osnovu zasnovanih, autoritati vnih izvora informacija. Interpretacija uključuje spektar akti vnosti – osmišlja-vanje, objašnjavanje, predstavljanje i interakciju sa poseti ocima i prošlošću. Interpre-


tacija odražava nematerijalnu vezu, dosledan i izgrađen izraz kolekti vnog pamćenja za sadašnja i buduća pokoljenja. Uspešna interpretacija angažuje poseti oce i uključuje sva njihova čula, izaziva njihov interes i pažljivo razmišljanje o predmetu i pojavama, njiho-vim vrednosti ma i značenju. Ciljevi interpretacije su:

unapređenje razumevanja kulturnih vrednosti područja,

promocija kulturnih iskustava u lokalnim zajednicama,

sti mulisanje akti viranja svih čula poseti laca,

jačanje privatnog turisti čkog sektora,

privlačenje fondova za očuvanje, konzervaciju i prezentaciju lokaliteta i dr (Mas-ter plan kulturno-istorijske rute Put rimskih careva, 2007).

Arheološki park Viminacijum nudi interpretaciju sa različiti m sadržajima: kosti mirani vodiči, interakti vna prezetacija života u rimskom gradu i vojnom logoru, hrana sprem-ljena po originalnoj recepturi, izložbe i koncerti , kao i akti vno uključivanje u internacio-nalne programe i sl. Pripremaju se i novi vidovi interakti vne interpretacije arheološkog lokaliteta – radionice za decu i mlade, uključivanje poseti laca u arheološka istraživanja i sl.

Osmišljene su tri varijante organizovane prezentacije i interpretacije arheološkog parka:

osnovna - u trajanju od sat i trideset minuta, koja podrazumeva razgledanje tri lokacije;

proširena - u trajanju od 2 sata, sa posetom Požarevačkom muzeju, odnosno, mogućoj isturenoj lokaciji Muzeja;

puna - u trajanju od 3 sata, sa vrhunskim predavanjem o svakoj lokaciji i koncertom na nekom od objekata lokaliteta (terme ili mauzolej).

Maksimalan broj poseti laca je oko 200 turista na dan, procenjeno na osnovu broja predviđenih dnevnih tura (četi ri dnevno). U periodu maj–okto-bar, kada se organizuju đačke ekskurzije, broj pose-ti laca poraste petostruko. Prezentacija lokaliteta je tako organizovana da, bez obzira na povećan broj turista, može da se kontroliše kapacitet pros-tora arheološkog nalazišta i kretanje turista, čime se obezbeđuje zašti ta lokaliteta i njegova održiva prezentacija.

Osnovna poseta arheološkom parku sastoji se od nekoliko akti vnosti .


Na severnoj kapiji vojnog logora (Porta Praetoria) poseti oci se zadržavaju oko 20 minuta u pratnji stručnog vodiča koji daje osnovne podatke o istoriji rimskog logora i grada, te dosadašnjim arheološkim istraživanjima.

Panoi sa odgovarajućim fotografi jama i crtežima nalaze se na svakoj od tri lokacije tako da u potpunosti potkrepljuju i dopunjuju vodiča. Predviđeno je da severna kapija bude polazna tačka na kojoj počinje priča o Viminacijumu koja se na svakoj sledećoj lokaciji proširuje i obogaćuje novim sadržajima.

Nakon toga se sti že do termi (Thermae), gradskih kupati la, odnosno središta društvenog života u rimsko vreme. Nalaze se na samom obodu istraženog dela grada Viminacijuma i pružaju elemente za rekonstrukciju izgleda reprezentati vnog centra nekadašnje prestonice Gornje Mezije. Spadaju u red luksuznih termi sa podnim moza-icima i oslikanim zidovima.

Poseti oci se upoznaju sa svakodnevnim životom u rimskom periodu, a posebno sa značajem kupanja i održavanja higijene.

Stručni vodič objašnjava osnovu i namenu istraženih prostorija kupati la, istoriju iskopavanja i rezultate arheoloških istraživanja. U rimskom graditeljstvu terme imaju određeni, prepoznatljivi raspored prostorija i specijalan način njihovog zagrevanja (podno grejanje – hipokaust) koji je primenjen i u slučaju kupati la u Viminacijumu. Na ovoj lokaciji zadržavanje je oko 25 minuta.

Poslednji objekat koji se obilazi je Carski mauzolej. Goste dočekuje osoblje obučeno u odeću rimskih građana (toge i tunike koje prikazuju modu III i IV veka u rimskim gra-dovima), koje ih provodi kroz deo ograđenog rimskog groblja i dovodi do ulaza u tzv. „Podzemni svet” u kome se nalaze tri oslikane grobnice, koje su gotovo u potpunom mr-aku. Ovde se traži hrabrost od poseti laca koje, deset metara pod zemljom, čeka Haron, s crnom kapuljačom, držeći činiju. Prema anti čkom mitu, Haron je brodar u podzemlju, koji prevozi duše u svet mrtvih. Ali samo do prve grobnice, gde ih preuzima stručni vodič koji objašnjava detalje vezane za predstave u grobnicama i njihovo značenje. Sila-zak u Ad (podzemni svet) je zanimljiv, jer je svetlo vrlo oskudno, a zbog niskih tavanica podzemnih hodnika deo puta se prelazi sa savijenim leđima.

Po najavi, turiste mogu da dočekaju rimski senatori i konzuli, i/ili da obilaze lokalitet rimskim dvokolicama i elektromobilom.

Nakon obilaska objekata na tri lokacije, poseti ocima je omogućeno korišćenje čisti h i savremeno opremljenih toaleta, osveženje u tavernirestoranu (sa 205 mesta) i pro-davnica suvenira.

U ponudi je preko 500 različiti h suvenira, od kojih 115 vrsta vernih replika najlepših primeraka anti čke primenjene umetnosti , koje su izrađene autenti čnim postupkom koji se primenjivao u anti čko doba (zlatan i srebrni nakit, posude, lampe, fi bule i dr).

Najviše pažnje privlači društvena igra „Misterija imperatotorve smrti u Viminaci-jumu”, u kojoj se „utvrđuje” uzrok smrti imperatora Hosti lijana.


Dosadašni poseti oci Arheološkog parka Viminacijum, najviše su se zanimali za Carski mauzolej i zbirku fresaka koje predstavljaju vrhunac kasnoanti čkog slikarstva.

Planirano je da se osnovni program proširi obilaskom objekata na kojima su u toku arheološka iskopavanja.

To su memorije (raskošne i dobro očuvane grobnice sa više grobnih mesta, tzv. hypoge-um), vodovoda (odlično očuvanog akvadukta sagrađenog u maniru najboljih rimskih gra-ditelja) i anti čkog amfi tetra. U toku su iskopa-vanja akvadukta u dužini od 1700 m sa Caste-lum Aquae i anti čkog amfi teatra sa 12.000 mesta.

Nova turisti čka atrakcija je skelet mamu-ti ce stare preko 5 miliona godina, slučajno otkriven u površinskom kopu uglja 2009. go-dine. Već je podignuta zašti tna konstrukcija, tako da je omogućena in situ prezentacija ovog otkrića.

Nizom akcija i koncerata podržava se os-novna tema Puta rimskih imperatora. Svake godine se organizuje manifestacija „Rimske noći”. U 2008. godini organizovan je koncert svetske operske dive Emme Shapplen. Pri-hod sa tog koncerta namenjen je nastavku istraživanja anti ke na području Srbije i pro-jektu Put rimskih imperatora.

Još jedan u nizu projekata je „Dunav art Viminicijum” za izradu skulptura rimskih imperatora, koje će biti postavljene u gradovima u kojima su boravili imperatori.

U toku je realizacija kompleksa Domus Scienti arum. Predstavljaće deo atrakti vne turisti čke ponude arheološkog parka i odredište sa

višeznačnom ulogom u turisti čkom, poslovnom i naučnom smislu. Dominantno je namenjen turisti ma. Istovremeno će biti centar povremenog okup-

ljanja poslovne i intelektualne elite. Indirektna funkcija ovog centra jeste podizanje kulturnog i ekonomskog nivoa Bra-

ničevskog okruga kao turisti čke regije, kao i podrška zapošljavanju lokalnog i stanovništva regionalnog okruženja. Do sada je u arheološkom parku zaposleno 20 mladih ljudi iz oko-lnih mesta.


Domus Scienti arum je zamišljen i projektovan kao rimska carska vila rusti ka, ukupne korisne površine oko 4000 m2. Prostor je organizovan u dva nivoa. U nadzemnom ili gornjem nivou su radni i smeštajni prostor, a u podzemnom ili donjem nivo su muzej, de-poi i sale. Gornji nivo se sastoji od pet povezanih atri-juma oko kojih se nalaze kancelarije, laboratorije, kao i prostorije za individualan rad stručne ekipe i smeštaj poseti laca. Na ovom nivou je biblioteka sa čitaonicom, dokumentacioni centar, kuhinja sa trpezarijom, repli-ka rimskih termi sa potencijalom manjeg spa centra. Donji nivo je delimično izolovana zona, sa povećanim nivoom bezbednosti i striktnom kontrolom klime zbog muzejske zbirke i depoa.

Domus Scinti arum Viminacium ima više osnovnih namena. Pored smeštaja i nesmetanog rada multi -disciplinarne naučno-istraživačke ekipe, predviđen je smeštaj u anti čkom ambijentu za letnje škole i entuzijaste zainteresovane za učešće u arheološkim istraživanjima, kao i organizacija kongresa i tematskih skupova i edukacija mladih. Tokom proleća 2009. godine već su organizovana tri kongresa. Domus će omogućiti zapošljavanje lokalnog stanovništva (sarad-nici multi disciplinarnog ti ma, vodička služba i druge usluge) i plasman njihovih proizvoda. Procenjeno je da su za izgradnju i opremanje Domusa potrebna sredstva u iznosu od oko 2,5 miliona evra, koja bi trebalo da se vrate za 3-4 godine.

Prihod od smeštaja poseti laca, organizacije kongresa i tematskih skupova, uz prihod od drugih turisti čkih atrakcija, omogućiće fi nansiranje novih istraživanja i razvoj arheološkog parka Viminacijum.

Organizovana je 24-časovna čuvarska služba sa 12 čuvara. Arheološki park Viminaci-jum je pokriven sa 16 video kamera. Uskoro će poseti ocima biti omgućeno da, pre dola-ska, ukucaju određenu IP adresu (internet protokol adresa) da bi videli mesto koje žele da obiđu i prati li istraživanja anti čkog amfi teatra.

Urađen je raznovrstan propagandni višejezični materijal – DVD i kolor monografi ja Iti nerarium Romanum Serbiae (IRS) na egleskom, nemačkom, francuskom, italijanskom i srpskom jeziku; DVD TV fi lm Viminacium lumen meum na engleskom i srpskom jeziku i CD Viminacium na nemačkom, engleskom i srpskom jeziku.

Na turisti čkim berzama tržište krstarenja je u usponu i zahtevi za „alternati vnim” desti nacijama su sve brojniji. Dunavom godišnje prolazi preko 600 velikih turisti čkih brodova sa oko 200.000 turista iz Zapadne Evrope, Japana i drugih zemalja.


Kako se Viminacijum nalazi na rukavcu, svega 4 km udaljen od Dunava, postavljen je pristan na Dunavu za velike putničke brodove, dužine 77 metara.

Otuda je jasno zašto je postao atrakti vna turisti čka desti nacija za turiste u godinama, uglavnom akademski obrazovane.

Viminacijum je 2007. godine poseti lo više od 50.000 poseti laca.

Iz pristana na Dunavu sti zali su gosti sa 12 američkih, 35 danskih i 47 holandskih brodo-vakruzera.

Broj poseti laca raste, tako da je 2008. godine ovaj arheološki lokalitet poseti lo 55.000 poseti laca kopnom i 10.000 inostranih poseti laca Dunavom.Primera radi, već do do sredine aprila 2008. godine, zabeležena je poseta oko 3000 arheologa, stude-nata i turista iz Švajcarske, Francuske, SAD, Holandije, sa Islanda, iz Austrije, Nemačke i Australije.

U skladu sa posti gnuti m dogovorom sa evropskim brodarima, predviđa se da će, samo Dunavom, u 2009. godini oko 10.000 turista poseti Viminacijum. Utvrđena je precizna satnica njihove posete, radi očuvanja kvaliteta turisti čkog doživljaja.

Imajući u vidu da je Viminacijum pre 2000 go-dina bio na Dunavu, planira se prokopavanje ka-nala dužine 1200 m, širine 40 i dubine 8 m koji će omogućiti pristan velikih brodova u arheološkom parku.

Urađen je Projekat turisti čke signalizacije svih putnih pravaca koji vode do Viminacijuma. Realizo-van je na putnom pravcu od Beograda do Viminaci-juma.

Arheološki park Viminacijum uvršten je u evrop-sku biciklisti čku rutu broj 6. Atlanti k-Crno more, kao punkt D210 (slika 24).

Na skupu ministara kulture Organizacije za crno-morsku ekonomsku saradnju, održanom 2007.godine u Sunionu (Grčka), prihvaćena su dva projekta koje je kandidovala srpska delagacija – „Putevi rimskih imperatora” i „Vodeni kulturni koridori”. Arheološki lokaliteti , među kojima i Viminacijum, ukljućiće se u regionalni projekat kulturnog turizma.


Slika 24.

Euro Velo 6. i punkt D210

Izvor: ECF, Euro Velo - The European cycle route network, 2009,

www.ecf.com

Na osnovu dogovora sa predstavnicima italijanske regije Fruli Venecija Đulija, oform-ljen je zajednički ekspertski i radni ti m koji je pripremio projekat „težak” 25 miliona evra za izgradnju 100 pansiona (domusa) duž Puteva rimskih imperatora iz sredstava evrop-skih fondova. Obavljeni su razgovori da se u taj put odmah povežu Akvileja, Slovenija i Hrvatska.

Ambicija idejnih tvoraca turisti čke desti nacije je da do 2011. godine broj turista naraste na oko 100.000, a da tokom 2013. godine svih 200.000 turista poseti arheološki park Viminacijum.


3. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA NA PLANINSKIM PODRUČJIMA

3.1. ODRŽIVI RAZVOJ PLANINSKIH PODRUČJA

3.1.1. Održivi razvoj planinskih područja u svetu

Planinska područja zauzimaju oko jedne peti ne konti nentalne površine Zemlje (oko 38 miliona km2).

Planinska područja izdvajaju se prema geografskim kriterijumima nadmorske isine i nagiba terena, razvojnim kriterijumima poljoprivrede i turizma (ograničenja i potenci-jali razvoja, dužina sezone, gusti na naseljenosti , kvalitet življenja i dr), administrati vnoj podeli ili kombinacijom više kriterijuma. U 53 zemlje sveta planine pokrivaju više od 50% nacionalne teritorije, u 46 zemalja 25-50%, u 30 zemalja između 10-25%, a u 70 zemalja do 10% teritorije (videti više: Walther, 2002).

Održivi razvoj planinskih područja, pored ekonomske i socijalne, ima izraženu pro-storno-envajeronmentalnu dimenziju. Planinsko područje svojim fi zičko-geografskim uslovima i ograničenjima bitno opredeljuje pojavu, vrstu i intenzitet razvoja. Otuda razvojne akti vnosti ne zahvataju celokupan planinski prostor, već one njegove delove koju su dostupni i koje stanovništvo, prema nivou svoje sposobnosti i razvijenosti , može da prilagodi svojim potrebama i delatnosti ma (Perišić, Derić, 1995).

Resursi planinskih područja imaju ključnu ulogu za održivi razvoj naše planete.

Predstavljaju životni prostor za oko 10% svetske populacije, izvorište voda za preko tri milijarde ljudi, raspolažu resursima za razvoj privrednih, turisti čkih i akti vnosti na zašti ti životne sredine od značaja za stanovništvo planinskih područja i šire okruženje (regionalno, nacionalno i međunarodno).

Tendencija u razvoju planinskih područja jeste da celogodišnji turizam ima ulogu okosnice „planinske ekonomije” koja podsti če razvoj komplementarnih delatnosti , pre svega tradicionalne poljoprivrede i stočarstva (primer 19). Naporedo se razvijaju druge privredne delatnosti zasnovane na održivom korišćenju raspoloživih planinskih resursa (šumarstvo, hidroenergeti ka i dr), uređuje i infrastrukturno oprema prostor i preduzi-maju mere zašti te prirode.

Savremeni pristup održivom razvoju planinskih područja zasniva se na omogućava-nju kvalitetnijeg života i privređivanja lokalnog stanovništva, stvaranju uslova za odmor i rekreaciju urbanog stanovništva i obezbeđenju zašti te i prezentacije (prirodnih i kul-turnih) predela i nasleđa.

Poziti vne efekte ovakvog pristupa potvrđuju iskustva zemalja sa višim stepenom razvijenosti planinskih područja – u razvoju turizma, tradicionalne poljoprivrede i kom-plementarnih akti vnosti , uređenju tradicionalnih planinskih naselja, izgradnji planin-skih centara i zašti ti prirodnih vrednosti i resursa (primer 20).


☼ Primer 19.

ODRŽIVI RAZVOJ PLANINSKIH PODRUČJA U EVROPSKOJ UNIJI

Održivi razvoj planinskih područja zasniva se na multi funkcionalnosti tradicionalnih planinskih akti vnosti i postepenoj integraciji lokalnog stanovništva u razvoj turizma. Uloga poljoprivrede kao lokalnog izvora hrane, zaposlenosti i prihoda je važna, ali nedovoljna za razvoj područja i zadržavanje stanovništva. Isto tako, orijentacija samo na razvoj turizma povećava zavisnost od nepredvidivih eksternih tržišta i klimatskih us-lova. Ukoliko se razvoj zasniva na razvoju turizma, poljoprivrede i drugim, kompleme-ntarnim akti vnosti ma, rizik je diverzifi kovan, a lokalna ekonomija jača. Diverzifi kovana ekonomija zasnovana na održivom korišćenju prirodnih resursa predstavlja sredstvo za zadržavanje i povratak stanovnika u planinske oblasti i omogućava ravnomerniji re-gionalni razvoj teritorije (Walther, 2002).Planinska područja su od velikog značaja za održivi razvoj Evropske unije. Primera radi, planinska područja zauzimaju oko 50% teritorije Švajcarske, Austrije i Italije. Na planin-skim područjima se nalazi oko 20% obradivog i 27% ukupnog poljoprivrednog zemljišta Evropske unije. Preko 50% prihoda od kopnenog turizma ostvaruje se u planinskim turisti čkim regijama sa velikim brojem turisti čkih centara i razvijenom celogodišnjom turisti čkom ponudom.

Izazov održivog razvoja planinskih područja, uključujući održivi turizam, jeste dopri-nos zašti ti i održivom korišćenju nasleđa i životne sredine.

Problem se javlja usled potencijalnog ili manifestovanog konfl ikta između razvoja turizma i zašti te prirodnog nasleđa, resursa i životne sredine, ili drugih prioritetnih na-mena i funkcija od javnog interesa.

Prevencija i relati vizacija ovog konfl ikta obezbeđuje se prostornom diferencijacijom zona zašti te od zona predviđenih za razvoj različiti h akti vnosti i, naročito, usklađivanjem akti viranja turisti čkih potencijala sa režimima zašti te prirodnog nasleđa i resursa.

Najčešće se ustanovljava polifunkcionalna regija na zašti ćenom planinskom područ-ju, sa turizmom kao jednom od posebnih namena komplementarnoj zašti ti prirodnog nasleđa i resursa. Ovaj pristup uspešno se primenjuje u praksi planiranja i uređenja nacionalnih i regionalnih parkova na području Alpa.


U Evropskoj uniji se samo na pojedinim planinskim područjima sa prirodnim nasle-đem ustanovljava strogi režim zašti te, kojim je omogućeno isključivo kulturološko korišće-nje područja – primer jedinog švajcarskog na-cionalnog parka Engarden.

Preovlađuje primena pristupa po ugledu na francuski ti p zašti ćenih planinskih područja – mešovitog korišćenja u skladu sa režimima zašti te prirodnog nasleđa.

Održivi razvoj planinskih područja ostvaru-je se prilago-đeno planskim sistemima i regi-onalnim specifi čnosti ma zemalja. Zasniva se na envajeronmentalnoj podobnosti , ekono-mskoj isplati vosti i socijalnoj prihvatljivosti .

Envajeronmentalna podobnost podrazu-meva razvoj turizma i komplementarnih akti v-nosti koji je usklađen sa režimima i uslovima zašti te planinskog područja sa izuzetnim i/ili osetljivim prirodnim vrednosti ma i resursima. Ekonomska isplati vost podrazumeva investi -cije u akti vnu zašti tu planinskog područja od dela prihoda ostvarenog u sektoru turizma. Socijalna prihvatljivost podrazumeva zašti -tu lokalnih interesa i poboljšanje uslova života i rada akti vnim uključivanjem lokalnog stanovništva u turisti čku ponudu (dobiti za lokalnu zajednicu) i zašti tu prirode (odgo-vornost za narušavanje prirodnih vrednosti i kompenzacije lokalnom stanovništvu za posledice ograničenja režima zašti te prirode).

Za ostvarivanje envajeronmentalne podobnosti najznačajnije je integrisanje aspek-ta zašti te prirodnog nasleđa, resursa i životne sredine u proces strateškog planiranja i upravljanja održivim razvojem planinskog područja, naročito održivim razvojem turiz-ma. U defi nisanju različiti h opcija razvoja i organizacije turisti čkih akti vnosti i ponude u prostoru polazi se od koncepta zašti te prirodnog i kulturnog nasleđa i održivog razvoja turizma. Opcije se zasnivaju na kapacitetu prostora planinskog područja. Radi preven-cije nastajanja ili ublažavanja efekata negati vnih uti caja razvoja na životnu sredinu, u procesu planiranja integralno se razmatraju različite opcije položaja planinskih centara, pravaca saobraćajne, komunalne i turisti čko-rekreati vne infrastrukture, modela upra-vljanja razvojem i zašti tom područja itd. Vrednovanje i izbor koncepcije budućeg razvo-ja turizma i organizacije turisti čke ponude na planinskom području, po pravilu, zasniva se na predhodnoj proceni opravdanosti i strateškoj proceni uti caja svake predložene opcije na nasleđe i životnu sredinu.

149ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 149ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU 149ZAŠTITA I ODRŽIVO KORIŠĆENJE RESURSA I NASLEĐA U TURIZMU

☼ Primer 20. ODRŽIVI RAZVOJ TURISTIČKIH REGIJA ALPA

U evropskim zemljama teži se akti viranju svih raspoloživih potencijala za razvoj plan-inskih područja i njihovo integrisanje sa regionalnim okruženjem. Održivi razvoj pla-ninskih područja podržava se sredstvima strukturnih fondova EU, na osnovu stepena razvijenosti i integrisanosti ti h područja. Smatra se da su ključni strateški ciljevi inte-gralnog razvoja, zašti te, organizacije i uređenja planinskih turisti čkih regija: zaustavljanje procesa depopulacije i odseljavanja stanovništva; razvoj disperzno-koncentrisane mreže naselja; restrukturisanje i diverzifi kacija ekonomskih akti vnosti , u prvom redu turizma i komplementarnih akti vnosti , radi povećanja zaposlenosti i obezbeđenja dopunskih pri-hoda stanovništva; povećanje konkurentnosti planinskog turizma razvojem celogodišnje ponude; unapređenje i specijalizacija poljoprivrede prilagođeno zahtevima razvoja tur-izma; zašti ta prirode i sanacija degradiranih prostora; korišćenje obnovljivih izvora en-ergije i dr. Turizam predstavlja osnovni razvojni potencijal u većem delu Alpa, ali se smatra da on ne može da bude jedini nosilac razvoja. Usled toga se velika pažnja posvećuje usklađe-nom razvoju i relati vizaciji konfl iktnih interesa turizma, poljoprivrede i očuvanja prirode i životne sredine. Razvoj turisti čkih regija Alpa, koje obuhvataju delove teritorija osam zemalja, iniciran je izgradnjom kompleksnih i atrakti vnih turisti čkih centara, u skladu sa strogim zahtevima zašti te životne sredine i najvišim standardom infrastrukturne opre-mljenosti . Razvoj turizma, infrastrukturno opremanje i povezivanje planinskih naselja i turisti čkih centara uslovili su promenu strukture ekonomskih akti vnosti , zadržavanje i porast stanovništva i približavanje planinskih lokalnih zajednica urbanom kvalitetu živ-ljenja (Milijić, Dabić, 2004). U pojedinim planinskim regijama porast stanovništva veći je od državnog proseka. Svega 35% domaćinstava se i dalje bavi poljoprivredom kao osnovnom delatnošću, dok je u ve-ćini domaćinstava poljoprivreda postala dopunska delatnost (Zanetti , Arbterjem, 2000). Razvoj turizma će i dalje predstavljati okosnicu održivog razvoja turisti čkih regija Alpa, sa procenjenim godišnjim trendom rasta od oko 4% (Bakker, Buluch, 2001). Preduslov je intenziviranje celogodišnje turisti čke ponude, razvojem novih atrakti vnih sportsko-re-kreati vnih i kulturnih sadržaja i akti viranjem nedovoljno iskorišćenih vrednosti područja. Na slici je prikazan deo turisti čkih regija Alpa sa planinskim turisti čkim centrima (Weiss R., Weiss S., Schall K., Schitour Plus, 2001: 2-3).


Ostvarivanje ekonomske isplati vosti obuhvata: (i) istraživanje tražnje potencijalnog tržišta za novom planinskom desti nacijom i turisti čkim proizvodom; (ii) multi kriteri-jumsku ocenu rentabilnosti projekta; (iii) fi nansijske analize investi cionih aranžmana koji obezbeđuju najbolji rezultat u iniciranju razvoja (izrada planske dokumentacije, iz-gradnja infrastrukture i prva etapa realizacije) ili nastavku realizacije projekta (ostale etape realizacije); (iv) analizu tržišta nekretnina u pogledu opti malne lokacije, nakna-da za uređenje građevinskog zemljišta i mogućnosti reinvesti ranja u razvoj; (v) analizu mogućnosti razvoja delatnosti koje su komplementarne turizmu, kao dela strategije socioekonomskog razvoja lokalne zajednice; i (vi) ulaganje javnih prihoda i dela prihoda sektora turizma u zašti tu planinskog područja.

U većini zemalja fi nansijska podrška javnog sektora obezbeđuje se preko posebnih nacionalnih fondova za razvojne programe planinskih zajednica i za održivo korišćenje i zašti tu nasleđa i resursa. Prosečan nivo izdvajanja za zašti ćena planinska područja u razvijenim zemljama iznosi oko 2000 evra/km2, dok u zemljama u razvoju iznosi oko 150 evra/km2, s ti m što ova izdvajanja nemaju rang prioriteta, bez obzira na razvijenost zemlje.

Strateško planiranje predstavlja ključni instrument za efi kasno usmeravanje i upra-vljanje održivim razvojem planinskih područja.

Strateški okvir za planiranje održivog razvoja planinskih područja predstavlja pro-storni planski osnov (videti deo III 2.1.1. i 2.1.2. Udžbenika). U skladu sa strateškim okvi-rom, pre svega sa regionalnim prostornim planom i/ili prostornim planom područja posebne namene, može se utvrđivati i ostvarivati strategija održivog razvoja planinskog područja i odgovarajući sektorski planski osnov.

Prostornim planom područja posebne namene utvrđuju se zone sa diferenciranim režimima zašti te i korišćenja prostora i, u skladu sa ti m režimima, organizacija i rezer-visanje atrakti vnih prostora za razvoj planinskih turisti čkih centara, infrastrukturne sis-teme i turisti čko-rekreati vnu infrastrukturu, za koje se potvrdi izvodljivost i envajero-nmentalna podobnost (videti deo I 4.2.1.1. Udžbenika). Prostornim planom se utvrđuju i propozicije za implementaciju planskih ciljeva i odluka, tako da se omogući njegovo ostvarivanje primenom različiti h politi ka i razradom kroz urbanisti čke planove, progra-me primene i upravljanja zašti tom i razvojem područja i različite sektorske planove i projekte (videti deo III 2.1.1. Udžbenika). Posebno je značajna procena izvodljivosti prve, ključne faze u ostvarivanju razvoja planinskog područja i atrakti vnog i konkuren-tnog turisti čkog proizvoda, koja podrazumeva rentabilnost, izvodljivost i fl eksibilnost.

Strategija održivog razvoja i zašti te planinskog područja obuhvata sledeće kompo-nente (videti više: CEMAT, 2003; Pogačnik, 2002):

održivi razvoj tradicionalnih i envajeronmentalno prihvatljivih delatnosti – tradicionalnih (poljoprivrede, na bazi proizvodnje organske hrane, šumarstva i stočarstva), koje doprinose zašti ti kulturnog predela i razvoju sela, kao i envaje-ronmentalno prihvatljivih akti vnosti , u prvom redu celogodišnjeg turizma;


zašti tu prirodnog i kulturnog nasleđa utvrđivanjem zona sa diferenciranim režimima njihove zašti te i održivog korišćenja;

usklađivanje razvoja turisti čkih i rekreati vnih akti vnosti sa prirodnim potencijalima i ograničenjima, kapacitetom prostora, režimima zašti te i lokacionim kri-terijumima;

poboljšanje saobraćajne dostupnosti i povezanosti planinskih područja sa okruženjem, razvoj i umrežavanje odgovarajućih infrastrukturnih sistema i ja-vnih službi,

smanjenje rizika tokom izgradnje turisti čke infrastrukture, turisti čkih i rekreati vnih objekata u skladu sa zahtevima zašti te životne sredine;

korišćenje obnovljivih izvora energije;

očuvanje i zašti tu vodnih resursa;

multi funkcionalno korišćenje zemljišta koje omogućava višestruke efekte i koristi :

pašnjaci ↔ skijaške staze;

miniakumulacije ↔ vodosnabdevanje, energija, rekreacija, proti vpožarna zašti ta, veštački sneg;

šume ↔ energija, edukacija, rekreacija;

poljoprivreda i turizam ↔ dodatni izvori prihoda, plasman poljoprivrednih proizvoda;

urbani centri u dolinama ↔ usluge za populaciju koja živi u planinskom području i dr;

međusektorsku koordinaciju u implementaciji strategije i međunarodnih sporazuma i konvencija, uz učešće nadležnih insti tucija i lokalnih zajednica u upra-vljanju razvojem i zašti tom planinskog područja i dr.

Smatra se da su za ostvarivanje strategije održivog razvoja i zašti te planinskog po-dručja značajne inicijati ve za njenu promociju na različiti m nivoima upravljanja (primer 21).

Važno oruđe za povećanje efi kasnosti procesa strateškog planiranja i upravljanja održivim razvojem planinskih područja, predstavlja geografski informacioni sistem (GIS) koji omogućava brzo prikupljanje i obradu informacija, praćenje i upravljanje promena-ma, pojavama i procesima na planinskom području i u njegovom okruženju (videti više u delu III 2.4.1. Udžbenika).

U cilju zašti te i razvoja planinskih područja u zemljama EU primenjuju se različite konvencije koje se odnose na: pograničnu kooperaciju, regionalno planiranje, praćenje kvaliteta vode, vazduha i zemljišta, ekonomiju poljoprivrede, šume, turizam i rekre-aciju, razvoj infrastrukture, upravljanje energijom i otpadom, razvoj/primenu GIS-a za planinska područja (videti više: Montanaralla, Negre, 2001).

152 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMUŽ

☼ Primer 21.MEĐUNARODNA INICIJATIVA ZA ODRŽIVI RAZVOJ PLANINSKIH PODRUČJACilj „Međunarodne inicjati ve za održivi razvoj planinskih područja” (“Internati onal Initi ati ve for Sustainable Development in Mountain Regions”) jeste ostvarivanje bolje saradnje među svim akterima u implementaciji strategija i planova održivog razvoja planinskih područja, u prvom redu državnih insti tucija i organizacija, privat-nog sektora, planinskih lokalnih zajednica i nevladinog sektora. Akti vnosti na promo-ciji i implementaciji održivog razvoja planinskih područja obuhvataju:

promociju programa i politi ka za integralno sagledavanje zašti te životne sredine, ekonomskih i socijalnih komponenti održivosti i jačanje međunarodne saradnje za održivi razvoj planinskih područja;usmeravanje procesa implementacije na rešavanje globalnih i ključnih regionalnih i lokalnih problema koji ograničavaju razvoj planinskih područja (nestanak šuma, erozija i degradacija zemljišta, gubitak biodiverziteta, zagađivanje voda, pomeranje gornje granice snega i povlačenje glečera usled klimatskih promena);

primenu programa edukacije aktera o dinamici, funkcijama i važnosti očuvanja i razvoja planinskih područja;promene zakonskog osnova kojima se reguliše primena programa javnog i privatnog investi ranja za prevazilaženje ograničenja u razvoju planinskih područja, koja pogađaju ruralno stanovništvo planinskih područja (kompenzacije, komu-nalni standard, javne službe, komunikacije i sl) i urbano stanovništvo planinskog okruženja (snabdevanje vodom za piće, potrebe za turizmom i sl.);implementaciju programa za promociju i razvoj turizma, različiti h oblika tradicionalne planinsko-seoske ekonomije, male privrede i proizvodnje organske hrane, edukaciju lokalnog stanovništva i podršku plasmanu njihovih proizvoda na tržište;učešće lokalnog stanovništva u donošenju odluka od uti caja na razvoj i očuvanje lokalnih zajednica, preko integracije njihovih znanja i vešti na, iskustava i kulturnih obrazaca u razvojne inicijati ve;pokretanje nacionalne i međunarodne podrške za istraživanje, defi nisanje i primenu kriterijuma korišćenja prostora i mera fi nansijske i tehničke podrške za efi -kasnu implementaciju održivog razvoja planinskih područja, naročito za zemlje u tranziciji i nerazvijena planinska područja i dr. (Mc Guire, Iatsenia, 2002).


3.1.2 Ključni problemi održivog razvoja planinskih područja Srbije

Planinsko područje Srbije defi nisano nadmor-skom visinom iznad 600 m pokriva ukupno oko 34% prostora Republike, odnosno 29.854 km2 (slika 25).

U pogledu potencija la za razvoj, izdvajaju se visokoplaninska područja sa svojim neposred-nim, srednje-planinskim i brdskim okruženjem.

Akti viran je samo mali deo raspoloživih, ra-znovrsnih resursa planinskog područja Srbije. Zašto?

Problem je izražena polarizacija na razvijenija urbana područja i dolinske pojaseve koncentracije stanovništva i akti vnosti i na nerazvijena ruralna, planinska i periferna područja. Ovakav razvojni debalans ne omogućava održiv razvoj Srbije, već doprinosi intenziviranju problema u razvoju i zašti ti planinskih područja.

Razvojna ograničenja na planinskim područjima Srbije uključuju: ekonomsku, politi čku i prostornu marginalnost; eksterno usmeravanje razvoja; nepovoljnu demografsku i obrazovnu strukturu i emigraciju stanovništva; konfl ikte u korišćenju prostora i upravljanju zašti tom i razvojem planinskih po- dručja;ugrožavanje ekonomskog, socijalnog i kulturnog integriteta i egzistencije planinskih lokalnih zajednica;saobraćajnu izolovanost, infrastrukturnu neopremljenost i nerazvijenu mrežu javnih službi;

nekontrolisan razvoj turizma i dr.


Srbija danas znatno zaostaje za evropskim zemljama u pogledu savremenog us-meravanja i upravljanja razvojem planinskih područja, čak i za onima koje se nalaze u tzv. tranzicionoj fazi. Ne postoji jasno defi nisana strategija razvoja i zašti te planin-skih, niti ruralnih područja Republike, a još manje efi kasan sistem upravljanja održivim razvojem planinskih područja. Nije obezbeđena adekvatna podrška za implementaciju postojećeg planskog osnova (opšte strategije, prostorni, envajeronmentalni i sektorski planski osnov), a ti me ni za efi kasno upravljanje održivim razvojem Srbije i, u ti m ok-virima, planinskih područja i turizma (videti deo III 2. Udžbenika).

Dominantna ograničenja održivog razvoja planinskih područja Srbije mogu se svr-stati u pet kategorija:

demografski faktor, socio-politi čki faktor, ekonomski faktor, prostorno-envajeronmentalni faktor, upravljanje održivim razvojem.

Ograničenja se različito manifestuju na svakom planinskom području, što zahteva detaljna istraživanja i adaptacije pristupa u sagledavanju i rešavanju problema.

Demografska ograničenja izražena su depopulacijom, starenjem i osiromašenjem seoskog stano vništva. Stratešku alternati vu demografskog razvoja planinskih područja Srbije predstavlja stvaranje ekonomskih, socijalnih i komunalnih uslova za život, egzi-stenciju i rad, to jest sti mulacija zadržavanja, naseljavanja i povrataka (sezonskog ili trajnog) stanovništva na planinska područja Srbije.

Socio-politi čka i ekonomska ograničenja predstavljaju osnovnu prepreku održivog razvoja planinskih područja. Posledice ovih ograničenja jesu: zapostavljanje planinskih područja u korist industrijalizacije i urbanizacije; odsustvo dugoročnih strategija i ope-rati vnih programa razvoja planinskog područja; saobraćajna i komunikaciona izolova-nost; nepostojanje svesti o mogućnosti ma razvoja; kao i ekonomske migracije u grado-ve radi zapošljavanja i boljih uslova života.

Prostorno-envajeronmentalna ograničenja održivog razvoja planinskih područja u Srbiji su antropogenog karaktera, i to: pretežno periferan geografsko-saobraćajni položaj; nekvalitetna i neizgrađena infrastruktura; razbijena morfološka struktura i neopre mljenost naselja komunalnom infrastrukturom, javnim službama (naročito pri-marne zdravstvene zašti te, socijalne zašti te i kulture) i urbanim sadržajima; neadekvat-na zašti ta prirodnih vrednosti .

Ključna ograničenja jesu:Stanje izgrađenosti i uređenosti planinskih područja odlikuje nesklad između turisti čkih kapaciteta i infrastrukturne i komunalne opremljenosti u akti viranim po-dručjima, s jedne strane, i potpuno odsustvo ili neplanski razvoj u neakti viranim područjima, s druge.


Poljoprivreda u planinskim područjima zamire sa depopulacijom planinskih sela, te ne izaziva veće konfl ikte sa zašti tom prirode i resursa. Za razliku od demografski vitalnog perioda, kada je dolazilo do degradacije ekosistema i zemljišta usled pre-komerne pregonske ispaše i načina obrade ze-mljišta, danas je ispoljena degradacija kulturnog predela. Posledica je ispadanja velikih površina zemljišta iz poljoprivredne proizvodnje, usled za-puštanja travnati h površina sa opadanjem stočar-stva i napuštanja obradivih površina sa starenjem poljoprivrednih domaćinstava. Eksploatacija šume osetno nadmašuje uzgoj. S obzirom na potrebno vreme za prirodnu obno-vu šuma, stvara se ozbiljan debalans u kvalitetu šuma i dolazi do degradacije šumskog zemljišta. Ovaj problem ima indirektnog uti caja na osta-le namene i akti vnosti , jer se na obešumljenom zemljištu pojačavaju bujice, lavine, erozija, mraz, dejstvo vetra i olujne nepogode. Ekosisteme i biodiverzitet planinskih područja ugrožavaju negati vni uti caji globalnih klimatskih promena i emisije zagađenja iz razvijenijeg dolin-skog okruženja (kisele kiše, pepeo i dr.).

Turizam kao nova razvojna akti vnost nije ograni čio postojeće akti vnosti i interese lokalnog stanovništva na planinskom području, već ih je unekoliko unapredio, posebno u pogledu zapošljavanja i otvaranja tržišta za lokalne proizvode. Ima više razloga za pojavu envaje-ronmentalnih konfl ikata u razvoju turizma. Najvećim delom su posledica nepla nske izgradnje, problema u saobraćajnoj pristupačnosti , modaliteti ma saobraćaja, komunalnom opremanju i uređenju prostora.

Deo problema nastaje usled jednostranog tu-mačenja održivog razvoja planinskih područja, davanjem apsolutnog prioriteta konzervaciji prirode na prostranim zašti ćenim prostorima (nacionalnih parkova, parkova i rezervata prirode). To je u suprotnosti sa tendenci-jama u razvijenim zemljama, u kojima se ulažu napori za uspostavljanje balansa između zašti te najznačajnijih prirodnih dobara i resursa i razvoja planinskih područja, u prvom redu razvoja lokalnih zajednica i turizma.

155ŠĆ


Nameće se potreba pojašnjenja koncepta održive zašti te u Srbiji, koja bi, pored zašti te prirodnog nasleđa i resursa, trebalo da podrazumeva i zašti tu egzistencijalnih interesa lokalnog stanovništva i dobrobit lokalnih zajednica, kao i stvaranje uslova za edukaciju, rekreaciju i oporavak urbanog stanovništva u planinskim područjima.

Imajući u vidu demografske probleme sa kojima se suočavaju planinska područja Srbije, može se konstatovati da su za njihov održivi razvoj od podjednakog značaja zašti ta, tj. zadržavanje i naseljavanje stanovništva i očuvanje planinskih ekosistema, biodiverziteta i resursa.

Ograničenja u upravljanju održivim razvojem planinskih područja rezultat su neprilagođenog zakonskog i planskog osnova, neadekvatne insti tucionalne organizo-vanosti , administrati vne i privredne podeljenosti planinske teritorije i dr. To za posledicu ima nekoordiniran i nedovojno kontrolisan razvoj. Poseban problem predstavlja parcijal-no sagledavanje i odlučivanje o razvoju, počev od opšti na koje su zainteresovane za raz-voj svog dela planinskog područja, do različiti h privrednih delatnosti čiji su parti kularni interesi, najčešće, neusklađeni sa interesima razvoja ostalih akti vnosti i zašti te prirode.

Problemi neuspešnosti insti tucionalno-organizacionih aranžmana u Srbiji (videti deo III 2.3.2. Udžbenika) ispoljavaju se i kada je reč o upravljanju održivim razvojem planinskih područja. Skoro sve dosadašnje akti vnosti javnog i privatnog sektora bile su neefi kasne, kako sa stanovišta zadovoljenja specifi čnih potreba stanovništva planinskih područja, tako i sa stanovišta razvoja, organizacije, uređenja i zašti te ovih područja. Ispoljeno je više negati vnih tedencija u funkcionisanju insti tucionalno-organizacionih aranžmana, među kojima su najznačajnije:

parcijalan pristup usmeravanju i upravljanju razvojem, usled neraščišćenih nadležnosti i odsustva horizontalne koordinacije resornih organa (ministarstava) i paradžavnih organizacija (javna preduzeća, javne ustanove, agencije, direkcije, fondovi i sl.) i njihove kooperacije sa privatnim sektorom; formulisanje i donošenje odluka o razvoju planinskih područja na republičkom nivou upravljanja, bez sveobuhvatnog sagledavanja potencijala i ograničenja područja, potreba i inicijati va lokalnih zajednica; parti kularni ciljevi i interesi lokalnog nivoa upravljanja često su u suprotnosti sa održivim razvojem područja, zašti tom nasleđa, resursa i životne sredine, pa čak i sa razvojem planinskih lokalnih zajednica; naročito kada se radi o razvoju i upra-vljanju građevinskim zemljištem planinskih turisti čkih centara i sadržaja u obuh-vatu teritorije opšti ne; jednostrano tumačenje održivog razvoja planinskih područja, davanjem apsolutnog prioriteta konzervaciji prirode od strane većine aktera zašti te nasleđa; ekonomska nerazvijenost planinskih opšti na i nepovoljan uti caj ograničenja režima zašti te nasleđa i resursa na socioekonomski razvoj lokalnih zajednica i dr.

U Srbiji nisu vršena sistematska i konti nuelna naučna istraživanja i praćenje transfor-macije, organizacije i uređenja planinskih područja i naselja. Ova istraživanja bi trebalo


da budu osnov za utvrđivanje normati va i standarda za planiranje održivog razvoja tu-rizma u zašti ćenim prostorima i osetljivim planinskim ekosistemima.

Jedna od posledica dosadašnjeg pristupa istraživanju planinskih područja Srbije je neuspostavljanje geografskog informacionog sistema sa pokazateljima/indikatorima za usmeravanje i upravljanje održivim razvojem planinskih područja Srbije.

3.2. ODRŽIVI RAZVOJ TURIZMA NA PLANINSKIM PODRUČJIMA EVROPSKA ISKUSTVA

Integralan razvoj planinskih područja zasniva se na četri strateška cilja (European spati al development perspecti ve - ESDP, 1999; Zanetti , 2000; Ravbar, 2003):

integralan i održiv razvoj teritorije, uravnotežen razvoj regija, uspostavljanjem dinamičnih funkcionalnih integracija i partnerstva između urbanih, ruralnih i planinskih područja koja omogućavaju jačanje ekonomske konkurentnosti planinskih regija; rešavanje problema razvoja u retko naseljenim planinskim i pograničnim po- dručjima, stvaranjem uslova za zadržavanje i povratak stanovništva i za odmor i rekreaciju urbanog stanovništva; irazvoj infrastrukture, povećanje saobraćajne i informacione dostupnosti , kao preduslov za ostvarivanje predhodnih ciljeva.

Polazeći od ciljeva integralnog razvoja, regionalna diferencijacija planinskih područja počiva na kriterijumu stepena njihove integrisanosti s nacionalnom ekonomijom. Pri-menom tog kriterijuma svrstavaju se u tri grupe:

integrisana planinska područja – sa porastom populacije i zaposlenosti , usled realizacije projekata razvoja turizma i komplementarnih delatnosti i formiranog imidža desti nacije sa razvijenim turisti čkim tržištem; nedovoljno integrisana planinska područja – sa stagnacijom stanovništva i preovlađujućim izvorima prihoda u poljoprivrednoj proizvodnji, relati vno udalje-na od urbanih centara, bez razvijenih turisti čkih kapaciteta i turisti čkog tržišta; zapostavljena planinska područja – sa najnižim gusti nama naseljenosti i dohot- kom, najlošijom kvalitati vnom i kvanti tati vnom strukturom stanovništva, privred-nih delatnosti i saobraćajne mreže.

Na osnovu stepena razvijenosti , to jest integrisanosti planinskih područja, usmeravaju se sredstva strukturnih fondova EU. Uočavaju se razlike, zavisno od toga čemu se pokla-nja veća pažnja: (i) razvoju poljoprivrede, turizma i diverzifi kaciji akti vnosti radi stvaranja dopunskih izvora prihoda; ili (ii) obnovi naselja i infrastrukture, obezbeđenju minimal-nog nivoa usluga i javnih servisa i oboljšanju kvaliteta življenja na planinskom području i njegovom neposrednom okruženju. Modeli razvoja se zasnivaju na ruralnoj ekonomiji i promociji decentralizovane privrede malog obima u obliku porodičnih domaćinsatva, koja se direktno ili indirektno uključuju u turisti čku privredu i dominantno se bave tradi-


cionalnim delatnosti ma (poljoprivreda, šumarstvo i sl) i zanati ma. Država sti muliše ovakve modele kao najbolji način za zadržavanje stanovništva i očuvanje identi teta lokalne zajednice, ali i kao uslov njenog ravnopravnog razvoja i partnerstva sa krupnim nosiocima razvoja iz okruženja (Dabić, 1995; Fagence, 1997).

Prestanak istorijske izolacije i početak drugačijeg pri-stupa razvoju planinskih područja bio je iniciran razvo-jem saobraćajnih sistema u drugoj polovini 19. veka. To je uti calo na promene u načinu privređivanja u planin-skim područjima, u prvom redu zbog razvoja turizma i komplementarnih delatnosti i infrastrukturnog oprema-nja planinskih naselja. Istorijat turisti čke tražnje poka-zuje da je povećano interesovanje za planinski turizam započelo krajem 19. veka, letnjim odmorom evropske aristokrati je u podplaninskim selima i banjama (npr. Baden-Baden, Marienbad, Vichy, Bath, Saint-Moritz i dr), ili klimatskim mesti ma za lečenje tuberkuloze (npr. Menton i Leysin u Alpima i dr).

Omasovljenjem turizma, tradicionalna naselja se iz lečilišta transformišu u pretežno rekreati vne centre, uz postepeni razvoj zimskih sportova (npr. Chamonix, Zer-matt , Garmisch i dr).

Na početku razvoja zimskog turizma, lokacije pla-ninskih zimskih turisti čkih centara bile su, uglavnom, opredeljene mogućnosti ma saobraćajnog pristupa, što je uti calo da budu na nižim i srednjim visinama.

Smeštaj u ovim centrima je skoro u potpunosti bio u hotelima i sobama za iznajmljivanje. Razvoj je retko bio rezultat planskog upravljanja i javne kontrole, već domi-nantno privatne inicijati ve i propagande lokalnih poslo-vnih ljudi i vlasnika zemljišta.

Kasnije se, pod uti cajem širih društveno-ekonomskih promena, menja koncept, struktura i organizacija ponude u prostoru. Zbog racionalnosti se smanjuje učešće klasi-čnih hotela u turisti čkom smeštaju na ukupno 10% kod novih centara, odnosno 40% kod tradicionalnih centara, a povećava procenat novih vidova smeštaja (apartmani, seoske kuće i sl).

U drugoj polovini 20. veka turisti čka ponuda na Alpima se, prateći i usmeravajući tra-žnju, permanentno podizala na veće visine na kojima je sneg omogućavao kvalitetnije skijanje. Postojeća naselja su služila kao infrastrukturna baza za širenje na nove lokacije,


ili je dolazilo do samostalnog razvoja planinskih centara na novim, višim lokacijama. Do najvećih promena došlo je sa razvojem železničkog, vazdušnog i verti kalnog saobraćaja (putem velikih sistema žičara), koje su omogućile lak pristup i povezivanje planinskih centara. Sa tehničkim razvojem žičara, napredkom skijaške tehnike i opreme, saobraćaja i dr., formirali su se ti pični zimski alpski centri u visinskoj zoni najatrakti vnijih skijališta.

Do 2000. godine visoki planinski centri (iznad 1500 m n.v) sa velikim troškovima izgradnje i korišćenja, prestali su da budu trend visinskog podizanja ponude koja se većim delom usmerila ka racionalnijim tradicionalnim i novim centrima i naseljima na manjim visinama. Naredan period biće u znaku novih pristupa, uslovljenih ekonomskom recesijom, promenama u interesovanju, obimu i ekonomiji tražnje, kao i odlukama mo-netarnih insti tucija da, usled klimatskih promena, odobravaju kredite samo za planinske centre iznad 1600 m n.v.

Vrhunske promocije planinskih turisti čkih centara ostvarene su održavanjem zimskih Olimpijada. Najveći broj, počev od prve zimske Olimpijade u Šamoniju 1924. godine, održan je na Alpima, čime je potvrđena njihova vodeća uloga u svetskom konti nental-nom turizmu. Dosadašnja turisti čka ponuda na Alpima i drugim planinskim područjima formirana je u više stoti na planinskih centara (tabela 9).

Tabela 9. Broj i visinski položaj turisti čkih centara na razvijenijim planinskim područjima EU

DržavaP l a n i n s k i c e n t r i

Svega Lokacija centra iznad 1600 mnv

Nemačka 14 0

Austrija 78 0

Francuska 48 10

Italija 66 5

Švajcarska 178 6

Slovačka 80 0

Ostale države oko 200 20

Ukupno 664 35

Izvor: Ski Maps European Ski Resorts, 2004; Mitrović S., Analiza izgrađenosti planinskih centara Evrope, 1980


3.2.1. Standardi i kriterijumi održivog razvoja planinskih turisti čkih centara

U razvoju i uređenju planinskih centara alpskih zemalja primenjuju se jedinstveni standardi za specifi čne turisti čko-rekreati vne objekte i sportsko-rekreati vnu infrastru-kturu. Standardi su zasnovani na akumuliranom iskustvu stručnjaka i najboljim primeri-ma iz prakse. Ključni elementi za postavljanje standarda su društvene potrebe iskazane u formi kriterijuma i normati va prema veličini fi zičkih sadržaja i kvalitetu prirodnih us-lova, koje zahteva odgovarajući rang planinske turisti čke desti nacije (Dabić, 1998). U skladu s ti m, klasifi kuju se prema nameni (Baud-Bovy, Lavson, 1977; Mitrović, 1983) na standarde za:

lokaciju planinskog centra,

veličinu i kapacitet planinskog centra,

alpsko skijanje,

skijaške staze,

verti kalni transport skijaša/turista,

ostale objekte i površine planinskih centara i dr.

Planinski turisti čki centar je planski uređen lokalitet za boravak, odmor i rekreaciju. Kroz različite faze izgradnje i funkcionisanja, centar sti če svoj identi tet i imidž, čime se omogućava najracionalnije korišćenje komunalne i sportsko-rekreati vne infrastrukture, zemljišta i usluga. Termin planinski turisti čki centar koristi se samo za lokalitete na koji-ma turizam, sa komplementarnim uslugama, predstavlja dominantnu akti vnost i kada je udeo turisti čkih ležaja veći ili jednak broju stalnih stanovnika. Ovaj odnos može se korigovati u skladu sa sociokulturnim i psihološkim kapacitetom planinskih turisti čkih centara. Odnos broja turisti čkih ležaja i zaposlenih stanovnika pokazuje da li postoji proporcija između angažovane lokalne radne snage i potreba turista.

U tradicionalnim evropskim planinskim turisti čkim centrima odnos broja turisti čkih ležaja i stalnih stanovnika iznosi u proseku 1:1 (Chamonix i Kitzbuhel), a može da dosti gne do 1:6 (Zermatt i Seefeld). U centrima u kojima se razvoj stacionarnih kapaciteta pomerio iz tradicionalnih naselja na više lokacije ovaj odnos je veći i, u proseku, iznosi 18:1 (pri-mer Verbiera). U centrima koji su se razvili na novim, nenastanjenim lokacijama (Tignes, Avorijaz ili Kopaonik) odnos između turisti čkih ležajeva i stalnih stanovnika daleko je veći (tabela 10). Kod poslednjeg ti pa planinskih centara, po pravilu, nema stalnih stanovnika, već povremeno nastanjenih stanovnika ili dnevnih migranata koji opslužuju centar, a poti ču iz podplaninskih naselja (kod Kopanika taj broj se kreće oko 2000 stanovnika, pa se uslovno može reći da je za visinsku zonu odnos 6:1).


Tabela 10.

Odnos broja turisti čkih ležaja i stalnih stanovnika u izabranim planinskim turisti čkim centrima

Planinski turisti čki centar

Broj turisti čkih ležaja

Broj stalnih stanovnika

Odnos

Zermatt (Švajcarska) 14000 (13 200 u 2001.) 2800 (5528 u 2001) 5:1 (2.5:1 u 2001)

Verbier (Švajcarska) 18500 1000 18:1

Chamonix (Francuska) 6100 5900 1:1

Tignes (Francuska) 6800 300 23:1

Seefeld (Austrija) 7130 2270 3:1

Kitzbuhel (Austrija) 7000 8020 1:1

Kopaonik (Srbija)visinska zona • podplaninska sela •

12 00020 000-30 000 (plan)

20 (2000)4000

600:1 (uslovno 6:1)7:1

Izvor: Baud-Bovy M., Lavson F., Tourism and Recreati on Development, The Architectural Press Ltd., 1977:62-63; Bakker M., Buluch Y., Hansen D., Sustainable development of ski-areas in the Alps, EPCEM, 2001: 3; Popis stanovništva 2002; Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Prostorni plan područja Nacionalnog parka Kopaonik, 2005

STANDARDI ZA LOKACIJU PLANINSKOG CENTRA

Standardi za lokaciju planinskog centra vremenom su se menjali, u skladu sa fazama razvoja, to jest generacijama planinskih centara (Mitrović, 1983; Dabić, 1996):

I generacija planinskih centara – nastala je krajem 19. i početkom 20. veka. Pred- stavljaju je tradicionalna seoska i mešovita naselja u podnožju Alpa, u kojima je došlo do transformacije ruralne u turisti čku ekonomiju i razvoja banjskih, kli-matskih i letnjih turisti čkih mesta (Courmayeur u Italiji, Chamonix, La Clusaz, Me-geve u Francuskoj i dr). Između dva svetska rata ova mesta poprimaju odlike prvih zimskih centara, čemu je doprineo razvoj žičara i ski opreme. Uređenje planinskih područja odvijalo se pretežno neplanski, uz spontanu izgradnju kuća za odmor (slika 26).II generacija planinskih centara – nastala je u periodu 1940-1970. godine, izgradnjom na nenaseljenim planinskim lokacijama na nadmorskoj visini od 1200 do 1500 m. Planski koncept ove generacije planinskih centara bio je namenjen isključivo zimskom turizmu. Prednosti su bile kontrola korišćenja zemljišta i duža zimska sezona, a ograničenja visoki troškovi pristupa, izgradnje i održavanja cen-tra, kao i zanemarivanje letnje turisti čke ponude i pojedinih kategorija klijentele. Realizacija se odvijala u dve faze. U prvoj fazi, inicijalni investi tor (najčešće država)


otkupljivao je potrebno zemljište, fi nansirao izradu urbanisti čkog plana, opremao prostor sportsko-rekreati vnom infrastrukturom (stazama i osnovnim žičarama), gradio pristupne puteve i uređivao građevinsko zemljište (interne saobraćajnice i ostalu primarnu infrastrukturu – vodovod, kanalizaciju, elektromrežu). U drugoj fazi, uređeno građevinsko zamljište se prodavalo na tržištu zainteresovanim inve-sti torima za izgradnju komercijalnih sadržaja planinskog centra (Sestriere u Italiji, Coursheval u Francuskoj i dr; slika 27).

