U R A R T U K R A L L IT A R H V E S A N A T I t

**WU

PROF. DR. ALTAN ILINGIROGLU

URARTU CORAFYASI

ski Anadolu ve Yakndou'da ortaya kan, kltrel ve askeri acdan yksek seviyeye ulam uygarlklarn bu baarsnda bir ok faktrn yannda blgenin corafi zellikleri de byk bir neme sahip olmutur. Yrenin doal zenginlikleri, ikliminin tarm ve hayvancla uygun olusu, sulanabildi yeterli arazilerin varl veya komu kltr blgeleri ile balanty engellemeyen arazi yaps, siyasi oluumlarn ve bunun sonucunda gelimi kltrlerin yaratlmasnda her zaman etkili olmutur. En erken alardan beri Mezopotamya'da kumlan uygarlklar, farkl alarda ve yrelerde gelien Anadolu kltrleri, corafi artlarn sunduu olanaklar ile e-killenebilmitir. Uygun corafi koullarn var olduu blgelerdeki yaratc insanlar kendi yeteneklerinin ve kltr birikimlerinin yannda bu corafi olanaklar da kullanmlar ve arzuladklar baary bazen tmyle bazen nemli lde elde etmek ansn yakalamlardr. Acaba ayn durum Dou Anadolu yaylasnda bu baary yakalamak iin uraan Urartu Krall'n oluturan halklar iin de geerli midir? Urartu Krallfnn kurulduu topraklar corafi adan incelendiinde grlecektir ki; corafya Urartu'ya amalad uygarla eriebilmesinde hi de Anadolu'nun dier blgeleri kadar cmert davranmamtr. Ancak blgenin corafyasnn yaratt birok olumsuzluklar, Urartu ynetimi tarafndan kendi yararlar ve bu blgedeki varlklarnn srebilmesi iin ustaca kullanlmtr. Urartu mimarisinde, askeri eylemlerinde veya sanatn birok dalnda gzlenen gelimiliklerden ok daha byk bir baar, doa ile mcadelelerinde ve olumsuz gibi grnen doal evreyi kendi yararlarna kullanmalarnda grlr. Bu konuyu daha iyi anlayabilmek iin Urartu Krall'nn kurulduu blgenin corafyasnn yzeysel bile olsa bilinmesinde yarar vardr (Bak. Harita).

DOU ANADOLUUrartu Krall'nn, gnmz siyasal snrlar gz ard edilerek, "Dou Anadolu" topraklar zerinde kurulmu, olduunu kabul etmek durumundayz. Dou Anadolu kavram sadece Trkiye Cumhuriyeti'nin siyasal snrlar iinde kalan topraklar deildir. Corafi adan bu terim daha geni bir alan kaplamaktadr. Morfolojik adan Dou Anadolu, kuzeydouda Kura kntsne, douda ise Urmiyc platosuna kadar uzanr. Batdaki snr genellikle Frat nehrinin izdii kavis ile belirlenir. Dou Anadolu kavram gneyde Toros dalan ile sona erer. Dou Karadeniz dalar bu blgenin kuzey snrn oluturur. Yukarda izilen snrlar iinde daha kk boyutlu alt blgelemeler yapmak mmkndr. Urartu Krall birka blgenin dnda bu corafi alanlar iinde kurulmu ve genilemitir. Dou Anadolu'nun alt blgelerinden biri Bitlis-Hakkari blgesidir. Gneydouda Toros dalar ile evrili olan bu alan iinde ykseklikleri 4.000 metreyi bulan dalar vardr. Akakara (2.940 metre), Artos (3-475 metre), Arnas (3350 metre). Karada (3-630 metre) ve Cilo (4.168 metre) bunlann en nemlileridir. Van Glnn genellikle gneyinde yer alan bu dalar Yan Gl Havzasna gneyden geii byk oranda engellerler. Dou Anadolu'nun dier yrelerine kyasla bu blge ok az ya-

4

izim 15 - Alt t tepe I No.lu ta oda mezar (zg '/'.. AUntepe U. Mezarlar. Depo Binast ve Fildii Eserler, Ankara. 1969, Res.4)

izim 16 - Altntepe .->'. No.lu ta oda mezar (zg i.. AUntepe il Mezarlar Depo Binast veFildii Eserler. Ankara. 1969, Res. 18)

94

'77?i,-y/,'//>r~,

izim 17 - ihlikalc yakma gm mezar ( F. /sk ihlikalc. Bine unbekann urartaisebe Burg ad Beobacbtungen z< den Feisdenkmalem eines scbpferiscbe Ba o/fes Ostanetolines', Belleten S, 1987, Res 6ab)

izim 18 - Ta Oda mezar IMlkau mezarlk alan

.,*

0________M

izim 19- Dromoslu ta sandk mezar. Erken Demir a, Dilkaya.

DOU DUVARI RATI DUVARI

< izim 20 - Karagiindz K Mezar. Erken Demir a ' Sevin V- Kavakl h Kaz Sonular Toplants .VI7 1,347, R

96

YAKMA GELENEUrartu'da gzlenen farkl mezar mimarilerinin, mezarn ait olduu halk topluluunun farkl l gmme geleneklerine bal olarak gelimi olmas ok doaldr. Yukarda da belirttiimiz gibi ayn halk topluluu iindeki farkl ekonomik yapdaki kiilere ait mezarlar kalite ve mimari adan fak-llk gstermektedir. Bn masrafsz gm tarz basil toprak ve basit ta mezarlardr. llerin yaklarak bir urne iine koyulmas ve bylece Dilkaya'da olduu gibi dorudan topraa veya dr mezarlarn-daki gibi kaya yarklarna veya bir ok durumda her tr mezar iinde var olabilen niler iine koyulmalar da yaygn ve masrafl olmayan bir uygulama eklidir. Yakma gmnn genellikle fakir halk tabakas tarafndan benimsendii nerileri yaygndr. Yakmann Urartu topraklarnda yaayan bir halk topluluunun l gmme gelenei olabilecii. etnik olarak adlandrmayacamz bu halkn yaklarak gmld varsaymlar arasndadr. Urartu mezar tiplerinin hemen hepsinde yakma gm geleneinin uyguland bilinmektedir. Hatta Van Kalesi'nin gneydou ucunda ina edilen bir kaya mezar icintk-. yan duvarlarda yer alan niler iine urnelerin oturabilmesi iin alm 78 adet delik vardr. Ayn tr urne koyma yerleri Atabincli, Sirinlikale (izim 17) ve Dnerta mezarlarnda da grle-bir. Kava mezar inasnn ekonomik baz glkleri beraberinde getirecei gerei dikkate alnrsa yakmann sadece fakirlere ait olmad nerilebilir. Dukaya mezarlk alannda ayn oda mezar iinde inhumasyon ve kremasyon uygulamasnn ayn anda var olduu kantlanmtr. Bir oda mezarn iine gmlen kiilerin ayn aileye ait olmas olasl, ayn aileden farkl insanlarn farkl ekilde gmle-bildiklerini gstermektedir. Bu durum ise kimlerin neden yakld konusundaki nerileri daha da karmak duruma getirmektedir.

DLKAYA ve KARAGNDZ MEZARLARIYakma geleneinin Van Blgesindeki erken rnekleri Dukaya ve zellikle Karagndz kazlarndan salanabilmitir (izim 18-20). Bu iki yerleme yerinde ortaya kartlan ve ge Erken Demir aa tarihlenen (olaslkla M.. 11-10.yzyl) oda mezarlar iinde yakma gmlere ait kantlar bulunmutur. Ayn mezarlk alanlarnda ortaya kan veriler, Urartu'daki ta sandk ve dromoslu veya dromossuz oda mezar mimarisinin, Van Blgesinde M.. ikinci binyl sonlarnda uygulanan Erken Demir a l gmme geleneklerine dayandn gstermitir. Dilkaya mezarlk alannda ortaya kan ve yannda bulunan demir bir sac inesi ile Erken Demir an sonlarna tarihlendii sanlan a sandk mezar, daha sonraki dnemdeki Urartu ta sandk mezarlarnn erken rnei olarak karmza kar. Mezar iinde, yeni llerin koyulmas ile mezarn arka duvarna doru itilen, sekiz iskelet var dr. Mezar iindeki eski isleletlcrin bir yenisi ii n arkaya i t i l me gelenei Urartu mezarlarnda da grlr. Erek Gl yaknndaki Karagndz (Resim 45) ve Geva yaknndaki Dilkaya mezarlk alanlarnda onaya kartlan tok savadaki oda mezar (Resim 46) bu gelenein Urartu Krallk ncesi dnemde yaygn bir kullanm alan bulduunu gstermitir. Uzunluklar 3-30 ile 4.50, genilikleri 1.50 ile 2.30 metre arasnda deien mezarlar, topraa alan ukurlar iine talar ile rlmlerdir. Mezar yksekliklerinin 2.50 metre civarnda olmas gerekmektedir. Dar yzlerin birinde ve genellikle gneybat ynde bir dromos yer alr. Dromos ile mezar odas arasndaki dikine duran sal ta kaldrlarak mezara farkl zamanlarda gmme yapmak mmkn olmutur. Dilkaya ve Karagndz mezarlarnda dromosun taban mezar zemininden yksektir. Duvarlar dzgn olmayan blok taslardan yukarya doru hafife daralarak rlmtr. Karagndz mezarlarnda bir rnekte grdmz duvar iindeki ni daha sonraki Urartu mezarlarnda yaygn olarak kullanlacaktr. Duvarlarn zerinde, aynen Urartu mezarlarnda olduu gibi kapak talar vardr. Kapak talar ile mezarn st rtlm ve daha sonra toprakla kaplanmtr. Dilkaya ve Karagndz mezarlarnda l armaan olarak bulunan anak mleklerin formlar, Urartu K r a l l k Donemi anak mlekleri ile yakn iliki iindedir. Van Blgesi Erken Demir a mezarlar ve bu mezarlardan kan eserlerin Urartu ile benzerlikleri. Urartu Kltr'ndeki bir ok gelenek ve uygulamann kaynann Van Gl Havzasnn M.. II. binyl kltrnde aranmas gerektiini gstermitir.

9-

Resim 45- Kamgndz oda mezar, Erken Demir a sonu

:K Man'nda hr oda mezar F.rken Demir a sonu

n

L GMME GELENEKLER

U

.rartu l gmme merasimleri ile ilgili bilgiler yazl kaynaklardan ok arkeolojik kazlardan elde edilen eitli buluntulardan salanabilmektedir. Ortaya kartlan mezarlar ve bu mezarlarn ina edildii mezarlk alanndaki veriler, kazlarda bulunan eitli betimli adak eyalar veya kemer, mifer, mhr gibi kiisel eyalar zerinde yer alan betimlemeler, Urar-tu l gmme gelenekleri konusundaki kaynaklarmzdr. Urartu mezarlarnn yer ald ~.ezarlk alanlarnda, kaya mezarlarnn ilerinde veya nlerinde yaplan tapnmalar nemli bir yer tutar. Yukarda da belirtildii gibi son yllarda zellikle Van Karagndz, Van Kalesi Hyk. Dilkaya Hyk ve Ayans Kalelerinde yrtlen arkeolojik kazlar, l gmme gelenekleri ile ilgili bir ok verinin gn na kartlmasn salamtr. Bu kazlardan elde edilen arkeolojik veriler, Urartu mezar mimarisinin Erken Demir a ilerine kadar takip edilebileceini. Urartu Krallk dneminde grdmz bir ok l gmme geleneinin, aynen mezar inaatnda da olduu gibi, Krallk dneminden nceye gittiini gstermitir.

L YEMElnn gmlecei mezarn tr ne olursa olsun (basit toprak mezar, basit ta mezar, dro-r. !emin pekala tanabilir kurban sunaklar ile gerekletirilebilmesi mmkndr. Kesilen kurban-hk hayvanlann bir blmnn tanrlara adak olarak sunulduu mmkndr. Hayvann kalan blm-krnin merasime katlan kiiler tarafndan piirilerek yenildii, bir ksmnn da anak ve tabaklar iinde lnn yanna konulduu arkeolojik olarak kantlanmtr. Van Dilkaya mezarlk alannda ortaya nfcamlan ge Erken Demir a ve Urartu mezarlarn tas deli bir alan iinde yer ald gzlenmitir. Basil ta sandk mezarlar ve yakma mezarlar bu ta deli alan zerine kurulmutur. Ta deli bu alanda merasim ve l ziyafeti gerekletirilmi olmaldr. Kurbanlk hayvanlarn mezarlk alannda piirildiine ve l ziyafeti olarak datldna ait nemli kantlar vardr. Elaz Kaleky, Van Karagndz ve Van Dilkaya mezarlk alanlarnda ortaya kartlan taban ta deli alann iinde, kurban etimin piirilmesinde kullanld ok mmkn olan ocaklar ve tandrlar bulunmutur. Kaleky ve Dilka-y rneklerinde ocaklar atnal eklindedir. Olaslklar, bu blgelerde Erken Tun alarda egemen olan Erken Transkafkasya geleneinin devam olan atnal biimli ocaklar, mezarlann hemen yannda99

Resim 47 11 Sarduri'nin kutsal alam: Aalt-Ktz

100

Resim 48- Anah-Ktz kurban kanattan iv niler

Resim 49- arutepe akbaa kutsal alan 101

bulunmutur. Mezarlk alanlarndan elde edilen koyun ve kei gibi hayvanlara ait kemikler de l yemeinden arta kalanlar olmaldr. l yemekleri srasnda yemeklerin tanrlara veya llere sunulmasnda sunu masalarnn kullanlp kullanlmadn bilemiyoruz. Ancak bir ok Urartu tun kemeri veya adak levhas zerinde l ziyafetlerinin byle masalarda gerekletirildii grlmektedir (izim 21). Farkl trdeki Urartu mezarlarndan k a n masa kalntlar halktan kiilerin gmlmesi srasnda da sunu masalarnn kullanldnnn kantdr. Atnal eklindeki ocaklarda piirilen, tanrlara sunulan ve merasime katlanlar tarafndan yenilen yemekten bir blm de ller iin ayrlr. l ziyafeti srasnda iilen arap veya suyun da testi ve kpckler iinde, gidecei dier dnyadaki yaamnda kullanlmak zere, lye armaan edildii bilinmektedir.

