Uniwersytet Kardynała stefana wyszyńsKiego

Uniwersytet Kardynała stefana wyszyńsKiegowydział naUK HistoryCznyCH

i sPołeCznyCH

redaguje zespół

Redaktor naczelny: Ks. Józef Mandziukzastępca redaktora: Ks. Henryk skorowski

sekretarze: Ks. Jerzy Koperek, Ks. Janusz nowiński

okładkę projektował: stanisław stosiek

za zgodą Kurii Metropolitalnej warszawskiej

ISSN 1232-1575

zgłoszenia prenumeraty przyjmuje wydawnictwo UKswul. dewajtis 5, 01-815 warszawa, tel./fax 22 839 89 85

adres redakcji: ul. dewajtis 5, 01-815 warszawawww.uksw.edu.plwww.ika.edu.pl

Pozycja dofinansowana ze środkówKomitetu Badań naukowych

druk i oprawa:ofiCyna wydawniCzo-PoLigrafiCzna „adaM”

02-729 warszawa, ul. rolna 191/193, tel. 022-843-37-23, 022-843-08-79; tel./fax 022-843-20-52

e-mail: [email protected] http://www.oficyna-adam.com.pl

SPIS TREŚCI

ROZPRAWY I ARTYKUŁYMałgorzata J e s i o t r, fragmenty gnostyckich epistoł i List do Flory Ptolemeusza

jako forma szerzenia gnostyckiego nauczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5anna s u t o w i c z, Pomiędzy pamięcią a kultem – tradycja zakonna związana

z księżną anną Śląską w Xiii-XViii w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Małgorzata w r z e ś n i a k, Miasto Dam Christine de Pizan . . . . . . . . . . . . . . . . . 33agnieszka L i s s o w s k a, Kobieta w rodzinie florenckiej, widziana oczami auto-

rów ricordanzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Ks. Józef M a n d z i u k, Postacie śląskiego Kościoła katolickiego w czasach

nowożytnych (c.d.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89dorota P i e k a r s k a - w i n k l e r, Chrześcijaństwo słowian południowo-

wschodnich. z badań dymitra Lichaczowa nad europejskimi źródłami kultury dawnej rusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

o. Józef M a k a r c z y k ofMConv, dwa ukazy Konsystorza wileńskiego z 1820 i 1821 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Ks. tadeusz f i t y c h, rocznica 270-lecia ponownego erygowania parafii św. Bartłomieja w Czermnej. (Uwagi do dziejów wsi – dzielnicy miasta: Jakubowice) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

antoni P a r i s, estero na florydzie – „nowe Jeruzalem” religijnej komuny kore-szan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

Paweł g l u g l a, 100-lecie konsekracji kościoła Księży Misjonarzy w tarnowie 183Justyna s p r u t t a, gloryfikacja władzy ziemskiej w ikonie . . . . . . . . . . . . . . . . 197Mieczysław K u r i a ń s k i, Języki a cywilizacje w ujęciu feliksa Konecznego

(1862-1949) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213Magda U r b a ń s k a, szanse kobiet na rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227Monika P o d k o w i ń s k a, obraz siebie w procesie komunikowania. Jak o mnie

mówią, tak siebie postrzegam! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

DOKUMENTACJA I MATERIAŁYwładysław t a b a s z, Historia religijnego i społecznego bytu mieszkańców

targowisk k. Krosna na kartach kronik parafialnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

RECENZJE I OMÓWIENIAedmund B o j a n o w s k i, dziennik. t. 1-4. wydanie kompletne rękopisu i luźnych

kartek dziennika wraz z zapisami dziennymi ochronka Podrzecka 1851-1854 i relacją s. elżbiety szkudłapskiej ostatnie dni życia i pogrzeb. objaśnił, sko-mentował i wstępem poprzedził Leonard smołka. wrocław 2009 – ks. zygmunt z i e l i ń s k i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

arno H e r z i g, Małgorzata r u c h n i e w i e c z, dzieje ziemi kłodzkiej. tłum. V. g r o t o w i c z. Hamburg-wrocław 2006, ss. 568; Hamburg-wrocław 2008, wydanie 2, ss. 670 – ks. tadeusz f i t y c h . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

Ks. Kazimierz P a n u ś, sztuka głoszenia kazań. Kraków 2008, ss. 250 – ks. Jerzy s w ę d r o w s k i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

4

samuel P. H u n t i n g t o n, zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego. tłum. H. J a n k o w s k a. warszawa 2008, ss. 576 – Mieczysław K u r i a ń s k i 283

James C r a w f o r d, the Creation of states in international Law. oxford 2007, ss. LXXii+870 – Krzysztof C z u b o c h a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

forum Bibliotek Medycznych – Medical Libray forum. red. r. Ż m u d a. r. 2: 2009, nr 2(4), ss. 686 – ks. Józef M a n d z i u k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

KRONIKA WYDZIAŁUKs. Józef M a n d z i u k, Kronika wydziału nauk Historycznych i społecznych za

rok 2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

INDEX RERUM DISSERTATIONESMałgorzata J e s i o t r, frammenti delle epistole gnostiche la Lettera a flora di

Ptolomeo come uno strumento per propagare la docctrina gnostiche . . . . . . . . 5Małgorzata w r z e ś n i a k, La Citta’ delle Dame di Cristine de Pizan . . . . . . . . . 33agnieszka L i s s o w s k a, women in the florence family in the eyes of the authors

of ricordanze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51dorota P i e k a r s k a - w i n k l e r, Христианство южно-восточных славян.

Из исследований Дмитрия Лихачева над европейскоми истоками культуры Древней Руси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Józef M a k a r c z y k, Два указа виленской Қонсисории 1820 и 1821 г. . . . . . 143tadeusz f i t y c h, 270th anniversary of re-erection of saint Bartolomeo Parish in

Czermna. (remarks on the history of Jakubiowice village) . . . . . . . . . . . . . . . 155antoni P a r i s, estero in florida – “new Jerusalem” of the Koresham Unity . . . 173Paweł g l u g l a, Il centenario della consecrazione della chiesa dei Padri Missionari

a Tarnów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Justyna s p r u t t a, La glorification de la puissance terrestre à l’icône . . . . . . . . . 197Mieczysław K u r i a ń s k i, sprachen und Civilisationen nach der auffassung von

felix Koneczny (1862-1949) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213Monika U r b a ń s k a, opportunities for women in Labour Market . . . . . . . . . . 227Monika P o d k o w i ń s k a, the image of oneselft in the process of communication.

as they say abaut me, so i see myself! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

DOCUMENTA – RECENSIONES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

saeculum Christianum16 (2009) nr 2

Małgorzata Jesiotr

FRAGMENTY GNOSTYCKICH EPISTOŁ I LIST DO FLORY PTOLEMEUSZA JAKO FORMA

SZERZENIA GNOSTYCKIEGO NAUCZANIA

Do Apokryficznych Dziejów Tomasza dodany został utwór Pieśń aposto-ła Judy Tadeusza w krainie Hindusów, szerzej znany jako Hymn o Perle. Jest to opowieść o młodzieńcu, synu władców pewnej krainy, który udał się do egiptu, aby przynieść stamtąd drogocenną perłę przygniecioną cielskiem straszliwego smoka. zwiedziony przez cudzoziemców, zapadł w głęboki sen, z którego obudził go list wysłany przez zaniepokojonych rodziców: Niby po-seł był list ten, zapieczętowany królewską ręką przeciwko złym siłom […]. Wzbił się w kształcie orła, króla ptaków, i leciał aż usiadł przy mnie i cały stał się mową. Na jego głos zbudziłem się i wstałem ze snu, ucałowałem i za-cząłem czytać. Jak to, co nosiłem wypisane w sercu były słowa listu1. dzięki otrzymanemu od rodziców pismu, młodzieniec wypełnił misję i udał się w drogę powrotną. List towarzyszył mu również wtedy: Przede mną leciał list, który mnie zbudził. I tak jak poprzednio zbudził mnie swym głosem, tak teraz prowadził mnie swoim światłem jaśniejąc przed moimi oczyma i swoim głosem uśmierzał mój strach i swoją miłością zachęcał2. według interpreta-cji H. Jonasa, w symbolice gnostyckiej list to wysłannik, który ma za zada-nie zbudzić śpiącego człowieka – czyli duszę gnostyka. Ma mu przypomnieć o właściwym celu jego wędrówki (życia), jako wezwanie idące do świata i do-chodzące do duszy, która śpi tutaj, w dole3.

1 Tekst Hymnu o Perle cytuję za Cz. M i ł o s z, Hymn o Perle. Kraków 1989, s. 6–10, s. 8. sam Czesław Miłosz o swojej pracy napisał, że jest wolną przeróbką, nie przekładem. tę przeróbkę za-mieszczono w polskim tłumaczeniu książki H. J o n a s, Religia gnozy, tł. M. Klimowicz. Kraków 1994, s. 130, wprowadzając jednak pewne zmiany według niemieckiego przekładu Hymnu. tłumaczenie Cz. Miłosza konfrontowałam również z przekładem francuskim w: L’Hymne de la Perle des Actes de Thomas. Introduction, texte – traduction, commentaire ed. P.–H. P o i r e r, Lovain la neuve, 1981, s. 343–348.2 Cz. M i ł o s z, Hymn o Perle, s. 9.3 H. J o n a s, Religia gnozy, s. 135. H. Jonas omawia szeroko symbolikę listu na stronicach 128–144.

R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y

6 Małgorzata Jesiotr

wśród pism gnostyckich istnieje kilka utworów określanych mianem listu (epistole)4. niektóre z nich zachowały się tylko we fragmentach, jako cytaty w pismach wymierzonych przeciw gnostykom, co utrudnia bardziej wnikli-we ich poznanie. ze względu na wspomnianą symbolikę listu w gnostyckich utworach, wydaje się jednak interesujące bliższe – na ile to możliwe – pozna-nie korespondencji, jaką prowadzili wyznawcy gnozy w pierwszych wiekach po Chrystusie. zwłaszcza że list okazał się narzędziem niezwykle usłużnym dla szerzenia nauki chrześcijańskiej. Czy gnostycy wykorzystywali epistołę w podobny sposób i tak propagując swoje poglądy dążyli do budzenia dusz i uświadamiania im ich prawdziwego pochodzenia?

wiemy, że autorem listów był walentyn – jedna z najbardziej znaczą-cych w historii gnostycyzmu postaci5. ten gnostycki nauczyciel pochodził z egiptu. w aleksandrii zapoznał się z filozofią grecką, nauką chrześcijań-ską6 i prawdopodobnie już tam zetknął się z gnostykami. około 140 roku walentyn przeniósł się do rzymu i tam nauczał7. tertulian w swoim dzie-le Adversus Valentinianos8 pisze, że walentyn górował nad innymi umysłem i wymową, dlatego spodziewał się zostać biskupem, ale powierzono tę god-ność komu innemu, poważanemu z powodu męczeństwa9. tertulian stwier-dza, że to dopiero po tym wydarzeniu, z powodu urażonej ambicji, walentyn zaczął głosić poglądy sprzeczne z nauką chrześcijańską10. „sensacyjne” do-

4 Klasyfikacja listów starożytnych jest przedmiotem wielu dyskusji. główna linia podziału zosta-ła wyznaczona przez zastosowanie dwóch terminów grafe i epistole – pierwszy z nich określał list zwykły, dotyczący spraw rodzinnych, interesów itp. drugi odnosi się do listu, który – zazwyczaj skierowany do większej liczby osób – poruszał sprawy natury filozoficznej, religijnej i in., przyj-mując czasami formę krótkiego traktatu. ten artykuł nie zawiera omówienia listów gnostyckich z tzw. biblioteki z nag Hammadi, ponieważ kwestia przynależności do gatunku epistoły każdego z nich jest sporna.5 Podstawowe informacje dotyczące walentyna można znaleźć w: g. Q u i s p e l, Gnoza, tł. B. K i t a. warszawa 1988, ss. 128-149; H. J o n a s, Religia gnozy. Kraków 1991, ss. 189-219 i K. r u d o l p h, Gnoza, ss. 279-287. 6 dzieje chrześcijaństwa w egipcie w tym okresie są bardzo słabo znane. Krótki przegląd opinii badaczy na ten temat daje P. s i e j k o w s k i we wstępie do: Klemens aleksandryjski, Wypisy z Theodota, tłumaczenie, wstęp i przypisy P. s i e j k o w s k i, wydawnictwo waM, Kraków 2001 (ŹMt 22), s. 7-10. 7 I r e n e u s z, Adversus haereses, iii 4, 3: Walentyn przybył do Rzymu za Hygina, rozwijał pełną działalność za Piusa i dożył czasów Aniceta. tłumaczenie: a. B o b e r, Antologia patrystyczna. Kraków 1965. 8 T e r t u l i a n, Adversus Valentinianos, iV 1-2. 9 identyfikuje się go z papieżem Piusem wybranym w 143 r. zob. g. Q u i s p e l, Gnoza, s. 129.10 T e r t u l i a n, Adversus Valentinianos, iV 2.

[2]

7fragMenty gnostyCKiCH ePistoł i LIST DO FLORY PtoLeMeUsza

niesienia Kartagińczyka o gnostyku – kandydacie na papieża są jednak dzisiaj traktowane z dużą dozą nieufności11.

informacje o literackim talencie walentyna potwierdzają inni pisarze chrześcijańscy. dysponujemy jednak tylko dziewięcioma niewielkimi frag-mentami jego pism12, z czego większość (sześć) zachowało się w Kobiercach Klemensa aleksandryjskiego. Pozostałe pochodzą z Refutatio omnium haere-sium Hipolita rzymskiego (dwa) i z dzieła anthimusa, De sancta ecclesia (jeden).

z tych dziewięciu krótkich cytatów trzy przytoczone przez Klemensa po-chodzą właśnie z listów (Kobierce ii, 36, 2-4; ii 114, 3-6; iii 59, 3)13. Możemy więc przypuszczać, że walentyn prowadził bogatą korespondencję14.

Pierwszy z tych cytatów (str ii, 36, 2-4), scharakteryzowany przez Klemensa jako jakiś list (epistole), wyjaśnia, czym jest bojaźń Boża15. walentyn mówi o narodzinach strachu – fobosu wśród aniołów, ludzi i w adamie. aniołowie przerazili się swego dzieła – człowieka, ze względu na to, że zawarte w nim zostało nasienie preegzystującego Człowieka. walentyn ilustruje to posługu-jąc się przykładem obawy, jaką ludzie odczuwają przed dziełami sztuki, które określa jako to, co ręce w imię boga tworzą16. Autor Kobierców, niestety, nie zamieszcza informacji, kto był adresatem tego listu.

drugi zacytowany przez Klemensa fragment (str ii, 114, 3-6)17 ilustruje poglądy walentyna na temat ludzkiego serca: zamieszkują je demony, które

11 zob. K. r u d o l p h, Gnoza, s. 348, przyp. 141a. inaczej g. Q u i s p e l, Gnoza, s. 128-129. 12 fragmenty te w tłumaczeniu w. Myszora na język polski zostały zebrane w książce g. Q u i s - p e l a, Gnoza, s. 164-166.13 oprócz tych krótkich cytatów z listów dysponujemy dwoma fragmentami homilii (Kobierce iV 89, 1-3; Vi 42, 2 – ten drugi fragment jest bliżej określony jako homilia o przyjaźni) i cytatem z psalmu (Refutatio Vi 42, 2). wzmiankę o traktacie O trzech naturach zamieszcza anthimus, De sancta ecclesia 9. Pozostałe trzy wyjątki z pism tego gnostyka nie zostały przez cytujących bliżej określone.14 K. r u d o l p h, Gnoza, s. 279-280, pisze: Walentyn pisał głównie kazania (homilie), hymny czy psalmy oraz listy, służył zatem zwłaszcza praktycznej pracy swej gminy, i w tej też formie, obok nauczania ustnego, propagował swą doktrynę. 15 Zdaje się, że Walentyn w jakimś liście zastanawiając się nad czymś takim, pisał dosłownie tak: jak strach zapanował nad aniołami z powodu owego stworzenia (chodzi o człowieka), gdyż głośno mówił o rzeczach wyższych niż stworzenie i ponieważ otwarcie wypowiedział się o tym, który w sposób niewidzialny obdarzył go nasieniem pochodzącym od wyższej istoty, tak też wśród rodów ludzi doczesnych nastał strach przed twórcami dzieł ludzkich, a więc posągami, obrazami i wszystkim, co ręce w imię boga tworzą. Ten zaś Adam stworzony w imię „Człowieka” wywoła strach przed preegzystującym Człowiekiem, ponieważ on to w nim zaistniał. Przerazili się i szyb-ko zaprzestali dzieła. tł. w. M y s z o r. w: g. Quispel, Gnoza, s. 164.16 zob. poprzedni przypis.17 I Walentyn także wysyłając do kogoś list pisze tymi słowy o więzach (człowieka): jeden jest dobry, a objawienie dokonane przez jego Syna daje przystęp do niego i tylko przez niego może

[3]


są przyczyną złych postępków ludzi. w bardzo obrazowy sposób opisuje god-ny pożałowania stan ludzkiego serca, porównując je do gospody. Podobnie jak goście nie dbają o zajazd, niszczą go, jest on brudny i pełen dziur, rów-nież serce ludzkie pod władzą demonów jest nieustannie znieważane. Jedynie opatrzność jest w stanie doprowadzić do jego oczyszczenia. Klemens określa ten list18 już nieco bliżej, jako adresowany do pewnych [osób]19.

trzeci fragment (str iii, 59, 320) pochodzi z listu (epistole) do agathoposa21. walentyn przedstawia w nim swoje przemyślenia na temat natury Jezusa. Jego bóstwo, które sam sobie wypracował, objawiło się w nim tym, że nie musiał wydalać pokarmów, ponieważ nie miał w sobie zniszczenia22. Podczas cierpie-nia był opanowany, a jego powściągliwość była niezwykła.

wszystkie te fragmenty pism walentyna są, niestety, zbyt krótkie, żeby poddać je gruntownej analizie ze względu na gatunek literacki. nie pozostaje nam nic innego, jak zaufać Klemensowi, który każdy z fragmentów przedsta-wia jako cytat z listu (epistole). ich treść przedstawia nauczanie walentyna, który – aby przedstawić swoje poglądy – posługiwał się bardzo obrazowym, przemawiającym do wyobraźni językiem. szukał materiału do swoich po-równań w obszarze doświadczeń wspólnych wszystkim, starając się, by za-brzmiały one w sposób szczególnie dobitny i zrozumiały.

zapewne pisał epistoły z myślą o rozpowszechnieniu wśród swoich zwo-lenników. Być może były one odpowiedzią na jakieś konkretne wątpliwości

się serce stać czyste, jeśli wszystek zły duch zostanie wyparty z serca; gdyż wiele duchów za-mieszkuje serce i nie pozwala mu być czystym. Każdy z nich doprowadza do skutku swoje dzia-łanie znieważając je niegodziwymi namiętnościami. I wydaje się, że serce podobnie cierpi jak zajazd, bo i w nim wydrążają dziury, kopią doły i często wypełniają je gnojem, gdy zatrzymują się w nim ludzie bez poczucia przyzwoitości, którzy nie wykazują starania o lokal należący do ko-goś innego. To dotyczy i serca. Jak długo pozostaje bez opieki, jest nieczyste, jako mieszkanie wielu demonów. Gdy zaopiekuje się nim sam dobry Ojciec, staje się święte i promienieje świa-tłością i błogosławiony, kto ma takie serce, ponieważ będzie oglądał Boga. tł. w. M y s z o r. w: g. Quispel, Gnoza, s. 164.18 Czy raczej samą czynność przekazywania za pomocą listu. został tu bowiem użyty imiesłów od czasownika epistello. 19 str ii, 114, 3. nie oddaje tego, niestety, przekład w. Myszora. 20 Walentyn w liście do Agathopa powiada, że gdy wszystko wycierpiał (Jezus) był opanowany. Jezus wypracował w sobie bóstwo. Jadł i pił we właściwy sposób nie wydalając pokarmów. Taka w nim była moc powściągliwości, że pożywienie w nim nie niszczało, ponieważ on sam nie miał w sobie zniszczenia. tł. w. Myszor. w: g. Quispel, Gnoza, s. 165.21 a. H i l g e n f e l d, Die Ketzergeschichte des Christenthums. Leipzig 1884, s. 297 utożsamia adresata tego listu z towarzyszącym ignacemu antiocheńskiemu rheosem agathopusem wspo-mnianym w Liście do Kościoła w Smyrnie X 1. nie uzasadnia jednak swojego zdania. Jego zdanie podziela tłumaczka Kobierców, J. niemirska-Pliszczyńska. zob. K l e m e n s a l e k s a n d r y j s k i, Kobierce, tł. J. n i e m i r s k a – P l i s z c z y ń s k a, t. 1, warszawa 1994, s. 262, przyp. 86.22 zob. przyp. 20.

[4]


jego uczniów. adresaci, prócz agathoposa, pozostają bezimienni, ale w jed-nym przypadku Klemens udzielił nam wyraźnej i cennej wskazówki, że pi-smo adresowane było do grupy osób.

Jedynie fragment zachował się z listu innego, mniej znanego gnostyka Monoimosa araba. wszystkie informacje, które posiadamy na temat tej po-staci zawdzięczamy Refutatio omnium haeresium23 Hipolita rzymskiego. Jak wskazuje przydomek, Monoimos mógł pochodzić z prowincji arabii. na pod-stawie zachowanych fragmentów jego dzieł trudno połączyć go z jakąś znaną gnostycką szkołą24. terminologia25, której używał, wiąże jego myśl z pismem znanym jako List Eugnostosa (Eugnostos błogosławiony)26.