III generacija planinskih centara – predstavlja modifi kaciju II generacije. Razvija se u periodu 1970-1980. godine na lokacijama na nadmorskoj visini od 1500 do 2000 m, ispod visokih skijališta sa najmanje četvoromesečnim snegom. Ova gen-eracija planinskih centara razlikuje se od prethodne u načinu realizacije druge faze, u kojoj se uređeno građevinsko zemljište ne prodaje na tržištu već inicijalni investi tor izgrađuje i upravlja celokupnim centrom. Nazivaju ih „integralni cen-tri”, jer se centralizovano upravlja svim faktorima njihove eksploatacije, od strane investi tora ili subjekta kome je povereno upravljanje. Primer su turisti čki centri Flaine, Les Arcs, La Plagne, Avoriaz, Tignes i Izola u Francuskoj koji predstavljaju rezultat najvećeg posleratnog ekonomskog prosperiteta Francuske, veće platež-ne moći turista i tražnje za novim vidovima zimskog turizma (slika 28).

IV generacija planinskih centara – nastaje polovinom 80-ti h godina 20. veka, kao reakcija na probleme rentabilnosti i nedostatak celogodišnje turisti čke ponude u konceptu centara prethodnih generacija. Predstavlja „polivalentan centar” koji nudi više funkcija i čiji je koncept razvoja usmeren na obnavljanje trenda izgra-dnje na manjim visinama, spuštanjem većeg dela smeštajnih kapaciteta na niže lokacije i podplaninska sela na oko 1000 m n.v. Koncept podrazumeva obavezne prihvatne punktove za izletnike-skijaše i rekreati vce, adekvatno povezivanje ce-ntra sa skijalištem-visinskom zonom planine preko verti kalnih sistema transporta i široku ponudu turisti čko-rekreati vnih programa u prostoru za sve ti pove klije-ntele tokom cele godine (Pila, San Sicairo, Bielmonte u Italiji i i dr).


V generacija planinskih centara – predstavlja rezultat tehničkog progresa, klimatskih promena, kao i odluka o načinu usmeravanja sredstava u razvoj novih proje-kata na planinskim područjima. Predstavlja modifi kaciju IV generacije planinskih centara na nadmorskim visinama iznad 1600 m, u skladu sa odlukama investi tora i bankarskog sistema o fi nansiraju i krediti ranju turisti čkih i sportsko-rekreati vnih kapaciteta.Ski-stadioni (slika 29) – predstavljaju posebne sporsko-rekreati vne objekte na pla-ninskim područjima, sa dobrim saobraćajnim pristupom, parkinzima i osnovnim prihvatnim sadržajima (ugosti teljstvo, najam i servis opreme i sl). Lociraju se u neposrednoj blizni urbanih područja, gde su moguće kraće sezone. Ski-stadioni mogu znatno fl eksibilnije da se planiraju i realizuju, jer ne zahtevaju posebnu infrastrukturu i suprastrukturu planinskog centra, korisnici su pretežno dnevni izletnici, pri čemu korišćenje ski-žičara može da se obezbedi po pristupačnim cenama (skijaške oblasti oko Vankuvera u Kanadi i Insbruka u Austriji).

Zajedničko za sve generacije planinskih turisti čkih centara jeste da su locirani u snežnoj zoni planine ili njenoj neposrednoj blizini, sa skijaškim terenima na kojima se sneg zadržava najmanje 90 dana u toku zimske sezone. Ovaj uslov bio je opredeljujući za planiranje i izgradnju centara u višim visinskim zonama planine, na granici šumskih i pašnjačkih površina. U skladu sa novijim trendovima razvoja, izbor lokacije je delika-tniji, jer treba istovremeno da zadovolji sve strože envajeronmentalne uslove, sve ka-tegorije poseti laca i omogući celogodišnje funkcionisanje centra.

Posebna pažnja se poklanja uravnotežavanju hotelskog i privatnog smeštaja. U pojedi-nim tradicionalnim ski-centrima, usled razvoja tržišta nektretnina, došlo je do redukcije ukupne ponude smeštajnih kapaciteta u hotelima sa 50 na 30-40% i povećanja ponude privatnih apartmana i pansiona.


U planinskim centrima IV generacije, hotelski ležaji često čine oko 10% ukupnih smeštajnih kapaciteta, a privatni oko 75%. Lokalni nivo upravljanja je atrakti vne turisti čke lokacije, koje su najprofi tabilnije, stavljao na tržište i prepuštao privatnom sektoru, što je doprinelo neadekvatnom infrastrukturnom uređenju prostora i pojavi negati vnih en-vajeronmentalnih uti caja. Rešenje ovih problema moguće je ukoliko je razvoj integralne ponude smeštajnih kapaciteta od javnog interesa. Time se omogućava sprečavanje speku-lacije zemljištem i razvoj zakupa privatnog smeštaja (neiskorišćenog 11 meseci godišnje), koji donosi prihod i obezbeđuje kako nove poslove, tako i akumuliranje sredstva za održavanje i razvoj infrastrukture.

STANDARDI ZA VELIČINU/KAPACITET PLANINSKOG CENTRA

Standardi za veličinu/kapacitet planinskog turisti čkog centra vezani su za potencijale i ograničenja resursa od kojih zavise faze njegove realizacije. Prva faza razvo-ja planinskog turisti čkog centra obično podrazumeva izgradnju kapaciteta za 500 stacionarnih korisnika, što je nedovoljno da bi se smatralo turisti čkim centrom u opštem smislu razvoja.

Iskustva pokazuju da savremeni planinski centar ne može da se organizuje bez 2000 stacionarnih korisnika, dok kapacitet u rasponu od 2000 do 4000 ležaja pred-stavlja mali centar.

Planinski centar srednje veličine ima kapacitet od 4000-7000 stacionarnih korisnika. Razvoj kapaciteta za potrebe 8000 stacionarnih korisnika smatra se opti mal-nom veličinom planinskog centra.

Za velike centre od 10.000 do 15.000 ležaja neopho-dan je poseban sistem internog javnog transporta.

Nezavisno od kapaciteta planinskog centra, preporučuje se kao opti malna gusti na gradnje od 50 do 150 ležaja po hektaru, zavisno da li se radi o zoni individualne ili apart-manske gradnje (Baud-Bovy, 1977; Dabić, 1996).

Prema standardima ponude, veličinom planinskog centra direktno su uslovljeni različiti javni i ostali sa-držaji. Koriste se sledeći pragovi racionalnosti njihovog organizovanja u pogledu minimalnog broja stacionarnih korisnika: (i) 2000 korisnika – ambulanta, pošta, sportski tereni; (ii) 4000 korisnika – turisti čki biro, bioskop i sl; (iii) 7000 korisnika – konjički centar, sportka hala i os-vetljena ski-staza.


STANDARDI ZA ALPSKO SKIJANJE

Standardi za alpsko skijanje, kao dominantnu akti vnost u zimskoj sezoni (koju upražnjava 60-80% poseti laca), uslovno su podeljeni prema kategorijama skijaša na: početni, srednji i napredni nivo.

Nisu strogo defi nisani, te se može govoriti o prosečnim standardima (Mitrović, 1983; tabela 11).

Ostale kategorije su nordijsko, turno i akrobatsko skijanje i snou bord, koji zahtevaju odgovarajuće uređenje staza i poligona (videti : Dabić, 1996; Weiss, Schall, 2001).

Tabela 11.

Prosečni standardi za skijanje po kategorijama skijaša

Standardi Početni nivo Srednji nivoNapredni

nivo

verti kalna dužina staze koja se odvozi za 1 sat (m) 100-300 500-700 1000-1500

verti kalna dužina žičara/staza (m) <300 300-700 >700

verti kalna dužina staze koja se odvozi za 1 dan (m) 500-1500 2000-3000 5000-8000

prosečan nagib staze u stepenima 60-200 200-400 400- 600

Izvor: Weiss, Schall, Schitour Plus, 2001:7-9.; Baud-Bovy M., Lavson F., Tourism and Recreati on Development, 1977:66.

STANDARDI ZA SKIJAŠKE STAZE

Standardi za planiranje skijaških staza omogućavaju atrakti vnost planinskog centra i dug period korišćenja, kako bi se obezbedila rentabilnost ulaganja u sistem skijaških staza, čija realizacija obuhvata oko 10% in-vesti cije izgradnje ski-žičara. Sve ski-staze usmerene ka jednoj polaznoj tački čine osnovnu jedinicu sistema staza. Prostorni obuhvat jedinstvenog skijališta zavisi od mogućnosti povezivanja osnovnih jedinica sistema staza (Dabić, 1996).

Generalni standardi za planiranje skijaških staza jesu:

snežni pokrivač mora da bude dovoljan za 4 meseca zimske sezone;

nagib staze prema tehničko-skijaškoj težini iznosi: do 200 za lake, do 300 za umereno teške, do 400

165ŠĆ


za teške, do 500 za vrlo teške i preko 500 za ekstremno teške staze (Weiss, Schall, 2001: 8);

staze su, po pravilu, orijenti sane od severa ka istoku, a za ski škole ka sunčanim ekspozicijama, bez obzira na lošiji kvalitet snega;

zašti ćenost staze od velikog vetra, magle ili lavina;

dovoljna dužina verti kalnog pada, koja u Evropi iznosi 1000-1500 m za centre međunarodnog značaja, 500-800 m za centre od regionalnog značaja i 200-500 m za centre od lokalnog značaja; odnosno u SAD 1000 m za centre nacionalnog značaja i oko 100 m za centre od lokalnog značaja (Baud-Bovy, Lavson, 1977: 66);

trasiranje u najvećoj mogućoj meri na pašnjačkim prostorima i čisti nama, dok je samo u neophodnim slučajevima dozvoljeno prosecanje šume koje ne sme da bude veće od 20-25% ukupne površine skijaških staza (Mitrović, 1983: 162), pri čemu je poželjno prosečenu šumu kompenzovati pošumljavanjem po obodu ski-staza, ili na drugim slobodnim površinama.

Posebni standardi za planiranje skijaških staza sadrže: uslove za izgradnju, održavanje i određivanje njihovog kapaciteta (videti : Baud-Bovy, Lavson, 1977:68; Weiss, Schall, 2001: 7-9; Dabić, 1998: 115-116).

STANDARDI ZA TRANSPORT TURISTA

Standardi za transport skijaša/turista su veoma va-žni za planinske turisti čke centre, jer sistemi verti kalnog transporta ski-žičarama ili šinskim vozilima predstavlja-ju osnovni vid povezivanja polazišta i ishodišta ski-staza, planinskog centra sa podplaninskim naseljima i parking zonama.

Prosečna investi cija izgradnje sistema verti kalnog transporta predstavlja oko 10% vrednosti izgradnje smeštajnih kapaciteta.

Zbog obima i inicijalnog karaktera investi cija, kon-cept ekonomski opravdanog sistema verti kalnog tran-sporta predstavlja ključni faktor za realizaciju alpskog skijališta, a ti me i planinskog centra.

Ski-žičare se mogu podeliti prema funkciji, ti pu i teh-ničkim parametrima (tabela 12; videti više: Baud-Bovy, Lavson, 1977: 69; Dabić, 1996: 13-14; Dabić, 1998: 52-53).


Tabela 12. Vrste ski-žičara prema funkciji

Ski-žičare Funkcija

Pristupne Povezivanje drumskog prilaza sa podnožjem skijališta ili turisti čkim centrom

Glavne Brzo uvođenje skijaša u skijalište sa polazištem iz turisti čkog centra ili zaseb-nih ulaza u skijalište, izvoz do vrha skijališta ili polazišta terenskih žičara, uz mogućnost vraćanja skijaša

Terenske Opsluživanje jedinica sistema staza (ski-lift ovi i sedežnice ili dr.), uz mogućnost povratnog prevoza

STANDARDI ZA OSTALE OBJEKTE I POVRŠINE PLANINSKIH CENTARA Standardi za ostale objekte i površine planinskih centara odnose se na objekte spe-

cifi čnih zimskih sportova, rekreacionih i kulturnih programa za animaciju gosti ju, zelene javne površine, otvorene sportsko-rekreati vne prostore i sl. Njihova realizacija, po pra-vilu, vezana je za stacionarni broj korisnika i imidž centra (tabela 13).

Specifi čni objekti zimskih sportova bili su osnovna akti vnost u I generaciji planinskih centara i nisu bili vezani prvenstveno za sneg, već za led (klizanje, sankanje, bob itd). Ovi objekti i danas postoje u većim planinskim centrima i, po pravilu, rezultat su pripre-ma za zimske Olimpijske igre.

Tabela 13. Standardi za pojedine sportsko-rekreati vne objekte planinskog centra

Objekti Broj stacionarnih korisnika centra

2000 4000 7000 12.000 20.000

Klizalište moguće neophodno neophodno neophodno neophodno

Staza za sankanje moguće moguće neophodno 2-4 4-6

Staza za slalom moguće moguće neophodno neophodno neophodno

Staza za nordijsko ski. moguće neophodno neophodno neophodno neophodno

Objekti Prosečna površina u ha

Standard na 1000 turista

Maks. vreme putovanja

Klizalište 0,1-0,2 1/2000 15 min

Staza za sankanje 0.3 1/3000 15 min

Teren za golf 45-60 1/35.000 60 min

Olimpijski bazen 1,2 1/17.000 30 min

Teniski teren 0,4 1/2.000 30 min

Izvor: Baud-Bovy M., Lavson, Lavson F., Tourism and Recreati on Development, 1977: 70, 177.


Pored osnovnih, postoje i posebni standardi razvoja planinskih centara, koji su uslo-vljeni specifi čnim zahtevima skijaškog tržišta i funkcionisanja samog planinskog centra i obuhvataju: postojanje veze između smeštajnih kapaciteta i ski-staza; planiranje polazi-šta ski-žičara/ulaza u skijalište na pogodnim lokacijama koje će omogućiti koncentraciju akti vnosti bez ograničenja kapaciteta; rešavanje problema dolaska gosti ju i uključenja u sistem staza; regulisanje problema mogućeg nedostataka snega izgradnjom sistema miniakumulacija i mreže tehničkog vodovoda za snežne topove; adekvatno arhitekton-sko oblikovanje smeštajnih objekata centra, u skladu sa autenti čnom arhitekturom, i preduzimanje mera zašti te životne sredine.

3.2.2. Upravljanje održivim razvojem planinskih turisti čkih centara

Upravljanje održivim razvojem planinskog turisti čkog centra predstavlja složen pro-ces koji obuhvata obezbeđenje različiti h podrški u ostvarivanju prve etape i prioriteta razvoja, kao i kontrolu i monitoring sprovođenja planskih odluka (videti deo III 1.2. Udžbenika).

Uloga države u upravljanju održivim razvojem turizma u evropskim zemljama sa raz-vijenijim planinskim područjima odnosi se na:

strogu kontrolu zašti te prirodnog nasleđa, resursa i životne sredine, korišćenja i izgradnje prostora;organizaciju i kontrolu izrade planskog osnova (prostornih, urbanisti čkih i sektorskih planova, politi ka i programa), defi nisanje prioriteta razvoja i organizaciju tendera; defi nisanje opti malnog modela upravljanja zašti tom i razvojem planinskog područja i centra, uz različite modalitete učešća privatnog i nevladinog sektora; specijalizaciju sektorskih ili multi sektorskih državnih i paradžavnih organizacija za upravljanje održivim razvojem područja i održivim turizmom; obezbeđenje podsti cajnih mera za iniciranje i odvijanje efi kasnih, profi tabilnih i atrakti vnih turisti čko-rekreati vnih akti vnosti .

Smatra se da je poželjno da država, u prvoj/inicijalnoj fazi razvoja, uspostavi kon-trolu nad ukupnim zemljištem koje je potrebno za razvoj planinskog turisti čkog centra. Iskustvo je pokazalo da sa razvojem turisti čkog centra vrednost zemljišta raste, tako da ga je veoma teško kupiti u kasnijim fazama razvoja po okončanju investi ranja u in-frastrukturu i objekte. Mere zemljišne politi ke mogu da budu: (i) formiranje zemljišne banke u javnom vlasništvu, kupovinom celokupnog zemljišta pogodnog za razvoj pla-ninskog centra i graničnih parcela zemljišta u rubnoj zoni budućeg centra; (ii) renti ranje zemljišta na osnovu dugoročnih ugovora sa vlasnicima; (iii) udruživanje sa vlasnicima zemljišta davanjem akcionog udela u budućem turisti čkom centru ili kompenzacionom izgradnjom infrastrukture i sl; (iv) davanje dozvola na pravo korišćenja zemljišta u okvi-ru planom defi nisanih uslova razvoja od strane lokalnog nivoa upravljanja.


Razvoj turizma fi nansira se sredstvima javnog i privatnog sektora, čije se angažova-nje razlikuje u zavisnosti od vrste investi cija. Uobičajeno da javni sektor fi nansira izgra-dnju krupne infrastrukture i javnih objekata, dok privatni sektor fi nansira komercijalne objekte. Finansijska pomoć javnog sektora predstavlja efi kasan metod za iniciranje i upravljanje razvojem, naročito kada se radi o kontroli planskog korišćenja i izgradnje prostora i uti caja poslovanja sektora turizma na životnu sredinu. Proces fi nansiranja koordinira se preciznim „investi torskim kodom” koji daje garancije u pogledu poreskog tretmana, transfera prihoda i fi nansijske pomoći države. Investi torski kod obuhvata sledeće principe: (i) integraciju fi nansijske pomoći, kako kroz strategiju razvoja i pro-ces planiranja, tako i kroz formiranje i upravljanje budžetom; (ii) korišćenje podsti caj-nih mera (zajmovi, niže kamatne stope ili investi cione premije) za pojedine regione ili prioritete razvoja; (iii) direktne državne investi cije za fi nansiranje prvih komercijalnih objekata i mera zašti te životne sredine, kao inicijalne investi cije važne za privlačenje privatnih investi tora; i (iv) odgovornost upravljanja održivim razvojem.

Na osnovu okvirnih indikacija ekonomskih efekata eksploatacije, može se zaključiti da orijentacioni rok povraćaja sredstava uloženih u razvoj planinskog turisti čkog centra iznosi za skijalište oko 8,5 godina, letnju ponudu u prostoru oko 4 godine i smeštajne kapacitete do 11 godina u zavisnosti od vrste kapaciteta. Najbrži povraćaj sredstava imaju investi cije uložene u razvoj programa letnje ponude u prostoru, skijališta i sme-štajnih kapaciteta u domaćinstvima i apartmanima, dok najsporiji povraćaj imaju sred-stva uložena u razvoj hotela. Iako je vreme povraćaja sredstava prihvatljivo s obzirom na veličinu investi cije, u svakoj konkretnoj situaciji se koriguje u zavisnosti od uslova obezbeđenja investi cionih sredstava i efi kasnosti realizacije planskog osnova.

3.3. MOGUĆNOSTI ODRŽIVOG RAZVOJA TURIZMA

NA PLANINSKOM PODRUČJU SRBIJE

3.3.1. Mogućnosti primene evropskih iskustava u upravljanju održivim razvojem planinskih turisti čkih područja i centara u Srbiji

U nekoliko poslednjih decenija u Evropi se promenila lista zemalja prema dosti -gnutom stepenu razvoja planinskih područja. U pojedinim zemljama su relati vizovani razvojni problemi, zahvaljujući rešenim ekonomsko-sistemskim pitanjima. U drugim zemljama, među kojima i u Srbiji, upravo su nerešeni ekonomsko-sistemski mehanizmi, uz socijalne i politi čke probleme, usporili razvojne procese. Pokazalo se da politi čka, deklarati vna podrška tržišnoj privredi ne stvara neophodnu ekonomsku i socijalnu sta-bilnost i povoljnu poslovnu klimu, već usporava razvoj. U takvim uslovima teško da se može porediti razvoj turizma na planinskim područjima u Evropskoj uniji i Srbiji. Za ra-zliku od evropskih iskustava, pored ostvarivanja ekonomske i društvene opravdanosti i envajeronmentalne podobnosti , ključno pitanje u Srbiji je kako da se razvojem turizma


i drugih ekonomskih akti vnosti omogući opstanak planinskih lokalnih zajednica, kako ne bi došlo do po tpune depopulacije ovih prostora. To nameće obavezu da se sagleda-ju dosadašnje greške i preispita pristup razvoju turizma i komplementarnih akti vnosti na planinskom području Srbije, kako bi mogla da se fakti čki, a ne samo deklarati vno, primene evropska i druga strana iskustva na način koji je prilagođen našim specifi čnim uslovima.

Savremeni pristup održivom razvoju turizma i planinskih područja Srbije trebalo bi da se zasniva na: „Evropskoj povelji za održivi turizam u zašti ćenim područjima”, „Strategiji održivog turizma u evropskim nacionalnim i parkovima prirode”, „Evropskim perspekti vama prostornog planiranja”, smernicama Međunarodne unije za zašti tu pri-rode, Svetske turisti čke organizacije i Programa Ujedinjenih nacija za životnu sredinu, dosadašnjim iskustvima zašti te i razvoja planinskih područja Srbije, kao i na iskustvima zemalja sa višim stepenom zašti te i razvoja planinskih područja. U obzir treba uzeti i ciljeve razvoja planinskih područja iz različiti h sektorskih politi ka EU, Alpske konvencije, projekta REGIONALALP i dr. Smernice iz ovih dokumenata EU nisu u potpunosti uskla-đene, kako u odnosu na prostor na koji se odnose, tako i u odnosu na mogućnosti ra-zvoja planinskih područja, ali se u primeni mogu prilagođavati i međusobno usklađiva-ti . Pri tome bi trebalo imati u vidu da će samo planovi i projekti zasnovani na evropskim kriterijumima biti osnov za konkurisanje za sredstva predpristupnog (IPA) instrumenta, a potom i strukturnih fondova EU.

Teorijski, metodološki i prakti čan okvir razvoja planinskih područja u Srbiji zasnovan je na dosadašnjim ostvarenjima u planiranju, organizaciji i uređenju prostora i stan-dardima koji se primenjuju u zemljama sa višim stepenom razvoja planinskih područja. U našoj praksi planiranja i razvoja planinskih turisti čkih područja korišćeni su dobri primeri iz evropske prakse, a naročito za područja koja su ostvarila konti nuitet u razvoju i efi kasno upravljaju razvojem turizma i zašti tom nasleđa i osetljivih planinskih eko-sistema. To se, u prvom redu, odnosi na dobre primere iz prakse razvoja turisti čkih regi-ja Alpa, u kojima su posti gnuti najbolji rezultati u održivom razvoju planinskog područja i održivog turizma. Ključ uspeha ove planinske regije leži, pre svega, u ostvarenom kon-ti nuitetu u razvoju i kulturnoj tradiciji, koji omogućavaju kreati van odnos prema zašti ti i razvoju planina i uređenju prostora, visok nivo integracije dolinske i brdsko-planinske privrede i ujednačavanje kvaliteta življenja na ovim područjima.

Na osnovu kratke uporedne analize nekoliko osnovnih pokazatelja o planinskim područjima i turisti čkim centrima u Austriji i Srbiji, može se zaključiti da su približno isti pokazatelji o ukupnoj površini države, površini područja, broju stanovnika i gusti ni nastanjenosti planinskih opšti na, dok su ogromne razlike u pogledu broja realizovanih planinskih centara i rekreati vne infrastrukture (tabela 14).

Dok je u Austriji realizovano 78 planinskih centara sa 3400 žičara i 5000 km skijaških staza, u Srbiji su realizovana 2 planinska centra sa 31 žičarom i 77 km staza. Međusob-ni odnos planinskih centara je 39/1, žičara 110/1 i ski-staza 65/1 u korist planinskih po-dručja Austrije. Polazeći od potencijala, planinska područja Srbije ne mogu da dosti gnu


atrakti vnost i nivo razvijenosti planinskih područja Austrije, ali se sigurno mogu približiti u pogledu očuvanosti prirodnog nasleđa i kvaliteta usluge i ponude u prostoru u nekoliko visokoplaninskih turisti čkih desti nacija. Upravo bi u ti m desti nacijama trebalo pokrenuti pilot projekte primene i neophodnog prilagođavanja iskustava održivog razvoja alpskog područja i održivog turizma našim uslovima. Pri tome se mora imati u vidu da ne postoji jedinstven model razvoja i uređenja planinskih područja, već da je neophodno pozna-vanje i uvažavanje specifi čnosti svakog planinskog područja i usklađivanje sa razvojem regionalnog okruženja i zemlje.

Tabela 14. Uporedna analiza planinskih područja Austrije i Srbije

Pokazatelji Austrija Srbija

Površinateritorije države (km2) 83.859 88.361

planinskih opšti na (%) 65 58

Stanovništvo

ukupno stanovništvo 8.059.400 9.454.00

stanovništvo planinskih opšti na (%) 60 50

gusti na nastanjenosti (st/km2) 96 91

Planinski centriukupan broj centara 78 2

broj žičara/staza (km) 3400/5000 31/77

Izvor: Zanetti , G., Abterjem R., Regional Development and Spati al planning in the Alps, Project REGIONALALP, 2000; Milijić S., Strategija razvoja planinskih područja Srbije, 2005.

3.3.2. Faze razvoja turizma na planinskom području Srbije

Dosadašnji razvoj turizma na planinskom području Srbije imao je četi ri faze:

inicijalno-sporadična faza – od 1901. godine do 1941. godine;

pripremno-razvojna faza – od 1944. do 1968. godine;

razvojna (studijsko-planska) faza – od 1968 do 1990. godine;

faza krize – od 1990. do 2007. godine.

Inicijalna faza, to jest početak istraživanja i razvoja turizma na planinskim područji-ma Srbije počinje daleke 1901. godine osnivanjem „Srpskog planinarskog društva” (SPD), jedne od osnovnih sportsko-rekreati vnih organizacija Srbije, koju osnivaju najumniji ljudi Srbije tog doba (naučnici, univerzitetski profesori i akademici, najbliži saradnici Josifa Pa-nčića). Osnovni ciljevi delovanja SPD bili su: (i) podsti canje interesovanja za posećivanje i istraživanje planinskih područja i razvoj sportsko-rekreati vnih akti vnosti (npr, prvo stu-dentsko skijaško takmičenje održano je 1935. godine na Kopaoniku, 1936. godine promo-


visan je Rtanj kao skijalište, 1944. godine ski-jaška skakaonica na Avali); (ii) stručna pomoć državnim i drugim ustanovama na uređenju i pošumljavanju planinskih područja i razvoju tu-rizma; (iii) podizanje skloništa i planinskih do-mova, izgradnja planinskih staza i puteva, kap-ti ranje izvora itd; (iv) zašti ta retkih planinskih biljaka i životi nja; osnivanje zbirki prirodnih i etnografskih predmeta i dr.

Inicjalna sredstva za podizanje objekata za smeštaj i boravak na planini obezbedilo je tada-šnje Ministrastvo narodne privrede. Primer su planinarski domovi na: Avali (1902. drve-na kuća, 1924. Mitrovića dom), Šar planini (1921. Stružje), Beljanici (1924. Strmosten), Fruškoj Gori (1926. Zmajevo), Besnoj kobili (1931. Blagodat), Suvoj planini (1932. Ploče) i Kopaoniku (1935. Rtanj), potom i na drugim planinama (Kosmaju, Bukulji, Rudniku itd).

Prvi hotel sa centralnim grejanjem podignut je na Fruškoj Gori 1934. godine na Iriškom vencu (Veljković, 2002).

Pripremno-razvojna faza planinskih područja prati intenziviranje opšti h tokova razvo-ja (industrijalizacije) nakon Drugog svetskog rata. Do 1960. godine na planinskim pod-ručjima Srbije postojao je 61 planinarski objekat sa 2047 ležajeva, približno isto kao u Sloveniji.

Razvojna faza započinje pripremama Srbije za razvoj savremenog planinskog turizma 1968. godine, kada je u saradnji sa OECD-om urađena „Studija o mogućnosti ma razvoja zimskog turizma u Jugoslaviji”. Studijom su ustanovljeni potencijali planinskih područja Srbije za razvoj celogodišnjeg turizma. Tokom izrade studije obavljena je stručna obuka naših stručnjaka o planiranju i implementaciji razvoja planinskih centara u Švajcarskoj i Francuskoj i problemima koji prate takve kompleksne poduhvate u uslovima visokih pla-nina. Naime, većina planinskih centara Evrope tada je građena na 1600-2000 m n.v, što je primenjeno i na Kopaoniku realizacijom turisti čkog centra Suvo Rudište.

Faza krize u razvoju planinskih područja počinje 1990. godine, kada je napušten kon-cept planske izgradnje turisti čkih i rekreati vnih objekata. Odlikuje je odsustvo društve-no-ekonomskog interesa za razvoj, napuštanje sistema planskog usmeravanja razvoja i prepuštanje razvoja uti cajima i interesima tržišta.

Došlo je do stagnacije, neravnomernog i nekontrolisanog razvoja turizma na planin-skim područjima. Ograničenje za turisti čko akti viranje planina i razvoj planinskih turisti -čkih centara predstavlja izrazito zaostajanje planinskih područja u ekonomskom razvoju, koje se različito manifestovalo po pojedinim regionalnim celinama. Može se govoriti o dva nivoa (ne)razvijenosti planinskih područja, i to sa: (i) ekstenzivnim razvojem – prisu-tan je na većem delu planinskih područja na kojima, osim poljoprivrede, nisu razvijene druge ekonomske akti vnosti ; i (ii) uslovno intenzivnim razvojem – prisutan je na delu planinskih područja sa iniciranim razvojem turizma, koji nije ostvario veću povezanost


sa lokalnom poljoprivredom, podsti canje razvoja komplementarnih akti vnosti i doprinos zašti ti prirodnog nasleđa i životne sredine.

Planski osnov za zašti tu i razvoj planinskih područja formira se u trećoj, razvojnoj fazi. Prvi planski osnov bili su urbanisti čki planovi za turisti čke lokalitete na nižim planin-

skim područjima, pogodnim za letnje korišćenje. Usled toga je izostalo sagledavanje ukupnih potencijala i resursa za razvoj turizma, mogućnosti za objedinjavanje turisti čke ponude sa okruženjem i problema zašti te životne sredine.

Tek nakon izrade Regionalnog prostornog plana područja Kopaonika iz 1970. godi-ne, prvog prostornog plana za planinsko područje u Srbiji, počinje šire interesovanje za planski razvoj planinskih područja. Time započinje period izrade prostornih planova po-dručja posebne namene i afi rmacija potencijala i resursa planinskih područja u Srbiji. Prvi prostorni plan zasnovan na primeni novog, problemskog i integralnog, pristupa bio je Prostorni plan područja posebne namene „Babin zub” (1983), za deo Stare planine na teritoriji opšti ne Knjaževac. Na sličnim, savremenim metodološkim osnovama kasnije su urađeni prostorni planovi područja posebne namene za područja Kopaonika, Šarplanine, Stare planine i drugih planina u Srbiji i Crnoj Gori. Ovim prostornim planovima i njihovom razradom drugim planovima i programima, stvoren je planski osnov za održivi razvoj pla-ninskih područja, u prvom redu za zašti tu prirodnog nasleđa, resursa i životne sredine i za održiv razvoj turizma.

Polazeći od mogućnosti primene iskustava evropskih planinskih turisti čkih centara, procenjuje se da, pod predpostavkom unapređenja sistema upravljanja, dugoročno može da se ostvari održiv i konkurentan razvoj novih planinskih turisti čkih područja i centara u Srbiji. Pilot projekti održivog razvoja mogli bi da budu planirani novi turisti čki centri na Staroj planini i modernizacija postojećih turisti čkih centara na Kopaoniku i Šarplanini.

3.3.3. Primer Parka prirode i turisti čke regije Stara planina

Prostornim planom Republike Srbije (1996) planinska područja su, po prvi put, celo-vito regionalizovana kao turisti čki prostori i područja sa prirodnim nasleđem i resursima. Nacionalnim prostornim planom uspostavljen je strateški okvir za održivi razvoj, zašti tu i uređenje planinskog prostora Srbije.

Specifi čnosti područja Stare planine su sledeće posebne namene međunarodnog, na-cionalnog i regionalnog značaja:

prirodno nasleđe nacionalnog, potencijalno i međunarodnog značaja – Park prirode Stara planina (I kategorije, od izuzetnog značaja), sa bugarskim delom Stare planine potencijalni kandidat za rezervat biosfere (UNESCO MAB Programme – Program „Čovek i biosfera”);

visokoplaninski turisti čki prostor (oko 110 km 2 u visinskom pojasu iznad 1500 m n.v. i 340 km2 u visinskom pojasu između 1000-1500 m n.v) međunarodnog i nacionalnog značaja – Turisti čka regija Stara planina sa izraziti m potencijalima


za razvoj zimskog turizma prema standardima Svetske skijaške federacije (FIS) i celogodišnjeg turizma i rekreacije (slika 30);

strateški prirodni resursi nacionalnog i regionalnog značaja – područje izvorišta voda nacionalnog i regionalnog značaja (postojeća akumulacija „Zavoj” i planira-ne akumulacije), šumsko područje i poljoprivredno-stočarski rejon;

prigranični pojas nacionalnog i regionalnog značaja, sa zonama specijalne namene – granični pojas sa postojećim i planiranim graničnim prelazima sa Republikom Bu-garskom.

Pored toga, Stara planina je izrazito de-populaciono periferno, odnosno prigranično područje Srbije.

Paralelno sa izradom Prostornog plana Parka prirode i turisti čke regije Stara planina (slika 31) odvijale su se akti vnosti na izradi nove Uredbe o zašti ti Parka prirode, Master plana razvoja turiz-ma ili Programa razvoja planinskog turizma na području Stare planine i izgradnja prvog skijali-šta na Staroj planini.

Donošenjem Prostornog plana Parka priro-de i turisti čke regije Stara planina (2008, da-lje: Prostorni plan Stare planine) obezbeđen je planski osnov za:

zašti tu Parka prirode defi nisanjem režima I, II i III stepena zašti te (slika 32);

zašti tu prostora za postojeće i rezervisanje prostora za planirane regionalne vodopri-vredne sisteme;

rezervisanje prostora za planirani razvoj turizma;

plansko uređenje i korišćenje prostora, posebno građevinskog zemljišta u naselji-ma i zonama planiranim za razvoj;

povećanje saobraćajne dostupnosti

Slika 30.Park prirode i turisti čka regija Stara planinag j p

Izvor: Prostorni plan Republike Srbije, 1996, karte 13-14.

planiranih turisti čkih centara i sadržaja turisti čke ponude u prostoru turisti čke regije Stara planina;

razvoj i kompleti ranje infrastrukture, komunalne opremljenosti i javnih službi i usluga;

unapređenje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva sti mulisanjem postojećih i razvojem novih delatnosti , u prvom redu turizma i alternati vne seoske eko-


nomije, uz odgovarajuće kompenzacije za sprovođenje mera zašti te nasleđa, resursa i životne sredine.

Polazeći od odredbi Prostornog plana Repu-blike Srbije, posebnih namena područja Stare planine, preporuka i standarda Evropske unije za održivi razvoj u zašti ćenim područjima, utvrđeni su sledeći osnovni ciljevi:

održiva zašti ta, korišćenje i prezentacija prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara;

viši kvalitet života i privređivanja lokalnog stanovništva;

održivi razvoj turizma i blagovremeno ure- đenje planiranih lokacija i zona za investi -ranje u turisti čko-rekreati vne sadržaje;

uspostavljanje efi kasnog insti tucionalno- organizacionog aranžmana upravljanja za-šti tom, razvojem i uređenjem planinskog područja.

U toku izrade Prostornog plana Stare planine dolazili su u više navrata do izražaja konfl iktni in-teresi zašti te prirodnih vrednosti i predela, s jedne strane, i razvoja turizma, s druge (videti : Maksin-Mićić, 2007: 75-78).

U procesu usklađivanja po-sti gnuto je kom-promisno prostorno rešenje za zašti tu prirode i izgradnju turisti čko-rekreati vne infrastrukture na području Prostornog plana Stara planina. Kooper-acijom Insti tuta za arhitekturu i urbanizam Srbije, obrađivača plana, i Zavoda za zašti tu prirode Srbi-je, nadležne ustanove za zašti tu prirodnog nasleđa (obrađivača nove Uredbe o zašti ti Parka prirode Stara planina) korigovane su postojeće granice Parka prirode Stara planina i određen je obuhvat zona trostepenog režima zašti te (tabela 15).


Tabela 15. Kompromisno rešenje zona sa različiti mrežimima zašti te Parka prirode Stara planina

Zone zašti teprirode

Predlog službe zašti te na početku izrade Prostornog plana

Predlog prostornih planera u toku izrade

Prostornog plana

Posti gnut kompromis u Prostornom planu

I stepen 72,2 km2 (6,3%) 29,8 km2 (2,6%) 41,60 km2 (3,65%)

II stepen 95,0 km2 (8,3%) 313,52 km2 (27,4%) 196,79 km2 (17,2%)

III stepen 976,1 km2 (85,4%) 800,0 km2 (70%) 904,93 km2 (79,15%)

Ukupno 1143,32 km2 (100%)

Izvor: Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Dokumentacija iz različiti h faza izrade Prostornog plana Parka prirode i turisti čke regije Stara planina, 2005–2007.

Time su ispunjeni uslovi zašti te prirode i omogućena izgradnja turisti čko-rekreati vne infrastrukture na Staroj planini u visinskom pojasu od 1100 do 2169 m n.v, ključnoj turisti čkoj zoni za razvoj skijališta (slika 33). Na 50 km glavnog grebena Stare planine (od prevoja Sveti Nikola - 1379 m n.v. do vrha Srebrna Glava - 1932 m n.v), kompromis-nim rešenjem je oko 40 kilometara planirano u funkciji zašti te i prezentacije prirodnih vrednosti (najveći deo se podudara sa zašti ćenim područjem na bugarskom delu Stare planine), a oko 10 kilometara u funkciji turizma (uključujući veći deo najkvalitetnijih terena za alpsko skijanje od Midžora do Goleme Reke, sa skijaškim stazama visinske razlike oko 1100 m i dužine oko 6 km, ili od Srebrne Glave do Senokosa, koji se naslanja na predviđeni planinski centar Kom u Republici Bugarskoj), s pomeranjem pojedinih ski-staza i žičara na niže kote radi međusobnog povezivanja zona sa I stepenom zašti te prirode.

Glavnu zimsku ponudu u prostoru činiće jedinstveni sistem alpskog skijališta Stare planine. Prema kapacitetu alpskog skijališta određen je turisti čki kapacitet planinske zone meren brojem jednovremenih skijaša.

Za sistem alpskog skijališta utvrđeno je generalno rešenje sa osnovnim prostornim rasporedom žičara i alpskih ski-staza, na osnovu prirodnih uslova i valorizacije prostora za organizaciju smeštajnih kapaciteta i drugih sadržaja turisitčke ponude na planinskom području. U izradi generalnog rešenja vodilo se računa o: ekonomskoj i tehničkoj oprav-danosti sistema skijališta (posebno žičara); zašti ti najznačajnijih prirodnih vrednosti i ekološkom kapacitetu prostora Parka prirode (isključivo van zona I stepena zašti te, ograničeno i pažljivo u II stepenu zašti te).

Defi nisano je šest sektora skijališta sa ukupno 49 glavnih žičara, minimum oko 150 km glavnih alpskih ski-staza, površine oko 7 km2 (slika 33), i obračunat minimalni kapa-citet skijališta od 41.200 jednovremenih skijaša.


Slika 33.

Organizacija prostora za razvoj turizma na Staroj planini

Izvor: Prostorni plan Parka prirode i turisti čke regije Stara planina, 2008, Referalna karta br. 3

Glavna turisti čka ponuda u pogledu planinskog turizma razvijaće se disperzno i sko-ro ravnomerno u planinskoj i podplaninskoj zoni, uz integraciju sa brojnim turisti čkim resursima u neposrednom okruženju.

Planinsku zonu predstavljaće viši planinski pojas sa dominantnom, planinskom po-nudom u prostoru i novim turisti čkim smeštajem u turisti čkim centrima (Jabučko Rav-nište, Golema Reka, Topli Do, Mramor i Senokos i drugi turisti čki centri i naselja). Pod-planinsku zonu činiće niži planinski pojas, podnožje planine i njegovo šire okruženje, sa brdskim i nizijskim sadržajima ponude u prostoru (gradska izleti šta i dr) i smeštajem u seoskim naseljima i gradskim turisti čkim centrima Pirotu i Knjaževcu (slika 34). Do-minantni vid turizma biće stacionarni i izletnički planinski turizam, sa celogodišnjim korišćenjem kapaciteta ponude – u zimskom periodu alpsko skijanje i akti vnosti ostalih zimskih sportova, a u letnjem periodu brojni vidovi sportsko-rekreati vnog turizma na planinskim lokaliteti ma i izletničkim i planinarskim iti nererima.


Slika 34.

Razmeštaj turisti čkih centara i naselja u planinskoj i podplaninskoj zoni Stare planine

Planska koncepcija i rešenja obezbeđuju uslove za zadržavanje stanovništva i pod-sti canje naseljavanja. To se, pre svega, odnosi na planirano unapređenje poljoprivrede, razvoj turizma i drugih komplementarnih akti vnosti , razvoj javnih službi i komunalno opremanje turisti čkih naselja i centara na ruralnom području. Težište turisti čkog razvoja većim delom usmereno je ka turisti čkim centrima i naseljima u nižim zonama planine, koja će biti dobro povezana verti kalnim sistemima transporta sa visinskom zonom i ski-jališti ma iznad 1500 m n.v.

Izdvojeni su prioriteti za ostvarivanje održivog razvoja:formiranje efi kasnog saobraćajnog pristupa području sa bočnim vezama do turisti čkih centara, uz uvođenje električnog šinskog i gondolskog saobraćaja, kao i uvođenja specijalizovanog javnog prevoza, radi smanjenja broja i kretanja indivi-dualnim putničkim vozilima; formiranje jedinstvenog sistema upravljanja vodnim resursima

zašti ta izvorišta regionalnih sistema vodosnabdevanja – sliva akumulacije „Za- voj” (Niški regionalni podsistem) i planirane akumulacije „Žukovac” (Timočki re-gionalni sistem), kao i svih lokalnih izvorišta i vodotoka u I i II a klasi kvaliteta;zahvatanje vode za tehničke potrebe (veštački sneg, proti vpožarna zašti ta, industrija, akvati čki programi i sl) iz rečnih sistema;kanalisanje otpadnih voda i njihovo prečišćavanje u postrojenjima za preči- šćavanje otpadnih voda za gradska naselja (Pirot i Knjaževac), turisti čke centre i


naselja na novim lokaliteti ma, kao i za sela sa turisti čkom funkcijom, kombino-vano sa ruralnom sanitacijom ostalih naselja;

povećanje energetske efi kasnosti objekata i infrastrukturnih sistema i korišćenje obnovljivih izvora energije

korišćenje hidropotencijala za izgradnju malih hidroelektrana; gasifi kacija područja u budućnosti , nakon izgradnje magistralnog gasovoda Dimitrovgrad-Pirot-Niš-Pojate i ogranka magistralnog gasovoda na pravcu Niš-Knjaževac-Zaječar-Bor-Prahovo, kojim se obezbeđuje snabdevanje Istočne Sr-bije, a ti me i područja Stare planine;

uvođenje integralnog upravljanja otpadom, sa odlaganjem otpada na regionalnu deponiju za Timočki i Pirotski okrug; uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine;preispiti vanje visine naknada za komercijalno korišćenje prostora i prirodnih vrednosti Parka prirode, radi obezbeđenja sredstava za zašti tu parka i kompenzacija lokalnom stanovništvu za ograničenja režima zašti te prirodnog nasleđa i resursa.

Prostornim planom Stare planine predviđen je model upravljanja održivim razvojem i zašti tom ovog planinskog područja, sa odgovarajućim insti tucionalno-organizacionim aranžmanom i uključivanjem svih ključnih učesnika/aktera u proces upravljanja.

Uporedo sa izradom prostornog plana, urađen je i Izveštaj o Strateškoj proceni uti caja Prostornog plana Parka prirode i turisti čke regije Stara planina na životnu sredinu (dalje: Izveštaj o SPU; slika 35). U Izveštaju o SPU zaključeno je da će značajni poziti vni efekti re-alizacije Prostornog plana Stare planine biti naročito ispoljeni u okviru:

zašti te i unapređenja stanja prirode i životne sredine (prezentacija prirodnih dobara, povećanje agrobiodiverziteta, očuvanje raznovrsnosti predeonih ti pova, sman-jenje emisije gasova, rizika od poplava i dr);očuvanja, prezentacije i adekvatnog korišćenja prirodnog i kulturnog nasleđa; ukupnih ekonomskih efekata i ravnomernog povećanja zaposlenosti lokalnog stanovništva u domenu turizma, poljoprivrede i drugih komplementarnih delat-nosti ;unapređenja i zašti ta zdravlja stanovništva i stvaranje uslova za odmor i rekrea-ciju i dr.

Zaključeno je da po konceptu disperznog razvoja i izgradnje koji je primenjen na naj-većem delu područja Prostornog plana Stare planine (na oko 88% površine) ni jedno plan-sko rešenje neće generisati značajan dugotrajan nepovoljan uti caj na životnu sredinu, koji se ne može držati pod kontrolom.

Usled ugrađenih rešenja Master plana za turisti čki rizort Jabučko Ravnište-Leskova, došlo je do povećanja smeštajnih kapaciteta u planinskoj zoni sa 20.950 na ukupno 43.311 ležaja, u odnosu na zadržanih 20.250 ležaja u podplaninskoj zoni.


Time je na području turisti čke regije Stara planina predviđen maksimalan kapac-itet od ukupno 63.561 ležaja, blizu maksi-malnog kapaciteta svih skijališta od 68.500 jednovremenih alpskih skijaša.

U Izveštaju o SPU zaključeno je da je na manjem delu područja Prostornog plana Stare planine (na oko 12% površine) prime-njen koncept izrazite koncentracije izgrad-nje u turisti čkom rizortu Jabučko Ravnište sa nepovoljnim dugotrajnim uti cajima na prirodu i životnu sredinu, posebno u pogle-du vodosnabdevanja, odvođenja otpadnih voda, pristupnog i internog saobraćaja, eliminisanja čvrstog komunalnog otpada, elektrosnabdevanja i smeštaja zaposlenih, kvaliteta života lokalnih zajednica (usled neravnomernog razmeštaja radnih mesta, dominantnog učešća zaposlenih iz daljeg okruženja područja i dr), koje je znatno teže kontrolisati nego u slučaju koncepta disper-znog razvoja koji više odgovara zašti ćenom prostoru Stare planine.

Polazeći od ti h zaključaka, ovom strate-škom procenom uti caja utvrđena je obave-za izrade SPU za urbanisti čki plan turisti čk-og rizorta Jabučko Ravnište/Leskova.

Zaključci strateške procene uti caja Pro-stornog plana Stare planine jasno ukazuju da je neophodno preispiti vanje planskih re-šenja utvrđenih sektorskim planom za turi-sti čki rizort Jabučko Ravnište/Leskova.

Slika 35.Procena uti caja planiranog razvojaturizma na prirodno nasleđe i životnu sredinu

Izvor: Insti tut za arhitekturu i urbanizam Sr-bije, Strateška procena uti caja Prostornog plana Parka prirode i turisti čke regije Stara planina na životnu sredinu, decembar 2007


REZIME DRUGOG DELA

U Srbiji se izuzetno neracionalno koriste svi prirodni resursi i svi vidovi energije. Brzo iscrpljivanje klasičnih energetskih izvora, eksploatacijaosnovnog energet-skog izvora − niskokaloričnog uglja, koja je skopčana sa ugrožavanjem životne sredine, kao i neracionalna proizvodnja i potrošnja energije, doveli su do osetnog pogoršanja energetske situacije u našoj zemlji. Srbija značajno zaostaje za razvi-jenim zemljama u pogledu energetske efi kasnosti i primene obnovljivih izvora energije (OIE).

Obnovljivi izvori energije eksploati šu se skoro istom brzinom kojom se i obnavljaju. Oni su naizgled neiscrpni izvori energije, ali su istovremeno ograničeni u pogledu intenziteta mogućeg korišćenja. Bitna karakteristi ka OIE je da su to „čisti ” izvori energije, koji značajno doprinose smanjenju zagađenja vazduha, vode i zemljišta. Povećano korišćenje OIE doprineće povećanju pouzdanosti snabdevanja energi-jom, uspostavljanju održivog razvoja energeti ke i poboljšanju standarda života.

U Srbiji postoje sledeći potencijali u obnovljivim izvorima energije: geotermalna i solarna energija, energija iz biomase; energija vetra i vode itd. Potencijal obnov-ljivih izvora energije kojima Srbija raspolaže nije dovoljno veliki da bi omogućio eliminisanje dosadašnjih problema u snabdevanju, ali može da ublaži uvoznu zavisnost naše zemlje. Energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Srbiji procenjuje se na preko 3 M t.en. godišnje. Svi OIE mogu efi kasno da se koriste u turizmu, naročito za disperzno razmeštene turisti čke kapacitete na ruralnom i planinskom području. Planiranje i primena energetske efi kasnosti u turizmu jeste način da se smanji potrošnja energije za potrebe transporta, grejanja, hlađenja i venti lacije objekata i različiti h sadržaja.

Putevi kulture odražavaju dinamične socijalne, ekonomske, politi čke i kulturne razvojne procese i kretanja ljudi koja su generisala kulturni diverzitet, multi di-menzionalnu i konti nuelnu razmenu dobara, ideja, znanja i vrednosti među lju-dima, državama, regijama i/ili konti nenti ma u dužem vremenskom periodu na prostoru rute, a moguće ih je reprezentovati kulturnim, prirodnim, istorijskim i nematerijalnim nasleđem i proprati ti kompleksnijim, svestranijim i preciznijim tumačenjem istorije.

Imajući u vidu da osamnaest rimskih imperatora rođenih na teritoriji današnje Srbije predstavlja peti nu ukupnog broja svih rimskih careva i najveći broj rimskih imperatora rođenih van Italije, pokrenut je projekat Iti nerarium Romanum Serbi-ae, ili Putevima rimskih imperatora po Srbiji. Osnovna ideja projekta je da se sva carska mesta na teritoriji Srbije, koja su od nemerljivog istorijskog i arheološkog značaja povežu u jednu celinu, kakva je postojala dok je Rimsko carstvo bilo na obalama Dunava. Cilj nije da se Rimljani predstave kao zavojevači i ratnici, već kao visokorazvijena civilizacija koja je oplemenila područje Srbije. Jedan od lokaliteta


na tom putu je anti čki grad Viminacijum, glavni grad rimske provincije Mezije Superior, u kasnoj anti ci provincije Mezije Prime.

Svoj jedinstveni naučni značaj Viminacijuma duguje anti čkim ostacima iznad kojih nema savremenog naselja. Zbog toga je na primeru Viminacijuma moguće istra-žiti i prezenti rati ceo rimski grad u svim njegovim segmenti ma. Viminacijum može da posluži kao primer održive zašti te arheološkog lokaliteta i turisti čke desti naci-je. Na prostoru arheološkog lokaliteta podignut je Arheološki park Viminacjium za samo 6 godina i formiran turisti čki proizvod „Anti čki grad i vojni logor Viminaci-jum”. U 2008. godini ovaj lokalitet poseti lo je 55.000 poseti laca kopnom i 10.000 inostranih poseti laca Dunavom. Ambicija idejnih tvoraca turisti čke desti nacije je da do 2011. godine broj turista naraste na oko 100.000, a da tokom 2013. godine svih 200.000 turista poseti arheološki park Viminacijum.

Savremeni pristup održivom razvoju planinskih područja zasniva se na omoguća- vanju kvalitetnijeg života i privređivanja lokalnog stanovništva, stvaranju uslova za odmor i rekreaciju urbanog stanovništva i obezbeđenju zašti te i prezentacije (prirodnih i kulturnih) predela i nasleđa. Smatra se da su ključni strateški ciljevi integralnog razvoja, zašti te i uređenja planinskih turisti čkih regija: zaustavljanje procesa depopulacije i odseljavanja stanovništva; razvoj disperzno-koncentrisane mreže naselja; restrukturisanje i diverzifi kacija ekonomskih akti vnosti , u prvom redu turizma i komplementarnih akti vnosti , radi povećanja zaposlenosti i obez-beđenja dopunskih prihoda stanovništva; povećanje konkurentnosti planinskog turizma razvojem celogodišnje ponude; unapređenje i specijalizacija poljoprivre-de prilagođeno zahtevima razvoja turizma; zašti ta prirode i sanacija degradiranih prostora; korišćenje obnovljivih izvora energije i dr.

Razvojna ograničenja u planinskim područjima Srbije uključuju: ekonomsku, politi čku i prostornu marginalnost; eksterno usmeravanje razvoja; nepovoljnu de-mografsku i obrazovnu strukturu i emigraciju stanovništva; konfl ikte u korišće-nju prostora i upravljanju zašti tom i razvojem planinskih područja; ugrožavanje ekonomskog, socijalnog i kulturnog integriteta i egzistencije planinskih lokalnih zajednica; saobraćajnu izolovanost, infrastrukturnu neopremljenost i nerazvijenu mrežu javnih službi; nekontrolisan razvoj turizma i dr.

U našoj praksi planiranja i razvoja planinskih turisti čkih područja korišćeni su dobri primeri iz evropske prakse, a naročito za područja koja su ostvarila konti nuitet u razovju i efi kasno upravljaju razvojem turizma i zašti tom nasleđa i osetljivih planinskih ekosistema. To se, u prvom redu, odnosi na dobre primere iz prakse ra-zvoja alpskih turisti čkih regija, u kojima su posti gnuti najbolji rezultati u održivom razvoju planinskog područja i održivog turizma. Polazeći od potencijala, planinska područja Srbije ne mogu da dosti gnu atrakti vnost i nivo razvijenosti planinskih područja Austrije, ali sigurno mogu da se približe u pogledu očuvanosti prirodnog nasleđa i kvaliteta usluge i ponude u prostoru u nekoliko visokoplaninskih tuirsti č-kih desti nacija (na Staroj planini, Kopaoniku, Šarplanini i dr).


Prostornim planom parka prirode i turisti čke regije Stara planina ostvareni su osnovni principi održivog razvoja planinskog područja: envajeronmentalna podob-nost (razvoj turizma i komplementarnih delatnosti koji je prilagođen području sa izuzetnim prirodnim nasleđem i resursima), ekonomska isplati vost i socijalna pri-hvatljivost (zašti ta lokalnih intresa, poboljšanje uslova života i rada akti vnim uklju-čivanjem lokalnog stanovništva u turisti čku ponudu i zašti tu prirode). U strateškoj proceni uti caja ovog plana na životnu sredinu zaključeno je da, usled koncepta disperznog razvoja koji je primenjen na najvećem delu područja (na oko 88% po-vršine), ni jedno plansko rešenje neće generisati značajan dugotrajan nepovoljan uti caj na životnu sredinu, izuzev turisti čkog rizorta Jabučko ravnište sa izrazito kon-centrisanom izgradnjom turisti čkih sadržaja i infrastrukture.


Koje su posledice prekomerne potrošnje energije? Koji su osnovi problemi i osnovne karakteristi ke potrošnje energije u Srbiji?

Na čemu se zasniva održiva proizvodnja i potrošnja energije?

Koji su obnovljivi izvori energije i koja su ima osnovna svojstva? Analizirajte sve obnovljive izvore enrgije i primere njihove primene. Opredelite se za jedan ili kombinaciju nekoliko obnovljivih izvora energije i objasnite za koje energetske potrebe bi ih koristi li u izabranom/svom turisti čkom objektu ili kompleksu.

Kako može da se defi niše put kulture? Koji su osnovni elementi na kojima se zasniva put kulture?

Proučite evropske puteve kulture i uporedite sa Putem rimskih imperatora. Da li tema, sadržaj i ostali elementi tog puta mogu da zadovolje kriterijume za evropski put kulture?

Analizirajte primer arheološkog nalazišta Viminacijum (www.viminacium.org.rs). Koje bi akti vnosti predložili i inicirali za edukaciju mladih o anti čkom nasleđu Srbije i za njihovo uključivanje u razvoj arheološkog parka Viminacijum i drugih lokaliteta na Putu rimskih imperatora?

Proučite i objasnite izazove održivog razvoja planinskih područja.

Analizirajte i prezenti rajte ključna ograničenja održivog razvoja na jednom planinskom području Srbije, naročito ograničenja i probleme upravljanja održivim razvojem.

Proučite standarde i kriterijume održivog razvoja planinskih turisti čkih centara. Analizirajte i uporedite standarde za lokaciju i kapacitet planinskog turisti čkog centra i transport turista na primeru turisti čkih centara u Srbiji, npr. Kopaonika i Zlati bora. Kako ocenjujete ostvarene standarde u ta dva centra u odnosu na primere u Udžbeniku?


Uporedite primer planskog osnova za Park prirode i turisti čku regiju Stara planina sa delom III 2.1. i III 2.2.3. Udžbenika. Objasnite kako bi trebalo da se usklađuje planski osnov i koja je uloga strateške procene uti caja na živtnu sredinu za us-meravanje i upravljanje održivim razvojem turizma na zašti ćenom planinskom području Stare planine?

III DEO

UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA

Ciljevi poglavlja:

Razumeti značaj i ulogu zakonskog osnova za upravljanje

održivim razvojem

Upoznati i razumeti kompleksnost i fl eksibilnost efi kasnog

upravljanja održivim razvojem i, u ti m kvirima, upravljanja

održivim razvojem turizma – koordinaciju i integrisanje

planskog osnova, multi sektorski pristup, različite podrške,

informisanje i kooperaciju aktera

Razumeti značaj i ulogu zakonskog i planskog osnova i

usvojiti instrumente kontrolnog sistema za upravljanje

zašti tom životne sredine i održivim razvojem turizma

Upoznati i razumeti značaj dobrovoljnih instrumenata

upravljanja zašti tom životne sredine za održivi turizam

Upoznati i usvojiti bazne indikatore zašti te životne sredine

i održivog razvoja turizma

187UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA

III UPRAVLJANJE ODRŽIVIM RAZVOJEM TURIZMA

1. UPRAVLJANJE I USMERAVANJE ODRŽIVOG RAZVOJA

1.1. UPRAVLJANJE I USMERAVANJE RAZVOJA

Upravljanje (regulacija) razvojem označava sistem legiti mnog uti canja na ponašanje pojedinaca i društvenih/interesnih grupa prema prethodno postavljenim ciljevima dru-štvene zajednice.