YAKMA MERASMlnn yaklmas durumunda da ayn tr merasim ve tapnmann yaplp yaplmad kesin deildir. I 'melerin yannda veya iinde hayvan kemiklerinin bulunmam olmas farkl bir tapnma ekline iaret edebilir. Arkeolojik kazlar llerin mezarlk alanlar iinde yakldn ve yaklan kemiklerin toplanarak "krma talar" ile kk paralar haline getirildiklerini gstermitir. Kltlen kemikler ve kller bir ninenin iine konularak mezarlk alanna gmlmtr. Urnclerin zerleri bir veya birden fazla anak veya kase ile rtlmtr (izim 22). Bu dmma ait gzel rnekler Van Ayans Kalesi ve Dukaya kazlarndan elde edilmitir. Kalenin dousundaki yamata yrtlen mezarlk kazlarnda bir urnenin zerinde dz durumda bir kase ve kaseyi ters konulmak rten ikinci bir kase bulunmutur. Dz duran kasenin iinde lye sunulan l yemeinin var olduu rahatlkla nerilebilir. Bu durumda yakma merasimlerinde de l yemei merasiminin yapld dnlebilir, ilmelerin iinden elde edilen mhr, kpe, yzk, fibula gibi kiisel eyalar l armaanlar hakknda bilgi verirler. Urne iine konulamayacak kadar byk olan kemer ve mifer gibi eyalar ise katlanarak veya ezilerek urnenin hemen yanna braklmtr. Yakma gmlerin, bir neriye gre, ekonomik olarak daha dk dzeydeki insanlara ait olduu dnlrse merasimlerin ok gelimi ve zengin olmad nerilebilir. Ancak baz oda ve antsal kaya mezarlarnda gzlediimiz yakma gmler iin durum ayn olmamaldr.

LBASYON: SIVI KURBAN MERASMMezarlk alanlarnda veya Van Kalesi'ndeki Anal-Kz ya da avustepe'deki gibi baz ak hava kutsal alanlarnda (Kesim 47-48-49) gerekletirilen bir baka tapnma ekli, sv kurban (libasyon) merasimidir. Kurban kan, arap ve su kullanlarak yaplan libasyonlar, her trl dini trenlerde ve l gmme merasimleri srasnda ulgulanm olmaldr. Kutsal alanlarda libasyon merasiminin yapldna dair en gzel rnek Altntepe kazlar ile ortaya kmtr. Altntepe oda mezarlarnn kuzeydousunda, birinci mezara bitiik durumdaki akhava kutsal alannda, ta kaide zerinde ykselen drt adet stel ele gemitir. Stellerin birinin rtnde, ap 0.50 metre olan ta bir sunak dikkat ekicidir. Altntepe stelleri nnde t a n r l a r ve ller iin sv kurban merasimi yapld kesindir (izim 23). Steller nnde libasyon yapldna ait ok nemli bir buluntu bir mhr basksdr. Mhr basks zerinde

izim 21- tiir Urartu tun kemeri zerinde l yemei re libasyon kurban < Merbar K.. < Editr), I ralu-A Metaluorkin Center

in tbe in tbe First Millennium B.C.E., Jerusalem, 1991, 227. Res. 6j) 102

izim 22 - Dkaya ve Ayans kuz ila m ula bulunan azlan kase ile rtl urneler.

u 23 - Altnttpr akbau kutsal alannda Ubasyon slelleri

103

mur alr. K aylar bir hayli souktur. Yln en scak ay olan Temmuzda bile ortalama scaklk 22 C'a ancak ular. Kn devaml yaan kar Nisan aynda erimeye balar. Blgenin orman rts genellikle mee ve ardtan oluur.

VAN BLGESVan Blgesi. Dou Anadolu iinde zellikli bir yere sahiptir. Dzgn olmayan bir gen eklindeki blgenin gneydousunda Toros Dalar, batsnda volkanik Nemrut, kuzeyinde Sphan ve dousunda volkanik Tendrek Dalar nemli ykseltilerdir. Blgenin byk bir ksmn 16.000 kilometre kare ile Van Gl kaplar. Gl evreden gelen nehirler ile beslenir. Ancak suyunu da aktan bir nehir yoktur. Bu nedenle Van Glnn sular sodaldr ve tarmsal faaliyetlere hi bir katks yoktur. Van Blgesi iinde yer alan Nemrud yanarda (3050 metre) en son 1.441 ylnda patlam ve daha sonra snmtr. Dan tepesindeki krater gl iindeki sular hala scaktr. Blgenin dier yanarda 4.434 metre ile Anadolu'nun ikinci yksek da olan Sphan'dr. Gln kuzeyinde yer alan Sphan ve Nemrud. madenin henz kullanma girmedii dnemlerde uzun zaman blgenin obsidyen ihtiyacn karlamtr. Alada (3255 metre) ve Tendrek (3-315 metre) yrenin dier yksek dalardr. Van Blgesindeki iklim kurudur. Ya miktar yllk olarak 40-50 santimetreyi asmaz. Bu durum tarmsal faaliyetler iin hi elverili deildir. Ocak ve Nisan aylarnda dalar kar ile kapldr ve iklim ok serttir. Zaman zaman scaklk - 15 derecenin altna der. Van kentinin civarnda karla kapl gnlerin saysnn 140 gne ulat bilinmektedir. Blgenin Van Glne yakn olan blmlerinde iklim biraz daha lktr. Gle akan Zeylan. Deliay. Bendimahi. Karasu ve Hoap Su tarmsal faaliyetler iin nemlidir.

YUKARI MURAT HAVZASIKuzeyde Erzurum-Pasinler ve Ara knts, gneyde Mu ovas ile evrelenen Yukar Murat Havzas bozkr iklim zelliklerini tar. Yrenin ortalama ykseklii 2.000-2.200 metre civarndadr. Bu ortalama ykselti iinde Bingl Dalar 3-250 metreye. Ar Da ise 5.165 metreye kadar ular. Blge Murat ve Ara nehirleri ve bunlarn kollarnn tad sular ile sulanr. klim ok kum ve ok souktur. zellikle blgenin kuzey ve kuzeydou blmleri Dou Anadolu'nun en souk ksmlardr. 1951 ylnda Ar'da - 47 derece llmtr. Eyll aylarnda balayan kar aylar boyunca yerde kalr ve ancak Mays sonlarnda erimeye balar. Bylece tarmsal faaliyetler iin ok snrl bir zaman kalr.

ERZURUM VE KARS HAVZASIErzurum ve Kars Havzas gneyde Palandken Dalar, batda Akale ve Karasu ile evrelenmistir. Kuzeyde ise Dou Karadeniz Dalar snr meydana getirir. Dou Anadolu'nun tm dier blgcleri gibi bu havza da Gavur Da (3.100 metre), Mescit Da (3250 metre), Allahuekber 126 metre), Kargapazar (3.288 metre) ve Akda (3.030 metre) olmak zere yksek dalar ile kapldr. Karasu. Oltu, oruh ve Ara gibi nehirlerin varl, blge iin bir avantaj olmasna karsn iklim ok serttir. Ekimde balayan k aylar ancak Nisan ay ilerinde sonlann Blgenin tarm ve hayvanclk faaliyetlerinde karlat zorluklar anlatmak iin u bilgiler yeterli olacaktr: Blgede karla kapl en az gn says 85-95. en ok 160-165 gndr. Urartu Krall'nn yaylm alanlar iinde olan ve kralln en erken dnemlerinden beri bir blm egemenlik a lt na alnan Yukar Frat Havzas, Dou Anadolu'nun dousundaki blgeler kadar yksek olmasa da Beyda 2.600, Buzda 2.612, Munzur 3.188 ve Mercan Da 3.449 metreye ulamaktadrlar. klim yine souktur. Scaklk baz gnlerde -30 dereceye kadar der. Yre Frat ve-

Resim 51-Stelyuvalan. Yeilalt

Resim 52 - Dou Beyazt haya mezar

104

I

If&V **fl*~" *^^^^fc#B^^I

.A'

IV**4

Y1-..

5#-

3^8* >

V

Resim 5 - Yeah kutsal alm iinde kaya nii

1*5

bir platform zerine dikilmi stel, stellerin karsnda ise bir kii ve nnde libasyon svsnn koyulduu tek kulplu bir kap durmaktadr. Anlaldna gre mhr zerindeki kii, stel nnde tanrlara libasyon yapmaktadr. Stellerin ne tr bir tanrsal olguyu simgeledii kesin deildir. Ancak Al-tntepe'de drt, zalp yaknndaki Yeilal kutsal alannda l gruplar halinde alt adet ve mhr basks zerinde adet resmedilen stellerin Urartu tanrlar aleminin ilk veya drt tanrsn, yani Tanr Haldi, Teieba ve ui ni y i , drdncsnn ise Meher Kap listesindeki drdnc Tanr Hutuni'yi veya batanna Arubani'yi simgeledii dnlebilir. Steller nnde libasyon yapldna ait nemli bir baka kant, Meher Kap yaztnda bir sr ve bir koyun ile onurlandrlan ve bir Haldi Kaps olduu bilinen Yeilal'taki kaya niinden elde edilir (Resim 50). zalp'in gneyinde, deniz seviyesinden 2.546 metre ykseklikteki Nazarabad Dann yamacna oyulan ni iinde puini-Menua ortak saltanat dnemine ait bir yazt yer alr. Kaya niinin nnde farkl ynde iki sra halinde, dikdrtgen kaya oyuklar vardr (Resim 51). Bu oyuklarn, Haldi Kaps nndeki libasyon stellerini dikmek iin kullanldklar aktr. Haldi kaplarnn nne veya bu kaplarn yer ald kutsal alanlarn iine stellerin dikildiine ait bir baka arkeolojik kant. Van Gl'nn kuzeydousundaki Karahan"da bulunan stellerdir. Karahan stellerinin birinin zerinde, Sarduri olu puini'nin Tanr Haldi iin Haldi kentinde bir Haldi kaps yaptrd ve ayn kentte Tanr Ua iin bir kutsal steller (alan) ina ettii belirtilmektedir. Szkonusu stellerin ne tr bir kutsal yapy tamamlad kesin olmamakla birlikte Altntepe mezarlarnn nnde grdmz gibi bir libasyon kutsal alan iinde yer alm olmaldr. Ayn yrede bulunan ve Menua tarafndan dikildii belirtilen bir baka yaztta "Tanr tini iin puini olu Menua bu steli dikti; puini olu Menua ve Menua olu nupua'ya Tanr uini'dcn yaam, sevin ve ycelik ihsan edilsin" denilmektedir. Urartu yazl kaynaklarnda Meher Kap veya Yeilal gibi Haldi kaplarna libasyon yapld hakknda da baz bilgiler mevcuttur. Muradiye yaknlarndaki Kk kynde ele geen ve Menua tarafndan diktirildii belirtilen bir stel zerinde "...Haldi kapsna ve stellerin nne arap libasyonu yaplmaldr..." emri yazlmtr. Bu bilgiler libasyon svs iinde arabn da var olduunu kantlamaktadr. Arkeolojik ve epigrafik veriler, canl hayvan kurbannn yannda (Resim 52), Urartu dinsel inanlarnda stellerin, stellerin oluturduu kutsal alanlarn ve bu steller nnde sv libasyon merasimi yapmann nemli bir yeri olduunu gstermitir.

LBASYON STELLERNN KKENSteller nnde gerekletirilen sv kurban trenlerinin Urartu'ya nereden geldii kesin deildir. Yeilal rnekleri Urartu'da en erkene tarihlenen libasyon stelleridir. zerinde yazt olan dier baz stellerin Urartu egemenlik sahas iinde farkl blgelere dikildii bilinmektedir. Ancak genellikle askeri faaliyetleri belgeleyen bu tr yazt-steller nnde herhangi bir merasim yaplp yaplmad bilinmemektedir. Urmiye Glnn gneyinde yer alan ve kral Menua tarafndan, saltanatnn ilk yllarnda ele geirilerek Urartu topraklarna katlan Hasanlu yerleim yerinde benzer stellere ait rnekler bulunmutur. Hasanlu Kalesinin etrafna bir sur duvar ekilerek Urartular tarafndan kullanlmaya balamas ile Yeilal kutsal alannn ve olaslkla yaknndaki Urartu kalesinin inaas ayn tarihlere rastlamaktadr. Bat ran Demir a H'ye tarihlenen Hasanlu'daki yanm yaplarn nndeki ta deli avluda yeralan ve yukarda sz edilen drtl stellerin ve bunlarla ilgili tapnmalarn Urartu yu etkiledii dnlebilir. Olaslkla stel dikme ve nlerinde libasyon yapma geleneinin, M.. II. binyl Anadolu'sunda erken rnekleri var olmasna karn, Urartu'ya, dier bir ok kltrel e ile birlikte, Kuzeybat ran'dan geldiini nermek mmkndr.

106

MADEN L

DEMR

U

rartu egemenlik sahas iinde yaplan arkeolojik kazlarda eitli madenlerden yaplm ok sayda eser ortaya karlmtr. Genellikle demir, bakr, altn ve gm gibi madenlerden veya tuntan retilen bu eserlerin sergiledikleri eitlilik ve stn teknoloji, Urartu Krall-'nn bir maden ileme ve retme merkezi olabilecei nerilerinin yaplmasn salamtr. Hatta daha da ileri gidilerek, Urartu Krallnn M..9. yzyldan itibaren Yakndou siyasetinde sz sahibi olabilmesi, Urartu'nun demir madenciliindeki baarsna balanmtr. Urartu askeri seferlerinin gerekletirilmesinde ve lkenin savunmasnda nemli rol stlenen kalelerin, ekonominin temelini oluturan tarmn gerekleri olan baraj (Resim 53-54), sulama kanal (Resim 55) ba ve bahelerin inaasnda gsterilen baarnn demir alet ve silahlara bal olduunu dnmek mmkndr. Demirin tun silahlar karsndaki tartlmaz stnl, olaslkla Uruadri'nin en erken dnemlerinden beri Asurlu krallarn Uruadri ve Nairi lkeleri zerine sefer yapmasn zendirmitir. Asur kral I. Salmanasar dneminde balayan ve kendisinden sonraki birok Asur kral tarafndan srdrlen askeri seferlerin nedenlerinden biri ve belki de en nemlisi, Van Gl Havzasrnda var olan demir yataklardr. Arkeolojik kazlar M.. 13- yzylda bu yrede demir silah veya aletlerin varlna ait kesin kantlar vermemitir. Ancak Van Gl'nn kuzeydousunda Ernis (nseli) yaknlarnda ortaya kartlan ve bir ou Erken Demir a'a tarihlenen baz mezarlar iinde ok sayda demir silah ve eserler bulunmutur. Kesinlikle Urartu ncesine ait olan bu demir eserlerin kesin olmamakla birlikte M.. 2. binyln sonlarna tarihlendirilmeleri hatal olmamaldr. Erken Demir an sonlarnda demir silah ve ss eyalarnn mezar armaan olarak kullanldklarna ait baka kantlar, Dilkaya ve Karagndz (azlarndan da ortaya kmtr. Kanmzca Van Gl Havzasnda yaayan eitli beylikler tarafndan Erken Demir ada bilinen demir madencilii, bu beyliklerin M.. birinci binyln balarnda siyasal fir rgtlenmeye kavumas ile gelimitir. Baarl ve byk boyutlu madenciliin yaplabilmesinin temel koullarndan biri de rgtlenmedir. Madenin ocaktan kartlmas, zenginletirilmesi, ilenecek atlyelere tanmas ve ormanlarn kesilerek enerji elde edilmesi gibi youn emek isteyen bu iler kra-li bir organizasyon ile baarlm olmaldr. avutepe, Kayaldere, Armavir-Blur. Hastam, Toprakkale, Karmir-Blur ve son yllarda kaz-bun Ayanis gibi Urartu kalelerinden elde edilen saysz demir buluntunun varlna karn, Urartu yazl kaynaklar demirden veya demirden yaplan eya veya silahlardan ok az sz eder. Hatta demirin vergi veya hara olarak alndna ait, Il.Sarduri'nin Qulha kralnn demir mhrn ele geirmesinin dnda, hi bir kayt yoktur. Asur yazl kaynaklarnda Urartu topraklarndan elde edilen demir veya demir eyalar ile ilgili daha fazla bilgi vardr. Urartu Krallk Dneminden nce Nairi lkesinden demir elde edildii I.TiglatPileser (M.. 12.yzyln sonu) zamanna kadar geri gitmektedir. Daha sonraki yllarda II.Tukulti-N'inurta (M..890-884) ve Il.Asurnasirpal 'M.. 883-859) zamanlarnda da Nairi lkesinden hara olarak demir elde edildii bilinmektedir. M ikinci binyln sonlarnda mezarlara l armaan, olarak konacak kadar deerli olan demir eyalarn. Krallk Dneminde bu deerini yi10"