Podobnie jak w przypadku wyżej omówionych fragmentów listów, mamy tu do czynienia z wykładem gnostyckiej nauki. List (epistole) adresowany jest do bliżej nieznanego teofrasta i mówi o sposobie poznawania Boga: należy go szukać w samym sobie, tylko w ten sposób odkryć można drogę do niego27.

Monoimos w świetle tego fragmentu jawi się nam jako mistrz, nauczyciel, człowiek dzielący się zdobytym doświadczeniem duchowym, udzielający wskazówek dotyczących poznania Boga. Jest kimś w rodzaju przewodnika, kierownika duchowego i do przekazania swojej nauki używa popularnej for-my epistoły.

na kartach Panarionu biskupa salaminy epifaniusza zachował się w ca-łości list jednego z wybitnych uczniów walentyna, Ptolemeusza28. Autor li-stu był współczesnym ireneuszowi z Lugdunum (druga połowa ii wieku)

23 H i p p o l y t u s, Refutatio omnium haeresium, ed. M. M a r c o v i c h. Berlin, de gruyter 1986. Hipolit wspomina o Monoimie arabie w Refutatio Viii 11 - 12; Viii, 15; X 17, 1-5.24 K. rudolph stwierdza, że Monoim arab nie zaliczał się do żadnej ze znanych szkół gnostyc-kich. zob. K. r u d o l p h, Gnoza, s. 286. 25 Chodzi tu przede wszystkim o nazwanie sześciu dni stworzenia myślami, o używanie termi-nów Człowiek i syn Człowieczy na określenie Jezusa. zob. M. t a r d i e u, Introduction. La Sagesse de Jesus et Eugnoste. W: Codex de Berlin par M. t a r d i e u, “sources gnostiques et Manicheennes” 1, Paris 1984, s. 66. na temat sześciu dni stworzenia w terminologii gnostyckiej, zob. s. P e t r e m e n t, Le Dieu separe. Les origines du gnosticisme, Paris 1984, s. 102. 26 zob. M. t a r d i e u, Introduction, s. 66. 27 H i p p o l y t u s, refutatio Viii 15, 1 - 2. Sam przeto Monoimos w liście do Teofrasta mówi dosłownie: Jeśli chcesz poznać wszystko, porzuć szukanie Boga w stworzeniu i podobnych mu (stworzeniu). Szukaj Go w sobie samym i zrozum, kim jest zjednujący w tobie wszystko i mówiący: Bóg mój, mój Nous, moja Dianoia, moja Psyche, moje Ciało. Zrozum, skąd bierze się to, że się smucisz, cieszysz się, kochasz i nienawidzisz, że wbrew woli czuwasz i wbrew woli śpisz, wbrew woli gniewasz się, wbrew woli kochasz. I jeżeli będziesz szukał dalej dokładnie, odkryjesz go w sobie samym, że jest w jednym i w wielości, że jest jednym w tym, co przewyższa, i odkry-jesz drogę od niego samego tekst podaję w tłumaczeniu własnym na podstawie wydania M. Marcovicha. 28 e p i f a n i u s z z s a l a m i n y, Panarion 33, 3.

[5]


uczniem walentyna. stał na czele tzw. walentyniańskiej szkoły italskiej29 i, zdaniem wielu badaczy, nadał najdoskonalszą formę nauce swego mistrza30. Jego nauczanie znamy z Adversus haereses Ireneusza.

Ptolemeusz, jak i walentyn, działał w rzymie31. Był tam świadkiem spo-rów wznieconych przez nauczanie Marcjona32. echa tej dyskusji pobrzmiewa-ją w jego zachowanym liście.

List adresowany jest do bliżej nieznanej flory33. adresatka, jak możemy wnosić z treści listu, musiała być chrześcijanką34. z pewnością była osobą wy-kształconą, Ptolemeusz odwołuje się do jej znajomości tekstów biblijnych35. Prawdopodobnie należała do kręgu jego uczniów36.

List przedstawia roważania Ptolemeusza na temat Prawa Mojżeszo-wego. rozpoczyna się typowym dla listu preskryptem37: Ptolemeusz do Flory38. Sądzę, droga siostro Floro, że łatwiej zrozumiesz, dlaczego jeszcze dziś tylu ludzi nie wie, jaka jest właściwie rola Prawa Mojżeszowego, kto jego autorem i co warte jego nakazy, jeśli sobie uświadomisz sprzeczne o nim opi-

29 w poczet przedstawicieli szkoły zachodniej zaliczamy również Herakleona, sekundusa, theotyna, aleksandra i floryna. istniała również szkoła wschodnia. wśród jej znanych przedsta-wicieli mamy Marka, aksionikosa z antiochii i theodota, z którego dzieł wypisy zachowały się dzięki Klemensowi aleksandryjskiemu. 30 zob. K. r u d o l p h, Gnoza, s. 24-30; H. J o n a s, Religia gnozy, s. 194. 31 niektórzy badacze próbują utożsamiać go ze wspomnianym przez Justyna Męczennika w Apologii (rozdz. 2) nauczycielem i męczennikiem, który zginął w 152 r. Krytycznie o tych próbach wyraża się K. r u d o l p h, Gnoza, s. 348, przyp. 145. 32 na temat Marcjona i jego nauki, zob. K. r u d o l p h, Gnoza, s. 275-278; J. d a n i é l o u, H.i. M a r r o u, Historia Kościoła, tł. M. t a r n o w s k a. t. 1. warszawa 1984, s. 89-90.33 List został wydany osobno w: P t o l e m e e, Lettre a Flora. analise, texte critique, traduction, commentaire et index grec de g. Quispel, “sources Chretiennes” 24 bis, Paris 1966. 34 H. J o n a s, Religia gnozy, s. 206 określa nawet ten list jako napisany w celu uśmierzenia skrupułów wykształconej chrześcijanki.35 Ptolemeusz nawiązuje do fragmentów ewangelii Jana, Mateusza, Pierwszego Listu do Koryntian, listów do rzymian i do efezjan. Przywołuje również księgi izajasza, Kapłańską i wyjścia. 36 nie jest to jedyna wzmianka o kobiecie – gnostyczce. Przypuszcza się, że w środowisku gno-styków było wiele kobiet (zob. K. r u d o l p h, Gnoza, s. 186-187). Pełniły tam ważne funkcje, których im zakazywano w tzw. wielkim Kościele. ireneusz z Lugdunum (Adv. haer. i 26, 6) wspomina Marcellinę, uczennicę Karpokratesa, która ok. 150 r. rozpowszechniała jego naukę w rzymie. zachowały się dwie inskrypcje nagrobne gnostyczek – flawii sofe i Julii ewaresty (iii w.). antygnostyccy autorzy z tego okresu akcentują przede wszystkim erotyczną fascynację kobiet nauczycielami gnostyckimi. Podkreślanie licznej obecności kobiet w „sektach” było też sposobem na oczernienie tych grup i – podobnie jak akcentowanie wyuzdania, pożądliwości i chu-tliwości przeciwników – należało do stałego repertuaru inwektywy, nie tylko chrześcijańskiej. 37 Preskrypt zawierał imiona nadawcy i adresata oraz pozdrowienia. 38 Preskryptu zabrakło w polskim tłumaczeniu Listu. znajduje się on jednak w tekście oryginalnym.

[6]


nie. Oto jedni uważają, że ustanowił je Bóg, Ojciec wszechrzeczy, inni prze-ciwnie, że wydał je wróg Boga, diabeł, rzekomo stwórca naszego świata. Tymczasem oba poglądy są równie błędne, zbijają się nawzajem i nie oddają prawdziwego stanu rzeczy39.

w liście Ptolemeusz ustosunkowuje się do sporu, jaki toczyli wyznaw-cy Marcjona z wielkim Kościołem. stara się zająć stanowisko pośrednie40. twierdzi, że nie można uważać Boga za twórcę Prawa, bo jest ono niedosko-nałe. Prawodawcą nie może być również diabeł (tak jak nie jest on stwórcą świata), ponieważ Prawo potępia niegodziwość41. Autor Listu widzi w Prawie Mojżeszowym trzy grupy nakazów: są to nakazy samego Boga – najwyższe-go władcy, nakazy Mojżesza i nakazy prezbiterów42. w Prawie ustanowionym przez samego Boga (przy czym warto zaznaczyć, że chodzi tu o demiurga43) Ptolemeusz wyodrębnia kolejne trzy części, z których jedna tylko jest bez żadnej domieszki zła – dekalog. również ona jest jednak niedoskonała i wy-maga dopełnienia przez Zbawiciela. druga część to prawo talionu, które ska-żone jest złem i zostało zniesione przez zbawiciela44. trzecia wreszcie część to prawodawstwo typiczne, zawierające obrazowe zapowiedzi rzeczywistości duchowych i transcendentnych. zbawiciel nadał mu nowe znaczenie, uwydat-nił duchową treść45.

W Liście pojawia się kilka zwrotów do adresatki. Ptolemeusz troszczy się, czy jego wywód jest zrozumiały. Kończąc zaleca swej uczennicy, by nie za-stanawiała się na razie nad innymi pytaniami i zapowiada, że przyjdzie czas na dalsze wyjaśnienia, gdy flora zostanie uznana za godną wtajemniczenia w tradycję apostolską, jaka i do nas dotarła drogą kolejnego przekazywania46.

zachowane w pismach antygnostyckich fragmenty i List do Flory prze-kazany przez epifaniusza, zdają się wskazywać, że forma epistoły była roz-powszechniona w środowisku gnostyckim i wykorzystywano ją jako sposób

39 tłumaczenie Listu do Flory za: M. M i c h a l s k i, Antologia tekstów patrystycznych. t. 1. warszawa 1975, s. 156 - 159.40 szczegółowo omawia to zagadnienie g. Q u i s p e l, Avant-Propos. w: P t o l e m e e, Littre a Flora, s. 12-17. zdaniem Quispela, Ptolemeusz stara się odciąć od marcjonitów i zająć stano-zdaniem Quispela, Ptolemeusz stara się odciąć od marcjonitów i zająć stano-wisko jak najbardziej zbliżone do stanowiska wielkiego Kościoła. 41 P t o l e m e u s z, List do Flory, 1, tł. M. M i c h a l s k i, Antologia…, s. 156. 42 i b i d e m, s. 157. 43 i b i d e m, s. 159. demiurg jest kimś pośrednim między Bogiem doskonałym a diabłem. Ptolemeusz określa go jako sprawiedliwego, zrodzonego i jako obraz najwyższego. 44 M. M i c h a l s k i, Antologia…, s. 157 - 158. 45 i b i d e m, s. 158. do prawodawstwa typicznego miały się zaliczać nakazy składania ofiar, obrzezania, postu, paschy, szabatu itp. 46 i b i d e m, s. 159. H. J o n a s, Religia gnozy, s. 207, przyp. 141 pisze: List do Flory jest wyraźnie pismem egzoterycznym.

[7]


przekazywania nauczania. nadawcy będących przedmiotem naszych rozwa-żań listów, wybitni przedstawiciele gnostycyzmu, wyjaśniali w ramach tego popularnego gatunku literackiego zawiłości własnej doktryny, dotykając cza-sami – jak widać to w tych fragmentach – problemów z dziedziny kierownic-twa duchowego. nie stronili również od tego, aby zabierać głos w bieżących kontrowersjach teologicznych, czego przykładem jest list Ptolemeusza.

niestety, bardzo niewiele mamy danych dotyczących adresatów. w trzech przypadkach zachowały się ich imiona: agathopus, flora i teofrast. Jeden z listów walentyna kierowany był do grupy osób. Jak liczna mogła to być grupa? nie mamy żadnych możliwości, żeby to stwierdzić. Jednak charak-ter omawianych fragmentów listów, przekazywane przez nie nauczanie, pod-suwa myśl, że każdy z nich mógł być przeznaczony dla większego grona odbiorców.

Poprzez epistołę dokonywało się wtajemniczenie, zapoznawanie z zawi-łościami gnostyckiej nauki – co bardzo dobrze ukazuje list do flory, pisany z pewnością z myślą o kontynuacji tego rodzaju korespondencji. Można za-tem powiedzieć, że analizowane fragmenty epistoł spełniały znaną z gnostyc-kiej symboliki funkcję listu: budziły uśpione dusze i pouczały je o prawdziwej drodze, ukazując, czym gnostyk powinien kierować się w życiu.

Frammenti delle epistole gnostiche e la lettera a Flora di Ptolomeo come uno strumento per propagare la dottrina gnostice

Sommario

nelle opere degli scrittori cristiani del secolo secondo come Clemente alessandrino o ippolito romano troviamo frammenti di epistole scritte da noti gnostici.

Clemente alessandrino ci presenta tre frammenti tratti dalle epistole di Valentino. nelle sue epistole, scritte in una lingua molto suggestiva, questo famoso insegnante gnostico lasciò ai suoi discepoli degli insegnamenti di vita.

dello stesso tenore fu una lettera di Monoimo arabo, un autore gnostico del quale disponiamo notizie unicamente grazie alla Refutatio omnium haeresium di Ippolito.

grazie alla cura di epifanio, vescovo di Cipro, veniamo a conoscenza di una bella lettera a una certa flora. il suo autore fu uno dei più noti successori di Valentino a roma: Ptolemeo. scrivendo alla sua discepola presentò la sua dottrina sulla legge cristiana.

tutti i frammenti delle lettere gnostiche e la Lettera a Flora mostrano che gli gnostici usavano l’epistola come uno strumento per propagare la loro dottrina.

Małgorzata Jesiotr

[8]


POMIĘDZY PAMIĘCIĄ A KULTEM – TRADYCJA ZAKONNA ZWIĄZANA

Z KSIĘŻNĄ ANNĄ ŚLĄSKĄ W XIII – XVIII W.

Problemy badawcze

Kult świętych stanowił w społeczeństwach średniowiecznych zjawisko o wielkim znaczeniu kulturotwórczym. Święci bowiem, niczym herosi w kul-turze starożytnej1, wyrastając ponad zdolności zwykłego śmiertelnika, byli od wczesnych dziejów chrześcijaństwa predestynowani do wprowadzania ludzi w nowe obszary znaczeń i sensów religijnych, których przyjęcie we wszystkich kręgach społecznych zostało wymuszone przez Kościół katolic-ki w obszarze cywilizacji łacińskiej. w Xiii wieku w całej europie uczestnic-two w różnych formach kultu religijnego stało się już powszechne, a Kościół hierarchiczny posiadł wiele narzędzi wpływu na wychowanie do wartości moralnych i religijnych, stąd i większy wachlarz możliwości niż w okresie wcześniejszym. Legendy o świętych, ich cudach i działalności popularyzo-wano w kaznodziejstwie zwłaszcza zakonów żebrzących. sztuka kościelna stała się bardziej dostępna, a dzięki zwiększonej mobilności pielgrzymki do grobów świętych nawet na większą odległość nie były już rzadkością2. niech świadczy o tym tylko zbiór opisów cudów w miejscu pochówku św. Jadwigi śląskiej, w którym odbija się bogaty przekrój społeczny pielgrzymów z ca-łego niemal Śląska i obszaru poza jego granicami. Choć Xiii-wieczny ob-raz świętego pozostaje wyidealizowany w takim samym niemal stopniu, jak w wiekach wcześniejszych3, zaczynają się pojawiać cechy opisu przybliżają-1 d. r o b e r t s o n, The Way of Hagiography. “romance Philology” 43:1989, nr 1, s. 214.2 Cz. d e p t u ł a, a. w i t k o w s k a, Wzorce ideowe zachowań ludzkich w XII i XIII wieku. W: Polska dzielnicowa i zjednoczona, red. a. g i e y s z t o r. warszawa 1972, s. 146.3 r. B o y e r, An Attempt to Define the Typology of Medieval Hagiography. W: Hagiography and Medieval Literature. A Symposium. odense 1981, s. 30. Problem przekazu hagiograficznego w źródłach odnoszących się do Xiii-wiecznych postaci świątobliwych księżnych polskich podjął M. M i c h a l s k i, Kobiety i świętość w żywotach trzynastowiecznych księżnych polskich. Poznań 2004.

anna sUtowiCz

14 anna sUtowiCz

ce jego postać wyobraźni prostego człowieka już nie obleczoną w magiczne moce, ale przejawiającą miłosierne odruchy serca i zamiłowanie do modli-twy4. zmiany w sposobie ukazania świętego wynikały więc ze zmiany treści wychowawczych w trakcie ewolucji kultury religijnej. analiza jednego i dru-giego elementu przekazu hagiograficznego wraz z oddaniem tła społecznego, kulturowego, a także, co niemniej ważne, politycznego funkcjonowania kultu księżnej anny powinna więc prowadzić do jego obrazu wielowymiarowego, nie pozbawionego najważniejszych wątków psychologicznych, socjologicz-nych i religijnych.

Punktem wyjścia dla rozwoju kultu świętego jest pamięć potomnych o ży-ciu i czynach wyróżniającej się w środowisku pobożnej osoby. zwykle takie wspomnienie przechowuje rodzina zmarłego i najbliższe otoczenie, znaj-dujące się za życia pod jego bezpośrednim wpływem. im szersze i bardziej wpływowe kręgi społeczne zainteresowane przekazem obrazu działalności zmarłego, tym większa istnieje szansa na kanonizację, potwierdzoną znaka-mi sankcji boskiej. nie jest trudno badać kult zatwierdzony oficjalnie doku-mentem papieskim, jakiego od Xiii wieku domagały się przepisy kościelne.5 Historyk nie ma wówczas wątpliwości co do charakteru czci, jaką otaczano publicznie zmarłego. najczęściej bulle kanonizacyjne zawierały najważniej-sze rysy świętości i zezwolenie na konkretne formy kultu. Mamy wówczas do czynienia z mniejszą lub większą ilością śladów wezwań świętego w źródłach liturgicznych, przechowywania relikwii, badaniu podlega geografia pielgrzy-mek i patrociniów różnego rodzaju placówek kościelnych.

w przypadku osoby, której kult nie został nigdy uznany oficjalnie przez czynniki kościelne, należy pozostawać bardzo ostrożnym w formułowaniu wniosków. granica pomiędzy prywatnym oddawaniem czci osoby uznawa-nej za świątobliwą, a prostym dążeniem do przekazania tradycji o jej życiu jest bardzo płynna. w obydwu przypadkach wysiłek naznaczony bywa oso-bistym stosunkiem autora do zmarłego oraz świadomym subiektywizmem w kształtowaniu obrazu przeszłości. dotyczy to w szczególności produkcji źródeł zakonnych, które prawie zawsze podporządkowane były celowi wy-chowawczemu6. Kult księżnej anny nigdy nie został uznany przez czynniki kościelne, stąd badanie zjawiska przemian związanych z jego rozwojem wy-daje się dość ryzykowne. Podjęcie jednak tej próby może dostarczyć kilku

4 K. Dola, Kanonizacja świętej Jadwigi na tle rozwoju kultu świętych w Europie w XIII w. „Colloqium salutis” 16: 1984, s.91.5 M. g o o d i c h, Miracles and Disbelief in the Late Middle Ages. “Mediaevistik” 1: 1988, s. 24; H. M i s z t a l, Prawo kanonizacyjne. Instytucje prawa materialnego. Zarys historii, procedura. Lublin 20032, s. 90, 100.6 o problematyce wielowarstwowości przekazu hagiograficznego M. M i c h a l s k i, Kobiety i świętość… s. 31.

[2]

15PoMiĘdzy PaMiĘCiĄ a KULteM – tradyCJa zaKonna zwiĄzana z KsiĘŻnĄ annĄ

nowych danych na temat jakości przekazu tradycji zakonnej w śląskich klasz-torach oraz poziomu ich życia wewnętrznego. w niniejszym artykule pra-gniemy ukazać charakter przekazu związanego z księżną anną śląską jako elementu szerszego procesu ewolucji kultury religijnej na Śląsku w okresie późnego średniowiecza i w nowożytności. nasza uwaga skupia się nie tyle na istocie dążenia do uznania świętości postaci księżnej piastowskiej, co ra-czej na zagadnieniu świadomości kręgów zainteresowanych promowaniem kultu świątobliwej Przemyślidówny i znaczenia, jakie nadawały one temu zjawisku. Podstawowe pytania: kto tworzył źródła hagiograficzne związane z anną, dążył do ich upowszechnienia i przechowania w pamięci potomnych oraz w jakich środowiskach te źródła funkcjonowały i podlegały interpretacji społeczno-religijnej, są w istocie poszukiwaniem klucza do poznania źródeł kultury przełomu wieków średnich, a następnie percepcji niektórych wzor-ców kulturowych i ich przemian w okresie późniejszym. interesować nas będą przy tym wszelkie przejawy czci anny śląskiej w środowiskach klasz-tornych, ponieważ stanowiły one swoisty kod kulturowy o głębokiej konota-cji religijnej i społecznej.

2. Pamięć o świątobliwości i początki kultu księżnej Anny

Księżna anna urodziła się w 1204 r. jako córka Przemysła ottokara i, kró-la Czech, oraz Konstancji, córki króla węgierskiego, zmarła natomiast 26 Vi 1265 r. jako wdowa po Henryku ii, księciu śląskim, krakowskim i wielkopol-skim.7 w kręgu jej krewnych znalazły się trzy kobiety, które wywarły ogrom-ny wpływ na obraz świętości w jej epoce i kręgu kulturowym: ciotka elżbieta, księżna turyńska, siostra agnieszka, klaryska praska oraz świekra, Jadwiga z niemieckiego rodu andechs. Przełomem w życiu anny stała się śmierć męża, Henryka Pobożnego, na polu legnickim w 1241 r., po której mogła na krót-ko objąć samodzielne rządy w księstwie.8 Po tym okresie księżna oddała się bez reszty dziełom charytatywnym i wspieraniu z pomocą synów swoich licz-nych fundacji, zwłaszcza klasztorów klarysek i franciszkanów we wrocławiu oraz szpitala św. elżbiety pod opieką krzyżowców z czerwoną gwiazdą. w tych więc środowiskach należy poszukiwać pierwszych śladów tradycji o jej świątobliwym życiu.

