SUVODNIKD. HrkaUVODNIKADR@AJdecembar 2014. Broj 88 Godina XVIIIT. Kupusovi}EKONOMSKE POLITIKA U UPRAVLJANJU VODAMAH. Popovi}ME\UNARODNO PRAVO U FUNKCIJI ZA[TITE IODR@IVOG KORI[TENJA VODNIH RESURSAL. @uni}CRNOMORSKI SLIV U BiH ANALIZA NA TEMELJUFIZI^KIH TEMATSKIH KARATA BiHKORI[TENJE VODAM. Tari}, E. Maslak, E. Sadovi}, B. Stipani}SEIZMI^KA ANALIZA ^ELI^NOG VODENOGREZERVOARA U OD@AKUT. Kupusovi}EKONOMSKE I EKOLO[KE REPERKUSIJE VODNIHAKUMULACIJA I HIDROELEKTRANA NA LOKALNUZAJEDNICUIN MEMORIAMBO@O KNE@EVI] (1941.-2014.)ZATITA VODAA. Velagi}, I. Fejzi}, B. Pa{i}PONOVNA UPOTREBA PROIZVODA I PRIPREMAAKTIVNOSTI PONOVNE UPOTREBEAutor fotografija na kolor stranicama, u ovom broju, je in`. Mirsad Nazifovi} a snimljene su na rijeci Uni u podru~ju Martin Broda"VODA I MI"^asopis Agencije za vodnopodru~je rijeke Save Sarajevoh t t p : / w w w. v o d a . b aIzdava~:Agencija za vodno podru~je rijeke SaveSarajevo, ul. Hamdije ^emerli}a 39aTelefon:++387 33 72 64 58Fax:++387 33 72 64 23E-mail:dilista@voda.baGlavna urednica: Dilista Hrka{, dipl. `urn.Savjet ~asopisa: Sejad Deli}, predsjednik; Slavko Stjepi}, zamjenikpredsjednika; Matija ]urkovi}, ~lan; Vesna Cvjetinovi}, ~lan; Edvin[ari}, ~lan i D`evad [kamo, ~lan.Redakcioni odbor ~asopisa: Dilista Hrka{, dipl. `urnalist, predsjed-nik; ~lanovi: Mirsad Lon~arevi}, dipl. ing. gra|., Haris Ali{ehovi},dipl. in`. gra|., Mirza Sara~, dipl. in`. gra|., dr. sci. Anisa ^i~i} Mo~i} imr. sci. Sanela D`ino, dipl. in`. hemije.Idejno rje{enje korica: DTP STUDIO Studentska {tamparijaSarajevo[tampa: SavArtM, Sarajevo^asopis Voda i mi registrovan je kod Ministarstva obrazovanja, nauke i informisanja Kantona Sarajevo pod rednim brojem: 11-06-40-41/01 od 12. 03. 2001. godine.UvodnikDILISTA HRKA[PO[TOVANI^ITAOCI, o jedna godina ostaje za nama, godina koju emo mi u Bosni i Hercegovini i u iroj regiji uglavnom pamtiti po katastrofalnim, nikad ranije zabiljeenim, majskim i avgu-stovskim poplavama, od ijih se posljedica ne samoda nismo jo oporavili, nego i ne znamo kada emo.Velike je tete voda uinila privredi i poljoprivredi Bo-sne i Hercegovine, komunikacijama i ukupnoj infra-strukturi, ponajvie stanovnitvu, jer je preko 20.000domainstava bilo poplavljeno, a stara i nova klizitasu i dalje vrlo aktivna i predstavljaju stalnu opasnostpo stanovnike pojedinih podruja, posebno u slivu ri-jeke Bosne i njenih pritoka. I vodoprivredni (hidrotehniki) objekti su u tim po-plavama podosta devastirani, naroito nasipi uz ri-jeku Savu, ali i mnogo regulacija na rijekama Bosna,Sprea, Tinja... Finansijskim rjenikom reeno, vodanas je u samo nekoliko dana jednostavno uinila siro-manijim za stotine miliona konvertibilnih maraka. Ovakva situacija je neminovno uslovila brzu reak-ciju nadlenih institucija, a to znai meu prvimaAgencije za vode u Federaciji BiH, gdje su po hitnompostupku izvrene izmjene plana i finansijskog planaza 2014. godinu sa fokusom na urgentnu sanaciju hi-drotehnikih objekata gdje je to bilo neophodno i naienje naplavina u vodotocima i na obalama rijekakoje su u nadlenosti ove Agencije. Obzirom na sve probleme koji su nastali, sasvimje razumljivo da e i u narednoj godini poslovi iz za-konske nadlenosti Agencije biti u najveoj mjeriusmjereni na oblast zatite od voda, ukljuujui i me-udravnu saradnju sa susjednim dravama, jer se uovogodinjim poplavama vie nego u bilo emu dosada potvrdila poznata reenica iz Evropske poveljeo vodi: Voda ne poznaje granice.J Kakva e nam biti naredna, 2015. barem to setie klimatskih uslova, vidjeemo, ali sudei po prvimdanima zime dok zavravamo pripremu ovog broja,snijega tek neto malo ima na okolnim sarajevskimplaninama, a na gradskim ulicama prekomjerno zaga-enog vazduha. Ne bude li opet snijega u januaru, fe-bruaru i martu, ciklus kruenja vode u prirodi mogaobi ponovo donijeti nevolje sa prekomjernim padavi-nama u proljetno-ljetnom periodu. Nadajmo se daipak tako nee biti i da e nam idua godina u sva-kom pogledu biti bolja, uspjenija i radosnija. Stoga, dragi nai saradnici i itatelji, elim iskori-stiti ovu priliku i poeljeti vam iskreno i od srca u2015. godini dobro zdravlje, puno sree i uspjeha, lju-bavi i mira i istih i dobrih voda i da svi zajedno bri-nemo o njima.SRETNO!3VODA I MIBROJ 88Kori{tenje vodaProf. dr. MIRSAD TARI]; EMIR MASLAK, dipl. in`. gra|.;ENIS SADOVI], dipl. in`. gra|.; prof. dr. BRATISLAV STIPANI]SEIZMI^KA ANALIZA^ELI^NOG VODENOGREZERVOARA U OD@AKU STUDIJA SLU^AJA UVOD ahvaljujui svojoj stratekoj vanosti i ulozi u vodosnabdevanju naselja i gradova toranj- ski rezervoari ili vodotornjevi su veoma inte- resantan