Usmeravanje razvoja obuhvata objedinjen i koordiniran sistem kontrole primene regulacija „od gore prema dole” i „od dole prema gore”.

Za funkcionisanje ovih sistema neophodno je defi nisanje uloge i odnosa različiti h upravljačkih mehanizama (države, tržišta, planiranja i dr).

Ključnim upravljačkim problemom današnjice smatra se usklađivanje odnosa uloge države i tržišta.

Posle perioda deregulacije, deplanifi kacije i decentralizacije sedamdeseti h i osam-deseti h, početkom devedeseti h godina 20. veka u razvijenim državama zapada, pre svega u Evropskoj uniji, počelo je jačanje regulati vne uloge države, selekti vne replani-fi kacije i recentralizacije u odlučivanju.

U situaciji kada nije izgrađen društveni konsenzus o novom modelu upravljanja i usmeravanja razvoja preovlađuje orijentacija ka „srednjim” rešenjima. To je usme-renje ka uravnotežavanju instrumenata iz raznih upravljačkih mehanizama i razvoju selekti vnog planiranja, na relaciji:

jaka država zdravo tržište sistem selekti vnog planiranja.

Posle perioda osporavanja potrebe i legiti mi-teta planiranja, smatra se da je planiranje jedan od glavnih upravljačkih mehanizama za arti kula-ciju kontrole i konsenzusa i za održavanje stabil-nosti politi čkih, ekonomskih, socijalnih i ekološ-kih sistema (Vujošević, 1996).

Smatra se da je relati vizacija (usaglašavanje, neutralisanje, minimiziranje) konfl iktnih ciljeva i interesa jedan od osnovnih zadataka upravljanja i usmeravanja razvoja.

To se naročito potvrđuje u uslovima velike svetske krize na kraju prve decenije 21. veka, kada jača regulati vna i kontrolna uloga država (intervencije javnog budžeta i začeci državnog planiranja privrednog razvoja) u odnosu na slobodno i samoregulišuće tržište.


Mogućnosti za rešavanje konfl ikata u direktnoj su zavisnosti od odnosa moći, odnosno vrste moći koja se koristi (sila, manipulacija, ubeđivanje ili autoritet). Kontrolna dimenzija planiranja i drugih upravljačkih mehanizama naglašena je u slučaju destruktivne uloge konflikata i represivne upotrebe moći.

Sličnosti najnovije faze razvoja kapitalističkih i dru-štava sa visokim učešćem neformalne/sive ekonomije i nedovoljne/neplanske urbanizacije su u dominaciji transnacionalnih kompanija i korporacija, u prvim, i monopolističkih organizacija i nacionalnih preduzeća, u drugim, u odnosu na tržište, planiranje i uticaj javno-sti . Manifestuje se njihovom dominacijom, u sporazumu sa državnim aparatom, u defi ni-sanju načina i uslova korišćenja prostora i resursa (ibid).

U uslovima asimetrije moći, kada dominiraju državne i korporacijske (ili monopolske) strukture, u planiranju može da prevagne politi čka dimenzija za potrebe svojevrsne mani-pulacije (pojava „pseudo-planiranja”) u situacijama kada planovi: (i) sadrže široko prihva-ćene ciljeve za prikrivene namere koje su za javnost (ili jedan njen deo) manje prihvatljive; (ii) označavaju simboličko uveravanje ili odgovor na politi čku kriti ku da će se nešto uraditi , bez stvarne namere da se planirano realizuje; i (iii) predstavljaju sredstvo za animaciju ili pregovaranje. U procesu planiranja neće uvek biti obezbeđena potrebna komunikacijska interakti vnost, bilo zbog zahteva za racionalnošću i efi kasnošću planiranja ili, neretko, zbog intervencije države kojom se komunikacija ograničava i informacijama delimično manipu-liše javnost, a odluke donose u zatvorenim upravljačkim sistemima van vidokruga javno-sti . To ne znači da u nekim situacijama i „pseudo-planiranje” i ograničavanje komunikacije neće biti u opštem/javnom interesu za realizaciju projekata značajnih za širu društvenu zajednicu (Rees, 1994).

Po negati vnim posledicama na održivi razvoj jed-nako nepovoljna je situacija odloženog planiranja, po-znati ja kao „neodlučivanje”, koja se manifestuje one-mogućavanjem legiti misanja i odlaganjem rešavanja problema za koje državni aparat iz bilo kog razloga ocenjuje da je „pretežak” (ibid). Produženo trajanje „neodlučivanja” može da iriti ra vlasnika zemljišta ili re-sursa da donese odluku o njegovom korišćenju suprot-nu zakonskim i planskim normama i procedurama.

Demokrati zacija upravljanja i usmeravanja razvo-ja podrazumeva uključivanje aktera održivog razvoja u proces odlučivanja. Time se obezbeđuje legiti mitet planiranja i efi kasnija implementacija planskih ciljeva i odluka, odnosno ostvarivanje održivog razvoja i sma-njenje korupcije i manipulacije!


Drugim rečima, efi kasnost i uspešnost usmeravanja i upravljanja održivim razvojem zavisiće u mnogome od stvarne rešenosti društvene zajednice i države, kao reprezenta interesa zajednice, da ciljeve, koncept i politi ke sprovede odgovarajućim sredstvima i podrškama, kao i od rešavanja nekih od ključnih problema savremenog društva: načina rešavanja konfl ikata, neravnoteže u raspodeli ekonomske i politi čke moći i sistema poli-ti čkog odlučivanja koji može da pomiri javni i legiti mne individualne interese.

1.2. ZAKONSKI OKVIR I OSNOV ODRŽIVOG RAZVOJA

Legislati vnim okvirom (ustavom) i osnovom (zakonima) određuje se sistem upra-vljanja i usmeravanja razvoja i, u ti m okvirima, održivi razvoj i sistem planiranja.

Značajno je pitanje realnosti ustavnih i zakonskih rešenja, situiranosti i organizacije sprovođenja zakona.

U zemljama Evropske unije postoje značajne razlike između prostorno - planskih sistema usled razlika u geografskim uslovima (veličini i gustini naseljenosti), istorijske i kulturološke uslovljenosti, nasleđenih matrica namene zemljišta, stepena urbanog i ekonomskog razvoja, političkih i ideoloških aspiracija. Sličnosti se ispoljavaju u pogledu doslednosti u priznavanju značaja postavljanja okvira za politike i procedure u korišćenju prostora, zaštiti životne sredine i održivog razvoja i relacijama u odnosu na šire socijalne i ekonomske ciljeve.

Većina evropskih zemalja ustanovila je zakonske osnove planiranja još u prvoj polovini 20. veka, koje su postepeno proširivane uključivanjem pitanja zašti te životne sredine i održivog razvoja i drugih relevantnih pitanja očuvanja specifi čnih područja značajnih za razvoj pojedinih zemalja. Legislati vni okvir, utvrđen ustavnim rešenjima o osnovnim i posebnim pravima u odnosu na razvoj, kvalitet življenja i životne sredine i vlasništvo nad nepokretnosti ma (zemljištem i objekti ma), uti če na strukturu, prioritete i operati vnost planiranja. Značajna su ustavna rešenja pojedinih zemalja kojima se pre-ciziraju obaveze u odnosu na kompenzacije za pogoršanje (štete) i poboljšanje (koristi ) uslova korišćenja i vrednosti nepokretnosti .

I pored znatnih razlika u pogledu broja, kompleksnosti i nivoa donošenja zakonskih osnova u zemljama Evropske unije, mogu da se izdvoje tri osnovne kategorije zakon-skog osnova sistema prostornog i envajeronmentalnog planiranja (The EU compendium of spati al planning systems and policies, 1997) specifi čne po:

osnovnom zakonu na nacionalnom nivou, gde pravnu sigurnost i konti nuitet obezbeđuje dugotrajna primena osnovnih zakonskih rešenja, a fl eksibilnost planskih i kontrolnih sistema omogućena je njihovim prilagođavanjem razvojnim promenama putem široko primenjenog sekundarnog zakonodavstva (uredbe, regulacije, ukazi i sl) i instrumenata ustanovljenih zakonom (direkti ve koje imaju snagu zakona i dr);


osnovnom zakonu na nacionalnom i više zakona na regionalnom nivou (u Nemačkoj, Austriji, Belgiji i Španiji), gde je pristup regulaciji sličan kao kod pre-dhodne kategorije; a razlike se ispoljavaju u pogledu usklađenosti zakonskih os-nova zavisno od raspodele nadležnosti po nivoima upravljanja (od usklađenog i integrisanog zakonskog osnova u Nemačkoj, do relati vno autonomnog i neinteg-risanog regionalnog u odnosu na nacionalni zakonski osnov u Belgiji);

velikom broju nekodifi kovanih zakona, akata, dekreta i regulacija, tako da je teško identi fi kovati sistem planiranja i obezbediti primenu dezintegrisanih zakonskih rešenja (u Grčkoj, Italiji i Portugalu).

Ustavom Republike Srbije (2006) garantovano je svakome pravo na zdravu životnu sredinu.

Data je mogućnost ograničavanja (zakonom) oblika korišćenja i raspolaganja zemljištem u privatnoj svojini, radi sprečavanja štetnih uti caja na životnu sredinu. Nije data mogućnost, ni obaveza utvrđivanja kompenzacija vlasnicima zemljišta za ustanov-ljena ograničenja.

Utvrđeno je da su prirodni resursi i dobra od javnog interesa u državnoj (javnoj) svojini i da se mogu koristi ti samo pod uslovima propisanim zakonom. Utvrđena je obaveza svih da čuvaju prirodno, kulturno, istorijsko i naučno nasleđe, kao i obaveze svih nivoa upravljanja u vezi s ti m. Među utvrđenim nadležnosti ma Republike su da zakonskim osnovom uređuje i usmerava održivi razvoj, sistem zašti te i unapređenja životne sredine, organizaciju i korišćenje prostora, a od planskog osnova da donosi samo Plan razvoja i Prostorni plan Republike Srbije.

Zakonski osnov u Srbiji izuzetno je ekstenzivan. Problemati ku uređenja prostora, zašti te životne sredine, resursa i nasleđa i održivog razvoja neposredno i posredno reguliše više od 40 zakona.

Zakonski osnov u direktnoj ili indirektnoj vezi sa uređenjem prostora, zašti tom životne sredine, resursa i nasleđa i održivim razvojem, uključujući održiv razvoj tur-izma, u Srbiji čine sledeći zakoni i grupe zakona o:

planiranju i izgradnji prostora,

zašti ti životne sredine – zašti ti životne sredine, strateškoj proceni uti caja na životnu sredinu, proceni uti caja na životnu sredinu i drugi doneti i zakoni u pripremi;

zašti ti nasleđa – zašti ti prirode, nacionalnim parkovima i kulturnim dobrima;

zašti ti i korišćenju prirodnih resursa – poljoprivrednog zemljišta, šuma, voda, o rudarstvu, organskoj proizvodnji i organskim proizvodima, poljoprivredi i rural-nom razvoju;

turizmu – turizmu, banjama i javnim skijališti ma;

infrastrukturnim sistemima – javnim putevima, železnici, energeti ci, prirodnom gasu, telekomunikacijama i poštanskim uslugama;


javnim službama – obrazovanju i vaspitanju (predškolskom, osnovnom, srednjem i visokom obrazovanju), kulturi, zdravstvenoj, dečijoj i socijalnoj zašti ti ; komunalnim delatnosti ma; poreskom sistemu (paket zakona); koncesijama; eksproprijaciji; državnom premeru i katastru nepokretnosti ; slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja i dr. (videti : www.parla-ment.gov.rs).

Zakon kojim se uređuje prostorno planiranje i uređenje prostora trebalo bi da bude osnovni zakon kojim se obezbeđuje planski osnov i implementacija održivog razvoja teritorije i naselja. U Zakonu o planiranju i izgradnji iz 2003. godine deklarati vno se pominje održivi razvoj, među načelima za uređenje prostora. Problem je što se taj za-kon ne bavi uređenjem i zašti tom prostora, već je fokus na izgradnji prostora i lega-lizaciji neplanski/bespravno izgrađenih objekata. Zbog toga ovaj zakon ne obezbeđuje efi kasnost planskog uređenja i zašti te prostora, a samim ti m ni osnov za održivi razvoj teritorije i naselja.

Čini se da, iz aspekta održivog razvoja i uređenja prostora, još nepovoljnija rešenja nudi novi zakon koji je u proceduri razmatranja i donošenja. Osnovni fokus tog zakona jeste građevinsko zemljište, to jest stavljanje u promet građevinskog zemljišta u javnoj/državnoj svojini, i izgradnja objekata, to jest što lakše dobijanje odobrenja za izgradnju, a sve zarad navodnog privlačenja stranih investi tora. Zakon koji ne šti ti javni interes u korišćenju i izgradnji prostora, a ti me ni sve resurse u prostoru, ne može da predstavlja zakonski osnov za planiranje i ostvarivanje održivog razvoja.

U domenu zašti te životne sredine donet je 2004. godine sistemski Zakon o zašti ti životne sredine sa tri prateća zakona o: strateškoj proceni uti caja na životnu sredinu, proceni uti caja na životnu sredinu i integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine (više u delu III 2.2.3. Udžbenika). Zakonom o zašti ti životne sredine, po ugledu na regulati vu evropskih zemalja, uspostavljen je integralan sistem zašti te životne sredine i mere i instrumenti za održivo upravljanje i zašti tu prirodnih resursa i nasleđa. Zakonom je utvrđeno da Prostorni plan Republike Srbije i Nacionalna strate-gija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara predstavljaju nacionalni planski os-nov za održivo korišćenje i zašti tu prirodnih resursa i prirodnih dobara (nasleđa), dok prostorno planiranje predstavlja planski osnov za inetgrisanu zašti tu životne sredine, prirodnih resursa i dobara.

Zakonima o planiranju i izgradnji prostora i zašti ti životne sredine nisu u dovoljnoj meri uspostavljene obaveze koordinacije planiranja i usmeravanja korišćenja i zašti te prostora i životne sredine. Istovremeno, nedostaju obaveze i propozicije za koordinaciju sektorskog sa prostornim i envajeronmentalnim planiranjem i usmeravanjem održivog razvoja.


Zakonom o poljoprivrednom zemljištu iz 2006. godine zabranjuje se korišćenje obradivog zemljišta I-V katastarske klase za nepoljoprivredne namene. Izuzetak su po-šumljavanje i zatravljivanje IV i V katastarske klase zemljišta i javni interes. Javni interes utvrđuje se na osnovu prostornog i/ili urbanisti čkog plana, na primer za pretvaranje poljoprivrednog u građevinsko zemljište. U slučaju promene namene predviđeno je plaćanje naknade – jednokratne naknade u visini 50% tržišne vrednosti poljoprivrednog zemljišta za trajnu prenamenu, ili na godišnjem nivou u visini od 10% tržišne vrednosti za prenamenu na određeno vreme.

Zakonom o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima (2006) uveden je sistem ekološkog upravljanja proizvodnjom kojim se unapređuje biodiverzitet, kruženje ma-terije, biološka akti vnost zemljišta i zašti ta životne sredine.

Zakonom o šumama iz 1996. godine zabranjeno je korišćenja šumskog zemljišta za druge namene i krčenje šuma, s ti m da su defi nisani izuzeci u vezi sa objekti ma u funkciji gazdovanja šumama, unapređenjem stanja, korišćenja i zašti te svih funkcija šuma, kao i sa zahtevima javnog interesa i rešenjima utvrđenim prostornim planom. U slučaju pro-mene namene propisana je obaveza plaćanja desti mulati vne naknade za iskrčenu šumu u visini njene petostruke vrednosti .

Zakonom o eksproprijaciji iz 1995. godine (dopunjen 2009. godine) utvrđeno je pra-vo eksproprijacije i ograničavanja svojine na nepokretnosti ma zarad javnog interesa, koji može da se utvrdi za potrebe eksploatacije energetskih i mineralnih sirovina, izgradnje infrastrukturnih i komunalnih objekata, objekata javnih usluga i uprave i dr, pod uslo-vom da je prostornim i urbanisti čkim planom prostor predviđen, odnosno rezervisan za navedene namene.

Zakonom o koncesiji iz 2003. godine utvrđeni su uslovi, obaveze i postupak pod ko-jim nadležni državni organ može da ustupi pravo korišćenja prirodnih resursa, dobara u opštoj upotrebi ili obavljanja delatnosti od opšteg interesa domaćem ili stranom licu na određeno vreme – do 30 godina, uz plaćanje koncesione naknade. Predmet koncesije mogu da budu: mineralne sirovine; svi infrastrukturni, komunalni, zdravstveni i sport-sko-rekreati vni objekti ; kao i resursi i objekti od značaja za razvoj turizma. Kada se radi o turisti čkim resursima i objekti ma u članu 5. Zakona utvrđeno je da se na koncesiju može dati : „uređivanje, obnavljanje i korišćenje obala reka i jezera; korišćenje termalnih izvora u zdravstvene i proizvodne svrhe; izgradnja objekata, rekonstrukcija, moderniza-cija i korišćenje postojećih objekata u banjama, područjima sa prirodno-lekoviti m svo-jstvima i drugim prirodnim vrednosti ma radi njihovog korišćenja; izgradnja, održavanje i korišćenje objekata turisti čke infrastrukture ili njihova rekonstrukcija, modernizacija, održavanje i korišćenje”. Jedine odredbe ovog zakona koje se indirektno mogu dovesti u vezu sa održivim razvojem odnose se na obavezu koncesionara da koristi resurse, gradi objekte i obavlja delatnost u skladu sa propisima kojima se uređuje prostorno i urbani-sti čko planiranje i zašti ta životne sredine.

Zakonom o turizmu iz 2005. godine deklarati vno se pominje održivi razvoj i integral-no planiranje razvoja turizma, među načelima za razvoj turizma. Problem je što se na-


vedena načela ne obezbeđuju i ne razrađuju ostalim odredbama tog zakona, niti seku-ndarnim zakonodavstvom, tako da nisu primenjena ni u praksi razvoja turizma. Zakonom je utvrđeno da se integralno planiranje obezbeđuje Prostornim planom Republike Srbije i Strategijom razvoja turizma Republike Srbije, koja se realizuje programima integralnog razvoja turizma i razvoja posebnih vidova turizma. Time su, bar na nacionalnom nivou planiranja i upravljanja, dovedeni u vezu strateški prostorni i sektorski plan. U primeni je odredba zakona da se u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije i Strategijom razvoja turizma Republike Srbije mogu utvrđivati prostori od značaja za razvoj turizma. U načelima se s pravom navodi potreba koordinacije javnog i privatnog sektora na una-pređenju razvoja turizma, ali i to deklarati vno. U praksi nije ostvarena ni međusektorska koordinacija na republičkom nivou upravljanja, niti među ključnim akterima u sektoru turizma. Ovaj zakon u proteklom periodu nije doveden ni u kakvu vezu sa paketom zako-na o zašti ti životne sredine. Ne sadrži odredbe kojima se dovode u vezu: razvoj turizma, uti caji turizma na životnu sredinu i okruženje, prevencija i smanjenje ti h uti caja. Drugim rečima, ovim zakonom nije obezbeđen zakonski osnov za održivi razvoj turizma.

Novim Zakonom o turizmu od 13. maja 2009. godine i dalje se među načelima za razvoj turizma deklarati vno pominje održivi razvoj turizma, ali se umesto integralnog planiranja razvoja turizma govori o integralnom razvoju turizma. To već ukazuje na nera-zumevanje zakonodavca da je integralni razvoj = održivi razvoj turizma.

U odnosu na prethodni, novi zakon je već na prvom koraku retrogradan, jer se više ne pominje integralno planiranje, već se planiranje razvoja turizma zakonskim odred-bama svodi samo na sektorsko planiranje koje nije na adekvatan način dovedeno u vezu sa ostalim oblicima planiranja. Pod nazivom „integralno planiranje” ustanovljen je sledeći sistem sektorskih planova i programa: Strategija razvoja turizma Republike Srbije, Strategijski marketi ng plan Republike Srbije, strategijski master plan za prioritet-ne turisti čke prostore, program razvoja turisti čkih proizvoda, program razvoja turizma i program promoti vnih akti vnosti . Jedino je za Strategiju razvoja turizma Republike Srbije predviđeno da sadrži analizu uti caja na kulturno nasleđe i prirodna dobra, ali ne i na prostor i životnu sredinu. Strategijski master plan nije ni na koji način doveden u vezu sa zašti tom prostora, životne sredine, resursa i nasleđa, već sa ekonomskom evaluaci-jom turisti čke infrastrukture, turisti čke suprastrukture, saobraćajne mreže i komunalne infrastrukture, kao i procenom ekonomske opravdanosti pojedinačnih i ukupnih inves-ti cija. Drugim rečima, novim zakonom nisu stvoreni ni osnovni preduslovi za upravlja-nje i usmeravanje održivog razvoja turizma. U odredbama novog zakona nigde se ni ne pominje koordinacija sa prostornim i envajeronmentalnim planiranjem i usmeravanjem razvoja. Ni ova verzija zakona nije dovedena u vezu sa setom zakona o zašti ti životne sredine iz 2004. godine, tako da se, osim deklarati vne, ne obezbeđuje fakti čka zašti ta životne sredine i resursa, uključujući i turisti čke resurse.

Novina je načelo povećanja efi kasnosti i odgovornosti u oblasti korišćenja, uprav-ljanja, zašti te i unapređenja turisti čkog prostora. U sušti ni, u fokusu novog zakona jeste proglašenje i izgradnja turisti čkih prostora i objekata i upravljanje građevinskim zemljištem, infrastrukturnim i drugim objekti ma u turizmu.


Indikati van je još jedan zakon, koji nije na napred navedenoj listi zakonskog osnova, a ima indirektnog uti caja na uređenje prostora, zašti tu životne sredine, resursa i nasleđa i održivi razvoj turizma. To je Zakon o fi nansiranju lokalne samouprave iz 2006. go-dine. Prema tom zakonu, osnovni izvorni prihodi jedinica lokalne samouprave ostvareni na njenoj teritoriji jesu naknade za korišćenje i uređivanje građevinskog zemljišta i za zašti tu životne sredine, kao i porez na imovinu i prenos apsolutnih prava. Ostali izvorni prihodi obezbeđuju znatno manji priliv sredstava u javni budžet opšti na i gradova, među kojima i porez na dohodak građana od koga samo 40% ostaje lokalnoj samopravi. To znači da ovakva struktura izvornih prihoda opšti na i gradova ima sti mulati vno dejstvo na izgradnju prostora, a desti mulati vno na zašti tu prostora, resursa, nasleđa i životne sredine. Zbog toga ovaj zakon ima negati van indirektan uti caj na održivi razvoj teritorija opšti na i gradova i održivi razvoj turizma.

Sistem zakona u Srbiji može da se svrsta u kategoriju nekodifi kovanog zakonskog osnova, zbog nedostatka kodifi kacije, realnosti , doslednosti i situiranosti zakonskih re-šenja. Jedna od osnovnih slabosti zakonskog osnova je nerealnost zakonskih rešenja. Zakoni se donose bez procene stvarnih mogućnosti materijalne osnove, organizacije državne i lokalne uprave i socijalne razvijenosti društvene zajednice.

Republika Srbija je dobila donaciju i pomoć (od Švedske vlade i dr) za kodifi kaciju i uvođenje analize i praćenja efekata (troškova i dobiti ) zakonskih rešenja.

Neophodno je uskladiti zakone međusobno i u pogledu obezbeđenja podrške uvođenju i ostvarivanju održivog razvoja i, u ti m okvirima, održivog razvoja turizma.


2. EFIKASNOST UPRAVLJANJA ODRŽIVIM RAZVOJEM

Efi kasnost upravljanja i usmeravanja održivog razvoja u evropskim zemljama obezbeđuje se:

koordinacijom i integrisanjem planskog osnova – opšti h strategija, prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije;multi sektorskim pristupom – primenom kombinacije mera i instrumenata raznih politi ka prema planskim odlukama, tematskim oblasti ma i problemima koji se rešavaju;podrškama – istraživačkom, programskom i insti tucionalno-organizacionom po- drškom i informacionim, monitoring i kontrolnim sistemima; informisanjem i kooperacijom – informisanjem i uspostavljanjem partnerstva/ kooperacije na relacijama: javni – privatni sektor; državne – nezavisne insti tucije i organizacije; nivoi upravljanja – stanovništvo, interesne i ciljne grupe.

2.1. KOORDINACIJA I INTEGRISANJE PLANSKOG OSNOVA

2.1.1. Planski osnov održivog razvoja

Planski osnov uređenja prostora, zašti te životne sredine, resursa i nasleđa i održivog razvoja, uključujući održivi razvoj turizma, defi nišu različite vrste planova, strategija, politi ka i programa u svim oblicima planiranja – ekonomskom, socijalnom, prostornom, envajeronmentalnom i sektorskom, ili granskom planiranju (iz domena poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, saobraćaja, turizma i dr), kao i drugi instrumenti usmera-vanja razvoja.

U Evropskoj uniji i Srbiji strateški planovi (strategije, politi ke, programi) rade se za različite oblike planiranja po pojedinim nivoima upravljanja.

Strateški planovi imaju namenu formiranja opšteg planskog okvira i osnova, koji je indikati van/usmeravajući, i primenjuje se daljom razradom u planovima, strategi-jama i politi kama na istom ili nižim nivoima upravljanja/planiranja. Opšteprihvaćen pristup je da su okviri, principi, kriterijumi i propozicije utvrđeni strateškim planovima obavezujući i da se ne mogu menjati na nižim nivoima planiranja.

OPŠTE STRATEGIJE

Po ugledu na praksu Evropske unije, u Srbiji je u prvoj deceniji 21. veka donet niz opšti h strategija koje imaju direktnog ili indirektnog uti caja na upravljanje i usmerava-nje održivog razvoja. To su, u prvom redu, sledeće dugoročne i srednjoročne strategije:

Nacionalna strategija održivog razvoja,


Strategija za smanjenje siromaštva,

Nacionalna strategija zapošljavanja za period od 2005. do 2010. godine,

Nacionalna strategija za mlade,

Strategija podsti canja rađanja,

Nacionalna strategija o starenju 2006-2015. godine,

Strategija regionalnog razvoja Srbije za period od 2007. do 2012. godine,

Nacionalna strategija privrednog razvoja Republike Srbije od 2006. do 2012. godine,

Strategija razvoja konkurentnih i inovati vnih malih i srednjih preduzeća za period od 2008. do 2013. godine,

Nacionalni program zašti te životne sredine,

Nacionalna strategija upravljanja otpadom i druge strategije i programi.

Osnovni cilj Nacionalne strategije održivog razvoja (2007) jeste uravnotežavanje tri stuba održivog razvoja: održivi razvoj ekonomije, privrede i tehnologije; održivi razvoj društva na bazi socijalne ravnoteže; zašti ta životne sredine i racionalno raspolaganje prirodnim resursima (slika 36).

Slika 36.

Ključni elementi Nacionalne strategije održivog razvoja

Izvor: Vlada Republike Srbije, Nacionalna strategija održivog razvoja, 2007: 5.


Utvrđeni su sledeći prioriteti održivog razvoja Srbije: članstvo u EU do 2017. godine; razvoj konkurentne tržišne privrede i uravnotežen ekonomski rast; razvoj i obrazovanje ljudi, povećanje zapošljavanja i socijalna uključenost; razvoj infrastrukture i ravnome-ran regionalni razvoj, unapređivanje atrakti vnosti zemlje i obezbeđenje adekvatnog kvaliteta i nivoa usluga; i zašti ta i unapređenje životne sredine i racionalno korišćenje prirodnih resursa.

Strategija se zasniva na globalno prihvaćenim principima koji su defi nisani u De-klaraciji o održivom razvoju iz Johanesburga, Milenijumskim ciljevima razvoja UN i Strategiji održivog razvoja EU. To su: međugeneracijska I intrageneracijska solidarnost, otvoreno i demokratsko društvo − učešće građana u odlučivanju, znanje, uključenost u društvene procese, predostrožnost, zagađivač/korisnik plaća, održiva proizvodnja i potrošnja.

U ovoj strategiji, pored opšti h i posebnih sektorskih ciljeva, pažnja je poklonje-na obezbeđenju odgovarajuće insti tucionalne podrške – nacionalna kancelarija i međuministarski savet za održivi razvoj (slika 37), izvorima fi nansiranja prioritetnih projekata u periodu od 2009. do 2013. godine i indikatorima održivog razvoja.

I pored toga, koncepcija održivog razvoja Srbije ostala je suviše uopštena. Iako su u izradi ove strategije korišćene donete opšte i sektorske strategije, ostalo je nejasno ko i kako obezbeđuje njihovu koordinaciju i kako se razrađuje i sprovodi Nacionalna strate-gija održivog razvoja. Sigurno je jedno, održivi razvoj se ne može ostvariti parcijalnim sprovođenjem različiti h strategija.

Slika 37. Šema insti tucionalne podrške sprovođenju Nacionalne strategije održivog razvoja

Izvor: ibid, 2007: 116.


PROSTORNI PLANSKI OSNOV

U prostornom planiranju u Srbiji utvrđena su tri osnovna nivoa planiranja: na-cionalni, regionalni i lokalni nivo. Problem je što za regionalni nivo planiranja nema odgovarajućeg nivoa upravljanja. Prema važećem zakonskom osnovu proces regiona-lnog planiranja odvija se na nacionalnom nivou upravljanja za teritoriju središnje Srbije, na pokrajinskom nivou za teritoriju Vojvodine i na nivou grada Beograda za njegovo metropolitensko područje.

Zakonom o planiranju i izgradnji (2003) utvrđene su sledeće vrste prostornih i urbanisti čkih planova:

prostorni planovi

opšti prostorni planovi (za administrati vno-teritorijalne jedinice) – nacionalni prostorni plan (Prostorni plan Republike Srbije), regionalni prostorni plan i prostorni plan opšti ne,

prostorni plan za područje posebne namene,

urbanisti čki planovi

generalni plan urbanog naselja,

regulacioni planovi – plan generalne regulacije i plan detaljne regulacije,

regulacioni planski instrument - urbanisti čki projekat.

Prema nameni i prostornom obuhvatu u regionalni nivo planiranja svrstavaju se re-gionalni i prostorni plan područja posebne namene, a u lokalni nivo prostorni plan opšti ne i urbanisti čki planovi. U kategoriju strateških planova svrstavaju se svi prostorni planovi i generalni plan urbanog naselja (videti više: Maksin-Mićić, 2007).

Zakonskim osnovom u Srbiji uspostavljena je hijerarhija prostornih i urbanisti čkih planova (slika 38).

Prostorni plan Republike Srbije obavezujući je za sve ostale strateške – prostorne i urbanisti čke planove. Neposredno se razrađuje regionalnim prostornim planovima i prostornim planovima za područja posebne namene.

Prostorni plan za područje posebne namene od nacionalnog značaja obavezujući je planski osnov za regionalni i prostorni plan opšti ne i sve urbanisti čke planove za naselja i turisti čke centre na području posebne namene. Istovremeno se u izradi prostornog plana područja posebne namene uzimaju u obzir planska rešenja svih pomenuti h pla-nova za delove područja i naselja u obuhvatu tog plana.

Regionalni prostorni plan neposredno se razrađuje prostornim planom opšti ne. Kada nije donet regionalni prostorni plan, obavezujući planski okvir i osnov za prostor-ni plan opšti ne predstavlja nacionalni prostorni plan. Prostorni plan opšti ne i prostorni plan područja posebne namene obavezujući su planski osnov za generalni plan naselja i sve regulacione planove za naselja i turisti čke centre u obuhvatu ti h planova. Istovre-meno se u izradi prostornog plana opšti ne uzimaju u obzir planska rešenja urbanisti č-kih planova.


Slika 38.

Hijerarhija i međusobni odnos prostornih i urbanisti čkih planova

Planom generalne regulacije razrađuje se generalni plan urbanog naselja, kao i prostorni plan područja posebne namene i prostorni plan opšti ne za naselje i turisti čki centar koji nije urbani centar.


Planom detaljne regulacije razrađuju se prostorni plan područja posebne namene i prostorni plan opšti ne za turisti čke komplekse, infrastrukturne sisteme i zašti ćena područja, kao i plan generalne regulacije za naselje ili turisti čki centar, te su ovi planovi obavezujući planski osnov za plan detaljne regulacije.

Drugim rečima, hijerarhijom planova ustanovljen je obavezujući odnos između planskih osnova na različiti m nivoima planiranja, ali je uspostavljena i povratna sprega, to jest uti caj planskih odluka sa nižeg nivoa planiranja u toku izrade planskih osnova na višem nivou planiranja.

SEKTORSKI PLANSKI OSNOV Sektorski planski osnov čine razni sektorski/granski planovi, strategije, politi ke i

programi, koji su od znatnog uti caja na ostvarivanje uređenja prostora, zašti te životne sredine, resursa i nasleđa i održivog razvoja, uključujući održivi razvoj turizma.

Uti caji sektorskog planiranja ispoljavaju se direktno ili indirektno, koordinirano ili nekoordinirano u odnosu na opšte strategije, prostorne i urbanisti čke planove i enva-jeronmentalne planove i programe. Samo neki od sektorskih planova, strategija, poli-ti ka i programa imaju prostornu i envajeronmentalnu dimenziju, dok je većina manje određena i njihova usmeravajuća uloga ostvaruje se kriterijumima, principima, pravili-ma i/ili smernicama.

U našoj praksi veći deo sektorskog planskog osnova nije doveden u vezu s pros-torom i životnom sredinom Srbije, tako da usmeravajuću ulogu iz aspekta korišćenja i uređenja prostora i zašti te životne sredine, resursa i nasleđa, to jest održivog razvoja, ostvaruju indirektno ili je uopšte ne ostvaruju.

Sektorski planski osnov u Srbiji čine ili će, prema zakonskom osnovu, činiti u do-menu:

prirodnih resursa i dobara – strategija (za teritoriju Srbije), planovi i programi (za teritoriju pokrajine i opšti ne) održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara;poljoprivrednog zemljišta – osnove zašti te, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta (za teritoriju Srbije, autonomne pokrajine, opšti ne i grada) i Strategija razvoja poljoprivrede Srbije (2005);šuma – opšte osnove (za teritoriju Srbije, šumska područja i nacionalne parkove), posebne osnove (za šume van šumskih područja) i programi (za šume u privatnom vlasništvu) gazdovanja šumama, kao i Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije (2006); voda i vodoprivredne infrastrukture – vodoprivredne osnove (za teritoriju Srbije, doneta 2002. godine i za slivna područja), planovi zašti te od zagađivanja i zašti te od poplava (za slivna područja);saobraćajnih infrastrukturnih sistema – Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine (2007) i programi izgradnje, modernizacije i rekonstrukcije


saobraćajne infrastrukture (srednjoročni i kratkoročni – za državne puteve i žele-zničke pruge za teritoriju Srbije i za lokalne puteve za teritoriju opšti ne);energetskih infrastrukturnih sistema – Strategija razvoja energeti ke Republike Sr- bije do 2015. godine (2005) sa Programom ostvarivanja Strategije razvoja energe-ti ke Republike Srbije do 2015. godine, za period od 2007. do 2012. godine (2007), programi razvoja energeti ke (srednjoročni i kratkoročni za tehničko-tehnološke celine u JP „Elektroprivreda Srbije”) i distribucije električne energije (srednjoročni i dvogodišnji za teritorije opšti na);telekomunikacione infrastrukturne sisteme i poštanski saobraćaj – Strategija razvoja telekomunikacija u Republici Srbiji od 2006. do 2010. godine (2006), Stra-tegija razvoja poštanskih usluga u Srbiji (2008) i programi razvoja ti h sistema; javnih službi – Strategija razvoja socijalne zašti te (2005), Strategija razvoja zdravlja mladih u Republici Srbiji (2006), Strategija razvoja stručnog obrazovanja u Republici Srbiji (2006), Strategija razvoja obrazovanja odraslih u Republici Srbiji (2006), Strategija razvoja sporta u Republici Srbiji za period od 2009. do 2013. godine (2008), Strategija javnog zdravlja Republike Srbije (2009) i programi ra-zvoja javnih službi;turizma – Strategija razvoja turizma Republike Srbije (2006), strategijski master plan za turisti čka područja, programi razvoja turizma i dr;zašti te životne sredine – program (dugoročan za teritoriju Srbije), akcioni i sanacioni planovi (srednjoročni za teritoriju Srbije, pokrajine i opšti ne) zašti te životne sredine;zašti te prirodnog nasleđa – strategija zašti te prirode i prirodnih vrednosti (za teritoriju Srbije), program zašti te prirode (za teritoriju pokrajine i opšti ne), plan i godišnji program upravljanja prirodnim dobrom.

Pored navedenih, zakonskim osnovom još uvek nije ustanovljen sektorski planski os-nov u domenu zašti te kulturnog nasleđa, to jest obaveza izrade strategije i srednjoročnih programa zašti te i prezentacije nepokretnih kulturnih dobara i sl.

Još uvek nisu urađene strategije, planovi i programi održivog korišćenja prirodnih resursa i prirodnog nasleđa/dobara.

Osnove zašti te, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta, koje se donose za teritoriju Republike, pokrajine, opšti ne i grada, usklađuju se sa prostornim i urbanisti čkim planom. Problem je što nisu donete za teritoriju Republike i Autonomne pokrajine Vojvodina, i što je mali broj urađen za teritorije opšti na. Ovim sektorskim planskim osnovom utvrđuju se osnove zašti te, korišćenja i uređenja poljoprivrednog zemljišta i prostorno defi nišu (tekstualno i kartografski) površine poljoprivrednog zemljišta za: navodnjavanje, odvodnjavanje, komasaciju i razvoj (rejonizaciju) poljo-privredne proizvodnje. Značajano je napomenuti da je za ovaj planski osnov predviđena procedura uključivanja javnosti u razmatranje planskih rešenja po ugledu na proceduru javnog uvida u prostorni i urbanisti čki plan. Sprovode se godišnjim programom zašti te, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta.


Strategija razvoja poljoprivrede Srbije (2005) usklađena je sa Strategijom razvoja šumarstva Republike Srbije i Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije. Osnovni cilje-vi i mere ove strategije odnose se na održiv i efi kasan poljoprivredni sektor, smanjenje negati vnih efekata uti caja poljoprivredne proizvodnje na životnu sredinu, održiv ruralni razvoj i dr, tako da predstavlja sektorski planski osnov koji doprinosi održivom razvoju teritorije Republike.

Opšte i posebne osnove i programi gazdovanja šumama, koje imaju dugu tradi-ciju izrade i sprovođenja, prostorno su definisane i sadrže posebne planove, mere i smernice zaštite za prostore zaštićene po različitim osnovama i za šume sa zaštitnom funkcijom (poljoprivrednog zemljišta, voda i dr). Strategijom razvoja šumarstva Repu-blike Srbije (2006) utvrđeni su osnovni ciljevi i mere za održivo gazdovanje šumama, zašti tu biodiverziteta i životne sredine, održivi razvoj privatnog šumarstva u sklopu ru-ralnog razvoja i dr, tako da predstavlja sektorski planski osnov koji doprinosi održivom razvoju teritorije Republike. Predviđena je razrada ove strategije Nacionalnim šumar-skim programom, kao i međusobno usklađivanje niza zakona koji imaju uti caj na sektor šumarstva.

Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije (2002) utvrđena je strategija kori-šćenja i zaštite voda i zaštite od voda. Ovaj sektorski planski osnov usklađen je sa Prostornim planom Republike Srbije. Ovom osnovom utvrđena je obaveza zašti te slivova svih postojećih i planiranih vodoakumulacija. Predviđeno je da se detaljnije mere zaštite definišu posebnim vodoprivrednim osnovama slivova vodoakumulacija. Ovom sektorskom strategijom utvrđene su regulativne, institucionalno-organizacione, finansijske, informacione i druge upravljačke podrške za njenu primenu. Izostalo je, kao i kod zakonskog osnova, identifikovanje i rešavanje pitanja utvrđivanja naknade/kompenzacije za štete usled ograničavanja prava korišćenja i izgradnje zaštićenih i rezervisanih prostora za vodoprivredne potrebe. Istovremeno, ova vrsta obaveze utvrđena je samo za slučajeve kada se voda koristi za hidroenergetske potrebe. Problem je što je u proteklom periodu (osamdesetih godina) urađeno samo 14 ovakvih vodoprivrednih osnova, koje nisu završene ni donete. Po ugledu na praksu Evropske unije i uz podršku evropskih zemalja, u pripremi je izrada planova upravljanja slivnim područjima, koji se usklađuju sa prostornim planovima i envajeronmentalnim planovi-ma i programima.

Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine (2007) usklađena je sa Pro-stornim planom Republike Srbije i evropskim dokumenti ma (npr. sa Belom knjigom „Evropska transportna politi ka za 2010. godinu: Vreme odluke”) i sporazumima, pre svega u pogledu: razvoja Transevropske multi modalne transportne mreže (koridori VII i X i drugi državni pravci), usmeravanja transportnih zahteva ka envajeronmentalno pri-hvatljivijim vidovima saobraćaja (železničkom i rečnom saobraćaju), podizanja kvaliteta usluga, bezbednosti i sigurnosti svih vidova saobraćaja, smanjenja negati vnog uti caja transporta na životnu sredinu, pravičnom određivanju cena u transportu i dr.


Strategija razvoja turizma Republike Sr-bije (2006) relati vno je dovedena u vezu s Prostornim planom Republike Srbije, a znat-no manje sa ostalim planskim osnovom Re-publike.

Fokus ove strategije je na što bržem (srednjoročnom) pozicioniranju Srbije kao turisti čke desti nacije na međunarodnom tržištu.

Predstavlja sektorski planski osnov (slika 39), koji bi, u skladu sa zakonom, trebalo da se razrađuje strategijskim master planom i programima razvoja turizma za turisti čka područja. Predviđeno je da predstavljaju osnov za korišćenje sredstava republičkog budžeta za sufi nansiranje:

potrebnih prostornih i/ili urbanisti - čkih planova i planova razvoja turi-zma; infrastrukturnog opremanja područja, turisti čko-rekreati vne infrastrukture i javnih sadržaja turisti čke ponude; zašti te životne sredine, prirodnih resursa, prirodnog i kulturnog nasleđa; kompleti ranja, unapređenja i intenziviranja korišćenja postojeće turisti čke ponude i promociju turisti čkog područja.

Problem se javlja usled primene pojedinih novih sektorskih planskih instrumenata – kao što su tzv. “master” planovi (videti web sajt: www.merr.gov.rs/dokumenti ). U pro-tekle tri godine urađeno je 12 strategija i master planova za turisti čka područja. Gener-alno se može konstatovati da u ovim strategijama i master planovima preovlađuje sek-torski pristup, bez detaljnije procene envajeronmentalnih, prostornih i sociokulturnih efekata ti h uti caja.

TEHNIČKA DOKUMENTACIJA Tehničkom dokumentacijom utvrđuje se koncepcija, uslovi i način izgradnje i

održavanja objekta. Osnovne vrste tehničke dokumentacije su sledeće:

prethodna studija opravdanosti s generalnim projektom; studija opravdanosti s idejnim projektom; glavni projekat za izgradnju objekta (videti više: Maksin-Mićić, 2007).

Slika 39.

Srtuktura Strategije razvoja turizma Republlike Srbije

Izvor: Horwat Consulti ng Zagreb, Ekonomski fakultet Beograd, Strategija razvoja turizma Republike Srbije, Prvi fazni izveštaj, 2005:1.


Prethodna studija opravdanosti s generalnim projektom radi se za objekte za koje odobrenje za gradnju izdaje nadležno ministarstvo, i to za: transevropske, magistralne i regionalne infrastrukturne sisteme i objekte; visoke brane i akumulacije; nuklearne objekte; pojedine industrijske objekte čiji tehnološki procesi mogu da imaju negati vne uti caje na životnu sredinu; i za sve objekte u zašti ćenom prostoru prirodnog i kulturnog dobra od međunarodnog i nacionalnog značaja i u njihovoj zoni zašti te – kao što su dobra upisana na UNESCO-ovu Listu svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa, prirodna dobra upi-sana na Ramsarsku ili MAB listu, nacionalni parkovi, prirodna i kulturna dobra od izuzet-nog značaja. U poslednju grupu svrstavaju se svi turisti čki objekti i turisti čko-rekreati vna infrastruktura u zašti ćenom prostoru prirodnog i kulturnog dobra od međunarodnog i izuzetnog značaja.

Generalni projekat razrađuje se idejnim i glavnim projektom. Za sve ostale objekte radi se studija opravdanosti s idejnim projektom i glavni pro-

jekat. Na osnovu idejnog projekta dobija se odobrenje za gradnju i radi glavni projekat. Na osnovu glavnog projekta dobija se potvrda o početku izvođenja radova i gradi se ob-jekat. Drugim rečima, zakonskim osnovom uspostavljena je hijerarhija tehničke doku-mentacije.

2.1.2. Koordinacija i integrisanje planskog osnova održivog razvoja

U planskim sistemima evropskih zemalja uspostavljena je hijerarhija (formalnog ili ne-formalnog ti pa) planskog osnova i mehanizmi i procedure usklađivanja i koordinacije pros-tornog, envajeronmentalnog i sektorskog pla-niranja i tehničke dokumentacije (slika 40).

To znači da su okviri (koncepcija, generalna rešenja i smernice) za razvoj i uređenje pros-tora i zašti tu životne sredine, resursa i nasleđa utvrđeni na nacionalnom nivou obavezujući za sektorski planski osnov na istom nivou planiranja i da se razrađuju na regionalnom i lokalnom nivou prostornog i sektorskog planiranja i odgovarajućom tehničkom doku-mentacijom. Isti je odnos i između regiona-lnog i lokalnog nivoa planiranja. Ustanovljenim mehanizmima i procedurama obezbeđuje se i suprotan smer akcija u procesu usklađivanja – od lokalnog ka višim nivoima planiranja.


U tom procesu regionalni nivo planiranja ima presudnu ulogu za horizontalnu – među lokalnim zajednicama i sektorima, i za verti kalnu koordinaciju – među nivoima planiranja.

Koordinacija i integrisanje prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planira-nja i tehničke dokumentacije uspostavlja se zakonskim osnovom, a sprovođenje se obezbeđuje insti tucionalno-organizacionim aranžmanima.

Strateški prostorni planski okvir na nacionalnom nivou u Srbiji obavezujući je za sve ostale nivoe prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planiranja, jer je posebnim zakonom (1996), kojim je donet Prostorni plan Republike Srbije, utvrđena obaveza da se ovaj prostorni plan ostvaruje, odnosno razrađuje drugim prostornim, urbanističkim i sektorskim planovima, strategijama, politikama i programima.

Zakonskim osnovom uspostavljena je hijerarhija prostornih i urbanisti čkih planova, ali je izostalo uspostavljanje jasnog hijerarhijskog odnosa sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije u odnosu na prostorne i urbanisti čke planove, kao i meha-nizama i procedura za njihovu koordinaciju i integraciju u upravljanju i usmeravanju održivog razvoja (slika 41).

Slika 41. Uspostavljanje jasnog hijerarhijskog odnosa prostornih i urbanisti čkih planova i master planova u turizmu


Zakonskim osnovom i insti tucionalno-organizacionim aranžmanima nije uspostav-ljen ni jasan hijerarhijski odnos i mehanizmi koordinacije sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije u odnosu na opšte nacionalne strategije i envajeronmentalne planove, programe i instrumente.

Za koordinaciju izrade i primenu prostornih i urbanisti čkih planova problem pre-dstavlja nedovoljna i neujednačena pokrivenost teritorije Republike, u prvom redu, regionalnim prostornim planovima i prostornim planovima opšti na. Prostorni planovi područja posebne namene, po pravilu, pripremaju se kada je izvesna realizacija planira-ne posebne namene. Najčešće se rade kada je već (sektorski) planirana i projektovana osnovna aktivnost, čime se u izvesnoj meri redukuje i pasivizira uloga prostornog planiranja. Primer su svi prostorni planovi područja posebne namene za infrastruktur-ne i tranzitne turisti čke koridore – za deonice koridora X i koridor autoputa Beograd-Južni Jadran, deonica Beograd-Požega.

Još je nepovoljnija pokrivenost teritorije Republike envajeronmentalnim i sektor-skim planskim osnovom, u prvom redu za regionalni i lokalni nivo planiranja. Primer je nedovoljna pokrivenost delova teritorije Republike sektorskim planskim osnovom u domenu vodoprivrede, ili potpuno odsustvo sektorskog planskog osnova u domenu zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta.

U praksi planiranja u Srbiji uspostavljena je i relativno razvijena koordinacija for-malnog ti pa u procesu prostornog i sektorskog planiranja sa sektorom poljoprivrede, vodoprivrede, šumarstva i zašti te prirodnog nasleđa. Neformalan ti p koordinacije pro-stornog planiranja uspostavljen je sa sektorom saobraćaja, energeti ke i telekomunikaci-ja, delimično i sa sektorom turizma, ali se otežano odvija usled nerazvijenosti pojedinih sektorskih planskih osnova, koje su, uglavnom, redukovane na kratkoročne programe gradnje (rekonstrukcije, modernizacije i sl) i tehničku dokumentaciju, ili na nedovoljno situirane planske instrumente (primer master plana u turizmu).

Ostali sektorski planovi, strategije i programi, teško su uporedivi i u fazi izrade i u fazi primene/implementacije sa prostornim, urbanističkim i envajeronmentalnim planovima i programima. Osnovni razlog je što nisu dovedeni u vezu sa konkretnim prostorom Srbije, te odsustvo prostornog aspekta onemogućava procenu efekata njihove primene/implementacije na korišćenje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine, resursa i nasleđa. Kako se manifestuju indirektno, to se mogu procenjivati odloženo, posle (najmanje srednjoročnog) perioda primene.

Relativno razvijenu praksu izrade prostornih, urbanističkih i pojedinih sektorskih planova (osnova), kao i opšti h strategija, nije pratio razvoj informacionog i monitoring sistema za praćenje i ocenu ostvarivanja planskih osnova, a još manje razvoj odgovarajućih instrumenata, mehanizama i podrški za operacionalizaciju i primenu/implementaciju planskih odluka.

Formalno uspostavljena hijerarhija u okvirima prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planiranja nije podržana odgovarajućim setom/sistemom kriterijuma i


indikatora za izradu, usklađivanje, praćenje i ocenu ostvarivanja ti h planova, strate-gija i programa. To je dovelo do arbitrarnog upoređivanja planskih rešenja i davanja ocene o usklađenosti planova. Ustanovljena je zakonska obaveza, ali nedostaje praksa kontinuiranog praćenja ostvarivanja planskog osnova, u prvom redu strateškog planskog okvira i osnova. Ocena o stepenu primene i realnosti planskih rešenja radi se periodično, najčešće tek kada planovi postanu kočnica za razvoj, izgradnju prostora ili korišćenje resursa i nasleđa, a i tada arbitrarno i paušalno.

Primena planskog osnova u Srbiji je nezadovoljavajuća, zbog neodgovarajuće koordinacije i odsustva integracije raznih oblika i nivoa planiranja, neefikasnosti kontrolnog sistema i nerazvijenosti podrški, neophodnih za sprovođenje zaštite i ure-đenja prostora, zaštite i održivog korišćenja resursa i nasleđa i za očuvanje životne sredine.

To znači da se planskim osnovom u Srbiji ne obezbeđuje primena koncepta i ostva-rivanje održivog razvoja i kompeti ti vnosti Republike.

Prema efikasnosti primene i implementacije planskih osnova naš planski sistem može se, u poređenju sa planskim sistemima evropskih zemalja, svrstati u neefikasne i nekompletne.

Mogućnosti unapređenja koordinacije i integracije prostornog, envajeronmental-nog i sektorskog planskog osnova i tehničke dokumentacije analiziraju se na primeru zašti ćenog područja prirodnog nasleđa, koje je i zimski turisti čki centar (slika 42).

Kada je reč o sektorskom planiranju u turizmu, treba imati u vidu da prostorno i envajeronmentalno planiranje imaju koordinirajuću i integrišuću ulogu u strateškom planiranju i upravljanju održivim razvojem turisti čkih područja. Zbog toga je za ostvari-vanje održivog razvoja turisti čkih desti nacija neophodno uspostavljanje obaveze uskla-đivanja sektorskog planskog osnova u turizmu sa prostornim i envajeronmentalnim planskim osnovom i mehanizama njihove međusobne koordinacije u procesu donoše-nja i implementacije planskih odluka. Isto tako je značajno uspostavljanje koordinacije sa planskim osnovom i procesom odlučivanja u ostalim sektorima.

U smernicama Svetske turisti čke organizacije naročito se ukazuje na značaj usklađi-vanja sektorskog planiranja u turizmu sa prostornim planiranjem i na potrebu i dobiti od ranog uključivanja sektora turizma u proces prostornog planiranja – identi fi kacija najpogodnijih prostora za održivi razvoj turizma, ostvarivanje prevencije negati vnih uti -caja turizma na okruženje i negati vnih uti caja iz okruženja na turizam (UN WTO, UNEP, 2005).

Značajna je i kontrolna uloga instrumenata zašti te životne sredine – strateške i pro-cene uti caja na životnu sredinu, čija će primena u prostornom i sektorskom planiranju ubrzati uspostavljanje koordinacije i integrisanja planskog osnova, uključujući i tehnič-ku dokumentaciju.


Slika 42. Koordinacija planskog osnova i tehničke dokumentacije za područje prirodnog nasleđa i zimskog turisti čkog centra


Za unapređenje prakse sektorskog planiranja u turizmu, to jest izrade strategija i programa za turisti čka područja neophodno je preduzeti sledeće akti vnosti :

defi nisanje programskih postavki u strategijama/master planovima turizma na osnovu njihove ekonomske opravdanosti , sociokulturne prihvatljivosti i envaje-ronmentalne podobnosti ;

utvrđivanje uloge sektorskog planskog osnova u ostvarivanju zašti te javnog interesa u korišćenju i izgradnji prostora, zašti ti životne sredine i nasleđa; i u obezbeđenju pravne sigurnosti svih aktera u turizmu;

razvijanje transparentnih procedura za informisanje i parti cipaciju javnosti i za ostvarivanje partnerstva privatnog i javnog sektora u donošenju i implementaciji odluka o razvoju turizma;

razvijanje i afi rmacija neophodnih podrški za ostvarivanje održivog turizma i dr.

Jedno od pitanja kome kod nas nije posvećivana adekvatna pažnja jeste izučavanje, ispiti vanje i ustanovljavanje investi cionih kriterijuma na svim nivoima planiranja, pro-gramiranja i projektovanja.

Za primenu analize i procene opravdanosti ili izvodljivosti u prostornom i sektorskom planiranju i projektovanju neophodna su istraživanja u pravcu: (i) integracije planskog i investi cionog ciklusa; (ii) uključivanja socijalnih, prostornih i envajeronmentalnih uti -caja u analizu i ocenu opravdanosti ili izvodljivosti ; i (iii) unapređenja i usklađivanja metodologije ocene opravdanosti i izvodljivosti po oblicima planiranja i projektovanja i u odnosu na procenu uti caja na životnu sredinu (videti više: Maksin-Mićić, Spasić, 2004).

Time bi se obezbedila pouzdana osnova za donošenje planskih i investi cionih odluka i za monitoring njihove primene posti nvesti cionim analizama i postprojektnim anali-zama i ocenama uti caja na životnu sredinu.

2.2. MULTISEKTORSKI PRISTUP

Multi sektorski pristup implementaciji planskog osnova obezbeđuje se primenom različiti h kombinacija/paketa sti mulati vnih i desti mulati vnih mera i instrumenata sek-torskih, zemljišne, opšteekonomske i drugih politi ka, usklađenih s planskim odlukama i prilagođenih tematskim oblasti ma (zašti ta, turizam i dr) i ključnim problemima imple-mentacije (primer 22).

U našem planskom sistemu potpuno je zapostavljen multi sektorski pristup imple-mentaciji planskih odluka. Pored nedovoljne koordinacije procesa prostornog i sektor-skog planiranja, jedan od ključnih problema implementacije planskog osnova predstav-lja potpuno odsustvo značajne podrške mera i instrumenata zemljišne, opšteekonomske i drugih politi ka.


☼ Primer 22.MULTISEKTORSKI PRISTUP ODRŽIVOM RAZVOJU TERITORIJE U HOLANDIJI Efi kasna zašti ta otvorenih prostora u Holandiji obezbeđuje se paketom mera i instru-menata politi ke prostornog planiranja, zašti te prirode, upravljanja vodama i regionalne politi ke (razvojem manjih gradova u zoni uti caja velikih urbanih centara), uz podršku instrumenata zemljišne politi ke (Europe 2000+, 1994). Holandski ministar za prostorno planiranje pokrenuo je 1995. godine široko vođenu javnu diskusiju o uspešnosti politi ke zašti te otvorenog prostora tzv. “Green Haert”–a, okruženog amsterdamskom i roterdamskom konurbacijom. I pored oprečnih mišljenja, prevagnuo je značaj koji ovaj otvoreni prostor ima za loka-lne zajednice i javnost (kao predeo i rekreati vni prostor), te je, uz izvesne modifi kacije, podržana politi ka njegove zašti te. Modifi kacije su bile neophodne radi očuvanja poljoprivredne proizvodnje i predela Green Haert–a.