7 K. J a s i ń s k i, Rodowód Piastów śląskich. Kraków 20072, s. 105, 106. 8 r. g r o d e c k i, Anna, księżna śląska, PsB. t. 1: 1935, s. 117. wątpliwości co do faktu regencji księżnej zgłasza M. C e t w i ń s k i. zob.: t e n ż e: „Anna Beatissma”, wokół średnio-wiecznej biografii dobrodziejki benedyktynów krzeszowskich. W: Krzeszów łaską uświęcony, red. H. d z i u r l a, K. B o b o w s k i, wrocław 1997, s. 33. fakt ten przyjmuje bez dyskusji w. B o c h- n a k. zob.: t e n ż e, Księżna Anna śląska (1204-1265) w służbie ludu śląskiego i Kościoła. wrocław 2007, s. 146.

[3]

16 anna sUtowiCz

Źródła dyplomatyczne z tego okresu wskazują na brak wśród jej własnych potomków i rodziny zainteresowania promowaniem czci dla księżnej anny. Przez krewnych określana jest tylko poprzez stopień pokrewieństwa. nawet jej syn, władysław, biskup salzburga, krótko sprawujący urząd biskupi we wrocławiu po 1268 r., ograniczał się do schematycznego określenia jej jako felicis memoriae mater nostra9. Podobne zapisy znajdujemy w dokumentach Henryka iV, potwierdzających przywileje fundacji jego babki10. nie zacho-wały się żadne ślady starań w kierunku wzbudzenia i rozwoju kultu księż-nej ze strony członków dynastii ani w tym okresie, ani później, gdy za sterem Kościoła wrocławskiego zasiadali potężni Piastowie. fakt ten nabiera szcze-gólnego znaczenia, gdy weźmie się pod uwagę, że podobne procesy kano-nizacyjne członków rodziny książęcej w tym czasie były inicjowane przez wpływowych krewnych i episkopat, którzy czynnie angażowali się w przy-gotowanie wymaganych procedur prawnych11. to właśnie od tych środowisk oczekiwano ułatwienia pracy legatów papieskich zajmujących się przesłucha-niem świadków, weryfikacją dowodów i cudów świętości kandydata, wresz-cie finansowania i czynnego pilotowania pracy delegacji polskiej w rzymie12. Kręgi te dysponowały ponadto siłą nacisku politycznego, która była nie do przecenienia w sytuacji kryzysu wewnętrznego w Kościele w tym okresie.

Pamięć o wielkiej indywidualności księżnej nie uległa jednak zapomnie-niu. z początku XiV wieku pochodzi żywot rozpoczynający się od słów: Anna beatissima postquam intravit terram Poloniae. został on spisany z wyraź-ną intencją wzbudzenia czci dla czcigodnej fundatorki klasztorów klarysek, franciszkanów i krzyżowców z czerwoną gwiazdą we wrocławiu13. Pomijając

9 schlesisches Urkundenbuch, wyd. w. i r g a n g, Bd. iii, Böhlau (dalej: sUb), nr 63.10 Domina Anna bone memorie avia nostra. sub V, 74.11 zjawisko to daje się zaobserwować przy skutecznej próbie oficjalnego uznania kultu św. stanisława, podjętej nie tylko przez środowiska kościelne, ale również małopolskich Piastów. J. L i s o w s k i, Kanonizacja świętego Stanisława w świetle procedury kanonizacyjnej Kościoła dzisiaj i dawniej. rzym 1953, ss. 121, 180. o możliwym zaangażowaniu księżnej anny świadczy jej obecność w uroczystościach kanonizacyjnych 8 maja 1253 r. w Krakowie. w. B o c h n a k, Księżna Anna śląska…, s. 198. Podobnie w przypadku procesu kanonizacyjnego św. Jadwigi daje się stwierdzić aktywny udział przede wszystkim Kościoła hierarchicznego i rodziny Piastowskiej, a dopiero potem ksieni i członków rodziny zakonnej cysterek trzebnickich. r.g u s t a w, Święta Jadwiga. W: Hagiografia polska, red. t e n ż e. t. 1. Poznań-warszawa-Lublin 1971, s. 466.12 Por. J. L i s o w s k i, Kanonizacja św. Stanisława…, s. 114-119.13 Biblioteka Uniwersytecka we wrocławiu (dalej BUwr) iV f 193, ff. 152a – 154. Vita Annae ducissae, wyd. a. s e m k o w i c z, MPH, t.iV, Lwów 1884. M. C e t w i ń s k i kładzie terminus post quem na rok 1328. zob. t e n ż e, „Anna Beatissima”,… s. 32. Możliwe jednak, że przepisa-nie zabytku wraz z rocznikiem klarysek po tym czasie nastąpiło z oryginalnego tekstu, który mógł powstać nawet tuż po śmierci anny, o czym mogłyby świadczyć zeznania sióstr pamiętających księżnę.

[4]


kwestię autorstwa tego zabytku14, musimy przyjąć fakt jego przechowywa-nia w klasztorze klarysek wrocławskich za fundamentalny dla naszego za-gadnienia. wiele wskazuje zresztą na wyraźną inspirację tego środowiska dla powstania legendy, anna jawi się w niej bowiem jako wyjątkowo łaskawa do-brodziejka tej wspólnoty. autor doskonale znał pewne szczegóły życia zakon-nic, ponadto dokonał selekcji faktów w taki sposób, aby uwypuklić znaczenie właśnie tej fundacji dla świętości wdowy po Henryku Pobożnym. tekst za-chowuje charakter opisu świątobliwego życia anny. stanowił z całą pewno-ścią podstawę przechowania pamięci o jej pobożności i licznych fundacjach zakonnych. Jakkolwiek autor dzieła używa kilkakrotnie określenia sancta wo-bec księżnej anny, jednak trudno odpowiedzieć na pytanie, czy sporządzono go z myślą o przyszłym procesie kanonizacyjnym. Pisarz skupia swą uwa-gę przede wszystkim na jednej z cech pobożności żony Henryka Pobożnego: naśladowaniu przez księżną swej teściowej, księżnej Jadwigi. Całą treść jej świątobliwego życia można by zamknąć w krótkim stwierdzeniu: sanc-te Hedwigi in omnibus subdita et obediens15. Młodsza księżna słuchała więc we wszystkim rad swej teściowej, naśladując jej wzorcową pokorę i ascezę, przekraczającą nawet standardy średniowieczne, skoro raziły swą surowością nie tylko otoczenie, ale spowiedników. Pomimo pewnych wątpliwości wo-bec tych zachowań świętej Jadwigi16, anna pozostała jej doskonale posłuszna. wychowywała dzieci według wskazań starszej księżnej, razem z nią uczestni-czyła w nabożeństwach i z całą pewnością od niej uczyła się hojności w kon-takcie z miejską biedotą. te rysy duchowości obydwu kobiet można odnaleźć w ich żywotach, co czyni te zabytki niezwykle podobnymi do siebie, nasuwa-jąc wręcz refleksję o wspólnym autorstwie lub środowisku powstania. należy jednak zauważyć, że podobieństwo to wynika raczej z użycia tego samego szablonu literackiego, który stanowił w końcu Xiii wieku wyraz budowania i promowania nowej duchowości kobiecej17. epoka ta, zafascynowana posta-

14 dotychczasowa dyskusja wokół autorstwa żywota anny skupiała się na postaci spowiednika księżnej, Herborda lub innego franciszkanina związanego z klasztorem klarysek, Henryka de Bren, którego krótka biografia następuje po legendzie. M. C e t w i ń s k i, „Anna Beatissima”…, s. 32. K. K a n t a k, Franciszkanie polscy, t. 1, (1237-1517). Kraków 1937, s. 103. r. g r o d e- c k i odrzucił autorstwo franciszkanina. t e n ż e, Anna, księżna śląska,s. 116. odpowiedzi nie udziela P. M. K s y k, Vita Annae ducissae Silesiae „nasza Przeszłość. studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce” 78:1992, s. 131. 15 Vita Annae ducissae..., s. 657. Por.: a. K n o b l i c h, Herzogin Anna von Schlesien (1204-1265. Breslau 1865, s. 45nn.16 Vita sanctae Hedwigis, wyd. a. s e m k o w i c z, MPH, t. iV, Lwów 1884, s. 533.17 Cz. d e p t u ł a, a. w i t k o w s k a, Wzorce ideowe…, s.149. wśród podobieństw zbliżających do siebie wizerunki hagiograficzne Xiii wieku M. Michalski wskazuje w przypadku kobiet-wład-czyń kolejno: fakt dziedziczenia predyspozycji do świętości w rodzie i powołanie do świętości już przy poczęciu, zawarcie małżeństwa jako akt posłuszeństwa rodzicom i wpływ świętej na

[5]

18 anna sUtowiCz

cią świętej elżbiety, oczekiwała od wysoko urodzonych niewiast wzoru po-kory i dostrzegania rosnącej potrzeby dowartościowania społecznego warstw ubogich, opuszczonych i pozbawionych posługi duchowej. Miał to być rodzaj szlachectwa duchowego, wyraz najwyższej pokory wobec Boga, objawiają-cej się w miłości do bliźniego. Młodsza księżna zgodnie z duchem epoki mia-ła odznaczać się więc wielką wrażliwością na ludzką biedę. szczególnie po śmierci swego małżonka oddała się z zapałem dziełom miłosierdzia: osobi-ście odwiedzała chorych, trędowatych, którym sama przygotowywała odzie-nie, w Boże narodzenie nawet jadała z nimi przy jednym stole. dbała także o biedniejszych duchownych i zakonnice, wzorując się i w tym postępowaniu na św. Jadwidze18. Ponadto święta kobieta tego okresu powinna była krzewić nową duchowość, najlepiej poprzez fundacje klasztorów z kręgu zakonów żebrzących. temu wzorcowi pozostały wierne wszystkie świątobliwe księż-ne współczesne księżnej annie: salomea, Kinga, Jolanta, które zapisały się w dziejach jako fundatorki klasztorów klarysek w swoich dzielnicach19. od szlachetnej niewiasty oczekiwano również ascezy zewnętrznej, którą propa-gowali szczególnie gorliwie franciszkanie. zgodnie z tym nakazem kultury religijnej swego czasu i pod silnym wpływem świętej Jadwigi księżna anna wysłuchiwała więc Mszy św. bez zwyczajowych ozdób książęcych, a na co dzień ubierała lniane szaty, dając przykład naśladownictwa pokory i święto-ści swojej teściowej. oddawała się surowym postom i częstej modlitwie bre-wiarzowej na wzór franciszkanów. Pod szatami natomiast nosiła włosiennicę pokutną. te cechy pobożności wskazują na niezwykle ścisły związek ducho-wy obydwu księżnych śląskich, w którym jednak anna do końca zachowa-ła miejsce uczennicy, zaobserwowane obyczaje ascetyczne wprowadzając z umiarem i bez znamiennej dla księżnej Jadwigi przesady. taki sam umiar wykazywała żona Henryka Pobożnego w sprawach małżeńskich. w żywocie brakuje świadectwa ślubu czystości tej pary. autor ograniczył się jedynie do krótkiego stwierdzenia, że anna żyła ze swym mężem zgodnie z radami bra-ci mniejszych20. na ten rys pobożności księżnej zawarty w Vita warto zwrócić szczególną uwagę. wyróżnia on bowiem żonę Henryka Pobożnego spośród postaci wzorcowych dla tego okresu. wszystkie małżonki wielkich książąt

otoczenie rodzinne, często zachowanie małżeństwa dziewiczego, wdowieństwo jako sposobność do wstąpienia do klasztoru, liczne akty ascezy i miłosierdzia. t e n ż e, Kobiety i świętość,… s. 164 passim. niestety autor ten unika wskazania i interpretacji wielu cech indywidualnych interesujących go postaci księżnych, w tym szczególnie księżnej anny, jako jedynej nie kanoni-zowanej w tym kręgu świątobliwych żon Piastów i Piastówien. 18 t a m ż e, s. 660.19 r. g u s t a w, Jolenta, Helena. W: Hagiografia polska...., s. 628; M. H. w i t k o w s k a, Kinga. t a m ż e, s. 760-769.20 Statim vixit cum marito suo secundum consilium eorum. Vita…, s. 658.

[6]


współczesnych annie wyniesione na ołtarze składały w pewnym momencie swego małżeństwa na ręce Kościoła ślub czystości. Postępowały w tym za radą największych osobowości epoki. Św. Klara zalecała usilnie ideał dzie-wictwa swojej uczennicy, siostrze anny, św. agnieszce w jednym ze swo-ich listów . osiągnięcie tej cnoty warunkowało w jej rozumieniu możliwość pełnego zjednoczenia z Boskim oblubieńcem.21 takie postrzeganie dziewic-twa domagało się również czystości w małżeństwie, co w obliczu obowiąz-ków dynastycznych książęcych małżonek podnosiło wartość ich poświęcenia i świętości22. Św. Jadwiga złożyła ślub czystości już po urodzeniu dzieci i po-uczała swoją synową, księżnę Annę, by zachowywała te zasadę ze specjalnym upodobaniem, stawiając siebie za wzór23. opieranie się temu wzorcowi z całą pewnością nie stawiało żony Henryka Pobożnego w pierwszym szeregu wy-różniających się świętością kobiet tego czasu24.

z powyższych uwag jasno wynika, że autorowi legendy klarysek zależało na ukazaniu pobożności księżnej anny przede wszystkim jako odbicia religij-ności starszej księżnej, która wywierała zresztą niepośledni wpływ duchowy na całe swoje otoczenie. Przemyślidównie nie dane było doznać tak głębo-kich przeżyć mistycznych jak św. Jadwiga, ani jak ona dokonać za życia żad-nego cudu godnego świadectwa pisanego. Jednak autor żywota wskazuje na szeroko zakrojoną działalność fundacyjną żony Henryka Pobożnego, a po-tem wdowy po nim, jako cechy wyróżniającej ją w jej własnym środowi-sku. Przemilcza wprawdzie założenie i uposażenie klasztoru benedyktynów w Krzeszowie25, jednak szeroko rozpisuje się o fundacji klasztoru minory-tów wrocławskich jeszcze za życia jej męża, księcia Henryka, szpitala św. elżbiety oraz dużo uwagi poświęca sprowadzeniu do wrocławia wspólno-

21 Korespondencja św. Klary z Agnieszką. W: Wczesne źródła franciszkańskie, red. S. K a f e l, t. 2, cz. 2; Źródła dotyczące św. Klary, opr. C. n i e z g o d a. warszawa 1981, List i, s. 325.22 M. H. w i t k o w s k a, Kinga, s. 764; M. M i c h a l s k i, Kobiety i świętość…,s. 208-215.23 Legenda świętej Jadwigi, tł. a. J o c h e l s o n, opr. J. P a t e r. wrocław 1993, s. 31.24 Ciekawą uwagę na ten temat poczynił K. dola, gdy wskazał na pewną konieczność przekra-czania przez świętego norm obyczaju swojej epoki, by mógł on zasłużyć na miano swoistego szaleńca Bożego. zauważalna przesada w praktykach i pewne niezrozumienie współczesnych działały zwykle dodatnio na wizerunek świętego. K. d o l a, Kanonizacja świętej Jadwigi…, s. 85. Przeciwne stanowisko zajął J. w y r o z u m s k i, ignorując cechy indywidualne pobożności księżnej anny na tle postaw świątobliwych kobiet w kręgu piastowskim w Xiii w. zob. t e n ż e, Świętość kobiet w małżeństwie w świetle źródeł hagiograficznych. „saeculum Christianum” 3: 1996, nr 1, s. 21, 26. 25 1292 r. książę Bolko sprowadził do klasztoru krzeszowskiego zakon cystersów. Możliwe, że autor Vitae spisując swe dzieło po tej dacie, nie chce pamiętać o korzeniach benedyktyńskich tej placówki. Por. t. s i l n i c k i, Dzieje i ustrój Kościoła katolickiego na Śląsku do końca XIV wieku. warszawa 1953, s. 368; J. M a n d z i u k, Historia Kościoła Katolickiego na Śląsku, Średniowiecze. t. 1, cz. 1. warszawa 2003, s. 325.

[7]

20 anna sUtowiCz

ty Panien Ubogich z Pragi. w tym ostatnim klasztorze spędzała wiele go-dzin po koniec swego życia, doglądając osobiście rozwoju życia wewnętrzne-go sióstr klarysek. zwraca uwagę brak wspomnienia w legendzie postaci św. agnieszki Praskiej, siostry anny, która czynnie jej pomagała, wspierając jej wysiłki fundacyjne, a poprzez żywy kontakt listowny, o czym mogą świad-czyć bulle papieskie dla klasztoru damianitek, musiała wywierać silny wpływ na duchowość księżnej. oprócz tych fundacji, anna dokonywała szerokich uposażeń na rzecz innych placówek: sprowadzała relikwie, sporządzała pa-ramenta liturgiczne ze złota i jedwabiu. dla klasztoru trzebnickiego ufundo-wała koronę na głowę św. Jadwigi26, co świadczyć miało o jej głębokiej czci dla swej świekry.

z punktu widzenia ewentualnych przyszłych starań o kanonizację wdowy po Henryku Pobożnym, ogromne znaczenie mógł mieć przekaz o chwaleb-nej śmierci księżnej. w wiekach średnich był to wymóg sine qua non uzna-nia świętości człowieka, ponieważ w momencie śmierci Bóg miał objawiać swoją moc i miłosierdzie w sposób szczególny27. Jeżeli kandydat na ołtarze nie dostąpił zaszczytu męczeństwa, chwila jego przejścia do nieba powin-na była zwracać uwagę obecnych przy śmierci w jakikolwiek inny sposób. nawet, gdy żaden konkretny cud nie towarzyszył temu wydarzeniu, od śmier-ci oczekiwano, że dostarczy świadkom szczególnych przeżyć, stanie się dla nich pouczeniem i pretekstem do spotkania z rzeczywistością nadprzyrodzo-ną28. zgon księżnej anny, zgodnie z przekazem żywotopisarza, nie pozbawio-ny był znamion cudowności: umierająca dostąpiła łaski mistycznej spowiedzi, skoro jej osobisty spowiednik nie mógł być przy niej obecny29. ten szczegół miał z całą pewnością uwiarygodniać świątobliwe życie księżnej, choć jed-nocześnie zwracał uwagę na niedoskonałości jej natury i zatrzymanie się na pewnym stopniu świętości, wymagającym od człowieka całkowitego oczysz-czenia duszy ze skłonności do grzechu30. Mógł też w przyszłości stanowić poważną przeszkodę w rozwoju właściwego kultu. Jakkolwiek dużo poważ-niejszą barierą dla tego procesu był brak cudów na grobie księżnej31. same

26 Vita Annae ducissae..., s. 660. Por.: E. W a l t e r, Die von Anna, der böhmischen Königstochter und Herzogin von Schlesien (+1265) ihrer Schwiegermutter, der hl. Hedwig (+1243) gewidmete corona in Trebnitz. „archiv für schlesische Kirchengeschichte“ 15: 1957, s. 44-85.27 J. L i s o w s k i, Kanonizacja św. Stanisława… s. 119.28 P. B r o w n, The Cult of Saints. Its Rise and Function in Latin Christianty, London 19832, s. 69.29 Vita Annae ducissae..., s. 661.30 M. P l e z i a, Wstęp. w: J. V o r a g i n e, Złota legenda, tł. J. P l e z i o w a. warszawa 1955, s. X.31 na brak cudów bezpośrednio po śmierci św. stanisława jako przeszkodę dla jego szybkiej kanonizacji wskazał już J. Lisowski, Kanonizacja sw. Stanislawa… s. 126.

[8]


klaryski odnotowały w roczniku, spisanym w rękopisie iV f 193 w tym cza-sie co Vita, a następnie przepisanym w XV-wiecznej kopii, fakt pochówku fundatorki klasztoru w kaplicy św. Jadwigi32. w notatce ograniczającej się do jednego zdania33 klaryski nie wskazały jednak na fakt wyróżnienia tego gro-bu spośród grobów innych członków dynastii. siostry pochowały wprawdzie drogie szczątki w miejscu bliskim i dostępnym wszystkim mniszkom, jednak w tym okresie nie słychać nic o formach czci otaczającej miejsce ostatniego spoczynku księżnej w klasztorze Panien Ubogich. zachowana gotycka płyta nagrobna księżnej pozostała niezwykle skromna i nie wykazuje śladów starań zakonnic o wzbudzenie kultu tego miejsca. nie dokonywały się tam najwy-raźniej żadne cuda, które mogłyby stanowić podstawę jego upowszechnienia i popularyzacji jeszcze jednego miejsca pielgrzymkowego w stolicy Śląska.34 niezwykłe zdarzenia na grobie świątobliwej osoby nie tylko stanowiłyby po-twierdzenie boskiej woli jej kanonizacji35, ale również mogły przyczynić się wydatnie do intensyfikacji kultu poprzez rozwój ruchu pielgrzymkowego. opisy tego rodzaju cudów stanowią zwykle nieodłączny element tekstów ha-giograficznym w całym omawianym przez nas okresie36, stąd ich brak w ży-wocie księżnej anny mógł być poważną przesłanką do zahamowania procesu rozwoju jej kultu na Śląsku pomimo możliwego przekonania o jej świętości wśród odbiorców Vita. Pamięć o świątobliwej fundatorce połączona z trady-cją jej pobożności i działalności charytatywnej mogła jednak przetrwać w śro-dowiskach klasztornych związanych z jej osobą. z całą pewnością pamiętano o niej podczas modlitw za zmarłych dobrodziejów klasztorów, ponieważ taka była wola fundatorów placówek. wiadomo, że klaryski odprawiały osobne oficjum za zmarłych poleconych ich modlitwom37, jednak niewątpliwie po-dobne praktyki miały miejsce w pozostałych konwentach fundowanych przez annę. w modlitwach tych musiała ona zajmować szczególne miejsce. trudno

32 BUwr iV f 193, f. 155. BUwr iV f 173, ff. 123 – 127. Spominki klarysek wrocławskich, wyd. a. B i e l o w s k i, MPH, t. 3, Lwów 1878 , s. 691-692. Por.: w. K o r t a, Średniowieczna annalistyka śląska. wrocław 1966, ss. 253-256. 33 Anna ducissa, filia regis Bohemiae, coniunx ducis Henrici et ducissa Wratislaviensis, fndatrix monasterii Sancte Clare, obiit A.D. 1265 in nocte sancti Johannis baptiste, sepulta aput chorum sororum in capella sancte Hedwigis. Spominki..., s. 692.34 P. B r o w n, The Cult of Saint…, s. 31, 38.35 M. R u s e c k i, Cud w myśli chrześcijańskiej. Lublin 1991, s. 136. Świadectw cudów za pośrednictwem kandydata na ołtarze domagano się podczas procesów kanonizacyjnych już od Xi wieku. J. P a t e r, Wstęp. W: Legenda świętej Jadwigi..., s. 13; H. M i s z t a l, Prawo kanoniza-cyjne, s. 90. t e n ż e, Procedura kanonizacyjna pierwszego tysiąclecia. W: Kanonizacja świętego Wojciecha i dziedzictwo jego kultu, red. J. s t r z e l c z y k. Lublin 2001, s. 23.36 M. B o y e r , An Attempt…, s. 32; H. M i s z t a l, Procedura kanonizacyjna…, s. 23. H. f r o s, Pamiętając o mieszkańcach nieba: kult świętych w dziejach i liturgi. tarnów 1994, s. 65.37 Ordinationes BUwr iV Q 202, f. 16.