problem za istraivanje. Njihovaupotreba je jako proirena kod nuklearnih elektrana,u industriji i u vodosnabdevanju naselja pa samim timi njihova visina nije standardna ve varira. Najee seizvode od elika i betona, ali se i za neke manje moeupotrebiti drvo kao osnovni materijal. elini vodotornjevi su izloeni irokom spektru uti-caja. Pre svega je konstrukcijsko oblikovanje jako in-teresantno jer je potrebno zadovoljiti vie kriterijuma(od kriterijuma stabilnosti preko funkcionalnog do eko-nomskog). Generalno gledano donji deo konstrukci-je i nosei deo rezervoara su znatno laki od tereta kojinose pa je, to se stalnog optereenja tie, velika kon-cetracija napona u spoju rezervoar-stub. Velika visinaznai takoe i opasnost od izvijanja. Od promenljivihoptereenja najznaajnije je svakako seizmiko dejstvo.Koncentracija mase ovakvog toranjskog nosaa je univou skladinog dela pa bi dinamiki model savre-no odgovarao optem modelu sistema sa jednim ste-penom slobode. Razlika izmeu statikog i dinamikogoptereenja je detaljnije obraena u (Madhurar, 2013).To znai da su ove konstrukcije jako osetljive na ho-rizontalne sile. U literaturi se moe nai mnotvo ana-liza ovakvih rezervoara sa predlogom priblinih mode-Zla dinamike analize (Kotrasov, 2013), (EC 8, 2006),(Sarokolayi, 2013), (Moslemi, 2011), (Shenton, 1999).Ponaanje vodotornjeva moe biti simulirano na osno-vu SJSS, sistema sa dva stepena slobode ili na bazimetode konanih elemenata (MKE). Zasigurno se moerei da ove metode nisu uvek odgovarajue za opisi-vanje ponaanja i odgovora konstrukcije izloenih zem-ljotresu (Algreane, 2011). Standardne uticaje koji su opisani mogu pratiti i de-gradacijski koji su kod elika jako izraeni i kojima semora posvetiti posebna panja. Ovi tetni uticaji, od ko-jih je najvanija korozija, su obuhvaeni vaeimstandardima i njihova preventiva je pravilno izvoenjekonstrukcije. Jako bitan aspekat je i odnos izmeu pomeranjavode u rezervoaru i pomeranja cele konstrukcije.Ovde bi prema Housner-u, citirano u (Madhura, 2013),trebalo razmatrati tri razliita stanja rezervoara pri dej-stvu zemljotresa i to: prazan; delimino napunjen i kom-pletno napunjen. Rezultati su prema ovom istraivanjuiznenaujui. Moda bi trebalo dodati i aspekt interak-cije konstrukcija-tlo u analize kao to je dato u rado-vima (Haroun, 1992), (Chaduvula, 2013). Horizontalne seizmike sile se mogu prihvatiti spre-govima ili posebno projektovanim zategama, to je slu-aj iz analiziranog objekta, kako bi se velika pomera-nja konstrukcije smanjila i izbegla mogunost loma. Ob-jekat koji je analiziran u ovom zadatku je izveden bezVODA I MI4BROJ 88projektom predvienih zatega, usidrenih u ankerne blo-kove. S toga je cilj uporediti ponaanje modela kon-strukcije sa i bez datih zatega upotrebom programa nabazi MKE. Rezultati u vidu pomeranja vrha konstruk-cije i ukupne smiue sile u cevastom stubu su grafi-ki predstavljeni. Uticaj zemeljotresa je uneen prekoakcelerograma za poznat zapis Lacc North. U tabeli su date vrednosti Ci bezdimenzionalnikoeficijent i Cc koeficijent jedinice s /m1/2. Ukupna horizontalna sila u dnu vodotornja je datakao:(2) Ukupni momenat prevrtanja u dnu vodotornja jedat kao:(3)Prirodni period konvektivnog moda oscilovanja je:(4)SEIZMIKI PRORAUNVODOTORNJEVA Seizmiki proraun vodotornjeva je obraivan do-sta literature, ali je za nas od vanosti vaei Euroco-de 8 (EC8). U toku vibracija tenost vri impulsivni i kon-vektivni hidrodinamiki pritisak na na zidove i osnovurezervoara pored hidrostatikog pritiska. Najjednosta-vniji oblik dinamike analize se moe izvesti koristeikoncept sistema sa jednim stepenom slobode (SJSS),ali i generalizovani SJSS kojim se mogu obuhvatiti po-menuti hidrodinamiki pritisci. U radu (Kotrasov,2013) je data skica sistema sa objanjenjima. Procedura koja je data u EC8 je izloena u nastav-ku saeto. Uvodi se smelost koja je jednaka:NUMERIKA ANALIZA REZULTATA Dispozicija rezervoara sa zategama, koji je pred-met analize u ovom radu, dat je na slici 1. Sa slike sevidi da je ukupna visina oko 46.0 m. Popreni presekstuba je cev debljine 14.0 mm i do 13.0 m visine pro-menljivog poprenog preseka, u osnovi spoljanji pre-nik je 3.50 m, a na visini od 13.0 m je 2.50 m. Do vidi-ne 36.70 m popreni presek je konstantan. Zatim sle-di konus visine 2.93 m iji je spoljanji prenik na vi-oj koti 4.044 m. Za ukruenje plata stuba koritenoje 6 valjanih HE220A profila koji su radijalno raspore-eni i idu celom duinom stuba. U konusnom delu,zbog koncentracije napona, broj ovih ukruenja pove-an je na 18. Konstrukcija glave rezervoara je rotilj-nog