Osnovni problem koji se sada rešava u zašti ti otvorenog prostora prouzro-kovan je enormnim porastom cene poljoprivrednog zemljišta, zbog veli-kog značaja tog prostora i potražnje developera i interesnih grupa za no-vim lokacijama za izgradnju. Time je farmerima otežano proširenje poljo-privrednog poseda i povećanje poljo-privredne proizvodnje. Iako nerado, farmeri se postepeno opredeljuju za prodaju skupljeg i kupovinu većih površina jeft inijeg poljoprivrednog zemljišta u drugim delovima Holan-dije i u susednim zemljama (Faludi, Valk, Lorzing, 1996).

2.2.1. Zemljišna politi ka

Podrške zemljišne politi ke ispoljavaju se u vidu: formiranja zemljišnih banaka u javnom (državnom) vlasništvu, instrumenata zemljišne politike kojima se utiče na strukturu vlasništva nad zemljištem, naročito privatnog.

Država formira zemljišne banke radi (primer 23): zašti te strateških resursa i prirodnog nasleđa, kada zemljište ostaje u javnom vlasništvu; implementacije planirane namene rezervisanih prostora, kada zemljište može da ostane u javnom vlasništvu i da se, posle servisiranja (uređenja), ponudi u zakup, renti ra, ili stavi na tržište; sprečavanja spekulacija zemljištem.


Učešće javnog vlasništva nad zemljištem znatno varira, od preko 80% u Kanadi do oko 8% u Velikoj Britaniji.

U zemljišnim bankama na nacionalnom i regionalnom nivou upravljanja domina-ntno je zastupljeno šumsko i zemljište zašti ćenih obala i prirodnog nasleđa, a manje poljoprivredno zemljište.

☼ Primer 23.ZEMLJIŠNA POLITIKA I PLANSKO UREĐENJE PODRUČJA – GREEN HAERT, HOLANDIJA Gradske uprave u Holandiji obezbeđuju oko 80% zemljišta rezervisanog za planirani razvoj, tako da je nepoznata spekulacija zemljištem. Radi zašti te otvorenih prostora i usmeravanja stambene izgradnje u naselja predviđena za razvoj, država obezbeđuje lo-kalnim upravama „lokacione subvencije” kojima pokriva: razliku u ceni između skupljeg urbanog i jeft inijeg poljoprivrednog zemljišta, plansko uređеnjе zеmljištа i stambenu izgradnju, razvoj javnog prevoza i rekreati vnih zona i sanaciju zemljišta, naročito napu-štenih urbanih lokacija – “brownfi eld” lokacija (Faludi, 1994).

Značjana je i struktura izvora prihoda lokalnih zajednica, u kojoj dominiraju preneta sredstva iz nacionalnog budžeta (70%). Zbog toga lokalne zajednice nisu prinu-đene da po svaku cenu privlače nove po-reske obveznike. I pored toga, ostao je nedovoljno kontro-lisan proces rasplinjavanja ekonomskih akti vnosti , pre svega uslužnih delatnosti u rubnim zonama gradova i duž autopu-teva.

Reakcija na ovaj problem je uvođenje koncepta integralnog razvoja područja (“integra-ted area development”). Zasniva se na integralnom pristupu razvoju područja, integrisanju prostorne i sektor-skih politi ka (naročito trasnportnih) i aktera iz javnog i privatnog sektora. Uveden je instrument redosleda izbora novih lokaliteta za razvoj prema utvrđenim prioritetima.Prvi prioritet su unutrašnje rezerve izgrađenog zemljišta na urbanom području, potom kontaktne zone uz izgrađeno zemljište na urbanom području. Samo u slučaju kada su ovi prioriteti iscrpljeni mogu da se uzmu u razmatranje pojedini delovi rubne ili periurbane zone (Remmen, Burg, 2008).

Na lokalnom nivou upravljanja dominantno je učešće građevinskog zemljišta, a manje poljoprivrednog, šumskog i zemljišta zašti ćenog prirodnog nasleđa (Mather, 1986).


Osnovni instrumenti zemljišne politi ke koje koriste svi nivoi upravljanja za formira-nje zemljišnih banaka jesu:

akvizicija po dogovoru, eksproprijacija ili prinudna kupovina, pravo preče kupovine.

Akvizicija po dogovoru obuhvata tržišnu cenu zemljišta uvećanu za dodatu/povećanu vrednost zemljišta, koja je rezultat ulaganja vlasnika nepokretnosti. Najviše je u primeni.

Za razliku od akvizicije, druga dva instrumenta zasnivaju se na važećoj tržišnoj ceni, bez uključivanja povećane vrednosti zemljišta. Eksproprijacija i pravo preče kupovine koriste se u slučajevima kada: (i) u predhodnom postupku nije posti gnuta akvizicija po dogovoru, a vlasnik nije u mogućnosti , ili nema interesa da u predviđenom roku privede zemljište planiranoj nameni; i (ii) vlasnik ne koristi zemljište na planirani način, ili ne realizuje obaveze koje je preuzeo po aranžmanu o zašti ti i rezervisanju prostora s državom.

U većini zemalja se eksproprijacija i pravo preče kupovine sve ređe koriste, kao vre-menski dugotrajni i politi čki rizični procesi.

Sa stanovišta zašti te prostora i održivog razvoja značajnu ulogu ima akvizicija i upravljanje zemljištem zašti ćenog nasleđa i resursa od strane dobrovoljnih grupa, a rezervisanim prostorom od strane privatnih developera.

U nekim zemljama se, usled zahteva za smanjenjem javnih (budžetskih) troškova, prioritet daje akviziciji zemljišta u priobalju, područjima zašti ćenog prirodnog nasleđa (posebno poljoprivrednog zemljišta) i zelenim pojasevima u periurbanim zonama. Ispoljava se zalaganje za bolje upravljanje raspoloživim zemljištem u javnom vlasništvu, naročito u ruralnim područjima i zaštitnim pojasevima puteva, železnica i vodotoka (Maksin-Mićić, 2000).

U SAD se akvizicijom iz javnog budžeta pribavlja zemljište prirodnog i kulturnog na-sleđa i envajeronmentalno i kulturno osetljivih područja. Problemi se javljaju usled: nedovoljnih javnih fondova za akviziciju zemljišta i za upravljanje kupljenim zemljištem, ili zbog vlasnika koji ne žele da prodaju svoju nepokretnost.

Primenjuje se poseban, dobrovoljan instrument kupovine „prava za razvoj” i PDR ugovori (“purchase of development rights”), kojima se, u cilju zašti te nasleđa i poljo-privrednog zemljišta od urbanog i privrednog razvoja, razdvaja vlasništvo nad zemljištem od vlasništva nad dozvolom za razvoj. PDR ugovori se baziraju na plaćanju kompenzacije vlasniku zemljišta za smanjenje vrednosti nepokretnosti , koja nastaje usled prihvaćene trajne restrikcije korišćenja prostora za određene namene i akti vnosti koje su rezultat ograničenja režima zašti te i rezervisanja prostora. PDR ugovor ostaje na snazi i u slučaju prodaje nepokretnosti drugom vlasniku.

Glavni izvori fi nansiranja su posebne takse/naknade, koje treba da prihvati gra-đanstvo/glasači, i donacije, kojima se sti če pravo na poreske olakšice.


Ovaj instrument podržan je instrumentom transfera dozvola za razvoj (“trade-off s”) i TDR ugovorima između javnog i privatnog sektora. Koncept je da privatni vlasnik zemljišta može da obavi transfer dozvole za razvoj državi ili dobrovoljnim grupama u zamenu za druge lokacije na kojima može da realizuje planiranu investi ciju i izgradnju (Weaver, 2006).

Skoro 35% teritorije Srbije u vlasništvu je države, i to: 14,7% poljoprivrednog, 13,5% šumskog i skoro 8% građevinskog zemljišta. U privatnom vlasništvu je najveći deo poljo-privrednog (77,3%), polovina šumskog (50,8%) i veći deo građevinskog zemljišta u pri-gradskim i ruralnim naseljima (Planska i analiti čko-dokumentaciona osnova Prostornog plana Republike Srbije,1996). U prvoj deceniji 21. veka jedino je došlo do smanjenja udela poljoprivrednog zemljišta u državnom vlasništvu na račun privatnog vlasništva.

Sa stanovišta implementacije planskog osnova obezbeđeni su povoljniji uslovi nego u nekim evropskim zemljama (npr. u V. Britaniji). Povoljan obim i strukturu državnog zemljišta nije prati la celovita zemljišna politi ka na nacionalnom, niti na lokalnom ni-vou upravljanja. Posle izvršene nacionalizacije zemljišta i objekata (1958. godine), već skoro pola veka u primeni su samo dva instrumenta zemljišne politi ke: eksproprijacija i pravo preče kupovine. Akvizicija po dogovoru nije ustanovljena, ali ni onemogućena kada je reč o objekti ma i zemljištu u privatnom vlasništvu. I pored toga, nema primera da je u proteklom periodu korišćena od strane nekog nivoa upravljanja za formiranje zemljišnih banaka u javnom/državnom vlasništvu. Kako je procedura eksproprijacije vremenski i fi nansijski zahtevna, to se ovaj instrument ne primenjuje organizovano za blagovremeno rezervisanje prostora, već neposredno pred realizaciju planirane name-ne. Usled toga je sve raširenija spekulacija zemljištem i neplanska izgradnja objekata na zemljištu koje je planskim osnovom rezervisano za neku namenu.

Primena instrumenta eksproprijacije postaje i kod nas politički „osetljiva”, zbog socio-ekonomskih (visine i dinamike isplate „pravične naknade”, raseljavanja stanovništva itd) i implikacija na pravnu sigurnost vlasništva. Prvi znaci „osetljivosti” javili su se sredinom devedesetih godina 20. veka sa ograničavanjem primene eksproprijacije za potrebe kolektivne stambene i izgradnje privrednih objekata.

Nedovoljan stepen „osetljivosti” i prilagođavanja promenama ispoljen je neuspostavljanjem instrumenta akvizicije po dogovoru, sa odgovarajućom podrškom instrumenata ekonomske i fiskalne politike lokalnom nivou upravljanja i privatnom sektoru.

Izostalo je i uspostavljanje stambene i politika razvoja proizvodnih aktivnosti i komercijalnih usluga. Zbog toga, ne treba da čudi što su ove funkcije i aktivnosti, sa najvećim intenzitetom izgradnje i učešćem privatnog sektora, poslednjih godina dominantno zastupljene u strukturi bespravne izgradnje.


2.2.2. Opšteekonomska politi ka

Podrška instrumenata fi nansijske politi ke obezbeđuje se na relaciji:

viši niži nivo upravljanja,

javni privatni sektor.

Nacionalni nivo upravljanja obezbeđuje posebne fondove, kojima se sredstva dis-tribuiraju:

direktno – za fi nansiranje i investi cije u održivo korišćenje i zašti tu resursa i nasleđa, preko posebnih nacionalnih i regionalnih agencija i organizacija;

indirektno – prema principu „podele troškova”, dotacijama i krediti ranjem lokalnog nivoa upravljanja za investi cije u zašti tu životne sredine i nasleđa, rezervisa-nje i uređenje prostora (primer 23).

Na relaciji javni privatni sektor svi nivoi upravljanja kombinuju i garantuju korišćenje kompenzacija za štete, dotacija, subvencija, premija i povoljnih kredita za investi cije u zašti tu prostora vlasnicima zemljišta u zašti ćenim područjima, pod uslovom da se zemljište koristi u skladu s planiranom namenom i da se primenjuju predviđene mere zašti te.

Kompenzacije stanovništvu i lokalnim zajednicama poprimaju različite oblike, obim i modalitete, u skladu sa očekivanim posledicama od ograničenja utvrđenih režimima zaštite životne sredine, nasleđa i resursa i rezervisanja prostora, razvojnih pogodnosti obuhvaćenih područja i socioekonomskih karakteristika stanovništva. U nekim zemljama EU planski osnov sadrži pravila/principe za utvrđivanje kompenzacija.

Zavisno od strukture, oblika, režima i obima zaštite i rezervisanja prostora primenjuju se dva osnovna pristupa kompenzaciji stanovništvu i lokalnim zajednicama:

kompenzacije domaćinstvima za:

štete (umanjenje ili gubitak prihoda i/ili nepokretnosti ) koje nastaju usled ograničenja u obavljanju pojedinih akti vnosti i izgradnji prostora, promeni namene zemljišta i objekata;

primenu mera zašti te prostora, za koje se primenjuju paketi sti mulati vnih i desti mulati vnih mera i instrumenata opšteekonomske i drugih politi ka;

upravljanje zašti ćenim i rezervisanim prostorima, kojim se obezbeđuje integrisan razvoj obuhvaćenih i okolnih prostora putem posebnih programa razvoja, upravljanja i/ili akcija.

Kada je reč o područjima sa prirodnim nasleđem preovlađuje stav da se ne može prihvati ti pristup konzervacije akti vnosti i života lokalne zajednice, uz kompenzacije za gubitak prihoda i premije za očuvanje zašti ćenih vrednosti . To znači potcenjivanje ekonomskih i socijalnih problema stanovništva i za rezultat ima veliki otpor prema pri-hvatanju uloge tzv. „baštovana očuvane prirode” (Davidson, Wibberley, 1977).


Dominira opredeljenje za koncept adekvatnog upravljanja zašti ćenim prostorima, kojim se obezbeđuje integrisan pristup održivoj zašti ti nasleđa i razvoju lokalnih za-jednica i širih prostornih celina, odnosno subregija i regija. Za zašti ćene prostore se, po posebnim programima/planovima upravljanja (“management plan/programe”), primenjuju ugovorni i/ili dogovorni aranžmani između države i privatnih vlasnika ili zakupaca. Aranžmani su višegodišnji i sti mulišući za kooperati vne (godišnje premije), odnosno desti mulišući za nekooperati vne vlasnike (prinudni otkup zemljišta).

Na osnovu monitoringa korišćenja poljoprivrednog zemljišta u nacionalnim parkovima u Velikoj Britaniji zaključeno je da se bolji rezultati posti žu dobrovoljnim aranžmanima o upravljanju poljoprivrednim zemljištem između uprave parka i farmera. Ovi instrumenti bolje su prihvaćeni od vlasnika u nedovoljno razvijenim/marginalizova-nim područjima, dok u razvijenim turisti čkim područjima i periurbanim zonama vlasnici imaju znatno veće zahteve i traže dodatne garancije od države (Brotherton, 1989).

U kanadskim nacionalnim parkovima se, u cilju što manjeg remećenja života obuhvaćenih i okolnih lokalnih zajednica, traže specifi čna prelazna rešenja. U prelaznom periodu stanovništvu se dozvoljava da nastavi sa ustaljenim načinom korišćenja resursa (u poljoprivredi, šumarstvu i ribolovu), dok se u određenom roku ne obezbedi alter-nati vna ekonomska osnova egzistencije – promena zanimanja, zamena zemljišta za zemljište i sl (The Nati onal Park System in Canada, 1998).

S porastom značaja resursa vode za zadovoljavanje rastućih potreba za vodosnabde-vanjem, korisnici vode vrše priti sak na povećanje stepena zašti te i restrikti vnosti režima korišćenja akvatorija, priobalja i slivnih područja. S druge strane, lokalno stanovništvo traži primenu kompenzacionih programa razvoja pojedinih akti vnosti , u prvom redu turizma, i smanjenje restrikcija u korišćenju zašti ćenog prostora (Davidson, Wibberley, 1977).

Kompenzacije se primenjuju ne samo za zašti ćene, već i za rezervisane prostore. U pojedinim zemljama EU (Holandiji, Danskoj, Finskoj) vlasnik ima pravo na puni iznos kompenzacije ukoliko je obavezujućim planskim osnovom njegovo zemljište rezervi-sano za javnu namenu. Tada visinu i modalitete kompenzacije sporazumno utvrđuju lokalni nivo upravljanja i oštećena strana. U slučaju kada su režim i pravila korišćenja rezervisanog prostora defi nisani u skladu sa interesima planskih akti vnosti nacionalnog ili regionalnog nivoa upravljanja, oni snose deo ili ceo iznos kompenzacije (The EU com-pendium of spati al planning systems and policies, 1997).

Veća efi kasnost u usmeravanju održivog razvoja posti že se kombinacijom fi nansij-skih i fi skalnih instrumenata.

Raširena je primena naknada i taksa za korišćenje prirodnih resursa (u prvom redu voda i neobnovljivih energetskih izvora), prirode (primer 24), predela I kulturnog nasleđa, koje su diferencirane prema troškovima zašti te resursa i prirode.

U svetu se sve više primenjuje resursna renta, ili naknada za korišćenje vode. Prime-ra radi, resursnu rentu za vodu uvele su skoro sve države u okruženju Srbije. Sredstva


prikupljena na ime resursne rente i pune ekonomske cene za iskorišćenu vodu za piće i tehničku vodu, koriste se za zašti tu kvaliteta voda, uređenje i održivo korišćenje slivnih područja izvorišta voda, izgradnju i održavanje vodoprivredne infrastrukture.

U Austriji, na primer, na regionalnom nivou ubira se eko-taksa za zaštitu prirode (Tirol, Salcburg) i predela izuzetne lepote (Volerberg). S druge strane, federalne i regionalne vlasti obezbeđuju novčanu pomoć za 86% planinskih farmera radi zaštite predela (OECD Environmental Performance Review – Austria, 1995).

☼ Primer 24.TAKSA ZA ZAŠTITU NASLEĐA – BELIZE, CENTRALNA AMERIKA

Belize je država u Centralnoj Americi sa 42% teritorije pod nekim oblikom zašti te bogatog prirodnog (koralni greben drugi po veličini u svetu, kišne šume, najveći sistem pećina u Centralnoj Americi, jedini rezervat ja-guara u svetu, 500 zašti ćenih vrsta, nekoliko nacional-nih parkova) i kulturnog nasleđa (brojna arheološka nalazišta kulture Maja).Fondacija za zašti tu nasleđa (PACT) formirana je 1996. godine radi obezbeđenja sredstava za zašti tu, održivi razvoj i menadžment prirodnim resursima i zašti će-nim područjima Belizea. Uvedena je taksa za zašti tu nasleđa u visini od 7,5 $, koju turisti plaćaju na ulasku u državu. Naplatom ove takse prikupljeno je 1,75 mili-ona $ u periodu 1997-2004. godine. Taksu plaćaju i turisti sa kruzera, ali je za 20% niža nego za stacionarne turiste. Naplaćuje se naknada za licencu za bavljenje rekreati vnim akti vnosti ma i kon-cesiona naknada za zašti ćene prostore. Značajan izvor sredstava su donacije korporacija i pojedinaca.Iz fonda se fi nansiraju različiti projekti , naročito pro-jekti koje pokreću lokalna srednja i mala preduzeća za unapređenje kvaliteta života lokalnog stanovništva i zašti tu nasleđa i resursa. Završeno je preko 70 proje-kata od strane 30 različiti h organizacija (www.pactbe-lize.org).

Najraširenija je primena naplata ulaznica za najvrednije prirodno i nepokretno kul-turno nasleđe. Najčešće se koristi kao instrument za kontrolu broja poseti laca i njihovog uti caja na nasleđe i životnu sredinu, u skladu sa graničnim kapacitetom zašti ćenog pro-stora i turisti čke desti nacije. Mogu se primenjivati diferencirano u zavisnosti od oset-ljivosti nasleđa na priti ske turizma u toku godine i od socioekonomskih karakteristi ka


poseti laca, radi sprečavanja ekonomske diskriminacije turista. Za utvrđivanje visine cene ulaznice i pojedinih taksa podjednak značaj ima namena prikupljenih sredstava. Smatra se da je viša cena ulaznice ili takse opravdana u slučajevima kada se sredstva ulažu u zašti tu nasleđa i uređenje prostora, ili obezbeđuje fi nansijska podrška lokalnim zajednicama.

Grad Zagreb uveo je spomeničku rentu, koja predstavlja udeo ostvarenog dohotka, to jest dobiti zbog izuzetnih pogodnosti korišćenja kulturnog dobra. Spomeničku rentu plaćaju obveznici poreza na dohodak ili poreza na dobit, koji obavljaju privrednu delat-nost u nepokretnom kulturom dobru, prostorno kulturno-istorijskoj ili ambijentalnoj celini. Visina spomeničke rente diferencirana je prema značaju nepokretnog kulturnog dobra i veličini poslovnog prostora (www.zagreb.hr, 2008).

Kada je reč o turisti čkim naknadama (za pogodnosti od korišćenja turisti čkog pro-stora) i taksama, iz aspekta održivog turizma značajna su sledeća pitanja: (i) da li se uvode namenski za održivi razvoj desti nacije; (ii) od koga se naplaćuju – turista ili tu-risti čke privrede; (iii) da li se primenjuju ravnomerno i podjednako na sve subsektore turisti čke privrede; (iv) da li je visina i namena naknade i takse podržana od svih na koje se odnosi; (v) da li se prikupljena sredstva distribuiraju lokalnoj zajednici; (vi) da li se sredstva koriste za fi nansijsku podršku desti nacijskom menadžmentu, zašti ti život-ne sredine i socijalnim aspekti ma razvoja desti nacije; (vii) da li je korišćenje sredstava transparentno i javno, i druga pitanja (UN WTO, UNEP, 2005).

Pored toga, značajan doprinos održivom korišćenju resursa i nasleđa i minimiziranju negati vnih uti caja turizma na životnu sredinu daje sistem naknada i taksa za zašti tu životne sredine, o čemu se govori u delu III 2.2.1. Udžbenika.

Preferencijalnim poreskim instrumenti ma obezbeđuje se: (i) oslobađanje od po-reza na nasleđe, ako se korišćenjem zemljišta čuvaju prirodne vrednosti ili resursi; i (ii) umanjenje poreza (na prihod i dobit) i poreske osnovice za ulaganja u zašti tu prostora (Maksin-Mićić, 2000).

U našoj praksi sti mulati vni i desti mulati vni instrumenti fi nansijske i fi skalne politi ke u funkciji sprovođenja zašti te nasleđa i resursa, rezervisanja i uređenja prostora nisu ustanovljeni na nacionalnom, niti na lokalnom nivou upravljanja.

Nacionalni nivo upravljanja u Srbiji obezbeđuje različite fondove (za zašti tu životne sredine, agrar, vode, turizam i dr), kojima se sredstva distribuiraju delom direktno, za fi nansiranje i investi cije u korišćenje i zašti tu resursa i nasleđa, i indirektno, dotacijama lokalnog nivoa upravljanja za investi cije u zašti tu životne sredine i uređenje prostora (na primer, Nacionalni investi cioni plan). Nema pouzdanih, javno dostupnih podataka o distribuciji i načinu korišćenja ti h sredstava, kao ni o efekti ma ti h ulaganja na kvalitet životne sredine, kvalitet života lokalnih zajednica, održivo korišćenje i zašti tu nasleđa i resursa.

Teško da se može govoriti o bilo kakvoj sličnosti između prakse zemalja EU i Srbije u pogledu pristupa i primene kompenzacija stanovništvu i lokalnim zajednicama i programa upravljanja i razvoja zaštićenih i rezervisanih prostora. U našoj praksi izbegava


se i upotreba termina „kompenzacije” za posledice ograničenja u korišćenju prostora i zaštiti životne sredine, nasleđa i resursa, dok je programska podrška zaštiti i razvoju zaštićenih i rezervisanih prostora u potpunosti izostala. Figuriše jedino termin „nakna-da”, koji predstavlja samo jedan od mogućih oblika kompenzacija. Dominantno je za-stupljen samo jedan modalitet obezbeđenja naknade i to u novčanom iznosu.

Parafi skalni instrumenti u direktnoj ili indirektnoj vezi s održivim razvojem su na-knade i takse za korišćenje: prirodnih resursa, prirodnog nasleđa (naknada za korišćenje prirodnih vrednosti ), građevinskog zemljišta (naknade za korišćenje i uređenje građevinskog zemljišta), pojedinih infrastrukturnih sistema (puteva i vodoprivred-nih sistema), turisti čka naknada i boravišna taksa. Jedino je naknada za promenu namene poljoprivrednog zemljišta zamišljena kao destimulativna, iako to u praksi nije zbog umanjenja visine i načina naplate. Mali broj naknada se koristi za obezbeđenje finansijske podrške sprovođenju zaštite prostora kao što su naknade za korišćenje prirodnih dobara i voda. Ostale naknade i takse nisu u funkciji obezbeđenja podrške održivom razvoju.

Osnovni nedostatak sistema naknada i taksa jeste što nije zasnovan na stvarnim investi cionim i troškovima eksploatacije i zašti te prirodnih i stvorenih resursa i nasleđa. Isto se odnosi na cene komunalnih usluga koje još uvek nisu ekonomske, već depresi-rane, tako da nemaju ni indirektnog uti caja na održivo korišćenje resursa, zašti tu život-ne sredine i prostora.

Kada je reč o sredstvima od naknada za korišćenje prirodnog nasleđa, Zakonom o zašti ti životne sredine (2004) utvrđeno je da predstavljaju prihod republičkog (60%) i opšti nskog budžeta (40%). Nije jasno da li, i kako se ostvaruje i kontroliše reinvesti ranje, bar dela, ti h sredstava u zašti tu i prezentaciju prirodnog nasleđa i poboljšanje kvaliteta življenja lokalnog stanovništva na zašti ćenom prostoru (na primer, za kompenzacije lo-kalnim zajednicama u predelu izuzetnih odlika „Šargan-Mokra gora”).

Primena obaveze obezbeđenja naknade i potrebno vreme za njenu realizaciju pu-tem (višegodišnjeg) sudskog procesa ukazuju da ne postoji spremnost upravljačkog si-stema da, izuzev formalno, i fakti čki obezbedi odgovarajuće kompenzacije stanovništvu i lokalnoj zajednici za posledice ograničenja režima zašti te i rezervisanja prostora, koji se utvrđuju na nekom od nivoa upravljanja. To se može dokazati na primeru naknada za štete u zašti ćenim prostorima prirodnog i kulturnog nasleđa i naknada za ekspropri-jaciju nepokretnosti u rezervisanim prostorima.

Zakonskim osnovama (o kulturnim dobrima i zašti ti životne sredine, kao i novim Zakonom o zašti ti prirode) utvrđeno je pravo na dobijanje (novčane) naknade za štetu koju vlasnici trpe usled zabrane i ograničenja korišćenja, ili sprovođenja mera zaštite prirodnog i kulturnog dobra. Nivo upravljanja koji proglašava zaštićeno nasleđe u obavezi je da obezbedi finansijska sredstva za isplatu naknada. Do sada nije bilo primera da su sredstva za ovu namenu obezbeđena u budžetu Republike, opštine ili javnog preduzeća za upravljanje prirodnim dobrom, niti da su vlasnicima isplaćivane naknade. Pitanje je i koliko su vlasnici informisani o svom pravu i osposobljeni i spremni da istraju u ostvarivanju tog prava.


Za eksproprijaciju nepokretnosti u rezervisanim prostorima u proteklih pet decenija široko je primenjivana „pravična” naknada, koja je bila i do deset puta manja od trži-šna vrednosti nepokretnosti . Zakonskim osnovom se od 1991. godine uvodi obaveza utvrđivanja ove naknade u visini tržišne cene nepokretnosti i obaveza da se „za ekspro-prisano obradivo zemljište licima kojima je prihod od tog zemljišta uslov za egzistenciju na njihov zahtev naknada određuje davanjem drugog odgovarajućeg zemljišta iste kla-se i kvaliteta u istom mestu ili bližoj okolini”. Primena propisane obaveze predstavlja-la bi značajan pomak u pristupu kompenzacijama i obezbeđenju ekonomske i pravne sigurnosti stanovništva na rezervisanim prostorima. Na žalost, ova zakonska odredba je deklarati vna i bez značaja za pravično rešavanje eksproprijacije, jer je isti m zakonskim osnovom anulirana (ne primenjuje se) za sve slučajeve u kojima se eksproprišu velike površine poljoprivrednog zemljišta (eksploatacija uglja, mineralnih sirovina, vodoaku-mulacije, energetski objekti i mreže i sl).

Boravišna taksa, koju plaćaju turisti , izvorni je prihod lokalne samouprave. Turisti -čku naknadu može da utvrdi lokalni nivo upravljanja za naplatu korišćenja pogodnosti preduzeća u obavljanju delatnosti na turisti čkom prostoru. Najveći deo ove naknade (80%) jeste prihod budžeta lokalnog nivoa upravljanja, a 20% prihod budžeta Republike Srbije koji se usmerava u Fond za razvoj turizma. Zakonskim osnovom nije predviđena namena sredstava prikupljenih na ime boravišne takse i turisti čke naknade za podršku održivom razvoju turizma. Sistem prikupljanja i korišćenja ti h sredstava nije transpa-rentan i dostupan javnosti .

Rešenja bi trebalo tražiti u sistemu naknada i taksa zasnovanom na ekonomskoj ceni, kojom se pokrivaju svi troškovi investi cija u zašti tu i održivo korišćenje resursa i nasleđa.

U celini uzev, za sprovođenje održivog korišćenja i zaštite resursa i nasleđa, re-zervisanja i uređenja prostora izostala je u potpunosti značajna podrška mera i instrumenata zemljišne, ekonomske i fiskalne politike.

Neophodno je da država/javni sektor planira, upravlja i investi ra u kreiranje opšteg okvira turisti čke ponude koji će biti održiv i atrakti van za investi cije privatnog sektora.

Iskustva Irske u razvoju turizma, jednoj od vodećih privrednih delatnosti te zemlje, jesu da javni sektor treba da obezbeđuje direktne i indirektne investi cije za: formuli-sanje politi ke razvoja turizma i marketi ng turisti čkog proizvoda, razvoj infrastrukture, iniciranje investi cija privatnog sektora u turisti čke i rekreati vne sadržaje ponude u pro-storu, kontrolu kvaliteta turisti čkog proizvoda i trening/edukaciju (Mac Nulty, 2002).

Oblici državne pomoći akti viranju i intenziviranju održivog razvoja turizma na plani-ranim, odnosno razvijenim turisti čkim područjima i centrima mogu predstavljati kom-binaciju mera i instrumenata više politi ka (Milijić, Dabić, 2004), i to:

fi nansijske politi ke – subvencije, povoljne kamatne stope na dugoročne kredite, učešće akcijskog kapitala, direktne investi cije za izgradnju saobraćajne, vodo-privredne i druge infrastrukture, javnih objekata (npr. u zdravstvu) i za inicijalni razvoj komercijalnih sadržaja uz koncesije, specijalne garancije stranim investi -torima i dr;


fi skalne politi ke – izuzeće od sistema direktnih poreza na određeni period, olakšice na indirektan porez i dr;

zemljišne politi ke – pribavljanje rezervisanog zemljišta u javno/državno vlasništvo (javnu zemljišnu banku), njegovo infrastrukturno opremanje i uređenje, radi po-nude u zakup ili stavljanja u promet za razvoj turisti čke ponude.

U ovom pravcu usmerene su prve, sektorske akti vnosti na republičkom nivou uprav-ljanja, bar kada je reč o merama i instrumenti ma fi nansijske politi ke. Godišnjim progra-mima ministarstva nadležnog za turizam od 2006. godine obezbeđuju se bespovratna (javnom sektoru na lokalnom nivou upravljanja) i kreditna sredstva (privatnom sektoru, do 50% investi cione vrednosti ) za investi cije u razvoj i uređenje prioritetnih turisti čkih desti nacija (videti više: Konkurs za dodelu sredstava za projekte razvoja turizma u 2009. godini; Konkurs za dodelu kredita za podsti canje kvaliteta ugosti teljske ponude fi zičkih lica, malih i srednjih preduzeća iz oblasti turizma za 2009. godinu, www.merr.gov.rs).

Problem je što bi za veću efi kasnost upravljanja i usmeravanja održivog razvoja prioritetnih (turisti čkih i drugih) područja trebalo obezbediti : koordinaciju i integri-sanje akti vnosti više sektora (u turizmu, zašti ti prirodnog nasleđa i životne sredine, saobraćaju, vodoprivredi i dr); planski i programski osnov razvoja područja i turizma sa jasno oročenim prioriteti ma; diferenciranu državnu podršku prema nivou razvijenosti područja, značaju i osetljivosti zašti ćenog nasleđa i resursa i sl.

2.3. PROGRAMSKA I INSTITUCIONALNO ORGANIZACIONA PODRŠKA

2.3.1. Programska podrška

U zemljama s većim opsegom planskog sistema, to jest razvijenijim mehanizmima integracije i koordinacije planova i politi ka, nacionalni i regionalni prostorni i sektorski planski osnov sadrži programske elemente, ili ih prate programi primene.

Programima primene planskog osnova obezbeđuje se fi nansijska, administrati vna i druge podrške planskoj implementaciji na različiti m nivoima upravljanja, u prvom redu za planirane akti vnosti u javnom sektoru. Za Lender (Lander, pokrajinu) u Nemačkoj radi se strateški prostorni plan i progam razvoja i korišćenja prostora. U Francuskoj regionalni prostorni plan prati poseban ugovor/sporazum između države i regiona o obezbeđenju sredstava i instrumenata za implementaciju plana (EU compendium of spati al planing systems and policies, 1997).

Posebni programi razvoja, upravljanja i/ili akcija prema tematskim oblasti ma zašti -te i rezervisanja prostora koordinirani su i sinhronizovani s postojećim sektorskim pro-gramima i razvojnim shemama resornih organa na nacionalnom i regionalnom nivou. Time se obezbeđuje neophodna stručna, fi nansijska i informati čka pomoć lokalnim za-jednicama i lokalnom nivou upravljanja, kao i nezavisnim agencijama, developerima


ili dobrovoljnim grupama za realizaciju različiti h programa za zašti ćene, rezervisane ili turisti čki atrakti vne prostore (primer 25).

Odgovarajuća programska podrška podrazumeva definisanje i oročavanje aktivnosti i sredstava (mera, instrumenata i finansijskih sredstava), razgraničenje nadležnosti i adresiranje obaveza i odgovornosti, ustanovljavanje mehanizama koordinacije akcija aktera i aranžmana kooperacije javnog i privatnog sektora i participacije lokalne zajednice (stanovništva, interesnih i dobrovoljnih grupa) u sprovođenju zaštite prostora i održivog razvoja područja.

☼ Primer 25.PROGRAMSKA I INSTITUCIONALNO-ORGANIZACIONA PODRŠKA RAZVOJU TURIZMA NA PLANINSKIM PODRUČJIMA EVROPSKE UNIJE

Za održivi razvoj planinskih područja od sušti nskog značaja su insti tucionalni aranžmani na svim nivoima upravljanja. Na nivou međunarodnih organizacija (UNEP, UN WTO, UNESCO i dr.) defi nisani su programi u vidu preporuka i ključnih akti vnosti za promociju turizma, naročito turisti čkih prostora sa celogodišnjom ponudom na planinskim područjima, koji bi trebalo da se primenjuju preko strukturnih fondova EU i na nacionalnom nivou upravljanja. Preporuka je da se akti vnosti nacionalnog nivoa upravljanja za održiv razvoj turizma na planinskim područjima zasnivaju na: najuspešnijim primerima iz prakse, koordi-naciji svih relevantnih aktera razvoja, usmeravanju razvojnih fondova u profi tabilne programe održivog razvoja turizma, uspostavljanju sistema upravljanja i kontrole razvoja turizma i zašti te prirode i životne sredine na planinskim područjima i dr (Milijić, Dabić, 2004).

U odnosu na praksu programske podrške u razvijenim evropskim zemljama, kod nas je zapostavljen razvoj ove vrste podrške. Zakonskim osnovom u Srbiji nisu ustanov-ljeni programi primene planskog osnova, niti programi upravljanja i/ili akcija prema tematskim oblasti ma zašti te i rezervisanja prostora i obaveze njihove koordinacije, već sektorski programi razvoja – zašti te, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta, gazdovanja šumama, uređenja građevinskog zemljišta, zašti te prirodnog nasleđa, zašti -te od poplava, razvoja turizma i sl. Mnogi od ti h programa, kao što su programi uređi-vanja građevinskog zemljišta (uglavnom za urbana naselja) i zašti te i razvoja prirodnog nasleđa predstavljaju formalnu, a ne i adekvatnu i sprovodivu podršku.

Parcijalni sektorski programi razvoja ne mogu efi kasno da se sprovode bez koopera-cije ostalih sektora i bez odgovarajuće podrške mera i instrumenata raznih politi ka.

Postavlja se pitanje da li je za akti viranje ili intenziviranje razvoja turisti čkog po-dručja i centra dovoljno uraditi prostorni i urbanisti čki plan i master plan/program ra-zvoja turizma i obezbediti sufi nansiranje realizacije turisti čke infrastrukture i smešta-jnih kapaciteta, sportsko-rekreati vnih i komplementarnih sadržaja ponude u prostoru.


Kako obezbediti kvalitetne saobraćajne veze turisti čkog područja i centra s okruženjem i emiti vnim područjima bez kvalitetne saobraćajne infrastrukture, a kako izgradnju i povećanje kvaliteta smeštajnih kapaciteta i komplementarnih sadržaja bez dovoljnih količina vode za piće, rešenog prikupljanja i prečišćavanja otpadnih voda, upravljanja i tretmana komunalnog otpada, pouzdanog i kvalitetnog snabdevanja električnom ener-gijom?

Drugim rečima, bez programske i međusektorske (fi nansijske) podrške na naciona-lnom i lokalnom nivou upravljanja za realizaciju planiranih infrastrukturnih sistema, javnih objekata i uređenje prostora turisti čkog područja ili centra, ne može da se obe-zbedi održiv razvoj turizma.

Prvi poziti vni pomaci mogu da se očekuju sa početkom izrade i primene programa implementacije prostornih planova (koji se uvode novim zakonom o uređenju i izgra-dnji prostora), programa održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara, kao i strategija razvoja i programa fi nansiranja razvoja regiona (sedam stati sti čkih i planskih regiona nivoa NUTS 2, koji se uvedeni Zakonom o regionalnom razvoju, 2009).

2.3.2. Insti tucionalno-organizaciona podrška

Insti tucionalno-organizacioni aranžmani u razvijenim zemljama imaju:jasno razgraničene nadležnosti među sektorima i nivoima upravljanja, koji su relati vno autonomni u svom radu; specifi cirane obaveze horizontalne i verti kalne koordinacije i integracije.

Najznačajnija uloga nacionalnog nivoa upravljanja jeste odgovornost za: postupke i mehanizme međusektorske koordinacije i integracije; kooperaciju među nivoima upravljanja; podršku zemljišne, fi skalne i fi nansijske politi ke održivom razvoju, zašti ti i ure- đenju prostora; uspostavljanje javno-privatnih aranžmana i mehanizama podsti canja učešća (ulaganja) privatnog sektora.

I pored značajnog stepena autonomije regionalnog i lokalnog nivoa upravljanja u donošenju i implementaciji planskih odluka, nacionalni nivo zadržava uti caj putem su-pervizije i rezervnih moći.

U svim evropskim zemljama ispoljena je tendencija jačanja regionalnog nivoa upra-vljanja. Na regionalnom nivou upravljanja najčešće se:

obavlja distribucija fi nansijske podrške nacionalnih i strukturnih fondova EU lokalnim zajednicama i pojedinim (zašti ćenim) područjima; odvija međusektorska koordinacija, kako u verti kalnoj koordinaciji akti vnosti lokalnog i nacionalnog nivoa upravljanja, tako i u horizontalnoj koordinaciji među lokalnim nivoima upravljanja u korišćenju i zašti ti prostora.


Lokalni nivo upravljanja najznačajniji je za efi kasnu implementaciju zakonskog i planskog osnova, jer se na ovom nivou:

neposredno primenjuju i formulišu mere i instrumenti raznih politi ka; formiraju i održavaju informacioni i monitoring sistemi, na primer o prostoru, životnoj sredini i turizmu; obezbeđuje efi kasnost kontrolnog sistema; obezbeđuje informisanje javnosti i uspostavlja neposredna komunikacija i uključivanje aktera u planski proces, posebno u implementaciji planskih odluka.

Problem horizontalne koordinacije najčešće se rešava međuresornim i savetodavnim telima i posebnim državnim ili nezavisnim agencijama za značajne tematske oblasti , kao što su prostorno planiranje i zašti ta životne sredine. Ove agencije ob-jedinjuju funkcije upravljanja više resora za pojedina zašti ćena područja (prirodnog i kulturnog nasleđa, turisti čka područja i dr) i prirodne resurse na nacio-nalnom i regionalnom nivou.

Među ključne probleme neuspešnosti insti tucio-nalno-organizacionih aranžmana u Srbiji ubrajaju se:

neraščišćene nadležnosti među sektorima i nivoima upravljanja; neustanovljavanje regionalnog nivoa upravljanja; odsustvo koordinacije među sektorima i nivoima upravljanja; nedovoljna kooperacija s privatnim sektorom.

Nekodifikovanost zakonskog osnova odražava se na neujednačenost, neusklađenost i nedorečenost rešenja po pitanju raspodele nadležnosti i koordinacije i subordinacije sektora na istom i među različitim nivoima upravljanja. Institucionalno-organizacioni aranžmani, naročito na republičkom nivou upravljanja, uključuju brojne paradržavne organizacije (javna preduzeća, javne ustanove i posebne organizacije – direkcije, age-ncije i fondovi) koje, u uslovima neformalizovane i neoperacionalizovane koordinacije i kooperacije, doprinose intenziviranju, umesto relati vizaciji, brojnih konfl iktnih intere-sa, što onemogućava ostvarivanje zakonskog i planskog osnova, kao i primenu konce-pta održivog razvoja (primer 26).

Osnovni razlozi neefi kasnosti republičkog nivoa upravljanja u usmeravanju i upra-vljanju uređenjem prostora i zašti tom životne sredine, nasleđa i resursa jesu:

preklapanje nadležnosti između resornih organa, prekomerna koncentracija različiti h resora u pojedinim resornim organima (primer Ministarstva za ekono-miju i regionalni razvoj) i neujednačena raspodela nadležnosti između resornih organa, javnih preduzeća i prekobrojnih posebnih organizacija i tela (agencije, direkcije, fondovi, komisije i sl);


odsustvo unutar i međuresorne koordinacije i kooperacije; neadekvatna pokrivenost okruga stručnim službama resornih organa i posebnih organizacija;nedovoljna kooperacija i pružanje stručne pomoći resornih organa i posebnih organizacija lokalnom nivou upravljanja;fragmentarno i neažurno vođenje evidencije o promenama u načinu korišćenja prostora, stanju kvaliteta životne sredine, razvoju akti vnosti i područja i dr.

☼ Primer 26.INSTITUCIONALNO-ORGANIZACIONI ARANŽMAN ZA NACIONALNI PARK NA PLANINSKOM PODRUČJU SRBIJE

Na području Nacionalnog parka Kopaonik u vla-sništvu države je skoro 93% zemljišta, što je daleko iznad proseka nacionalnih parkova u evropskim zemljama. Na državnom zemljištu ima više ti tulara svojine: dve opšti ne (Raška i Brus za najveći deo građevinskog zemljišta), javno preduzeće za uprav-ljanje Nacionalnim parkom (za šumsko zemljište i mali deo građevinskog zemljišta), republička javna preduzeća (Javno preduzeće „Putevi Srbije” i Javno preduzeće „Elektroprivreda Srbije” za građevinsko i zemljište u redovnoj upotrebi regionalnih pute-va i elektroenergetske mreže i objekata, Javno preduzeće „Skijališta Srbije” za javne površine žičara i skijaške staze), dok je Holding kompanija „Gene-ralexport” bila najznačajniji korisnik građevinskog zemljišta u proteklom periodu.Poslednje decenije 20. veka Holding kompanija „Generalexport” bila je nosilac raz-voja turizma na području parka. Ko upravlja razvojem turizma u Nacionalnom parku Kopaonik na početku 21. veka?Neusklađena i nedorečena raspodela nadležnosti , u prvom redu među ti tularima svojine nad zemljištem u državnom vlasništvu, bez adresiranih obaveza i odgovornosti za sprovođenje mera zašti te prostora, prirode i životne sredine, u situaciji konfl iktnih interesa postaje kočnica za uspostavljanje odgovarajuće organizacije i koordinacije upravljanja zašti ćenim područjem. Jedan od primera je korišćenje livada i šumskih proseka u državnom vlasništvu, čiji je ti tular JP „Nacionalni park Kopaonik”, dok je sezonski korisnik za potrebe skijaških staza bila holding kompanija „Generalexport” do 2006. godine. Korisnik je obavezan da plaća naknadu za korišćenje prirodnog dobra nadležnom javnom preduzeću, a za neizvršenje te obaveze nije snosio sankcije.


☼ Primer 26.

Izostalo je propisivanje obaveze reinvesti ranja dela os-tvarenog prihoda (na ime naknada i taksa) i dobiti (od pružanja turisti čkih i komercijalnih usluga) u uređenje prostora i zašti tu i prezentaciju prirodnih i kulturnih dobara. Jedino JP „Nacionalni park Kopaonik” ima obavezu da sredstva od naknada (za korišćenje prirodnog do-bra i šuma, ulaznica i mandatnih kazni) reinvesti ra u zašti tu, razvoj i uređenje parka. Sredstva ostalih ti tu-lara svojine i korisnika zemljišta, prirodnih i javnih do-bara u državnoj svojini distribuiraju se van područja Nacionalnog parka, na lokalnom i regionalnom nivou (u urbanim centrima u kojima se nalaze sedišta pojed-inih kompanija i preduzeća).

Sredstvima prikupljenim na ime naknada za građevinsko zemljište (čija je tržišna cena poslednjih nekoliko godina na nivou cene građevinskog zemljišta u zoni Knez Mihajlove ulice u Beogradu), boravišnu i komunalnu taksu raspolažu opšti ne (u pr-vom redu Opšti na Raška), opšti nske direkcije i javna preduzeća. Usmeravaju ih u investi cije na teritoriji opšti ne, van područja parka i lokalnih zajednica u naseljima njegove zašti tne zone. Republika obezbeđuje fi nansijsku podršku za zašti tu nacionalnih parkova u visini od oko 2% ukupno potrebnih sredstava na godišnjem nivou, što bi bilo dovoljno kada bi se u zašti tu prirodnih vrednosti i životne sredine reinvesti rala sredstva iz ostalih izvora.

Kontrola i sprovođenje zašti te i korišćenja prostora, resursa i nasleđa i održivog razvoja na republičkom nivou su u nadležnosti više od deset resornih organa i najmanje dvostruko više posebnih organizacija, javnih ustanova i preduzeća (videti sliku 37). Međusektorska koordinacija nije uspostavljena ni unutar pojedinih, niti između resornih organa. Sukob interesa najizraženiji je između sektora u kojima republička javna preduzeća imaju monopolski položaj. Ova javna preduzeća su po položaju, u odnosu na izvršni organ vlasti, izjednačena sa resornim organima, s tim da većina podleže nekom (minimalnom) obliku kontrole od strane nadležnog resornog organa, dok su pojedina izuzeta (JP „Srbijašume”). Drugim rečima, međusektorska koordinacija resornih organa i javnih preduzeća moguća je jedino pod okriljem (direktnim uticajem) izvršnog organa vlasti, to jest Vlade Republike Srbije.

Uloga i status paradržavnih organizacija na republičkom nivou je neujednačena, što se posebno reflektuje na upravljanje vodama (i vodoprivrednim objektima). Usled nejasnog i neujednačenog pravnog i svojinskog statusa, javna vodoprivredna preduzeća mogu da upravljaju vodama samo na posredan način, poveravanjem poslova specijalizovanim


privrednim organizacijama, što se ne može smatrati sigurnim i perspektivnim rešenjem. Na njihov rad korisnici resursa i javnost nemaju nikakvog uticaja, niti uvida u vodoprivredne aktivnosti i posledice tih aktivnosti. To znači da je republički nivo upravljanja u potpunosti preuzeo institucionalni sistem upravljanja vodama i postao jedini akter i tumač kako javnog, tako i pojedinačnih interesa u ovoj oblasti.

Jedan od mogućih modela institucionalno-organizacionog aranžmana, koncipiran po ugledu na postojeću praksu razvijenih zapadnih zemalja, podrazumeva ustanovljavanje mogućnosti (u pravnom sistemu) za kreiranje svojevrsnih javno-pravnih korporacija. U domenu voda bi, na primer, preko ovih korporacija bilo institucionalizovano usa-glašavanje i usklađivanje javnog i privatnog interesa, putem raspoređivanja svojinskih prava (prevashodno na vodoprivrednim objektima) i nadležnosti i uticaja na upravljanje vodama. Njihovo formiranje trebalo bi da se odvija na svim nivoima upravljanja vodama, uz dominantnu zastupljenost regionalnog nivoa zasnovanog na funkcionalnom principu – po podslivovima, melioracionim područjima i/ili pojedinačnim vodoprivrednim sistemima (Vodoprivredna osnova Republike Srbije, 2002).

Poseban problem je neadekvatna i neravnomerna pokrivenost područja okruga stručnim službama resornih organa, posebnih organizacija i javnih ustanova za prostorno i urbanističko planiranje, zaštitu prirodnog i kulturnog nasleđa, turizam i druge sektore. Raskorak između potrebne i stvarne pokrivenosti teritorije ovim stručnim službama raste sa povećanjem obima zaštićenih prostora i strateški značajnih prirodnih resursa.

Nedovoljna i neodgovarajuća kadrovska opremljenost i saradnja između republičkih zavoda za prostorno planiranje, zaštitu prirode i spomenika kulture i javnih preduzeća za infrastrukturne sisteme otežava ili onemogućava praćenje promena u načinu korišćenja zaštićenih prostora, blagovremeno preduzimanje i koordinaciju aktivnosti i pružanje stručne pomoći vlasnicima i korisnicima ovih prostora i stručnim službama lokalnog nivoa upravljanja.

Uzroci nedovoljne efi kasnosti lokalnog nivoa upravljanja u usmeravanju i upravljanju uređenjem prostora i zaštitom životne sredine, nasleđa i resursa isti su kao i na republič-kom nivou upravljanja. Rešavanje ovih problema složenije je u odnosu na republički nivo usled:

ograničenja materijalne osnove za obezbeđenje fi nansijske podrške sprovo- đenju režima zašti te životne sredine, nasleđa i resursa; slabe kadrovske i tehničke opremljenosti lokalnih organa upravljanja i nedovoljno razvijene mreže stručnih organizacija, sa izuzetkom pojedinih makroregional-nih i regionalnih centara;potpunog odsustva stručnih službi i organizacija za zašti tu prirodnog i kulturnog nasleđa i pojedinih prirodnih resursa (poljoprivrednog zemljišta) na subregio-nalnom i lokalnom nivou;otežane koordinacije između lokalnog nivoa upravljanja i republičkih javnih preduzeća u sprovođenju zašti te, rezervisanja i uređenja prostora, održivog korišćenja nasleđa i resursa.


Kako zbog ograničenih finansijskih sredstava, tako i zbog nerazvijenih instrume-nata zemljišne i ekonomske (kreditne) politike, poslednje decenije nema primera obezbeđenja i servisiranja rezervisanih i zaštićenih prostora od strane lokalnog nivoa upravljanja. Umesto toga, maha je uzela spekulacija i izgradnja zemljišta na najatraktivnijim lokacijama zaštićenog, rezervisanog (“greenfield” lokacije) i izgrađenog gradskog građevinskog zemljišta (“brownfield” lokacije).

Najveći pomak trebalo bi napraviti u odnosu lokalnog nivoa upravljanja i lokalne zajednice prema zaštiti i uređenju ruralnog područja i naselja, naročito turistički atraktivnih ruralnih prostora, koji je u proteklom periodu bio zapostavljen. Uloga lokalnog nivoa upravljanja na ruralnim područjima prepuštena je inicijativi, samoorganizovanju i samofinansiranju (samodoprinosu) lokalnog stanovništva.

Promene se mogu očekivati sa neminovnim uvođenjem mehanizama (aranžmana) kooperacije i instrumenata zemljišne, fiskalne i ekonomske politike, kojima bi trebalo stimulisati učešće i kooperaciju i destimulisati nekooperativnost privatnog sektora i obezbediti pravnu sigurnost privatnog vlasništva. Od lokalnog nivoa upravljanja će najviše zavisiti da li će i u kojoj meri doći do primene novih i prilagođavanja postojećih mehanizama i instrumenata i do unapređenja organizacije i usmeravanja neiskorišćenog potencijala privatnog sektora i lokalne zajednice u sprovođenju zaštite i režima korišćenja prostora, nasleđa i resursa, to jest primene koncepta održivog razvoja.

Usled neadekvatne i nedovoljne kadrovske opremljenosti stručnih službi lokalnih organa, zanemareno je angažovanje u ostvarivanju jedne od najznačajnijih funkcija ovog nivoa upravljanja – u informisanju, pružanju stručne pomoći (tumačenjem, uputstvima, edukacijom i sl), podsticanju i korišćenju različitih oblika participacije (konsultacije, pregovaranje, posredovanje i sl) i organizovanju lokalnog stanovništva, interesnih i dobrovoljnih grupa.

Za ostvarivanje ovih funkcija lokalnog nivoa upravljanja neophodna je daleko bolja kadrovska i tehnička opremljenost stručnih službi od sadašnje, što će biti teško ostvarivo za većinu lokalnih zajednica. U takvim slučajevima rešenja bi trebalo tražiti u korišćenju savetodavne uloge republičkih organa i paradžavnih organizacija i ustanova i stručnih usluga specijalizovanih organizacija i stručnjaka (eksperata, konsultanata) sa i van područja lokalnih zajednica.

Primeri uspešne samoorganizacije lokalnog stanovništva i dobrovoljnih grupa u sprovođenju zaštite prostora, nasleđa i resursa još uvek su malobrojni, u prvom redu zbog odsustva podrške republičkog i nedovoljne podrške lokalnog nivoa upravljanja.

Da dobrovoljne grupe mogu biti uspešnije u sprovođenju zaštite prostora prirodnog nasleđa od namenski formiranih organizacija/preduzeća (za nacionale parkove) potvrđuju primeri očuvanja staništa beloglavog supa u klisuri reke Uvac i zaštite vlažnog područja „Zasavica”. Fond za zaštitu grabljivica u Novoj Varoši uspešno obezbeđuje sredstva i organizuje lokalno stanovništvo u očuvanju staništa (specijalnog rezervata prirode) i povećanju brojnosti beloglavog supa u klisuri reke Uvac. Angažovanjem Pokreta gorana organizovana je i sprovodi se zaštita, uređenje i kontrolisana prezentacija vlažnog područja „Zasavica”, upisanog u Ramsarsku listu 2008. godine (primer 27).


☼ Primer 27.DOBAR PRIMER EFIKASNOSTI DOBROVOLJNIH GRUPA UZAŠTITI PROSTORA PIRODNOG NASLEĐA ZASAVICE

U 2009. godini započeo je dvogodišnji pilot projekat „Za-šti ta i upravljanje Specijalnim rezervatom prirode Zasavi-ca kao sredstvo za održivi ruralni razvoj”, podržanog od strane holandskog BBI-Matra programa, koji će biti imple-menti ran od strane holandske organizacije “Wageningen Internati onal”, lidera projekta i Pokreta gorana Sremske Mitrovice, lokalnog partnera. Cilj je objedinjavanje zašti te i upravljanja Specijalnim rezervatom prirode Zasavica sa održivim ruralnim razvojem, naročito sa razvojem održive poljoprivrede i turizma.Investi cije lokalnih preduzetnika iz sektora poljoprivrede i turizma biće sti mulisane kroz mali investi cioni fond koji je na raspolaganju u okviru ovoga projekta.Osim toga, projekat će doprineti povećanju brojnosti dve ugrožene autohtone rase stoke, koje su nekada bile broj-ne u dolinama Save. To su Sremska crna lasa (mangulica) i Podolsko goveče, obe na FAO listi ugroženih starih rasa. Biće promovisana reintrodukcija ovih vrsta na farme u oko-lini SRP „Zasavica” i njihov doprinos održavanju poplavnih livada, a ti me i doprinos upravljanu biodiverzitetom ovih ekosistema (www.zasavica.org, 2009).

Prekid ranije prakse (godišnjeg ili periodičnog) izveštavanja republičkog izvršnog orga-na vlasti o stanju i problemima u svim domenima razvoja, a naročito u domenu korišćenja i uređenja prostora i akcijama/akti vnosti ma za njihovo rešavanje, odrazio se na slabljenje međusobnog informisanja, saradnje i odgovornosti u sprovođenju zakonskog i planskog osnova republičkog i lokalnog nivoa upravljanja.

Drugim rečima, usled nerazvijene svesti o značaju prostora kao opšteg resursa i ulozi dr-žave u upravljanju i usmeravanju njegovog korišćenja i zašti te, ne postoji spremnost uprav-ljačkih struktura da ovu ulogu operacionalizuju promenama u insti tucionalnom aranžmanu na republičkom nivou upravljanja, posledično i na lokalnom nivou upravljanja.

To se donekle može objasniti kriznom situacijom u kojoj preovlađuje orjentacija uprav-ljačkih struktura, na svim nivoima upravljanja, na rešavanje dnevno-politi čkih problema i preduzimanje akcija/akti vnosti sa rezultati ma vidljivim u kratkom roku, u odnosu na one koje su dugoročne sa odloženim ispoljavanjem efekata.

Ne bi trebalo zanemariti ni nespremnost i/ili nemoć upravljačkih struktura da se, u uslovima predominacije parti kularnih (parti jskih i individualnih) i monopolskih interesa, preduzimaju koraci u pravcu relati vizacije takvih interesa i uspostavljanja stvarnog javnog interesa i kontrole njegovog sprovođenja u korišćenju i zašti ti prostora, nasleđa i resursa.