[9]

22 anna sUtowiCz

jednak ustalić, jak długo w okresie średniowiecza oraz z jaką intensywnością trwała ta modlitewna pamięć we wszystkich klasztorach, które założyła.

3. Rozwój kultu księżnej Anny w okresie nowożytnym

Pewne cechy podobieństwa do żywota klarysek wykazuje krótki życio-rys księżnej, przepisany przez krzyżowców z czerwoną gwiazdą do ich ko-piarza w okresie 1510-1527 r. zapiska pochodzi ze źródeł czeskich38 i nosi charakter krótkiego przekazu tradycji dotyczącej fundatorki klasztoru św. Macieja i szpitala św. elżbiety.39 anna tytułowana jako pientissima Anna Henrici pii conjunx, przedstawiona została jako fundatorka klasztorów: kla-rysek, minorytów, krzyżowców z czerwoną gwiazdą oraz parafii św. elżbiety we wrocławiu. autor notatki podaje szczegóły związane przede wszystkim z dziejami fundacji szpitala należącego do krzyżowców, a wśród nich wkład w to dzieło przełożonego generalnego alberta ze steinberga oraz inspirację dla dzieła ze strony siostry księżnej śląskiej, św. agnieszki. ten ostatni fakt wydaje się służyć podkreśleniu czeskich korzeni pobożności księżnej anny, czego kopista nie omieszkał zaznaczyć za źródłem czeskim: celebrem suam pietatem Silesiae demonstravit Bohema.40 we wspomnianej notatce jako naj-bardziej charakterystyczny rys jej pobożności jawi się hojność i miłosierdzie, jakie księżna na wzór swej siostry miała okazywać poprzez zainteresowanie biednymi i cierpiącymi. Krótka notka biograficzna, przepisana przez krzy-żowców w XVi wieku, nie zawiera jednak śladów szczególnej czci dla zmar-łej wdowy po Henryku Pobożnym. zakonnicy nie tylko nie odnotowali faktu kultywowania pamięci o księżnej annie w swoim otoczeniu, ale też nie umieli rozwinąć wątku jej duchowości. w klasztorze tym najwyraźniej nie funkcjo-nował w tym czasie kult anny śląskiej, zakonnicy natomiast posługiwali się błędnymi źródłami czeskimi wyłącznie dla podtrzymania tradycji dotyczącej fundacji i funkcjonowania ich placówki.

w połowie XVi wieku istniała jednak pamięć o świątobliwości fundatorki we wspólnocie klarysek. Podobny wniosek nasuwa analiza modlitewnika na-leżącego do zakonnicy anny fribelin,41 pełniącej w klasztorze odpowiedzialną

38 Miały to być Sacri pulveres seu memoriae regni Bohemiae et conjunctarum provinciarum Moraviae et Silesiae , wyd. g.a. s t e n z e l, Scricptores Rerum Silesiacarum. t. 2, Breslau 1839 (dalej: srs), nr 320, s. 320-321.39 w notatce pojawia się kilka błędów: śmierć księżnej miała nastąpić w roku 1268, jakkolwiek autor zna datę śmierci Henryka Pobożnego i prawidłowo oblicza liczbę lat wdowieństwa anny. w zapisce występuje ona jako córka Przemysła ottokara iii. Kościół św. Jakuba nazywany jest bazyliką (basilica).40 srs nr 320, s. 321.41 BUwr io 33.

[10]


funkcję furtianki.42 na kartach 151a – 153a wpisana została Eyn gebetlein von der seligen, fromen und gerechten styffterin anna. w modlitwie tej pisarka za-konna wyraźnie daje wyraz swojej czci dla świątobliwej fundatorki klasztoru, gdy pisze o niej: wir gleuben dich gancz selig. w tekście nazywa ją kilkakrot-nie selig und unser libe stryffterin, podkreślając jednocześnie szlachetność jej duszy i pochodzenia z królewskiego rodu. anna miała słynąć przede wszyst-kim z wielu cnót i szczerej wiary wobec Boga43. autorka dziełka nie wspomi-na w ogóle o ascetycznych praktykach księżnej, które przyciągały wcześniej uwagę jej żywotopisarza. zgodnie z XVi-wiecznym przekazem, najwyższą cnotą, którą wdowa po Henryku Pobożnym odznaczała się w swoim otocze-niu, było miłosierdzie względem słabych44. ten rys pobożności przetrwał naj-dłużej w tradycji dotyczącej zmarłej fundatorki, chociaż autorka tekstu nie buduje dalszych konstrukcji hagiograficznych, które miałyby pobudzić kla-ryski do naśladowania świątobliwej anny w kultywowaniu tej właśnie cnoty. Pisarka wierzy jednak w skuteczną pomoc i pośrednictwo niebieskie zmar-łej fundatorki. Prosi ją więc o uzyskanie u Boga miłości dla całej wspólnoty, by siostry mogły trwać w pokoju i zgodzie, pozostając blisko Boga45. Pragnie także otrzymać łaskę pokory w przeciwnościach, jakich dostarcza życie do-czesne46. Powyższe suffragium wpisuje się w całość kompozycji modlitew-nika, przeznaczonego na okres wielkiego Postu i pełnego żarliwych wezwań do poprawy życia wewnętrznego zakonnic. Modlitwa ta poprzedzona zosta-ła podobnymi w charakterze oracjami do świętych: Klary, Jadwigi, Urszuli i elżbiety węgierskiej. Pozwala to wysnuć wniosek, iż powstała współcześnie jako element wysiłków zmierzających do podniesienia jakości życia ducho-wego we wspólnocie. trudno jednak odpowiedzieć, na pytanie, czy podob-ne modlitwy należały do wspólnotowych praktyk religijnych wśród klarysek wrocławskich w XVi wieku czy też nie, a więc, jaki mógł być faktyczny za-sięg owej tradycji świętości księżnej anny w tym środowisku.

wiele wskazuje jednak na brak dalszej intensyfikacji kultu w kolejnych wiekach istnienia klasztoru klarysek. dopiero w połowie XViii wieku po-

42 archiwum Państwowe wrocławia (dalej: aPwr) rep. 63 , nr, 620 (1547 r.), nr 660 (1561 r.). zgodnie z konstytucjami klarysek wrocławskich portaria odpowiadała za utrzymanie klauzury w klasztorze. BUwr iV Q 202, f. 24. 43 /.../ seint es gewiß das du dich in deinem leben yn allen togenden geubet und beweiset yn rechtem worem glauben gegen got /.../ BUwr io 33 , f. 152a.44 /.../ barmherczigkeit kegen den armen. t a m ż e.45 /.../ nhu ist mein herczlihe beger das du uns durch trawe vorbete bey gotte erwerben wollest das wir dorebey mochten vorbleyben und got dem herren auß ganczem herczem loben und gebenedei-en yn fride liebe und eynigkeit als leibliche schwestern /.../. t a m ż e, f. 153.46 Bite ich dich du selige stiffterin Anna das du den aller hochsten got wollest vor uns biten das er uns wolt gedolt voreleyen yn allem betrubniß /.../ t a m ż e.

[11]

24 anna sUtowiCz

wstał kolejny zabytek związany z pamięcią o świątobliwej fundatorce kla-rysek. Jest to Kurtze Lebens Beschreibung Der Hochseel Annae Schlesische Herzogin und Stiefterin des Furstl. Jungfrawen Closters des Hehl. Clarisser Ordens zu St. Clara in Breslau, przetłumaczony i przepisany z rękopisu iV f 193 w roku 174547 Kodeks został sporządzony dla ksieni Marii Jadwigi wostroskin, o czym informuje zapis na okładce, i to jej zawdzięczał konwent klarysek odnowę zainteresowania osobą księżnej anny. Świadczy o tym nie tylko powyższa adnotacja, ale również zdanie, w którym posiadaczka książki przyznaje, iż żywot został przetłumaczony z jej inspiracji przez Jana Ludwika stargera, zakonnika z klasztoru św. Macieja48. w kodeksie odnajdziemy tak-że łacińską kopię tekstu49. najprawdopodobniej tenże zakonnik, w tym sa-mym 1745 r. wpisał ostatnią wersję żywota do rękopisu iVf 122a, należącego do konwentu krzyżowców50. zauważył on jednocześnie, że klaryski nie znały biografii swej założycielki, a on sam postanowił ogłosić to dziełko po prawie pięciuset latach od jej śmierci wspólnocie św. Macieja, by wzbudzić pamięć o jej życiu i cnotach51. intencja zapisu w obydwu przypadkach była więc naj-pewniej ta sama: przypomnienie o świątobliwym życiu i dobrodziejstwach księżnej anny. wspólnota klarysek przeżywała w tym czasie prawdziwy roz-kwit, będący wynikiem owocnych rządów opatki Brygidy wambowskiej52, a powrót do książęcych korzeni klasztoru mógł wzmacniać jego pozycję w habsburskim wrocławiu.

tłumacz łacińskiego żywota nie poprzestał na zwykłym przekładzie tek-stu, lecz włożył dodatkowy wysiłek w odszukanie i przekazanie niektórych szczegółów dotyczących osoby księżnej anny i jej fundacji. zawarł je na mar-ginesie rękopisu iVf 122a, a następnie część z nich została przepisana na marginesach łacińskiej kopii Vita ze zbioru klarysek. fakt, że nie zostały one przetłumaczone z resztą zabytku na język niemiecki, świadczy niezbicie, iż

47 BUwr iVf 232, ff. 3 – 6a. Kodeks papierowy złożony w 1749 przez zakład we frydlandzie, w tekturowej okładce, ze złoconymi brzegami kart.48 /.../ wie solches in einen uhralten mit Gottischer Munds Schrift in Letheinischer Sprache zu-sammen getragenden Büch befindlich und von mir Johann Ludwig Starger besagten Stiefts Mathe und Lautzler A 1745 ins deutsche ist übersetzet worden. t a m ż e, f. 3.49 t a m ż e, ff. 10-12a.50 Jest to zbiór luźnych kart papierowych. Żywot anny opatrzony tytułem Vita serenissimae Dominae Annae Ducissae scilicet Piisimae Fundatricis Domus et Hospitalis Sancti Mathiae Wratislaviae Sacri Militaris Ordinis Crucigerorum cum ruber Stella znajduje się na kartach ff. 10-13a. BUwr iVf 122a, nr 5.51 Sanctae translatione in linguam germanicam ad notitiam Monialium Sta Clara /que pariter ignorabant Vitam suae fundatricis/ hac occasione ferme post quinque saeculae sancta Vita et Virtutes Serenissimae fundatricis tandem etiam Domui Mathianae innotuit.t a m ż e, f. 15.52 t. P i e t s c h, Zur Geschichte des Breslauer Klarenstiftes des jetzigen Ursulinenklosters. Breslau 1937, s. 26.

[12]


były przeznaczone wyłącznie do wiadomości krzyżowców jako odnoszące się głównie do dziejów ich konwentu53. Między tymi glossami znajduje się jedna notatka o pewnej wartości dla poznania rozwoju kultu księżnej. w odniesie-niu do faktu wzniesienia przez annę kaplicy świętej Jadwigi zanim ta ostatnia została kanonizowana, autor notki zauważył, iż świadczyło to o wielkiej czci jaką młodsza księżna otaczała swą teściową i jej niezwykłym przeświadcze-niu o świętości Jadwigi54. tłumacz zakonny wyraził tym samym szczególny podziw dla świątobliwej fundatorki klasztoru krzyżowców i przekonanie o jej wyróżniającej się pobożności. dla niego wynikała ona jednak, jak w okresach wcześniejszych, ze szczególnego związku duchowego ze świętą Jadwigą. w ten sposób tradycja, przekazana w XiV w. przez Vita, znalazła swoje od-zwierciedlenie w religijności krzyżowców w połowie XViii w. na tym przy-kładzie daje się raczej zaobserwować proces dalszego rozwoju kultu księżnej Jadwigi, której osobowość wyraźnie przyćmiła dokonania przebywającej w jej otoczeniu Przemyślidówny, aniżeli chęć wzbudzenia właściwego kultu świątobliwej fundatorki klasztorów klarysek i krzyżowców wrocławskich.

nie można jednak wykluczyć, iż wewnątrz wspólnoty Pań Ubogich podję-to kroki dla obudzenia nie tylko historycznej świadomości zakonnic, ale rów-nież ich przekonania o świętości fundatorki, a za tym możliwości uzyskania od niej pomocy i orędownictwa. Mogłaby o tym świadczyć całostronicowa ilustracja farbami wykonana na karcie 2 rękopisu iVf 232. Układ figuralny obrazu wskazuje na gotyckie wzorce przedstawień świętych, zgodnie z któ-rymi postać księżnej anny zajmuje centralną część dzieła, dominując nad go-tyckimi bryłami kościołów św. Jakuba i św. Macieja. Księżna trzyma w dłoni klasztor św. Klary połączony w kaplicą św. Jadwigi, zwieńczoną dawną go-tycką wieżą, w czasach ksieni wostroskin zastąpionej już architekturą baroko-wą. Po obu stronach okrytej królewskim płaszczem postaci umieszczono dwa herby: Przemyślidów i Piastów śląskich. nawiązanie do średniowiecznych form tego typu przedstawień nie wyklucza posługiwania się przez autora dzie-ła przechowywanym w klasztorze klarysek jakimś zaginionym pierwowzorem obrazu. Podpis pod ilustracją zawiera stwierdzenie królewskiego pochodzenia anny, jej więzów dynastycznych z Henrykiem Pobożnym i świętą Jadwigą. Księżna nazywana jest świątobliwą (Gottseelige). notatka wskazuje też miej-

53 wśród tych informacji odnajdujemy m.in. datę fundacji szpitala należącego do krzyżowców, zwięzły opis jego uposażenia oraz trudną do rozszyfrowania notatkę w odniesieniu do budynków klasztoru św. Klary: ita domicilla probabiliter fuerint ordinis crucigerorum quae perdurarunt usque post 1323. t a m ż e, ff. 11, 11a, 12.54 Hoc valde est mirabile nam sta Hediwigis mortua anno 1243 a Papa Clemente Quarto can-onizate fuit anno 1267. Anna vero jam mortua fuit /…/ anno 1265 adeoqueduobus annis ante canonizationem. Videtur ergo quod pia antiquitas miraculorum gloricam et copiam comota fuerit sanctam Hedwigam ante omnem canonizationem ecclesiae. t a m ż e, f. 12.

[13]

26 anna sUtowiCz

sce pochówku godnych czci szczątków doczesnych fundatorki55. Jakkolwiek powyższe przesłanki są zbyt słabe dla pewnego stwierdzenia prób wzbudze-nia kultu dobrodziejki klasztoru św. Klary, jednak zdają się one świadczyć o pewnej aktywności w tym kierunku w łonie samych klarysek. Poza pod-kreślaniem arystokratycznej tradycji wspólnoty, powrót do rozpamiętywania dzieł księżnej mógł oznaczać odwoływanie się do jej orędownictwa jako naj-bliższej klaryskom opiekunki niebieskiej. Brak aureoli na wspomnianym ob-razie nie stanowi tu poważniejszej przeszkody dla powyższego wniosku.

4. Dynamika rozwoju kultu księżnej Anny a wpływ procesów społeczno-religijnych.

rozważania wokół świątobliwej pamięci księżnej anny śląskiej prowadzą do kilku ważkich wniosków związanych z dynamiką życia religijnego i kultu-ralnego środowisk zakonnych związanych z jej osobą. należy przyjąć, iż po-mimo zastrzeżeń co do jakości wzorca osobowego reprezentowanego przez księżną, związanych, jak wyżej sygnalizowano, z jej oporem wobec niektó-rych praktyk ascetycznych, stanowił on dostatecznie silną przesłankę dla roz-poczęcia kultu tej pobożnej niewiasty. spisanie jej żywota w początkach XiV wieku, możliwe, że w oparciu o wcześniejsze zaginione dzieło, może świad-czyć o pierwszych próbach w tym kierunku, których podjęły się klaryski wro-cławskie, zawdzięczające księżnej najwięcej dobrodziejstw i postrzegające ją niejako jako matkę duchową swej wspólnoty56. nawet możliwe autorstwo ży-wota któregoś z minorytów wrocławskich nie zmienia faktu, iż to właśnie mniszki zakonu św. Klary wykazywały najwięcej zainteresowania przecho-waniem pamięci o życiu księżnej, kultywując w końcu Xiii w. i w okresie na-stępnym przykład jej pobożności jako wzorzec postępowania we wspólnocie. z całą pewnością nawet powiązanie jej tradycji z niezwykle silnym i dyna-micznym kultem św. Jadwigi nie stanowiło w tym czasie przeszkody do dal-szego pomyślnego rozwoju zainteresowania świętością wdowy po Henryku

55 Wahre Abbildung Annae Einer Durchleuchtigsten Hertzogin in Schlesien Stiffterin des Closters war eine Tochter Primislai Ottocari Königs von Böheim eine Gemahlin des Regirenden Fürsten von Pohlen und Schlesien, Henrici Pii ein Sohn der heil. Hedvigis, welcher 1241 den 5 April von Tartern gethötet worden. Nach dessen Todt hat seine Gottseelige Gemahlin 1257 dieses closter gestiftet. Diese durlaucht Herzogin ist gestorben 1265 in der Nacht der S. Johannis Baptistae derer Ehrwürdiger Leichnam in dieses gottes haus alhier begraben worden. iVf 232, f. 2.56 Podobnie w przypadku innych świętych kobiet tego czasu, kręgi zakonne z nimi związane inicjowały ich kult i propagowały nie tylko wśród niższych warstw społecznych, ale i wywierały naciski na wpływowe środowiska kościelno-polityczne w celu oficjalnego zatwierdzenia czci. tak w przypadku cysterek trzebnickich, oraz klarysek sądeckich. r. g u s t a w, Jadwiga śląska...., s. 466, M.H. w i t k o w s k a, Kinga , s. 764.

[14]


Pobożnym w tym czasie. Ścisłe związki z klasztorem cysterek w trzebnicy57 umożliwiały klaryskom nie tylko stały kontakt z miejscem czci starszej księż-nej, ale również dostęp do osób i środowisk kościelnych dysponujących do-świadczeniem w promocji kultu. niewątpliwą przeszkodą mógł okazać się brak cudownych uzdrowień na grobie anny śląskiej. Brak ten był tym do-tkliwszy, że klasztor klarysek cieszył się wśród mieszkańców wrocławia dużą popularnością, jako znane miejsce licznych obrzędów odpustowych58. Kaplica mniszek gromadziła mieszczan we wszystkie ważniejsze święta kościelne, a od końca Xiii w. również umożliwiała kontakt z relikwiami św. Jadwigi59. Być może umieszczenie grobu świątobliwej anny w chórze zakonnic okazało się znaczną przeszkodą dla bezpośredniego kontaktu odwiedzających kościół z miejscem czci księżnej.