tipa i sastoji se od IPE140 profila koncentrino ra-sporeenih, i 18 valjanih HE140A profila, koji su radi-jalno rasporeeni po glavi rezervoara. Glava rezervoa-=H/R(1)gde je R poluprenik rezervoara, a H njegova visina. Iz tabele 1 se oitavaju vrednosti mi impulsivnamasa tenosti, mc - konvektivna masa tenosti, hi - vi-sina rezultante impulsivne komponente pritiska na zid,hc - visina rezultante konvektivne komponente pritiskana zid, hi - visina rezultante impulsivne komponentepritiska na zid i osnovu, hc - visina rezultante konvek-tivne komponente pritiska na zid i osnovu.Tabela 1. Preporuene vrednosti za prvi impulsivni i konvektivni mod od vibracije kao funkcija visina/odnos prema EC8Table 1. Recommended design values for first impulsive and convective modes of vibration as a function of a tank height-to-ratio (h/R) according to EC8VODA I MI5BROJ 88ra je zatvorena prokrom limom debljine 12.0mm. Za-tege su za rezervoar zakaene pri vrhu konusa i sahorizontalom zaklapaju ugao od 600. One su odokruglog elika prenika 32.0 mm. Temelj rezervoaraje krunog oblika prenika 13.0 m, i u ovom razmatra-nju temelj i temljno tlo nisu modelirani. Samostojei rezervoar se od ovoga sa zategamarazlikuje samo po tome to kod samostojeeg nemazatega i po tome to je temelj prenika 19.0 m.delirane kao 3D modeli (slika 1) gde su povrinski en-titeti modelirani SHELL, a linijski FRAME elementima.Slika 1. Dispozicija elinog vodotornja iz (glavni projekat) Figure 1. Disposition of steel water elevated tank according to (glavni projekat) Zapremina rezervoara je V = 500.0 m3, i u modal-noj analizi je tretiran sluaj punog rezervoara sa odgo-varajuom masom. Konstrukcija rezervoara je u pot-punosti izvedena od elika (izuzimajui temelje ar-mirani beton MB30). Tako su zadate mehanike karak-teristike materijala (materijalni model): modul elastinosti rezervoara modul elastinosti zatega Poisson-ov koeficijentE = 2.10x108 kN/m2E = 1.90x108 kN/m2 = 0.30Slika 2. Modeli vodotornja bez zatega gore i sa zategama dolje Figure 2. Models of the liquid storage tenk without ties up and with ties down Proraun kostrukcije izvren je u programuSAP2000 v14.6. Da bi se dobio to bolji uvid na to kakoove konstrukcije reaguju na zadatu pobudu, iste su mo-VODA I MI6BROJ 88 Kao pobuda je koriten akcelerogramski zapis zem-ljotresa Lacc North, koji je prikazan na slici 3 (ovaj za-pis je uzet iz biblioteke koja dolazi uz programski pa-ket (SAP2000 v14.6)). Dinamike karakteristike konstrukcija (prevasho-dno prvi ton) dobijene modalnom analizom koritenesu proraunu odgovora konstrukcije na pobudu u viduakcelerograma. Primenjena je Time History analiza uRijeka Bosna u OdakuSnimio: A. Kavazovi, dipl. in. gra. Slika 3. Lacc North akcelerogramFigure 3. Lacc North accelerogram Modalna analiza je sprovedena za prva tri tona osci-lacija. Masa koja je aplicirana na konstrukciju je od vodei sopstvena teina modelirane konstrukcije. Rezultatiprva tri tona oscilovanja dati su u tabeli 2.Tabela 2. Vrednosti perioda oscilovanja i frekvencija za prva tri tonaTable 2. Period of vibration for the first three modes Slika 4. Dijagram pomeranja tornja u pravcu X ose sa i bez zategaFigure 4. Graphic of water tank displacement in X direction wit and without tiesVODA I MI7BROJ 88linearnom domenu. Rezultati prorauna su dati na sle-deim dijagramima. Kraa perioda sopstvenih vibracija, kao i manja po-meranja vrha konstrukcije rezervoara sa zategama uodnosu na samostojei je neto to je bilo i oekiva-no. Primena savremenih softvera u analizi konstrukci-ja prua nam mogunost da sagledamo celokupan od-govor konstrukcije kroz vreme, sto je za ovakve tipo-ve konstrukcija jako vano. Sa dijagrama 1, kvantitativnom analizom vidi se dasu maksimalna pomeranja samostojeeg rezervoaravea za oko 4.0cm u odnosu na onaj sa zategama. Me-utim u ovom sluaju je mnogo bitnija kvalitativna ana-liza rezultata, odnosno naina na koji konstrukcije rea-guju na zadatu pobudu. Naime, kod rezervoara sa za-tegama, kad je maksimalno pomeranje u pitanju, onosvoju vrednost dostie negde oko 11 sekunde, dok kodsamostoeeg rezervoara ta vrednost je dostignuta oko18 sekunde. Kod prvog rezervoara postoje 1 do 2 pikai onda se konstrukcija polako smiruje, malo zbog sop-stvenog priguenja, a vie zbog zatega koje amortizu-ju pomeranje. Kod drugog rezervoara, vidi se da kon-strukcija dugo osciluje oko maksimalne vrednosti i dajoj treba vie vremena da se umiri. Ovo je nepovoljnosa aspekta zamora materijala, posebno za ovakve ti-pove konstrukcija koje trpe dinamika optereenja, bilood seizmike, bilo od