2.4. INFORMACIONI I MONITORING SISTEM

Za proces prostornog planiranja, a naročito za implementaciju planskih odluka u svetu su razvijene podrške informacionog, monitoring i kontrolnog sistema održivog razvoja.

Informacioni, monitoring i kontrolni sistemi uspostavljeni su i razvijaju se u funkciji procesa upravljanja i usmeravanja razvoja, naročito implementacije i reevaluacije planskih odluka.

U Srbiji nisu na nacionalnom, niti na lokalnom nivou upravljanja uspostavljeni infor-macioni i moniitoring sistem o prostoru, životnoj sredini, poljoprivrednom zemljištu, turizmu i dr.

Na nacionalnom nivou nije ustanovljen ni sistem indikatora o prostoru, koji bi pred-stavljao okvir za dalju razradu i defi nisanje setova ključnih indikatora za izradu i monito-ring implementacije prostornih (regiona, opšti na i područja posebne namene) i urbani-sti čkih planova. Isto se može konstatovati za većinu sektora, npr. za turizam.

Bilo je parcijalnih pokušaja pojedinih gradskih uprava, koje su formirale i razvile svo-je, međusobno nekompati bilne informacione sisteme o urbanom prostoru (Suboti ca, Nova i Stara Pazova, Novi Sad, Inđija i dr), ali to nisu uvek iskoristi le i za formiranje monitoring sistema.

U odsustvu informacionog i monitoring sistema, kao i elementarnih evidencija s osnovnim informacijama i indikatorima o važećim planskim osnovama na nacionalnom i lokalnom nivou, ne može se imati predstava o stepenu i kvalitetu pokrivenosti prosto-ra planskim osnovom. Ako nema dovoljno informacija šta je urađeno, odnosno koje i kakve planske odluke su donete, jasno je da se ne mogu imati ni informacije kako se one sprovode. To znači da nije obezbeđen jedan od osnovnih preduslova za stabilan i efi kasan kontrolni sistem implementacije planskih odluka o korišćenju, zašti ti i izgradnji prostora, zašti ti životne sredine, nasleđa i resursa, razvoju različiti h sektora.

2.4.1. Informacioni sistem o prostoru

Informacioni sistemi o prostoru omogućavaju brzu i kvalitetnu izradu scenarija o mogućim namenama prostora u budućnosti , tako da se posledice planskih ciljeva i rešenja mogu jednostavno predočiti različiti m donosiocima odluka o korišćenju i izgradnji prostora (nivoima upravljanja, preduzećima, developerima, građanima i dr). Time se podsti če povećanje:

brzine i fl eksibilnosti planskog procesa; parti cipacije aktera u defi nisanju planskih ciljeva i utvrđivanju planskih opcija i rešenja; efi kasnosti praćenja promena u prostoru i njihove usklađenosti s planskim odlukama, odnosno utvrđivanja stepena ostvarivanja planskih ciljeva i rešenja.


Informacioni sistemi o prostoru značajni su za funkcionisanje monitoring sistema i efi kasnost kontrolnog sistema u implementaciji prostornih i urbanisti čkih planova, kao i sektorskog planskog osnova koji ima prostornu dimenziju (na primer, u turizmu).

Dosadašnja iskustva ukazuju da geografski informacioni sistemi (GIS) predstavljaju najpovoljnije oruđe za prikupljanje i obradu informacija o promenama, pojavama i procesima u prostoru. Ažurnost informacija o promenama u korišćenju prostora pruža nivoima upravljanja dovoljno manevarskog prostora da na korisnike i vlasnike zemljišta deluju sti mulati vno ili restrikti vno u obezbeđenju implementacije planskih odluka, to jest privođenju prostora planiranoj nameni.

GEOGRAFSKI INFORMACIONI SISTEMI (GIS) U drugoj polovini 20. veka, prateći trend globalnog razvoja, naglo se povećalo

korišćenje podataka o prostoru, radi istraživanja i planiranja razvoja teritorija. Mapi-ranje i analiza globalnih podataka o prostornom sistemu zahtevalo je dosta vremena, ljudskih i tehničko-tehnoloških resursa, a kao proizvod dobijane su ogromne količine podataka, nepodesne za skladištenje, čuvanje i korišćenje. Da bi se zadovoljili zahtevi za skraćivanjem vremena prikupljanja, skladištenja, obrade (analize) i publikovanja (sin-teze), tražila su se sredstva za manipulaciju velikim brojem prostornih podataka. Kao odgovor na te zahteve, stručnjaci različiti h profi la, upotrebom principa informati čkih tehnologija (koje su tek bile u razvoju 60-ih i 70-ih godina 20. veka), razvili su geografski informacioni sistem – GIS.

Geografski informacioni sistem (GIS) jeste skup sredstava za prikupljanje, skla-dištenje, pretragu, transformisanje i prikazivanje prostornih podataka iz stvarnog sve-ta za određene namene.

Postoji još nekoliko alternati vnih defi nicija GIS-a, zasnovanih na prostornim baza-ma podataka ili organizacionim aspekti ma, da je to: „sistem baza podataka u kojem je većina podataka prostorno indeksirana i nad kojima se upravlja nizom postupaka da bi odgovorili na upite o prostornim enti teti ma koji se nalaze u bazama” (prema: Smith et al. 1987; u: Peter, 2006); ili „sistem podrške u odlučivanju koji obuhvata integraciju prostorno referenciranih podataka u okruženje za rešavanje problema” (prema: Cowen 1988; videti više: Peter, 2006).

Koncept GIS-a zasniva se na integraciji pet osnovnih komponenti : ljudi, podaci, analiza, hardware i soft ware. Čovek je najvažnija komponenta, jer razvija procedure i defi niše GIS zadatke. Čovek može da prevaziđe nedostatke hardware-a i soft ware-a, koji ne mogu da prevaziđu nekompetenciju čoveka.

GIS omogućava sledeće fundamentalne operacije u pronalaženju rešenja realnih problema:

prikupljanje geografskih podataka – prikupljanje sirovih podataka i njihovih atributa;skladištenje podataka – podaci se skladište u rasterskom i vektorskom obliku;


upiti – složene soft verske funkcije za pronalaženje specifi čnih obeležja na osnovu vrednosti atributa ili lokacije;analiza podataka – odgovor za interakciju prostornih odnosa između višestrukih skupova podataka;prikazivanje podataka – alati za vizuelizaciju geografskih obeležja i prikazivanje rezultata u različiti m oblicima.

Prostorni podaci mogu da se nađu u raznim oblicima – počev od postojećih podata-ka u vidu brojki ili karata, preko podataka dobijenih direktno sa terena, do digitalnih po-dataka do kojih se dolazi korišćenjem savremenih metoda daljinske detekcije (satelitski i aero snimci) i zemaljskog nadgledanja (ESRI Press, 2004).

Za potrebe GIS-a prikupljeni podaci mogu da se skladište u dva osnovna oblika: vektorski (model diskretnih enti teta), rasterski (model neprekidnih polja).

Vektorski oblik (diskretni enti teti ) koristi se kada se smatra da je prostor sastav-ljen od enti teta koji se opisuju svojim svojstvima, i čije se lokacije kartografi šu pomoću geometrijskog koordinatnog sistema. Vektorski oblik apstrahuje realnost preko tri osnov-na geometrijska oblika: tačke, linije i površi (poligona), pri čemu se svakoj osnovnoj jedi-nici nekog od ova tri oblika dodeljuju svojstva – atributi koje sadrži ta jedinica. Svaki od ovih vektorskih oblika defi nisan je preko seta egzaktnih koordinata. Tačka je defi nisana jednim parom koordinata, linija parovima koordinata početnih i krajnjih tačaka i koordi-natama svake prelomne tačke linije, dok su površi defi nisane parovima koordinata tačaka koje čine temena te površi – poligona.

Rasterski oblik (neprekidna polja) koristi se kada se smatra da se ispiti vani atribut menja u prostoru kao neka matemati čka funkcija ili polje. Rasterski oblik podataka podrazumeva upotrebu ćelija jednakih dimenzija (najčešće pixel i voxel) koje su nosioci informacija, kako atributa, tako i informacija o položaju u realnom svetu.

Vektorski oblici koriste se za predstavljanje granica, ulica, blokova grada, parcela, reka, pojedinačnog drveća itd, i svih informacija koje mogu da se vežu za neki od ovih geografskih podataka. Rasterski oblici najpogodniji su za predstavljanje velikih, pre svega, površinskih oblika, kada se za tu namenu koriste satelitski snimci i informacije o resursima koje nose, trodimenzionalne predstave reljefa i, uopšte, predstave o površini Zemlje.

Ove osnovne prezentacije geografskih podataka iz realnog sveta dalje se kombinuju i skladište unutar posebnih formata koji se koriste u GIS-u: baze prostornih podataka, shapefi le-ovi (ili datoteke oblika), CAD datoteke, rasterske datoteke, proste tabele sa alfanumeričkim podacima, kao i internet servisi koji pohranjuju geografske podatke na internetu (World Wide Web – WWW). Svi podaci, osim geometrijske prezentacije, imaju i atributna obeležja, tj. svi atributi su pohranjeni u tabelama koje mogu da budu neraskidi-vo povezane sa samom geometrijskom prezentacijom podatka, ili nezavisne. Tu i jeste ključ GIS-a – svakom prostornom obliku dodeljuju se atributi do kojih čovek dolazi nizom logičkih, analiti čkih, opažajnih i drugih operacija. Time se posti že konkretna i nedvosmis-lena prezentacija realnog sveta unutar GIS-a.


Trenutni trend u GIS tehnogologiji jeste korišćenje baza podataka u koje se skladište prostorni podaci. To omogućuje da se defi niše niz pravila na osnovu kojih prostorni enti teti koegzisti raju u realnosti , tzv. „validacija” prostora i atributa. Na primer, pomoću topoloških pravila može da se defi niše kako se građevinske parcele odnose jedna pre-ma drugoj – površi koje defi nišu parcele ne mogu da se preklapaju, dok granice moraju da dele istu liniju. Takođe, između granica parcela ne može da postoji prazan prostor. Svako odstupanje od ovih pravila bi se smatralo greškom i može da uti če na rezultate istraživanja, kao i na namenu prostora za koju se koristi GIS. U pomenutom slučaju, za digitalni katastar nepokretnosti bilo bi katastrofalno da sadrži ovakve greške, koje ne samo da ne predstavljaju realnost, nego mogu da dovedu do sudskih sporova. Prednosti baza podataka su višestruke: višekorisničko editovanje, jednostruka lokacija skladištenja, validacija prostora i atributa, skalabilno rešenje skladištenja, relacije, skladištenje dodat-nih obeležja, upravljanje rasterskim i vektorskim podacima, automati zacija podataka, ubrzavanje unosa podataka, forsiranje kontrole kvaliteta itd. Sve ove prednosti nalaze se u relacionim sistemima za upravljanje bazama podataka, tzv. RDBMS bazama. Samo ska-labilno rešenje baza podataka pruža mogućnost odlučivanja koji red veličina baza će se koristi ti shodno potrebama korisnika. Primer je personalna geobaza podataka, zajednički razvijena od strane Envirometnal System Research Insti tute inc. (ESRI), lidera u razvo-ju GIS-a (ArcGIS paleta alata), i Microsoft -a, jednog od proizvođača poznati h relacionih baza Microsoft Acess i Microsoft SQL Server. Koristi se u ArcGIS paleti soft ware-a, sa prevashodnom namenom skladištenja prostornih podataka u okviru manjih projekata (otuda naziv personalna). S druge strane, postoje eksterne baze podataka (npr. Microsoft SQL Server) za skladištenje ogromnih količina podataka koje služe velikom broju korisnika (ibid).

Razvoj GIS-a prati globalne trendove razvoja u informati čkim tehnologijama u drugoj polovini 20. veka. Danas, GIS se koristi (primer 28) za:

mapiranje prirodnih resursa; digitalnu kartografi ju; prostorno (i urbanisti čko) planiranje; prostorne i ekonomske analize; stvaranje velikih sistema za usmeravanje razvoja, uređenja i zašti te prostora; upravljanje infrastrukturom i kapitalnim investi cijama; podrške odlučivanju; specifi čne namene: vojne, aeronauti čke, osmatranje, komunikacije itd; monitoring vremenski sukcesivnih serija podataka, tako da može da prikaže razvoj određenih pojava u vremenu (npr. faze razvoja urbanih i turisti čkih centara).


☼ Primer 28.PRIMENA GIS U SRBIJI

Na tržištu se nalazi veliki broj proizvoda i proizvođača GIS soft ware-a. Svaki GIS pro-izvod ima svoje prednosti i mane, prevashodnu namenu i korisnike. Lideri na tržištu GIS proizvoda jesu: ESRI sa svojom paletom hibridnih GIS alata ArcGIS; Leica sa ERDAS IMAGINE soft ware-om (pored prevashodne namene u daljinskoj detekciji i fotogra-metriji, pruža kompletne GIS funkcije), MapInfo, INTERGRAPH GeoMedia, AutoDesk 3Dmap i AutoDesk Land Desktop itd. Najkompletnija rešenja pruža ESRI sa svojom pa-letom alata ArcGIS koji služe za obradu prostornih podataka, ArcSDE koji služi za skladi-štenje podataka unutar velikih eksternih relacionih baza, ArcIMS koji služi za korišćenje podataka putem interneta, kao i niz drugih GIS proizvoda koji služe kako za obradu podataka, tako i za pravljenje drugih korisničkih aplikacija za rad sa GIS podacima. U Srbiji, razvoj GIS-a još uvek je skroman, ali se sve više uviđa njegov značaj za razne sfere ljudskih akti vnosti . Počelo je sa prepoznavanjem GIS-a kao oruđa za mapiranje prirodnih resursa države, da bi se uvideo značaj u menadžmentu prostora i velikih in-frastrukturnih sistema. Neke od insti tucija koje se bave razvojem i primenom GIS-a u Srbiji jesu: Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Vojno-geografski insti tut, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Insti tut „Mihajlo Pupin”, Insti tut „Jaroslav Černi”, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, PMF Novi Sad, Direkcija za građevisko zemljište i izgradnju grada Beograda, Grad Beograd, Opšti na Suboti ca, Opšti na Šabac, Opšti na Užice, Opšti na Kruševac, Opšti na Čačak, Ministarstvo odbrane, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Republički geodetski zavod, Republički zavod za stati sti ku i dr; dok su fi rme: GISDATA (zastupnik ESRI-ja za Srbiju), GeoGisConsultants, MapSoft , EvroGe-omati ka, Infoteam itd.

2.4.2. Monitoring sistem

Monitoring sistem predstavlja proces prikupljanja i obrade informacija i podataka o posledicama koje izazivaju određene planske i/ili investi cione odluke, s mehanizmima i organizacijom nadgledanja, praćenja i obeležavanja određenih pojava i procesa.

Monitoring prostornih, envajeronmentalnih i drugih indikatora/pokazatelja ima značajnu ulogu u zemljama s razvijenim planskim sistemima. Njegov značaj raste sa povećanjem komunikacijsko-interakcijskih odnosa u planskom procesu i sa usposta-vljanjem stalne reevaluacije planskih ciljeva i odluka.

Sistemom monitoringa obezbeđuje se:monitoring implementacije – utvrđivanje stepena sprovođenja planskih odluka; monitoring impakta/uti caja – ocenjivanje posti zanja planskih ciljeva ostvarivanjem planskih odluka i politi ka; strateški monitoring – ocenjivanje validnosti planskih ciljeva sa stanovišta strateških interesa i kontrolisanja neizvesnosti , radi provere neophodnosti nji-


hove revizije.Monitoring se formira od samog početka procesa planiranja – pripremne faze,

kao postupak kojim se obezbeđuje stalna povratna sprega za dobijanje i integraciju informacija i pokazatelja. U toku implementacije planskih odluka usredsređuje se na praćenje i ocenu promena pozicija osnovnih ciljnih grupa, odnosno aktera.

Za zašti tu i uređenje prostora, u prvom redu za zašti ćena područja, poseban značaj pridaje se uspostavljanju kompati bilnih i povezanih sistema prostornog i monitoringa životne sredine. Time se omogućava blagovremeno uočavanje uzroka i načina nasta-janja konfl ikata i upozoravanje na mogućnost pojave rizika po kvalitet životne sredine i prirode, koji su izazvani načinom i intenzitetom korišćenja prostora (primer 29).

U formiranju, razvoju i održavanju informacionih i monitoring sistema o prosto-ru osnovni korak je uspostavljanje sistema indikatora, u prvom redu za ključne pro-bleme razvoja, kojima se obezbeđuje sinteza saznanja o celini stanja, procesa i pojava i ključnim uzrocima promena u prostoru.

Sistem indikatora/pokazatelja u prostornom i envajeronmentalnom planiranju složen je i višedimenzionalan. Pored deskripti vne funkcije (informacije i podaci na os-novu kojih se utvrđuje stanje i ocenjuje nivo razvijenosti područja), indikatori imaju analiti čku funkciju procene i utvrđivanja kriterijuma za donošenje planskih i investi -cionih odluka. Budući da svrha indikatora nije da samo obezbedi informaciju o poje-dinom fenomenu, već da formira okvir i pruži pouzdanu osnovu za analizu i procenu potencijala i ostvarivosti ciljeva razvoja, sistem indikatora mora da zadovolji određene zahteve, da bude otvoren i dostupan ovlašćenim korisnicima i drugim akterima u javnim poslovima (Petovar, 2003).

Sistem indikatora obezbeđuje (Maksin-Mićić, 2000; videti više: Petovar, 2003):osnove za ujednačavanje pristupa i metoda izrade i za uporedivost planskih osnova;praćenje i ocenu stanja i promena u korišćenju i uređenju prostora i zašti ti životne sredine;povećanje efi kasnosti kontrole implementacije planskih odluka; praćenje efekata planskih rešenja i propozicija na ostvarivanje održivog razvoja; merila za donošenje odluka, strategija i politi ka, koje mogu imati prostorni i env a-jeronmentalni impakt i osnove za procenu opravdanosti investi cionih zahvata i njihovih ukupnih efekata na razvoj i zašti tu prostora i kvalitet životne sredine; skraćenje vremena i smanjenje troškova izrade planskog osnova, monitoringa i kontrole implementacije planskih odluka.


☼ Primer 29.

INFORMACIONI I MONITORING SISTEMI O TERITORIJI EVROPSKE UNIJE

Putem CORINE land Cover projekta (sa sate-litskom podrškom) ustanovljena je sveobu-hvatna baza podataka o korišćenju prostora EU, uključujući i zašti ćene prostore, koja je podržana naučnim istraživanjima i povezana sa prostornim i monitoringom životne sredi-ne (sa Zemlje). Uspostavljeni informacioni i monitoring sistem koristi se za praćenje pro-mena u korišćenju prostora, naročito otvo-renih i zašti ćenih prostora. Sledstveno tome, koristi se i za evaluaciju primenjenih i formu-lisanje novih strategija i politi ka, koje imaju prostorni uti caj/impakt na realizaciju zašti te prostora (Europe 2000+, 1994).Evropska mreža opservatorija prostornog planiranja (ESPON – European Spati al Pla-nning Observatory Network) predstavlja osnovnu istraživačko-informati čku podrš-ku ostvarivanju i reevaluaciji dokumenata Evropske unije, a poslednjih godina i čitave Evrope u domenu prostornog uređenja, ur-banog razvoja i envajeronmentalne politi ke. Osnovni cilj ESPON je da se obezbedi ana-liti čka osnova za vođenje, koordinaciju i in-tegrisanje sektorskih politi ka u ostvarivanju integralnih dokumenata EU i za donošenje teritorijalnih odluka na nacionalnom i regio-nalnom nivou upravljanja, kako bi se ostvario održiv i kompeti ti van razvoj evropske terito-rije. Zbog toga je razvijen sistem indikatora održivog razvoja, koji se zasnivaju na sistemu stati sti čkih teritorijalnih jedinica NUTS za osnovna tri nivoa: NUTS 1 sa 3 do 7 miliona stanovnika, NUTS 2 sa 800.000 do 3 miliona stanovnika i NUTS 3 sa 150.000 do 800.000 stanovnika. Ovaj sistem indikatora održivog razvoja koristi EUROSTAT (ESPON, 2006).


☼ Primer 30.KLJUČNI INDIKATORI INFORMACIONOG I MONITORING SISTEMA O TERITORIJI

Jedna od akti vnosti na operacionalizaciji ESDP odvija se u okviru transnacionalnog ESTIA projekta (European Space & Territorial Integrati on Alternati ves) – Evropski pros-tor i alternati ve teritorijalne integracije za šest jugoistočnih evropskih zemalja: Grčka, Albanija, Makedonija, Srbija, Crna Gora, Bugarska i Rumunija. Akti vnosti su usmerene na formiranje sistema monitoringa razvoja u prostoru i pros-tornih politi ka (ESTIA Spati al Observatory). Osnovna ideja je da se formira dostupan, pouzdan i kompati bilan okvir baza podataka o prostoru, koji bi bio obavezujući za na-cionalni nivo i omogućio kooperaciju i koordinaciju sistema prostornog planiranja šest država. Polazni korak bilo je defi nisanje četi ri grupe ključnih indikatora, i to: ekonomskih, so-cijalnih, prostornih i životne sredine, kao i indikatora za upravljanje informacionim i monitoring sistemom. Svi prostorni indikatori odnose se na način i inte-nzitet (priti ske) korišćenja prostora (Stojkov, Đorđević, Dželebdžić, 2000).

Izradom strategije prostornog razvoja EU (ESDP) inicirane su akti vnosti na istraživanju sistema indikatora održivog razvoja za planiranje i usmeravanje razvoja evropskog pro-stora. Sistem indikatora održivog prostornog razvoja defi nisan je u okviru ESPON pro-jekta i mreže za evropski prostor. Predstavlja okvir za dalju razradu i defi nisanje setova ključnih indikatora za nacionalni i regionalni, a potom i lokalni nivo planiranja, kao i za planiranje područja posebne namene (primer 29. i 30).

2.5. KONTROLNI SISTEM

Kontrola implementacije zakonskog i planskog osnova, promene namene i izgradnje prostora u svim zemljama Evropske unije obavlja se dominantno na lokalnom nivou, uz superviziju viših nivoa upravljanja (regionalnog i nacionalnog) i, u određenim slučajevi-ma, uz sudsku i policijsku podršku.

Kontrolni sistemi zasnovani su na primeni:paketa instrumenata, rezervnih moći u kombinaciji s korišćenjem diskrecionog prava u odlučivanju, posebnih procedura učešća javnosti u postupku kontrole promena u zašti ti životne sredine, uređenju i izgradnji prostora.

Najširu primenu u kontrolnim sistemima zemalja EU imaju instrumenti :ustanovljeni za potrebe supervizije nižih od strane viših nivoa upravljanja i učešća javnosti – direkti va ili naredba (nižem nivou da izradi ili reviduje plan), odobrenje ili anuliranje (plana na višem nivou upravljanja), prigovor (građana u toku javnih


konsultacija o planu i proceni uti caja na životnu sredinu) i žalba (proti v dozvole o odobrenju izgradnje);ustanovljeni za potrebe implementacije planskih odluka na lokalnom nivou upravljanja – glavna/građevinska dozvola (obezbeđuje kombinovanu urbanisti čku i građevinsku kontrolu i regulaciju promene namene i izgradnje objekata), pre-liminarna dozvola (za usklađivanje predloženog razvoja i izgradnje s planskim rešenjima i pravilima, pre podnošenja zahteva za glavnu dozvolu) i posebne doz-vole (ili saglasnosti , za izgradnju i rušenje objekata u okolini kulturnog nasleđa i sl); rezervne moći – preuzimanje nadležnosti (donošenja plana na višem nivou o trošku lokalnog nivoa upravljanja u slučaju da ne postupi po ministarskoj direk-ti vi ili naredbi) i izuzeće (od pravila utvrđenih zakonskim i planskim osnovom za urgentne radove od javnog interesa); za primenu diskrecionog prava odlučivanja u odobravanju glavne dozvole, uz obezbeđenje pravne sigurnosti aktera (vlasnika, investi tora i dr) – izuzeće od pravila plana (odobrava se kao odstupanje od detalja plana, kada je planira-na promena namene i izgradnja u skladu sa širim principima regulacionog ili strateškog plana), glavna dozvola u anti cipaciji plana (kada predložena promena namene ili izgradnja nije u suprotnosti s osnovnim okvirima i principima plana koji se radi ili reviduje, a ukoliko je u koliziji s nekim važećim planom odobrava se kao izuzetak od pravila tog plana) i privremena dozvola (kao izuzetak od pravila plana za radove i objekte koji služe za zadovoljenje privremenih potreba u peri-odu od najviše pet godina).

Sve države sprovode postupke koji omogućavaju preduzimanje organizovanih akcija proti v neplanske izgradnje (bez glavne dozvole, ili s odstupanjima od postavljenih uslova u dozvoli), obustavljanjem izgradnje i naručivanjem totalnog ili delimičnog rušenja objek-ta i vraćajnem prostora u prethodno stanje o trošku investi tora ili vlasnika. Za svako pro-bijanje pravila važećeg plana i odobrenja za izgradnju (npr. za neotpočinjanje izgradnje, a u pojedinim zemljama za nezavršavanje izgradnje u periodu važenja dozvole) primenjuju se represivne mere: novčana ili kazna zatvorom, a u nekim slučajevima prinudni otkup ili eksproprijacija zemljišta.

Sistemi kontrole implementacije planskog osnova zašti te životne sredine, uređenja i izgradnje prostora efi kasni su i stabilni, usled uspostavljene ravnoteže između pravne sigurnosti (rigidnosti ) i diskrecionog prava odlučivanja (fl eksibilnosti ), široke podrške od strane politi čara, investi tora i građana i višedecenijske izgradnje i dopunjavanja planskog i kontrolnog sistema (The EU compendium of spati al planning systems and policies, 1997).

Kontrolni sistem u Srbiji raspolaže nedovoljno razvijenim instrumenti ma, koji nisu prilagođavani i modifi kovani potrebama prakse u uslovima nedovoljne i neažurne pokrivenosti prostora planskim osnovom, s jedne strane, i promenama izazvanim postepenim uvođenjem tržišnog sistema privređivanja, s druge. Zakonskim osnovom o


planiranju i izgradnji prostora ispoljene su tendencije promene instrumenata kontrolnog sistema radi povećanja fl eksibilnosti u tumačenju i implementaciji planskih odluka, ali ne i u pogledu obezbeđenja pravne sigurnosti vlasnika i korisnika prostora.

Najznačajniji su sledeći instrumenti kontrolnog sistema zašti te, uređenja i izgradnje prostora:

ustanovljeni za potrebe supervizije lokalnog od strane nacionalnog nivoa upravljanja i učešća javnosti

uputstvo, s tumačenjem primene zakonskog osnova – obavezujuće je, ali retko u primeni;

izveštaj o obavljenoj stručnoj kontroli – za prostorni plan opšti ne kada nije donet regionalni prostorni plan i za generalni plan kada nije donet prostorni plan opšti ne obavezujuće je obavljanje stručne kontrole od strane komisije nadležnog ministarstva, radi provere usklađenosti ti h planova sa zakonom i planovima širih prostornih celina;

saglasnost – na doneti prostorni plan opšti ne, odnosno generalni plan urbanog naselja obavezujuće je pribavljanje ministarske saglasnosti pre objavljivanja plana u službenom javnom glasilu;

primedba – građana i drugih aktera na planska rešenja u toku javnog uvida u plan;

žalba – građana i pravnih lica na prestanak prava korišćenja javnog građevinskog zemljišta, doneto ili odbijeno odobrenje za izgradnju, rešenje o rušenju ob-jekta, rešenje urbanisti čkog ili građevinskog inspektora i prvostepeno rešenje opšti nske uprave;

ustanovljeni za potrebe implementacije planskih odluka na lokalnom i, delimično nacionalnom, nivou upravljanja

izvod iz urbanisti čkog plana – s podacima o urbanisti čkim uslovima za uređenje prostora;

akt o urbanisti čkim uslovima – s pravilima parcelacije, regulacije i nivelacije, uslovima priključenja na infrastrukturu i drugim uslovima, na osnovu prostornog plana za delove područja za koje nije predviđena izrada urbanisti čkog plana;

odobrenje za izgradnju – na osnovu izvoda iz urbanisti čkog plana ili akta o urbanisti čkim uslovima, idejnog projekta i dokaza o pravu svojine, zakupa ili korišćenja građevinskog zemljišta;

potvrda početka izvođenja radova – na prijavu početka izvođenja radova s glavnim projektom;

upotrebna dozvola za korišćenje objekta – o usklađenosti izvedenih radova s odobrenjem za izgradnju i glavnim projektom, koja se proverava i potvrđuje na osnovu tehničkog pregleda objekta;


rezervne moći – delimično preuzimanje nadležnosti za izradu prostornog plana opšti ne i urbanisti čkih planova o trošku lokalnog nivoa upravljanja ako ne ispoštuju zakonom propisan rok za donošenje ti h planova, koje je ustanovljeno zakonskim osnovom iz 2003, a izbrisano njegovim izmenama 2006. godine.

Najveće ograničenje za ostvarivanje osnovne uloge i efi kasnost kontrolnog sistema u implementaciji prostornih i urbanisti čkih planova, kao i za obezbeđenje pravne sigur-nosti vlasnika, investi tora i ostalih korisnika prostora, predstavlja nerealno, nedosledno i neprecizno defi nisanje i primena instrumenata kontrolnog sistema koji su ustanovljeni, prevashodno, za lokalni nivo upravljanja.

To se, u prvom redu, odnosi na sledeće instrumente:

akt o urbanisti čkim uslovima – jer se prostornim planom ne defi nišu urbanisti čki uslovi, tako da je postupak izdavanja tog akta u domenu prikrivenog diskrecionog prava odlučivanja, bez stvarne pravne sigurnosti investi tora i korisnika prostora;

odobrenje za izgradnju – koje ne sadrži neophodne elemente za kombinovanu urbanisti čku i građevinsku kontrolu i regulaciju promene namene prostora, već je redukovano na elemente tehničke dokumentacije i investi cionih zahteva, čime je omogućeno zadovoljavanje parti kularnih i pojedinačnih interesa u korišćenju i izgradnji prostora.

Odobrenje za izgradnju to zapravo i nije, jer na osnovu idejnog projekta ne može da se gradi objekat i izvode radovi. Zbog toga je uvedena potvrda početka izvođenja radova, koja se izdaje na osnovu glavnog projekta.

Početak izvođenja radova na izgradnji objekata za koje je obavezna, ili se može za-htevati , procena uti caja na životnu sredinu, uslovljen je dobijanjem saglasnosti nadlež-nog ministarstva na procenu uti caja (tj. na studiju o proceni uti caja). Dobijanje upotreb-ne dozvole za korišćenje takvih objekata uslovljeno je ispunjavanjem uslova iz odluke o davanju saglasnosti na procenu uti caja, koji se proveravaju u postupku tehničkog pre-gleda objekta.

U sklopu kontrolnog sistema odvija se nadzor nad primenom zakonskog i planskog osnova, instrumenata kontrolnog sistema i promenama u prostoru. Za obavljanje urba-nisti čkog i građevinskog nadzora koriste se represivne mere i postupci za obezbeđenje planske izgradnje i korišćenja prostora, koji su slični praksi evropskih zemalja. To su: za-brana primene planskog osnova (do usklađivanja sa zakonom), pokretanje postupka za ukidanje građevinske dozvole (ako nije izdata u skladu sa zakonom), nalaganje obustave izgradnje (koja se izvodi bez ili suprotno građevinskoj dozvoli), nalaganje rušenja celog ili dela objekta i zabrana korišćenja objekta (bez upotrebne dozvole). Po drugom zakon-skom osnovu obavlja se i vodoprivredni, envajeronmentalni, sanitarni, poljoprivredni i drugi nadzor.

Razloga za nedovoljnu efi kasnost primene represivnih mera u obezbeđenju zašti te i rezervisanja prostora ima više, od kojih su najznačajniji sledeći:


formalno propisanu saradnju sektora u obavljanju nadzora ne prate mehanizmi i instrumenti za objedinjeno postupanje (npr. obustava korišćenja priključaka na ko-munalnu infrastrukturu po izdavanju naloga za obustavu korišćenja objekta);formalno defi nisane poslove urbanisti čkog nadzora ne prati propisivanje načina postupanja i instrumenti za obavljanje pojedinih poslova (npr. mogućnost direk-tnog poništenja ili davanja naredbe za poništenje dozvole ili saglasnosti koja nije izdata u skladu sa odgovarajućim planom, odnosno propisima);nedovoljna organizaciona, fi nansijska i policijska podrška za izvršenje naloga za rušenje (odsustvo specijalizovanih organizacija, mehanizama prinudne naplate troškova rušenja od investi tora/vlasnika ili obezbeđenja sredstava iz drugih izvora - budžeta, naknada za građevinsko zemljište i dr, neizvršenje zakazanih rušenja zbog neizlaska policijskih organa);nedovoljno razvijena kaznena politi ka (sa sastavnim merama) prema kojoj neplanska izgradnja ima tretman prekršaja ili privrednog prestupa, ali ne i krivičnog dela kada je reč o pojedinim zašti ćenim i rezervisanim prostorima. Novčane kazne su niske, jer nisu dovedene u vezu sa bespravnim korišćenjem povećane vrednosti zemljišta i/ili umanjenjem vrednosti zašti ćenog nasleđa, prirodnih resursa i građevinskog zemljišta koje se uništava ili degradira neplanskom izgradnjom. Kazna pritvorom predviđena je za građane, ali ne i za rukovodno telo (lice) pravnih lica, koja su u pogledu obima i investi cione vrednosti objekata značajni bespravni graditelji;dugotrajna upravna i sudska procedura; neujednačena i nedovoljna kadrovska opremljenost, u prvom redu urbanisti čke inspekcije.

Problem je primena ili neprimena represivnih i kaznenih mera, odnosno da li se i u kojim slučajevima primenjuju. Primena represivnih mera kontrolnog sistema može samo delimično, a razvoj sti mulati vnih i desti mulati vnih mera i instrumenata raznih politi ka (zemljišne, fi skalne, kreditne i dr) znatno više da uti če na povećanje efi kasnosti imple-mentacije planskih odluka.

Nedovoljno i neadekvatno razvijeni instrumenti i odsustvo fl eksibilnosti , diskrecionog prava odlučivanja i rezervnih moći u njihovoj primeni doprinosi neefi kasnosti kontrol-nog sistem Za rezultat ima njihovo prikriveno korišćenje za politi čko odlučivanje. Kako je učešće javnosti u kontrolnom sistemu redukovano na formalizovanu proceduru javnih konsultacija ili javnog uvida bez stvarnih moći da utiče na planska rešenja i ospori planske odluke i na korišćenje instituta žalbe na odobrenu ili neodobrenu izgradnju, to izostaje podrška te iste javnosti i investitora planskoj kontroli uređenja prostora i zaštite životne sredine, nasleđa i resursa. Posebno pitanje je da li na nivou državne uprave i vladajućih političkih struktura postoji stvarna rešenost i podrška razvoju i funkcionisanju kontrolnog sistema.


2.6. INFORMISANJE I KOOPERACIJA AKTERA

Na svim nivoima upravljanja, najčešće putem savetodavnih resornih i međuresornih tela, primenjuju se različiti oblici saradnje i konsultacija formalizovanog i neformalnog ti pa sa predstavnicima privatnog sektora, interesnih, ciljnih i dobrovoljnih grupa i lokalnih zajednica, s ti m da se lepeza učesnika i oblika parti cipacije/kooperacije povećava na nižim nivoima upravljanja. Za pojedine planske odluke o zaštićenim prostorima garantuje se pravo participacije javnosti u njihovom donošenju (za namene zelenog pojasa, otvorenih prostora i predela).

U pripremi, donošenju i implementaciji planskih odluka o zašti ti životne sredine i na-sleđa, uređenju i izgradnji prostora značajnim se smatra informisanje i uspostavljanje partnerskih odnosa aktera planiranja na relaciji:

donosioci planskih odluka profesionalni planeri korisnici prostora.

Uloga lokalne uprave i profesionalnih planera najznačajna je u informisanju, edukaci-ji, pregovaranju i konsultacijama stanovništva, privatnog i trećeg sektora, radi uspostav-ljanja obostranog razumevanja i prihvatanja odgovornosti za implementaciju doneti h planskih odluka. Primera radi, u Holandiji je donošenje svake planske odluke uslovljeno opšti m konsenzusom svih aktera.

Odnos prema konsultacijama, participaciji i kooperaciji uslovljen je demokratskim i kulturološkim tradicijama pojedinih država. Otuda nacionalne politike i akcije zaštite prostora, nasleđa i resursa i održivog razvoja u Holandiji, Danskoj i Finskoj imaju široku podršku lokalnih zajednica (EU compendium of spati al planing systems and policies, 1997).

Formalne procedure učešća lokalnih zajednica i javnosti u donošenju planskih odluka mogu da budu sredstvo manipulacije za održanje postojećeg odnosa moći i to od strane korporacija i pojedinih predstavnika lokalne zajednice u lokalnoj upravi.

U našoj praksi planiranja stanovništvo, interesne i dobrovoljne grupe, privatni i treći/nevladin sektor u lokalnoj zajednici, pa čak i javni sektor, nisu uključeni u proces razma-tranja i donošenja zakonskog osnova i većine sektorskih planskih osnova. Nedovoljno su informisani (putem odluka o izradi planova) i uključeni (putem javnog uvida) u proces do-nošenja planskih odluka u domenu prostornog i envajeronmentalnog planiranja (LEAP).

Za opšte strategije i sektorski planski osnov obavljaju se ciljane javne prezentacije i rasprave, po pravilu u najvećim urbanim centrima i za pozvane učesnike, tako da se može govoriti samo o krajnje formalizovanom i redukovanom informisanju dela javnosti , ali de facto bez njenog stvarnog uključivanja u proces odlučivanja.

Svi drugi oblici informisanja, edukacije, podizanja svesti (o značaju zaštite opšteg resursa prostora, životne sredine, nasleđa i resursa), parti cipacije i kooperacije zapostav-ljeni su u pripremi i izradi planskih rešenja i donošenju planskih odluka, a naročito u njihovoj implementaciji.


Otuda pojedinci, privatni, delimično i javni sektor nisu dovoljno upoznati s doneti m planskim odlukama i ustanovljenim režimima zašti te i rezervisanja prostora. Kako im nije pružena stručna pomoć da prepoznaju svoje parti kularne u javnom interesu u uređenju prostora i sprovođenju ustanovljenih režima, to nisu spremni da ih uzimaju u obzir, niti da ih se pridržavaju u procesu donošenja pojedinačnih odluka o razvoju i/ili izgradnji prostora.

U proteklom periodu ostao je neiskorišćen veliki potencijal aktivne participacije i partnerstva/kooperacije lokalne zajednice u organizaciji i sprovođenju zaštite i rezervisanja prostora, zaštite životne sredine, nasleđa i resursa.

Posle perioda potpunog zapostavljanja uloge korisnika prostora na području Nacional-nog parka Kopaonik i lokalnog stanovništva u naseljima njegove zašti tne zone, formiran je savet korisnika za zašti tu, razvoj i uređenje prirodnog dobra pri javnom preduzeću za upravljanje Nacionalnim parkom. To savetodavno telo je vrlo brzo ukinuto zbog odsustva insti tucionalne podrške i politi čke volje, tako da je propao prvi pokušaj organizovanog uključivanja aktera u upravljanje prirodnim nasleđem i implementaciju planskih odluka o održivom razvoju turisti čkog područja.

2.7. BROADS AREA PRIMER EFIKASNOG USMERAVANJA I UPRAVLJANJA ODRŽIVIM RAZVOJEM PRIRODNOG NASLEĐA I TURISTIČKE DESTINACIJE

Polazeći od sličnosti zašti ćenih prostora rirodnog nasleđa u V. Britaniji i Srbiji u po-gledu obuhvata, načina i režima korišćenja prostora, za unapređenje naše prakse može biti indikati van primer upravljanja Broads-om, zašti ćenim vlažnim područjem od me-đunarodnog značaja.

Područje Broads-a nalazi se u Hampshire distriktu, na granici sa West Sussex dis-triktom. Zašti ćen prostor obuhvata veći broj seoskih i nekoliko urbanih naselja, od ko-jih je najveći i najznačajniji Winchester, na severozapadnoj granici područja. Za održivi razvoj lokalnih ruralnih zajednica i zašti ćenog područja ključne ekonomske akti vnosti jesu: poljoprivreda, brodogradnja (rekreati vnih plovila) i turizam. Kako je poljoprivre-da veoma značajna za lokalno stanovništvo, uprava Broads-a obezbeđuje fi nansijsku i stručnu pomoć za razvoj pojedinih oblika poljoprivredne proizvodnje, komplementar-ne zahtevima zašti te prirodnih vrednosti , u sklopu postojećih programa i razvojnih she-ma nadležnog ministarstva. Ukoliko poljoprivredna domaćinstva ne prihvate ponuđene solucije, uprava nudi akviziciju zemljišta i obezbeđuje povoljne kredite za uključivanje u turisti čku ponudu područja.

Pored akvizicije, primenjuje se i koncesija onog zemljišta za koje je utvrđena obave-za posebnog, to jest osetljivog upravljanja, koja se najčešće daje posebnoj agenciji ili dobrovoljnim grupama.


Uprava Broads-a ima ovlašćenje da, kao krajnju meru, primeni rezervne moći uvođenjem odobre-nja ili dozvole za obavljanje pojedinih, u prvom redu turisti čkih akti vnosti , za koje u normalnim uslovima nije potrebna posebna dozvola. Odbijanje izdavanja odobrenja ili dozvole za obavljanje akti vnosti podra-zumeva pravo lokalnog stanovništva na kompenza-cije u visini neostvarenog neto profi ta, ili umanjenja kapitalne vrednosti zemljišta.

Radi usmeravanja i kontrole razvoja, uređenja i iz-gradnje naselja i turisti čko-rekreati vnih zona i punktova i zašti te otvorenih prostora, Uprava Broads-a učestvu-je, u saradnji s lokalnim nivoom upravljanja, u izradi planskih osnova i kontroli njihove implementacije. Na raspolaganju ima široka ovlašćenja da primenjuje instrumente (dozvole i saglasnosti ) i rezervne moći (da naredi ukljanjanje neprilagođenih i neadekvatnih objekata i da zaustavi ili zabrani obavljanje akti vnosti koje nisu prilagođene zašti ti prirodnih vrednosti , ili su rizične zbog povećanja intenziteta korišćenja pro-stora).

U koordinaciji s nacionalnim agencijama i ko-misijama (za zašti tu prirode, voda i turizam) uprava obezbeđuje fi nansijsku i stručnu pomoć za diverzifi -kaciju turisti čke ponude i komplementarnih sadržaja ponude u prostoru.

Kontroliše obim i oblike turisti čkog smeštaja na otvorenim prostorima i u naseljima, davanjem sa-glasnosti na razmeštaj i veličinu kapaciteta i dozvola za prenamenu i deobu parcela za potrebe turizma. Jedan od kriterijuma jeste da rast smeštajnih kapa-citeta mora da bude proporcionalan veličini naselja (do 25% domicilnog stanovništva), kako se ne bi po-remeti o identi tet naselja i život stanovništva.

Informisanje, dogovaranje i pružanje stručne po-moći lokalnom stanovništvu ostvaruje se preko pro-izvodnih asocijacija, dobrovoljnih grupa i zajedničkih komisija za razvoj pojedinih akti vnosti ili naselja.

Na dobrovoljnoj osnovi, uz posredovanje Uprave Broads-a, dogovorima različiti h grupa i asocijacija korisnika (sa zašti ćenog područja i iz okruženja) o zajedničkom ko-rišćenju pojedinih (osetljivijih) delova prostora utvrđeni su: zoning prostora za različite


namene i režime korišćenja i zašti te; vremenski zoning (raspored korišćenja) vodenih površina i obala; kodovi ponašanja turista u obavljanju po-jedinih sportsko-rekreati vnih akti vnosti na vodi i u otvorenim prostorima i dr.

Osnovni instrument upravljanja zašti ćenim područjem Broads-a je srednjoročni program upravljanja. Najveći deo potrebnih fi nansij-skih sredstava i kredita za realizaciju programa upravljanja obezbeđuje se po principu prioriteta iz redovnih programa i shema nadležnih resor-nih organa, agencija i komisija. Partnerski odno-si s nacionalnim nivoom upravljanja obuhvataju i stalnu stručnu saradnju u realizaciji programa upravljanja, tako što su u akti vnosti uprave uklju-čeni viši službenici odgovarajućih ministarstava i agencija (Broads Authority, 1987, 2007).

Prema izveštaju za 2007-08. godinu, za pe-riod 2008-2011. godine samo je iz nacionalnog fonda za nacionalne parkove obezbeđeno 13,06 milijardi ₤ za realizaciju srednjoročnog progra-ma.

Od 2002. godine akti van je Fond za održivi razvoj Broads Area, koji godišnje dobija 200.000 ₤ iz državnog budžeta za podršku programima održivog razvoja. U proteklih pet godina iz tog fonda podržano je 117 programa. Ravnomerno je ulagano u programe: održivog turizma, edu-kacije dece i mladih o održivom razvoju zašti će-nog područja i uključivanja lica sa invaliditetom u ekonomski i socijalni život (Annual Report 2007-08, 2008, www.broads-authority. gov.uk).

Uprava Broads-a izdala je 2007. godine uputstvo za održivi razvoj tog zašti ćenog područja, namenjeno svim korisnicima, poseti ocima i investi torima (primer 31), koji je dobio više nagrada za inovati vnost, ruralna područja i zašti tu prirodnog nasleđa.


☼ Primer 31.UPUTSTVO ZA ODRŽIVI RAZVOJ BROADS AREA

Najveća pažnja poklonjena je recikliranju postojećih i izgradnji novih objekata iz aspekta očuvanja predela, zašti te resursa i životne sredine. Osnovne teme ovog uputstva za rekonstrukciju i izgradnju objekata jesu: adaptacija klimatskim prom-enama, energetska efi kasnost, novi i obnovljivi izvori energije, održivi materijali i konstrukcija objekata, kvalitet životne sredine, upravljanje resursom vode, otpa-dom, mikroklima i smanjenje aerozagađenja (Sustainability Guide, 2007).


3. UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE

3.1. UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE U EVROPSKOJ UNIJI

Upravljanje zašti tom životne sredine ostvaruje se njenim integrisanjem u proces donošenja i ostvarivanja planskih i investi cionih odluka.

Počev od 1972. godine doneto je šest akcionih programa za zašti tu životne sredine Evropske unije (EAP – Environmental Acti on Programs), kojima su defi nisani principi i prioriteti zašti te životne sredine.

U prva dva akciona programa (1973–1982. godine) defi nisani su osnovni principi: prevencija i sanacija, načelo zagađivač plaća i obaveza procene uti caja investi cionih projekata na životnu sredinu.

U trećem i četvrtom EAP-u ispoljena je težnja ka celoviti jem pristupu stavljanjem težišta na prevenciju od zagađivanja i na integrisanje aspekta životne sredine u pros-torno planiranje i sektorske politi ke Zajednice.

Peti EAP (1993–2001. godine) promoviše koncepciju održivog razvoja, učešće javnosti i privatnog sektora u procesu odlučivanja i defi niše program integrisanja poli-ti ke zašti te životne sredine u pet sektorskih politi ka: proizvodnje energije, saobraćaja, turizma, poljoprivrede i industrijskog razvoja.

Šesti m EAP-om (2002–2012. godine) utvrđeni su prioriteti : klimatske promene, kvalitet životne sredine, priroda i biodiverzitet, mudro korišćenje prirodnih resursa i upravljanje otpadom (Stojanović, Maričić, 2004).

Zajednica je počev od osamdeseti h godina 20. veka uvela instrumente zašti te životne sredine na svim nivoima planiranja i donošenja odluka o razvoju i izgradnji, kao što su:

strateška procena uti caja planova i programa na životnu sredinu (SEA) – koja se primenjuje na prostorne i urbanisti čke planove i sektorske programe razvoja, uključujući i turizam;procena uti caja projekata na životnu sredinu (EIA); post-projektna procena uti caja na životnu sredinu (PP EIA); procena ekološkog rizika (RA).

3.2. UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE U SRBIJI

3.2.1. Zakonski osnov i međunarodne obaveze

Po ugledu na praksu zemalja Evropske unije, u Srbiji je 2004. godine donet paket zakona o zašti ti životne sredine koji obuhvata sistemski zakon – Zakon o zašti ti životne sredine, sa tri posebna zakona – Zakon o strateškoj proceni uti caja na životnu sred-inu, Zakon o proceni uti caja na životnu sredinu i Zakon o integrisanom sprečavanju i


kontroli zagađivanja životne sredine. Prva tri zakona imaju direktan uti caj na usposta-vljanje održivog razvoja turizma, dok poslednji ima indirektan uti caj iz aspekta zašti te turisti čkih prostora od negati vnih uti caja velikih zagađivača životne sredine.

Novi paket zakona iz domena zašti te životne sredine donet je maja meseca 2009. godine i obuhvata sedam posebnih zakona o: zašti ti prirode, upravljanju otpadom, ambalaži i ambalažnom otpadu, zašti ti vazduha, zašti ti od buke, zašti ti od jonizujućih i od nejonizujućih zračenja. Za upravljanje zašti tom životne sredine i ostvarivanje održivog razvoja značajan je i Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja (2004) koji omogućava javnosti da se informiše, a ti me i da kontroliše, da li se ostvaruje Ustavom zagarantovano pravo na kvalitetnu životnu sredinu.

Procenjuje se da je preko 30% zakona, koje naša zemlja treba da donese u procesu evropskih integracija, iz domena zašti te životne sredine, jer pravne tekovine Evropske unije u tom domenu sadrže više od 200 različiti h pravnih akata.

Sistemskim zakonom ustanovljena su sledeća osnovna načela zašti te životne sredine:

načelo integralnosti – državni organi, organi autonomne pokrajine i organi jedinice lokalne samouprave obezbeđuju integraciju zašti te i unapređivanja život-ne sredine u sve sektorske politi ke sprovođenjem međusobno usaglašenih planova i programa, siste-mom dozvola, tehničkih i drugih standarda i norma-ti va, fi nansiranjem, podsti cajnim i drugim merama zašti te životne sredine;

načelo prevencije i predostrožnosti – svaka akti v-nost mora da se planira i sprovede na način da: pro-uzrokuje najmanju moguću promenu i najmanji rizik po životnu sredinu i zdravlje ljudi, smanji optereće-nje prostora i potrošnju sirovina i energije, uključi mogućnost reciklaže, spreči ili ograniči uti caj na ži-votnu sredinu na samom izvoru zagađivanja. Načelo predostrožnosti ostvaruje se procenom uti caja na životnu sredinu i korišćenjem najboljih raspoloživih i dostupnih tehnologija, tehnika i opreme;

načelo očuvanja prirodnih vrednosti – prirodne vrednosti mogu se koristi ti tako što će se očuvati vrednosti geodiverziteta, biodiverziteta, zašti ćenih prirodnih dobara i predela. Obnovljivi prirodni re-sursi koriste se pod uslovima koji obezbeđuju njiho-vu trajnu i efi kasnu obnovu i stalno unapređivanje kvaliteta. Neobnovljivi prirodni resursi koriste se pod uslovima koji obezbeđuju njihovo dugoročno korišćenje, uključujući ograničavanje korišćenja stra-

247Ž


teških ili retkih prirodnih resursa i supsti tuciju drugim raspoloživim resursima ili veštačkim materijalima;

načelo održivog razvoja – održivi razvoj ostvaruje se donošenjem i sprovođenjem odluka kojima se obezbeđuje usklađenost interesa zaštite životne sredine i interesa socioekonomskog razvoja;

načelo odgovornosti zagađivača – zagađivač (ili njegov pravni sledbenik) obavezan je da otkloni uzrok zagađenja i posledice direktnog ili indirektnog zagađenja životne sredine. Promene vlasništva preduzeća ili drugi oblici promene svojine obavezno uključuju procenu stanja životne sredine i određivanje odgovornosti za zagađenje životne sredine, kao i namirenje dugova (tereta) prethodnog vlasnika za izvršeno zagađivanje i/ili štetu nanetu životnoj sredini;

načelo „zagađivač plaća” – zagađivač plaća naknadu za zagađivanje životne sredine, to jest snosi ukupne troškove mera za sprečavanje i smanjivanje zagađivanja, koji uključuju troškove rizika po životnu sredinu i troškove uklanjanja štete na-nete životnoj sredini;

načelo „korisnik plaća” – svako ko koristi prirodne vrednosti dužan je da plati realnu cenu za njihovo korišćenje i rekulti vaciju degradiranog prostora;

načelo supsidijarne odgovornosti – državni organi, u okviru svojih fi nansijskih mogućnosti , otklanjaju posledice zagađivanja životne sredine i smanjenja štete u slučajevima kada je zagađivač nepoznat, ili je zagađivanje životne sredine iz izvora van teritorije države;

načelo primene podsti cajnih mera – svi nivoi državne uprave preduzimaju mere očuvanja i održivog upravljanja kapacitetom životne sredine, posebno sma-njenjem korišćenja sirovina i energije i sprečavanjem ili smanjenjem zagađivanja životne sredine, primenom ekonomskih instrumenata i drugih mera, izborom najboljih dostupnih tehnika, kao i izborom proizvoda i usluga;

načelo informisanja i učešća javnosti – ostvarivanje prava na zdravu životnu sredinu podrazumeva pravo obaveštavanja o stanju životne sredine i učešća u postupku donošenja odluka čije bi sprovođenje moglo da uti če na životnu sre-dinu;

načelo zašti te prava na zdravu životnu sredinu i pristupa pravosuđu – građanin ili grupe građana, njihova udruženja, profesionalne ili druge organizacije, pravo na zdravu životnu sredinu ostvaruju pred nadležnim organom, odnosno sudom (Zakon o zašti ti životne sredine, 2004).

Polazeći od navedenih načela uvedene su sledeće naknade, poreske sti mulaci-je i kaznene mere za zašti tu životne sredine: (i) naknada za zagađenje – za emisije pojedinačnih izvora zagađivanja (CO2, SO2 i praškaste materije) i za industrijski, proiz-vedeni ili odloženi otpad; (ii) sheme za refundiranje depozita; (iii) subvencije, poreske podsti cajne mere izuzeća od plaćanja naknada; i (iv) novčane kazne za neispunjenje ekoloških standarda.


Sredstva ostvarena od naknada u visini od 40% prihod su budžeta Republike (Fond za zašti tu životne sredine), a u visini od 60% prihod budžeta jedinice lokalne samou-prave. Trebalo bi da se koriste namenski za zašti tu i unapređenje životne sredine prema programima, odnosno akcionim i sanacionim planovima. Prema novinskim natpisima iz 2008-2009. godine, na lokalnom nivou koristi la su se za najrazličiti je namene, najmanje za ulaganja u zašti tu životne sredine.

Iznos naknada je nizak, a primena ograničena. Ukupni prihodi od naknada u 2006. godini dosti gli su 26 miliona EUR. U periodu 2002-2005. godine ukupna fi nansijska pomoć EU Srbiji iznosila je 740 miliona evra, od kojih je oko 34 miliona evra (ili oko 4,5%) bilo namenjeno projekti ma u domenu zašti te životne sredine.

Informacije o visini i strukturi troškova za zašti tu životne sredine u Srbiji i dalje su ograničene. U javnom sektoru ukupni troškovi za zašti tu životne sredine u periodu 2003-2006. godine iznosili su svega 0,3-0,4% bruto nacionalnog dohotka, dok bi, pre-ma Nacionalnom programu zašti te životne sredine, ukupni troškovi za zašti tu životne sredine trebalo da dosti gnu 0,9% bruto nacionalnog dohotka do 2009. godine. U pro-teklom periodu, oko dve trećine ukupnih ulaganja u zašti tu životne sredine usmereno je na upravljanje otpadom, a samo 10% na upravljanje otpadnim vodama (Stegić M., www.ekoplan.gov.rs, 2008).

Koje reperkusije ima primena načela ustanovljenih zakonskim osnovom može da se sagleda na primeru upravljanja otpadom.

Prema Zakonu o upravljanju otpadom (2009), troškovi upravljanja otpadom utvrđuju se prema količini i svojstvima otpada u skladu sa načelom „zagađivač plaća”. Proizvođač ili vlasnik otpada snosiće sve troškove, koji obuhvataju troškove: odvojenog sakupljanja otpada, prevoza otpada, projektovanja i izgradnje postrojenja za skladištenje, tretman i odlaganje otpada, troškove rada postrojenja, njegovog zatvaranja i održavanja nakon prestanka rada i druge troškove. Primena ovog načela trebalo bi da ima sti mulati vno dejstvo na proizvođače i vlasnike otpada da preduzimaju mere za smanjenje korišćenja resursa i redukciju stvaranja otpada, povećanje reciklaže i drugih oblika korišćenja ot-pada kojima se smanjuje njegovo odlaganje deponovanjem.

Pored zakonskog osnova, Republika Srbija prihvati la je (rati fi kovala) niz međuna-rodnih konvencija (www.parlament.gov.rs), kao što su:

Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje fl ore i faune;

Konvencija o biološkom diverzitetu;

Konvencija o dugotrajnim organskim zagađivačima;

Konvencija o zašti ti reke Dunav;

Kjoto protokol uz Okvirnu konvenciju UN o promeni klime;

Konvencija o proceni uti caja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu;

Okvirna konvencija o zašti ti i održivom razvoju Karpata;

Konvencija o očuvanju evropske divlje fl ore i faune i prirodnih staniša;


Konvencija o očuvanju migratornih vrsta divljih životi nja; Konvencija UNECE o pristupu informacijama, učešću javnosti u procesu donošenja odluka i pravu na pravdu (Arhuska konvencija);Konvencija UNECE o zašti ti i korišćenju pre- kograničnih voda i međunarodnih jezera (Helsi-nška konvencija);Konvencija UNECE o prekograničnim uti cajima industrijskih akcidenata i dr.