Resim 55 - Menua'nm efsanelere geen eseri amran Kanal t irdii ve ok bol ve ucuz olarak salanan demirin veya demir eserlerin yazl kaynaklarda artk yer almasnn hi bir nemi kalmad gerektir. Ancak bu durum demir madenciliinin deerinin yit-tii anlamna alnmamaldr. Aksine zellikle M.. 7. yzylda demirden yaplan eya ve silahlarn says olabildiince artm, ou kez demir ve time bir arada k u l l a n l a r a k kazan, kazan kapaklar, kl, sadak, ok ve mzrak ular, kalkan veya miferler, kap kollar ve tutamaklar, kap srgleri, kartal bal veya kabaral i vi l e r gibi akla gelen her ey retilmitir. Van Ayans kazlar yukardaki eserlere ait ok zengin rnekler vermitir. Demirin doa koullarna tun kadar dayankl olmamas, kazlardan kan birok demir eserin tantlamayacak kadar tahrip olmasna neden olmutur. Paslanma ve bunun sonucu gerekleen deformasyon bu eserleri- gereken nemin verilmesini engellemitir. Bu nedenle kazlardan kaytlara geen demir eserlerin says, l rartu'daki gerek kullanm younluunu yanstmamaktadr. Ayans Kalesi'nde Payeli Salonun (Kesim 56-57) sadece bir ksesinde bir kaz sezonu iinde 150'den fazla demir mzrak ucunun bulunmas, demirin l rartu'daki kullanm younluu ile ilgili bilgi vermekledir. Van (il Havzas ve civarnda zengin demir yataklarnn var olduu son yllarda yrede yaplan aratrmalar ile kantlanmtr. zellikle Bingl, Tunceli, Elaz ve Malatya gibi Urartu ana yerleim alanlarnn batsnda veya Divrii, Erzincan ve Erzurum gibi kuzey lkelerinde ve Diyarbakr. Siirt. Bitlis, Van ve Hakkari gibi kentlerde saptanan eski demir ocaklar I rar-tu dneminde youn bir kullanmn kantlar olarak alnmaldr. Bu yrelerde saptanan yalaklar Civarnda bulunan demir cruflar, anak mlek buluntular ve fleme borular Urartu demir madencil i i ni n en salam kantlardr.

BAKIR VE TUNUratu'da madenden retilen eyalar iinde en ok ele geenler bakr veya tuntan retilen eserlerdir (izim 24). Tun veya bakr eyalar doal tahribata kar demire oranla daha dayankl olduklarndan, kazlarda daha bol bulunmular ve kazclarn dikkatini daha fazla ekmilerdir. Bakr veya tun ilenmesi, ekillendirilmesi ve zerine yaz yazlmas daha kolay olduundan eitli sanat eserlerinde, ssleme elemanlarnda veya birok adak eyasnda Urartul ustalar tarafndan tercih edilmilerdir. Urartu beylikler dneminden itibaren Urartu'da youn k u l l a n m bulmu olan bakr ve tun. birok Asur kralnn yaztlarnda Urartu'dan alnan hara listesinde de geer. Asur kral H.Tukulti-Ninurta zamanndan itibaren birok Asur kral \airi. Hubuskia ve Supria gibi lkelerden bakr ve tuntan yaplm malzemeleri lkelerine gtrdklerini yazar. Van Gl Havzasndaki beyliklerin bir 108

:*-}>

Resim 53 Toprakkale nin dousundaki Sibhe ben

fc .

Resim 5J - Bir I tortu su/anut tesisi Spban Miraj

o^

Nesini 56 - l'ayeii Salon. Ayann Kalesi

110

Resim 57 - Demir mzrak ular. Ayans Kalesi M. 7. yzyl

Resim 58 - Tek kulplu testi, tun

izim 24 - Tek kulplu, yonca azl metal kap

111

Resim 59 - Tun adak levhas, Van Mzesi

112

Resim 60 - Mobilya Paras Van Mzesi

Resint 61 - Kei aya biikli masa aya. Vat Mzesi

Kesini 62 I'u ok ular Ayans Kalesi

Kesim 63 lemeli tUtt gslk Van Mzesi

Kesim 64 - Tuntan retilmi eitli mutfak eyalar, Van Mzesi

Resim 65 Van Mzesinde tun hr zil

Kesim 66 - //. Rusa yaztlt yap adak diskleri, Ayans Kalesi

113

kollar tarafndan sulanarak tarmsal adan douya oranla daha elverili bir ortam yaratr. Doal olarak bu bilgiler yrede Keban ve Karakaya barajlarnn inasndan nceki dnemlere aittir. Bu barajlarn inasndan sonra iklimde gzle grlr bir lmanlamann olduu bilinmektedir.

URMYE BLGESUrartu ana yerleim alanlarn oluturan yukardaki blgelerin dnda kalan, ancak Urartu yaylmnn ilk hedeflerinden biri olan Kuzeybat ran'daki Urmiye Blgesi, Van Gl'nden 400-450 metre kadar daha aadadr (1274 metre). Bu nedenle iklim Van Gl Havzas veya Dou Anadolu'nun dier blgeleri kadar sert deildir. Urmiye Blgesi'nin gney ksmlar eitli nehirler tarafndan sulanarak tarma daha elverili bir hal alrlar. Tarm alanlar daha ok Mianduab, Unuye, ahpur ve Urmiye Ovalarnda younlamtr. Urmiye Ovas youn tarm ve zm balar ile nldr. Bu blgeler eitli doal yollar ile Urartu ana yerleim alanlar ile balanmtr. Urartu lkesinin gneyine niye Ovas'ndan Kelisin geidi ile varmak mmkndr. Bu geit aslnda Urartu ile Asur lkelerini de birbirine balar.

TARIMSAL ALANLARUrartu Krallnn bir zamanlar hkm srd topraklar " gller' arasnda kalan lkeler olarak da adlandrlabilir. Kuzeyde Gke Gl (Sevan Gl), gneyde Urmiye Gl ve Van Gl'nn kelerini oluturduu gen iindeki topraklar, Urartu corafyasn meydana getirir. Yukarda da belirttiimiz gibi bu topraklar, birbirini kesen da sralar, bu dalar zerinde yer alan volkanik tepeleri ile Anadolu'nun en dalk ve deniz seviyesi en yksek blgesidir. Blgenin nemli bir zellii yksek dalar arasnda kalan daha alak ve etraf dalar ile evrilmi, tarmsal cepler olarak adlandrlabilecek, kk tarm alanlarnn varldr. Urartu nfusu aynen bugn olduu gibi bu alak ve kk tarm alanlarnda iskan tercih etmilerdir. Tarm alanlarnn baz doal yollar ile balantl olular, en azndan youn kar yal k aylarnn dnda, ekonomik ve idari adan nemli bir avantaj salam olmaldr. Blgede snrl tarm alanlarn sulayarak verimini artracak nehirlerin says ok azdr. Blgenin nemli glnn tarmsal faaliyetlere hi bir katks yoktur. Bu gllerin sular tuzlu veya sodaldr. Blgeyi sulayan en nemli nehirler Murat, Karasu ve bunlarn birlemesi ile oluan Frat ve Urartu nun gney eyaletlerinde akan Dicle nehirleridir. Erzurum yaknlarndan kan ve douya doru akan Ara nehri bu blgenin nemli kaynadr. Doal su kaynaklarnn yetersizliini gidermek amacyla ina edilebilecek sulama sistemleri iin de arazi her yerde uygun deildir. Etraf yksek dalar ile evrilmi kk tarm ve iskan alanlarna en gzel rneklerin banda Van Ovas gelir. Blgenin bir blm Hoap Su tarafndan sulanr. Yrenin deniz seviyesi ykseklii Van Gl'nden biraz daha fazladr. Van Ovasna bir da geidi ile bal olan ve avutepe'deki II. Sarduri Kalesi ile korunan Grpinar Ovas. Hoap nehrinin kt blgedir. avutepe'nin etrafnda yeralan ovalar ayn ylda buday ve daha sonra ikinci tarm yaplabilecek kadar sulaktr. Hoap kaynandan salanan su, 55 kilometre uzunluundaki bir kanal ile Van Ovasna iletilir ve Van Ova-s'nn sulamasna yardmc olur. klim, 1.650 metre deniz seviyesinde yer alan Van Gl nedeniyle daha lmandr. Ancak tahl haatnn Temmuz ortalarndan nce yaplabilmesi iin gereken scakla sahip deildir. Blge, ilerde de sz edeceimiz gibi, Aa ve Yukar Anzaf, Erek Gl ve zalp zerinden Kuzeybat ran'a, Kuruba Geidi. Grpinar, avutepe ve Hoap zerinden gneye, Bakale ve Yksekova'ya balanr. Van Ovas'nn kuzeydeki Muradiye Ovas ile olan balants ise Van Gl'nn dou ky izgisini takip ederek Ayans ve Amik Kale ve daha kuzeydeki Krzt zerinden salanr. Ovay evreleyen dalarn ovalara veya dzlklere uzanan burunlar zerinde ina edilen kaleler, hem ait olduklar tarm alanlarnn ve hem de bakent Tupa'nn savunma sistemini meydana getirirler.b

l armaan olarak konacak kadar deerli olan demir eyalarn Krallk Dneminde bu deerlerini yitirdii, ok bol ve ucuz olarak salanan demirin veya demir eserlerin yazl kaynaklarda birlemeleri ile bakr ve zellikle tun iilii Zirveye ulamtr. Bu gelimeye tun yapm iin gerekli kalay madenine, gl siyasi ve askeri bir rgtlenmenin katksyla, daha kolay ulama olanaklar da etkili olmutur. Urartu'nun kalay nereden bulduu kesin deildir. M.. 13. yzyla tarihlenen ve Teli al-Rimah tan ele geen bir yaz l belgede Naili lkesinden 50 mina kalay alnd sylenmesine karn. Nairi topraklarnda kalay madeninin var olduuna ait hi bir kant yoktur. Urartu gerekli kalay olaslkla ran'dan veya Afganistan'dan ticaret yolu ile elde etmitir. Kralln kurulduu ilk yllarda kuzeybat ran'a yaplan askeri seferlerin nedenleri arasnda belki doudan gelen ve kalay ticareti iin de kullanlan yollara egemen olmak dncesi de vard. M.. 1. binylda byk oranda Urartu egemenlik sahas iinde kalan Dou Anadolu, bakr madeni asndan olduka zengin bir yredir. Modern aratrmalar ve Urartu yazl kaynaklar kralln birok yresindeki bakr kaynaklar ile ilgili yeterli bilgi vermektedir. zellikle Erzurum. Erzincan, Bayburt ve oruh vadisi Urartu'nun bakr elde ettii blgelerin banda gelir. M.. 8. yzyln basn da bu yrede yaayan Diauehi kralndan 10.000 mina bakr alnd bilinmektedir. Bingl. Tunceli, Elaz, Adyaman ve Malatya blgesi bakr ynnden zengin olan bir baka yredir. Kral 11.Sardm dneminde bu yrede yaayan Kumahalhi kral Kutaspili'den sadece M.. 745 yl seferinde, 40 mina saf altn ve 800 mina gmn yannda. 2.000 bakr kalkan ve 1.535 bakr kazan vergi olarak alnmt. Urartu maden sanatnda bakr ve tuncun ne derece youn olarak kullanldnn en gzel kant Musasir (Ardini.) kentinin yamas srasnda ele geirilen eserlerin listesinde grlebilir. Gnmzde Louvrc Mzesi'nde saklanan ve Asur kral Il.Sargon'un M..714 ylnda Urartu zerine yapt seferin, kraln ba katibi Harmakki'nin olu Nabu-allim-unu'nun kaleme ald kaytlarn ieren tablette, Musasir kentindeki Haldi tapnandan elde edilen ganimetin listesi vardr. Daha nce de belirttiimiz gibi; ayn yama olay ve elde edilen eserlerin saylmas ve tartlmas Korsabad kabartmas olarak bilinen ve yine II. Sagon'a a i t bir kabartma zerinde de gsterilmitir. II. Sargon Haldi tapna olarak adlandrlan tapnaktan binlerce bakr eyann yannda, 108 ton tun kle ele geirmitir. Aadaki rakamlar Musasir tapnana armaan olarak sunulan ve Asur kral tarafndan ele geirilen eyalar ve Urartu"daki youn bakr ve tun eya retimi ile ilgili arpc fikir vermektedir.

25.212 tun kalkan, mifer, silah 1.541 tun mzrak, mzrak ucu 305.412 tun kl, okdanlk ve ok 607 tun kazan, su testisi, eitli formda kaplar 4 tun tapnak kap bekisi heykeli 1 tun heykel 1 tun boa, 1 inek ve yavrusu heykeli 1 tun Rusa heykeli - iki at ile birlikle. Yukar Anzaf, avutepe, Karmir-Blur, Toprakkale ve son yllarda yrtlen Ayans gibi farkl dnemlere ait kalelerin kazlarnda ortaya kan tun eserlerin saylar ancak \ tizlerle ifade edilebilmektedir (Kesim 58-(>(>). Kazs yaplan birok Urartu Kalesi'nin bir saldr ve bunu takip eden bir yama ile sona erdii dikkate alnrsa, kazlarda bulunan demir, tun ve zellikle gm ve altn gibi eyalarn ok daha fazla olmas gerekir. Ayans'ta ancak kk bir blm ortaya kartlan "payeti salonun'' iinden, 1997 ylna kadar. 5 mifer. 3 kalkan. 3 sadak, 2 kazan, 2 kl ve yzlerce mzrak ucu ve dier tun eserler tuncun Urartu'daki youn kullanmna ait gzel bir rnektir.