vetra. Do istih zakljuaka dolazi se i analizom presenihsila u ukruenjima koja idu celom visinom rezervoara.Promene transferzalne i normalne sile u toku vreme-na prikazane na dijagramima 2 i 3 su date u elemen-tima neposredno uz slonce i moe se videti da im jeoblik skoro identian.Slika 5. Dijagram transferzalne sile u elementu do oslonca Figure 5. Graphic of water tank base shear forceSlika 6. Dijagram normalne sile u elementu do oslonca Figure 6. Graphic of water tank axial force in baseVODA I MI8BROJ 88ZAKLJUAK Na osnovu analize date u ovom radu, posebno re-zultata iz poslednjeg poglavlja moe se zakljuiti da semodel vodotornja sa zategama znatno bolje ponaausled dejstva seizmikih sila. Pored toga postoji jo raz-loga za opravdanost upotrebe zatega kao to su po-veanje eksploatacionog veka, smanjenje rizika od za-mora materijala (elika). Iako su jednostavne metode(SJSS I GSJSS) primenjive u praksi, treba teiti mode-liranju u monim softverima na bazi MKE u kojima jemogue sprovesti nelinearne metode.LITERATURA[1] Algreane G. et al, Behavior of Elevated Concrete Water Tank Subjected to Artificial Ground Motion, EJGE Vol 16, 2011, pp. 387-405.[2] EN 1998-4: 2006 Eurocode 8. Design of structu- res for earthquake resistance. Part 4: Silos, tanks and pipelines. CEN, Brussels, 2006[3] Chaduvula U., Patel D., Gopalakrishnan N., Fluid- Structure-Soil Interaction Effects on Seismic Be- havior of Elevated Water Tanks, Procedia Engine- ering Vol 51, 2013, pp. 84 91.[4] GLAVNI PROJEKAT, Izrada glavnog projekta vo- dotornja V = 500m3, Cubus d.o.o. Lukavac, 2009[5] Haroun M., Temraz M., Effects of soil-structure in- teraction on seismic response of elevated tanks, Soil Dynamics and Earthquake Engineering Vol 11, 1992, pp. 73-86. [6] Hunt B., Priestley M.J.N., Seismic response of ele- vated water reservoirs, Bulletin of the New Zealand National Society for Earthquake Engineering, Vol. 15, No. 2, 1982, pp 68-76. [7] Kotrasova K., Kormankov E., Leoveanu I. S., Sei- smic analysis of elevated reservoirs, 13th Interna- tional Multidisciplinary Scientific GeoConference SGEM 2013, pp. [8] Madhurar G.V., Madhuri M. N., Comparison bet- ween Static and Dynamic Analysis of Elevated Wa- ter Tank, International Journal of Scientific & En- gineering Research, Volume 4, Issue 6, 2013, pp 2043-2052. [9] Moslemi M., Kianoush M.R., Pogorzelski W., Sei- smic response of liquid-filled elevated tanks, En- gineering Structures Vol. 33, 2011, pp. 20742084.[10] Sarokolayi et al., Seismic Analysis of Elevated Wa- ter Storage Tanks Subjected to Six Correlated Ground Motion Components, Iranica Journal of Energy & Environment 4 - (3) Geo-hazards and Ci- vil Engineering), 2013, pp. 199-207.[11] Shenton H., Hampton F., Seismic response of iso- lated elevated water tanks, Journal of Structural En- gineering, Vol. 125, No. 9, September, 1999, pp.Rijeka Bosna u OdakuSnimio: A. Kavazovi, dipl. in. gra.VODA I MI9BROJ 88Prof. dr. TARIK KUPUSOVI], dipl. in`. gra|.EKONOMSKE I EKOLO[KEREPREKUSIJE VODNIHAKUMULACIJA IHIDROELEKTRANANA LOKALNU ZAJEDNICUUVOD ekst zapoinje ovim slajdom sa zvanine stra- nice amerike Agencije za okoli, jer zorno pokazuje aktuelni ameriki (ili, barem EPA- in) pogled na kljuna pitanja svijeta u nared-nih 15-ak godina. Dakle, svijet e trebati 50% vie ene-rgije, 50% vie hrane i 30% vie vode. Ovih 30% vievode je osrednjeno u vremenu i prostoru, a zbog poz-nate prirodne neravnomjernosti u reimu, vode e tre-bati znatno vie ba onda kada je najmanje dostupna,kao to e se i problemi s poplavama, kada je vode pre-vie, znatno usloiti. Pitanje je stvarno da li Svijet, kaoTcivilizacija, kao to EPA sugerie, zaista ulazi u Olu-ju nad olujama (tj. slijed dogaaja koji dovodi do ka-taklizme)?HIDROENERGETSKI POTENCIJAL UZEMLJAMA JUGOISTONE EVROPE Prema Studiji njemakog Ministarstva okolia, za-tite prirode i nuklearne sigurnosti i Globalnog partne-rstva za vode s kraja prole godine (moe se nai naError! Hyperlink reference not valid. Rountable onWater and Energy Nexus in Transboundary basins inSEE, Sarajevo, November 2013), hidroenergetski po-tencijal i njegova procentualna iskoritenost u zemlja-ma Jugoistone Evrope je sljedea:GWh/godq Rumunijaq Bosna i Hercegovinaq Grkaq Srbijaq Albanijaq Bugarskaq Crna Goraq Hrvatskaq Slovenijaq Maarska35.00024.00020.00019.00015.00015.00015.000 9.000 9.000 8.00048%19%11%53%24%24%36%59%36% 3%VODA I MI10BROJ 88q Slovakaq Makedonijaq Kosovo7.0006.000 80062%18% i10%. Vidi se da, nakon Rumunije, BiH ima najvii hidro-potencijal, koji je iskoriten sa svega 19%. Najvie ne-iskoritenih potencijala