Pitanje je da li se i u kojoj meri ratifikovane ko-nvencije primenjuju u upravljanju i usmeravanju razvoja, što je od značaja za održivi razvoj i upravljanje kvalitetom životne sredine.

Efi kasnost i efekti vnost sistema upravljanja zašti -tom životne sredine zavisi, u prvom redu, od repu-bličkog nivoa upravljanja, ali i od svih ostalih učesnika – pokrajinskog i lokalnog nivoa upravljanja, sektora i preduzeća koji u obavljanju delatnosti koriste pri-rodne vrednosti , ugrožavaju ili zagađuju životnu sre-dinu; naučnih i stručnih organizacija i drugih javnih službi; građana, grupa građana, njihovih udruženja, profesionalnih ili drugih organizacija. Obaveze uče-snika sistema zašti te životne sredine su da:

čuvaju i unapređuju životnu sredinu; odgovaraju za svaku akti vnost kojom menjaju ili mogu promeniti stanje i uslove u životnoj sredini, odnosno za nepreduzimanje mera zašti te životne sredine;podsti ču, usmeravaju i obezbeđuju jačanje svesti o značaju zašti te životne sredine kroz insti tucionalne i vaninsti tucionalne oblike rada, usavršavanje i javno informisanje;međusobno sarađuju, obezbeđuju koordinaciju i usklađivanje u donošenju i spro- vođenju odluka.

3.2.2. Planski osnov zašti te životne sredine

Polazeći od obaveza iz Agende 21, a po ugledu na zakonodavstvo i praksu zemalja Evropske unije, zakonskim osnovom iz 2004. godine uveden je novi envajeronmentalni planski osnov:


nacionalni program zašti te životne sredine (NEAP);

lokalni akcioni plan zašti te životne sredine (LEAP);

akcioni planovi (za zašti tu resursa, zašti ćena prirodna dobra, zašti tu od buke i dr) i sanacioni planovi (za prostor sa ugroženim kvalitetom životne sredine) na republičkom, pokrajinskom i lokalnom nivou.

U Nacionalnom programu zašti te životne sredine (2007) analizirani su uti caji više sektora na životnu sredinu u Srbiji, i to: industrije, rudarstva, energeti ke, poljoprivrede, šumarstva i lovstva, transporta i turizma. Konstatuje se da nema ozbiljnijih negati vnih efekata turizma na životnu sredinu. Izdvojeni su sledeći uzroci negati vnih uti caja turiz-ma na životnu sredinu: nedovoljno sprovođenje prostornih i urbanisti čkih planova (što je samo deo problema, uporediti sa delom III 2.1.2. ovog udžbenika), bespravna izgrad-nja objekata (naročito na zašti ćenom prostoru prirodnih dobara), neadekvatno uprav-ljanje zašti ćenim nasleđem, nezadovoljavajuća opremljenost prostora saobraćajnom i komunalnom infrastrukturom i dr. Identi fi kovani su sledeći negati vni uti caji turizma na životnu sredinu: (i) priti sci bespravne izgradnje turisti čkih objekata i nekontroli-sanog razvoja turizma na životnu sredinu, prirodne resurse, nasleđe i biodiverzitet; (ii) ispuštanje neprečišćenih otpadnih voda u vodotoke; (iii) neodgovarajuće odlaganje čvrstog otpada; (iv) emisija aerozagađenja iz saobraćaja i grejanja objekata; (v) emisija buke iz saobraćaja; (vi) poremećaji osetljivih staništa i uznemiravanje divljih životi nja kretanjem i ponašanjem poseti laca i dr.

Nacionalnim programom utvrđeni su opšti ciljevi zašti te životne sredine: integri-sanje politi ke zašti te životne sredine u sve oblike planiranja, jačanje insti tucionalnih kapaciteta, unapređenje sistema kontrole kvaliteta životne sredine, razvoj efi kasni-jeg sistema fi nansiranja zašti te životne sredine i ekonomskih podsti caja, unapređenje obrazovanja o zašti ti životne sredine, bolje informisanje javnosti i razvoj mehanizama uključivanja javnosti u odlučivanje o pitanjima životne sredine u skladu sa Arhuskom konvencijom.

Među prioriteti ma zašti te životne sredine izdvojeni su samo oni koji se mogu dovesti u vezu sa minimiziranjem negati vnih uti caja razvoja turizma na životnu sredinu. Kada se radi o kvalitetu voda, značajni su sledeći ciljevi: uspostavljanje zona i režima zašti te svih izvorišta vodosnabdevanja; racionalizacija potrošnje vode; obezbeđenje kvaliteta vode za piće koji zadovoljava standarde utvrđene EU Direkti vom o vodi za piće; obezbeđenje prečišćavanja otpadnih voda u naseljima u kojima postoji organizovan sistem snab-devanja vodom i koje značajno uti ču na kvalitet vode recipijenta; povećanje stepena obuhvaćenosti javnim kanalizacionim sistemima na 65% stanovnika do 2016. godine i dr. U domenu upravljanja otpadom, to bi bili sledeći ciljevi: razvoj integrisanih planova upravljanja otpadom i regionalnih sanitarnih deponija komunalnog otpada u skladu sa EU direkti vama o otpadu i deponijama; povećanje broja stanovnika obuhvaćenih sistemom sakupljanja otpada na 80%; zatvaranje, sanacija i remedijacija postojećih smetlišta; povećanje stepena ponovnog korišćenja i reciklaže ambalažnog otpada na 25% ukupne količine i dr.


Nacionalnim programom predložen je niz podsti cajnih instrumenata za podršku efi kasnijem sistemu upravljanja zašti tom životne sredine. Među podsti cajnim instru-menti ma izdvojeni su: (i) povećanje cene vode za piće i cene odvođenja i prečišćavanja otpadnih komunalnih voda, povećanje naknade za korišćenje vode i sl; (ii) kaucija za reciklažu ambalaže na osnovu odgovornosti proizvođača/uvoznika; (iii) poreske, carin-ske i druge olakšice i subvencije pri izgradnji postrojenja za korišćenje novih i obnov-ljivih izvora energije, uvođenje povlašćenih tarifnih sistema za proizvođače energije iz NOIE i sistema kvota sa zelenim serti fi kati ma i dr. Predlaže se uvođenje instrumenta kompenzacije zemljoradnicima i vlasnicima zemljišta u zašti ćenom prostoru prirodnog nasleđa na ime ograničenja u korišćenju zemljišta, da bi se sti mulisala poljoprivredna proizvodnja usklađena sa zahtevima zašti te životne sredine.

Predviđena su ulaganja od ukupno oko 4, 2 milijardi EUR do 2016. godine, koja će biti raspoređena po pojedinim subsektorima zašti te životne sredine (slika 43). Potreb-na fi nansijska podrška obezbeđivaće se iz prihoda od naknada (prema načelu zagađivač plaća), republičkog i lokalnih javnih prihoda, predpristupnog IPA instrumenta EU, dona-torskih programa pomoći, međunarodnih i domaćih zajmova.

Slika 43. Procena potrebnih ulaganja u implementaciju Nacionalnog programa i po subsektorima zašti te životne sredine

Izvor: Vlada Republike Srbije, Nacionalni program zašti te životne sredine, 2007:108,109.

Pored osnovnog envajeronmentalnog planskog osnova, utvrđen je i specifi čan pla-nski osnov za različite aspekte upravljanja zašti tom životne sredine.

Primer radi, Zakonom o upravljanju otpadom (2009) ustanovljen je specifi čan pla-nski osnov upravljanja otpadom, i to: nacionalna strategija upravljanja otpadom, na-cionalni planovi za pojedinačne tokove otpada, regionalni plan upravljanja otpadom (za gravitaciono područje regionalnih deponija) i lokalni plan upravljanja otpadom (za područje opšti ne, odnosno grada).

Time će se omogućiti planski razvoj sistema upravljanja otpadom na celoj teritoriji opšti na i gradova. To je od posebnog značaja za turisti čke resurse, centre i sadržaje na ruralnom području opšti na i gradova, koji su u proteklom periodu bili van sistema orga-nizovanog prikupljanja čvrstog i kabastog komunalnog otpada.


3.2.3. Instrumenti kontrolnog sistema zašti te životne sredine

Instrumenti sistema upravljanja zašti tom životne sredine ustanovljeni su u Srbiji poslednje decenije 20. veka – predhodna i detaljna analiza uti caja na životnu sredinu, koje su se vezivale za izradu tehničke dokumentacije i dobijanje odobrenja za izgradnju objekata.

Po ugledu na zakonodavstvo i praksu zemalja Evropske unije, zakonskim osnovom se krajem 2004. godine uvode novi instrumenti kontrolnog sistema zašti te životne sredine:

strateška procena uti caja na životnu sredinu (SPU), procena uti caja na životnu sredinu (PU), integrisana dozvola, za postrojenja i akti vnosti koje zagađuju ili su rizične po životnu sredinu.

Još uvek nije uvedena post-projektna procena uti caja na životnu sredinu.Primena instrumenata politi ke zašti te životne sredine – strateške i procene uti caja

na životnu sredinu imaće indirektan uti caj na uspostavljanje koordinacije planskog os-nova i tehničke dokumentacije (slika 44) u ostvarivanju održivog razvoja.

Slika 44. Uloga instrumenata zašti te životne sredine u procesu planiranja i projektovanja

Objašnjenja:

SEA (strategic impact

assessment) = SPU (strateška

procena uti caja planskih odluka

na životnu sredinu)

EIA (environmental

impact assessment) =

PU (procena uti caja projekta

na životnu sredinu)

Izvor: Maksin-Mićić M., Turizam i prostor, Univerzitet Singidunum, 2007: 305.


Strateška procena uti caja na životnu sredinu (SPU) jeste proces kojim se inte grišu ciljevi i principi održivog razvoja u prostorno i sektorsko planiranje (saobraćaja, energe-ti ke, poljoprivrede, šumarstva, ribarstva, lovstva, industrije, upravljanja otpadom, uprav-ljanja vodama, telekomunikacija, turizma i dr), radi izbegavanja ili ograničavanja nega-ti vnih uti caja planskih odluka na životnu sredinu.

Značaj strateške procene uti caja na životnu sredinu ogleda se u tome što:ima preventi vnu ulogu, jer se bavi uzrocima ekoloških problema na njihovom izvoru, tj. na strateškom nivou planiranja – planovi, strategije, politi ke, programi i određeni projekti ; obrađuje pitanja i uti caje od šireg značaja, koji ne mogu da se sagledaju na nivou pojedinačnih projekata – sinergetski, kumulati vni i socijalni efekti ;omogućava da se sagledaju i vrednuju uti caji, rizici i posledice različiti h opcija razvoja (korišćenja i organizacije prostora) na životnu sredinu;utvrđuje odgovarajući kontekst za analizu uti caja konkretnih projekata, uključujući i prethodnu identi fi kaciju problema i uti caja koji zaslužuju detaljnije istraživanje itd.

Strateška procena uti caja na životnu sredinu i primeni je u Srbiji, za sada, samo u pro-cesu prostornog planiranja. Tek predstoji njena primena u sektorskom planiranju.

Strateška procena uti caja na životnu sredinu integrisana je u proces prostornog plani-ranja.

Obuhvat SPU (značajna pitanja i problemi) uslovljen je nivoom planiranja. Uvek se obuhvataju najmanje sledeća pitanja: kvalitet vazduha, vode i zemljišta, biodiverzitet, hemijski akcidenti , tretman i recikliranje otpada i dr.

Strateška procena, za razliku od procene uti caja pojedinačnog projekta, mora da obu-hvati procene uti caja više izvora (kumulati vna procena uti caja – ukupne posledice svih akti vnosti na prirodne resurse i dobra, ekosisteme i ljudsko društvo) i procenu socijalnih uti caja.

Proces strateške procene (slika 45) obuhvata sledeće akti vnosti : odlučivanje o izradi, izrada izveštaja, postupak odlučivanja (usvajanja izveštaja).

Odluku o izradi strateške procene donosi organ nadležan za pripremu prostor-nog, odnosno urbanisti čkog plana, po predhodno pribavljenom mišljenju ministarstva nadležnog za poslove zašti te životne sredine i drugih zainteresovanih organa i organizaci-ja. Osnovno pitanje je u kojim slučajevima mora da se radi SPU, a kada ne mora. Prema zakonu, strateška procena radi se za strateške planove kojima se uspostavlja okvir za odo-bravanje razvojnih projekata koji podležu izradi procene uti caja na životnu sredinu. Nivo upravljanja nadležan za pripremu plana može da odluči da se ne radi strateška procena, ako oceni da ne postoji mogućnost značajnijih uti caja planskih rešenja na životnu sre-dinu.

Odluka o izradi SPU sadrži:razloge za obavljanje strateške procene;


prikaz pitanja i problema u planu u vezi sa životnom sredinom koji će biti razma- trani u okviru strateške procene;razloge za izostavljanje iz strateške procene pojedinih pitanja i problema u planu u vezi sa životnom sredinom;elemente izveštaja o strateškoj proceni; način učešća javnosti u postupku izrade i razmatranja izveštaja o strateškoj proceni i dr.

Drugim rečima, da bi mogla da se donese odluka o izradi SPU, potrebna je neka vrsta predhodne procene strateških uti caja plana na životnu sredinu. Pri tome, bitno je da se valjano odredi obuhvat strateške procene, to jest da se obuhvate samo stvarno značajni uti caji, njihovo sinergetsko dejstvo i kumulati vni efekti , jer se pojedinačni uti caji obrađuju u proceni uti caja projekata na životnu sredinu.

Slika 45.

Procedura i metodologija izrade izveštaja o SPU prostornog plana

Izvor:Maksin-Mićić M.,Turizam i prostor, Univerzitet Singidunum, 2007: 297.


U Izveštaju o strateškoj proceni opisuju se, vrednuju i procenjuju mogući značajni uti caji na životnu sredinu do kojih može da dođe implementacijom planskih rešenja i određuju se mere za smanjenje negati vnih uti caja na životnu sredinu.

Osnovni sadržaj ovog izveštaja (slika 45) obuhvata:polazne osnove strateške procene; pregled karakteristi ka i ocena stanja životne sredine na planskom području; opšti i posebni ciljevi strateške procene i izbor indikatora; procena mogućih značajnih uti caja planskih rešenja na životnu sredinu; opis mera predviđenih za ograničavanje negati vnih uti caja; smernice za izradu procena uti caja na nižim nivoima planiranja i projektovanja; program praćenja stanja životne sredine u toku sprovođenja plana; prikaz korišćene metodologije i načina odlučivanja; zaključci strateške procene uti caja.

Za potrebe SPU vrednuju se alternati ve:nesprovođenje strateškog plana, sprovođenje strateškog plana.

Prvi korak jeste selekcija planskih rešenja od značaja za životnu sredinu. U drugom koraku obavlja se evaluacija značaja, prostornih razmera i verovatnoće uti caja planskih rešenja na životnu sredinu.

Evaluacija uti caja zasniva se na sledećim karakteristi kama uti caja (tabela 16):vrsta uti caja; verovatnoća da se uti caj pojavi; vremenska dimenzija, to jest trajanje uti caja, prema vremenskom horizontu (prostornog) plana: kratkoročni uti caji (četvorogodišnji), srednjoročni uti caji (pe-riod do 10 godina) i dugoročni uti caji (period do i posle vremenskog horizonta plana);učestalost uti caja; prostorna dimenzija uti caja.

Kriterijumi za ocenjivanje veličine uti caja prikazani su u tabeli 17.Na osnovu kriterijuma procene veličine i prostornih razmera uti caja planskih rešenja

obavlja se evaluacija značaja identi fi kovanih uti caja za ostvarivanje ciljeva strateške procene.

U zavisnosti od značaja plana, karakteristi ka planskog područja, ciljeva i konceptual-nih postavki, strateških opredeljenja, planskih rešenja, smernica i mera za sprovođenje, odrediće se uti caji od strateškog značaja. Rezultati evaluacije značaja uti caja planskih rešenja prikazuju se tabelarno u okviru tzv. „matrica uti caja”.

Na osnovu rezultata evaluacije ocenjuju se efekti uti caja planskih rešenja na životnu sredinu (tabela 18, primer 32).


Tabela 16. Vrednovanje karakteristi ka uti caja planskih rešenja

Vrsta uti caja Verovatnoća Trajanje Učestalost Prostorna dimenzija

+ 3 Značajan poziti van

VV – veoma verovatan (80%)

K – kratkoročan PU – povre- men

G – moguć globalan uti caj

+ 2 Veoma poziti van

V – verovatan uti caj (više od 50%)

S – srednjoročan U – učestao M – moguć međunarodni uti caj

+ 1 Poziti van M – moguć uti caj (manje od 50%)

D – dugoročan SU – srednje učestao

P – moguć prekogranični uti caj

0 Neutralan NV – nije verovatan uti caj (manje od 1%)

VU – veoma učestao

N – moguć uti caj na nacionalnoj teritoriji

- 1 Negati van St – stalan R – moguć uti caj na teritoriji regije

- 2 Veoma negati van

O – moguć uti caj na teritoriji opšti ne

- 3 Značajan negati van

L – moguć uti caj u zoni ili delu teritorije opšti ne

I – moguć uti caj na samom izvoru

Izvor: Evropski centar za mir i razvoj Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija, Program za izradu Strateške procene uti caja Prostornog plana opšti ne Novi Pazar na životnu sredinu, Beograd, 2008: 28.

Tabela 17. Kriterijumi za ocenjivanje veličine uti caja planskih rešenja

Veličina uti caja Oznaka Opis

Kriti čan - 3 Jak negati van uti caj

Veći - 2 Veći negati van uti caj

Manji - 1 Manji negati van uti caj

Nema uti caja ili nejasan uti caj 0 Nema uti caja, nema podataka i sl.

Poziti van + 1 Manji poziti van uti caj

Povoljan + 2 Vaći poziti van uti caj

Vrlo povoljan + 3 Jak poziti van uti caj

Izvor: Ibid, 29.


Tabela 18.

Kriterijumi za ocenjivanje efekata uti caja planskih rešenja na životnu sredinu

Uti caj Stanje životne sredine Odgovor

Zanemarljiv NepromenjenoNema akcije

Mali Dobro

Umeren Slabo

Veći Loše Korekti vne akcije

Kriti čan Vrlo loše

☼ Primer 32.STRATEŠKA PROCENA UTICAJA PROSTORNOG PLANA PODRUČJA NACIONALNOG PARKA KOPAONIK NA ŽIVOTNU SREDINU (SPU PPPNPK)

Polazeći od osetljivosti i značaja područja, stanja životne sredine, odlika područja, specifi čnosti lo-kalnih zajednica i planskih rešenja (videti : I 4.2.1.1. Udžbenika), utvrđeni su sledeći ciljevi strateške pro-cene uti caja (SPU):1. Biodiverzitet, fl ora i fauna 1.1. Očuvanje i unapređenje specijske, geneti čke i

ekosistemske raznovrsnosti 1.2. Sprečavanje unošenja i širenja alohtonih

invazivnih vrsta1.3. Povećanje agrobiodiverziteta 2. Šume2.1. Uvećanje opšte koristi od šume, posebno

ekoloških funkcija šume

2.2. Zašti ta, unapređenje i sanacija degradiranih površina pod šumom3. Geodiverzitet3.1. Očuvanje, prezentacija i održivo korišćenje prirodnih prednosti

geomorfološkog, hidrografskog i geološkog karaktera4. Predeo4.1. Očuvanje raznovrsnosti predeonih ti pova4.2. Očuvanje i unapređenje glavnih (prirodnih, kulturnih i drugih antropogenih)

elemenata predeonog lika4.3. Organizovanje adekvatnog upravljanja čvrsti m otpadom


☼ Primer 32.

SPU PPPNPK

5. Kulturno-istorijsko nasleđe 5.1. Očuvanje, prezentacija i adekvatno korišćenje

nepokretnih kulturnih dobara5.2. Očuvanje etnografsko-folklornog nasleđa5.3. Očuvanje objekata narodnog graditeljstva6. Stanovništvo i ljudsko zdravlje6.1. Zašti ta zdravlja stanovništva6.2. Smanjenje buke i vibracija u okviru izgrađenih

prostora6.3. Zadržavanje stanovnika i podsti caj naseljavalja u

seoskim sredinama

7. Voda i zemljište7.1. Očuvanje i unapređenje kvaliteta površinskih i podzemnih voda7.2. Smanjenje rizika zagađenja i očuvanje i poboljšanje boniteta zemljišta 7.3. Umanjenje efekata vodne erozije tla7.4. Očuvanje fi zičkog i biološkog integriteta vodnih objekata i posebnih

hidroloških fenomena8. Vazduh8.1. Smanjenje stepena izloženosti stanovnika zagađenom vazduhu8.2. Smanjenje nivoa emisije štetnih materija u vazduhu 8.3. Unapređenje energetske efi kasnosti primenom čiste energije, prvenstveno

gasa, kao i geotermalne, solarne, električne i druge energije 9. Socio-ekonomski razvoj9.1. Unapređenje pristupa znanju i vešti nama i povećanje ulaganja u ljude,

opremu, infrastrukturu i dr. 10. Jačanje insti tucionalne sposobnosti za zašti tu životne sredine10.1. Unapređenje informisanosti javnosti o pitanjima životne sredine i

uspostavljanje sistema stalnog monitoringa svih parametara kvaliteta životne sredine u NP.

U postupku izrade Prostornog plana formirana su varijantna rešenja od značaja za zašti tu životne sredine i održivi razvoj planskog područja. Evaluirana su varijantna planska rešenja i alternati ve nesprovođenja i sprovođe-nja prostornog plana u odnosu na ciljeve SPU (Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Strateška procena uti caja Prostornog plana područja posebne namene Na-cionalnog parka Kopaonik, 2006).

260 MENADŽMENT PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA U TURIZMUŽ

☼ Primer 32.SPU PPPNPKIdenti fi kovani su i evaluirani strateški značajni uti caji planskih rešenja na životnu sredinu i održivi razvoj (izvod):

Oznaka Plansko rešenjeIdenti fi kacija i evaluacija značajnih uti caja

Ciljevi SPU Rang

1.1.

evidenti rane i urgentne mere stroge zašti te tla i izvora (u I stepenu zašti te van prirodnih rezervata)

1.1 +,PEM, CUM, IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP



7.2 +,PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP

7.4 +,PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP

1.3.donošenje Programa zašti te i razvoja NP; organizovane prezentacije vrednosti NP

1.1 +,PEM, CUM,DIR, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP


1.3 +,PEM, CUM,IND, REV, REC, PER, CON, HIGH, COMP





4.1 +,PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP

4.2 +,PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP

3.1

kategorizacija i proglašenje najznačajnijih evidenti ranih dobara; istraživanje i evidenti ranje ostalih dobara u I i II stepenu zašti te

4.1 +, PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP

5.1 +, PEM,CUM, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP

5.2 +, PEM, SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP


3.2

prioritetne akti vnosti zašti te i uređenja dobara i organizovanje prezentacije dobara




4.1sanacija najugroženijih šuma i šumskog zemljišta (prema Opštoj šumskoj osnovi)

2.1 +, PEM,CUM, DIR, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP


4.2kompenzaciono pošumljavanje, uz formiranje rasadnika NP

1.1 +, PEM,SIN, IND, REV, REC, PER, CON, MEDIUM, COMP


+ poziti van uti caj, CUM – kumulati vni efekat, SIN – sinergetski efekti , REC – uti caji mogu da se neutrališu, PEM – trajni uti caji, CON – konti nualan, PER – periodičan uti caj, DIR – direktni uti caji, IND – indirektni uti caji, REV – reverzibilni uti caji, MEDIUM – srednji značaj, HIGH – veliki značaj, COMP – podnošljiv (nije neophodna intervencija čoveka)

Zaključak Izveštaja o SPU: Realizacija Prostornog plana ne implikuje značajne ne-povoljne – neprihvatljive efekte na životnu sredinu koji se ne mogu kontrolisati (ibid).


Za svaki značajan negati van efekat utvrđuju se odgovarajuće akcije i mere zašti te životne sredine.

To može da bude:

alternati van način zadovoljavanja potreba;

promena planskih rešenja strateškog plana;

utvrđivanje zašti tnih rastojanja za minimiziranje ili neutralisanje negati vnih efekata planskog rešenja na okruženje;

zamena, relokacija, sanacija ili rekonstrukcija objekta;

tehničko-tehnološke mere;

kompenzacije za negati vne efekte uti caja planskih rešenja;

monitoring uti caja ostvarivanja planskih rešenja na životnu sredinu i envajeronmentalno odgovorno upravljanje razvojem i uređenjem područja.

U skladu sa Arhuskom konvencijom i zakonskim osnovom, informisanje i uključivanje javnosti u proces donošenja odluka o pitanjima životne sredine obezbeđuje se u pro-ceduri razmatranja i donošenja strateškog prostornog i urbanisti čkog plana i strateške procene uti caja tog plana na životnu sredinu. Obuhvata sledeće akti vnosti :

stručnu kontrolu radne verzije nacrta plana, uz istovremeno pribavljanje mišljenja javnog i nevladinog sektora na radnu verziju izveštaja o strateškoj proceni uti caja tog plana na životnu sredinu (dalje: izveštaj o SPU);

obavljanje javnog uvida u nacrt plana sa izveštajem o SPU – javni uvid traje minimum 30 dana za prostorne planove, odnosno od 15 do 30 dana za urbanisti čke planove, u kom periodu svi zainteresovani mogu da se upoznaju s nacrtom plana i izveštajem o SPU, postavljaju pitanja, daju predloge, sugesti je ili primedbe na planska rešenja i izveštaj o SPU u pisanoj formi, koje razmatra i o njihovom prih-vatanju ili ne prihvatanju odlučuje komisija organa koji je nadležan za donošenje plana;

priprema predloga plana i fi nalne verzije izveštaja o SPU na osnovu prihvaćenih primedaba iz izveštaja o obavljenom javnom uvidu i mišljenja prispelim na izveštaj o SPU;

razmatranje i donošenje plana sa izveštajem o SPU;

objavljivanje odluke/uredbe o donošenju plana, sa prostornim ili urbanisti čkim planom i izveštajem o SPU.

Izveštaj o strateškoj proceni plana na životnu sredinu predstavlja sastavni deo done-tog prostornog i urbanisti čkog plana.

U svetu se SEA/SPU primenjuje u sektorskom planiranju turizma. Kao primer može da posluži SEA za Plan razvoja turizma Fidžija (1998-2005), koju je uradila eksterna organizaci-ja u saradnji sa nadležnim ministarstvima, nevladinim organizacijama i turisti čkom privre-


dom. Rezultati SEA ukazali su na potrebu redizajna analiziranog plana radi smanjenja predviđenog rasta turizma, zbog mogućih negati vnih uti caja na degradaciju životne sredine i lokalne zajednice (UN WTO, UNEP, 2005).

Procena uti caja na životnu sredinu predstavlja osnovni instrument prevencije u politici zaštite životne sredine. To je proces identifikacije, predviđanja, ocenjivanja i upravljanja uticajima predloženog investicionog projekta na životnu sredinu.

Cilj procene je da se predvide štetni uticaji određenih projekata na život i zdravlje ljudi, floru i faunu, zemljište, vodu, vazduh, klimu i pejzaž, materijalna i kulturna dobra i uzajamno delovanje ovih činilaca, kao i da se utvrde mere kojima se štetni uticaji mogu sprečiti, smanjiti ili otkloniti imajući u vidu izvodljivost tih projekata.

Predmet procene uti caja su investi cioni projekti , promene tehnologije, rekonstruk-cija ili proširenje postojećih kapaciteta, kao i prestanak rada i uklanjanje objekata.

Procena uti caja se radi za projekte u domenu: industrije, rudarstva, energeti ke, saobraćaja, turizma, poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, upravljanja otpadom i komunalnih delatnosti , kao i za sve projekte koji se planiraju na zašti ćenom prostoru prirodnog i nepokretnog kulturnog dobra.

Procena uti caja na životnu sredinu radi se za projekte za koje je obavezna, ili se može zahtevati procena uti caja na životnu sredinu (Uredba o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uti caja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uti caja na životnu sredinu, 2005).

Na listi projekata za koje se može zahtevati procena uti caja na životnu sredinu nalaze se projekti za:

sve turisti čke objekte u zašti ćenom prostoru prirodnog i nepokretnog kulturnog dobra svih kategorija;

skijališta, marine, turisti čka naselja i hotelske komplekse, tematske parkove i kam- pove, zavisno od površine koju zauzimaju i predviđenog kapaciteta (tabela 19).

Procena uti caja (tj. studija o proceni uti caja) predstavlja sastavni deo tehničke doku-mentacije za dobijanje odobrenja za gradnju, ili za početak izvođenja radova, promenu tehnologije ili delatnosti .

Upotrebna dozvola ne može se da se izda ako nisu ispunjeni uslovi iz odluke o da-vanju saglasnosti na studiju o proceni uti caja na životnu sredinu.

Za izvedeni objekat za koji je obavezna ili se može zahtevati procena uti caja, a za koji nije pribavljeno odobrenje za izgradnju ili upotrebna dozvola, radi se procena uti caja zatečenog stanja na životnu sredinu. U tom slučaju se procena radi na osnovu projekta izvedenog objekta i merenja i ispiti vanja činilaca životne sredine.


Tabela 19. Turisti čki i rekreati vni objekti i sadržaji za koje se može zahtevati procena uti caja na životnu sredinu

Turisti čki i rekreati vni objekti i sadržaji

IPovršina i /ili kapacitet

IIPovršina i/ili kapacitet

Skijaške staze, ski lift ovi i žičare sa pratećim objekti ma

Površine preko 1 haVisina bilo kog dela objekta ili konstrukcije prelazi 15 m

Marine sa pratećim objekti ma

Zatvorena vodena površina preko 1000 m2, ili sa 100 i više vezova

Turisti čka naselja i hotelski kompleksi sa pratećim sadržajima

Kapacitet 100 i više ležaja, ili 50 i više soba

Kapacitet manji od 100 ležaja, ili manji od 50 soba

Namenski parkovi (zabavni, sportski, rekreati vni, golf tereni i sl)

Površina 5 ili više hektara Površina od 1 do 5 ha

Stalna mesta za kampovanje i kamp prikolice, sa pratećim sadržajima

Kapacitet 200 i više mesta, ili površina veća od 1 ha

Kapacitet od 50 do 200 mesta, ili površina ne prelazi 1 ha

Napomena: razlike između kategorije I i II odnosi se na vrstu dokumentacije koja se pribavlja.Izvor: Uredba o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uti caja i Liste projekata za koje se može zahtevati procena uti caja na životnu sredinu, Službeni glasnik RS, br. 84, 2005

Studija o proceni uti caja obavezno sadrži:podatke o nosiocu projekta; opis lokacije na kojoj se planira izvođenje projekta; opis projekta; prikaz glavnih varijanti koje je nosilac projekta razmatrao; prikaz stanja životne sredine na lokaciji i u bližoj okolini (mikro i makro lokacija); opis mogućih značajnih uti caja projekta na životnu sredinu; procenu uti caja na životnu sredinu u slučaju udesa; opis mera predviđenih u cilju sprečavanja, smanjenja i, gde je to moguće, otkla- njanja svakog značajnijeg štetnog uti caja na životnu sredinu; program praćenja uti caja na životnu sredinu.

Procedura učešća javnosti , kontrole i davanja saglasnosti na studiju o proceni uti -caja projekta na životnu sredinu (dalje: studija o PU) obuhvata sledeće akti vnosti :

obavljanje javnog uvida, prezentacija i javna rasprava o studiji o PU; ocena studije o PU – tehnička komisija uzima u obzir mišljenja i primedbe sa javnog uvida i ocenjuje podobnost predviđenih mera za sprečavanje, smanje-


nje i otklanjanje mogućih štetnih uti caja projekta na stanje životne sredine na lokaciji i bližoj okolini u toku izvođenja projekta, rada objekta, u slučaju udesa i po prestanku rada objekta; odluka o davanju saglasnosti ili o odbijanju zahteva za davanje saglasnosti na studiju o PU – na osnovu sprovedenog postupka javnog uvida i izveštaja tehničke komisije. Odlukom o davanju saglasnosti na studiju o PU utvrđuju se, naročito, uslovi i mere sa sprečavanje, smanjenje i otklanjanje štetnih uti caja na životnu sredinu; obaveštavanje javnosti o donetoj odluci o davanju saglasnosti na studiju o PU; obaveštavanje javnosti o mogućim prekograničnim uti cajima i traženje mišljenja druge države.

3.3. DOBROVOLJNI INSTRUMENTI UPRAVLJANJA ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE

Efi kasan sistem upravljanja zašti tom životne sredine podrazumeva konti nuelnu ko-ntrolu održivosti proizvoda i usluga i njihove potrošnje.

Utvrđivanje standarda koji su zasnovani na koncepciji održivog razvoja omogućava merenje uti caja proizvoda i usluga i njihove potrošnje na životnu sredinu. Primena utvrđenih standarda zasniva se na principu dobrovoljnosti organizacija i preduzeća.

Sistem upravljanja životnom sredinom uključuje dobrovoljne instrumente i inici-jati ve koje ustanovljavaju:

međunarodna tela i nacionalni nivo upravljanja međunarodni standardi (ISO 14000), smernice i sistem menadžmenta (EVRO – EMAS),

privatni, nevladin i/ili javni sektor envajeronmentalno obeležavanje i serti fi kacione sheme; nagrade i priznanja za primere najbolje prakse; kodovi ponašanja, uputstva i umrežene inicijati ve posvećene održivom turizmu.

3.3.1. ISO standardi 14000 i EMAS

Serija ISO 14000 su međunarodni standardi za upravljanje zašti tom životne sredine.Standardi serije ISO 14000 ne zamenjuju zakone, propise i važeća pravila sa kojima

svaka organizacija/preduzeće mora da usaglasi svoje aktivnosti i poslovanje, već omo-gućuju envajeronmentalno odgovorno poslovanje.

Standardi za upravljanje zašti tom životne sredine komplementarni su zakonskoj re-gulati vi.


Obezbeđuju sisteme za praćenje, kontrolisanje i poboljšanje učinka vezanog za po-stavljene zahteve i ostvarivanje ciljeva zašti te životne sredine. Mogu se primeniti na svaku organizaciju i preduzeće.

Standardi serije ISO 14000 kompati bilni su sa drugim standardima menadžment sis-tema, kao što su ISO 9000 (kvalitet), OHSAS 18000 (zdravlje i sigurnost) i ISO 27000 (informaciona sigurnost). To omogućava njihovo kombinovanje i uvođenje integrisanog menadžment sistema za svaku organizaciju ili preduzeće (primer integrisanih menadž-ment sistema za primorske zone).

Strukturu serije standarda ISO 14000 čini grupa standarda za: sistem envajeronmentalnog menadžmenta, ili upravljanja zašti tom životne sredine – ISO 14001-14004,metode i postupke proveravanja zašti te životne sredine – ISO 14010-14015, monitoring envajeronmentalnog menadžment sistema i ocenjivanje envajeronmentalnog učinka – ISO 14030-14032,ocenjivanje životnog cilusa proizvoda – ISO 14040-14049, generalne principe envajeronmentalne revizije i specifi čne principe revizije envajeronmentalnog menadžment sistema – ISO 14010-14012 (sada obuhvaćeni sa ISO 19011),envajeronmentalno obeležavanje, tj. dodeljivanja eko-znakova – ISO 14020- 14025,uputstva za integrisanje envajeronmentalnih aspekata u razvoj proizvoda i u standarde za proizvode – ISO 14062, ISO guide 64,uputstvo i primeri za envajeronmentalnu komunikaciju – ISO 14063. rečnik termina i defi nicija – ISO 14050.

Ključan je standard ISO 14001, dok ostali služe kao uputstvo za njegovu primenu. Predviđeno je da međunarodni standard ISO 14001 obezbeđuje organizacijama i

preduzećima elemente za uspostavljanje efekti vnog sistema upravljanja zašti tom živo-tne sredine, koji može da se integriše sa ostalim zahtevima menadžmenta radi ostvari-vanja envajeronmentalnih, ekonomskih i socijalnih ciljeva.

Prvobitno je bio namenjen privrednim organizacijama, ali se poslednjih godina u za-padnim zemljama primenjuje i u okviru rada organa lokalne samouprave (www.iso.org).

Šta je sistem upravljanja zašti tom životne sredine − envajeronmentalni menadžment sistem?

Envajeronmentalni menadžment sistem (EMAS) deo je ukupnog sistema upravljanja organizacije ili preduzeća koji obuhvata organizacionu strukturu, odgovornosti , procese, postupke i resurse za razvoj i sprovođenje politi ke zašti te životne sredine u nekoj organi-zaciji ili preduzeću, tako što je:

usmeren na stalno poboljšanje sistema, bavi se trenutnim i dugoročnim uzrocima i posledicama akti vnosti organizacije/ preduzeća na životnu sredinu,


sredstvo za unapređenje envajeronmentalnog učinka. Uvođenje EMAS omogućuje organizaciji/preduzeću da planski i na ekonomičniji

način rešava envajeronmentalne probleme, dajući prioritet preventi vnim merama, ali ne isključujući ni neophodne mere sanacije i remedijacije.

Na taj način organizacija/preduzeće poboljšava kontrolu envajeronmentalnih troškova i smanjuje envajeronmentalni rizik. Troškovi zašti te životne sredine znatno su veći kada se envajeronmentalni problemi rešavaju nakon prijava inspekcije i naknadnom primenom zašti tnih mera, ugradnjom zašti tnih uređaja ili promenama tehnologije.

Slika 46. Model EMAS

U procesu uspostavljanja i primene EMAS (slika 46) koristi se standard ISO 14001 i ostali standardi serije ISO 14000. Proces obuhvata sledeće faze:

defi nisanje politi ke zašti te životne sredine – preuzimanje obaveze menadžmenta organizacije za poboljšanje envajeronmentalnog upravljanja svim svojim akti v-nosti ma; priprema programa za poboljšanje envajeronmentalnog učinka – na osnovu po- četnog preispiti vanja envajeronmentalnih aspekata svih akti vnosti i proizvoda i njihovog impakta/uti caja na životnu sredinu;primena i održavanje EMAS – pod normalnim i vanrednim uslovima; monitoring i korekti vne akcije – monitoring ostvarivanja programa i preduzimanje korekti vnih akcija ako se utvrdi neusaglašenost sa envajeronmentalnom po-liti kom;


preispiti vanje rezultata primene EMAS – analiza posti gnuti h rezultata, na osnovu koje se defi nišu novi ciljevi za posti zanje daljih poboljšanja envajeronmentalnog upravljanja;izveštavanje – interno, izveštavanje u okviru preduzeća, i eksterno, informisanje javnosti , potrošača, lokalne zajednice i ključnih aktera u javnom i privatnom sek-toru.

U defi nisanju politi ke zašti te životne sredine, menadžment organizacije/preduzeća utvrđuje opšte i posebne ciljeve zašti te životne sredine. Opšti cilj može da bude: efi kasna zašti ta životne sredine. Posebni ciljevi mogu da se odnose na: smanjenje loka-lne zagađenosti vazduha, poboljšanje prevoza i smanjenje potrebe za putovanjem, poboljšanje kvaliteta vode u rekama, smanjenje količine otpada i povećanje obima nje-gove reciklaže, smanjenje GHG emisije, očuvanje i unapređenje biodiverziteta, podsti -canje održivog planiranja korišćenja zemljišta, jačanje ekološke svesti građana i sl.

U pripremi programa za poboljšanje envajeronmentalnog učinka koristi se standard ISO 14031. Predmet ovog standarda jeste vrednovanje envajeronmentalnog učinka, to jest učinka zašti te životne sredine (“environmental performance evaluati on” – EPE). Standard daje uputstvo organizacijama/preduzećima kako da vrednuju svoj envajero-nmentalni učinak u odnosu na utvrđene opšte i posebne ciljeve i kriterijume zašti te životne sredine.

Vrednovanje envajeronmentalnog učinka predstavlja interni proces u kome orga-nizacija koristi indikatore i kriterijume zašti te životne sredine za dobijanje informacija o učinku svojih akti vnosti na kvalitet životne sredine. To je proces koji menadžmentu organizacije pomaže pri donošenju odluka o zašti ti životne sredine na osnovu: izbora indikatora, sakupljanja i analiziranja podataka, ocenjivanja informacija prema kriteriju-mima učinka na kvalitet životne sredine, izveštavanja i razmene informacija, te perio-dične provere i unapređivanja tog procesa.

Standard ISO 14031 naročito je koristan za organizacije/preduzeća koje nemaju uve-den sistem EMAS, budući do pomaže u:

identi fi kaciji aspekata životne sredine; određivanju značajnih aspekata; postavljanju kriterijuma za envajeronmentalni učinak; vrednovanju envajeronmentalnog učinka organizacije u odnosu na te kriterijume;određivanju neophodnih akcija radi poboljšanja envajeronmentalnog učinka; povećanju produkti vnosti i efi kasnosti .

Šta su aspekti životne sredine? Aspekti životne sredine predstavljaju uzroke pro-mena u životnoj sredini. To mogu da budu: emisije zagađujućih materija u vazduh, ispuštanje otpadnih voda, potrošnja energenata itd. S druge strane, impakti na životnu sredinu su uti caji koje izazivaju posledice aspekata na promene stanja životne sredine.


Koji se aspekti životne sredine mogu smatrati značajnim? To mogu da budu: po-trošnja energije, vode i sirovina; proizvodnja otpada i rukovanje otpadom; emisije zagađujućih materija u vazduh, vodu i zemljište; ekološki rizici i mogućnost udesa; postojeći uslovi životne sredine; zakonski i drugi zahtevi koji obavezuju organizaciju/preduzeće.

U međunarodnoj tržišnoj utakmici eko-kredibilitet postaje sve značajniji faktor uspeha. Pored toga, organizacije/preduzeća se opredeljuju za uvođenje ISO 14001 standarda radi:

posti zanja veće efi kasnosti , naročito u korišćenju resursa, čime se smanjuju troškovi poslovanja;smanjenja negati vnog uti caja i rizika za životnu sredinu; smanjenja rizika materijalne odgovornosti za štete prouzrokovane u životnoj sredini; povećanja konkurentnosti ; poboljšanja imidža i pozicije preduzeća kod vladinih organa, lokalnih zajednica i potrošača.

Na osnovu standarda ISO 14001, organizacija/preduzeće na dobrovoljnoj osnovi može da pristupi i obavi proceduru serti fi kacije (registracje) za EMAS sistem (www.iso.org, Zakon o zašti ti životne sredine).

Zakonom o zašti ti ti životne sredine utvrđeno je da se u Srbiji primenjuju domaći i međunarodni standardi i propisi za upravljanje, serti fi kaciju i registraciju sistema upra-vljanja zašti tom životne sredine. Na osnovu SRPS-ISO 14000 preduzeće može da serti -fi kuje sistem upravljanja zašti tom životne sredine i da ga registruje radi uključivanja u sistem upravljanja i kontrole zašti te životne sredine EU (sistem EMAS). Prema zakonu, uz zahtev za registraciju u sistem EMAS prilaže se:

izjava o spremnosti preduzeća za uključivanje u sistem EMAS; potvrda akreditovanog ocenjivača EMAS o tačnosti navoda dati h u izjavi o ispunjenosti uslova zašti te životne sredine za uključivanje u sistem EMAS.

Odluku o registraciji donosi nadležno ministarstvo na osnovu podnete dokument-acije i na osnovu inspekcijske kontrole primene propisa o zašti ti životne sredine.

Dokle se sti glo sa uvođenjem sistema EMAS u Srbiji? Urađen je „Nacrt EMAS pro-grama Republike Srbije” i prevedena regulati va EU. Naredni koraci bi trebalo da budu izrada posebnog zakona i osnivanje odgovarajućih republičkih tela za EMAS, tako da se početak primene ovog sistema očekuje u 2010. godini (Izveštaj Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja za 2008. godinu, www.ekoplan.gov.rs).

3.3.2. Envajeronmentalno obeležavanje, kodovi i uputstva

Dobrovoljne inicijati ve održivog turizma (“Voluntary Initi ati ves for Sustainable Tour-ism” - VIST) obuhvataju tri osnovna ti pa:


envajeronmentalno obeležavanje – serti fi kacione sheme dodeljivanja eko-znakova (“environmental labelling”);

nagrade i priznanja za primere najbolje prakse – TIA Odyssey Awards, Briti sh Airways Tourism for Tomorrow Award i dr;

kodove ponašanja, uputstva i umrežene inicijati ve posvećene održivom turizmu (npr., Internati onal Hotels Environment Initi ati ve, Living Lakes, TOI Initi ati ve, VISIT I dr).

Osnovni ti povi dobrovoljnih inicijati va fokusirani su na tri ključna koraka za posti i-zanje održivog turizma:

podizanje svesti o problemima i spremnosti za unapređenje upravljanja održivim razvojem turizma preko kodova ponašanja, sporazuma i samoinicijati va;

identi fi kovanje i sti mulacija dobre prakse preko nagrada i priznanja;

multi plikovanje dobre prakse, primena standarda i povećanje učinka preko eko- označavanja i serti fi kacije.

Green Globe je prva sveobuhvatna i globalna eko-oznaka u Svetu, koja obuhvata sve vrste turisti čkih proizvoda i desti nacija. Prvobitno je ustanovljena 1994. od strane WTTC, da bi se 1999. transformisala u nezavisnu profi tnu organizaciju Green Globe 21, a 2008. godine ujedinila sa Green Globe Internati onal, javnom kompanijom iz SAD (www.greenglobeint.com, 2009).

Green Globe serti fi kaciona shema obezbeđuje serti fi kacione standarde za 22 sub-sektora u turizmu: atrakcije, turisti čke organizacije, turisti čku privredu (turoperatore, desti nacijske menadžment organizacije i dr), objekte i konstrukcije, golf terene, hotele i turisti čke centre (rizort), transport, kongresni incenti v turizam, restorane i dr (ibid).

U proceduri sti canja serti fi kata Green Globe sti če se status:

pridruženi član ili status prepoznavanja – radi prepoznavanja prednosti i pripreme za sti canje višeg statusa;

benčmark status – za ovaj status kandidat mora da podnese izveštaj sa podacima koji dokazuju da ispunjava devet osnovnih generisanih indikatora u vezi sa ključnim aspekti ma zašti te životne sredine (tabela 20), zati m osnovne indikatore učinka na životnu sredinu u skladu sa sektorom za koji aplicira, kao i program godišnjeg poboljšanja indikatora učinka;

serti fi kovan status – za ovaj status moraju da se ispune tri kriterijuma, tako što će se zadovoljiti svi indikatori iz benčmark statusa i standardi zašti te životne sre-dine za odgovarajući sektor, i iskazati spremnost za uvođenje sistema EMAS i za uključivanje svih zainteresovanih u politi ku zašti te životne sredine organizacije/preduzeća.

Benčmark i serti fi kovan status obnavljaju se svake godine po istoj proceduri (Weaver, 2006).


Tabela 20.

Ključni benčmark indikatori za sti canje Green Globe serti fi kata

Ključni aspekti životne sredine Benčmark indikatori

GHG emisija Redukcija GHG emisije (Carbon Off set Program)

Energetska efi kasnost i upravljanje energijom

Potrošnja energije

Upravljanje vodom za piće Potrošnja vode za piće

Zašti ta i upravljanje ekosistemima Zašti ta resursa i biodiverziteta

Upravljanje socijalnim i kulturnim uti cajima

Socijalni i kulturni doprinos lokalnoj zajednici

Planiranje i upravljanje uređenjem prostora

Planski razvoj i intenzitet korišćenja prostora

Zašti ta kvaliteta vazduha i kontrola buke

Nivo buke i imisije aerozagađenja (učinak emisije iz potrošnje energije)

Upravljanje otpadnim vodama Kvalitet otpadnih voda ispuštenih u recipijent

Minimiziranje, ponovno korišćenje i reciklaža otpada

Količina otpada i postupanje sa otpadom

Prilagođeno prema: Weaver D., Sustainable Tourism: Theory and Practi ce, Elsevier, 2006: 119.

U 2004. godini bilo je ukupno 328 Green Globe serti fi kata (Weaver, 2006), domi-nantno u sledećim subsektorima turizma: smeštaj (209), turoperatori (60), adminis-tracija (29), lokalne zajednice (9), vizitor centri i farmeri (7), dok je 14 bilo u ostalim subsektorima. Najviše serti fi kata bilo je u Novom Zelandu (125), Jamajci (38), Australiji (32), Islandu (21), Egiptu (17) i Indoneziji (12). Najnovija inicijati va Green Globe jeste dvojni serti fi kat (primer 33).


☼ Primer 33.DVOJNI SERTIFIKAT – GREEN GLOBE I GREEN CERTIFICATIONS

U 2009. godini startovao je dvojni serti fi kat, koji su dobile dve atrakcije:

Atlanti s Submarines Barbados za do- sadašnje poziti vne učinke na životnu sredinu, lokalnu zajednicu i smanjenje GHG emisije;Tennessees’s Ruby Falls, najdublja pećina sa najvećim podzemnim vodopadom u SAD, koja je svrstana u 7 najatrakti vnijih prirodnih dobara te zemlje, za održivu pr-ezentaciju i zašti tu osetljivog ekosistema pećine.

Izvor: GGLB Newslett er, February 2009.; www.atlanti sadventures.com/barbados.cfmbarbados

Prema UN WTO (2002), 2001. godine bilo je 104 VIST inicijati va i 7000 serti fi kovanih turisti čkih proizvoda u svetu, najviše u Evropi (6000). Osnovne odlike eko-oznaka bile su sledeće:

dve trećine su organizovale turisti čke asocijacije privatnog sektora i nevladine organizacije, samo jednu trećinu državni organi i organizacije;

dve trećine su nastale u kooperaciji multi sektorskih grupacija koje reprezentuju turizam, životnu sredinu, socijalne i interese potrošača;

troškovi razvoja su pokriveni ravnomerno (po jedna trećina) iz privatnih, javnih i korporati vnih privatno-javnih izvora;

skoro polovina eko-oznaka primenjeno je u periodu 1996-2000. godine, što ukazuje na dinamičan porast;

78% serti fk ata za turisti čke proizvode izdato je u Evropi, 17% na drugim konti - nenti ma i 5% u pojedinim državama;

u periodu 1996-2000. smeštajni kapaciteti sa eko-oznakom i skoro 3000 serti fi kovanih turisti čkih preduzeća u Evropi ostvarilo je uštede energije i vode i smanje-nje produkcije otpada u količini koja odgovara godišnjoj potrošnji i proizvodnji 2000 hotela i kampova;

prosečan ekološki učinak serti fikovanih preduzeća je za 20% bolji od ostalih preduzeća u sektoru smeštaja (za 20% manja potrošnja energije i vode po noće-nju).


Analizom evropskih eko-oznaka i serti fi kacionih shema ustanovljeno je preklapanje 30 osnovnih indikatora u domenu menadžmenta, otpada, kori-šćenja vode i energije i opasnih ma-terija (slika 47).

Pored osnovnih, svaka eko-oznaka ima specifi čne indikatore i kriterijume.

Procedura serti fi kacije obuhvata sledeće akti vnosti :

aplikacija – zainteresovana organizacija ili preduzeće podnosi dokumentaciju o envajeron-mentalnom učinku u skladu sa indikatorima i kriterijumima eko-oznake;

verifi kacija – nezavisno verifi ka- ciono telo proverava aplikac-iju, ostvaruje uvid na terenu u tačnost podataka i ocenjuje ostvarene envajeronmentalne učinke;serti fi kacija – dobija se na osnovu ocene i preporuke nezavisnog verifi kacionog tela, u skladu sa ostvarenim rezultati ma konkuriše se za neku od eko-nagrada, a posle dobijanja serti fi kata podleže kontroli;

marketi ng – korišćenje pogodnosti objedinjenih marketi nških akti vnosti , informacija i kanala distribucije.

Poslednje decenije 20. veka u Evropskoj uniji zabeležen je dinamičan rast eko-ozna-ka u subsektoru smeštaja i povečan udeo regionalnih, nacionalnih i lokalnih u odnosu na evropske i međunarodne eko-oznake (slika 48).

Evropski i nacionalni nivo upravljanja ima značajnu ulogu u obezbeđenju podrške procesu serti fi kacije eko-oznaka i dobrovoljnog uključivanja privatnog sektora u tur-izmu. Često mogu da budu inicijatori (primer 34), ili da daju direktnu ili indirektnu podršku i prate razvoj dobrovoljnih inicijati va. Veliki broj eko-oznaka i serti fi kacionih shema može da postane problem kako za preduzeća i organizacije turisti čke privrede, tako i za potrošače.

Slika 47.Najzastupljeniji indikatori evropslih eko-oznaka

Izvor: The VISIT Initi ati ve, www.yourvisit.info


Slika 48.

Evropske eko-oznake za smeštaj prema prostornom obuhvatu, 1987-2000.

Izvor: European Environmental Agency, Indicator Fact Sheet Signals 2001 –

Chapter Tourism, 2001

To je jedan od razloga što je Evropska unija, preko LIFE programa za eko-oznake u turizmu, 2004. godine podržala VISIT inicijati vu (“Voluntary Initi ati ve for Sustaina-bility in Tourism”), koja objedinjuje 12 eko-shema za turisti čku privredu iz Austrije, Danske, Francuske, Italije, Litvanije, Luksemburga, Holandije, Španije, Švajcarske i ska-ndinavskih zemalja (primer 35). Cilj je podrška ostvarivanju održivog evropskog turizma i turisti čkih desti nacija podizanjem kvaliteta i prepoznatljivosti serti fi kacionih shema i promocija serti fi kovanih desti nacija, proizvoda i preduzeća. Utvrđen je zajednički sta-ndard svih shema sa: ključnim indikatorima i kriterijumima envajeronmentalnog učinka, menadžment kriterijumima, monitoringom potrošnje vode i energije i produkcije otpada po noćenju, trogodišnjom proverom i verifi kacijom i dr.

☼ Primer 34.CST KOSTA RIKA

Kosta Rika je pionir u implementaciji održivog razvoja i nacionalne serti fi kacione sheme za održivi turizam – CST. Na osnovu standarda envajeronmentalne, kulturne i socijalne održivosti utvrđuje se nivo envajeronmental-nog učinka turisti čkih preduzeća i organizacija na skali od 1 (najniži nivo) do 5 (najviši nivo). Ključni učesnici ove serti fi kacione sheme i programa održivog turizma jesu nadležna ministarstva za turizam, životnu sredinu i energiju, nacionalni insti tuti i asocijacije za biodiverzi-tet i turizam, univerziteti , IUCN i dr. Efekat je dosti gnuto 9-to mesto među 142 zemlje 2002. godine, prema in-deksu održivosti (www.visitcostarica.com; 2009).


☼ Primer 35.VISIT ASOCIJACIJA EKO-OZNAKA

Među 12 eko-oznaka najpoznati ja je Blue Flag Internati onal, koju je u periodu 1985-2004. godine dobilo 2211 plaža i 605 marina u 29 zemalja Evrope, Karipskih ostrva i Južne Afrike. Blue Flag Internati onal označava visok kvalitet vode za kupa-nje, čistoće plaža i bezbednosti , envajeronmentalni menadžment (odlaganja otpada, korišćenja priobalnog prostora, menadžment procesa), edukaciju i uključivanje za-poslenih i lokalne zajednice i informisanje poseti laca. Serti fi kacija se obnavlja svake godine (The VISIT Initi ati ve, Tourism eco-labelling in Europe – moving the market towards sustainability, www. yourvisit.info, 2009).

Dokle se sti glo sa sistemom eko-označavanja u Srbiji? U toku je priprema za uvođenje sistema ekooznačavanja – urađeni su predlozi eko-

znaka Republike Srbije i pravilnika o njegovoj dodeli.Donošenjem „Pravilnika o dodeli prava na korišćenje ekološkog znaka za proizvode

koji ispunjavaju uslove za zašti tu životne sredine” stećiće se uslovi za vrednovanje proiz-voda koji imaju prijateljski odnos prema životnoj sredini (Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, 2008).

Kodovi/kodeksi (“codes”) i uputstva (“guide-lines”) obezbeđuju mehanizam za utvrđivanje oče-kivanja ili zahteva turista, preduzeća ili drugih ak-tera razvoja održivog turizma, bez uslovljavanja ili podrške zakona i regulacija. Kodovi ili kodeksi su kratke liste ciljeva, akcija i principa za ponašanja i akti vnosti koje su prihvatljive ili nisu prihvatljive za


ostvarivanje održivog turizma. Mogu se odnositi na konkretne inicijati ve ili formalizovane okvire za održivi razvoj – Opšti eti čki kodeks u turizmu (“Global Code of Ethics for Tourism”) koji je us-vojila UN WTO 1999. godine. Uputstva su duži i detaljniji dokumenti koji upućuju i informišu o mogućnosti ma za preduzimanje odgovarajućih akcija i akti vnosti za ostvarivanje utvrđenih ciljeva i/ili prihvaćenih obaveza. Uobičajeno je da su kodeksi i uputstva komplementarni, s ti m da su uputstva podrška kodeksima. Njihova prednost je da su jednostavni, direktni i mogu da se prilagođavaju potrebama korisnika. Ne-dostatak je da zavise od dobrovoljnih akcija, što otežava praćenje, proveru i unapređenje njihove primene.

Ima mnogo primera kodeksa i uputstava za održivi turizam koji su ustanovljeni na među-narodnom, nacionalnom, lokalnom ili nivou turisti čke desti nacije.