11+

GUMU VE ALTINGm ve a ltn n Urartu Sanatnn farkl dallarnda yaygn olarak kullanld eitli kazlar-kan birok eya ile kantlanmtr. Genellikle ss eyalar veya ssleme elamanlarnn yapmnda kullanld bilinen altn ve bir ok eyann retildii gme ait bilgiler Urartu yazl kaynaklarn-.-ilmektedir. Kralln erken dnemlerinde kral Menua'nn Erzunm yresinde egemenlik sren _--ch kralndan vergi olarak altn ve gm ald bilinmektedir. Ayn krallktan I. Argiti'nin ikinci - "-inat ylnda, bu kralln tamamyla Urartu'ya balanmasndan nce, nemli miktarda gm ve emin edildii de bilinmektedir. Urartu'nun ihtiyac olan akn ve gmn bir blmnn Erzu-"-::: ve civar gibi kuzey lkelerinden elde edilmesi artc deildir. Dou Anadolu'da gnmzde de bilinen gm ve altn yataklar bu blgede yer alan Oltuay, Artvin ve Bayburt gibi yerleme yer-varndadr. Gmhacky, Niksar ve Gmhane ise zengin gm yataklar ile nldr. zelikle kral Menua zamannda balayan ve onu takip eden birka kral dneminde de sren kuzey ve hDeydou seferleri Gney Kafkasya ve civarndaki altn ve gm yataklarna ulamak amacn da '.aktayd. Batda ise Malatya ve civarndan altn ve gm saland II. Sarduri'nin yaztlarnda befirtilmektedir. Urartu kral Melitealle kral H ilan da'dan, balanmas karlnda, hara olarak al-e gm aldn bildirmektedir. Gneydou Anadolu'daki Kumahalhi kral Kutapili de aynen :i>ada gibi balanm, ancak bunun karln altn ve gmten oluan ar bir vergi ile demek -anda kalmtr. Bu iki kraldan elde edilen altn ve gm gnmzde de varl bilinen Keban, '-.arya ve Kahta kentleri civarndaki kaynaklardan elde edilmi olmaldr. Urartu'da altn ve gmten retilmi eyalarn eitliliini ve youn kullanmn grebilmek acn H.Sargon'un sekizinci sefer kaytlarna bakmak yeterlidir. Asur kral Sargon'un memurlar ve su-n tarafndan yaplan saymda 34 talent 18 mina altn (y.o.1.030 kilogram) ve 167 talent 2.5 mina (y.o. 4.911 kilogram) saf olarak ele geirilmitir. Arl S talent 11 mina olan (y.o. 165 ki-bogram) ve merkezlerinden aslan balan kan alt altn kalkan Musasir Haldi tapnann duvarlarn sslemektevdi. Bu dnemde Yakndou'da kullanlan arlk ls 1 talent y.o. 30 kilogram idi ma bir talentin 1/60 arlna e i t t i . Kaytlardan anlalmaktadr ki tapnan kap kanatlarn tu->rglerdcn, tanrca Formundaki anahtarlara, kama ve kllara, meyve sepetlerinden mhr ve y-kadar bir ok eya altndan yaplmtr. Ayn eitlilik gm iin de geerlidir. Sz konusu rozalar tapnakta gm mzraklar, yaylar ve kazanlar, vazolar, kaplar ve meyve sepetlerinin de Asur

. 5 - tkiauat kaps zerinde Asur ve l tortulu askerler > Merbav R. < Editr. I rartu-A MetahvorktngCenterin tbeFirstMillennium BCE. Jerusalem. 1991. Res. 10)

115

Resim 67- U. Rusa'ya ait biradak miferi. Ayana Kalesi

kralnn eline getiini yazmaktadr. Sadece bir tapnakta ele geen bu sayda ve arlktaki altn ve gm eya bu madenin Urartu'da youn kullanm bulduunun nemli bir kantdr. Ayans kazsnda ortaya kan ok saydaki altn ssleme elemanlar ve altn kaplamal bir ok eya. bu kullanmn M.. 7. yzyln ortalarndaki izleri olarak deerlendirilmelidir.

MFERLERTun. bakr veya demir gibi eitli madenlerden retilen eyalar arasnda miferler, kalkanlar, sadaklar, kllar ve mzraklar gibi askeri tehizat veya silahlar n srada yer alrlar. L'rartu kazlarnda ortaya kartlan birok mifer farkl dnemlere ait olmalarna karn form asndan byk bir eitlilik gstermezler. Birka istisnann dnda Urartu miferleri konik bir biime sahiptir. Baz zel koleksiyonlarda veya mzelerde bulunan ve kayna kesin olmayacak ekilde bu mzelere gelen bir iki rnek sorgulu mifer olarak adlandrlabilir. Asur kral III. Salmanasar'a ait Balawat kaps zerinde sorgulu mifer giyen Urartu askerlerinin betimlendii bilinmektedir (izim 25). Ayn kabartma zerinde Asurlu askerler konik miferler giymektedirler. M..9. yzyln ortalarndaki Urartu kral Ara-me'nin askerlerinin sorgulu miferler kullandklarn dnmek mmkndr. Ancak Urartu kazlar m tipe ait hemen hi bir rnek vermemitir. Bu durum Asurlu sanatnn sorgulu miferi Urartulu askerlerin simgeleyici bir zellii olarak da kullandn gsterebilir. Urartu Krallfnn M.. 9. yzyln sonlarnda askeri donanm ynnden belli bir standarda kavutuu gzlenir. ada Asur. Babil ve Suriye rneklerinde olduu gibi Urartulu askerler de benzer huni ekilli konik miferleri kullanmaya balarlar. Bu uygulama kralln sonuna kadar byk bir deiim gstermeksizin devam eder. Bu formda yaplan miferlerde yaygn olarak kullanlan malzeme demir ve tuntur. Demir zellikle M.. 8. yzyln sonu ve 7. yzylda youn kullanm bulmutur. Bu tr miferler iki parann birbirine perinlenmesi ile elde edilmilerdir ve zerlerinde herhangi bir bezeme yoktur. Demir eserlerin bir ounun paslanm oluu, varolan olas bezemeleri de ortadan kaldrm olabilir.

116

zerinde farkl bezemelerin ve baz durumda bir yaztn da yerald birok mifer tuntan limstr. Kralln farkl yrelerinde yrtlen bir ok kazda bezemeli ve yaztl rnekler gnm-adar ulaabilmitir. zellikle avutepe. Karmir-blur ve Ayans kazlarndan (Resim 67) kan birok mifer zerinde bu miferlerin, tanr Hakliye sunulan birer adak eyas okluu bilinmektedir. Bu tr adak eyalar dier adak eyalar ile birlikte ayn mekanlardan elde edilmilerdir. Ayans'da bulu-i ie tun miferin ele getii alan demir miferlerin veya dier tun adak eyalarnn bulunduu "payeli salondur". Miferler zerinde, alt kenar boyunca uzanan iki band arasnda bunlarn Ar-ili olu Rusa (II) tarafndan Tanr Haleliye armaan olarak sunulduu yazldr. Miferler eitli meni sahneleri ile betimlenmitir. zerinde yazt ve betimleme bulunan bir ok miferin adak eyas olduu nerilmitir. Mi-/erindeki sahneler genelde iki blmden oluur: Miferin iki yanndan karak aln ksmna doru iice yaylar eklinde uzanan ve ularnda aslan, boa veya kaz veya rdek (Ayans rnei) balar olan motifler ve bu motifler arasna yerletirilmi merasim sahneleri. Miferler zerinde gzlenen sava arabas ve svarilerin yer ald sava sahneleri veya bir veya birka kutsal aacn iki yannda Lannlara tapnma sahneleri, araba veya atla yaplan eitli av sahneleri kalkan veya kemerler zerinde bulunabilen dier sahnelerden pek farkl deildir. Urartu betim sanatnda gzlenen geleneksellemi bezeme eleri byk bir deiiklik gstermeksizin hemen tm tun eserler zerinde gzlenebilir. Ayans Kalesi'nden kan tun mifer zerindeki, merkezi bir kutsal aa ve bu aacn iki yann-pnanlardan oluan ana sahnenin dnda Tm kemeri epeevre saran hayvan motiflerinin boa. veya kartal gibi Urartu'da ok yaygn olarak kullanlan motifler deil, fakat tavuk betimlemesi mas deiik bir uygulama olarak karmza kar. Tavuk motiflerinin Urartu dininde bir anlamnn .duu bilinmemektedir. Herhalde bu motiflerin kullanlmas adan sahibi kral Rusa'nn, pek de allmam bir davran olmaldr. Urartu miferleri zerinde gzlenen bir baka bezeme motifi genel olarak "imek" olduuna inanlan motiflerdir. Miferin nnde, sivri tepesinden aln ksmna doru, ucu hayvan bal veya -_yvan ba olmakszn uzanan kabartmann hemen altnda uygulanan imek motifinin anlam, frtna tanrsnn simgesi veya hayvan boynuzu olduu eklindeki nerilere karn, bilinmemektedir. zer-Oerindeki ithaf yaztlar ile farkl dnemlere tarihlendiini bildiimiz Urartu miferleri, gerek form ve . vkse bezeme olarak byk bir farkllk gstermezler. Krallnn balangcndan sonuna kadarki lnemdc gzlenen en nemli farkllk, erken dneme tarihlenen birok miferin zerindeki bezemelerin arkadan dme ve nden izme yntemi ile yaplmalarna karsn, zellikle M.. 7. yzyla ta-- rlenenlerin daha ok nden izilerek yaplm olmalardr. Motif repertuvarnda ve ssleme ele-.. gzlenen nemli bir deiiklik yoktur. Aslnda bu durum dier bir ok bezemeli Urartu eyalar iin de geerlidir.

KALKANLARUrartu kalkanlarnn snflandrlmas ve tanmlanmasnda k u l l a n l a n iki ayr grup kaynak var-ir Bu kaynaklardan ilki. farkl tarihlere ait olan Astr kabartmalar zerinde resmedilen l "rartulu as berierin tad kalkanlardr. Dier grup ise birok Urartu kazsnda ortaya k a rt la n kalkanlarn ken ilendir. Her iki kayna dikkate alarak yaplacak bir snflama gerei daha iyi yatstacak gibi gr-bilir. Ancak Asur kabartmalar zerinde, Urartulu askerlere ait olarak veya Urartu yaplarnn duvar-_r zerine asl olarak gsterilen ve genellikle Urartu mal olduklarna inanlan kalkanlarn rnekleri- 1997 Ayans kazsnda ortaya kartlann dnda, hi bir Urartu kazsnda ortaya kmamtr. 13u konudaki her deerlendirme bu gerei gznne alarak yaplmaldr. Urattulara ait olduu nerilen en erken kalkan betimlemeleri. Asur kral III. Salmanasar'a ait olan Balavvat kaps zerinde grlr. Asur kralnn saltanatnn erken yllarndan beri Urartu zerine yapt seferleri betimleyen kabartmalar zerinde Urartu askerleri ellerinde kk ve ortalar kabark kalkanlar tarlar. Urartulu askerlerin gevdikleri sorgulu mifer ve ksa tunik ile birlikte kk kalkanlar, onlarn Urartulu askerler olduuna simgesidir. Kalkanlann ortalarnda gzlenen kabarklar, eitli Urartu kazlarnda ortaya kartlan w yaztlarla Urartu mal olduklar kesin olan "umbo'lar olmaldr (Resim 68). Ancak aplan ok kucak ofcu bu tr kalkanlann gerek rnekleri imdiye dek ele gememitir. 11"