je na Drini Gornja, Srednja iDonja, zatim Una, Vrbas, Bosna, Gornji Horizonti Tre-binjice i Neretve te Gornja Cetina, svaki sliv sa svo-jim pritokama, ukljuujui i male hidroelektrane. Dakle,poto e cijene energije dugorono sigurno rasti, a uBiH bi se hidroelektrane mogle graditi, to znai da ese sigurno i graditi, samo je pitanje kada e to inten-zivno poeti i kako? Koje su to ekonomske i okolinereperkusije, posebno socijalne i posebno na lokalnezajednice?tivirati. Meutim, voda koja otekne, ne moe se vie vra-titi s njom je otekla i sva mogua zarada od nje. No-vac su izmislili ljudi ve prve civilizacije; on u priro-di ne postoji, ali ljudsko drutvo, za sada, i sigurno jodugo, funkcionira s novcem kao zajednikom mjeromvrijednosti!OKOLINI I SOCIJALNIUTICAJI HIDROAKUMULACIJA Treba razlikovati uticaje tokom izgradnje i uticajenakon izgradnje hidroakumulacije nastale njenimfunkcionisanjem, te ih veoma paljivo razmotriti u po-stupku izrade studije i procjene uticaja na okoli. To jeve predvieno i uglavnom se provodi po domaoj le-gislativi. Radi se najmanje o:q Plavljenju zemljita;q Preseljavanju ljudi;q Poremeaju kontinuiteta postojeeg akvatinog i-EKONOMSKE REPERKUSIJEIZGRADNJE HIDROAKUMULACIJA Izgradnja svake, pa i relativno male hidroakumu-lacije, uvijek je znaajan zahvat u prostoru, koji ostav-lja odreene posljedice na lokalnu zajednicu. to je aku-mulacija vea, to je uticaj iri i vei. Izgradnjom branei drugih objekata potrebnih za stvaranje vjetakog je-zera, remeti se prirodni reim vodotoka, koji se eli pri-lagoditi nekim ljudskim potrebama. Obino je to po-treba za obezbjeivanjem vode za razna koritenja uperiodima kada je prirodno nema dovoljno, zatim sma-njenje velikih voda kada prijete poplave, te stvaranjekoncentrisanog pada i akumulacije vode, radi proizvo-dnje elektrine energije prema potrebama potroaa.Samo vjetako jezero, ako se uklopi u ambijent kaoto su to prirodna jezera, prua ansu za rekreaciju irazvoj turizma, ribniarstvo i druge ekonomske aktiv-nosti, kao to nekada i sprjeava dotadanje aktivno-sti u istom podruju (npr. poljoprivredu na potopljenomzemljitu, ili rafting). Izgradnja brane i prateih objekata uvijek je velikgraevinski poduhvat, na kome se angaira brojna ra-dna snaga na due vrijeme, obino nekoliko godina.Dominiraju zemljani, betonski i drugi klasini graevin-ski radovi, koji tipino nose oko 70% investicije. Uz kla-sine tehnike, finansijske i ekonomske kriterije, izgra-dnja brana mora biti i drutveno i politiki prihvatljiva.Odluujui faktor u tome je okolina prihvatljivost, uklju-ujui sigurnost. Poto su razvijene zemlje uglavnom izgradile go-tovo sve brane i jezera koje je praktino bilo mogueizgraditi, zemlje u razvoju ne trebaju se pitati graditi iline, nego kako graditi? Kako iskoritavati raspoloivi re-surs - vodu, koji, ako se ne koristi, za ljude gubi sva-ku svoju vrijednost. Tako na primjer, ni zaputeno po-ljoprivredno zemljite ne vrijedi nita, ako vlasnicima(pa ni drutvu) ne donosi nikakvu korist! Ipak, ono vri-jedi samo zato to postoji, jer se opet nekada moe kul- vota du rijeke;q Modificiranju reima teenja, ili ak preusmjerava- nju toka; teq Drugim, specifinim uticajima.VODA I MI11BROJ 88 Inenjeri su dakle suoeni sa inherentnim pitanjemtransformacije prirodnog okruenja u ljudski ambijentivljenja. U neprestanom traganju za bolje uvjete ivo-ta svih ljudi, potreba za koritenjem prirodnih resursa,ukljuujui vode, znai da se prirodni okoli ne moesauvati kompletno neizmijenjen. Ali, velika panja semora posvetiti zatiti prirodnog okolia od svih utica-ja koji se mogu izbjei. Najbolji inenjeri prijanjih ge-neracija u razvijenim zemljama, uzimajui okolineaspekte kao jednu od svojih bitnih odgovornosti,ostavili su mnoge brane i vjetake akumulacije takoharmonizirane s prirodnim ambijentom, da se zamnoge akumulacije danas teko moe i uoiti da nisuprirodna jezera. Lokalne zajednice ive s njima, pa jeza svaku novu akumulaciju obavezno da, prije svih, lo-kalna zajednica ima koristi; ako nema, ne treba ih nigraditi! Meutim, negdje se taj pristup poeo gubiti po-ela je prevladavati pohlepna profitabilnost, vii inte-resi, surovi konzumerizam, sebinost, oholost i nehu-manost dananjeg svijeta. Ipak, sve vie ljudi shvatada svijet sigurno nema budunosti bez razvoja za opublagodat i prenosa humanistikih principa u jasne i oba-vezujue pravne norme. Zato je za brane, odnosno aku-mulacije i sve pratee objekte, ukljuujui plan pogo-na, za svaki uticaj, potrebno jo u studijskoj fazi detalj-no sve istraiti, predvidjeti i provesti odgovarajui mo-nitoring, kako od strane