Mogu da budu usmereni prema donosio-cima odluka i politi ka, preduzećima turisti čke privrede i turisti ma, ili prema svim ključnim akterima. Različitog su prostornog obuhvata – od međunarodnog, preko teritorija država do područja sa osetljivim ekosistemima (primer WWF Arkti k Programa koji je ustanovio Kodeks za turoperatore na Arkti ku), zašti ćenim nasleđem i autohtonim lokalnim zajednicama.

Javne vlasti mogu da budu nosioci, ili da kao medijator pruže pomoć drugim akterima u pripremi kodova i uputstava. Često su nosioci međunarodne agencije, menadžment tela (npr. uprave javnih parkova i drugih zašti ćenih prirodnih dobara) i neprofi tne organizacije. Asocijacije preduzeća turisti čke privrede i drugih aktera koriste kodekse i uputstva za promociju dobrih primera iz prakse i utvrđivanje zajedničkih standarda u okviru asoci-jacije. Na taj način postaju vrlo koristan instrument za samoregulaciju sektora turizma i ostvarivanje održivog turizma.

Deo kodova usmeren je na promene ponašanja turista i njihovu edukaciju za održivi turizam.


Najviše kodova usmereno je na održivo pona-šanje turista u zašti ćenim područjima prirodnog nasleđa. Često imaju širi kontekst, kada uključuju preporuke za kupovinu lokalnih proizvoda, odabir održivih usluga, ophođenje i oblačenje u skladu sa kulturološkim odlikama lokalnih zajednica i sl.

Opseg može biti od sveobuhvatnih obaveštenja i upozorenja za održivo putovanje do specifi čnih kodova fokusiranih na pojedine akti vnosti u zašti ćenom području i u odnosu na zašti ćene ili osetljive vrste (primer 36).

Po pravilu su efekti vniji kada su podržani pro-moti vnim akti vnosti ma, interpretacijom i eduka-cionim programima.

Jedan od primera sveobuhvatnog kodeksa je nacionalni program “Leave no Trace” u SAD. Pro-gram je ustanovila Federalna uprava za šume, ko-joj se se pridružile druge federalne agencije (za na-cionalne prakove i dr.), neprofi tne i komercijalne rekreati vne organizacije i asocijacije. Program sadrži sedam osnovnih kodova koji podržavaju envajeronmentalno odgovorno ponašanje koris-nika otvorenih i rekreati vnih prostora. Ostvaruje se putem trening kurseva, radionica za mlade i promoti vnih akti vnosti u visitor centrima (WTO, UNEP, 2005).


☼ Primer 36.KODOVI PONAŠANJA TURISTA ZA PRIMORSKE I ARKTIČKE EKOSISTEME

Francuski turoperator Accor Group, u saradnji sa NAUSICAA, morskim naučnim i tehnološkim cen-trom izvrsnosti UNESCO-a, pokrenuo je od 2000. godine kampanju za podizanje ekološke svesti pose-ti laca Crvenog mora, izuzetno osetljivog mariti mnog eksosistema. Pilot lokalitet bio je Accor hotel u Hur-gadi u kome je recepcija bila glavni informacioni i promoti vni centar akcije (sa brošurama, posterima i video prezentacijama za turiste). Na plaži su postav-ljene table sa zoningom plaže i mora za različite re-kreati vne akti vnosti sa podsetnikom o prihvatljivom i neprihvatljivom ponašanju turista. Akcije su usme-rene na dve ciljne grupe – decu (igraonice) i odrasle poseti oce (podvodni obilazak). Ustanovljen je dan mora, kada su sve akti vnosti gosti ju usmerene na očuvanje ekosistema Crvenog mora. Brošura na-menjena turisti ma sadrži 4 osnovna koda u vezi sa odlaganjem otpada, uznemiravanjem osetljivih vrsta, uzimanjem „suvenira” u moru i hranjenjem riba (TOI, Sustainable Tourism: The Tour Operators’ Contributi on, 2003: 68-72) . Nemački turoperator Hapag-Lloyd Kreuzfahrten specijalizovan je za ekspedicije i luksuzne kruzing ture u osetljivim i jedinstvenim područjima Arkti ka, Antarkti ka, južnopacifi čkih ostrva i sliva Amazona. U skladu sa pravilima i principima Međunarodne aso-cijacije turoperatora za Antarkti k, razvio je kodove za smanjenje uti caja kruzing tura na osetljive marit-imne ekosisteme. Edukati vne prezentacije za turiste održavaju se na početku i u toku tura. Drže ih ti movi iskusnih ekologa, biologa, geologa, okeanobiologa, istoričara i dr. Neki od osnovnih kodova ponašanja odnose se na: zašti tna rastojanja i kretanje u odno-su na životi nje i osetljive biljne vrste, fotografi sanje, „suvenire” u prirodi, odlaganje otpada, komunikac-iju u grupi i van grupe i dr. Posle uspešne primene kodova ponašanja turista na Antarkti ku, napravljeni su kodovi za Arkti k i Amazon (ibid).


3.4. INDIKATORI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVOG RAZVOJA

Indikatori ili pokazatelji su mere stanja ili pojedinih svojstava određene sredine i procesa u nekom prostoru i posmatranom vremenskom razdoblju.

Omogućavaju utvrđivanje sadašnjeg stanja, procenu budućih kretanja i praćenje nji-hovog ostvarivanja, prvenstveno u odnosu na postavljene ciljeve.

U procesu planiranja i upravljanja održivim razvojem za evaluaciju, utvrđivanje i monitoring izabranog seta indikatora značajna je informati čka podrška – o prostoru, životnoj sredini, turizmu, stanovništvu, transportu, resursima, nasleđu itd.

Postupak izbora indikatora, u najkraćem, obuhvata:

defi nisanje aspekata praćenja problema;

izdvajanje komponenti i grupa indikatora u okviru svakog aspekta praćenja;

utvrđivanje stepena agregiranja indikatora i grupe indikatora;

analizu, ocenu i izbor indikatora.

Pored objekti vnih indikatora, zasnovanih na direktnim merenjima, u primeni su i subjekti vni indikatori, izvedeni iz anketnih podataka o percepti vnim stavovima poje-dinaca ili stavovima o specifi čnim situacijama. Preporučuje se njihovo kombinovano korišćenje.

3.4.1. Opšti indikatori zašti te životne sredine i održivog razvoja

Kada se radi o indikatorima zašti te životne sredine, nema univerzalnog seta indika-tora, već više različiti h paketa/setova ključnih indikatora za različite namene i koris-nike. Mogu biti namenjeni praćenju i izveštavanju o stanju životne sredine, envajeron-mentalnom planiranju, merenju envajeronmentalnog učinka, merenju i izveštavanju o napretku u ostvarivanju održivog razvoja i dr.

Pristup i bazni set indikatora zašti te životne sredine, među prvima, utvrdio je OECD 1991. godine, radi njihovog korišćenja u procesu donošenja odluka i praćenja napretka u zašti ti životne sredine na globalnom, međunarodnom i nacionalnom nivou, eventual-no i na subnacionalnom i nivou ekosistema. U bazni set envajeronmentalnih indikatora integrisani su najznačajniji indikatori iz nekoliko setova ključnih indikatora za podršku intgerisanju aspekta zašti te životne sredine u: (i) sektorsko planiranje transporta, ene-rgeti ke i poljoprivrede; i (ii) opšte politi ke ekonomskog razvoja, održive potrošnje i održivog korišćenja i menadžmenta prirodnih resursa (slika 49).


Slika 49.

OECD okvir za utvrđivanje baznog seta envajeronmentalnih indikatora

Izvor: OECD Core Set of Indicators for Environmental Performance Reviews, 1993.

OECD primenjuje analiti čki PSR (priti sak – stanje – odgovor) model u kombinaciji sa revizorskim modelima za razvoj baznog seta envajeronmentalnih indikatora (slika 50).

U ovom modelu polazi se od ljudskih akti vnosti , pre svega od proizvodnje i potrošnje, koje izazivaju direktne i indirektne priti ske na životnu sredinu – intenzitet korišćenja prirodnih resursa, emisije zagađenja i otpada u medije životne sredine.

Ti priti sci proizvode efekte na promenu stanja životne sredine - ljudskog zdravlja i kvaliteta življenja, kvaliteta i kvanti teta prirodnih resursa, ekosistema i drugih eleme-nata životne sredine.

Odgovori društvene zajednice na priti ske u životnoj sredini prate se preko prilagođavanja envajeronmentalne, opšteekonomske i sektorskih politi ka i indivi-dualnih i kolekti vnih reakcija/akcija usmerenih na prevenciju pojave novih i sanaciju ustanovljenih negati vnih efekata u životnoj sredini, prirodi i prirodnim resursima.


PSR modelom sagledavaju se korelacije priti saka, promena stanja i odgovora/reakci-ja društvene zajednice na promene u životnoj sredini.

Bazni set sadrži oko 50 ključnih envajeronmentalnih indikatora koji se odnose na kapacitet životne sredine (klimatske promene, kvalitet urbane sredine, biodiverzitet, kulturni predeo i dr), kapacitet prirodnih resursa, socio-ekonomska, sektorska i druga pitanja.

Slika 50.

PSR model envajeronmentalnih indikatora

Izvor: ibid.

Pored prostornih i indikatora životne sredine, značajnim se smatraju i relati vno raz-vijeni ekonomski i socijalni indikatori, naročito integrisani setovi socioekonomskih indi-katora.

Pod patronatom Komisije za održivi razvoj UN od 1995. godine se istražuje i razvija sistem indikatora održivog razvoja. Polazeći od PSR modela razvijen je uzročno-posledični koncept envajeronmentalnih indikatora koji obuhvata: uzrok (ljudske akti vnosti , pojave i procese koji uti ču na životnu sredinu), posledice (promene u stanju životne sredine) i odgovore (politi čke opcije i druge reakcije/akcije za prevenciju pojave novih i sanaciju ustanovljneih negati vnih efekata u životnoj sredini). Indikatori su grupisani u kategorije (društvo, ekonomija, životna sredina i insti tucije), teme i podteme, što omogućuje da se za svaku posmatranu celinu ili problem agregira odgovarajući indikator ili grupa indi-katora.


Polazeći od predhodna dva modela, Evropska agencija za životnu sredinu razvila je DPSIR (pokretački faktori – priti sak – stanje – uti caji – odgovori ili reakcije) model (slika 51).

Izvor (“driving forces”) su ljudske akti vnosti koje uti ču na životnu sredinu (transport, industrija, poljoprivreda, turizam i druge akti vnosti ).

Priti sak (“pressure”) su emisije zagađivača, odlaganje otpada, korišćenje zemljišta i drugih prirodnih resursa i dr.

Stanje (“state”) jesu kvalitati vne i kvanti tati vne promene stanja životne sredine usled antropogenih priti saka.

Uti caj (“impact”) su uti caji antropogeno izazvanih promena u životnoj sredini na zdravlje ljudi, živi svet, prirodne resurse i dobra, društveno bogatstvo i stvorene resurse. Efekti uti caja zavise od ekspozicije (trajanja i koncentracije), sinergetskog i ku-mulati vnog dejstva i sl.

Odgovori (“response”) su reakcije i odluke državnih organa (zakonske i planske mere i rešenja) za prevenciju ili ublažavanje negati vnih uti caja.

Slika 51.

DPSIR model envajeronmentalnih indikatora

Izvor: Ministarstvo zašti te životne sredine, Indikatori životne sredine u Republici Srbiji . kratak vodič, 2007:3.

Primenom DPSIR modela razvijen je set ključnih indikatora za merenje napretka i izveštavanje o ostvarivanju Strategije održivog razvoja Evropske unije (SDS) za 10 ključnih tema, prema ključnim ciljevima ili izazovima te strategije: socioekonomski ra-zvoj, održiva potrošnja i proizvodnja, socijalna uključenost i demografske promene, ja-vno zdravlje, klimatske promene i energija, održivi transport, prirodni resursi, globalno partnerstvo i dobro upravljanje. U tabeli 21. prikazani su ključni indikatori održivog ra-zvoja EU za tri ključne teme.


Tabela 21. Ključni indikatori održivog razvoja za tri odabrane teme sa podtemema iz SDS

Tema 6: Klimatske promene i energija Ključni SDS izazov: Klimatske promene i energija

Ukupna GHG 1. emisijaPotrošnja NOIE2.

Podtema: Klimatske promene

1. GHG emisija po sektorima GHG intenzitet od potrošnje energije Projekcija GHG emisija Globalna prosečna temperatura

Podtema: Energija

2. Energetska zavisnost

Bruto energetska potrošnje država iz fosilnih goriva Električna struja proizvedena iz NOIE

Potrošnja biogoriva u transportu Energetska taksa

Tema 7:Održivi transport Ključni SDS izazov: Održivi transport

1. Potrošnja energi-je u transportu

Podtema: Rast transporta

1. Modal split teretnog transporta2. Modal split putničkog saobraćaja

Obim teretnog saobraćaja i BDP

Obim putničkog saobraćaja i BDP Potrošnja energije po transportnom modalitetu

Podtema: Cene transporta3. Cene drumskog saobraćaja -----Podtema: Socijalni i envajeronmentalni uti caj transporta

4. GHG emisija po modaliteti ma transporta

5. Broj poginulih u saobraćajnim nesrećama prema starosnim grupama

Prosečna emisija CO2 po kilometru iz novog automobila Emsije azotnih i sumpornih oksida iz transporta koje uništavaju ozon Emsije suspendovanih česti ca iz transporta

Tema 8: Prirodni resursi Ključni SDS izazov:Zašti ta i menadžment prirodnih resursa

Zajednički indeks 1. pti caIzlov ribe preko 2. biološkog mini-muma

Podtema: Biodiverzitet

1. Broj dobara prema EU direkti -vama za zašti tu staništa i pti ca Indeks Crvene liste za vrste u EU

Podtema: Resursi sveže vode za piće

2. Eksploatacija površinskih i podzemnih izvora vode

Stanovništvo priključeno na sisteme sa sekundarnim prečišćavanjem otpadnih voda

Podtema: Mariti mni ekosistemi

3. Koncentracija žive u ribama i morskim plodovima Količina izlovljene ribe

Podtema: Korišćenje zemljišta

4. Promene u načinu korišćenja zemljišta (izgrađeno zemljište)

5. Pad prirasta šume

Smanjenje površine zemljišta pod šumom i poljoprivrednim kulturama

Povećanje koncentracije nitrogena

Izvor: Eurostat, Measuring progress towards a more sustainable Europe - 2007 monitoring report of the EU sustainable development strategy, 2007: 297-301.


Koji indikatori se koriste za envajeronmentalni menadžment sistem (EMAS)?Za EMAS sistem ključni su indikatori za vrednovanje envajeronmentalnog učinka, to

jest učinka zašti te životne sredine.Organizacija ili preduzeće interno utvrđuje indikatore, kao sredstvo za prikazivanje

kvanti tati vnih i kvalitati vnih podataka i informacija, u odnosu na opšte i posebne ciljeve i kriterijume zašti te životne sredine.

Prema standardu ISO 14031 razlikuju se dve osnovne grupe indikatora:indikatori stanja životne sredine (“environmental state indicators” – ESI); indikatori envajeronmentalnog učinka (“environmental performance evaluati on indicators” – EPI).

Indikatori ESI daju informacije o stanju životne sredine, prirode i prirodnih resursa (zemljišta, voda, vazduha, biodiverziteta itd).

Pri izboru ESI indikatora za konkretnu organizaciju i preduzeće postoje brojne mogućnosti i trebalo bi prioritetno razmatrati sledeće grupe indikatora: indikatore stanja vazduha, voda i zemljišta; indikatore stanja fl ore, faune i zašti ćenih prirodnih dobara; indikatore zdravstvenog, društvenog i ekonomskog stanja stanovništva; i in-dikatore stanja kulturne bašti ne i kulturnih vrednosti .

Indikatori EPI razvrstavaju se u dve podgrupe:

indikatori operati vnog učinka (“operati ve performance indicators” – OPI) – koji pružaju informacije o envajeronmentalnom učinku različiti h proizvodnih i drugih akti vnosti organizacije ili preduzeća koje mogu da budu izvor ugrožavanja životne sredine;indikatori učinka rukovodstva (“menadgement performance indicators” – MPI) – koji daju informacije o akti vnosti ma menadžmenta organizacije ili preduzeća u domenu upravljanja zašti tom životne sredine.

Pri izboru indikatora, organizacije i preduzeća mogu da primene različite pristupe, u zavisnosti od opšte poslovne politi ke i, posebno, politi ke zašti te životne sredine. Najčešći su sledeći postupci:

analiza uzroka i posledica; procena rizika za životnu sredinu, ljudsko zdravlje i/ili fi nansijskog rizika; ocenjivanje životnog ciklusa; zadovoljavanje zakonskih propisa i standarda u domenu zašti te životne sredine.

Indikatori operati vnog učinka utvrđuju se kao: ulazni OPI (vrste i količina materi-jala i resursa, vrste i količina utrošene energije, usluge dobavljača i subsektora i dr); OPI za objekte i opremu (korišćenje i izgrađenost zemljišta, projektovanje, izgradnja ili montaža, operati vni rad, održavanje); i izlazni OPI (proizvodi i usluge koje pruža or-ganizacija ili preduzeće, čvrsti i opasni otpad, emisije zagađujućih materija u vazduh, emisije otpadnih voda/efl uenata u vodu i zemljište, buka i vibracije, toplota, svetlost, zračenja).


Menadžment organizacije i preduzeća bi trebalo da izabere odgovarajuće MPI indika-tore u cilju vrednovanja svog doprinosa u poboljšanju envajeronmentalnog učinka cele organizacije ili preduzeća. U zavisnosti od utvrđenih značajnih aspekata životne sredine i namera organizacije ili preduzeća da poboljšava svoj envajeronmentalni učinak, mogu da se izaberu indikatori iz sledećih grupa: indikatori za vrednovanje efi kasnosti sprovođenja politi ke i programa zašti te životne sredine; indikatori za ocenjivanje usaglašenosti sa regulati vom i standardima zašti te životne sredine; indikatori fi nansijskog učinka; i in-dikatori za vrednovanje odnosa sa javnošću, lokalnom zajednicom, lokalnim i ostalim nivoima upravljanja.

3.4.2. Indikatori održivog razvoja turizma

U ediciji Mek Gelivreja (1995) predočen je opšti (“Visitors – Industry – Community – Environment”, VICE) model održivog turizma (slika 52).

Slika 52.

Model održivog razvoja turizma (VICE model)

Izvor: MacGallivray A., Zadek S., Accounti ng for Change: Indicators for sustainable development, London, New Economics Foundati on, 1995.


Polazeći od tog modela predložen je set primarnih i sekundarnih indikatora održivog turizma, koji se može smatrati usmeravajućim okvirom za održivi razvoj turisti čkih de-sti nacija i proizvoda (slike 53. i 54). Na osnovu monitoringa osnovnih i sekundarnih indikatora ocenjuje se napredak u ostvarivanju održivog turizma.

Slika 53. Primarni indikatori VICE modela održivog turizma

Izvor: ibid.


Slika 54.

Sekundarni indikatori VICE modela održivog turizma

Izvor: ibid.


Svetska turisti čka organizacija razvija set baznih indikatora održivog turizma od 1993. godine (Weaver, 2006). U svom uputstvu o indikatorima održivog ražvoja turisti čkih desti nacija (“Indicators of Sustainable Development for Tourism Desti na-ti ons – A Guidebook”) iz 2004. godine, na osnovu analize najčešćih pitanja i problema koji se ispoljavaju u razvoju turisti čkih desti nacija, predložila je bazni set sa preko 50 primarnih indikatora održivog razvoja (tabela 22).

Tabela 22.

Ključna pitanja i primarni indikatori održivog razvoja turizma

Ključno pitanje Indikator Mera

Očuvanje biodiverziteta

Zašti ta prostora/lokalite-ta prirodnog nasleđa Kategorija zašti te prema IUCN indeksu

Udeo prostora pod nekim oblikom zašti te prirode i nasleđa

Procenat zašti ćene površine teritorije

Priti sak na prostor i životnu sredinu

Stres Broj turista koji posećuje desti naciju – godišnje i u špicevima sezone

Intenzitet korišćenja Broj turista po hektaru površine – godišnje i u špicevima sezone

Sezonalnost turizma

Dolasci turista Dolasci turista, mesečno i kvartalno (godišnja distribucija)

Popunjenost kapacitetaMesečna popunjenost kapaciteta licenciranih smeštajnih kapaciteta i % ukupne popunjenosti u špicu sezone

Sezonski rad turisti čkih sadržaja % turisti čkih sadržaja otvorenih cele godine

Udeo poslova sa punim radnim vremenom

Broj i % stalnih i poslova sa punim radnim vremenom u turisti čkoj privredi u odnosu na povremene poslove

Sati sfakcija lokalne zajednice turizmom

Nivo zadovoljstva lokal-nog stanovništva Upitnik

Socijalni uti caji

Broj turista u odnosu na broj domicilnog stanovništva – prosečno i u špicevima sezone

Broj i kapacitet javnih turisti čkih sadržaja dostupan lokalnom stanovništvu

Broj i procenat lokalnih stanovnika sa punim radnim vremenom u turizmu u odnosu na ukupan broj zaposlenih u turizmu

Doprinos turizma lokal-noj ekonomiji

Udeo ekonomskih akti vnosti generisanih turizmom

Udeo (%) doprinosa (naknade, takse) generisanih od turizma u ukupnim doprinosima

Broj zaposlenih lokalnih stanovnika u turizmu (udeo muške i ženske radne snage, udeo u odnosu na ukupnu zaposlenost)


Ključno pitanje Indikator Mera

Održavanje sati sfakcije potrošača

Nivo sati sfakcije turista Upitnik

Percepcija kvaliteta za novac Upitnik

Ponovljeni dolasci turista Broj i procenat turista koji ponovo dolaze u turisti čku desti naciju

Kontrola razvoja

Razvijenost planskog sistema

Postojanje regionalnog plana za turisti čku regiju u kojoj se nalazi desti nacija

Razvijenost procesa prostornog, envajeron-mentalnog i sektorskog planiranja, uključujući i sektorsko planiranje u turizmu, za područje turisti čke desti nacije

Razvijenost monitoring i kontrolnog sistema

Procenat teritorije koja je obuhvaćena regulaci-jama (uređenja, izgradnje prostora i sl) i kontrol-nim instrumenti ma zašti te životne sredine (SEA, PU, dozvole i sl)

Upravljanje čvrsti m otpadom

Tretman čvrstog otpada

Ukupna količina čvrstog otpada na području turisti čke desti nacije (t/mesečno)

Količina recikliranog u odnosu na ukupni otpad (m3, po vrstama otpada)

Količina čvrstog otpada sa javnih površina

Raspoloživost, potrošnja i kvalitet vode za piće

Potrošnja vode

Udeo ukupno potrošene u odnosu na raspoloživu vodu za piće

Ukupno potrošena količina vode i potrošnja po turisti (L/dan)

Smanjenje potrošnje vode

Uštede: % smanjenja potrošnje, reciklirane vode i prikupljene vode

Kvalitet vode za piće u turisti čkim sadržajima

% turisti čkih sadržaja sa vodom za piće čiji kvalitet zadovoljava međunarodne standarde

Frekvencija turista sa stomačnim oboljenjima uzrokovanim vodom

Broj, % i učestalost (nedeljna i mesečna) obolelih turista zbog vode neodgovarajućeg kvaliteta

Upravljanje otpadnim vodama

Tretman otpadnih voda

% otpadnih voda turisti čke desti nacije koji se prečišćava i nivo prečišćavanja (primarni, sekun-darni i tercijarni)

% turisti čkih sadržaja (ili smeštajnih kapaciteta) priključenih na sistem za prečišćavanje otpadnih voda

Energetska potrošnja i efi kasnost

Ukupna potrošnja energije

Ukupna potrošnja energije iz svih izvora po korisniku (svim korisnicima, sektor turizma i po turisti dnevno)

Korišćenje NOIE % energetske potrošnje iz NOIE (ukupno turisti čka desti nacija, turisti čki sadržaji)

Smanjenje potrošnje energije

% turisti čkih preduzeća koja primenjuju program štednje energije ili energetski štedljive teh-nologije

Izvor: UN WTO, UNEP, Making Tourism More Sustainable – A Guide for Policy Makers, 2005: 178-179.; Weaver D., Sustainable Tourism: Theory and Practi ce, Elsevier Ltd., 2006: 29-30.


Svetska turisti čka organizacija predložila je set sekundarnih indikatora održivog tu-rizma za osetljive desti nacije (tabela 23).

Tabela 23.

Sekundarni indikatori održivog razvoja turizma za osetljive desti nacije

Životna sredina Indikator Mera

Primorske i priobalne zone

Nivo erozije plaže % plaže koji je zahvaćen erozijom

Intenzitet korišćenja plaže Broj korisnika po metru dužnom dostupne plaže

Planine Stepen erozije prouzrokovan turisti ma

% površine koji je zahvaćen procesom erozije

Prirodno nasleđe

Broj stanovnika u zašti ćenom pros-toru i zašti tnoj zoni oko dobra Broj stanovnika po km2

Nivo zabranjenog ulova u zašti ćenom dobru Broj prijavljenih slučajeva

Urbana područjaAerozagađenje Broj dana sa prekoračenjem

granične vrednosti imisije (GVI)

Intenzitet korišćenja prostora Broj dana sa saobraćajnim zagušenjem

Kulturno nasleđeTroškovi rekonstrukcije i zašti te Ukupni troškovi rekonstrukcije i

zašti te nasleđa (godišnje)

Štetni uti caji Vibracije od saobrćaja, broj vandalskih ponašanja u toku godine

Jedinstveni ekosistemi Promene u kombinaciji i koncen-traciji fl oristi čkih elemenata

Učešće primarnih biljnih vrsta (%) u ukupnim i travnati m površinama

Tradicionalne zajednice Socijalni uti cajiProsečan godišnji prihod turiste u odnosu na prosečan godišnji prihod lokalnog stanovništva

Mala ostrva

Priliv kapitala% nekontrolisanog odliva sredstava od ukupnog godišnjeg prihoda od turizma

Raspoložive količine vode za pićeKoličina potrošene vode po turisti u odnosu na potrošenu količinu vode po lokalnom stanovniku

Izvor: Weaver D., Sustainable Tourism: Theory and Practi ce, Elsevier Ltd., 2006: 30.

Pored toga, Svetska turisti čka organizacija predložila je proceduru za izbor odgovarajućeg seta specifi čnih indikatora za specifi čne probleme različiti h desti nacija, kojima se kompleti ra bazni set indikatora održivog razvoja turizma. Specifi čni indikatori bi trebalo da se vrednuju u odnosu na sledeće osnovne kriterijume (ibid):

upotrebljivost – procena dostupnosti informacija; jasnoća i kredibilnost – provera da li su indikatori jasni za razumevanje i da li su podržani odgovarajućim informacijama;


vremenska određenost i komparati vnost – provera da li indikator omogućava identi fi kaciju trendova u obuhvaćenom i kontaktnom području i kroz vreme;predviđanje održivosti - provera graničnih vrednosti indikatora i procena njegovog značaja za rano upozoravanje na ugrožavanje životne sredine.

Svaka desti nacija, turisti čka regija i država će, polazeći od predočenog baznog seta indikatora održivog razvoja turizma, defi nisati odgovarajući set indikatora prilagođen njihovim potrebama, problemima i mogućnosti ma. U tom smislu indikati vni su primeri koje daje Svetska turisti čka organizacija u svom uputstvu o indikatorima održivog ražvoja turisti čkih desti nacija (2004) za različite ti pove desti nacija, među kojima se ukazuje na:

planinske desti nacije (tabela 24);desti nacije sa prirodnim nasleđem i osetljivim ekosistemima (tabela 25).

Za svaki ti p desti nacije primenjuje se set primarnih indikatora održivog razvoja tur-izma i dopunjuje specifi čnim indikatorima održivog razvoja turizma u desti naciji.

Tabela 24.

Indikatori održivog razvoja za planinske desti nacije

Ključna pitanja Predloženi indikatori

Gubitak fl ore i faune usled turisti čkih akti vnosti

populacija ključnih vrsta

broj uginulih jedinki od saobraćaja po vrstama frekvencija turisti čkih obilazaka lokaliteta sa ključnim vrstama površine pod različiti m stepenima i režimima zašti te

Erozija

% površine teritorije napadnute erozijom različitog intenziteta usled različiti h turisti čkih akti vnosti i infrastrukture – sabijanje zemljišta, šumski proseci, useci i sl.

% površine bez šume i šikare (odvojeno za prirodne i kulti visane površine)

% erozije obala planinskih vodotoka

Vizuelno zagađenje

% vidljivih padina bez drveća i šikare

percepcija turista vizuelnog identi teta predela i turisti čkih lokaliteta

% neplanski izgrađenih objekata

% objekata koji arhitektonski nije uklopljeno u sliku predela i izgrađenih ambijentalnih celina

% nezavršenih i objekata u izgradnji



Pristupačnost

Vreme i modaliteti putovanja do desti nacije

Gusti na mreže javnog saobraćaja

Gusti na putne mreže u desti naciji

Cena ulaska u zašti ćene zone i lokalitete i troškovi transporta u odnosu na prosečan dohodak lokalnog stanovništva

Percepcija turista i lokalnog stanovništva o kvalitetu i lakoći pristupa najatrakti vnijim lokaliteti ma u desti naciji (upitnik)

% stranih turista po državama porekla koji su poseti li desti naciju u predhodnoj godini

cena nepokretnosti u desti naciji

Upravljanje čvrsti m otpadom

ukupna količina otpada u desti naciji (tona/mesečno) percepcija turista i lokalnog stanovništva o količini otpada

Uti caj akti vnosti na kvalitet vode

% potoka, reka i jezera kontaminiran otpadnim vodama

% otpadnih voda turisti čkih kapaciteta koje se prečišćavaju do propisanih klasa kvalitet

% zašti ćene teritorije za izvorišta voda

Efekti turizma na lokalne zajednice

odnos broja turista i domicilnog stanovništva za male i tradicionalne lokalne zajednice

nivo zadovoljstva lokalnog stanovništva turizmom broj zaposlenih lokalnih stanovnika u turizmu i zašti ti prirode u odnosu na ukupnu zaposlenost

Sezonalnost

% ukupnog turizma u špicevima sezone

% turisti čkih sadržaja otvorenih cele godine

broj i % stalnih i poslova sa punim radnim vremenom u turisti čkoj privredi u odnosu na povremene poslove

mesečna popunjenost smeštajnih kapaciteta i % ukupne popunjenosti u špicu sezone

Izvor: WTO, Indicators of Sustainable Development for Tourism Desti nati ons – A Guidebook, 2004: 259-261.


Tabela 25. Indikatori održivog razvoja za desti nacije sa prirodnim nasleđem i osetljivim ekosistemima


EKOLOŠKE VREDNOSTI

Reprezentati vnost

broj reprezentati vnih vrsta i jedinki koji se prezenti raju turisti ma u desti naciji

broj ti pičnih vrsta i jedinki koji se prezenti raju turisti ma u desti naciji

Jedinstvenost

% površine desti nacije pod staništi ma retkih i jedinstvenih vrsta

broj jedinki populacije retkih i jedinstvenih vrsta

% endemičnih vrsta

Stepen zašti te prostora

% površine teritorije zašti ćen kao IUCN kategorija ili prema međunarodnim programima (UNESCO Svetsko kulturno i prirodno nasleđe, MAB, RAMSAR konvencija)

% površine pod strogim režimom zašti te i % površine sa prelaznim režimom zašti te

TURISTIČKE VREDNOSTI

Osetljivost/fragilnost ekosistema na turisti čke akti vnosti

broj vrsta i endemskih vrsta

broj ugroženih vrsta i endemskih vrsta

populacija svake vrste

Procena izvodljivosti turizma

nivo prihvaćenosti turizma od strane lokalnih zajednica

inventar turisti čkih atrakcija (zašti ćeno prirodno nasleđe, predeli)

broj prezentacija zašti ćenih vrsta poseti ocima na kružnim putovanjima i u sezoni

broj dana prezentacije zašti ćenih vrsta i prirodnih vrednosti u sezoni

profi tabilnost turisti čkih akti vnost za zašti tu prirodnog nasleđa – % uloženih sredstava od prihoda u turizmu, direktan prihod od cene ulaznica, cene vodičkih i drugih usluga, prodaje suvenira i dr.

desti nacijski menadžment kapacitet – menadžment tela, planovi, programi zašti te i regeneracije prostora (% pokrivenosti prostora)



TURISTIČKE VREDNOSTI

Procena izvodljivosti turizma

troškovi akvizicije, zašti te i/ili obnove prostora

procenjeno vreme potrebno za sanaciju i obnovu degradiranih prostora

Edukati vno-interpretati vna vrednost

broj organizovanih interpretacija i edukacija turista – vodička služba, interpretati vni i informati vni paneli, staze, centri za interpretaciju, edukati vni iti nereri i sl.

povećanje vrednosti prirodnog nasleđa interpretacijom i edukacijom (upitnik)

Pristupačnost u desti naciji

broj saobraćajnih objekata dobrog kvaliteta za turisti čko korišćenje – puteva, staza, pristana, marina i priveza i dr.

% pristupa prirodnom nasleđu i drugim atrakcijama za osobe sa posebnim potrebama

Atrakti vnost

estetska/percepti vna evaluacija prirodnih i drugih vrednosti od strane turista (upitnik)

zastupljenost ključnih prirodnih vrednosti desti nacije u javnim medijima i promoti vnim turisti čkim materijalima

Graničnikapacitetprostora za turizam

prihvatljiv broj jednovremenih poseti laca prema proceni turista

opti malan broj jednovremenih turista prema raspoloživom kapacitetu turisti čkih sadržaja i infrastrukture

prihvatljiv broj jednovremenih poseti laca prema kapcitetu prostora i životne sredine

broj poseti laca u odnosu na broj jedinki reprezentati vnih i osetljivih vrsta

DESTINACIJSKI MENADŽMENT

Plan upravljanja turizmom

donet plan upravljanja turizmom (% površine desti nacije u obuhvatu plana)

Regulacije

važeće regulacije i kodovi za izgradnju, lov, ribolov i korišćenje prirodnih resursa (% uključenih ključnih resursa)

% područja sa regulisanim zonama za turisti čku namenu



Intenzitet korišćenja

broj turista prema mestu stalnog boravka u sezoni

prosečna dužina boravka turista

broj turoperatora sa dozvolom za prezentaciju prirodnog nasleđa

Kapacitet desti nacijskog menadžmenta

godišnji izdaci za menadžment i kontrolu

% doznačenih sredstava u odnosu na tražena sredstva za menadžment prirodnih resursa i desti nacije

Dorpinos turizma zašti ti prirodnih vrednosti

ulaznice u prirodno dobro

cene koncesija

donacije poseti laca i turoperatora

cena vodičke službe i ostalih usluga

različiti doprinosi (u tehnici, volonti ranje i sl).

sredstva od prodaje suvenira, informati vnih materijala i dr.

UPRAVLJANJE TURISTIČKIM PROSTOROM

Staze i putevi

% gubitka zemljišta na stazama i zemljanim putevima

broj erozionih tačaka duž staza i zemljanih puteva

% zašti ćenog prostora zahvaćenog erozijom ili degradacijom

saobraćajna zagušenja na pristupnim putevima (dužina putovanja glavnim pristupnim putevima u špicu i van sezone)

Kampovi i smeštajni kapaciteti

površina kampa po šatoru/prikolici

broj dozvoljenih vatrišta u kampu

broj erozionih tačaka i kampu

ukupna gusti na korišćenja kampa (broj osoba/m2 u špicu sezone)

broj kampera po mokrom čvoru

broj kreveta u smeštajnim kapaciteti ma

% iskorišćenosti kampova i smeštajnih kapaciteta



UČEŠĆE LOKALNIH ZAJEDNICA

Učešće lokalnih zajednica

% lokalnih proizvoda i usluga koje koriste turisti (zadovoljavajućim se smatra učešće od najmanje 70% proizvoda i usluga lokalnih proizvođača i preduzeća u turisti čkoj ponudi)

zaposlenost lokalnog stanovništva u uređenju i zašti ti prirodnih vrednosti i turizmu (broj, prihod)

zadovoljstvo lokalnog stanovništva razvojem turizma, naročito u odnosu na prirodne vrednosti i ekosisteme

nivo podrške podizanju svesti lokalnih zajednica o zašti ti životne sredine i ekosistema – broj lokalnih akcija za podizanje svesti

UPRAVLJANJE ZAŠTITOM ŽIVOTNE SREDINE I EKOSISTEMA

Kvalitet vode

zagađenost površinskih i podzemnih voda

zamućenost potoka

primarni indikatori kvaliteta vode

Buka buka izazvana prevoznim sredstvima

Uti caji na fl oru i faunu

indeks biodiverziteta fl ore i faune

populacione odlike ključnih vrsta

broj introdukovanih/alohtonih vrsta i % u ukupnom broju vrsta

nivo nedozvoljenog ulova divljači i riba u špicu sezone

gubitak vrsta zbog korišćenja za turisti čke suvenire (% autohtonih vrsta)

broj uginulih jedinki od saobraćaja po vrstama

% povećanja infekti vnih bolesti fl ore i faune (lokalnih i introdukovanih)

frekvencija popisa populacije vrsta

% varijacije populacije po vrstama



Esteti ka

količina otpada u zašti ćenim i osetljivim područjima/zonama

primarni indikatori za upravljanje otpadom

prisustvo vizuelnih barijera i vizuelnog zagađenja

broj vidikovaca

percepcija turista o esteti ci prirodnih vrednosti i vizuelnom identi tetu predela

SATISFAKCIJA POSETILACA

Poseti oci primarni indikatori zadovoljstva turista

Posrednici

mišljenje lokalnih turoperatora (% poziti vnih mišljenja)

mišljenje ino turoperatora (% poziti vnih mišljenja)

Izvor: Ibid, 263-267.

Pored toga, Agendu za održivi i kompeti ti vni evropski turizam (2007) prati set pri-marnih (26) i sekundarnih (24) indikatora održivog turizma za turisti čke desti nacije u Evropskoj uniji, koji je indikati van/usmeravajući i za turisti čke desti nacije u Srbiji.


REZIME TREĆEG DELA

Smatra se da je relati vizacija (usaglašavanje, neutralisanje, minimiziranje) konfl iktnih ciljeva i interesa jedan od osnovnih zadataka upravljanja i usmeravanja razvoja. To se naročito potvrđuje u uslovima velike svetske krize na kraju prve de-cenije 21. veka, kada jača regulati vna i kontrolna uloga država u odnosu na slo-bodno i samoregulišuće tržište. Demokrati zacija upravljanja i usmeravanja razvoja podrazumeva uključivanje aktera održivog razvoja u proces odlučivanja. Time se obezbeđuje legiti mitet planiranja i efi kasnija implementacija planskih ciljeva i od-luka, odnosno ostvarivanje održivog razvoja i smanjenje korupcije i manipulacije.

Legislati vnim okvirom (ustavom) i osnovom (zakonima) određuje se sistem upravljanja i usmeravanja razvoja i, u ti m okvirima, održivi razvoj i sistem planiranja. Problemati ka održivog razvoja je zakonskim osnovom samo načelno naznačena i formalno obrađena. Pored toga, sistem zakona u Srbiji može da se svrsta u kate-goriju nekodifi kovanog zakonskog osnova, zbog nedostatka kodifi kacije, realnosti , doslednosti i situiranosti zakonskih rešenja, što dodatno otežava primenu koncepta održivog razvoja. Zakonski osnov u turizmu, na primer, nije uopšte doveden u vezu sa zakonima iz domena zašti te životne sredine i resursa, ili uređenja prostora. Neo-phodno je uskladiti zakone međusobno i u pogledu obezbeđenja podrške uvođenju i ostvarivanju održivog razvoja i, u ti m okvirima, održivog razvoja turizma.

Efi kasnost upravljanja i usmeravanja održivog razvoja u evropskim zemljama obe- zbeđuje se: koordinacijom i integrisanjem planskog osnova, multi sektorskim pri-stupom, različiti m podrškama, informisanjem i kooperacijom aktera.

U planskim sistemima evropskih zemalja uspostavljena je hijerarhija (formalnog ili neformalnog ti pa) planskog osnova i mehanizmi i procedure usklađivanja i koor-dinacije prostornog, envajeronmentalnog i sektorskog planiranja i tehničke doku-mentacije. Prema efikasnosti primene i implementacije planskih osnova naš planski sistem može se svrstati u neefikasne i nekompletne. Planski osnov u Srbiji ne obez-beđuje preduslove za održivi i kompeti ti vni razvoj Republike, zbog neodgovarajuće koordinacije i odsustva integracije raznih vrsta i nivoa planiranja, neefikasnog kontrolnog sistema i nerazvijene podrške implementaciji planskog osnova. Prostorno i envajeronmentalno planiranje bi trebalo da imaju koordinirajuću i integrišuću ulogu u ostvarivanju održivog razvoja, posebno u odnosu na sektorski planski osnov u turizmu radi ostvarivanja održivosti i konkurentnosti turizma Srbi-je.

Multi sektorski pristup obezbeđuje se primenom različiti h kombinacija/paketa sti mulati vnih i desti mulati vnih mera i instrumenata sektorskih, zemljišne, opšteekonomske i drugih politi ka, usklađenih s planskim odlukama i prilagođenih tematskim oblasti ma (zašti ta, turizam i dr) i ključnim problemima implementacije. U sistemu upravljanja i usmeravanja razvoja u Srbiji problem predstavlja potpuno


odsustvo značajne podrške mera i instrumenata zemljišne, opšteekonomske i drugih politi ka implementaciji planskih odluka o održivom razvoju. Za efi kasno upravljanje i usmeravanje održivog razvoja turisti čkih područja trebalo bi obezbediti : koordi-naciju i integrisanje akti vnosti više sektora (u turizmu, zašti ti prirodnog nasleđa i životne sredine, saobraćaju, vodoprivredi i dr); programski osnov upravljanja raz-vojem područja i turizmom; diferenciranu državnu podršku prema nivou razvijenos-ti područja, značaju i osetljivosti zašti ćenog nasleđa i resursa i sl.

Insti tucionalno-organizacioni aranžmani u razvijenim zemljama imaju jasno razgraničene nadležnosti među sektorima i nivoima upravljanja, koji su relati vno autonomni u svom radu, uz specifi cirane obaveze horizontalne i verti kalne koor-dinacije i integracije. Među ključne probleme neuspešnosti insti tucionalno-or-ganizacionih aranžmana u Srbiji ubrajaju se: neraščišćene nadležnosti i odsustvo koordinacije; neustanovljavanje regionalnog nivoa upravljanja i nepotpuna decen-tralizacija odlučivanja; nedovoljna kooperacija s privatnim sektorom i dr. Bez jasno specifi ciranih nadležnosti i mehanizama koordinacije među sektorima i nivoima upravljanja, kooperacije sa privatnim i nevladinim sektorom i uključivanja svih ključnih aktera i stanovništva u proces odlučivanja ne može se omogućiti održiv razvoj turisti čkih područja i turisti čkih proizvoda.

U zemljama Evropske unije održivi razvoj se ostvaruje integrisanjem aspekta zašti te životne sredine u proces donošenja i ostvarivanja planskih i investi cionih odluka. Zakonskim osnovom u Srbiji ustanovljeni su instrumenti kontrolnog sistema zašti te životne sredine (strateška procena i procena uti caja na životnu sredinu), čija će pri-mena u sektoru turizma biti neophodna za ostvarivanje održivog turizma.

Za održivost turisti čkih proizvoda i usluga i održivu potrošnju značajni su dobrovoljni instrumenti upravljanja zašti tom životne sredine, to jest dobrovoljnost turisti čke privrede da primeni ISO 14000 standarde i uvede envajeronmentalni menadžment sistem (EMAS). Dobrovoljne inicijati ve održivog turizma obuhvataju i envajero-nmentalno obeležavanje, primenu iskustava dobre prakse održivog turizma, kodove ponašanja, uputstva i umrežene inicijati ve za održivi turizam. U Srbiji je usposta-vljanje dobrovoljnih instrumenata upravljanja zašti tom životne sredine još uvek u inicijalnoj, pripremnoj fazi.

Za razvoj i efekti vnost informacionih, monitoring i kontrolnih sistema polazni korak jeste uspostavljanje sistema indikatora održivog razvoja. Komisija za održivi razvoj Ujedinjenih nacija od 1995. godine istražuje i razvija sistem indikatora održivog razvoja. Svetska turisti čka organizacija razvija set baznih indikatora održivog turi-zma od 1993. godine. Preporučuje set od 50 primarnih indikatora održivog razvoja turisti čkih desti nacija i daje smernice za utvrđivanje sekundarnih indikatora za ose-tljive desti nacije i specifi čnih indikatora za različite desti nacije. Agendu za održivi i kompeti ti vni evropski turizam prati set primarnih i sekundarnih indikatora održivog turizma za turisti čke desti nacije u Evropskoj uniji, koji je indikati van/usmeravajući i za turisti čke desti nacije u Srbiji.



Koji zakoni i grupe zakona bi trebalo da predstavljaju relevantan zakonski osnov za ostvarivanje održivog razvoja u Srbiji? Koji su prioritetni zakoni sa kojima treba usklađivati zakone u domenu turizma, radi ostvarivanja održivog turizma? Ana-lizirati Zakon o turizmu i izdvojiti zakonske odredbe koje doprinose ili otežavaju ostvarivanje održivog turizma u Srbiji.

Šta obuhvata planski osnov za održivi razvoj u Srbiji? Izdvojiti planski osnov relevantan za održivi razvoj turizma.

Proučiti i uporediti Nacionalnu strategiju održivog razvoja i Strategiju razvoja turizma Republike Srbije (www.srbija.gov.rs). Proceniti i obrazložiti da li je Strategija razvoja turizma usklađena sa opštom strategijom za održivi razvoj. Da li predstav-lja sektorski planski osnov za primenu koncepta i ostvarivanje održivog turizma? Koje su ključne akti vnosti za unapređenje prakse sektorskog planiranja u turizmu Srbije?

Objasniti značaj zemljišne politi ke za implementaciju održivog razvoja. Analizirati i izdvojiti najznačajnije instrumente fi nansijske i fi skalne politi ke.

Koje su mere i instrumenti zemljišne i opšteekonomske politi ke značajni za održivi razvoj turizma? Analizirati godišnje konkurse za korišćenje republičkih sredstava za razvoj turizma i proceniti da li predstavljaju podršku održivom razvoju turizma (www.merr.gov.rs).

Objasniti ulogu različiti h nivoa upravljanja u razvijenim zemljama u ostvarivanju insti tucionalno-organizacione podrške održivom razvoju.

Upoznati i izdvojiti dobre strane upravljanja zašti tom i održivim razvojem Speci- jalnog rezervata prirode „Zasavica”(www.zasavica.org). Upoznati se sa upravljan-jem zašti tom i održivim razvojem Broads Area, naročito održivim razvojem tur-izma (www.broads-authority.gov.uk). Izdvojiti i uporediti uloge i spektar akti vnosti ključnih aktera u upravljanju održivim razvojem navedenih područja prirodnog nasleđa.

Proučiti osnovna načela zašti te životne sredine i izdvojiti najznačajnija načela za ostvarivanje održivog turizma. Objasniti ulogu instrumenata kontrolnog sistema zašti te životne sredine – strateške procene i procene uti caja na životnu sredinu.

Upoznati se sa akti vnosti ma Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja, agencije i fonda za zašti tu životne sredine (www.ekoplan.gov.rs). Izdvojiti prior-itetne akti vnosti za ostvarivanje održivog razvoja turisti čkih desti nacija u Srbiji.

Objasniti dobrovoljne inicijati ve održivog turizma.

Proučiti VISIT inicijati vu i evropske eko-oznake (www.yourvisit.info). Koja eko-oznaka bi mogla da se predloži za serti fi kaciju jedne turisti čke desti nacije u Srbiji?


Upoznati se sa kodovima ponašanja turista za različite turisti čke desti nacije (www.toiniti ati ve.org). Predložiti i prilagoditi kodove ponašanja turista za jednu planin-sku turisti čku desti naciju u Srbiji.

Objasniti DPSIR model envajeronmentalnih indikatora.

Upoznati se sa primarnim i sekundarnim indikatorima održivog razvoja turizma. Izdvojiti primarne i sekundarne indikatore održivog razvoja turizma za jednu turisti čku desti naciju u Srbiji.

301REČNIK POJMOVA

Alternati vni turizam, ili novi turizam, pred-stavlja odgovor na rezultate masovnog turizma i kvalitati vne promene u turisti čkoj tražnji. Fleksibilan je, zasnovan na koncep-tu održivosti i odgovorne razmene za sve učesnike.

Aspekti životne sredine predstavljaju uzroke menjanja životne sredine.

Biološka raznovrsnost (biodiverzitet) jeste sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji ili nekom jasno određenom području (Zakon o zašti ti prirode, 2009).

Biomasa se stvara u određenim klimatskim uslovima, koji nastaju povoljnim kombi-nacijama energetskog i vodnog bilansa. Biomasa nije samo energetski, nego i je-dini obnovljivi materijalni resurs (Gburčik, 2004).

Dobrovoljne inicijati ve održivog turizma jesu instrument za ostvarivanje envajeronmen-talno odgovornog i eti čkog upravljanja proizvodima i procesima, integrisanjem aspekta zašti te životne sredine i okruženja u proces donošenja odluka. Obuhvataju envajeronmentalno obeležavanje, nagrade i priznanja za primere najbolje prakse, kodove ponašanja, uputstva i umrežene inicijati ve posvećene održivom turzmu.

Ekonomska održivost turizma podrazume-va ekonomski efi kasan razvoj turizma i turisti čkog područja i fi nansijsku podršku implementaciji izabrane strategije održivog razvoja turizma.

Ekosistem (biogeocenoza) jeste strukturno, funkcionalno i dinamički složen i jedinst-ven ekološki sistem u kome se međusobno prožimaju uti caji biotopa i biocenoze – abiogena i biogena (Zakon o zašti ti prirode, 2009).

Ekoturizam je ekološki odgovorno putovanje i poseta područjima s relati vno očuvanom prirodom, radi uživanja, proučavanja i uvažavanja vrednosti prirode, predela i kul-turnog nasleđa, promovisanja i uključivanja u zašti tu i unapređenje ti h vrednosti , životne sredine i lokalnih zajednica.

Emisija jeste ispuštanje zagađujućih materi-ja iz individualnih i/ili difuznih izvora u životnu sredinu i njene medijume (Zakon o zašti ti životne sredine, 2004).

Energetski aspekti održivog turizma podra-zumevaju da održivi turizam obezbeđuje opti malno korišćenje energetskih resursa koji uti ču na važne ekološke procese.

Energetska efi kasnost jeste nastojanje da se izbegne (smanji) gubitak energije bez narušavanja komfora, standarda života ili ekonomske akti vnosti i može se realizovati u proizvodnji i potrošnji energije.

Energetski resursi mogu da budu obnov-ljivi i neobnovljivi. Neobnovljivi resursi su ograničeni, dok obnovljivi resursi imaju kvanti tati vna ograničenja u kraćim peri-odima, ali nemaju vremensko ograničenje (Gburčik, 2004).

Energija vetra je kineti čka energija kretanja vazduha, nastala transformacijom dela sunčeve energije. Kineti čka energija se može konvertovati u rotacionu energiju rotorom vetroturbine, koja dalje može da se konvertuje u električnu energiju genera-torom vetroturbine (Gburčik, 2004).

Envajeronmentalni menadžment sistem (EMAS) deo je ukupnog sistema upravljan-ja organizacije ili preduzeća, koji obuhvata organizacionu strukturu, odgovornosti , procese i resurse za razvoj i sprovođenje politi ke zašti te životne sredine.

REČNIK POJMOVA


Envajeronmentalna održivost turizma podra-zumeva razvoj turizma koji je kompati bilan sa održavanjem osnovnih ekoloških proc-esa i biološke raznovrsnosti , očuvanjem i održivim korišćenjem prirodnog nasleđa i resursa i zašti tom životne sredine.

Gasovi sa efektom staklene bašte jesu gaso-vi koji apsorbuju i reemituju infracrveno zračenje i u atmosferu dospevaju kao pos-ledica prirodnih procesa, ali i usled ljudskih akti vnosti (Zakon o zašti ti vazduha, 2009).

Geografski informacioni sistem (GIS) pred-stavlja skup sredstava za prikupljanje, skladištenje, pretragu, transformisanje i prikazivanje prostornih podataka iz stvar-nog sveta za određene namene.

Geotermalna energija jeste obnovljivi izvor energije. Reč geotermalno ima poreklo u dvema grčkim rečima: geo (zemlja) i terme (toplota) i znači toplota zemlje.

Granični kapacitet turisti čkog područja i cen-tra predstavlja sintezni iskaz kapaciteta prostora i životne sredine, sociokulturnog, psihološkog i ekonomskog kapaciteta.

Hidroenergija je kineti čka energija vode, koja nastaje kao posledica kruženja vode u at-mosferi i njenog slivanja sa viših na niže kote.

Imisija jeste koncentracija zagađujućih ma-terija i nivo energije u životnoj sredini ko-jom se izražava kvalitet životne sredine u određenom vremenu i prostoru (Zakon o zašti ti životne sredine, 2004).

Impakti na životnu sredinu su uti caji koji izazivaju posledice aspekata i promene stanja životne sredine.

Indikator (pokazatelj) jeste merilo pomoću koga se opisuje i kvanti fi kuje stanje i pred-viđaju promene određene pojave ili proce-sa.

ISO 14000 su međunarodni standardi za uprav-ljanje zašti tom životne sredine. Obezbe-đuju sisteme za praćenje, kontrolisanje i poboljšanje učinka vezanog za postavljene

zahteve i ostvarivanje ciljeva zašti te život-ne sredine.

Kapacitet prostora i životne sredine turisti č-kog područja i centra predstavlja maksi-malan obim i intenzitet korišćenja prostora i resursa za razvoj turizma koji ne dovodi do degradacije prostora, poremećaja u ekosistemima i zagađenja životne sredine.

Kapacitet životne sredine jeste sposobnost životne sredine da prihvati određenu količinu zagađujućih materija po jedinici vremena i prostora tako da ne nastupi nepovratna šteta u životnoj sredini (Zakon o zašti ti životne sredine, 2004).

Klimatski resursi obuhvataju energetske re-surse: sunčevu energiju, biomasu, vetar i hidroenergiju (uključujući i izvore), koji predstavljaju različite kombinacije energije Sunca i prisustva vode u atmosferi. Ta kom-binacija predstavlja sušti nu klime, otuda se navedeni resursi smatraju klimatskim resursima (Gburčik, 2004).

Komposti ranje jeste tretman biorazgradivog otpada pod dejstvom mikroorganizama, u cilju stvaranja komposta, u prisustvu kiseonika i pod kontrolisanim uslovima (Zakon o upravljanju otpadom, 2009).

Kontrolni sistemi zasnovani su na primeni pa-keta instrumenata i rezervnih moći u kom-binaciji s korišćenjem diskrecionog prava u odlučivanju i uz uključivanje posebnih pro-cedura učešća javnosti u postupku kontrole promena u korišćenju i izgradnji prostora i zašti ti životne sredine.

Kumulati vni efekti nastaju kada pojedinačna planska rešenja nemaju značajan uti caj, a nekoliko individualnih efekata zajedno mogu da imaju značajan efekat. Kumulati v-ni efekti obuhvataju ukupne posledice svih akti vnosti u odnosu na prirodne resurse i dobra, ekosisteme i ljudsko društvo.

Masovni turizam, ili stari turizam, zasnovan je na standardizovanim i čvrsto upakovanim putovanjima, po principu proizvodne linije,

303REČNIK POJMOVA

s neograničenim rastom koji nije uvažavao vrednosti resursa i okruženja.

Monitoring je proces prikupljanja informacija i podataka o posledicama koje izazivaju određene planske i/ili investi cione odluke, s mehanizmima i organizacijom nadgle-danja, praćenja i obeležavanja određenih pojava i procesa.

Multi sektorski pristup implementaciji plan-skog osnova obezbeđuje se primenom različiti h kombinacija sti mulati vnih i des-ti mulati vnih mera i instrumenata sektor-skih, zemljišne, opšteekonomske i drugih politi ka, usklađenih s planskim odluka-ma i prilagođenih tematskim oblasti ma i ključnim problemima implementacije održivog razvoja.

Najbolje dostupne tehnike predstavljaju najefekti vnije i najnaprednije faze u raz-voju određenih akti vnosti i način njihovog obavljanja koji omogućava pogodniju pri-menu određenih tehnika za zadovoljavanje graničnih vrednosti emisija koje su projek-tovane tako da spreče ili gde to nije iz-vodljivo, smanje emisije i uti caj na životnu sredinu u celini (Zakon o zašti ti životne sre-dine, 2004).

Obnovljivi izvori energije su izvori energije koji se nalaze u prirodi i obnavljaju se u ce-losti ili delimično, posebno energija vodo-tokova, vetra, neakumulirana sunčeva energija, biomasa, geotermalna energija i dr. Prema novoj defi niciji Međunarodne agencije za energiju (2000), u obnovljive izvore energije spadaju: tradicionalni (klas-ični) obnovljivi izvori (biomasa, drveni ugalj, poljoprivredni i životi njski otpaci, ko-munalni i industrijski otpaci, biogas) i ve-like hidroelektrane, i novi obnovljivi izvori energije (sunčeva energija, energija vetra, male hidroelektrane, geotermalna energi-ja, energija mora).

Održivi razvoj je onaj razvoj koji zadovo-ljava potrebe sadašnje generacije ne ugrožavajući mogućnost budućih gene-

racija da zadovolje svoje potrebe.

Održivi razvoj planinskih područja zasniva se na omogućavanju kvalitetnijeg života i privređivanja lokalnog stanovništva, stvaranju uslova za odmor i rekreaciju urbanog stanovništva i obezbeđenju za-šti te i prezentacije predela i nasleđa.