Resim 68 - Tanr Teieba motifli kalkan umbosu, Van Mzesi

Resim 69 - Tun kalkan. II. Rusa dnemi. Ayams Kalesi

118

Konu ile ilgili bir baka Asur kabartmas, Asur kral T. Sargon'un sekizinci seteri sonunda yama ettii Musasir kentini resimleyen Korsabad kabartmasdr. Kabartma zerindeki Haldi tapnann n cephesi ortalarndan aslan balarnn kt kalkanlar ile bezenmitir. Duvarlar ve payeler zerine asl duran bu kalkanlar ile ilgili bilgiler seferin kaytlarn ieren yaztlarda da vardr. Hatta tableti kaleme alan yazc, bu kalkanlarn altndan yapldklarn ve arlklarnn yaklak olarak 25 kilogram (5 talent,12 mina) geldiini yazmaktadr. Bu kalkanlarn solid a l t n d a n yaplm olabilecei phelidir. Son yllarda Ayans kazsnda ortaya kartlan bir ok tun malzeme ince bir altn tabakas ile kaplanmtr. Musasir kalkanlarnn da btnyle altndan deil, tun zerine altn kaplama olarak yaplm olduklarn nermek mmkndr. Ortasnda bir aslan protom olan kalkanlar hi bir Urartu kazsndan ele gememiti. Bu durum, bu kitabn yayna hazrland aylarda yrtlen Ayans 1997 kazlarnda ele gecen aslan bal kalkan ile deimitir. M.. 9. yzyln ortalarnda Asur'da yaygn olarak kullanlan bu tip kalkanlarn ada Kuzey Suriye Kent Devletleri sanatnda da kullanld bilinmektedir. Kargams. Zincirli ve Sakagz kabartmalarnda merkezi hayvan bal kalkanlarn betimlendikleri ve bu rneklerin Asur rneklerinden daha eskiye tarihlendikleri bilinmektedir. Uranu kalkanlar ile ilgili yaplacak bir snflandrma, kazlardan ortaya km olan gerek malzemeler ile yaplmak durumundadr. Urartu yayalm sahas iinde yrtlen Altntepe, Kayaldere, Karmir-Blur. Arin-Berd. Toprakkale ve Ayans gibi birok Urartu kalesinde ok sayda kalkan gn na kartlmtr (Resim 69). Bu kalkanlar dekoratif adak kalkanlar ve bezemesiz kalkanlar olarak iki ayr grupta toplanabilir. aplar 60 cm. ile 100 cm. arasnda deien adak kalkanlar zerinde, bantlar arasna yerletirilmi birbirini takip eden aslan ve boa motifleri vardr. Hayvanlar her zaman simetrik ve kalkann merkezine doru yrr durumda resimlenmistir. Aslan veya boalar kalkan zerindeki iice halkalarn zerine basmaktadrlar ve sadece- bir ynden bakldnda dz. olarak grlebilirler. Bu nedenle motiflerin dz olarak alglanabilmesi iin kalkanlarn bir ynde asl olmalar veya durmalar gereklidir. Aslma yn deimesi durumunda hayvanlarn simetrisi de bozulur. Farkl dnemlere ait olan bu tip dekoratif kalkanlar zerindeki bezemeler birka kk detayn dnda hep ayndr. Farkllk gsteren motifler hayvan dizileri arasnda veralan eitli geometrik bezemeler ve tomurcuk motifleridir. Dekoratif kalkanlar genellikle onu yaptran ve tanrya adak eden krala ait bir adak yaztna sahiptir. Adak edilen tanr hemen her zaman Tanr Hakirdir. Dier grup kalkanlar ise ncekiler ile ayn boyutlarda ve formda olmasna karn, zerlerinde bezeme olmayanlardr. Bu tr kalkanlarn savalarda kullanldklarn nermek mmkndr. Ancak Ayans kazlarndan ortaya kartlan ve aplar 0.80 metre civarnda olan bir ka kalkan bulunduklar "payeli salonun" payeleri zerinde byk tun iviler ile aslmakla idi (Resim 70). Bu nedenle duvarlar ssleyen adak kalkanlarnn zerinde bezeme olmas da sar deildir. Kalkanlarn kenar boyunca evrelenen demir ubuk, kalkan salamlatrmak iin kullanlm olmaldr. Dier bir ok < > r n e k gibi Ayans kalkanlarnn ilerinde adet tutamak vardr. Tutamaklar iki veya perin ile kalkana tuttu 1 mutur. Tutamaklardan ikisinin kalkan tamak iin, dierinin ise omu/a asmak iin kullanld nerilmitir Ayans rneklerinde olduu gibi dier Urartu kalkanlarnn da arka yzleri kaln bir uval veya hasr ile kaplanm olmaldr. Birok Urartu kazsnda ortaya kan koni biimli tun veya demir limbolarn gn gibi yok olabilen malzemelerden yaplan kalkanlarn ortalarnda yer ald nerilmitir. Bu tip kalkanlar da henz bulunamamtr. Ancak limbolarn baz Asur kabartmalarnda gsterildii gibi byle kalkanlara ait olduu bilinmektedir. Bu durumda kullanlan malzeme acsndan Urartu kalkanlarn, tuntan ve gnden olmak zere iki ayr grupta toplamak da mmkndr.

SADAKLAR: OKDANLIKLARTun levhalarn yaklak 0.70 metre uzunluunda ve 0.10 metre apnda bir tp oluturacak >ekilde katlanmas ile elde edilen sadaklarn ack olan bir yz deri ile kapatlmtr. Sadan alt ks m baz rneklerde tun. baz rneklerde ise. deri ile kaplanmtr. k i uta veralan birer halka yard m ile balanan bir kavis, sadan omuzda tanmasna yardmc olmutur. Baz durumlarda119

Resim 70 - Kalkanlarn payelere asld tun iviler

Resim 71 -M.. 7. yzyla ait tun sadak. Ayan s Kalesi

120

Resim 72 - Bezemeli tun kemer paras. Van Mzesi

sadan az kenar boyunca demir bir ubuk kullanlm ve sadak glendirilmitir. eitli Urart kazlarndan elde edilen buluntular, sadaklarn genelde ayn formda yaplm olmalarna karn adak merasimlerinde ve savalarda kullanlm olduklarn gsterir. Adak eyas olarak kullanlan birok sadak zerinde bandlar halinde eitli betimlemeler ve adan sahibine ait yaztlar vardr. Bezemeler genelde atl veya yaya askerlerin yryn veya atl sava arabalarnn geiini letimler. Bandlar arasnda yeralan zig zag ve tomurcuk motifleri dizisi sahneleri birbirinden ayrr. Bu betimlemeler dier tun rartu eserleri zerinde grlenlerden stil olarak farkl deildir. Karmir-Blur kazlarndan kan 18 sadaktan bei zerinde, bunlar adayan I. Argiti ve II. Sarduri'ye ait ithaf yaztlar grlebilir. Bezemesiz ve adak yaztsz kalkanlarda olduu gibi zerinde bezeme veya yazt olmayan sadaklarn da yaplarn eitli yerlerine asldklar bilinmektedir. Ayans kazlar bezemesiz sadaklarn (Resim 71) dier silahlar ile birlikte payelerin st ksmlarna asldklarn kantlamtr.

KEMERLERUrartu maden sanalnda levha tuntan retilmi kemerler, saysal adan nemli bir grubu olutururlar. Bunun balca nedeni kemerlerin hemen her snftan insanlarn mezarlarnda l armaan olarak bulunmasdr. Bu gelenek inhunasyon mezarlar iin olduu kadar krcmasyon mezarlar iin de geerlidir. Van Dukaya mezarlk alannda ortaya kartlan ve ekonomik ynden hi de gl olmayan insanlara ait olan urnelcrin yannda, katlanm durumda kemerlerin varl gzlenmitir. Ayn ekilde katlanm kemerlerin ok daha zengin kiilere a i t olduklar kesin olan Altntepe mezarla-nndaki kazan iinde bulunmu olduu bilinmektedir. Urartu toplumunun farkl ekonomik gce sahip kesimlerinin kemer kullanma alkanl dikkat ekicidir. Bu durum Iram giyim modasnda kemerin yerini her zaman koruduunu gstermektedir. Nitekim gnmze kadar gelebilmi birok Urartu betimlemesinde, tun kemerlerin elbiseyi tamamlayan bir unsur olarak karsmza kt grlr. Urartu Sanat'nda kullanm asndan iki t r kemer olmaldr. Bunlardan ilki ve youn kullanm bulmu olan lxjle balanan kemerlerdir. Genellikle 1.0-1.4 metre uzunluunda olan bu kemerler, elbisenin veya baz durumlarda mantonun zerine balanmtr. Dier tr kemerler ise genellikle

121

sol omuzdan sa kakaya doru apraz olarak uzanan, omuzda kuanlan kemerlerdir. Bu tr kemerlerin uzunluklarna ait en nemli kant. Cavusiepe'de bir asker tarafndan kullanld kesin olan 1.53 metre uzunluundaki rnektir. avutepe rnei uzun kemerlerin at koumu olarak deil, fakat insanlar tarafndan kullanldnn nemli kantdr. Kullanm sekli ne olursa olsun genellikle tm kemerlerin arka yzleri deri ile kaplanmtr. Deri, kemerin uzun ve yan kenarlar boyunca alm delikler ile kemere tutturulmutur. Kemerlerin iki ksa kenarnda yeralan ve perin ile kemere tutturulan halkalar, kemerin olaslkla bir kaytan ile bele balanmasn salamtr, baz durumlarda kemerin iki ucunu birletirmek iin bir kemer tokas da kullanlmtr. Kemer tokalar genellikle kanatlarn iki yana am kartal betimlemesi eklindedir. Dkm veya levha metalden retilen kemer tokalar zerinde baz durumlarda eitli hayvan motifleri veya bu hayvanlar arasndaki mcadele betimlenmi! ir. Tm Urartu kemerlerinin zerleri eitli sava arabalar, svariler veya yayalar, avlanan insanlar, hayvanlar, geometrik motifler veya bitki motifleri ile bezenmitir (Kesim 72). zerinde betimleme olmayan kemer yoktur. Betimlemeler genelde iki farkl teknikte yaplmtr. Yaygn olan bezeme teknii arkadan vurma yntemidir. Daha az kullanlan nden izme yntemi birok durumda tek basma veya arkadan vurma teknii ile bi rl i kt e uygulanmtr. Arkadan vurma ynteminde de kemer zerine belimlenmek istenen motifler, nce sivri bir madeni kalemle izilmi olmaldr. eitli motiflerin konturlar ve gerekli detaylar bu ekilde yaplmtr. Urartu tun kemerleri zerinde betimlenen sahneler veya motifler olduka zengin bir reper-tuvar gstermesine karn, kronolojik adan kesin gruplar oluturmazlar. Sadece kemerler zerinde deil fakat dier bezemeli Urartu eserleri zerinde de bezeme esi olarak ok yaygn kullanlan aslan, boa ve kanatl fantastik yaratklar gibi motifler, olaslkla uzun yllar sren tutucu bir krali modann etkisinde veya zorlamasnda, kralln tm zamanlan boyunca ok byk bir stilistik farkllamaya uramadan kullanlmlardr. Bu nedenle tarihleme denemeleri yaplrken bu motiflerin katklar dk dzeyde kalmaktadr. Motiflerin oluturduu sahneler, sahnelerin a n l a t m dzeni ve motiflerin kemer zerindeki konumlar kronolojik bir tasnif iin bavurulmas daha yararl olan unsurlardr. Bu kriterler dikkate alnarak yaplacak bir tasnifte, en erkene tarihlenen kemerlerin zerindeki bezemenin srekli anlatm ieren sahnelerden olutuunu gzlemek mmkndr. Bu tr kemerlerde kemerin tm yzeyini oluturan betimleme alan, birbirine paralel i k i sra kabartma izgi ile drt veya eride ayrlmtr. Sahneler bu eritler zerinde resmedilmitir. Belli b i r hareket ieren sahneler genellikle geil halindeki svariler, sava arabalar, ellerinde eitli silahlar tayan yaya askerler, kutsal aalarn iki yannda tapnan kanatl fantastik yaratklar veya insanlardan olumaktadr. Hareket kemerin tam ortasndan, belirli bir mekan ile balantl olmakszn ve nerede balayp nerede bittii belirtilmeksizin balayarak iki dar kenara doru devan etmekledir. Sahnelerin zemini kemeri eritlere ayran kabartma izgilerdir. Bu zemin szkonusu kemerler zerindeki tek mekansal kavramdr. Srekli anlatm tarznda resmedilen kemerler zerinde duraan motiflere rastlamak ok zordur. Bezeme bantlar arasnda sava arabalan ile yaplan boa veya a s l a n av sahnelerinin yenildii kemerlerde bu gruba girmelidir. Ancak bu rneklerde av sahneleri arasnda veralan ve sahnenin hareketliliini durduran veya sekteye uratan eitli motifler vardr. Ko/et. palmet veya eitli geometrik veya bitki motifleri srekli anlatm sekteye uratr. Kemerin bantlara ayrlarak bezeme alanlarnn oluturulduu ve bu alanlar iinde kemer tokasna doru hareket eden asker veya sava a r a b a l a r n n betimlendii kemerlerden hi birisi bir yazt ile donatlnamtr. Bu nedenle bu slubun ne zaman balad ve ne zamana kadar devam e t t i i ni kesin hatlaryla ortaya koymak bir hayli gtr. Ancak benzer motiflerin yer ald ve zerlerinde I. Argisti veya II. Sarduri'ye ait ithaf yaztlar olan dier eserler yardm ile bu grubun M.. 8. yzyln baslarndan itibaren kullanld nerilebilir. Hareketlerin rozetler veya geometrik motifler ile blnd av sahneli kemerlerin ise. nceki gmptan belki biraz daha ge olmas gerekmektedir. Urartu tun kemerlerinde nemli bir baka grubu alt alta yerletirilmi aslan, boa, da keisi veya fantastik yaratklar ile yer deitirerek betimlenmi rozetler, kutsal aalar, iek motifleri. palmet motifleri veya kanatl gne kurslar ieren kemerler oluturur. Bu gruba giren kemerlerin bir ksm ift izgi ile veya drt seride ayrlm bir, blmnde ise bezeme alan tm kemer yzeyi olarak kullanlmtr. Baz durumlarda kemerin iki ucunda tek veya ift izgi, nokta veya sarmal o-

122

tifleri veya bunlarn bir kann birlemesi ile yaplm dikdrtgen bir alan iinde aslan veya boalar, kutsal aa ya da kutsal hayvan zerinde ayakta duran tanr motifleri belimlenmistir. Bir ka rnekte panolar iinde aslan av sahnesinin betimlendii de bilinmekledir. Kemerler zerinde yeralan motifler, stilistik adan gebe kavimler sanatn artrr. Bu kemerler iin nerilebilecek tarih, Urartu sanat zerinde gebe sanat etkilerinin balad M.. 8. yzyln ikinci yars ve 7. yzyln balan olabilir. Kemer bezeme alannn eitli bitki motifleri, rozetler, tomurcuk w sarmallar veya birbirine nokta gruplar ya da palmet motifleri ile balanm S-sekilli dallar ile blnd kemerler bir baka -.emer grubuna aittir. Bu ekilde blnen alanlar iine kutsal hayvan zerinde ayakta duran tanrlar, eitli hayvan motifleri, fantastik yaratklar, palmet veya rozetler ve kutsal aalar yerletirilmitir. Kemerin iki ucunda yeralan dikdrtgen bir pano iinde ise bu motiflerden biri veya birka yer alabi-r. Baz kemerlerin tm yzeyinin birbirini takip eden ve alt alta yerletirilmi aslan. boa. kanatl at veya aslanlar, akrep veya y l a n kuyruklu aslanlar, kanatl veya kanatsz fantastik yaratklar ve-ya avclar ile tamamen dolu olduu gzlenmitir. Bu tr kemerlerde kemer yzeyi hi bir ekilde panolara ayrlmamtr. Motifler biraz da skc olarak defalarca tekrarlanmtr. Kemerler zerinde yeralan bir ok motif. Kelermes veya Zivviye'cle bulunan gebe sanat rneklerine ok benzemektedir. Son iki gruba giren kemerler zerindeki motiflerin daha az i t i na l bir isilik ile retildikleri ve arkadan vurma ynteminin yannda, nden izme tekniinin daha ar bast gzlenebilir. Kesin olmamakla birlikte bu tr kemerlerin M.. 8. yzyln sonlarndan itibaren Urartu'da retildiklerini nermek mmkndr. Sekizinci yzyln ortalarndan beri retilen bir baka grup kemer, bezeme a s n lan dier trlerden bir hayli farkldr. Bu rnekler zerinde sadece nokta, tomurcuk motifi, sarmal ve- a ziz zag dizileri yer alr. Bir iki rnekte karmza kan ithaf yaztlar tarihleme asndan nemlidir. Yukarda sz edilen gruplara ait tm kemerler farkl grnse de bezemelerin konusu acndan ortak bir zellie sahiptir. Bu rneklerde, belki ilk grup hari, anlatlan bir olay veya ilenilen ^ir konu yoktur. Ama kemer yzeyini gnn sevilen moda motifleri veya kutsanan tanr motifleri ile -slemektir. Kemer zerindeki eitli tanr veya kutsal hayvan motiflerinin, kemeri kuanan kiiyi ktlklerden korumu olduuna inanmak da mmkndr. Ama bu bile olsa, motifler birbirleri ile ili dilendirilmeden tek balarna ve duraan bir ekilde resmedilmilerdir. Narrativizim en dk seviye . dir. Bu durum Urartu betimleme sanatnn nemli bir zelliidir ve gney komularnn sanat ile k bir farkllk gsterir. Ancak bir grup Urartu kemeri, yukarda belirttiimiz zellikler ile tamamen ters dmektedir. Genilikleri nceki tm gruplardan daha dar olan kemerler zerinde dini meler, bu merasimler iin ziyafet sofrasnn hazrlanmas veya baz kiilere sunulan ziyafet olaylar gibi daha nceki gruplar zerindeki betimlemelerde grmeye pek almadmz konular anlatlmaktadr. Anlatm narrativ slup ilkelerine uygun olarak bir mekandan veya alandan balamakta ve hare-itli konu ve kiilerle devam etmektedir. Bu tre giren bir ok kemer zerinde var olan kale betimlemeleri, olayn yerald mekan hakknda da bilgi vermektedir. Kemerler zerinde boa, aslan, kanatl hayvanlar ve tomurcuk dizileri gibi geleneksellemi Urartu motiflerinin yannda, daha ilkel -::bi grlen, ama ncekilerden ok daha hareketli ve ikonografik olarak ok daha zengin figrler vardr. Bu kemerler byk olaslkla krali aileye, yneticilere veya zengin kesime ait olmayan kiilerin --enii ve kulland kemerlerdir. Olaslkla Urartu kalelerinin etrafnda yaayan halkn dinsel ve belki de gnlk uralarn betimleyen bu kemerler, motiflerinin ilenii asndan da farkllk gsterir. Motifler daha ok ada Kafkasya kemerlerinde gzlenen nden izme ve noktalama yntemi ile yapdmtr. Bu tr kemerlerin daha nceki gruplar gibi retildikleri kesin bir zaman dilimi olmamaldr. Kralln hemen her dneminde farkl gruplara ait bir veya birka grup kemer retilmitir. Urartu ss-. e sanatnda gzlenen stilistik gelenekselleme ayn tarzdaki bir ok motifin farkl zamanlarda yaplmasn salamtr. Olaslkla merkezi bir sanat ekolunun aristokratlar arasnda deiiklie uratl-makszn benimsenmesi ve bunun uzun yllar uygulanmas. Urartu ssleme sanat repertuvannn da yeterince gelimemesine neden olmutur. Ancak krali ekollerden ok kendi geleneklerine bal olarak kemer veya dier eyalar reten halk bu eserlerde farkl fakat kendisinin olan baz eleri kullanabilmitir. 123