investitora, tako i nezavisni, odkvalificirane ovlatene institucije, to je sve ve obave-zno po EU i domaoj legislativi. Monitoring eventualnih buduih, ili postojeihakumulacija, ukljuuje prikupljanje kvalitativnih i kvan-titativnih podataka, analiziranje i koritenje dobivenihrezultata kao osnove za odluivanje o tipu i vrsti akci-ja, bilo radi koritenja pozitivnih efekata, ili radi ubla-avanja negativnih uticaja. Prema starom aksiomu Nemoe se upravljati neim to se ne moe mjeriti, mo-nitoring hidroakumulacija mora biti robustan, te na pre-cizan, planski i promptan nain objektivno pomoi svimstranama za voenje procesa, poduzimanje ili nalaga-nje odgovarajuih akcija od nadlenih organa, te for-miranje stavova u javnosti. Lokalne zajednice i dono-sioci odluka moraju preuzeti vlasnitvo nad instali-ranim sredstvima monitoringa.ZAKLJUAK Prirodna neravnomjerna prostorna i vremenska ra-spodjela raspoloivosti vodnih resursa, kao i rastuapotreba za energijom, ija e cijena dugorono sigur-no rasti, dovodi do neophodne potrebe za izgradnjomhidroakumulacija u BiH. U situaciji kada je razvijeni svi-jet ve odavno izgradio sve potrebne i mogue hidroa-kumulacije, za zemlje u razvoju nije pitanje da li ili negraditi, nego kako graditi, da bi se postojei, sve vr-jedniji resursi vode mogli optimalno koristiti. Planski, robustan i svima dostupan monitoring uti-caja je kljuni za drutvenu, okolinu i politiku prih-vatljivost velikih zahvata u prostoru, kao to su vode-ne akumulacije.Fotografije u ovom tekstu snimljene na brani i hidroakumulaciji Snjenica kod TeoakaArhiva AVP SavaVODA I MI12BROJ 88Za{tita vodaAZRA VELAGI], M. sc. okoli{nih nauka; INES FEJZI], dipl. ing. gra|.; BELMA PA[I], dipl. pravnikPONOVNA UPOTREBAPROIZVODA I PRIPREMAAKTIVNOSTI PONOVNEUPOTREBE STANJE I PERSPEKTIVE U EVROPI ZAKONI I PROPISI kvirna direktiva o otpadu (2008/98/CE) osi- gurava sveobuhvatan zakonodavni okvir za skupljanje, prijevoz, obnovu i zbrinjavanje ot- pada irom Evrope. U srcu Direktive je aurirana hijerarhija otpada sa-drana u lanu 4.:Oq Prevencija;q Pripremanje za ponovnu upotrebu;q Recikliranje;q Druge vrste obnove ukljuujui obnavljanje ene- Konkretno, direktiva sadri definicije za:q Ponovnu upotrebu: svaki postupak kojim se proiz- vodi ili komponente koji nisu otpad ponovno kori- ste za istu svrhu za koju su namijenjeni;q Pripremanje za ponovnu upotrebu znai operacije provjeravanja, ienja ili popravki, kojima se proizvodi ili komponente proizvoda koji su postali otpad pripremaju tako da se mogu ponovno kori- stiti, bez bilo koje druge prethodne obrade. U cilju jaanja hijerarhije otpada, direktiva uvodipristup proirene odgovornosti proizvoaa (lan 8.),podstiui drave lanice da poduzmu zakonske ili dru-ge mjere, ukljuujui, odnosno prihvatanje vraenihproizvoda i otpada koji ostaje nakon koritenja tih proiz-voda, kao i naknadno upravljanje otpadom i finansijskuodgovornost za takve aktivnosti. Te mjere mogu uklju-ivati obavezu osiguravanja javno dostupnih informa-cija o tome u kojoj mjeri se proizvod moe ponovno ko-ristiti i reciklirati i razvoj, proizvodnju i marketing proiz-voda koji su pogodni za viekratnu uporabu, koji su teh-niki izdrljivi i koji su, nakon to postanu otpad, pogo-dni za pravilan i siguran oporavak i ekoloko odlaganje. Konkretno, s obzirom na Ponovnu upotrebu (lan8.-Ponovna upotreba i recikliranje): Drave lanicee poduzeti mjere, kako je prikladno, za podsticanje ak-tivnosti ponovne upotrebe proizvoda i pripremanja zaponovnu upotrebu, naroito podsticanjem uspostave rgije;q Odlaganje.VODA I MI13BROJ 88i podrke mrea za ponovno koritenje i popravke, ko-ritenje ekonomskih instrumenata, kriterija za nabavku,kvantitativnih ciljeva ili drugih mjera. to se tie pojedinih kategorija otpada, elektrinei elektronike opreme (WEEE), Direktiva 2012/19/UEfokusira se na ponovnu upotrebu. lan 6: Drave lanice e osigurati da se priku-pljanje i transport odvojeno prikupljene WEEE provo-de na nain koji omoguava optimalne uvjete za pripre-manje za ponovnu upotrebu, recikliranje i ograniava-nje opasnih tvari... kako bi se povealo pripremanje zaponovnu upotrebu, drave lanice e podsticati da, pri-je bilo kakvog daljnjeg prijenosa, sheme ili objekti zaprikupljanje osiguraju, gdje je to prikladno, odvajanjena punktovima za prikupljanje WEEE koja se pripremaza ponovnu upotrebu od druge odvojeno prikupljeneWEEE, posebno davanjem pristupa osobama iz centa-ra za ponovnu upotrebu. Ovo pravilo pomae, makar samo za WEEE, da seuspostave normativne baze kao koristan poticaj za rea-lizaciju centara za ponovnu upotrebu i ponovno