Održivi turizam je svaki vid turizma koji trajno doprinosi unapređenju životne sredine, socijalnoj dobrobiti , ekonomskom pros-peritetu i očuvanju prirodnih i stvorenih resursa, kulturnih vrednosti i identi teta lokalne zajednice.

Planinska područja predstavljaju delove kopna koja se izdvajaju prema geografskim krite-rijumima nadmorske visine i nagiba terena, razvojnim kriterijumima poljoprivrede i tu-rizma, administrati vnoj podeli ili kombina-cijom više kriterijuma. Planinska područja zauzimaju oko jedne peti ne konti nentalne površine Zemlje (oko 38 miliona km2). Pla-ninsko područje Srbije, defi nisano nadmor-skom visinom iznad 600 m, zauzima oko 30 hiljada km2. Održivi razvoj planinskih područja, pored ekonomske i socijalne, ima izraženu prostornoenvajeronmental-nu dimenziju koja bitno opredeljuje poja-vu, vrstu i intenzitet razvoja.

Planinski turisti čki centar predstavlja mesto planirano, izgrađeno ili uređeno za bo-ravak, odmor i rekreaciju na planinskom području. Kroz izgradnju i funkcionisanje centar sti če identi tet i imidž, čime se omo-gućava najracionalnije korišćenje sport-skorekreati vne i komunalne infrastrukture, zemljišta i usluga. Za potrebe klasifi kacije, termin planinski turisti čki centar se koristi samo za lokalitete na kojima celogodišnji turizam predstavlja dominantnu akti vnost i kada je udeo turisti čkih ležaja jednak ili veći od broja stalnih stanovnika.

Planski osnov uređenja prostora, zašti te živo-tne sredine, resursa i nasleđa i održivog razvoja defi nišu različite vrste planova, strategija, politi ka i programa u svim oblici-


ma planiranja – ekonomskom, socijalnom, prostornom, envajeronmentalnom i sek-torskom planiranju.

Predeo je određena teritorija čiji karakter predstavlja specifi čan spoj prirodnih i stvorenih vrednosti karakteristi čnih za dati region (Zakon o zašti ti prirode, 2009).

Prioritetno razvojno planinsko područje predstavlja planinsko područje sa izraže-nim prirodnim i antropogenim potencijali-ma za razvoj. Pod prioritetnim planinskim područjem se podrazumeva prednost planinske turisti čke regije ili desti nacije u raspodeli podsti cajnih sredstava za izra-du programske i planske dokumentacije, izgradnju infrastrukture i javnih sadržaja, zašti tu prirode, resursa i nasleđa. Prioritet imaju planinska područja sa formiranim ili započeti m turisti čkim sadržajima, kao i potencijalno najvredniji visokoplaninski tu-risti čki prostori.

Procena uti caja na životnu sredinu predstav-lja osnovni intrument prevencije u politi ci zašti te životne sredine. To je proces iden-ti fi kacije, predviđanja, ocenjivanja i uprav-ljanja uti cajima predloženog investi cionog projekta na životnu sredinu.

Psihološki kapacitet turisti čkog područja i centra predstavlja maksimalan obim i in-tenzitet korišćenja prostora koji ne dovodi do pada kvaliteta turisti čkog doživljaja.

Put kulture odražava dinamične socijalne, ekonomske, politi čke i kulturne razvojne procese i kretanja ljudi koja su generisala kulturni divrzitet, multi dimenzionalnu i konti nuelnu razmenu dobara, ideja, znanja i vrednosti među ljudima, državama, regi-jama i/ili konti nenti ma u dužem vremen-skom periodu na prostoru puta kulture, a moguće ih je reprezentovati kulturnim, prirodnim, istorijskim i nematerijalnim nasleđem i inventi vnim tumačenjem isto-rije (ICOMOS, 2008).

Reciklaža je ponovna prerada otpadnih materi-jala u proizvodnom procesu za prvobitnu ili drugu namenu, osim u energetske svrhe (Zakon o upravljanju otpadom, 2009).

Reintrodukcija je metod zašti te i očuvanja biološke raznovrsnosti veštačkim vraćanjem vrste na nekadašnja staništa sa kojih je iščezla ili na staništa na kojima je brojnost njene populacije drasti čno sman-jena (Zakon o zašti ti prirode, 2009).

Režim zašti te jeste skup mera i uslova kojima se određuje način i stepen zašti te, korišćenja, uređenja i unapređenja zašti ćenog dobra (Zakon o zašti ti prirode, 2009).

Sanacija, odnosno remedijacija životne sre-dine je proces preduzimanja mera za za-ustavljanje zagađenja i dalje degradacije životne sredine do nivoa koji je bezbedan za buduće korišćenje, uključujući uređenje prostora, revitalizaciju i rekulti vaciju (Za-kon o zašti ti životne sredine, 2004).

Sinergetski efekti nastaju u interakciji pojedi-načnih uti caja koji proizvode ukupan efe-kat koji je veći od prostog zbira pojedinač-nih uti caja.

Sociokulturni kapacitet turisti čkog područja i centra predstavlja maksimalno prihvatljiv kapacitet turisti čkih sadržaja, intenzitet korišćenja prostora i koncentracije turista koji ne narušavaju način života, kulturu, vrednosti i identi tet lokalne zajednice.

Sociokulturna održivost turizma podrazume-va razvoj turizma koji uvažava socijalnu jednakost i pruža jednake mogućnosti svi-ma (turisti ma, zaposlenima, lokalnom sta-novništvu), podržava očuvanje i jačanje so-cijalnog integriteta, kulturnog identi teta i tradicionalnih vrednosti lokalne zajednice.

Solarna energija je elektromagnetno zračenje Sunca, koje dospeva na Zemljinu površinu. Na površini tla se ovo zračenje transformi-še kao dugotalasno (infracrveno) zračenje reemitovano natrag u vasionu. Razlika iz-među primljenog i reemitovanog zračenja

305REČNIK POJMOVA

(bilans zračenja) predstavlja glavnu ener-getsku komponentu klime svake tačke na Zemljinoj površini.

Strateški planovi imaju namenu formiranja opšteg planskog okvira i osnova koji je usmeravajući i primenjuje se daljom razra-dom u planovima, strategijama, politi kama i programima na istom i nižim nivoima pla-niranja.

Strateška procena uti caja na životnu sredinu predstavlja proces kojim se integrišu cilje-vi i principi održivog razvoja u prostorno i sektorsko planiranje (saobraćaja, energeti -ke, poljoprivrede, industrije, turizma i dr), radi izbegavanja ili ograničavanja negati v-nih uti caja rešenja strateških planova na životnu sredinu.

Upravljanje otpadom je sprovođenje propisa-nih mera za postupanje sa otpadom u okvi-ru sakupljanja, transporta, skladištenja, tretmana i odlaganja otpada, uključujući nadzor nad ti m akti vnosti ma i brigu o po-strojenjima za upravljanje otpadom posle zatvaranja (Zakon o upravljanju otpadom, 2009).

Upravljanje razvojem označava sistem legiti -mnog uti canja na ponašanje pojedinaca i društvenih grupa prema predhodno po-stavljenim ciljevima društvene zajednice.

Uređenje prostora obuhvata racionalno kori-šćenje i organizaciju, zašti tu i upravljanje prostorom kao posebno vrednim i ograni-čenim opšti m resursom, kojim se stvaraju uslovi za održivi razvoj područja primenom integralnog pristupa u prostornom planira-nju (Zakon o prostornom uređenju, 1994).

Usmeravanje razvoja obuhvata objedinjen i koordiniran sistem kontrole primene regu-lacija.

Viminacijum je anti čki grad, glavni grad rimske provincije Mezije Superior i značajno vojno uporište na rimskom limesu na Dunavu. Danas se na prostoru arheološkog lokalite-ta formira prvi arheološki park u Srbiji na Putu rimskih imperatora (Iti nerarium Ro-manum Serbiae).

307LITERATURA

LITERATURA

1. A “grant night out” for sustainable energy, Energy Globe Awards 2000, 2000, Renewable Energy World (REW), Vol. 3, No. 3, 24

2. Appostolides P., 1996, Tourism Development Policy and Environmental Protecti on in Cyprus, Sustainable Tourism Development, Council of Europe, Strasbourg, 34-47

3. Aspen Renewable Energy Miti gati on Program, 2002, www.ies.ncsu.edu4. Bakker M., Buluch Y., Hansen D., 2001, Sustainable development of ski-areas in the Alps,

The European Postgraduate Course in Environmental Management (EPCEM), Project Report, 1-2

5. Batt ocletti L., Lawrence B., 2001, Geothermal resources in th Balkans, 41-57 6. Batt ocletti L., Lawrence, B., 2003, Geothermal Small Business Workbook, 4-487. Baud-Bovy M., Lavson F., 1977, Tourism and Recreati on Development, The Architectural

Press Ltd., London8. Broads Authority, 1987, Broads Management Plan, Norwich9. Broads Authority, 1997, Broads Management Plan, Norwich10. Broads Authority, 2004, Broads Plan 2004 – A strategic plan to manage Norfolk and

Soutf olk Broads, www.broads-authority.gov.uk11. Broads Authority, 2008, Annual Report 2007-2008, www.broads-authority.gov.uk12. Broads Authority, LSl architects, 2007, Sustainability Guide, www.broads-authority.gov.uk13. Brotherton J., 1989, Arrangements for prior noti fi cati on of agricultural operati ons in

nati onal parks, TPR, Vol. 60, NO. 1, 71-8714. Carpathian EcoRegion Initi ati ve, 2006, CERI Newslett er, No. 2, www.carpates.org 15. CEMAT, European Conference of Ministers Responsible for Regional Planning, Council

of Europe, 2003, Document by the Secretariat General prepared by the Spati al Planning and Landscape Division, 13 CEMAT, 2 rev. bil., Ljubljana, 9-15, 119-120

16. CenORT, 2001, Odgovorni i održivi razvoj turizma, Beograd 17. Christensen T.H., Cosso R., Stegmann R., 1999, Waste managment and treatment of

municipal solid waste, Vol. V, CISA (Environmental sanitary engineering centre), Cagliari18. Council of Europe, 2007, Resoluti on CM/Res (2007)12 on the cultural routes of the

Council of Europe, www.coe.int19. Dabić D., 1995, Prirodni i antropogeni kompleks visokoplaninskih turisti čkih regija, u:

Prostorno planiranje, regionalni razvoj i zašti ta životne sredine 1, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 31-44

20. Dabić D., 1996, Teorijski, metodološki i planski okvi ri prostornog planiranja turisti čkih po dru čja, u: Prostorno planiranje, regionalni ra zvoj i zašti ta životne sredine 2, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 21-131

21. Dabić D., 1998, Metodološke osnove prostornih planova visokoplaninskih turisti čkih područja, Magistarska teza, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd


22. Dabić D., 2002, Prostorno planiranje održivog razvoja turisti čkih područja -teorijsko-metodološki okviri i specifi čnosti , u: Prilog unapređenju teorije i prakse planiranja i implementacije, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 73-84

23. Dabić D., Milijić S., 1997, Koncept regionalne valorizacije visokoplaninskih turisti čkih područja za Prostorni plan Srbije, u: Prostorno planiranje, regionalni razvoj i zašti ta životne sredine 2, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 13-22

24. Đajić N., 2002, Značaj obnovljivih izvora energije u razvoju brdsko – planinskih područja, U: PLANINA 2002, Savez inženjera i tehničara Srbije i Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Kopaonik, 88-92

25. Davidson J., Wibberley G., 1977, Planning and the Rural Environment, Urban and Regional Planning Series, Vol, 18, Pergamon Press, Oxford

26. Dax T., Hellegers P., 2002, Mountain Development research listi ng of projects and project areas, Innovati ve Structures for the Sustainable Development of Mountain Areas (ISDEMA) project, Thessaloniki, 2-10

27. Despić A., (ur), 2000, Studija: Istraživanje racionalizacije i supsti tucije energije novim i neiscrpnim izvorima, Projekat Saveznog ministarstva nauke TSI-418, Beograd

28. ECOSIGN, 2007, Stara planina Resort Area Master plan29. ESPON, 2006, ESPON Atlas, Mapping the structure of the European territory, Bonn, www.

espon.eu30. European Commision, 1999, European spati al development perspecti ve (ESDP),

Potsdam31. European Commision, 2006, A European Union Strategy for Sustainable Development,

ec.europa.eu/sustainable32. European Commision, 2007, A Sustainable Future in our Hands – A Guide to EU�s

Sustainable Development Strategy, ec.europa.eu/sustainable33. European Commision, 2007, Agenda for a sustainable and competi ti ve European tourism,

COM(2007)621 fi nal34. European Commission, 1994, Europe 2000+: Cooperati on for European territorial

development, Luxembourg35. European Commission, 1997, The EU compendium of spati al planning systems and

policies, Regional development studies, regional policy and cohesion, Luxembourg36. European Cyclists’ Federati on, 2009, Euro Velo – The European cycle route network,

Brussels, www.ecf.com37. European Environment Agency, 2008, Success stories within the road transport sector

on reducing greenhouse gas emission and producing ancillary benefi ts, EEA Technical Report, No. 2, www.eea.europa.eu

38. EUROSTAT, 2007, Measuring progress towards a more sustainable Europe – 2007 monitoring report of the EU sustainable development strategy, europa.eu.int/comm/eurostat

39. Evropski centar za mir i razvoj Univerziteta za mir Ujedinjenih nacija, 2008, Program za izradu Strateške procene uti caja Prostornog plana opšti ne Novi Pazar na životnu sredinu, Beograd

40. Fagence M., 1997, Rural and village tourism in developing countries, Department of Geographical Sciences and Planning at University of Queenslland, Brisbane, 107-118

309LITERATURA

41. Faludi A., 1994, Coaliti on Building and Planning for Dutch Growth Management: The Role of the Randstad Concept, Urban Studies, Vol. 31, No. 3, pp. 485-507

42. Faludi A., Valk A. Van der, 1996, Planners come out for the Green Heart, TESG, Royal Dutch Geographical Society (KNAG), Vol. 87, No. 5, pp. 448-452

43. Fischer R., 2003, Acti ng locally a rural community goes for green power, Renewable Energy World (REW), 104-107

44. Gavrilović Lj., Gavrilović D., 2002, Fizičko-geografske osobenosti i resursi planinskih područja, U: PLANINA 2002, Savez inženjera i tehničara Srbije i Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Kopaonik, 60-65

45. Gburčik P., (ur.) 2004, Studija energetskog potencijala Srbije za korišćenje sunčevog zračenja i energije vetra, Insti tut za multi disciplinarna istraživanja, Beograd

46. Gburčik V., (ur.) 2008, Interni izveštaj za IMSI: Elaborat o realizaciji projekta (Finalni izveštaj trogodišnjeg projekta) „Atlas energetskog potencijala sunca i vetra Srbije”, Insti tut za multi disciplinarna istraživanja, Beograd

47. Green Globe, 2009, Green Globe Internati onal Newslett er, January 200948. Grupa autora, 2006, Summary for Policymakers, Contributi on of Working Group I to the

Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, www.eea.europa.eu

49. Hall M., Page S., 2002, The Geography of Tourism and Recreati on – Environment, Place and Space, Routledge, London

50. Horwath Consulti ng Zagreb & Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2005, Strategija turizma Republike Srbije, prvi fazni izveštaj, www.mintt u.sr.gov.yu, 2006

51. ICOMOS, 2008, The ICOMOS Charter on Cultural Routes, Quebec, www.icomos.org52. Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2005, Predlog prostornog plana područja

Nacionalnog parka Kopaonik, Beograd53. Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2006, Strateška procena uti caja Prostornog

plana područja Nacionalnog parka Kopaonik na životnu sredinu, Beograd54. Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2007, Predlog prostornog plana područja Parka

prirode i turisti čke regije Stara planina, Beograd55. Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2007, Strateška procena uti caja Prostornog plana

područja Parka prirode i turisti čke regije Stara planina na životnu sredinu, Beograd56. Lorzing H., 1996, It�s ti me to redifi ne the Green Heart, TESG, Royal Dutch Geographical

Society (KNAG), Vol. 87, No. 5, 452-457 57. Mac Gallivray A., Zedek S., 1995, Accounti ng for Change: Indicators for sustainable

development, New Economics Foundati on58. Mac Guire D., Iatsenia A., 2002, Internati onal Initi ati ve for Sustainable Development

in Mountain Regions, Partners Involved: Governmentes Austria, Switzerland, USA, Intergovernmental organizati on UNDDP, FAO, Major Groups WMPA and others

59. Mac Nulty P., 2002, Key Requirements in Establishing a Successful Rural Tourism Desti nati on, WTO seminar on Rural Tourism un Europe: Experiences and Perspecti ves, Beograd

60. Maksin-Mićić M., 2001, Zakonski osnov zašti te prostora, u: Planska i normati vna zašti ta prostora i životne sredine, Udruženje urbanista Srbije, Geografski fakultet, Asocijacija prostornih planera Srbije, Beograd, 283-286


61. Maksin-Mičić M., 2000, Zašti ta i rezervisanje prostora – normati vnost i praksa, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd

62. Maksin-Mićić M., 2007, Turizam i prostor, Fakultet za turisti čki i hotelijerski menadžment Univerziteta Singidunum, Beograd

63. Maksin-Mićić M., Spasić N., 2004, Implementacija strateških planskih i investi cionih odluka o magistralnim infrastrukturnim koridorima, u: Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 313-326

64. Mather A. S., 1986, Land Use, Longman Scienti fi c & Technical, Essex65. Milijić S., 2005, Strategija razvoja planinskih područja Srbije, Doktorska disertacija,

Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd66. Milijić S., Dabić D., 2004, Prostorni razvoj planinskih područja Srbije, u: Strateški okvir za

održivi razvoj Srbije, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 191-20667. Milivojević M., 1997, Geotermalni resursi Jugoslavije, Naučno-stručno-informa-ti vni

časopis Društva inženjera i tehničara Zrenjanina, br.7, 7-2568. Milivojević M., Marti nović M., 2000, Geothermal energy possibiliti es, explorati on and

future prospects in Serbia, Proceedings World Geothermal, Kyushu - Tohoku, www.ga.igg.cnr.it

69. Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, 2007, Master plan kulturno-istorijske rute „Put rimskih careva’’, Beograd

70. Ministarstvo zašti te životne sredine, Agencija za zašti tu životne sredine, 2007, Indikatori životne sredine u Republici Srbiji – kratak vodič, www.ekoserb.sr.gov.yu

71. Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, 2008, Izveštaj Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja za 2008. godinu, www.ekoplan.gov.rs

72. Mitrović S., 1980, Analiza izgrađenosti planinskih centara Evrope73. Mitrović S., 1983, Problemi izgradnje planinskih sportskih centara sa stanovišta zašti te

prirode i turizma, Republički zavod za zašti tu prirode, Posebna izdanje br. 13, Beograd74. Montanaralla L., Negre T., 2001, The development of the Alpine Soil Informati on System,

Internati onal Journal of Applied Earth Observati on and Geoinformati on, 18-2475. Mountain – Internati onal Year of Muontains, 2002, www.mountains2002.org76. Nenković M., Pucar M., 2006c, Prostorno funkcionalna integracija ba-njsko-

klimatskih mesta kao osnova za razvoj integrati vnog turizma – primer banja Panonske nizije, Ecologica, br.11, god. XIII, 64-167

77. Nenković M., Pucar M., 2006a, Učešće javnosti u implementaciji programa uvođenja obnovljivih energetskih izvora u Srbiji, Energeti ka, br. 1-2, 199-205

78. Nenković M., Pucar M., 2006b, Prostorno-funkcionalno povezivanje banjskih mesta u kopaoničkoj regiji u cilju razvoja turizma, u: Planiranje, zašti ta i uređenje banjskih i klimatskih mesta Srbije, Asocijacija prostornih planera Srbije, Banja Koviljača, 401-412

79. Nenković, M., Pucar, M.: 2005, Supsti tuti on of Traditi onal Energy Sources Using Geotermal Resources and Biowaste Energy in Serbia’s Spas, Međunarodni naučni skup: KGH, Beograd,129-138

80. Ninić N., Oka S., Nikolić S., Nikolić M., Mićić J., 1994, Energetski potencijal biljnih ostataka u Srbiji, JDT, Beograd

81. OECD, 1993, Core set of Indicators for Environmental Performance Reviews, A Synthesis Report by the Group of the State of the Environment, Paris

311LITERATURA

82. OECD, 1995, Environmental Performance Reviews – Austria, Paris83. Oka S., Jovanović Lj., 1997, Biomasa neiscrpni izvor energije, JDT i Insti tut Vinča,

Beograd84. Parks Canada, 1998, The Nati onal Park System in Canada 85. Perišić D., Derić B., 1995, Teritorijalizacija regionalnog razvoja Srbije, u: Prostorno

planiranje, regionalni razvoj i zašti ta životne sredine, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 3-6

86. Peter A., Mc Donnell B. & R., 2006, Principi geografskih informacionih sistema – drugo izdanje, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd

87. Petovar K., 2003, Urbana sociologija – naši gradovi između države i građanina, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd

88. Pierre W., Thomas K., Kristi na I., Urlich L., Lukas F., 2002, Mountains of the World - Sustainable Development in Mountain Areas, Mountain Agenda 2002 (concept group), Centre for Delopment and Environment (CDE)

89. Pogačnik A., 2002, Instruments of regional planning for mountain and coastal zones, In: Spati al Planning for the Sustainable Development of Parti cular Types of European Areas: Mountains, Coastal Zones, Rural Zones, Floo-plains and Alluvial Valleys, Council of Europe Publishing, European Regional Planning, Sofi a, No. 68, 37-39

90. Prostorni plan Republike Srbije, 1996, Službeni glasnik RS, posebno izdanje, Beograd, knj. 1 i 2

91. Pucar M., Nenković M., 2008b, Mogućnosti upotrebe geotermalne i solarne energije u banjama Potkopaoničkog područja i Panonskog regiona, u: Alternati vni izvori energije i budunost njihove primjene, CANU, Podgorica, knj. 84, 67-74

92. Pucar M., Nenković M., 2008a, Energetska efi kasnost i obnovljiva energija - zakonodavstvo u Srbiji i mogućnost harmonizacije sa zakonima EU, Letnja škola: Kako do strategije prostornog i urbanog razvoja na nacionalnom i lokalnom nivou Republike Srbije, Kragujevac, 161-175

93. Pucar M., 2000a, Racionalna potrošnja energije i primena obnovljivih izvora energije kao uslovi održivog razvoja naselja u Srbiji, u: Principi i praksa održivosti u razvoju naselja u Srbiji, Udruženje urbanista Srbije, Kosjerić, 253-278

94. Pucar M., 2000b, Obnovljivi izvori energije i održivi razvoj, u: Korišćenje resursa, održivi razvoj i uređenje prostora, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, knj. 4, 113-142

95. Pucar M., 2002a, Korišćenje lokalnih izvora energije – preduslov regionalnog razvoja, naučni skup, u: Regionalizacija Srbije i Crne Gore – Put u evropske integracione procese, Udruženje urbanista Srbije, Kragujevac, 145-156

96. Pucar M., 2002b, Svetska i domaća iskustva u planiranju i primeni obnovljivih izvora energije, u: Prilog unapređenju teorije i prakse planiranja i implementacije, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 209-225

97. Pucar M., 2002c, Metodološki pristup za korišćenje lokalnih izvora energije u planinskim područjima Srbije, u: Selo u novim razvojnim uslovima, Kraljevo, 333-346

98. Pucar M., 2008, Contemporary Concept in Planning, Designing and Constructi on of99. Pucar M., Nenković M., 2008c, Mogućnost primene solarne, geotermalne i energije iz

komunalnog čvrstog otpada u Srbiji, Energeti ka, br. 1-2., God X, 114-120


100. Pucar M., Nenković M., Marić I., 2008, Mogućnost korišćenja obnovljivih izvora energije u banjskim područjima Srbije, u: Savremene tehnologije za održivi razvoj gradova, Banja Luka, 31-41.

101. Pucar М., Marić I., 1999, The Use of Bioclimati c Principles and Geothermal Energy Sources in Designing the Hotel “Ana”, The 16th Internati onal Conference on Passive and Low Energy Architecture, PLEA 99, Brizbejn

102. Pucar, M., 2004, Pristup planiranju i upravljanju energijom u planinskim područjima Srbije – put ka održivom razvoju, u: Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, knj. 303-312

103. Pucar, M., 2005, Održivo planiranje gradova i uti caj potrošnje energije u zgradama na promenu klime, u: Održivi prostorni razvoj grada, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, knj. 71-94

104. Ravbar M., 2003, Principles of Spati al Development in Europen and Slovenian Development Documents, IB Review for Professional Methodological Issues on Sustainable Development, No 2-3, 5

105. Reciklaža, 2000, Agencija za reciklažu Republike Srbije, Beograd106. Rees J., 1994, Natural Resources, Allocati on, Economics and Policy, Routlledge, London

and New York107. Remmen Y., Burg A.J., 2008, Past and future of Dutch urbanizati on policies, 44th ISOCARP

Congress, Dalian108. Saas-Fee, 2009, Absolutely White, Winter 2009/2010, www.saas-fee.ch109. Schitti ch C., (ed.) 2001, In Detail: Buiding Skins, Editi onal DETAIL, Bazel, Boston, Berlin,

Birkhauser, 146-151110. Ski Maps European Ski Resorts, 2004, www.alpineskimaps.com, www.europe-mountains.

com/ski-maps, europe.ski.com, www.ski.com, www.moniteur-ski.com111. Stegić M., 2008, Mobilizacija fi nansijskih resursa u cilju zašti te životne sredine,

Ministarstvo zašti te životne sredine, prezentacija, www.ekoserb.sr.gov.yu112. Stojanović B., Maričić T., 2004, Strategija zašti te životne sredine i prostorno planiranje, u:

Strateški okvir za održivi razvoj Srbije, Insti tut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd, 155-172

113. Stojkov B., Đorđević D., Dželebdžić O., 2000, The Observatory for Spati al Planning and Environment in South East Europe – Comments and Contributi on of Yugoslav side, SPATIUM, Beograd, No. 6, 1-6

114. Šumarski fakultet i Insti tut za preradu drveta, 1986, Studija: Drvo kao obnovljiva energija, Beograd

115. Swarbrooke J., 2005, Sustainable Tourism Management, CABI Publishing116. The VISIT Initi ati ve, 2004, Tourism eco-labelling in Europe – moving the market towards

sustainability, www.yourvisit.info117. Tour Operators Initi ati ve for Sustainable Tourism Development, 2003, Sustainable

Tourism – The Tour Operators’ Contributi on, www.toiniti ati ve.org118. Trifi letti L., 2002, The project ECOSERT in the Irpinia Region, Italy; an experience of rural

tourism development, WTO seminar on Rural Tourism un Europe: Experiences and Perspecti ves, Beograd

313LITERATURA

119. UNESCO WHC, 2007, Climate Change and World Heritage, World Heritage Reports, No. 22, www.unesco.org

120. UNWTO, 2002, Voluntary Initi ati ves for Sustainable Tourism, Madrid121. UNWTO, 2004, Indicators of Sustainable Development for Tourism Desti nati ons – A

Guidebook, Madrid122. UNWTO, UNEP, 2005, Making Tourism More Sustainable – A Guide for Policy Makers,

Madrid 123. UNWTO, UNEP, 2008, Climate Change and Tourism: Responding to Global Challenges,

www.unwto.org124. UNWTO, WTTC, ES, 1996, Agenda 21 for the Travel&Tourism Industry – Towards

Environmentally Sustainable Development125. Uredba o utvrđivanju Liste projekata za koje je obavezna procena uti caja i Liste projekata

za koje se može zahtevati procena uti caja na životnu sredinu, 2005, Službeni glasnik RS, br. 7, Beograd

126. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja arheološkog nalazišta Romulijana-Gamzigrad, 2004, Službeni glasnik RS, br. 131, Beograd

127. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja Parka prirode i turisti čke regije Stara planina, 2008, Službeni glasnik RS, br. 115, Beograd

128. Uredba o utvrđivanju Prostornog plana područja posebne namene sliva vodoakumulacije „Stuborovni”, 2008, Službeni glasnik RS, br. 20, Beograd

129. Uredba o utvrđivanju Vodoprivredne osnove Republike Srbije, 2002, Službeni glasnik RS, br. 11, Beograd

130. Uredba o zašti ti Parka prirode Stara planina, 2009, Službeni glasnik RS, br. 23, Beograd131. Ustav Republike Srbije, 2006, Službeni glasnik RS, br. 83, Beograd132. Verbier Summer and Winter Acti viti es, 2003, European Ski Resorts - Verbier,

Switzerland133. Vidović S., 2007, Istorijat proizvodnje i plasmana geotermalne energije u Vojvodini,

prezentacija, NIS-Naft agas134. Vlada Republike Srbije, 2005, Strategija razvoja energeti ke Republike Srbije do 2015.

godine, www.srbija.gov.rs135. Vlada Republike Srbije, 2005, Strategija razvoja poljoprivrede Srbije, www.srbija.gov.rs136. Vlada Republike Srbije, 2006, Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije, www.srbija.

gov.rs137. Vlada Republike Srbije, 2006, Strategija razvoja turizma Republike Srbije, www.srbija.gov.

rs138. Vlada Republike Srbije, 2007, Nacionalna strategija održivog razvoja, www.srbija.gov.rs139. Vlada Republike Srbije, 2007, Nacionalni program zašti te životne sredine, www.srbija.

gov.rs140. Vlada Republike Srbije, 2007, Program ostvarivanja Strategije razvoja energeti ke

Republike Srbije do 2015. godine za period od 2007. do 2012. godine (POS), www.srbija.gov.rs

141. Vlada Republike Srbije, 2007, Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od 2008-2015. godine, www.srbija.gov.rs


142. Vujošević M., 1996, Uloga prostornog planiranja u odnosu na druge instrumente razvoja, Doktorska disertacija, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd

143. Walther P., Kohler T., Imbach K., Lutz U., Frey L. 2002, Mountains of the World -Sustainable Development in Mountain Areas, Mountain Agenda 2002, Centre for Delopment and Environment (CDE), Insti tute of Geography, Universitu of of Berne, 4-19

144. Weaver D., 2006, Sustainable Tourism: Theory and Practi ce, Elsevier Ltd., Oxford145. Weiss R. & S., Schall K., 2001, Schitour Plus, Wenig Aufsti eg-viel Abrahrt, Ausgesuhte

Schitouren mit Aufsti egshilfen und Langen Gelandeabfahrten in Osterreich, der ostl. Schweiz und Sudti rol, Schall-Verlag, Wien

146. Widdekind L., 2002, Encouraging Sustainable Energy in Colorado’s Rockies, In: Mountain Infrastructure – Access, Communicati ons and Energy, Case Study, Mtn-Forum On-Line Library, Mountain Forum

147. Wuder J., 2002, A compensati on fund to support development in mountain areas, In: Mountains of the World - Sustainable Development in Mountain Areas, Mountain Agenda 2002, Centre for Development and Environment (CDE), Insti tute of Geography, University of Berne, 32-33

148. Zakon o ambalaži i ambalažnom otpadu, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd149. Zakon o eksproprijaciji, 1995, Službeni glasnik RS, br. 53, Beograd150. Zakon o fi nansiranju lokalne samouprave, 2006, Službeni glasnik RS, br. 62, Beograd151. Zakon o izmenama i dopunama Zakona o planiranju i izgradnji, 2006, Službeni glasnik RS,

br. 34, Beograd152. Zakon o koncesiji, 2003, Službeni glasnik RS, br. 55, Beograd153. Zakon o kulturnim dobrima, 1994, Službeni glasnik RS, br. 71, Beograd154. Zakon o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima, 2006, Službeni glasnik RS, br. 62,

Beograd155. Zakon o planiranju i izgradnji, 2003, Službeni glasnik RS, br. 47, Beograd156. Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju, 2009, Službeni glasnik RS, br. 41, Beograd157. Zakon o poljoprivrednom zemljištu, 2006, Službeni glasnik RS, br. 62, Beograd158. Zakon o proceni uti caja na životnu sredinu, 2004, Službeni glasnik RS, br. 135, Beograd159. Zakon o Prostornom planu Republike Srbije, Službeni glasnik RS, br. 13, Beograd, 1996160. Zakon o prostornom uređenju, 1994, Narodne novine, Zagreb 161. Zakon o regionalnom razvoju, 2009, Službeni glasnik RS, br. 51, Beograd162. Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja, 2004, Službeni glasnik RS,

br. 120, Beograd163. Zakon o strateškoj proceni uti caja na životnu sredinu, 2004, Službeni glasnik RS, br. 135,

Beograd164. Zakon o šumama, 1996, Službeni glasnik RS, br. 51, Beograd165. Zakon o turizmu, 2005, Službeni glasnik RS, br. 27, Beograd166. Zakon o turizmu, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd167. Zakon o upravljanju otpadom, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd168. Zakon o vodama, 1996, Službeni glasnik RS, br. 54, Beograd169. Zakon o zašti ti prirode, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd170. Zakon o zašti ti vazduha, 2009, Službeni glasnik RS, br. 36, Beograd

315LITERATURA

171. Zakon o zašti ti životne sredine, 2004, Službeni glasnik RS, br. 135, Beograd172. Zanetti G., Arbterjem R., 2000, Regional development and Spati al planning in the Alp,

Project REGIONALALP, Austrian Insti tute for Regional Studies and Spati al Planning, Bundesamt fur Bauwesen und Raumordnung Deutchland, Ministru of Public Works Italy, Bundesamt fur Raumplanung Switzerland, Stabsstelle fur Landesplanung Liechtenstein, Ministry of the Environment and Physical Planning Slovenia

INTERNET SAJTOVI

ec.europe.eu

www.atlanti sadventures.com

www.broads-authority.gov.uk

www.coe.int

www.culture-routes.lu

www.eea.europa.eu

www.ecotourism.org

www.ecoclub.com

www.ecf.com

www.ekoplan.gov.rs

www.espon.eu

www.icomos.org

www.iso.org

www.goessenheim.de

www.greenglobeint.com

www.mem.gov.rs

www.merr.gov.rs

www.parlament.gov.rs

www.pactbelize.org

www.saas-fee.ch

www.temerinski.com

www.toiniti ati ve.org

www.unep.org

www.unesco.org

www.unwto.org

www.viminacium.org.rs

www.visitcostarica.com

www.yourvisit.info

www.zagreb.hr

www.zasavica.org

www2.comune.venezia.it

317SUMMARY

Marija Maksin, PhDMila Pucar, PhDMiomir Korać, PhDSaša Milijić, PhD

MANAGEMENT OF NATURAL AND CULTURAL RESOURCES IN TOURISM

Summary The book Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu (Management of

Natural and Cultural Resources in Tourism) is intended as a guide to help the user in getti ng acquainted with the concept and principles of sustainable development and, in that context, sustainable tourism; in perceiving the approach to the complex pro-cess of realizing such a concept and in understanding various problems and confl icts associated with the protecti on and use of natural and cultural resources, tourism de-velopment, other acti viti es and local communiti es in tourism spaces, as well as the po-ssibiliti es for their relati vizati on and adjustment in the conti nuous process of tourism planning management and improvement.

To facilitate the understanding of applying the concept of the sustainable deve-lopment of tourism spaces, the book gives a short overview of natural and cultural resources and heritage in Serbia, whose signifi cance and potenti als for sustainable use have not been suffi ciently recognized by the professional and broader public. It presents good examples of protecti on and use of natural and cultural resources and heritage for sustainable tourism development in industrialized countries and in Serbia, pointi ng to the range of possibiliti es for our country’s inclusion in the development of sustainable and competi ti ve European tourism. These examples have been prepared by our prominent experts, who successfully apply their research results and contem-porary achievements in our practi ce.

The basic aims that should be achieved by mastering the material presented in this book are:

Training of the user for

Integrated approach to sustainable tourism development;

Eff ecti ve communicati on with experts in various fi elds with whom he/she will cooperate in planning, managing and directi ng the sustainable development of tourism;

Comprehensive percepti on of the infl uences, eff ects and interdependence of tourism development relati ve to the available resources, heritage and local communiti es, level of spati al development and environmental quality;


Preparati on of the user for advanced training with a view to

Taking an acti ve part in interdisciplinary teamwork on the preparati on and realizati on of sectoral planning grounds and their adjustment to other planning grounds, primarily to spati al and environmental plans and programmes;

Taking an integrated approach to the planning and implementati on of sustainable development and tourist desti nati on planning;

Coordinati ng tourism-related acti viti es and actors in the process of managing and directi ng sustainable tourism development;

Launching and parti cipati ng in voluntary initi ati ves for environmental protecti on management in the tourism sector.

The book has been divided into three parts – covering from the elaborati on of the concept, through its considerati on based on concrete examples, to the percepti on of the overall system of managing and directi ng sustainable development and, in that context, sustainable tourism development.

The fi rst part, “Održivi razvoj turizma” (Sustainable Tourism Development), deals with the concept and principles of sustainable development, as well as the approach and key challenges of the sustainable development strategy of the European Union. It analyzes the infl uences of changes in the concept and approach to overall development on the tendencies and changes in directi ng and managing tourism development – from the concept of mass tourism, through the alternati ve one, to the concept of sustaina-ble tourism, laying special emphasis on the features of ecotourism. It also considers the concept and dimensions of sustainable tourism and points to the aims and objecti -ves for its realizati on, as sti pulated by Agenda 21 for tourist trade. It perceives the key challenges to sustainable tourism, analyzes the possibiliti es for their overcoming and points to the forms of adjusti ng the tourism sector to these challenges. It also analyzes in detail one of the most signifi cant and most topical challenges – the contributi on and adjustment of tourism to climati c change.

The second part, “Zašti ta i održivo korišćenje resursa i nasleđa u turizmu” (The Pro-tecti on and Sustainable Use of Resources and Heritage in Tourism), has been divided into three secti ons.

The fi rst secti on, “Korišćenje obnovljivih izvora energije i energetska efi kasnost” (The Use of Renewable Sources of Energy and Energy Effi ciency“), writt en by Mila Pucar, Sci-enti fi c Advisor at the Insti tute of Architecture and Urban & Spati al Planning of Serbia in Belgrade, proceeds from crucial problems in energy consumpti on and environmental protecti on in order to emphasize the possibiliti es for sustainable energy consumpti on and the contributi on of sustainable tourism. It points to the types and signifi cance of renewable sources of energy for sustainable energy producti on and consumpti on, and analyzes the potenti als, conditi ons and examples of their use in tourism. Finally, it gives a short overview of the signifi cance and possibiliti es of applying energy effi ciency and bioclimati c planning and development in tourism.

319SUMMARY

The second secti on, “Održiva zašti ta i korišćenje kulturnog nasleđa na primeru turi-sti čke desti nacije Viminacijum” (Sustainable Cultural Heritage Protecti on and Use, Ba-sed on the Example of the Tourist Desti nati on Viminacium), writt en by Miomir Korać, Scienti fi c Advisor at the Archaeological Insti tute of the Serbian Academy of Sciences and Arts in Belgrade, proceeds from defi ning the paths of culture, points to the signifi -cance, role and examples of themati zing the paths of culture and analyzes the planned Road of Roman Emperors in Serbia. It also analyzes in detail the Viminacium archaeo-logical park, the fi rst of its kind in Serbia, as a good example of sustainable protecti on and presentati on of an archaeological site and sustainable tourist desti nati on.

The third secti on, “Održivi razvoj turizma na planinskim područjima” (“Sustainable Tourism Development in Mountain Regions“), prepared by Saša Milijić, Scienti fi c Asso-ciate at the Insti tute of Architecture and Urban & Spati al Planning of Serbia in Belgra-de, proceeds from the tendencies and contemporary approaches to the sustainable development of mountain regions and points to the crucial problems associated with the sustainable development of such regions in Serbia. It analyzes the European expe-riences, standards and criteria relati ng to the planning and pursuance of sustainable tourism development in mountain regions. It analyzes, in more detail, good examples from the development of tourism zones in the Alps, which are most successful in pur-suing sustainable tourism. It points to the possibility of applying the European experi-ences to the management of sustainable development of mountain tourism zones and centres in Serbia, which is analyzed in greater detail by using the planning grounds for the Stara Planina Nature Park and Tourism Zone as an example.

The third secti on, “Upravljanje održivim razvojem turizma” (Management of Sustai-nable Tourism Development), proceeds from defi ning the basic noti ons of development management and directi ng. It perceives and analyzes the role of the legal grounds in the management and directi ng of sustainable development and, in that context, susta-inable tourism development. It analyzes all aspects of the effi cient management and directi ng of sustainable development – coordinati on and integrati on of the planning grounds, multi sectoral approach, various types of support, as well as the provision of informati on to the actors and their mutual cooperati on. Proceeding from the signifi -cance of integrati ng the aspect of environmental protecti on into the decision-making process, it analyzes environmental protecti on management in the European Union and points to the problems associated with the applicati on of the European experiences in our practi ce. It analyzes the planning grounds and implementati on of the instruments for the environmental control system in Serbia, especially the new one – strategic environmental impact assessment. It points to the types of voluntary instruments for managing environmental protecti on and analyzes the ISO standards 14000 and EMAS system, as well as environmental designati on, codes and instructi ons. It perceives the approaches to determining the indicators of environmental protecti on and analyzes the indicators of sustainable tourism development, including the examples of their use in specifi ed tourist desti nati ons.


The fi rst and second parts of this book have been processed by Marija Maksin, Associa-te Professor at the Faculty of Tourism and Hotel Management, Singidunum University, who has also edited the whole book and prepared it for publishing.

The book has been conceived in such a way as to familiarize the user, at the beginning of each part and each secti on, with the basic noti ons, which will be further elaborated, while at the same ti me pointi ng to the interdependence of phenomena and processes. By using the examples, it analyzes the specifi cs and problems and presents the possible dilemmas. The basic idea is to encourage criti cal and problem-oriented thinking and the reconsiderati on of the presented and one’s own views, which will eventually lead to an integrated approach to sustainable development and the planning and development of tourism spaces. Each part of the book raises some key questi ons and points to the possible approaches and starti ng points in seeking answers.

The visualizati on of the presented material has been made within the limits of the black-and-white presentati on technique. The visual presentati on should clarify and help adopti ng the new noti ons (various graphic presentati ons, schemes and maps), facilitate the observati on of the salient features of a phenomenon, or encourage the understanding of the signifi cance of preserving various natural and cultural resources.

The concluding secti on of each part of the book summarizes the presented material. To facilitate the understanding and mastering of the presented material, several, relati vely easy exercises are off ered, in additi on to encouraging the comparison and reconsiderati on of the presented views, or the presentati on of the user’s own views.

Some terms, whose explanati on has not been needed in the text itself, are given in the glossary at the end of the book.

The book is primarily intended for students att ending the basic academic studies at the Faculty for Tourism and Hotel Management, Singidunum University, for the subject Management of Natural and Cultural Resources in Tourism. This book can also be useful to students from other faculti es, especially those at which spati al planning and natural and cultural heritage are studied.

The book pays considerable att enti on to the challenges of sustainable tourism, especi-ally to the determinati on of the marginal space capacity, as well as the problems and po-ssibiliti es concerning the management and directi ng of sustainable tourism development and environmental protecti on, since the students att ending this course will have diff erent roles in the process of decision making and implementati on in their practi cal work. This points out that the book can also be useful to those dealing with the issues of tourism development and tourist desti nati on planning and development.

Key words: sustainable development and sustainable tourism development; protecti on and sustainable use of resources and heritage, renewable sources of energy, cultural heri-tage, mountain tourism zones; sustainable development management and directi ng, legal and planning grounds, multi sectoral approach, programme and insti tuti onal organizati onal support, informati on, monitoring and control system; environmental protecti on manage-ment, ISO 14000 and EMAS, voluntary instruments for environmental protecti on manage-ment, indicators of environmental protecti on and sustainable tourism development.

321O AUTORIMA

ABOUT AUTHORS

Marija Maksin

Marija Maksin graduated from the Faculty of Architecture, University of Belgrade, received her master’s and doctoral degrees at the Faculty of Geography, University of Belgrade, and acquired the academic ti tle of Doctor of Science in Spati al Planning.

She worked as an architect, coordinator of de-velopment programmes for the regions in Serbia struck by an earthquake and fl ooding, and as an advisor to the Minister of Constructi on for coor-dinati on and monitoring of the preparati on and implementati on of spati al plans.

As a Higher Research Felow she worked on research projects and spati al plans at the Insti tute of Architecture and Urban and Spati al Planning of Serbia. She taught Town and Spati al Planning at the Department for Landscape Architecture of the Faculty of Forestry, University of Belgrade, and as a visiti ng lecturer, she taught Space Organiza-ti on in Tourism at the Department for Tourism and Hotel Management of the Faculty of Economics, University of Belgrade.

At the Faculty for Tourism and Hotel Management, Singidunum University, as an associate professor she teaches Tourism and Space and Management of Natural and Cultural Resources in Tourism at the undergraduate level, and Sustainable Development of Tourist Desti nati ons at the postgraduate, master level.

She was an author/coauthor of more than twenty monographs, three textbooks, and more than 80 scienti fi c and professional papers in domesti c and internati onal journals and proceedings. She has parti cipated in over 40 scienti fi c researches, spati al plans, as well as spati al planning studies and programs as an author, licensed spati al planner, consultant and planning or project manager. She is member of Internati onal (ISOCARP), European (AESOP) and Serbian (SCE) associati ons.


Mila Pucar

Mila Dj Pucar (born Miljanic) graduated from the Faculty of Architecture, University of Belgrad, received her master’s at the Center for Multi disci-plinary Studies and doctoral degrees at the Fac-ulty of Architecture, the University of Belgrade. Her past acti viti es incorporated research, archi-tectural design and urban planning, educati on and publishing.

She is author and coauthor of twentynine mo-nographies of nati onal, one internati onal mono-graph and three periodic editi on of the mono-graphies of internati onal signifi cance. She published about thirty arti cles, (as author and coauthor) in internati onal and nati onal juornals.

She parti cipated with about forthy papers in internati onal conferences with reviews. She parti cipated and presented over ninety papers at nati onal professional and scienti fi c conferences. As inventor and coinventor she was granted fi ft een patents.

In additi on to above menti oned, she worked in about eighty projects, programs, pre-liminary and detailed projects, investment programs, regulatory and general plans, ur-ban design projects etc. She designed as project architect or associate designer a large number of constructed dwelling and public buildings. She parti cipated in urban design and architectural open competi ti ons or competi ti ons by invitati on, where she won seven prizes and purchases as member of author teams.

She works at the Insti tute for Architecture and Urban & Spati al of Serbia (IAUS) as Research Counselor. As visiti ng lecturer she cooperated with many faculti es. She serves as member of several internati onal and nati onal scienti fi c associati ons. She is editor–in-chief of the magazine “Arhitektura i Urbanizam” (published by IAUS) and Editorial board member of the “Spati um” magazine. She also serves as chairman of the Editorial staff of IAUS publishing acti viti es. She is winner of several professional and scienti fi c organiza-ti ons awards and recogniti ons.

Miomir Korać

Miomir Korać graduated from, and received his master’s and doctoral degrees at the Universi-ty of Belgrade, Faculty of Philosophy, Department of Archaeology.

His main acti viti es are in the fi eld of archeol-ogy research, innovati ons and computer science in archeology, multi media, graphic design and educati on.

323O AUTORIMA

As a Higher Research Felow at the Archaeological Insti tute of Serbian Academy of Sciences and Arts, he has been engaged in the archeological research and presentati on of Viminacium, Ancient Roman city in Serbia.

He has been directi ng several scienti fi c projects, in cooperati on with insti tutes and faculti es, on PANDORA project (for the development of expert system and implementa-ti on of the arti fi cial intelligence in the archeology), implementati on the new methods in archeology, development of informati on system in archeology and the project of dy-namic presentati on at Internet.

He is director of the Viminacium Project and of the Center for New Technology. He is cooperati ng on diff erent scienti fi c projects with University at Albany, New York, USA, Center for Informati on Science and Technology at Temple University, USA and University of Wisconsin-Madison, USA. He is a visiti ng lecturer at undergraduate and postgraduate studies at the Faculty for Tourism and Hotel Management, Singidunum University.

He was an author/coauthor of eleven monographs and more than 110 scienti fi c and professional papers in domesti c and internati onal journals and proceedings.

In cooperati on with Nati onal Museum of Serbia, he established an Internati onal school for conservati on - DIANA. He has been the editor of several journals (DIANA, Archeology and natural science).

He is a member of European associati on of Multi media. He was assistant minister for cultural heritage, and has been an expert of Ministry of Science of Republic of Serbia.

In cooperati on with the Radio-Television of Republic of Serbia he prepared several project for popularizati on of science, archeology and Serbian cultural heritage.

Saša MilićSasa Milijic graduated and received his mas-

ter and doctoral degrees at the Faculty of Geog-raphy, University of Belgrade and acquired the academic ti tle of Doctor of Science in Spati al Planning.

He works as science-research work in follow-ing fi elds: planning, organizati on and protecti on of areas of special purpose (mountain and other tourist areas, infrastructural corridors and wa-tersheds); regional and rural development etc.

He is coauthor/author of more than 60 sci-ence and professional works in domesti c and in-ternati onal magazines and science assemblage.

He was involved in more than 30 spati al and urban plans, as coordinator and plan manager and author of sectorial appendix of tourism, in-frastructure etc.


He is Research Felow and Leading Planer at the Insti tute of Architecture and Urban Planning of Serbia in Belgrade. He is visiti ng lecturer at several faculti es. He is a mem-ber of professional associati ons: Engineering chamber of Serbia (License of responsible planer), Associati on of Spati al planers of Serbia etc. He is member of commissions for professional control and valorizati on of spati al plans (Ministry of environment and spa-ti al planning) and Plans for tourism development/Master plans (Ministry of economy and regional development).

O AUTORIMA

Mariji Maksin

Marija N. Maksin diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, magistrirala i doktorirala na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i stekla naučni stepen doktora nauka prostornog planiranja.

Bavila se arhitektonskim projektovanjem, programima razvoja zemljotresom i po-plavama ugroženih područja Srbije, bila savetnika ministra građevina za koordinaciju, pripremu i implementaciju prostornih planova. Učestvovala je kao viši naučni saradnik u Insti tutu za arhitekturu i urbanizam Srbije na naučnim projekti ma i prostornim plano-vima

Predavala je predmet: Urbanizam i prostorno planiranje na Šumarskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, odsek: Pejzažna arhitektura, i kao gostujući profesor predava-la na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, Odsek za turizam i hotelijerstvo.

U zvanju vanrednog profesora predaje na Fakultetu za turisti čki i hotelijerski mena-džment Univerziteta Singidunum, na osnovnim studijama predmete – Turizam i prostor i Menadžment prirodnih i kulturnih resursa u turizmu, a na master studijama – Održivi razvoj turisti čke desti nacije.

Bila je autor/koautor više od dvadeset monografi ja, tri udžbenika i više od 80 naučnih i stručnih radova u našim i međunarodnim časopisima i na naučnim skupovima. Učestvovala je u preko 40 naučnih istraživanja, prostornih planova, studija i programa za potrebe prostornog planiranja u svojstvu obrađivača, konsultanta ili rukovodioca (ovlašćenog prostornog planera) planova i projekata. Član je internacionalnih (ISO-CARP), evropskih (AESOP) i srpskih (IKS) asocijacija.

Mili Pucar

Mila Đ. Pucar (rođena Miljanić) diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu u Beo-gradu. Magistarsku tezu je odbranila u Centru za multi disciplinarne studije u Beogradu, a doktorsku na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Njene akti vnosti obuhvataju više područja, kao što su istraživanje i inovacije, arhitektonsko projektovanje i urbanisti čko planiranje, rad u nastavi i izdavaštvu.

325O AUTORIMA

Autor/koautor je dvadesetdevet monografi ja nacionalnog značaja, jedne monogra-fi je međunarodnog značaja i tri periodične monografi je međunarodnog značaja, seda-mnaest tehničkih rešenja (prototi pova, uređaja, laboratorijskih modela). Objavila je oko trideset radova u međunarodnim i domaćim časopisima. Na međunarodnim kongresi-ma učestvovala sa oko četrdeset radova, dok je na domaćim skupovima učestvovala sa preko devedeset radova. Autor i koautor je petnaest patenata.

Pored toga je radila na oko osamdeset projekata, programa, idejnih ili glavnih proje-kata, investi cionih programa, regulacionih i generalnih planova, urbanisti čkih projekata itd. Izveden je veći broj stambenih i javnih objekata koje je projektovala kao samostalni projektant ili projektant – saradnik. Učestvovala je na više urbanisti čko – arhitektonskih konkursa na kojima je, kao član autorskih ti mova, dobila sedam nagrada i otkupa.

Naučni je savetnik u Insti tutu za arhitekturu i urbanizam Srbije. Sarađivala je sa više fakulteta kao gostujući predavač. Član je međunarodnih i domaćih naučnih asocijacija. Glavni i odgovorni urednik je časopisa »Arhitektura i urbanizam« (izdanje IAUS), član redakcije časopisa »Spati um« (izdanje IAUS), predsednik Redakcionog odbora za izda-vačku delatnost IAUS-a. Dobitnik je više nagrada i priznanja od strane stručnih i naučnih insti tucija.

Miomiru Koraću

Miomir Korać je diplomirao, magistrirao i doktorirao na Filozofskom fakultetu, Ode-ljenje za arheologiju Univerziteta u Beogradu. Njegove akti vnosti obuhvataju više po-dručja, kao što su arheološka istraživanja, inovacije i sistematsko korišćenje računara u arheologiji, multi mediji, grafi čki dizajn, izdavaštvo i edukacija.

Viši naučni saradnik je u Arheološkom insti tutu Srpske akademije nauka i umetnosti . Od 1981. godine učestvije, potom i rukovodi istraživanjima i prezentacijom arheološkog lokaliteta Viminacijum, anti čkog rimskog grada.

Rukovodi projekti ma više insti tuta i fakulteta za izgradnju i razvoj Ekspertnog sistema i primenu veštačke inteligencije u arheologiji pod nazivom PANDORA, za primenu novih metoda u arheologiji, razvoj informacionog sistema u arheologiji i dinamičke prezenta-cije na Internetu.

Direktor je Projekta Viminacijum i Centra za nove tehnologije. Na različiti m projekti -ma sarađuje sa University at Albany, New York, USA, Center for Informati on Science and Technology at Temple University, USA i University of Wisconsin-Madison, USA. Gostujući je predavač na osnovnim i postdiplomskim studijama Univerziteta Singidunum.

Autor i koautor je jedanaest monografi ja i preko 110 naučnih i stručnih radova u domaćim i međunarodnim časopisima.

Osnovao je, u saradnji sa Narodnim muzejom Repubike Srbije, Internacionalnu školu DIANA, Centar za konzervaciju. Urednik je više časopisa (Diana, Arheologija i prirodne nauke).


Član je Evropske asocijacije za multi medije. Bio je pomoćnik ministra kulture i eks-pert je Ministarstva nauke Vlade Republike Srbije. U saradnji sa naučnim programom RTS-a, realizovao je više projekata za popularizaciju nauke, arheologije i naše kulturne bašti ne.

Saši Milijiću

Saša Milijić diplomirao je, magistrirao i doktorirao na Geografskom fakultetu Univer-ziteta u Beogradu i stekao naučni stepen doktora nauka prostornog planiranja.

Bavi se naučno-istraživačkim radom iz oblasti : planiranja, uređenja i zašti te područja posebne namene (planinska i druga turisti čka područja, infrastrukturni koridori i slivovi vodoakumulacija); regionalnog i ruralnog razvoja i dr.

Koautor/autor je više od 60 naučnih i stručnih radova u domaćim i međunarodnim časopisima i na naučnim skupovima. Učestvovao je u izradi preko 30 prostornih planova i urbanisti čkih planova u svojstvu koordinatora i rukovodioca planova i autora sektorskih priloga o razvoju turizma, infrastrukture i dr.

Naučni je saradnik i vodeći planer u Insti ti tutu za arhitekturu i urbanizam Srbije u Beogradu. Sarađivao je sa više fakulteta kao gostujući predavač. Član je više profesion-alnih udruženja: Inuženjerske komore Srbije (Licenca za odgovornog planera), Asocijaci-je prostornih planera Srbije i dr. Član je komisija za stručnu kontrolu i ocenu prostornih planova (Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja) i planova razvoja turu-zma/master planova (Ministarstva ekonomije i regionalnog razvoja).

Odlukom Senata Univerziteta “Singidunum”, Beogrаd, broj 636/08 od 12.06.2008, ovaj udžbenik je odobren kao osnovno nastavno sredstvo na studijskim programima koji se realizuju na integrisanim studijama Univerziteta “Singidunum”.

CIP - Каталогизација у публикацијиНародна библиотека Србије, Београд

502.131.1:338.48(075.8)502.17:620.9(497.11)(075.8)005:502/504(497.11)(075.8)

MENADŽMENT prirodnih i kulturnih resursau turizmu / Marija Maksin ... [et al.]. - 1.izd. - Beograd : Univerzitet Singidunum, 2009(Loznica : Mladost group). - XIII, 326. :ilustr. : 25 cm

Slike autora. - Tiraž 500. - Rečnik pojmova:str. 301-305. - About authors: str. 321-326.- Bibliografi ja: str. 307-315. - Summary:Management of Natural and Cultural Resourcesin Tourism.

ISBN 978-86-7912-215-51. Максин, Марија, 1954- [аутор]а) Туризам - Одрживи развој b) Енергетски извори - Одрживи развој - Србија c) Животна средина - Управљање - СрбијаCOBISS.SR-ID 170097676

© 2009.Sva prava zadržana. Ni jedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan u bilo kom vidu i putem bilo kog medija, u delovima ili celini bez prethodne pismene saglasnosti izdavača.