Dalarla evrili kk tarm arazilerine bir baka rnek Van'n 60 kilometre kuzeydousundaki Muradiye Ovasfdr. Ovann ortasndan geen ve zerinde bir elale olan Bendimahi ay, ovann balca su kaynadr. Krzt'ten Deliay ve Ernis zerinden giden bir yol bu ovay ve Van Ova-s'n Erci Ovas'na ve buradan daha kuzeyde yer alan Patnos Ovas'na balar. Erci Ovas blgenin en verimli tarm alanlarn ierir. Zilan Deresi ve dier birok kk akarsu bu verimliliin temel kaynadr. Blge eitli yollar ile L'rartu'nun kuzey ve kuzeydou topraklar ile i li ki iindedir. Dou Anadolu'nun sergiledii corafi koullar, ok snrl tarmsal faaliyetlere, kk ve genellikle byk ba hayvan yetitirmee olanak salamaktadr. Bu durum Urartu'nun yaad yllar iin de pek farkl olmamtr. Yksek dalarn tarm alanlarn birbirinden kopartmas, bu alanlar arasnda balantnn ok snrl oluu veya hayvan beslemek iin yksek yaylalara kmak zorunda kalnmas, bir baka tanmla Urartu halklarnn iinde yaadklar bu olumsuz corafi koullar, bir eliki gibi grnse de, onlarn varlklarnn temel dayana olmutur. Sulanabilcn arazilerin ok snrl oluu, Urartu ynetimini yapay sulama sistemleri yaratmaa zorlam ve zelikle Van Gl ve evresinde, Yakndou'nun en gelimi sulama yntemlerinin uygulanmas salanmtr. Bu blgelerde yaplan yapay gller, sulama barajlar ve bu barajlardan veya kemiz gibi eitli kaynaklardan temin edilen sular, yapay kanallar ile sulanmas gerekli ovalara tanabilmilerdir. Bylece doann sunduu olumsuzluklar bir lde ortadan kaldrlm ve Urartu ekonomisi iin yaamsal olan tarmsal faaliyet ler yrtlebilmiti!-. Tarm alanlarnn birbirinden kopuk ve etraf dalar ile evrili alanlarda yer almas her bir alann bamsz bir ekonomi gelitirmesinde yardmc olmutur. Ovay koruyan kale veya kalelerin bir ksmnn dman eline gemesi, genel Urartu ekonomisi zerinde pek fazla etkili olmam, dman eline gemeyen veya dmann saldrmad alanlarda tarmsal ve hayvansal faaliyetler devam edebilmi ve Urartu'nun genel ekonomik yapsnn srdrlebilmesini salamtr. Krallk topraklarnn ok farkl yerlerinde ve ok farkl byklkteki bu alanlarn tmnn dmann eline gemesi mmkn olmadndan, Urartu istiladan hemen sonra kendini toplayabilmi ve istilann yaralarn ksa sre iinde sarabilmitir. Bu tarmsal ceplerde ina edilen kaleler, lke tarmsal retiminin farkl noktalarda depolanabilmesini ve sonuta tmnn bir dman saldrs ile yama edilmesini nlemi olmaldr. Urartu nfusunun tmnn tarm ile uramad kesindir. Hayvanclk lke ekonomisinde ok nemli bir paya sahip olmaldr. Bu durumu tanrlara sunulan kurban listelerinde belirtilen kurbanlk hayvan saylarndan anlamak da mmkndr. Halk topluluklarnn bir blm yar gebe olarak yaamlarn srdrm olmaldr. Bugn bile hala varln srdren yazlak ve klaklardaki dnml yaam Urartu iin de var olmaldr. Alak ovalarda k aylarn geiren hayvan otlatclar iin bir dman tehlikesi sz konusu deildir. Askeri seferlerin sadece yaz aylarnda, geit ve yollarn karla kapl olmad bir mevsimde yaplabilmi olmas Urartu hayvanclk ekonomisinin sigortas olmaldr. Sefer mevsimi iinde hayvan srlerinin byk blm Asur ordusunun ulaamayaca yksek yaylalardaki meralara ekilmi olmaldr. Bylece yar gebe yasamn gerekli kld yaam tarz gereklemi ve daha da nemlisi zengin hayvan srleri Asur ordusunun yama hareketinden byk lde kurtulabilmitir. Baz Asur betimlemelerinde eitli hayvanlarn ganimet olarak alnmasnn gsterilmesine karn. Asur yaztlarnda Urartu topraklarndan ok miktarda hayvann ganimet olarak lndna ait fazla bilgi yoktur. Halbuki Urartu yaztlar sefer dzenlenen lkelerden ele geirilen ve Urartu'ya gtrlen binlerce kk ve byk ba hayvandan sz etmektedir. Belki de bu eksiklii kapatmak iindir ki; baz Asur kabartmalar zerinde ve yaztlarnda aalar yakarak doal evreye verilmek istenen zarar zellikle vurgulanmtr.

"

KAZANLARUrartu metal iilii iinde ok nemli bir yeri tun veya bakrdan yaplm byk boytk kazanlar alr. Az kenarlarnda ka/an ssleyen boa. siren w griffon gibi eklentileri olanlara "eklen-tili kazanlar" ad verilir. Eklentili kazanlarn kkeni, retim blgeleri veya yayl alanlar uzun sren ve gnmzde de devam eden bilimsel tartmalara neden olmutur. Benzer eklentili kazanlarn talya gibi Anadolu dndaki baz lkelerde ele gemesi. Urartu denizar ticare ti ni n sonucu olarak benimsenmi ve b t i c a r e t i n boyutlar konusunda da tartmalar balatmtr. Byk boyutlu tun veya bakrdan yaplm Urartu kazanlarnn varl ile ilgili ana kaynak vardr. Bunlardan ilki Urartu veya Asur retimi olan eitli eserler zerindeki kazan betimlemeleridir. Bir dier grup veri, zellikle Asur yazl kaynaklarnda gecen ve Asurlular tarafndan ele geirilen kazanlar ile ilgili yazl belgelerdir. nc veri topluluu ise. Urartu egemenlik sahas iinde veya Urartu snrlar dnda kazlar ile ele geen kazan veya kazan eklentileridir. Baz Urartu tun kemerleri zerinde resmedilen eitli amal merasimler srasnda byk boyutlu kazan veya kaplarn kullanldklar bilinmektedir. Asur kral II. Sargon'un Musasir kentinin yamasn resimleyen Korsabad kabartmas zerinde de Haldi tapnann nnde iki adet byk boyutlu kazan resmedilmitir. Bu rnek kazanlarn Urartu tapnaklarnn nnde dini bir ama iin de kullanldnn nemli bir kantdr. Nitekim Varto yaknlarndaki Kayaldere'dc ortaya kartlan tapnak avlusunda ve tapnan giri kapsnn hemen karsnda c ayakl bir kazann varolduu kantlanmtr. Kazanlarn depolama amac dnda dini merasimlerde de kullanldna ait bir veri, Erzincan yaknlarnda kazlan Altntepe'de ele gemitir. Altntepe'de bulanan ve 300 litre kapasiteli ayakl ve drt boa bas eklentili kazan burada yer alan mezarlar ile ilgilidir. Tl. Sargon'un kaytlar Musasir'dc ele geirilen ganimet arasnda 'etraftan yabani kz. aslan ve ejder bas ile sslenen 12gm kazandan"bahsetmektedir. Burada tanmlanan phesiz eklentili gm kazanlardr. Ayrca yzlerce kk ve byk tun kazanlarn ganimet listesine getii bilinmektedir. Byk boyutlu kazanlarn tapnaklardaki kullanm amac ile ilgili en a k l a y c bilgileri yine II. Sargon'un sekizinci sefer kaytlarnda bulmak mmkndr. Sargon tapnakta yama ettii gan i m e t i n listesinde "tun kapakln ile birlikle ii 50 lek su alabilen byk bir kazandan re Urartu kralna ait olan. I laleli nin nnde kurban sunmak iin kullanlan re ii kurban trenine (t arap ile dolu olan 80 litre kapasiteli byk kapakl kazandan" sz etmektedir. Bu tanmlardan anlalmakt a d r ki kazanlar dini merasimlerin bir aamasnda gerekletirilen sv kurban ile (libasyon) ilgilidir. Tuntan ve pimi topraktan yaplm byk boyutlu kaplarn eitli yaplar iinde libasyon amal olarak kullanldklar Ayans Kalesi kazlarnda ortaya karlmtr. Ayans Kalesinde "payeli salonda'' bulunan tahrip olmu tun kazann, hemen yannda yeralan kire ta libasyon suna ve kanallar ile dini bir ilevi yerine getirdii kesindir. Urartu egemenlik sahas iinde yrtlen baz kazlar. Asur yazl kaynaklarnda anlatlan veya Asur ve Urartu betimlemelerinde gsterilen byk boyutlu kazanlarn gn na kmasn salamtr. Karmir-Blu'da bulunan l.o8 metre apndaki ve 700 litre kapasiteli iki tun kazan ve Altntepe'de antsal mezarn giriinde ortaya kan 300 litre kapasiteli, boa eklentili tun kazan uzun yllardan beri bilinen rneklerdir. Son yllarda yrtlen Ayans Kalesi kazlar, biri 'payeli salonda" dieri ise kalenin batsndaki "depo mekanlarnda'" olmak zere iki tun kazann ortaya kmasn salamtr. "Payeli salonda' 4 \o.lu payenin yannda bulunan, az kenar demir ubuk ile glendirilmi tahrip olmu tun kapan bu kazana a i t olmas gereklidir. Tun levhalardan yaplan kazanlarn doal nedenler ile t a h r i p olma anslar ok fazladr. Az kenarlar demir ubuklar ile glendirilmi olsa da yerleme yerlerinde kullanlan birok Urartu tun veya bakr kazannn tahribat nedeniyle bize ulamad kesindir. Altntepe rneinde olduu gibi baz tun kazanlarn az kenarlar eitli hayvan balar ile sslenmitir. Boa. siren, aslan veya grifon bas olarak ekillendirilen bu ilaveler "kazan eklentileri" olarak adlandrlmtr. Kazan eklentileri iinde en yaygn kullanlan boa ve siren eklentileridir. Griffon eklentileri ise daha ok Ktrurya ve Yunanistan'da ele gemitir. Altntepe'de bulunan kazann az kenarnda dkm yntemi ile yaplm. T-biimli bir plaka zerine yerletirilmi olan drt boa ek12+