kori-tenje elektronske opreme.Ostale korisne reference na evropskom nivou su:1. Sedmi akcijski program za zatitu okolia (7. EAP) Odluka br. 1386/2013/UE U Prioritetnom cilju 2: Pretvoriti Uniju u ekonomi-ju uinkovitu u resursima, zelenu i konkurentnu nisko-karbonsku ekonomiju, Program navodi da: Budui da80% svih utjecaja na okoli proizvoda tokom njegovogivotnog vijeka potjeu iz faze projektiranja, politiki okvirUnije treba osigurati da prioritetni proizvodi koji se stav-ljaju na trite Unije budu eko-dizajnirani s ciljem op-timiziranja uinkovitosti resursa i materijala. To bi tre-balo ukljuivati rjeavanje, izmeu ostalog, trajnosti, sa-niranja, ponovne iskoristivosti, reciklae proizvoda, re-cikliranog sadraja i vijeka trajanja proizvoda. Proizvo-di trebaju imati odriv izvor i biti namijenjeni za pono-vnu upotrebu i recikliranje. Ti zahtjevi e biti provedivii provodivi. Napori e se pojaati na nacionalnom i ni-vou EU razini kako bi se uklonile prepreke za eko-ino-vacije, te za otkljuavanje punog potencijala evropskiheko-industrija, ime se stvaraju prednosti za zelene po-slove i rast .2. Dokument Priprema plana upravljanja otpadom metodoloke smjernice (2012) pripremila je Evrop- ska komisija.novnu upotrebu u Evropi sa ekoloke i drutveno-eko-nomske take gledita. Sa ekoloke take gledita, ponovna upotrebaaparata kompenzira potrebu za proizvodnjom novih ure-aja, ime tedi svoju ugraenu energiju, materijale ihemikalije. Osim toga, treba uzeti u obzir da se ivotni vijekproizvoda u posljednjih nekoliko godina kontinuiranosmanjuje, zajedno sa sve veim trokovima popravaka. Prosjeni ivotni vijek osobnog raunala pao je soko 8 godina u 1990. i procjenjuje se da je neto ma-nje od 2 godine u 2010.1 Tako je sve vei udio energetski uinkovitih napra-va koje su odbaene na sabirnim mjestima esto jouvijek funkcionalan. S drutveno-ekonomske take gledita, Ponovnaupotreba je intenzivan rad jer ukljuuje prikupljanje, sor-tiranje, ispitivanje, obnovu i preprodaju to je vano sobzirom da EU doivljava prosjenu stopu nezaposle-nosti od gotovo 11%. Drutvena preduzea koji radeu podruju ponovne upotrebe pruaju mogunosti zaone udaljene od trita rada da steknu kljune vjeti-ne, kao to su vonja komercijalnih vozila, stolarija, elek-trotehnika ili marketing. Neki se ak poinju baviti za-mrenim dizajniranjem koje koristi smee ili eko-mod-nim aktivnostima.2 to se tie potencijala za posao, UNIDO i Micro-soft su otkrili da ponovna upotreba raunala stvara 296novih radnih mjesta za svakih 10.000 tona materijala zbri-nutog svake godine.3KLJUNE PREPREKE ZA PONOVNUUPOTREBU I KLJUNA RJEENJA Kao to je izvijestila organizacija RReuse, vanoje primijetiti da se u javnoj raspravi neke kljune pre-preke za ponovnu upotrebu individualiziraju. Jedan kljuni faktor predstavlja mogunost pristu-pa tokovima otpada za akreditirane aktere ponovneupotrebe.VA@NOST AKTIVNOSTIPONOVNE UPOTREBE U EVROPI Evropska mrea RReuse (evropsko okrilje zadrutvena poduzea s djelatnostima u ponovnoj upo-trebi, popravku i recikliranju), objavila je razliite rado-ve i dokumente o poloaju u pogledu vanosti pono-vne upotrebe proizvoda i aktivnosti pripremanja za po-1 Babbitt, C. W., R. Kahhat, et al. (2009). Evolution of Product Lifespan and Implications for Environmental Assessment and Management: A Case Study of Personal Computers in Hig- her Education. (Razvoj ivotnog vijeka proizvoda i implika- cije za procjenu i upravljanje okoliem: Studija sluaja osob- nih raunala u visokom obrazovanju), Environmental Scien- ce & Technology 43(13): 5106-5112.2 Michal Len Challenges to boosting reuse rates in Europe (Iza- zovi za poveanje stope ponovne upotrebe u Evropi) http:// cerrec.eu/italy/2012/12/27/kick-starting-re-use-in-europe/3 Unido, M. a. (2009). Reuse and Recycle: Growing Green Bu- siness. (Ponovna upotreba i recikliranje: Razvoj zelenog po- duzetnitva.) iz http://www.unido.org/fileadmin/user_ media/Services/PSD/ICT/0_Green_busines.PDFVODA I MI14BROJ 88 S ove take gledita, shema odgovornosti proiz-voaa koju je uvela direktiva o otpadu u pokuaju dainternalizira trokove po isteku trajanja proizvoda, u ko-jima ovim shemama upravljaj konzorcij proizvoaa imalotrgovca. U ovom sluaju nakon uspostave EPRshema za tokove otpada kao to je WEEE, pristup to-kovima otpada za centre za ponovnu upotrebu u ciljuodvajanja stvari za potencijalno viekratnu upotrebu jeogranien, to dovodi do direktnijeg recikliranja, odla-ganja ili spaljivanja proizvoda koji su potpuno za vie-kratnu.4 RReuse mrea je objavila stajalite u vezi ulogaEPR shema, i daje prijedlog kako bi se omoguila