Kult wdowy po Henryku Pobożnym musiał jednak, pomimo wczesnych starań o jego wzbudzenie po jej śmierci, szybko w okresie następnym osłab-nąć. wydaje się, iż proces ten nastąpił już w ciągu XiV wieku. obok bra-ku zainteresowania promocją świętości anny ze strony innych wpływowych ośrodków polityczno-kościelnych, nawet związanych z klasztorem św. Klary, do zaniechania dalszych prób rozwoju jej czci i procesu kanonizacyjne-go przyczyniły się najaktywniejsze dotąd w tej dziedzinie klaryski. Źródła XV-wieczne z klasztoru Panien Ubogich nie przynoszą żadnych nowych śla-dów kultu księżnej anny. Brakuje jej wspomnienia w jedynym zachowanym z tego okresu modlitewniku60. Przepisany z XiV-wiecznego rękopisu i uzupeł-niony o współczesne dane rocznik klarysek61 nie stwierdza żadnych nowości wokół wydarzeń związanych z fundacją klasztoru lub osoby jego najwięk-szej dobrodziejki. Pomimo zainteresowania dziejami własnego konwentu w połowie XV wieku, klaryski nie przejawiały jednocześnie żadnych ten-dencji do odnowy tradycji swej założycielki. Przyczyn tego procesu można upatrywać w kilku czynnikach. Jednym z najważniejszych jawi się zmiana w połowie XiV wieku składu społecznego wspólnoty. Powstały jako konwent o czysto szlacheckich korzeniach i dla zaspokojenia religijnych potrzeb tej właśnie grupy społecznej, klasztor św. Klary począwszy od 1335 przyjmo-

57 Przywilej aleksandra iV dotyczący odwiedzin opatek trzebnickich w klasztorze wrocławskim z roku 1260. sUb nr 337. 58 r. s t e l m a ch, Śląskie dokumenty odpustowe do końca XV wieku. W: Klasztor w społeczeń-stwie średniowiecznym i nowożytnym, red. M. d e r w i c h, a. P o b ó g – L e n a r t o w i c z, opole-wrocław 1996, s. 182. 59 Vita Annae ducissae..., s. 660.60 BUwr io 31 spisany w języku niemieckim. 61 BUwr iVf 173. rocznik ten spisany około roku 1455 uzupełniany był następnie na bieżąco informacjami o poszczególnych opatkach do roku 1628. zawiera również krótkie sprawozdanie z wizytacji w klasztorze w tym okresie.

[15]

28 anna sUtowiCz

wał w swe podwoje mieszczki62. Choć najważniejsze urzędy klasztorne z re-guły należały w tym okresie do córek szlacheckich i książęcych, to jednak w ciągu XiV wieku żywioł mieszczański stanowił lwią część składu osobo-wego tej wspólnoty63. Mieszczki wnosiły do konwentu własne zaintereso-wanie religijne i własną kulturę, chociaż najczęściej reprezentowały rodziny o bardzo wysokich walorach intelektualnych64. Ponadto w okresie tym obser-wuje się w życiu konwentu znaczny spadek przywiązania do zachowania pier-wotnej reguły zgodnie z duchem franciszkańskim. nawet jeśli bulla Urbana iV z 1262 r. zezwalała na posiadanie i zarządzanie majątkiem klasztornym65, to zalecała również zachowanie franciszkańskiego ducha pokory i wspólnoto-wego ubóstwa. w ciągu XiV wieku natomiast klasztor klarysek wrocławskich stał się silnym ośrodkiem gospodarczym i zainteresowany był w znacznej mierze pomnażaniem własnych dochodów aniżeli promocją ideału pobożno-ści książęcej fundatorki. odwrócenie starań zakonnic od rozwoju kultu księż-nej anny oznaczało także zaniechanie promocji ich własnej wspólnoty jako franciszkańskiego i książęcego zarazem ośrodka życia religijnego. wzorzec świętości anny stracił na swej atrakcyjności. Jeżeli kiedykolwiek formowano mniszki w duchu świątobliwej założycielki ich klasztoru, to w XiV i XV wie-ku najprawdopodobniej nie podejmowano już takich działań w ogóle, co zga-dzało się także ze zmieniającymi trendami religijnymi epoki.

Pewne odrodzenie kultu księżnej anny daje się zaobserwować w XVi w. Można próbować powiązać ten fakt z pierwszymi próbami reformy we-wnętrznej w klasztorze damianitek wrocławskich. zerwały one w tym czasie swe organizacyjne i religijne więzy z minorytami św. Jakuba, co uratowa-ło tę wspólnotę od procesu sekularyzacji66, oraz podjęły ścisłą współpracę z duchowieństwem z otoczenia biskupów wrocławskich67. o pewnym od-rodzeniu życia religijnego w tym konwencie świadczyć mogą zachowane źródła liturgiczne, zwłaszcza modlitewniki anny fribelin, zawierające peł-ne mistycznych akcentów rozważania Męki Pańskiej68. warto jednak zauwa-żyć, że ponowne wzbudzenie kultu księżnej wśród klarysek nie wiązało się

62 Bulla Benedykta Xii BUwr iVQ 203, f. 27.63 Por. ustalenia a. s u t o w i c z, Życie wewnętrzne w klasztorze klarysek wrocławskich w średniowieczu, praca doktorska na wydziale nauk Historycznych i Pedagogicznych Uwr pod kierunkiem prof. K. Bobowskiego. wrocław 2002, s. 78. 64 t a m ż e, s. 80.65 zob. przypisy do: Bulla innocentego iV w: Wczesne źródła franciszkańskie..., s. 309 nn.66 a. sutowicz, Życie wewnętrzne, s. 50.67 Świadczą o tym wpisy ojców duchownych klasztoru sebastiana sleupnera i adama Helsela na wklejkach w modlitewniku BUwr io 38 z ostatniej ćwierci XVi w. 68 BUwr io 33, BUwr io 37. Przeczyłoby to opinii J. Mandziuka o rozkładzie życia duchowego klarysek po separacji organizacyjnej z konwentem minorytów. t e n ż e, Historia Kościoła kato-

[16]


jednocześnie z wyraźnym propagowaniem jej pobożnego życia, pokory i za-miłowania do dzieł charytatywnych, co mogło stanowić o jej popularności w wiekach wcześniejszych, ale odwołaniem do jej mocy i orędownictwa nie-bieskiego jako skutecznego narzędzia uzyskania postępu w życiu duchowym. Choć anna fribelin modliła się do świętej patronki o pożądane dobra ducho-we, w których postrzegała warunek rozwoju cnót wśród mniszek, nie widziała jednocześnie konieczności jej naśladowania. ten model świętości odpowiadał z pewnością nowożytnej wspólnocie żeńskiej, która pragnęła pozostać wier-na swej tradycji i posłuszna wymogom reformy. Jest to również okres w ży-ciu konwentu, kiedy powracał on do swych książęcych korzeni, pozostając w pewnej izolacji od środowiska miejskiego. Proces ten mógł również sprzy-jać pewnemu odświeżeniu wiedzy o pochodzeniu klasztoru od świątobliwej fundatorki. ta sama przyczyna mogła lec u podstaw pewnego zainteresowa-nia osobą anny wśród krzyżowców. Chociaż w okresie wcześniejszym nie podejmowali oni najpewniej żadnych starań wokół kanonizacji tej świąto-bliwej księżnej, w okresie nowożytnym mogli ulec atmosferze obudzenia jej kultu wśród klarysek, z którymi utrzymywali ścisłe związki od średniowiecza oraz rozpocząć poszukiwania bliższych danych na temat jej działalności fun-dacyjnej. Charakterystyczne, że dokonywali oni nowych poszukiwań, nie po-przestając na faktach znanych z tradycji. Krótka notatka ze źródeł czeskich jest jednak zbyt nikłym śladem, by twierdzić o intensywności tych zaintere-sowań i ich zasięgu.

z całą pewnością nie były one zbyt głębokie zarówno we wspólnocie klary-sek, jak i krzyżowców, skoro do połowy XViii w. pamięć o świątobliwym ży-ciu anny w obydwu tych wspólnotach zanikła. stwierdzenie tego faktu przez tłumacza jej żywota przeznaczonego dla ksieni wostroskin jest tu dostatecz-nie wiarygodne, nawet jeśli odnosiło się tylko do znajomości wśród zakonnic samego tekstu Vitae. nie tylko bariera językowa w postaci łaciny powodowa-ła niewiedzę mniszek co do dzieł fundatorki, także upadek tradycji zakonnej w znacznym stopniu musiał się do tego przyczynić. Kolejny okres świetno-ści klasztoru sprzyjał natomiast chęci odrodzenia świadomości historycznej wspólnoty i odbudowaniu jej życia religijnego. Możliwe, że wśród elit klasz-tornych wracano w tym czasie do intencji stworzenia w konwencie pewnego ośrodka religijnego, którego centrum mógłby stanowić grób księżnej. Jeżeli jednak o takich próbach myślano, to nie pozostawiono wiarygodnych śladów wcielenia tej idei w życie. nie odnawiano miejsca pochówku świątobliwej fundatorki pomimo barokizacji budynków klasztornych i kaplicy, prawdopo-

lickiego na Śląsku. t. 2. Czasy reformacji protestanckiej, reformy katolickiej i kontrreformacji. warszawa 1995, s. 56.

[17]

30 anna sUtowiCz

dobnie nie dokonano także otwarcia jej trumny, co zwyczajowo czyniono dla ożywienia kultu świętego69.

Można więc stwierdzić, że pomimo pewnej popularności wzorca świętości księżnej anny w Xiii i na początku XiV w. oraz jego zgodności z kanonami religijnymi tej epoki, proces kanonizacyjny Przemyślidówny zatrzymał się na bardzo wczesnym etapie rozwoju kultu. złożyło się na to kilka przyczyn natury społeczno-religijnej, wśród których najmocniej należy zaakcentować słabość kulturalną i polityczną oraz upadek życia duchowego ośrodków zakonnych, które wykazywały pewne zainteresowanie promowaniem czci anny. dalej winny był postęp reformacji i zmiana trendów religijnych w całym Kościele katolickim, w którym własną karierę rozpoczął nowy wzorzec świętej kobie-ty i nowy typ zakonów żeńskich70. to samo zjawisko przyczyniło się do zmia-ny konwersji wśród członków dynastii Piastów śląskich, a więc jeszcze jednej grupy społecznej, która byłaby zdolna do nacisku na finalizację procesu kano-nizacyjnego nawet po wielu latach od śmierci księżnej71. Przykład losów kultu wdowy po Henryku Pobożnym jest więc doskonałą ilustracją wpływu zjawisk społeczno-politycznych i różnorakich procesów wewnątrz Kościoła na roz-wój szeroko pojętej kultury religijnej w każdym okresie.

Summary

exploring a cult of saints is not a new branch of history science, but it becomes more interesting and difficult when we touch the problem of no-canonized persons, that died with an opinion of saints. one of them is the princess anna of Przemyślid, called sometimes as a forgotten saint. this article tries to answer several questions connected with the process of development and recession of her cult especially in the silesian orders founded by anna. they seem to be most interested in finalizing the canonization of the pious princess. an analyze of some new data about their activity in

69 otwarcia grobu dokonano dopiero w 1858, gdy w klasztorze osiadły urszulanki. odnaleziono wówczas dobrze zachowany gotycki psałterz, z którym pochowano annę. M. P r z y w e c k a - -s a m e c k a, Z dziejów wrocławskich konwentów klarysek i urszulanek. wrocław 1996, s. 14.70 C. B r o v e t t o, Duchowość chrześcijańska czasów nowożytnych, tł. e. d o b r z e l e c k a., Kraków 2005, s. 27. 71 dobry przykład takiego wzbudzenia kultu świętego po 150 latach od jego śmierci i to przy braku świadectw cudów z tego okresu, natomiast przy aktywnym udziale hierarchii kościelnej i członków dynastii stanowią losy procesu kanonizacyjnego św. stanisława w Xiii w. J. L i s o - w s k i, Kanonizacja św. Stanisława…, s. 126 nn. trudno w takim przypadku ocenić wiarygodność przekazów o czci świętego wśród ludu, który miałby przechować pamięć o świętości biskupa. wydaje się, iż zarówno w okresie dojrzałego średniowiecza, jak i u progu epok i nowożytnej kult świętego stanowił raczej wynik aktywnych starań elit religijnych i społecznych. Por.: K. d o l a, Kanonizacja świętej Jadwigi, s. 91.

[18]


a wide period may show the changing level of spiritual life and intellectual aspirations in the convents.

the princess anna was born in 1204 as a daughter of Przemysł i ottokar, the king of Czechs, and she married the silesian prince, Henryk Pobożny. she was brought up under the influence of st. Jadwiga, who appeared as a very strong personality. Both women represented new model of sanctity, very popular among Polish princesses in 13th century. according to this model anna used to practice many ascetic acts, propagated charity among her serves and founded several cloisters, especially connected with franciscan spirituality. she was famous for a protection of franciscan nuns in wrocław, but she never forgot about other foundations: the Crusaders with a red star and franciscan monks.

we have explored hagiography sources derived from 13th untill 18th century produced in these monasteries to find all traces of the cult of the princess anna. in the end of 13th cent. it was written a biography piece by some unknown author coming probably from the environment of franciscan nuns or monks in wrocław. it transfers most popular features of anna`s spirituality and could have been the basis for future canonization or at least pious memory. the record was kept in the cloister of st. Clara in wrocław. although this time franciscan nuns didn`t try to popularize a new cult by building a pilgrimage place on the princess`s tomb or gathering the witnesses of her miracles. this fact seems the most important in the analysis of the cult. during the Middle ages the cult of the princess anna didn`t develop. in the 16th cent. the nuns prayed to anna believing in her sanctity. in the same time the crusaders rewrote in their documents a Czechs note with a biography of the princess anna, but the piece included many mistakes so that we can suppose monks didn`t know much about their founder. during following centuries the crusaders and the franciscan nuns must have forgotten most details of her life, what is directly affirmed in the biography found in the iV f 122a manuscript belonged to the crusaders and in the iVf 232 one of the st. Clara cloister. Both of them were prepared in the half of the 18th cent. in gothic and Latin language as a trial of bringing back the tradition of the monasteries. the sources prove that the cult of the princess anna didn`t exist in this time and most probably hadn`t existed for a few dozens years before.

the fact of recession of the interesting cult shows that the franciscan monasteries in wrocław were quite weak environments to force a canonization of the princess anna during the 13-15th cent., so were the crusaders. during following years the franciscan monks dismissed and the nuns survived an inner crisis what may have influenced the fall of their intellectual and spiritual life. this time there existed some kind of memory about the sanctity of the princess anna, but we can`t define what was its range. although we can conclude that the cult couldn`t develop because of the weakness of the monastery environments in wrocław during the modern period, change of sanctity model and protestant transformation in silesian society.

Transl. by Anna Sutowicz

[19]

NakłademWydawnictwa Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego

w Warszawie

ukazała się książka

Janusz Balicki

ImIgrancI z krajów muzułmańskIch w unII EuropEjskIEj

Spotkanie dwóch wielkich cywilizacji, zachodnioeuropejskiej i islamskiejna terenie Europy, dzięki imigrantom z krajów muzułmańskich,

jest zjawiskiem ciekawym, ale i faktem, który będzie miał wpływnie tylko na Europę ale także na przemiany społeczne w krajach muzułmańskich,

a one z kolei będą decydować o rodzaju relacji politycznychmiędzy tymi dwoma cywilizacjami.

Dystrybucję prowadzi:Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Warszawa, ul. Dewajtis 5, tel. (22) 561-89-23; fax (22) 561-89-11oraz Księgarnia dwójka

Warszawa, ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, p. 015, tel. (22) 569-68-68e.mail: [email protected]

www.wydawnictwo.uksw.edu.pl


MIASTO DAM – CHRISTINE DE PIZAN

wśród długiej listy literackich utopii, Cite’ des Dames jawi się jako wizja zupełnie niezwykła. oto na przełomie 1404 i 1405 roku Christine de Pizan „buduje” miasto, miasto idealne, miasto – wspólnotę kobiet, ale nie zwykłych kobiet, lecz dam szlachetnych, nie z urodzenia, lecz dzięki przymiotom du-cha. dzieło pióra pierwszej zawodowej francuskiej poetki i protoplastki femi-nistek za jaką uchodzi Christine, jest nie tylko alegorią architektury, ale przede wszystkim nową historią świata napisaną z kobiecego punktu widzenia, jest też obroną kobiet – manifestem kobiecości, atakowanej i ograniczanej przez mężczyzn, w sposób fizyczny na co dzień i w intelektualnych rozważaniach na polu literatury.

***

w piśmiennictwie po raz pierwszy wspomina Christine, Louise-felicite guinement de Keralio w napisanej w XViii wieku antologii francuskiej li-teratury, która wyszła spod kobiecego pióra1. w tym, jakże krótkim, stanie badań nie można nie zawrzeć licznych francuskich wydań dzieł Christine po-przedzonych wstępem autorstwa suzanne solente2. to, do dziś aktualne opra-cowanie, zbiera po raz pierwszy informacje na temat działalności pisarskiej Christine de Pizan, podaje chronologiczną listę jej dzieł, a także lokalizację dwudziestu siedmiu zachowanych manuskryptów zawierających jej pisma3. Prawdziwe jednak zainteresowanie uczonych twórczością Christine rozpoczy-na się w latach siedemdziesiątych XX wieku, zwłaszcza we francji i stanach zjednoczonych. w roku 1974 Monika Lange na uniwersytecie w Hamburgu i 1974 Maureen Curnow na Vanderbilt University, napisały pierwsze rozpra-

1 L. f. guinement de Keral io , Collection des meilleures ouvrages francois composes par des femmes, de idee aux femmes francoises. Paris 1787.2 Chris t ine de Pizan, Livre des faiset bonnes meurs du sage roy Charles, opr. S . Solente , Paris 1936-40.3 s. solente , „Cristine de Pizan”. w: Historie litteraire de la France. Paris 1974, s. 335-422.

Małgorzata wrzeŚniaK


w Warszawie


Janusz Balicki

ImIgrancI z krajów muzułmańskIch w unII EuropEjskIEj

Spotkanie dwóch wielkich cywilizacji, zachodnioeuropejskiej i islamskiejna terenie Europy, dzięki imigrantom z krajów muzułmańskich,

jest zjawiskiem ciekawym, ale i faktem, który będzie miał wpływnie tylko na Europę ale także na przemiany społeczne w krajach muzułmańskich,

a one z kolei będą decydować o rodzaju relacji politycznychmiędzy tymi dwoma cywilizacjami.





34 Małgorzata wrzeŚniaK

wy doktorskie na temat Miasta Dam, publikując jednocześnie obszerne frag-menty tekstu4. obecnie dzieła Christine studiuje grupa uczonych z francji, anglii i stanów zjednoczonych zrzeszonych w Christine de Pizan society5. dopiero w 1982 roku earl Jeffrey richards wydał w stanach zjednoczonych po raz pierwszy tłumaczenie na współczesny język angielski Miasta Dam, Christine de Pizan6. w roku 1986 wydano je w języku francuskim7 oraz nie-mieckim8. z lat 1990 i 1997 pochodzą zaś hiszpańskie9 przekłady Miasta. od roku 1997 kiedy Patrizia Caraffi10 opublikowała włoskie tłumaczenie Miasta Dam, dzieła Christine znalazły się w centrum zainteresowania środo-wiska italskich badaczy literatury11. w 2000 roku zorganizowano w wenecji konferencję: Citta’ delle Dame Christine de Pizan. Miasta kobiet w historii12. w 2003 wydano zbiór tekstów dotyczących Miasta Dam, opracowanych przez Patrizię Caraffi13. znalazły się w nim interesujące omówienia złożonej problematyki tego dzieła, między innymi na temat Querelle des femmes au-torstwa Marii M. rivera’y garretas14 i krótka analizę alegorii architektonicz-nej autorstwa Patrizi Caraffi15. dzieła Christine de Pizan nie były tłumaczone

4 M. Lange, Livre de la Cite‘ des Dames, Kritische tekstedition auf Grund der sieben uberlie-ferten ‘manuscrits originaux’ des Textes. Praca doktorska Uniwersyetet Hamburski, 1974. M.C. Curnow, The Livre de la Cite’ des Dames of Christine de Pizan: critical edition. Praca doktorska Vanderbilt University, 1975.5 stowarzyszenie organizuje międzynarodowe konferencje; Berlin 1992, orlean 1995, Lozanna 1998, glasgow 2000, salzbourg 2003.6 Chris t ine de Pizan, The book of the City of Ladies, tłum. J . richards, new york 1982. Bardziej popularnym obecnie anglojęzycznym tekstem i znanym przez niektórych polskich bada-czy jest opracowanie sarah Lawson z 1985 roku. Chris t ine de Pizan, The Treasure of the City of Ladies or the Book of the Three Virtutes, tłum. s. Lawson, London 1985.7 Chris t ine de Pizan, Le Livre de la Cite’ des Dames, tłum. t. Moreau, e. Hicks, Paris 1986.8 t a ż, Das Buch von der Stadt der Frauen, tłum. M. zimmerman, Berlin 1986.9 t a ż, La Ciutat de les Dames, tłum. M. otero, Barcelona 1990. t a ż, La Ciutat de les Dames, tłum. M. J . Lemanchand, Madryt 1995.10 t a ż, La citta’ delle Dame, tłum. P. Caraff i , roma 1997.11 zwiększone zainteresowanie dziełami Christine odnotowuje się już od wydania tekstu w tłumaczeniu richardsa w roku 1982, pełną bibliografię publikacji na temat Miasta Dam, podaje Patr iz ia Caraff i w: Chris t ine de Pizan, Citta’ delle Dame..., s. 31-38.12 Konferencja wenecka była częścią większego projektu, dotyczącego między innymi proble-matyki feministycznej.13 Christine de Pizan, una citta’ per se, opr. P. Caraff i . w: Biblioteca Medivale. roma 2003, nr 10.14 M. M. rivera garrentas , La Querelle des fammes nella Citta’ delle Dame. W: Christine de Pizan, una citta’ per se…, s. 87-98.15 P. Caraff i , Il Libro e la Citta’: metafore architettoniche e costruzione di una genealogia femminile. W: Christine de Pizan, una citta per se…, s. 19-32.

[2]

35MIASTO DAM CHristine de Pizan

na język polski i można bez przesady powiedzieć, że nie są w Polsce zna-ne. rzadko pojawiają się też wzmianki na temat autorki w opracowaniach hi-storycznych16. wyjątek stanowi opracowanie Magdaleny sakowskiej, Portret, postać, autorka. Kobieta a literatura europejskiego średniowiecza, w którym badaczka wspomina Miasto Dam w kontekście pozycji, przywilejów i powin-ności kobiety u władzy w późnym średniowieczu17. trzeba też dodać, że wy-żej wymienione opracowania obcojęzyczne, nie są też w Polsce dostępne.