lentS, drt adet perin ile kazann az kenarnn altna tutturulmutur. Boa baslar boynuzludur. Yuvarlak gzler, kalar ve az-burm yresi plastik olarak ilenmi, aln dikdrtgen olarak biimlendirilmitir. Aln zerindeki saclar sarmallar ile biter Toprakkale'de ele geen iki boa eklentisi genel hatlar ile Altntcpe rneine benzemesine karsn kaslar, gzler ve salarelak detaylar izgiler ile belirtilmitir. Urartu snrlar iinde bulunan dier boa eklentileri Urmiye Glnn gneybat kysndaki Gui Kynde ve ayn yredeki Karmir-blur kazlarnda ele gemitir. Her iki grup eklentide de aln yine alageldii gibi dikdrtgen olarak biimlendirilmi, detaylar nemli lde stilize edilerek verilmitir. I ram snrlar dnda bulunan boa eklentilerinin says pek fazla deildir. Bu buluntularn en nemlisi M..725-700 yllarna tarihlenen Gordion'daki Byk Tmls'te bulunan bir kazann zerindedir. Boa baslarnn zerinde olaslkla kazann tanmas iin kullanlm bir halka delii vardr. Aln Urartu'da bulunan rneklerin aksine gen olarak biimlendirilmitir. Gordion rneinin bir Uratu retimi olup olmad hala tartmaldr. ok sayda boa eklentisi Iram snrlarndan bir hayli uzakta, Yunanistan'da gn na karlmtr. Yunanistan rnekleri genellikle bir halka deliine, ksa boynuzlara ve yuvarlak alna sahiptir. Baz bilim adamlar Gordion'da ve baz bat merkezlerinde bulunan boa eklentilerinin L'rartu retimi olduunu ve bu yerleme yerlerine Iram ile bat dnyas arasnda varolan ticaret yoluyla gittiini savunmaktadrlar. Bir grup bilim adam ise Gordion ve Yunanistan'da ele geen kazanlarn ve boa eklentilerinin yerel retimler olduunu, ancak boa ek-lentisi fikrinin dou kkenli olduunu nermilerdir. Madeni veya pimi toprak byk boyutlu kapm az kenarlarna boa balarnn yerletirilme gelenei Anadolu'da M. 2. binyln balarndan itibaren kullanlmtr. ayak zerinde duran byk kazanlarn Anadolu'daki erken rnekleri de Kalle Karum'un II. katna kadar geri gitmekledir. Burada bulunan bir mhr basks zerinde ayakl bir kazan betimlenmitir. Kaplarn az kenarlarn ssleyen benzer boa veya kus baslar lk Tun a'n son evresinde Kbrs'ta da grlebilmekledir. Urartu retimi olan boa eklentileri ve eklentili kazanlarn, bir Urartu buluu olup olmad tartmaldr. Bilinen en erken tarihli Urartu eklentili kazan sekizinci yzvln sonuna tarihlenebilmek-tedir. Kayaldere kazannn eklentilere sahip olduu bilinmemekledir. Tapnan avlusunda ayak zerinde durduu nerilen bu kazann eklentili olmas durumunda bile tarihi M. S. yzyln ortala-nndan geriye gidemez. Hlimizdeki rneklerden daha erkene tarihlenen eklentili kazanlarn gn na kartlamamas durumunda bu gelenein ITatu'ya baka bir kltr blgesinden, olaslkla da Kuzey Suriye'den geldii fikri deerini yitirmeyecektir. Kumahalhi lkesi kral Kutapili gibi baz Kuzey Suriye Kent Devletleri krallarnn, l ram'ya hara olarak 1.535 kazan verdii hatrlanmaldr. Bu noktada Musasir tapnann nnde yeralan iki adet c ayakl kazann t a r i h i ve kime ait olduu nem tamaktadr. Bu kabartma Musasir'in yama edildii M.. 714 ylna tarihlenmektedir. Ancak tapnak ve tapnaktan alnan eyalar daha nceki bir tarihte de yaplm olabilir. Hatta tapnan bir Urartu tapna olmad, kentin spuini taralndan ele geirilmesinden sonra Musasir Tanrs Babartu'dan alnarak, Urartu Tanrs Hakliye i t h a f edildii bilinmekledir. Olaslkla tapnak nndeki kazanlar .pu ni'nin fethinden nce de vard. Musasir, Kuzey Suriye ve Asur dahil tm komu lkeler halklar tarafndan sayg gren bir dini merkezdi. Bu nedenle Musasir ganimet listesinde sz edilen birok mal bu kent yneticileri ve halklar taralndan tapnaa armaan olarak sunulmutu. Yama listesindeki Tabal, Urartu, Kirhi, Asur ve "adlarn yazmann kolay olmad"lkeler bu armaanlarn geldii lkelerdir. Musasir kentinin ve tapnann ele geirilii ile Urartu'ya gelen baz kltrel eler olabilir. Eklentili veya eklemiiz kazanlarn tapnaklarn nnde ver almas bu elerden biri midir bilinmemektedir. Tanr H a k l i n i n Uram'ya Musasir'den geldii dorultusunda yaplan baz nerilerin var olduu da unutulmamaldr. Bu sorularn yantlar kazlardan kacak yeni yazl ve arkeolojik belgeler le verilebilecektir. Urartu Sanatnda yaygn olarak kullanlan eklentilerden dieri sirenlerdir. Sirenler insan vcutlu, kadn veya erkek bal, kanatl ve ku kuyruklu fantastik yaratklardr (izim 26-28). Kazanlarn az kenarna monte edilen sirenlerin bir ou kazan tamak a m a c y l a yaplm halkalara sahiptirler. Siren eklentili kazanlar Anadolu'da, bir ou Toprakkale'de olmak zere. Urartu egemenlik sradan iinde ve Gordion'da; Yunanistan'da Olimpiya. Delfi. Ptoon. Delos, Kodo ve Atina'da: talya'da

125

ise Praeneste ve Yetulonia'da ele gemitir. Siren eklenti ve eklentili kazanlarnn Yunanistan'a ve talya'da F.trurya mezarlarna kadar geni bir corafi alan iinde ele gemi olmas. Yakndou'nun ok nemli bir maden ileme merkezi durumunda olan Urartu lkesi ile bat dnyas arasnda varolan ticaretin sonucu olarak benimsenmitir. Sz konusu ticaretin Urartu Krallfnn farkl dnemlerinde Al-Mina ve Tarsus gibi Dou Akdeniz veya Trabzon gibi Dou Karadeniz limanlarndan veya Gordion zerinden giden karayolu ile gerekletii bilinmektedir. Siren eklentilerinin sahip olduu stilis ti k zelliklerin, Kuzey Suriye plastik sanat ile olan benzerlikleri, sirenlerin kkeni ve kayna ile ilgili olarak Kuzey Suriye'nin de nerilmesine neden olmutur. Baz bilim adamlar Gordion'da bulunan sirenlerin bu lkede retildiklerini, batda bulunan dier sirenlerin ise Kuzey Suriye mal olduklarn nerirler. Bu rnekler ile Toprakkale'de bulunan Urartu eklentileri arasnda varolan baz stilistik farkllklar ve Kargam. Zincirli gibi Kuzey Suriye Kent Devletleri plastik eserlerindeki benzerlikler yuka ndaki fikri desteklemektedir. Ancak Kuzey Suriye kazlannda hi bir siren eklentisinin ele gememi olmas gereini de unutmamak gereklidir. Birok siren eklentisi zerinde gzlenen Urartu stilistik zelliklerinin kayna, olaslkla Urartu ve baz Kuzey Suriye Kent Devletleri arasnda kurulan t i c a r i ibirlii ve bunun sonucu olarak oluan ortak retim atlyelerinden kaynaklanabilir. Siren eklentiler i ni n ve siren eklentili kazanlarn kkeni neresi olursa olsun. Urartu metal ustalarnn ve bat ile Urartu ve Kuzey Suriye arasnda gerekletirilen ticaretin bu mallarn geni bir alana yaylmasnda ve ok geni bir kullanm alan bulmasndaki pay yadsnamaz. Karmir-Blur'da bulunan bir aslan eklentisi, I r a r t u ' d a boa ve siren eklentilerinin dndaki tek rnektir. zerinde Urartu kral II. Sarduri'ye ait bir yazt bulunan aslan eklentisinin bir kazan ssledii konusunda kesin kant yoktur. Etrurya'da bulunan ve zerinde siren ve gri fon eklentileri ile birlikte aslan eklentilerinin de yenildii kazan. Karmir-Blur rneinin de bir kazan sslediini hatrlatmaktadr. Aslan eklentisinin nemli zellii, zerindeki yazt ile M.. 8. yzyln ortalarna tarihlen-mi olmasdr. Boa veya siren eklentileri de dahil olmak zere bu kadar eskiye giden bir eklenti Urartu kazlarnda henz bulunmamtr. Bu rnek aslnda, bulunan tm eklentilerin tarihinden de eskidir ve Urartu maden sanatnda eklentili kazan geleneinin ncesini gstermesi bakmndan nemlidir.

126

im 26 I L kazanlarn az kenarlarndaki siren eklentileri k Urmiye Gl civarndaki ovalara verilen ad olmaldr. Ancak dokuzuncu yl kaytlarnda da belirttii gibi; kral gneyde ran ilerine kadar ilerlemi ve bunu "Asur Dalarna kadar gittim" cmlesi ile ifade etmitir. Argiti Mana ve Barua lkelerinin sadece her yl yaplacak askeri seferler ile denetim altna alnamayaca bilincindedir. zellikle onbirinci saltanat ylndan itibaren askeri seferlerin annda, yredeki kendine bal halklar ve srekli kalacak askerler iin kentler, kaleler ve s-ilama ikinleri ina etmeye balamtr. Bu duruma en gzel rnek Argitihinili adl bir kentin kuruluu ve bu Kentin su ihtiyac iin Aza nehrinden su getiren kanallarn inasdir.

KUZEYBATI RANDA YEN RGTLENMELERBarua ve Mana lkelerindeki topluluklarn, kuvvetinin zirvesindeki Urartu'ya kars ayaklanabilmeleri iin destek aldklar gler olmaldr. Doal olarak yrenin halklarn L'rartu'ya kar eyleme ynlendiren Asur gcdr. Barua lkesinin bir blmn ve Mana lkesinin tamamn Urartu'ya brakmak zorunda kalan Asur, bu yllarda Urartu'ya dorudan saldrma gcn kendinde bulamam. iv halklarn rgtleyerek ayaklanmalarn salamtr. Blgede her geen gn gl bir siyasi varlk olma yolunda ilerleyen Medlerin de urartu igalini pek dosta karlad sylenemez. Blgeyi- Demir alarla birlikte gelmeye balayan, ancak Asur krallarnn yllklarnda III. Salmanasar'dan sonra ok sk sz edilen Medler bu kaynaklarda genellikle "rak lkelerin Medleri", "dounun gl Med-leri" ve "Bikni Dalarnn snrndaki rak Medler" gibi tanmlarla anlmlardr. Ancak grlmektedir ki: Medler artk Urartu iin '"uzak lkelerin" halklar deildir. Bu tarihten sonra Bat ran lkeleri zerinde gelitirilecek her trl politikada Urartu ve Asur yneticileri, Medleri de dikkate almak durumundadrlar.

ATLI KAVMLER TEHLKESGcn binlik oranla Bat ran topraklar zerinde gelien olaylara ve bu yredeki Urartu varlnn sreklilii iin gerekli uralara veren Argisti. kuzeyde Gke Gol Blgesi'nde tekrar alevlenen olaylara ancak oncnc saltanat ylnela (M.. 4 zaman ayrmtr. Yaztlardan anlald gi-

P

bi; sorunun kayna blgede grlmeye balanan yeni bir gebe kavimdir. I. Argiti F.tiu(ni) lkesine yapt ve bu lkeyi ele geirdiini bir kez daha belirttii seferinin kaytlarnda kiguiu lkesine kadar gittiini yazmaktadr. kiguiu terimi daha sonraki yllarda sadece Urartu iin deil, ancak tm Yakndou iin nemli problemler yaratacak olan skitlerin blgedeki varln belgelemektedir. M. 2. binyn sonunda Gney Rusya bozkrlarnda yaayan bu "atl kavimler" daha da gneye inerek I nrtu'nun egemenlik tesis etmek istedikleri Gke Gl ve civarnda yurt edinmek arzusundadrlar. Arpaay'n kysndaki Kanlca'da bulunan bir baka yaztta da adlar geen kiguiu halklar, ilerki yllarda sk olarak karmza kacaktr. Argiti'nin ondokuzuncu ylndan sonraki faaliyetleri ile ilgili fazla bir bilgimiz yoktur. Kraln bu yldan sonraki yllklar hi bir zaman tamamlanamamtr. Ancak kiguiu lkesine yaplan seferden alt yl sonra, M.. 768'de, Erzurum yresindeki Diauehi lkesinin tekrar ayakland anlalmaktadr. Bu srada Diauehi kral olan Utupurini'ye kar ne tr nlemler alnd ya da Diauehi kralnn sonu hakknda bilgimiz yoktur. Diauehi lkesinden Urartu metinlerinde bir daha sz edilmemesi, bu kralln dorudan Urartu topraklarna katldn ve sorunun btnyle halledildiini gsterir.

ARGT OLU SARDURVan Kalesi'nin kuzey eteklerinde ina edilmi olan bir ak hava tapnann nileri iinde ve Van'n eitli noktalarnda bulunan ivi yazl belgeler, Argiti'den sonra baa geen kraln faaliyetlerini anlatmaktadr. Argiti olu Sarduri (D de bu yaztlarda kendisini aynen babasnn unvanlar ile tantmaktadr: 'Hkmeden Tanr Haldi iin Argiti olu Sarduri bu yazt dikti. Tanr Jhilelinin gc ile Argiti olu Sarduri, gl kral, yce kral, dnyann kral, Biainili lkesinin kral, krallar kral. Tu-pa kentinin bakimi..." Kral Sarduri adna bir yenilik olarak "dnyann kral" unvann eklemitir. Aslnda bu unvanlar almas iin her trl neden vardr. Asur Krall iinde bulunduu zor gnlerden hala kurtulamamtr. Bu nedenle Urartu iin Sarduri'nin ilk yllarnda gneyden gelebilecek ivedi bir tehlike yoktur. Baba Argiti. Erzurum ve Gke Gl evresindeki ayaklanmalar bastrm, Kuzeybat ran'a kaleler ve garnizonlar kurarak bu lkeyi denetim altna almtr. Sarduri iin yaplacak en gzel faaliyetler, avutepe veya Kayahderc gibi yeni kaleler ina etmek, sefer yapacak ve ganimet elde edecek yeni lkeler bulmakt. Uzun yllardan beri Frat Nehri kavsi ilerine ve tesine selerler dzenlenmemi oluu II. Sarduri'yi tekrar "bat" seferlerine kmaya ynlendirmi olmaldr. Saltanatnn birinci ylnda Malatya Krall zerine yapt seferin ganimet listesi "bat "ya ynelmesinin hakl belgesi niteliindedir: "... 10.408 at, 132 katr, 12.321 inek. 9.036 boa. toplam 21.357 byk boynuzlu hayvan, 35.467 kk boynuzlu hayvan, 2.114 sava silah. 1.332yay, 47.970 ok, 1.022.133 lek arpa. 111 akarki arap... 7.079 mina bakr. 336tutsak..." Batya yaplan askeri sefer etrafl ekilde Kmrhan veya zoli yazt olarak bilenen bir kaya kitabesinde anlatlr. u anda Frat nehri zerinde kurulmu olan Karakaya Baraj Gl sular altnda yatmakta olan yazt, Urartu Krallnn en batya diktii yazt olmak unvann da korumaktadr. Yaztta "at nun olu Hilaruda, Melilealheiilerin (Malatya) lkesinin kral. Argiti 1 m olu Sarduri'nin nnde ba edi... Argiti olu Sarduri ilerledi. Sarduri yle der- Frat durgundu.Oradan karya geen hi bir kral yoktu. Ben Tanr Haldi'ye dua ettim.Urartu tanrlar Teieba'ya, ivini'ye dua ettim. stekte bulundum. Taunlar beni dinlediler, bana yol atlar, Tumeiki nnde askerlerimin arasnda karya getim... Savatan dnerken Hi-laruda'nn krali kenti olan asiyi muhasara ettim. Tahkim edilmi bu kenti savaarak aldm... Sarduri yle der: eri girip emrettim; Melitea muhasara edilsin. Hilaruda geldi, nmde ayaklanma kapand ve kendini affettirmek istedi. Merhamet gsterdim. Altn, gm ve eyalar ganimet olarak Urartu ya tadm. Onu vergiye baladm. Hazani, Yaurahi, Tumeiki, Wasini, Maninui, Arui, aul-burarrini. Tae. aueraim taesi ve Meltiani adl dokuz kaleyi o lkeden ayrp kendi topraklanma kattm denmektedir. zoli yaztnn ieriinden anlaldna gre; bu seferin en nemli amac Meli-tealhe (Malatya) lkesinin egemenlik altna alnabilmcsidir. Malatya tmyle Urartu topraklarna katlmasa bile yrenin egemenlii konusunda nemli baarlar elde edilmitir. Urartu kral Sarduri'nin Hi-laruda'nn yalvarlarna bakarak O'nu balamas ve yreden sadece ganimetler alarak ayrlmas Urartu'nun snr blgelerindeki krallklara kar uygulad siyaseti yanstr. Anlald kadaryla Urartu, Melitealhe kentini dorudan idaresi altna almaktan kanmtr. Melitealhe gibi dier baz u blge krallklar Urartu hakimiyetine girmemi, yaplan ikili antlamalarla yenilgiye uratlan krallk ar vergiye balanarak siyasi bamllk altna alnmtr. Sonuta ele geirilen ve Urartu ana yerleim merkezlerinden bir hayli uzakta olan bu blgelerde ok sayda Urartu askeri brakma gibi bir zorunluluk ortadan kalkmtr.