sa-radnja izmeu aktera koji su ukljueni u prikupljanje iupravljanje proizvodima i akterima ponovne upotrebe5. Drugi kljuni faktor za poveanje mogunostiponovne upotrebe u Dizajnu proizvoda. Evropa doivljava poplavu jeftinijih i loe osmilje-nih proizvoda na tritu, inei potencijal za njihovu po-novnu upotrebu sve manjim (tekstili su dobar primjer)... .U sluaju elektronike, jedna od glavnih pritubi ak-tera ponovne upotrebe je da ne mogu jednostavno ra-staviti proizvod da bi ga popravili. Pored toga, nedosta-tak dostupnih rezervnih dijelova dramatino poveavacijenu popravka. Proizvodnja standardiziranih dijelovatreih osoba za razliite proizvoaa stoga vrlo rijetkodovodi do esto skupe ponovne upotrebe i industrijesektora popravaka koji je takoer pogoen visokim po-rezima na rad.6 U isto vrijeme, neka kljuna rjeenja su individua-lizirana radi jaanja ponovne upotrebe u Evropi.Prema organizaciji RReuse, mogue akcije su:q Poveanje mree akreditiranih centara za pono-q Ekonomski podsticaji (tj. smanjenje PDV-a na pop-ravke) Aktualna situacija u oblasti upravljanja otpadom uBosni i Hercegovini Elementi sistema integralnog upravljanja otpadom,koji podrazumijeva strateki pristup svim aspektima odr-ivog upravljanja otpadom, od njegovog nastajanja,smanjenja, preko sakupljanja, transporta, tretmana doodlaganja u Bosni i Hercegovini definirani su zakon-skim okvirom za upravljanje otpadom i stratekim do-kumentima koji slijede trendove integralnog upravlja-nja otpadom definirane zakonodavstvom Europske uni-je iz oblasti zatite okolia i upravljanja otpadom. Koncept integralnog upravljanja otpadom kombi-nira razliite tehnologije i metode sakupljanja, tretma-na i odlaganja za sve otpadne tokove u praktini sistemkoji omoguava potovanje sljedea tri principa: (i) oko-linu odrivost, (ii) ekonomsku dostupnost i (iii) drutve-nu prihvatljivost za pojedinu regiju. Dakle, ovakav kon-cept ne prejudicira najbolji nain upravljanja otpadom,ve predstavlja odraz optimalnih metoda upravljanjaotpadom integriranih u cjelovit sistem, potujui pret-hodno navedena tri principa. Koncept integralnog upravljanja otpadom koji jeprihvaen u EU i BiH, kao potencijalnoj lanici EU sa-dran je u rezoluciji EU Vijea o Strategiji upravljanjaotpadom (97/C76/01) koja se temelji na tada vaeojokvirnoj Direktivi o otpadu (75/442/EEZ) i drugim eu-ropskim propisima u oblasti upravljanja otpadom. Te-melji se na naelima: (i) prevencije nastajanja otpada,(ii) reciklae i ponovnog koritenja, (iii) poboljanja ko-nanog zbrinjavanja i nadzora, (iv) Zagaiva plaai (v) blizine i regionalnosti. Budui da na dravnom nivou u BiH ne postoji ti-jelo u ijoj su nadlenosti pitanja zatite okolia, u kojaspada i upravljanje otpadom, ona su u nadlenosti en-titeta, odnosno entiteti ureuju politiku upravljanja ot-padom i donose odg0varajue propise. U skladu sagore navedenim, pitanja upravljanja otpadom su u na-dlenosti entitetskih vlada Federacije BiH , te Republi-ke Srpske , specifino entitetskih ministarstava nadle-nih za zatitu okolia - Federalnog ministarstva okoli-a i turizma i Ministarstva prostornog ureenja, grae-vinarstva i ekologije RS. Okolina pitanja na nivou Br-ko Distrikta su u nadlenosti Odjeljenja za prostor-no planiranje i imovinsko-pravne odnose u sklopu Vla-de BD. U Federaciji BiH, dio odgovornosti za pitanjaupravljanja otpadom je u nadlenosti kantona, naro-ito izrada kantonalnih planova upravljanja otpadomi odreivanje lokacija za regionalne sanitarne deponi-je. Kako na razini drave ne postoje okvirni propisi oupravljanju otpadom, Federaciji BiH, Republici Srpskoji Brko Distriktu su donijeli svoje okvirne zakone oupravljanju otpadom: vnu upotrebuq Postavljanje zasebnih ciljeva priprema za ponovnu upotrebu (s obzirom na cilj formuliran u lanu 11. Okvirne direktive o otpadu)q Dizajniranje proizvoda koji traju4 npr. RX3. 2013. All Island Bulky Waste Reuse Best Practice Ma- nagement Feasability Study (Studija izvodljivosti najbolje pra- kse upravljanja ponovnom upotrebom otonog glomaznog ot- pada) [Online]. Dostupno na: http://www.rx3.ie/MDGU- ploadedFiles/file/rx3publications/Bulky_Waste_Reuse_Study_w ebsite.pdf5 02-12-2013 - RREUSE stav o ulozi Proirene odgovornosti proizvoaa u promociji ponovne upotrebe proizvoda i ak- tivnosti pripremanja za ponovnu upotrebu6 Stahel, W. (2011). Durability, Function and Performance. Lon- ger Lasting Products: Alternatives to a Throwaway Society. (Trajnost, funkcija i performansi. Dugotrajniji proizvodi: Alter- native drutvu bacanja) T. Cooper. Surrey, Gower Publishing Ltd. : 158-177.VODA I MI15BROJ 88