Christine de Pizan (1365-1430)18 Christine urodziła się około roku 1365 w wenecji. Jej ojciec tommaso di

Benvenuto da Pizzaro, po ukończeniu Uniwersytetu Bolońskiego przez kilka lat piastował urząd Kanclerza republiki, następnie przeniósł się do Paryża, gdzie otrzymał stanowisko nadwornego medyka i astrologa. wkrótce został osobistym doradcą króla Karola V. Christine wzrastała na królewskim dworze, dworze miłośnika sztuk i entuzjasty literatury, który stworzył najznakomitszą w tym czasie bibliotekę w europie19. dzięki przyjaźni z zarządcą biblioteki gillesem Maetem – tommaso i Christine mieli dostęp do tego wspaniałego księgozbioru. w 1404 roku tak o tym wspominała autorka Miasta Dam w bio-grafii Karola V: Cóż więcej można powiedzieć o zacności króla Karola, i jego wielkiego zamiłowania do nauki i wiedzy; świadczy o tym piękna kolekcja ważnych ksiąg i wspaniała biblioteka, gdzie zgromadził fundamentalne dzieła, napisane przez największych autorów – znawców religii, teologii, filozofii i in-nych nauk. […] Najlepsi kopiści jakich można było znaleźć pracowali dla nie-go bez wytchnienia20. Możliwość korzystania z królewskiej biblioteki była dla Christine fundamentalna dla jej formacji intelektualnej. w czasie, o którym mowa, u schyłku średniowiecza kobieta miała wyznaczone określone w życiu cele, miała być żoną i matką, a do tego nauka czytania i znajomość literatu-ry nie były konieczne. na szczęście dla siebie i dla literatury, Christine mia-ła światłego ojca, który nakłaniał ją do studiowania, i równie mądrego męża – estienne’a de Castel, który ją w tych studiach wspierał. i kiedy nastąpiła se-ria nieszczęść, które doprowadzić miały ród Pizan do ruiny, Christine była

16 zob. r. Permoud, Kobieta w czasach katedr, tłum. i . Badowska, warszawa 1990, s. 181, 256-8, 269, 283.17 M. s a k o w s k a, Dzień wielkiej damy. Księżna i baronowa ze Skarbu Miasta Dam albo Księgi Trzech Cnót Christine de Pizan wobec władzy i mężczyzny, w: t a ż , Portret, postać, autorka. Kobieta a literatura europejskiego średniowiecza. warszawa 2006, s. 353-369.18 Przydomek de Pizan – jest francuską wersją imienia Cristina da Pizzano i odnosi się do miej-sca pochodzenia ojca Christine, tommaso di Benvenuto da Pizzano. 19 Przy bibliotece funkcjonowało translatorium – gdzie tłumaczono wielkie dzieła literatury światowej na język francuski.20 Chris t ine de Pizan, Livre des faiset bonnes…, ii, s. 42.

[3]


kobietą niezwykłą, wykształconą, światłą i najnieznośniejszą z uczonych nie-wiast jak nazwał ją, nie bez racji, robert Bossuat21, co należy rozumieć jako – odważną na tyle, by jej pisarski talent pozwolił utrzymać rodzinę. w 1380 roku otworzyły się drzwi nieszczęść22 dla rodziny Pizan. Po śmierci Karola V, tommaso utracił liczne przywileje, w tym też niektóre z posiadłości. wkrótce też zmarł. w 1390 roku umarł i estienne de Castel, pozostawiając Christine, zaledwie dwudziestopięcioletnią wdową, z trojgiem dzieci i matką na utrzy-maniu. w dniu śmierci męża Christine wkroczyła w męski świat, świat inte-resów, o których nie miała pojęcia, świat lichwiarzy i długoletnich procesów sądowych. te trudne chwile relacjonowała w Księdze o zmienności Fortuny posługując się metaforycznym opisem morskiej podróży23. oto Christine wraz z mężem znajdowała się na okręcie. Podczas burzy estienne wypadł za bur-tę i zginął w odmętach, a ona pozostała sama pogrążona w żalu, jednak okręt dotarł bezpiecznie do brzegu. to wydarzenie jest obrazem metamorfozy jaką przeszła Christine. z młodej, niedoświadczonej życiowo kobiety, stała się mężczyzną mężnego serca i silnego ciała. Przemiana w mężczyznę – a może w człowieka (w języku francuskim wyraz homme ma oba te znaczenia) jest momentem symbolicznym, oznacza przejście do życia samodzielnego i od-powiedzialnego, do życia pełnego, które zarezerwowane było dla mężczyzn. Christine pisze: Wtedy stałam się prawdziwym mężczyzną, to nie bajka / zdol-nym dowodzić okrętem / Fortuna nauczyła mnie tego zawodu24.

zrządzeniem losu Christine zostaje poetką, pierwszą w historii zawodową pisarką25. wcześniej prawdopodobnie zajmowała się przepisywaniem ksiąg, z czasem nadzorowała kopistów, w końcu zaczęła pisać i o odnosić sukcesy. na zlecenie filipa Burbona napisała biografię Karola V – Livre des faiset bonnes meurs du sage roy Charles V. zamawiali u niej drogocenne manuskrypty Karol Vi, Jan de Berry, Ludwik orleański26 i jego żona Valentina Visconti. izabeli Bawarskiej, dedykowała egzemplarz zawierający jej wszystkie dzieła27.

21 r. Bossuat , Le Moyen Age. W: Historiae de la literature francaise. Paris 1955, s. 246. Cyt. za: r. Permoud, Kobieta w czasach…, s. 257.22 Chris t ine de Pizan, L’Avision-Christine. waszyngton 1932, s. 152.23 Podobnej przenośni użyła w L’Avision – pisząc, że czuła się jak okręt bez kapitana, targany sztormem, tamże.24 Cyt. za: P. Caraff i , Wstęp do: Chris t ine de Pizan, La citta’ delle Dame…, s. 15.25 większość miniatur przedstawia Christine podczas pracy, poetka jest pogrążona w lekturze lub zajęta pisaniem. Krótkie studium źródeł ikonografii tych miniatur przedstawia t. Plebani , All’origine della rappresentazione della lettrice e delle scrittrice: Christine de Pizan. W: Christine de Pizan, una citta’ per se..., s. 47-58. 26 na stronie 95 rękopisu z British Library - Harley 4431 znajduje się miniatura przedstawiająca Christinę wręczającą swe pisma Ludwikowi orleańskiemu. 27 zachowane manuskrypty zbiorów dzieł Christine ozdabiają liczne miniatury. rękopis ozna-czony Harley 4431 pochodzący z 1410 roku i znany jako Księga Królowej na stronicy 3 posiada

[4]


Querelle des femmesKiedy w roku 1404 Christine rozpoczynała pracę nad Miastem Dam, była

już znaną pisarką, szanowaną na tyle, iż mogła pozwolić sobie na skreślenie kobiecej wersji historii ludzkości. ale kiedy tworzyła swą utopijną wizję, nie była już mężczyzną, była kobietą dojrzałą, świadomą swej wartości, kobietą – rzec by można – walczącą o prawa kobiet. stąd w tekście Miasta znalazło się stwierdzenie, iż: Kobiety powinny błogosławić i wychwalać Boga, za to, że złożył skarb ich dusz w kobiecym ciele28. Już w roku 1399 w odpowiedzi na Powieść o Róży, Jana z Meun, Christine napisała List do Boga Miłości, w któ-rym otwarcie sprzeciwiała się znieważaniu kobiet. Pisała:

Gorzko też skarżą się rzeczone damyNa zniewag brzemię, haniebne nagany,Zdrady, obrazy i obelgi wielkie,Fałsze, rozliczne inne krzywdy wszelkie,Na to, że zdrajcy szkalują je co dnia,Szydzą, w niesławę wpędzają niegodnie.We Francji całej żale słychać pono,W kraju, co był im tarczą i obroną,Co w racje niewiast przeciw wszystkim wierzył,Jako się godzi, i czynić należyW szlachetnym kraju, gdzie dworność panuje...[…]Cóż to za mówcy, cóż za zgromadzenia,Gdzie cześć niewieścią w błoto się zamienia!29

spór, który początkowo był tylko Querelle de la Rose, i odnosił się do tekstu Powieści o Róży, zawładnął wkrótce całym środowiskiem Paryskiego Uniwersytetu, środowiskiem męskim i przerodził się w Querelle des dames – dyskusję na temat praw kobiet, w tym ich prawa do edukacji30. w niedługim czasie powstały Lamentationes Mateusza, Rzecz o Jastrzębiu czy Zwierciadło małżeństwa eustachego deschampsa31, piętnujące przywiązanie kobiet do zbytku i ich rzekome wygórowane wymagania, oraz Piętnaście uciech stanu

iluminację przypisywaną Mistrzowi Miasta Dam, przedstawiającą scenę wręczenia izabeli Bawarskiej tego dzieła przez samą autorkę. 28 Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, ii, XLiX, s. 345. Podobnie w księdze i Miasta Dam – Christine napisała: W moim szaleństwie, rozpaczałam, że Bóg wysłał mnie na ten świat w kobiecym ciele, Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame..., i, i, s. 45.29 Chris t ine de Pizan, List do Boga Miłości, cyt. za: r. Permoud, Kobieta w czasach..., s. 257.30 dyskusja nad prawami kobiet – sensu largo – stawała się coraz gorętsza by 28 czerwca 1593 roku zaowocować Rozporządzeniem Lemaitre’a, wydanym przez paryski parlament i zabraniają-cym kobietom sprawowania jakichkolwiek funkcji w państwie.31 P. zumthor, Historie litteraire de la France medievale: VI-XIV siecles. Paris 1954, nr 530.

[5]


małżeńskiego gillesa Bellamere’a, przedstawiające męża jako ofiarę wyszy-dzaną przez gderliwą i nieustępliwą żonę.

należy podkreślić, że choć Christine popierał jedynie Kanclerz Uniwersy-tetu – Jean gerson, ta nie ustała w walce i w utopijnej wizji Miasta – przed-stawiła kobiecą historię świata, uwypuklając cnoty i zasługi płci niewieściej dla rozwoju ludzkości. swą obronę kobiet kontynuowała w Księdze o Trzech Cnotach (Le Livre des Trois Vertus) i w poemacie napisanym w obronie Joanny d’arc (Le Ditie sur Jehanne d’Arc).

Cite‘ des Dames w roku 1404 Christine de Pizan napisała Le Livre de la Cite’ des Dames32,

zaś do listopada roku 1405 dokonała uzupełnienia tej księgi znanej pod tytu-łem Le Livre de Trois Vertus lub Le Tresor de la Cite des Dames33. Miasto Dam (przede wszystkim w drugiej redakcji) zachowało się w dwudziestu siedmiu egzemplarzach, z których pięć zostało zredagowanych za życia Christine.

są to: trzy manuskrypty z Biblioteki narodowej w Paryżu: pierwszy (fonds fransais 607) datowany na przełom 1407/1408 roku i dedykowany Janowi de Berry, drugi (fonds fransais 1179) z lat 1407-1410, trzeci (fonds fransais 1178) z lat 1410-1418. Jeden egzemplarz znajdujący się w Bibliotece królewskiej w Brukseli (Bibliotheque royale 9393) pochodził z biblioteki księcia Burgundii, przepisany prawdopodobnie dla Jana trwożliwego i jego żony przed rokiem 1410. Piąty, który znajduje się w Bibliotece Brytyjskiej w Londynie (Harley 443134), należał do izabeli Bawarskiej, powstał między 1410 a 1415 rokiem.

Londyński egzemplarz – Herley 4431 – jest zdaniem większości badaczy, tekstem najbardziej reprezentatywnym, zawierającym pisma w kształcie osta-tecznym, wypracowanym i poprawionym przez samą autorkę35.

32 Pierwotna wersja tekstu Miasta, funkcjonowała w odpisach i tłumaczeniach. w 1475 roku anonimowy flamandzki tłumacz dokonał w Brugii jego przekładu, który do dziś pozostaje ręko-pisem, Die Lof der Vrouwen, (ms. add. 206998) oraz w 1521 roku Brayan anslay wydał The Boke of the Cyte of Ladyes. 33 współcześni tłumacze opierają się na tekście uzupełnionym przez Christine, napisanym na przełomie 1404-1405 roku. tłumaczenia – angielskie J . richardsa i włoskie (dwujęzyczne) P. Caraff i , wydane w ostatnich latach posłużyły autorce niniejszego opracowania. Cytowane fragmenty Miasta dam pochodzą z dwujęzycznego wydania Patr izzi Caraff i , w polskim prze-kładzie Małgorzaty wrześniak.34 Księga Królowej oznaczona jako Harley 4431, znajdująca się w zbiorach londyńskich, jest częściowo zdygitalizowana i dostępna na stornie internetowej British Library, gdzie prezentowa-ne są niektóre z licznych jej miniatur. 35 gianni Mobel lo twierdzi, że Harley 4431 zawiera ostateczną redakcję tekstu L’Epistre d’Orthea. g. Mobel lo , La tradizione manoscritta del’”Epistre Othea”di Christine de Pizan, prolegomeia all’edizone del testo, turyn 1967. Harley 4431 jest ostatnim z zachowanych

[6]


Jak zostało wyżej powiedziane, Miasto Dam powstało jako „głos” w dys-kusji w obronie kobiet. Bezpośrednim impulsem pod wpływem, którego na-pisano omawiany tekst była lektura Lamemtationes Mateusza, pochodząca z końca Xiii wieku. Christine była niezwykle poruszona przeczytanym tek-stem, odnoszącym się do kobiet w sposób lekceważący, ubliżający ich in-teligencji. Czytając argumentację Mateusza dostrzegła, że kobiety nie mogą osiągać tej samej pozycji co mężczyźni, gdyż odmawia im się prawa do edu-kacji. w tym czasie panowało powszechne przekonanie, że kobieta nie jest stworzona do lektury, ale jak mówiło popularne przysłowie: Bóg stworzył ko-bietę do płaczu, gadania i tkania36. Jan z Meun w Powieści o róży wyraził po-gardę dla Heloizy, która próbowała pokonać niedoskonałość swej kobiecej natury i studiować literaturę. w roku 1265 roku Philippe de navarre, w swo-im traktacie zapisał znamienne zdanie: Kobiecie nie przystoi ani czytanie ani pisanie, chyba że jest mniszką37. Podobnie, wiek później Kawaler La tour Landry w Livre pour l’enseignement de ses filles pouczał ojców i mężów, że: nie jest wcale konieczne aby kobieta umiała pisać, ale dobrze byłoby aby po-trafiła czytać38. odmienne stanowisko prezentował jedynie wspominany już Jan gerson, który zachęcał swe siostry do nauki czytania i pisania, i który prezentował pierwsze dzieła Christine na Uniwerstecie Paryskim39. Problem braku edukacji kobiet będzie wielokrotnie powracał na kartach Miasta Dam, ważniejszym jednak dla pierwszej zawodowej poetki był fakt, że wobec anal-fabetyzmu wśród kobiet, wszystko co do jej czasów powstało, wyszło spod pióra mężczyzn i prezentuje męski sposób postrzegania świata40. Lektura pism

manuskryptów przepisywanych za życia Christiny – Chari ty Cannon wil lard i Jeffrey richards są zgodni co do tego iż tekst mógł częściowo przepisywany być przez autorkę osobi-ście. C. C. wil lard, An Autograph Manuscript of Christine de Pizan?, “studi francesi”, 1965, nr 9, s. 452-457. Chris t ine de Pizan, The Book of the City of Ladies, tłum. J . richards, new york 1982, introduction s. XLiV-XLV.36 na temat natury kobiet i zdolności do literatury pisze J . richards, Sulla natura della donne e lascrittura di genere, w: Christine de Pizan, una citta’ per se..., s. 99-116.37 P. de navarre , Les quattre agesde l’homme, wyd. M. de frevi l le , Paris 1888, t. i, s. 16. 38 Le Livre du Chevalier de La Tour Landry pour l’enseignement de ses filles, wyd. A. De Montaiglon, Paris 1854. 39 dokładną analizę problematyki związanej z prawem kobiet do edukacji, zwłaszcza do po-dejmowania prób pisarskich przeprowadziła Jacquel ine Cerquigl iani-toulet , Christine de Pizan, dalla conocchia alla penna, w: Christine de Pizan, Una citta’ per se..., s. 71-86.40 Christine uważa, że przyczyną nieobecności kobiet na polu literatury nie jest ich niższość, lecz ograniczenie spowodowane brakiem dostępu do nauki. Kwestię tę porusza już w pierwszej księdze Miasta, poświęconej założycielkom cywilizacji, wyliczając kobiety, które wiele wniosły do nauk i sztuk. Personifikacja rozumu tłumaczy Christine, że gdyby dziewczynki otrzymywały to samo wykształcenie co chłopcy, gdyby były posyłane do szkół tak samo dobrze by się uczyły i rozumiały sztuki jak oni i dodaje, że: Kobieta inteligentna może robić wszystko. Chris t ine de Pizan, La citta’ delle Dame…, i, Xi, s. 93-95. Brak edukacji i zamknięcie w domu uniemożliwia

[7]


poniżających kobiety, utwierdziła Christine w przekonaniu, że ta wizja świa-ta jest zła i niesprawiedliwa. Postanowiła więc obalić typowo „męską” trady-cję i napisać historię ludzkości z jej punktu widzenia, kobiety wyedukowanej i świadomej acz nie przeceniającej własnej wartości41.

Metafora architektonicznaChristine de Pizan buduje Miasto Dam by dać kobietom schronienie, bez-

pieczne miejsce, gdzie szlachetne damy będą mogły czuć się wolne i nie będą obiektem ataku i poniżenia ze strony mężczyzn.

Księgę rozpoczyna półstronnicowa miniatura przedstawiająca dwie sceny42. Pogrążonej w smutku nad lekturą Skarg Mateusza Christine, ukazują się trzy

kobietom zdobycie doświadczenia i wyrobienie opinii na temat otaczającego je świata. taki stan rzeczy, kobiety zawdzięczają, zdaniem Christiny, obawie mężczyzn przed tym, iż mogłyby wiedzieć więcej od nich. Pisząc na temat edukacji kobiet, czy też jej braku, Christine czerpie z własnego doświadczenia, wspomina, że jej matka, która zabraniała jej czytać, była największą przeszkodą w nauce. Chris t ine de Pizan, La citta’ delle Dame..., ii, XXXVi, s. 315-317. 41 zdaniem Cannon wil lard Christine nie miała zamiaru podburzać kobiet do walki o lep-szy status społeczny, do walki z mężczyznami, lecz nakłaniała do wykorzystania możliwości jakie stoją przed nimi, przede wszystkim do podejmowania studiów. C. C.wiLLard, The Manuscript Tradition of the Livre de Tres Vertus and Christine de Pizan’s Audience, “Journal of the History of ideas” nr 27, 1966, s. 440.42 opis dotyczy miniatury rozpoczynającej księgę Miasta Dam w rękopisie Harley 4431, s. 3, która jest dosłowną ilustracją tekstu Christine. w późniejszych rękopisach, powstałych po śmier-ci (z Biblioteki genewskiej ms. fr. 180, s. 5 i z Biblioteki Królewskiej w Brukseli ms. 9235, s. 5)

[8]

Christine de Pizan odwiedzają trzy Cnoty i budowa Miasta Dam.


koronowane damy. są to personifikacje rozumu, Prawości i sprawiedliwości, które pomogą poetce wybudować Miasto. oto jak pisała o tym spotkaniu:

Wstałam by okazać im szacunek, nie mogąc dobyć słów, pogrążona w ciszy patrzyłam na nie. W głębi serca poczułam ogromny podziw, zadawałam sobie pytanie kim są. […] Chciałam zapytać o ich imiona i o znaczenie przedmio-tów, które trzymają w dłoniach. […] chciałam zapytać dlaczego mi się uka-zały43. Christine stałaby tak dalej podziwiając szlachetne kobiety, ale rozum, czytając w jej myślach odezwała się: Droga moja, wiedz, że opatrzność Boża, która nie pozostawia nic przypadkowi, postanowiła, że my, choć posiadamy boską naturę, zstępujemy do tego niższego świata, w celu zaprowadzenia po-rządku i nadania praw, którymi, każda z nas się kieruje z woli Bożej, z którego zostałyśmy zrodzone i którego jesteśmy córkami. Moim zadaniem jest uświa-domienie mężczyzn i kobiet, że obrali drogę błędu i sprowadzenie ich na wła-ściwą. Kiedy popełniają błędy, jeśli mają zdolność poznania mnie, udaję się do nich w tajemnicy i ich napominam, wytykając błędy. […] Noszę ze sobą zwierciadło. Wiedz, że ktokolwiek się w nim przejrzy, do głębi pozna swe je-stestwo. Moje zwierciadło […] nie przypadkiem otaczają drogie kamienie, jak widzisz: dzięki niemu, bowiem można poznać istotę, wartość, proporcje i mia-ry wszystkich rzeczy, i nic nie może być dobrze zrobione bez niego44. następnie przemówiły siostry rozumu. Pierwsza odezwała się Prawość: Nazywam się Prawość, i moje miejsce częściej jest w niebie niż na ziemi, jako blask i splendor Boga, jako posłaniec jego dobroci, staję wśród sprawiedliwych i nakłaniam ich do czynienia dobra, daję każdemu to, co mu przynależne, mówię i bronię prawdy, walczę o prawa biednych i niewinnych, bronię fał-szywie oskarżonych. Jestem obrońcą sług Bożych, przeciwstawiam się mocy i wpływom niegodziwców. Wynagradzam cierpiącym. A nagrodą jest dobroć. Przeze mnie Bóg ukazuje swoje tajemnice tym, których kocha, ja jestem ich adwokatem w niebie. Ten jaśniejący prosty przedmiot, który widzisz w moich dłoniach, podobny do berła, to prosta reguła, która oddziela rację od błędu i wskazuje różnicę między dobrem a złem: kto za nią podąża, nie może się my-lić. To bastion pokoju, rada i wsparcie sprawiedliwych, które uderza w nik-

Christine przedstawiona jest pogrążona w smutku, w pozycji siedzącej i bez nieodłącznego atrybutu – księgi w dłoniach. (w rękopisie Harley 4431 Christine zawsze występuje z księgą. Kiedy poucza syna i kiedy wygłasza mowę.) skoro manuskrypty redagowane za życia autorki przedstawiają ją w postawie wyrażającej szacunek dla rozumu, Prawości i sprawiedliwości, a późniejsze ukazują siedzącą, bez księgi, można zaryzykować hipotezę, że miniaturzysta miał na celu przedstawienie przede wszystkim zrozpaczonej poetki po lekturze Skarg Mateusza, nie zaś – jakby życzyła sobie tego autorka Miasta - pokornej sługi cnót, i aktywnej pisarki. ikonografia Christine de Pizan wymaga jednak jeszcze dokładnych studiów.43 Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, i, iii, s. 51.44 t a m ż e, s. 53.