m

Urartu ordusunun Malatya ve civarnda, daha genel anlam ile Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye'deki devletler zerinde kurmaya alt ve byk oranda baarl olduu bu giriimler, Urartu ile Asur'u kanlmaz olarak kar karya getirmitir. ki ordu M.. 753 ylnda Kuzey Suriye'de savaa tutumulardr. Bu sava ile ilgili olarak Asur kaytlarnda hi bir bilgi yokftr. Grlmektedir ki; yenilgi ve baarszlk krali kaytlara hi bir zaman yansmamaktadr. Ancak savan galip taraf Urartu, bu frsat karmam ve galibiyetini Van'da bulunan bir yazt zerinde ebediletirmitir: ...Adadnirari'nin olu Asur kral Assurnirari'yi malup ellim..." Bu kaytlar, Urartu'nun Asur Kralln malup ettiini ifade eden ender yaztlardan biridir. Bu baarlar II. Sarduri'ye yazl kaynaklarda snesin batt deniz" olarak adlandrlan Akdeniz'in ve buradan yaplacak Akdeniz ticaretinin yolunu amtr. Yunanistan ve Etrurya'daki baz mezarlarda ortaya kartlan Urartu eserlerinin buralardaki varlk nedeni. Urartu'nun Dou Akdeniz kylarndaki baz kentleri ihracat liman olarak kullanmasna balanabilir.

ZRVEDE BR KRALLIKBatdan muzaffer olarak dnen II. Sarduri eylemlerini dou lkeleri zerinde younlatrm, Mana ve Babilu lkelerine, bir gnde 23 kaleyi ele geirecek kadar baarl seferler dzenlenmitir. Ayn yl kuzey lkelerinden gelen bir isyan haberi II. Sarduri'yi kuzeye ynlendirir. Etiu(ni) ve Liki lkeleri ve bu lkelerde yer alan kentler yaklp yklarak tahrip edilir. Yredeki baz yerel krallar ar vergi ve haralar karlnda balanr. lgili kaytlarda Etiu(ni) blgesinde ok sayda krallktan ve krali kentten sz edilmektedir. Anlalmaktadr ki: yrede var olan veya blgeye yeni gen kabileler, Urartu egemenliinden honut deillerdir. Bu nedenle Urartu'ya kar bir birlik oluturarak isyan etmilerdir. Sarduri'nin yreden ald hara listesi bu isyanda hi de baarl olmadklarnn kantdr "...3-500 ocuk, binlerce kadn, 4.000 sava...8.525 byk boynuzlu sr, 18.000 kk boynuzlu sr..." Yaztn ilerleyen satrlarnda sefer yaplan lkeden alnan haralarn miktar, eer abartlmam ise, artacak kadar artar. Bu kez II. Sarduri listesini 12.735 erkek ocuk, 46.000 kadn, 12.000 sava, 2.500 at, 23-335 byk boynuzlu hayvan ve 58.100 kk boynuzlu hayvan ile tamamlar. Aktarlan insan saysnn fazlal yredeki isyann da boyutunu ve Sarduri'nin bu isyana nasl hogrsz yaklatn gstermektedir. Ele geen hayvan says ise, yrenin gebelie ve hayvancla dayal ekonomik yaps ile ilgili bilgi verir. II. Sarduri M.. 750 ylndan hemen sonra Dou Karadeniz Dalar civarndaki Kulha (Kol-his) ve M..746 ylndan sonra da tekrar Gneydou Anadolu lkelerinde askeri eylemlere giriir. Gneydou Anadolu'da Kumahalhi kral olan Kutapili'yi malup eden Urartu kral, Gaziantep'in 50 kilometre kuzeydousundaki Halpa ve Uita kentlerini ele geirir. Kumahalhi Asur metinlerindeki Kummuhu ve Klasik a'n Kommagene'si ile ayndr. Yreden elde edilen ganimet son derece zengindir. Kutapilinin Sarduri'ye dedii vergi arasnda 40 mina saf altn, 800 mina gm, 3.000 adet giysi, 2.000 bakr kalkan ve 1.535 bakr kase vardr. Asur krallarnn da uzun yllar altn ve gm gibi kymetli madenleri elde ettikleri Kumahalhi'nin Urartu denetiminde oluu, Asur ekonomisine vurulan nemli bir darbedir. Yrenin elde tutulabilmesi amacyla Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye'deki devletler ile iyi ilikiler kurmay baaran II.Sarduri bu durumunu uzun sre koruyamamtr.

ASUR OTORTESNN YENDEN KURULUUok zor gnler yaayan Asur. Kuzey Suriye'de urad malubiyetler neticesinde yrenin denetimini yitirmesi zerine daha da sarslm olmaldr. Bu baarszln da etkisiyle olacak, uzun yllardan beri eitli taht kavgalar ve i isyanlarla uraan Asur'da kt gnleri sona erdirecek bir kral zorla da olsa Asur tahtn ele geirmitir. M.. 745 ylnda, ordu seferde iken bakent Kalah'ta kan bir isyan bym ve ayn yln Mays aynn banda (Airu'nun 13. gn) Pul adl bir kle III. Tiglat-Pileser krali ad ile Asur'a hkmetmeye balamtr. Yeni kral ile birlikte yaplan idari reformlar -onunda Asur'un karanlk ve zor gnleri geride kalm, yllar ncesinin zlenen askeri gc ve blgedeki tartlmaz otoritesi yeniden kurulmutur. Asur kral III. Tiglat-Pileser. Yakndou'daki varlnn byk oranda Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye topraklarnn geri alnmasna ve bu toprak-

39

krdaki zenginliklerin yeniden Asur'a akmasna bal olduunu anlamtr. Bu amala saltanatnn nc ylnda, M.. 743'de, ordusunu harekete geiren kral, Kuzey Suriye'ye girer. Urartu kral Sar-duri, yrenin Kent Devletleri ile oluturduu koalisyonun banda Asur kraln beklemektedir. Koalisyonda Arpad kral Agusi'nin olu Mati-ilu, Melitealhe (Malatya) kral Sulumeli, Gurgum kral Tartllara, Kumahalhi kral Kutapili, Que kral Urikki, Kargam'l Piiri ve Sam'all (Zincirli) Panammu vardr. Bu koalisyon, Urartu'nun Asur'a kar uygulad politikalarn ulat baarnn ve sz konusu kent devletleri taralndan bu politikann nasl benimsendiinin gerek bir kantdr. ki ordu arasndaki sava, Kumahalhi'nin bir kenti olan Halpa'da (Halfeti) gerekleir. Ak meydan savalarnda usta olan Asur ordusu, II. Sarduri'nin ynettii ortak gc yenilgiye uratr. Bu kez yllklara vg dolu szler yazmak sras Tiglat-Pileser'e attir: "...Saltanatmn nc ylnda UrartUU Sardm bana kar ayakland; (Arpad'h) Muti-ilu, Melid'li Sulumal Gurgum'lu Farbalara, Kummuhu'lu Kutapili glerine srendiler... Tannm Assur'un gcne ve yceliine inanarak onlarla savatm... Byk blmn kltan geirdim. Dalarn uurumlarm re vadilerini onlarn cesetleri ile doldurdum... Sardun cann kurtarmak iin bir gece vakti... lkesinin snr olan Frat zerindeki kpry geerek kat ve bir daha hi grnmedi..." M..743 ylnda Asur'un elde ettii bu baar meyvelerini vermekte gecikmedi. Seferden sonra Akdeniz kylarndaki kentlerden vergi alnabilmesi, Lbnan Dalar ve Amanus Dalar'nn zenginliklerinin tekrar Asur'a akmas bunun nemli kantlardr.

IH. TGLAT-PLESER ve TUPA'NIN MUHASARASITiglat-Pileser'in, Halpa'da Urartu ve yandalarna kar elde ettii basan, Urartu'nun Kuzey Suriye Kent Devletleri zerindeki siyasi etkisini nemli lde azaltmt. Ancak Asur kral III. Tiglat-Pileser, bu galibiyet ile yetinmek niyetinde deildi. Kral, Urartu'ya kendi ana yerleim alanlarnda ok daha ar bir darbe vurmak niyetindedir. Asur yazl kaynaklarndan anlaldna gre Tiglat-Pileser bu frsat M..735 ylnda yakalayarak bu kez Urartu Krallnn bakentine doru sefere kmtr. Asur ordusu Urartu topraklan iinde ald bir ok baardan sonra Urartu'nun bakenti Tupa'ya saldrr ve kenti muhasara altna alr : '...Onu kendi kenti Turupada (lipa) muhasara altna aldm (kapattm) ve (kentin) kapsnn nnde ok sayda askerini kltan geirdim. Krali bir suretimi yaptrarak l'urtpa'nn nne diktim../' Urartu'ya saldran Asur ordular karsnda Urartu krallarnn en gl silah olan zaman bu kez de Urartu bakentinin ele geirilmesini nler. Kentin gl sur duvarlar ve savunma sistemi Tupa'nn, Asur ordularnn eline gemesini engeller. Ancak Tiglat-Pileser Tu-pa civarndaki dier yerlemeleri yerle bir eder. Fakat yaklaan k nedeniyle olmaldr ki; Tupa'nn muhasarasn kaldrr ve Asur'a geri dner. Sarduri'nin III. TiglatPileser karsnda son on ylda ald bu iki nemli yenilgi sadece kiisel olarak Sarduri'yi deil. Yakndou'daki Urartu gcn de sarsm olmaldr. Merkezi otoritenin sarslmasyla baz u boylarndaki lkeler Urartu egemenliinden kopmaya balar. Urartu tahtna yeni bir kraln bu tarihlerde gemesinde de bu yenilginin pay byk olmaldr. Urartu Krall bir kraln saltanat dnemi iinde hem zirveyi yakalam, hem de bu zirveden aaya inmeye balamtr. Yakndou'nun bir ok krallnda olduu gibi bu kaderi yaamak Urartu'da II. Sarduri'ye ksmet olmutur. II. Sarduri'nin taht brakmasnda Tuspa muhasarasnn ve bir anlamda yenilgisinin pay olmu mudur bilinmemektedir. Ancak M.. 735 ylnda Urartu tahtnda yeni bir kraln hkm srmesi 735 yl yenilgisi ile ilgili grlebilir. Biainili lkesinin yeni efendisi ve Tupa kentinin yeni hakimi Sardun olu Rusa'dr (I.Rusa). Rusa. babas veya bykbabas gibi yreye egemen ve gl bir krallk devir almamt. Aksine babas Sarduri'nin Asur kral III. Tiglat-Pileser karsnda ald yenilgiler, Urartu'nun snrlarnda yer alan bir ok blgenin Asur'a yitirilmesine neden olmutur. Asur kral batda elde ettii baarlarn Kuzeybat ran'da da srdrmek ve Llrartu egemenliini bu lkeden btnyle atmak arzusunda idi. Bu amala Mana ve Barua'daki yresel prensler ile eitli ittifaklar yaplmt. Rusa iin ok nemli bir sorun Kimmerler bata olmak zere "atl kavimler" tehlikesi idi. Sadece Urartu iin deil fakat tm Yakndou iin bir felaketin habercileri olan Kimmerlerin faaliyetleri byk tarihi Heredot'un kitabna bile girecek boyutta idi. Btn bunlarn yannda Asur tahtna M.. 721 ylnda gecen yetenekli kral II. Sargon. Rusa iin gerek bir kabustu.

40

Rusa dnemine tarihlenen yaztlarn bir hayli snrl olmas bu kraln saltanat srasnda yaanlan tarihi olaylar tam olarak anlamamz engellemektedir. 1. Rusa'ya ait en nemli yaztlarn banda. Revanduz Ovasndan Unuye Ovasna giden yol zerinde dikilmi olan ift dilli (Urartu-Asur) Topzava steli gelir. Hasara uram yaztta; Sardun olu Rusa'nn Ardini kenti (Asur metninde Musa-sir) kral Urzana'nn, Rusa'ya bavurduu ve Rusa'nn, Urzana'nn ordusu ile ilgili baz dzenlemeler yapt anlatlmaktadr. Bu ibirliinin ansna olacak bir tapnak ina edilmi ve Ardini kenti kral Ur-zana, eyaletin bana ynetici olarak atanmtr. Asur gcnn Kuzeybat ran'daki Mana topraklarnda egemenlii ele geirme giriimlerine bal olarak Uratu buradaki yerel krallar ile Asur'a kar eitli ittifaklar denemektedir. Bu ittifaklar iinde Ardini kral U'rzana kimi zaman Asur yanda olmu ve Rusa'ya kar dmanlk beslemi, kimi zaman ise Urartu'nun yannda yer almak zorunda kalmtr. Bu olay da byle bir siyasetin sonucu olmaldr. Mana topraklarnda nemli bir gce sahip olan ve Asur kaytlarnda "tm Mannea Hin (Mana) kral''olarak belirtilen Aza, Asur'un tarafnda yer almakta, Zikirtu'lu Metatti ve Uisdis'li Bagbartu, Uratu yanls bir siyaset srdrmektedir. Bu olaylar ok deil, bir ka yl sonr