[9]


czemników45. ostatnia przemówiła sprawiedliwość: Christine, przyjaciółko moja, ja jestem Sprawiedliwość, ukochana córka Boga, moja istota rodzi się wprost z jego osoby. Przebywam w niebie, na ziemi i w piekle: w niebie przez chwałę świętych i dusz błogosławionych, na ziemi by rozdawać każdemu jego część dobra i zła, na którą zasługuje, w piekle by ukarać nikczemników. Nie opowiadam się za nikim, nie mam przyjaciół ani wrogów, moja wola jest nie-zmienna, nie przekonuje mnie miłosierdzie i okrucieństwo mnie nie wzrusza. Moim jedynym zadaniem jest sądzić i oddawać każdemu, co mu się należy. Ja utrzymuję porządek wszystkich rzeczy, beze mnie nie byłoby nic stałego. Ja je-stem w Bogu, a Bóg we mnie, jesteśmy jednym i tym samym. Kto idzie za mną nie może upaść, moja droga jest pewna. […] Ten oto wielki, złoty puchar, któ-ry widzisz w mojej prawej dłoni, otrzymałam od Boga, mego ojca, służy do od-mierzenia tego, co każdemu należne. Jest na nim znak lilii świętej Trójcy, jest sprawiedliwy wobec wszystkich, nikt nie może narzekać46.

Christine opisuje dokładnie personifikacje cnót, atrybuty i ich znaczenie. wszystkie przedstawiono w typie świętych dziewic. ich korony nie oznaczają królowania, jak same mówią „przebywają” na ziemi, w niebie lub piekle, ale nie są władczyniami tych miejsc. Korona jest oznaką królewskiej godności, szlachetności, którą osiąga się przez odkrycie i wierność swej naturze – do-brej z przyrodzenia, sprawiedliwej i prawej. tak jak święte dziewice otrzymu-ją korony na znak ostatecznego zwycięstwa nad grzechem i królowania cnoty, rozum, Prawość i sprawiedliwość, jako przymioty Matki Bożej – Królowej wszystkich Cnót47, będą ostatecznie panować w Mieście48.

trzy cnoty mają prowadzić Christine podczas pracy. rozum tłumaczy po-wody ukazania się poetce: Mówię ci, że nie przybyłyśmy tu przypadkowo, bo nie robimy nic bez dobrego powodu. Nie ukazujemy się każdemu, ale ty, któ-ra umiłowałaś poszukiwanie prawdy, która poświęcasz się nauce, w samot-ności i z dala od ludzi, jesteś godna naszej wizyty. […] Jest powód ważny i szczególny, dla którego przybyłyśmy, zrozumiesz go z naszych słów: aby na-prawić szkody, które i ciebie dotknęły, po to by damy i kobiety wartościowe miały od teraz na przyszłość miejsce ucieczki, schronienia przez agresorami. […] Dlatego my, trzy Damy, poruszone miłosierdziem, przybyłyśmy tu, oznaj-

45 Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, i, V, s. 59.46 t a m ż e, i, Vi, s. 61-63.47 Kiedy wypełnimy je [miasto] szlachetnymi mieszkankami, przybędzie Sprawiedliwość, ma siostra i wprowadzi Królową otoczoną najszlachetniejszymi królewnami, które zamieszkają w pałacach i wieżach. Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame..., ii, Xii, s. 251.48 na stronie 361 rękopisu Herley 4431 zobrazowano ingres do Miasta Matki Bożej wraz ze świę-tymi i męczennicami. Matka Chrystusa – Królowa dziewic, jest tu także królową kobiet godnych i cnotliwych, które pielęgnują szlachetność swych dusz odizolowane od świata, który stanowi zagrożenie przez pokusy i przyjemności, a także przeszkadza angażując licznymi obowiązkami.

[10]


mić powstanie szczególnej budowli, ufortyfikowanego miasta, założonego na solidnych fundamentach, a ty jesteś wybrana i przeznaczona do budowy z na-szą pomocą i radą. Będą tu mieszkać wszystkie szlachetne kobiety i kobie-ty zasługujące na cześć, a bramy miasta zostaną zamknięte przed kobietami niecnotliwymi49.

Miasto wzniesione przez Christine dzięki pomocy rozumu, Prawości i sprawiedliwości, ma być uporządkowane i otoczone murem obronnym, który obroni mieszkanki przed atakami z zewnątrz. ale mur ma też drugą funkcję, oddziela to, co opiera się na racjonalnych podstawach, na mierze i proporcji, od nieposkromionej natury. Mur rozdziela porządek i chaos, pra-wo boskie, którym żyje miasto i prawo naturalne – prawo silniejszego, które praktykuje się poza nim. Miasto Dam nie jest urbanistyczną wizją idealne-go ośrodka miejskiego, w tej sferze powiela wygląd ufortyfikowanego miasta średniowiecznego, jest jednak wizją idealnej społeczności złożonej z kobiet zorganizowanej w miejskiej przestrzeni. do miasta nie mają wstępu jednak wszystkie kobiety, lecz szlachetne damy, ale nie tylko z urodzenia, lecz ko-biety godne, szlachetne przez cnoty i przymioty charakteru50. to one stworzą społeczność wolną, niezależną i wieczną. w tym sensie Christine nawiązu-je do wizji niebiańskiego Jeruzalem z apokalipsy św. Jana – miasta końca czasów, w którym zamieszkają na wieczność wszyscy sprawiedliwi. autorka musiała też znać Państwo Boże św. augustyna51. Civitas Dei, nazywane odkupioną rodziną Pana Chrystusową, Podróżującym Państwem Chrystusa Króla, Królestwem Bożym, Miastem Bożym jest społecznością wiernych oddających cześć Bogu i postępujących wedle jego przykazań, rozszerzo-nych naukami Jezusa, jest ponadczasową wspólnotą tych, którzy uwierzyli, że słowo stało się Ciałem, odrzucając bóstwa i obrzędy innych wierzeń52.

49 Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, i, iii, s. 55. dla Christine szlachetność nie oznaczało pochodzenia z królewskiego czy szlacheckiego rodu, była przymiotem ducha cnotliwej damy. wypowie to jeszcze kilkakrotnie ustami cnót – Prawość po zakończeniu budowy wygłosi mowę, w której wyjaśni iż do Miasta nie będą miały wstępu kobiety o złej sławie, zamieszkają w nim tylko kobiety odznaczające się wielką pięknością i wielkim autorytetem, bo nie ma społecz-ności lepszej i piękniejszego zgromadzenia dla miasta, niż szlachetne i cnotliwe damy. Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, ii, Xii, s. 251.50 t a m ż e, i, iii, s. 54.51 na temat recepcji tekstu św. augustyna, zob.: L.J . waLters, La reecritute de Saint Augustin par Christine de Pizan: de la “Cite’ de Dieu” a la “Cite’ de Dames”. w: Materiały iii Konferencji poświęconej Christine de Pizan w 1998 roku w Lozannie, wyd. e. Hicks, Paris 2000, s. 197-215.52 Używamy nazwy Państwo Boże, idąc w ślady onego pisma, co nie jako płód przypadkowego poruszenia umysłów ludzkich, lecz jedynie za zrządzeniem Opatrzności Bożej, przewyższając Boską swą powagą wszelakie jakiekolwiek księgi ludzkie, podbiło sobie wszystkie różnorakie umysły ludzi. Tam bowiem napisane jest: „Chwalebne rzeczy powiedziane są o tobie, państwo Boże”. W innym znów psalmie czytamy: „Wielki Pan i chwalebny bardzo w państwie Boga nasze-

[11]


w opozycji do Królestwa Chrystusa pozostaje państwo ziemskie funkcjo-nujące także ponadczasowo, ale szczególnie mocno objawiające się w życiu doczesnym. Powstało w wyniku grzechu pierworodnego, a skupia ludzi pra-gnących żyć wedle ciała, nie jak obywatele Państwa Bożego – wedle ducha. od chwili upadku człowieka dwa państwa trwają równocześnie53. oba ist-nieją jednocześnie na ziemi54, lecz w wieczności trwać obok siebie nie będą, bowiem państwo ziemskie zostanie potępione. wizja Państwa Bożego św. augustyna jest też historią ludzkości napisaną w obronie religii chrześcijań-skiej, jest historią powstałą w oparciu o tekst Pisma Świętego, jest w koń-cu historią sprawiedliwych mężów – patryjarchów, proroków. Christine pisze nową historię, historię cnotliwych kobiet, które spełniły fundamentalną rolę w budowaniu cywilizacji i kultury. aby móc zrealizować ten zupełnie rewo-lucyjny na owe czasy projekt, Christine musiała się posłużyć alegorią. na początku tekstu przedstawiła trzy alegoryczne figury obrazujące przymioty, które pozwolą napisać księgę. rozum – intelekt w czasie, kiedy powstawało Miasto Dam, przynależał mężczyznom, kobieta wypowiadająca się publicz-nie narażała się na śmieszność55. trzy boże wysłanniczki, to nie tylko cno-ty jakimi odznacza się poetka, ale też inspiracja autorki Miasta56. Pojawiają się przed Christine, aby uwolnić świat od krzywdzących kobiety przesądów. niektórzy badacze słusznie widzą w tej wizji nawiązanie do zwiastowania Marii57. trzy cnoty, niczym archanioł gabryjel wysłane przez Boga, przyby-wają do wybranej – Christine, aby za jej udziałem wytępić na ziemi grzech zabobonu. owocem tej działalności będzie księga. tutaj odsłania się najważ-

go, na górze świętej jego; rozszerzający wyskakiwania wszej ziemi”. Św. augustyn, Państwo Boże. Kęty 1998, s. 403-404.53 Pierwszy tedy z tych dwojga rodziców rodzaju ludzkiego urodził się Kain, należący do pań-stwa ludzkiego, drugi Abel – do Państwa Bożego. Jak bowiem dowiadujemy się ze świadectwa Apostoła, że „nie pierwej, które duchowe jest, ale które cielesne, potem duchowe” (stąd każdy człowiek, ponieważ z potępionego szczepu pochodzi, naprzód musi być z Adama zły i cielesny; a gdy odrodziwszy się do Chrystusa się wzniesie , będzie później dobry i duchowy) – tak samo w całym rodzaju ludzkim, gdy z początku dwa owe państwa rozpoczęły pochód swój przez rodze-nie się i umieranie, naprzód urodził się obywatel tego świata doczesnego, po nim zaś dopiero urodził się obywatel, choć w tym świecie pielgrzymujący, lecz do Państwa Bożego należący. Św. augustyn, Państwo Boże, s. 549.54 Por. t a m ż e, s. 59: Albowiem poplątane i pomieszane ze sobą są te dwa państwa na tym świecie, doki ich sąd ostateczny nie rozdzieli.55 Pierre Col, sekretarz królewski, adwersarz Christine w Querelle des Dames twierdził się, że kobieta nie powinna wypowiadać publicznie swoich poglądów. P. Caraff i , Il Libro e la Citta’, metafore architettoniche..., s. 20. 56 Być może Christine zaczerpnęła ten pomysł z wizji Boecjusza, któremu objawiła się filozofia. Boecjusz był jednym z najbardziej cenionych przez Christine autorów. g. M. Cropp, Boece et Christine de Pizan, “Le Moyen age”, 1981, nr 87, s. 387-417. 57 M. Quil l igan, The alegory of Female Autority. Londyn 1991, s. 91.

[12]


niejsza metafora: miasto jest jednocześnie księgą, a księga będzie zawierać historię szlachetnych dam. akt założenia miasta porównany jest do aktu two-rzenia księgi. alegoria architektoniczna w Mieście Dam służy do wyrażenia idei, że księga ta opiera się na racjonalnych podstawach, księga jest uporząd-kowana i budowana niczym dzieło architektury. w ten sposób budowa hi-storii świata, a raczej jej przebudowa jawi się jako zupełnie nowatorska idea (w roku 1405!). założenie miasta równoznaczne z pisaniem księgi historii kobiet zostało zobrazowane w drugiej scenie miniatury poprzedzającej tekst Miasta Dam. oto rozum wraz z Christine budują mur obronny. rozum poda-je kamienie a Christine, z kielnią w dłoni przygotowuje zaprawę. Kamieniami są żywoty owych szlachetnych dam, które Christine scali za pomocą kiel-ni – pióra58 w miasto – księgę. rozum poddaje ideę formy miasta – księgi a Christine ją realizuje. tak rozpoczyna się budowa miasta i pisanie księ-gi. rozum karze Christinie wziąć do ręki motykę i kopać na polu literatury, przed założeniem fundamentów należy bowiem najpierw oczyścić teren z bło-ta i czarnych kamieni, symbolizujących zabobony i stereotypy dotyczące ko-biet. na placu budowy pozostaną tylko piękne, białe, błyszczące kamienie59

58 wielokrotnie w tekście Miasta pojawiają się słowa kierowane do Christine: Buduj siłą twego pióra. Chris t ine de Pizan, La citta’ delle Dame…, ii, i, s. 219.59 wizję budowy kościoła z różnorodnych kamieni przedstawia Hermas rozdziałach 10-14 Pasterza: Patrz, nie widzisz przed tobą wielkiej wieży budowanej na wodzie z jaśniejących kwadratowych kamieni? Ta wieża budowana była w kształcie czworokątnym przez tych sześciu młodzieńców którzy przyszli z nią. I niepoliczona ilość mężczyzn przynosiła kamienie, niektórzy z głębi wody, a inni z lądu i podawali tym sześciu młodzieńcom. A oni brali i budowali. Te kamie-nie, które wyciągane były z głębi wody każdy z nich układany był w swojej oryginalnej formie do budowy, bo miały one kształt dokładnie pasujący do innych kamieni tak dokładnie, że nie było widać połączeń i budowla tej wieży wyglądała tak jakby była zbudowana z jednego kamienia. Ale inne kamienie, które wzięte były z suchego lądu, niektóre zostały odrzucone, a niektóre wzięto do budowy, a jeszcze inne połamano na kawałki i odrzucono na pewną odległość od wieży. Wiele innych kamieni leżało dookoła wieży, ale nie zostały użyte do budowy, bo niektóre były pokryte pleśnią, a inne miały pęknięcia, a inne były za krótkie, a jeszcze inne były białe i okrągłe i nie pa-sowały do budowy. I widziałem inne kamienie odrzucone w pewnej odległości od wieży na drogę, ale potoczyły się tam gdzie nie było drogi, a inne potoczyły się do ognia i tam się paliły, a jeszcze inne padały blisko wody i nie były w stanie potoczyć się do wody pomimo, że pragnęły potoczyć się do wody. […] Posłuchaj teraz, co do kamieni, które idą do budowy, te które są kwadratowe i białe, które pasują ze sobą razem w połączeniach, nimi są apostołowie i biskupi i nauczyciele i diakoni, którzy chodzą w świętości Bożej i sprawują władzę biskupią i nauczycielską i diakońską w czystości i świętości jak przystoi wybranym Bożym, niektórzy z nich już zasnęli a inni jeszcze żyją. Ponieważ oni zawsze byli zgodni ze sobą, między nimi jest pokój i słuchają się wzajemnie. Dlatego łączą się tak dokładnie w budowie tej wieży. A te, które były wydobywane z głębiny i uło-żone w budowie, które pasują razem z tymi które już są w budowie, kim są oni? Oni są tymi, którzy cierpieli z powodu Imienia Pana. A te inne kamienie, które wzięte były z suchego lądu, bardzo chciałbym wiedzieć kim oni są? Powiedziała: Ci, którzy idą do budowy, a nie są ociosani, tych Pan zatwierdził, ponieważ oni chodzą w uczciwości Bożej i przestrzegają jego przykazań. A te, które były przyniesione i ułożone w budowie, kim są oni? Oni są młodymi w wierze i wierzący, ale

[13]


– kobiety szlachetne, z których powstanie miasto. Żywe kamienie z wizji św. augustyna, z których wznosi się budowla Kościoła na ziemi60, poetka zamie-nia w „kamienie – kobiety”. fundamentami miasta są Królowe i wojowniczki – to kamienie duże i mocne, mur obronny powstaje z kamieni – kobiet o wiel-kiej sile i wiedzy. Prawość, pomaga wznieść Christine piękne pałace, wieże i ulice – to kamienie błyszczące, najdroższe ze wszystkich, uosabiają kobiety cnotliwe. dzieło wieńczy sprawiedliwość, która wprowadza do miasta święte i męczennice oraz ich Królową – Matkę Bożą. w mieście wzniesionym z ma-teriałów, które cnota rozświetla tak mocno, iż można przeglądać się w nich jak w lustrze znajdą schronienie wszystkie szlachetne damy teraz i w przyszłości. tak o tym pisze Christine de Pizan:

Niech Bóg będzie błogosławiony! Moje szlachetne Damy! Nasze miasto jest wzniesione i ukończone. […] Zostało wybudowane dla wszystkich god-nych Dam z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Najdroższe siostry moje, to naturalne, że cieszy się serce, kiedy wychodzi zwycięsko z takiego przedsię-wzięcia a wrogowie są zmieszani. […] Ale, moje drogie damy, nie zmarnuj-

oni są ostrzegani przez aniołów, bo odnaleziono w nich niegodziwość. A ci, których nie przyjęto do budowy i odrzucono, kim są oni? Oni zgrzeszyli, ale pragną się nawrócić, dlatego nie zostali odrzuceni bardzo daleko od wieży, bo przydadzą się do budowy jak się nawrócą. Te które mają się nawrócić i się nawrócą, oni będą silni we wierze, jeśli tylko nawrócą się podczas gdy wieża jest jeszcze w budowie. Ale jak budowa będzie zakończona, nie będzie już dla nich miejsca, ale będą odrzuceni. Na razie mają tylko zaszczyt leżeć obok wieży. Ale nie chciałbyś wiedzieć o tych, które zostały połamane w kawałki i odrzucone daleko od wieży? Nimi są synowie nieprawości. Oni otrzymali wiarę w hipokryzji i niegodziwość ich nie opuściła. Dlatego dla nich nie ma zbawienia, nie ma z nich pożytku w budowie z powodu ich niegodziwości. Dlatego byli połamani na kawałki i odrzuceni daleko z powodu gniewu Bożego, bo Go sprowokowali do gniewu. A wszystkie inne, które widziałeś, leżące w wielkich ilościach które nie idą do budowy, te które były pokryte pleśnią, nimi są ci, którzy znali prawdę, ale nie wytrwali w niej, ani nie przyłączyli się do świętych. Dlatego są nieużyteczni. Ale te co mają pęknięcia, kim są oni? Oni są tymi, którzy nie są zgodni ze sobą wzajemnie i nie ma pokoju w pośród nich, robią pozór pokoju, ale jak się od siebie oddalą, nieszczerość przebywa w ich sercach, to są te pęknięcia jakie mają te kamienie. Ale te, które są nadłamane, oni uwierzyli i mają duży udział w sprawiedliwości ale są po części niepraworządni; dlatego są za krótkie i niedoskonałe. A te białe i okrągłe kamienie, które nie pasowały do budowy, kim są oni, proszę Pani? Odpowiedziała mi, mówiąc: Jak długo będziesz takim nierozumnym i nudnym dopytując o wszystko, a nic nie rozumiejąc? Tymi są ci, którzy mają wiarę, ale również mają bogactwa tego świata. Jak nadejdzie ciężka próba, oni zapierają się Pana z powodu bogac-twa i swoich interesów. Odpowiadając, rzekłem do niej: Kiedy to, Pani, okażą się oni użyteczni do budowy? Kiedy? - odpowiedziała - Ich bogactwo, które wyprowadziło ich dusze na bezdroże, ma być im odebrane. Wtedy będą przydatni dla Boga. Bo tak jak okrągły kamień jeśli nie będzie obciosany i nie utraci pewnej swej części, nie może stać się kwadratowym, tak samo z tymi co posiadają bogactwa tego świata, chyba że te ich bogactwo będzie im odebrane, nie mogą stać się pożyteczni dla Pana Boga. Naucz się na własnym przykładzie. Kiedy byłeś bogaty, byłeś nieprzydatny; ale teraz jesteś użyteczny i korzystny do życia. Bądź użyteczny dla Boga, bo sam wzięty zostałeś z tego rodzaju kamienia. Hermas, Pasterz, X, 4-9; Xiii,2 – XiV, 7. http://www.geocities.com/pasterz_hermasa.html, 15.07.2009.60 Św. augustyn, Państwo Boże, s. 350.

[14]


cie tego nowego dziedzictwa, jak czynią ignoranci, którzy napełniają się dumą kiedy się bogacą, ale idźcie za przykładem waszej Królowej, Dziewicy – wład-czyni, która po tym jak ogłoszono jej wielki honor, że zostanie Matką Boga, uniżyła się jeszcze bardziej nazywając się sługą Bożą61.

nowatorstwo czy naśladownictwo?Badając tekst Christine de Pizan Miasto Dam nie można nie wspomnieć

o źródłach, które posłużyły do napisania księgi. inspiracją, która pomogła w budowaniu alegorycznej, utopijnej wizji były niewątpliwie apokaliptyczna wizja niebiańskiej Jerozolimy i Civitas Dei św. augustyna. teść zaś żywotów kobiet inspirował tekst z 1361 roku autorstwa giovanni’ego Boccaccia De mulieribus claris62, będący zbiorem opisów sławnych niewiast. do połowy XV wieku Miasto Dam, uważane było za dzieło Boccaccia63. Jednak Christine nie jest kopistką, do swych źródeł podchodzi krytycznie, sięga do ich for-my, ale nie treści. Choć w Mieście pojawiają się te same postaci, które opisał Boccaccio, są jednak przedstawione w innym świetle64. nowatorstwo tekstu Christine zasadza się na idei rehabilitacji kobiet, przez uwypuklenie pozytyw-nych cech ich charakteru lub zbawiennych skutków ich piętnowanego przez owidiusza, Boccaccia czy dantego, działania65. opis Christine jest znacznie

61 Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, iii, XiX, s. 497-499.62 De mulieribus claris giovanniego Boccaccia napisane 1361 roku po łacinie, od 1401 roku funkcjonowało już we francuskim przekładzie.63 r. Brown-grant , Des homes et des femmes illustres…W: Une femme de letters au moyen age. orlean 1995, s. 469-480. związki tekstu Christine z De mulieribus claris i Dekameronem Boccaccia frapowały wszystkich niemal badaczy, wspomina o nich richards we wprowadzeniu do tłumaczenia Miasta Dam. szczegółowe studia na ten temat podjęli: a. Jeanroy, Boccace et Christine de Pizan: le „De Claris Mulieribus” principale source du Livre de la “Cite’ des Dames”, “romania”, 1962, nr 48,s. 93-105, C. Bozzolo, Il “Decameron” come fonte del “Livre de la Cite’ des Dames”. W: Miscellanea di Studii e Ricerche sul Quattrocento frances., torino 1967, s. 3-24.64 Kobiety, których żywoty tradycyjnie były podawane jako negatywny przykład jak gryzelda czy Konstancja, Christine ukazuje jako heroiny – pierwszą usprawiedliwia, iż działała w imię miłości do dziecka, drugą prezentuje jako uosobienie heroicznej miłości małżeńskiej. Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, ii, Xi, s. 247-249 i ii, L, s. 347-357.65 w historii Lukrecji Boccaccio potępia samobójczy akt bohaterki, Christine zaś podkreśla jego skutek. targnąwszy się na swe życie, Lukrecja staje się przyczyną słusznego wystąpienia przeciw tyranii tarkwiniusza Pysznego. Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame..., ii, XLiV, s. 329-331. Podobnie semiramida, którą tradycja męska stawia za przykład rozwiązłości i kłamstwa (dante alighier i , Boska Komedia, Piekło, Pieśń V, 52-60, g. Boccaccio, De mulieribus claris, De Semiramide regina Assyriorum.) Christine przedstawia jako założycielkę miasta, he-roiczną wdowę i mądrą władczynię umiejącą rządzić i bronić miasta. Przeredagowanie historii semiramidy służy nie tylko udowodnieniu tez stawianych przez Christine w rozprawie w obronie kobiet, stanowi też jedno z licznych odwołań do biografii autorki. semiramida jest pierwszym kamieniem – fundamentem Miasta Dam, tak jak Christine jest jego założycielką, obie są walczą-cymi samotnie wdowami, poświęconymi się bez reszty swemu dziełu.

[15]


bogatszy, Boccaccio pomija zacne kobiety w tradycji żydowskiej i chrześci-jańskiej, koncentrując się na przykładach pogańskiego antyku. Christine bu-duje genealogię kobiet przedstawiając postaci mitologiczne, biblijne, świę-te męczenniczki oraz współczesne jej szlachetne damy. Jest jeszcze jedna ce-cha, która odróżnia księgę Christine od Sławnych Kobiet Boccaccia. Kiedy ten ostatni przedstawia zbiór życiorysów kobiet, poetka przedstawia tylko wybrane aspekty ich charakterów, zachowań czy zdarzeń, tak, aby ilustrowa-ły główną tezę dzieła. Miasto Dam, podzielone na trzy księgi, z których każ-da jest zbiorem opisów kobiet szczególnie wyróżniających się przymiotami wypływającymi z trzech cnót – rozumu, Prawości i sprawiedliwości. Księga pierwsza, powstała z inspiracji rozumu, prezentuje obok kobiet założycielek miast jak semiramida, fundatorka Babilonu i dydona – Kartaginy, kobiety za-służone politycznie (Ceres, która stworzyła społeczność kierującą się prawa-mi66) i militarnie, oraz kobiety wyedukowane. Ma obrazować wkład kobiet w budowę kultury i cywilizacji. Księga druga, budowana przez Prawość, za-wiera opis kobiet wizjonerek i prorokiń, kobiet wyróżniających się dozgonną miłością wobec rodziców, lub miłością małżeńską. znajdują się tu przykłady zbawiennych skutków działalności niewiast, ich stałości kontrastującej z nie-stałością mężczyzn, kobiet walczących w imię miłości, w końcu kobiet sław-nych przez przypadek. Biografie te mają uzasadniać założenie Chriastine, iż piękno i atrakcyjność płci niewieściej zasadza się na prawości67, uczciwości i gotowości do poświęceń. Część trzecia, nadzorowana przez sprawiedliwość dedykowana jest świętym kobietom, zawiera pochwałę Matki Bożej, opisuje święte i męczennice68. Żywoty opisanych w ostatniej księdze kobiet mają do-wodzić siły woli słabej płci, determinacji w działaniu, mądrości w podejmo-waniu świadomych decyzji oraz równości intelektualnej kobiet i mężczyzn69. Źródłem wszystkich przymiotów tych kobiet, zwłaszcza ich wewnętrznej siły, jest ich czystość i niewinność. okupione męczeństwem dziewictwo świętych, bronione wytrwale i świadomie staje się alegorią wyboru dokonanego przez wszystkie przyszłe mieszkanki Miasta, które by w nim przebywać, muszą się

66 Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, i, XXXVi, s. 176-7.67 Jak szlachetność dla Christine jest przymiotem duszy, tak piękno docenia wyłącznie duchowe. Księga iii mówiąca o świętych mieszkankach przekraczających bramy miasta obfituje w liczne opisy piękna, świeżości i młodości męczennic. Historia św. Katarzyny, Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, iii, iii, s. 435-442.68 Badacze spuścizny literackiej Chris t ine de Pizan wskazują różne źródła, które wykorzystała do opisu Miasta Dam, obok owidiusza Metamorfoz, Dantego, Boskiej Komedii, Boccaccia , De mulieribus claris, wymienia się Jakuba de Voragine, Złotą legendę i Vincentego z Beauvis , Speculum Historiale (zwłaszcza w księdze iii). 69 Poetka udowadnia jak wielką moc ma kobieca argumentacja wykształconej św. Katarzyny aleksandryjskiej, która przekonuje filozofów i św. Krystyny, która nie przestanie wychwalać Boga choć ucięto jej język. Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame..., iii, X, s. 471.

[16]


oprzeć nie tylko zmysłowym urokom małżeńskiego stanu ale i obowiązkom z niego wynikającym. w ten sposób ze strażniczek domowego ogniska ogra-niczonych intelektualnie z powodu braków w edukacji, staną się damami wol-nymi, a pielęgnując cnoty, będą rozwijać swe naturalne zdolności. zdolność kobiet do podejmowania autonomicznych decyzji była dla Christine bardzo istotna, nieprzypadkowo schronieniem dam jest miasto otoczone murem bro-niącym właśnie wolności w dokonywaniu wyboru i prawa do decydowania o własnym życiu70.

***

Christine de Pizan przez swe wypowiedzi w obronie kobiet stawiana na początku feministycznej historiografii, feministką nie jest, nie miała zamiaru walczyć o równouprawnienie płci ani przeczyć tradycyjnej roli kobiety jako żony i matki, którą sama była, chciała tylko by kobieta lepiej wykorzystywała swe wrodzone zdolności do poznania otaczającego ją świata, który jest dzie-łem Boga. dążąc do jasno obranego celu, Christine przeciwstawia się wielkim autorytetom, krytykuje między innymi definicję płci św. tomasza z akwinu, który w Summie Teologicznej zawarł tezy iż kobieta i mężczyzna różnią się od siebie substancjalnie71. opisując stworzenie ewy, tomasz wyjaśnia, że Bóg celowo użył żebra adama, nie zaś jego głowy, by kobieta nie dominowała nad mężczyzną, nie stworzył też kobiety z jego nóg, by nie była jego służącą. (Summa theologiae 13, 42). Christine dodaje, że użycie żebra w akcie stwo-rzenia kobiety oznacza, iż ma być towarzyszką mężczyzny, ma stać u jego bo-ku72. By potwierdzić równość i jedność kobiet i mężczyzn, poetka odwołuje się do przykładów z Pisma Świętego. Bóg wybiera Marię – kobietę do realiza-cji swego planu zbawienia, wybiera też Marię Magdalenę, która ogłosi aposto-łom najważniejszy fakt ewangelii – zmartwychwstanie Chrystusa. Przykłady

70 Królestwo dam wyobrażone jest celowo przez miasto, nie zaś klasztor, w którym w czasach Christine kobiety mogły poświęcić się między innymi lekturze, jednak nie mogły decydować same o sobie. decyzja o wstąpieniu do zgromadzenia zakonnego była najczęściej wyborem ich rodziców a nie ich samych.71 Św. tomasz z akwinu początkowo (w De ent et essentia) stwierdza, że kobieta jest ułom-nym mężczyzną , różnice płci i koloru skóry są wynikiem zmieszania elementów, pochodzą od materii nie do duszy. Jednak później komentując Metafizykę arystotelesa, przychyla się do tezy o różnicy substancjalnej między naturą kobiety i mężczyzny w ramach jednego gatunku. Jeffrey richards zauważa, że od napisania De ente et essentia w 1256 roku do Summy w 1272 poglądy tomasza radykalizują się. Kiedy św. tomasz wyraża opinię o różnicy substancjalnej między mężczyzną a kobietą pojawiają się teksty skierowane przeciw kobietom jak Powieść o Róży Jana z Meun. J . richards, Sulla natura delle donne e la scrittura di genere, w: Christine de Pizan, una citta’ per se..., s. 106.72 Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, i, iX, s. 78-79.

[17]


te mają dowodzić godności kobiet i ich zdolności do wielkich czynów. w koń-cu Christine stwierdzi, że podobieństwo człowieka do swego stwórcy, odnosi się do sfery ducha. dusze kobiety i mężczyzny były pierwsze w stosunku do ich ciał, i choć ciała determinują ich na ziemi, wyznaczają odmienne zadania i role do spełnienia, na końcu czasu zmartwychwstaną, znikną podziały na płci, rasy i narody – wszyscy będą jednym w Chrystusie73.

LA CITTA’ DELLE DAME DI CHRISTINE DE PIZAN Riassunto

L’articolo e’ il breve communicato che contiene le informazioni piu’ importanti del testo quasi non conosciuto in Polonia – il libro scritto da Christine de Pizan nel 1405 sotto il titolo La Citta’ delle Dame. Per questa raggione in un modo sintetico l’autrice di queste parole ha presentato la biografia di Christine de Pizan – come la prima scrittrice francese e poi uno dei piu’ importanti dei suoi testi – La Citta’ delle Dame, come la storia delle donne e come metafora architettonica.

nei primi anni del ‘500 Christine de Pizan fu scrittrice cosi nota in francia che si poteva permettere l’iniziare la polemica tra gli uomini e le donne conosiuta come Querelle des femmes, la quale continuava durante gli secoli trasformandosi nella disscussione femminista. Cosi alla fine del Medioevo, modesta ma piena di talento e sicura delle sue virtu’ Christine, ha scritto la difesa delle donne che furono sin dall’ antichita’ accusate di essere colpevoli del tutto il male del mondo a causa del peccato di eva, di avere la mente debole cosi che non potessero ne leggere ne scrivere, e quindi di essere predestinate solo per vivere la vita chiuse dentro la propria casa con dei bambini. dopo la lettura dei vari testi scritti dai uomini, Christine voleva dare una risposta a tutte quelle accuse ed scrisse il libro – citta’ in cui racconta la storia del mondo dal suo punto di vista – punto di vista femminile. Usando la metafora architettonica autrice costruisce la citta’ usando le pietre che sono nello stesso tempo le storie delle donne famose che crearono il mondo cosi come fu diventato. Bisogna sottolineare che Christine riscrisse storie trovando sempre il buon lato delle loro vite, come per esempio il peccato di eva vide quasi un dono per uomo di conoscenza di bene e del male. Christne anche se cosi volessero le femministe contemporanei non e’ la loro “madre” – e’ solo una donna che vuole essere considerata come un’ essere umano cosi come uomo, ed avere le stesse possibilita’ dello sviluppo intelettuale. Per ottenere questo scopo deve chiudersi in una citta’ governata dalla Vergine Maria, dove insieme alle donne sante e nobili potra vivere in serenita’ priva di attachi dei uomini.

Małgorzata wrześniak

73 Chris t ine de Pizan, La Citta’ delle Dame…, i, Xi, s. 95-97. Por. rz 8, 9-11, 1 Kor 12, 12-31; 15, 20-58.

[18]


KOBIETA W RODZINIE FLORENCKIEJ, WIDZIANA OCZAMI AUTORÓW RICORDANZY

republika florencka stanowi bodaj najjaskrawszy, dla średniowiecznej europy, przykład marginalizacji kobiet w życiu publicznym. zostały tu one całkowicie wykluczone z życia publicznego i zamknięte w przestrzeni pry-watno-rodzinnej1. Jednocześnie to właśnie florencja pozostawiła przebogaty zbiór źródeł, bardzo różnorodnych, w których pisze się o kobietach prze-ważnie dużo. również sztuka przekazała wiele przedstawień kobiet, nie tyl-ko świętych. ten wyraźny rozdźwięk wynika z faktu, iż obraz literacki czy ikonograficzny, nie musi być tożsamy z rzeczywistym. dlatego im bardziej źródła odbiegają od oficjalnego, urzędowego stanowiska państwowego, tym więcej miejsca poświęcają kobiecie i tym częściej się nią interesują.

Celem niniejszego artykułu było zbadanie obrazu kobiety w ricordan-zach, źródle charakterystycznym dla piśmiennictwa florenckiego XiV i po-czątków XV wieku. oznacza to skierowanie zainteresowań właśnie na to, co mówią źródła i pokazanie, jaki wizerunek płci żeńskiej kreują. Chodziło za-równo o wskazanie typów idealnych, jak i miejsca w społeczeństwie i rodzi-nie, które autorzy wyznaczyli kobiecie. Każdy z piszących przygotował jej odpowiednie role do spełnienia, nie zawsze podporządkowując się polityce miasta (na przykład ustawodawstwu antyzbytkowemu) lub ogólnym tenden-cjom i zwyczajom. Źródła pozwalają również uchwycić podstawowe grupy kobiet, którym podporządkowany był dyskurs o nich. spotykamy więc przede wszystkim żony i córki, ale również matki i siostry; nie zajmują się zaś auto-rzy tymi grupami kobiet, które funkcjonują nie tylko poza społeczeństwem, jak prostytutki, ale również poza rodziną, jak mniszki. autorzy stają bowiem wobec problemu wyznaczenia kobiecie miejsca i określenia jej statusu jako ojcowie, mężowie i synowie. należy również pamiętać, że wszystkich ich wychowało kupieckie społeczeństwo, w którym jedynymi obywatelami byli

1 Mimo że znaczna część kobiet z warstw niższych społeczeństwa pracowała, i to nie tylko jako służące i mamki, ale również w warsztatach rzemieślniczych.

agnieszKa LissowsKa

52 agnieszKa LissowsKa

żonaci mężczyźni i to, mimo wielu różnic, w każdym wypadku decydowało o sposobie patrzenia na osobę kobiety2.

Ricordanze przedstawiają stanowisko samych obywateli miasta, mężczyzn występujących w roli ojców, mężów, braci i synów. oni sami, niezależnie od stanowiska państwa, określali swoje podejście do kobiet i wyznaczali im ści-śle określone role do spełnienia, zarówno w samej rodzinie, jak i w polityce budowania pozycji rodziny w państwie i społeczeństwie. Ricordanze dzielą się tu na dwa rodzaje, ricordi, kroniki przedstawiające dzieje rodziny (gene-alogia), oraz Libro di buoni costumi, zbiór ammaestramenti, rad o charakterze pouczeniowym i moralizatorskim. dlatego Ricordi Morellego i Pittiego bar-dziej przypominają kroniki, tyle że na rodzinną skalę, Libro... z kolei zbliża się w swym wymiarze do kazań. różnice między nimi implikują też rozbież-ności w dyskursie o kobiecie, a wynikają nie tylko z budowy utworów i prze-kazywanej przez nie treści, ale przede wszystkim, co widoczne szczególnie w wypadku Morellego, osobowości autora.

obraz kobiety we florencji jest dobrze opracowany w historiografii świa-towej (przede wszystkim włoskiej i amerykańskiej). tematem tym zajmowali się wybitni historycy i antropolodzy historyczni, powstało kilka dzieł zarów-no o monograficznym, jak i ogólnym ujęciu. ze wszystkich nazwisk wymie-nić należy przede wszystkim: davida Herlihy’ego, Christiane Klapisch-zuber, anthony’ego Molho oraz richarda trexlera. najważniejsze dla tematu niniej-szego artykułu są z całą pewnością prace Christiane Klapisch-zuber i wspól-ne opracowanie z davidem Herlihy’m Toscans and their families. Prace te opierają się przede wszystkim na florenckich ricordanzach oraz dokumen-tacji przeprowadzonego w 1427 roku wielkiego spisu podatku kadastralnego.

Ricordi stały się charakterystycznym dla toskanii wytworem kultury pi-śmienniczej dojrzałego społeczeństwa miejskiego wieków Xiii–XVi3. Tu bowiem o wiele bardziej niż na innych obszarach znamienne było upowszech-nienie znajomości pisma i wykorzystywanie go w życiu codziennym. od Xi wieku coraz większą rolę odgrywał notariat, którego najwyższy rozwój przy-padł na późne średniowiecze. w XiV wieku we florencji było około 600 notariuszy. Powszechne stosowanie pisma w życiu publicznym stworzyło ko-nieczność wprowadzenia go w sferę prywatną. od zapisywania rachunków, prowadzenia ksiąg handlowych i notowania domowych wydatków (w wypad-2 we florencji mieszkali oczywiście nie tylko kupcy, jednak to oni stanowią przedmiot zain-teresowania niniejszej pracy, ponieważ są autorami cytowanych źródeł; co więcej, należą do patrycjatu. stąd ograniczenie badań do jednej tylko grupy społecznej.3 o ricordanzach, ich autorach i historii zob.: V. B r a n c a, Con amore volere. Venezia 1996, s. 3 i n.; t e n ż e, Mercanti scrittori. Ricordi nella Firenze tra Medioevo e Rinascimento. Milano 1986, s. iX-LXXXViii; Ch. B e c, Florence 1300–1600: histore et culture. nancy 1988, s. 131-135; t a ż, Les merchands écrivains. Paris 1967, s. 49-53; Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne nel Rinascimento a Firenze. roma 1988, s. 15-20.

[2]

53KoBieta w rodzinie fLorenCKieJ, widziana oCzaMi aUtorÓw RICORDANZY

ku niskich warstw społecznych niepiśmiennym sąsiadom pomagali ci, którzy znali pismo), florentyńczycy przeszli do zapisków coraz bardziej osobistych. w XiV i XV wieku posługiwanie się słowem pisanym stało się już niemal po-wszechne. Ludzie o różnym statusie społecznym (choć przewaga stoi oczy-wiście po stronie warstw wyższych) zaczęli spisywać własne przeżycia, bądź w formie listów, bądź ricordanzy4.

Początkowo nie przypominały one swą formą tych najbardziej dojrza-łych, napisanych na przełomie XiV i XV wieku, przez Bonaccorso Pittiego, giovanniego Morellego czy Paolo da Certaldo. Historia powstania ricordi, ricordanzy, libri di casa, libri di famiglia (w literaturze funkcjonują różne nazwy), zaczęła się na marginesach ksiąg handlowych, na których patres fa-miliae zapisywali cose da ricordare, czyli ważne dla nich sprawy dotyczące zarówno interesów, jak i wydarzeń rodzinnych. informacje te dotyczyły: na-rodzin, zgonów, ślubów, testamentów, podziałów majątków, posagów, sprze-daży i kupna ziemi, budowy domów etc. Już z tych pierwszych, powstałych w Xiii wieku, notatek widać wyraźnie to, co dla późniejszych dojrzałych ri-cordi stanie się regułą – wspólne rozumienie interesów rodziny i przedsiębior-stwa, brak rozróżnienia spraw domowych od handlowych. Ścisłe związanie tych dwóch sfer życia wynikało z przekonania, że tylko dobrobyt zapewni ro-dzinie szczęście i traktowania majątku rodziny jako części majątku przedsię-biorstwa, a nie własności osobistej. stąd przeplatanie się ragion di famiglia z ragion di mercatura i traktowania ich jako wzajemnie zależnych od siebie elementów jednej całości. na składające się z tych dwóch sfer, rodzinnej i go-spodarczej, życie prywatne nakładało się jeszcze życie publiczne (ragion di stato). giovanni Morelli na przykład uważał, że rodzina jest niezbędną dla istnienia państwa komórką, a jej zalety definiują status społeczny i ekono-miczny. niekiedy bardzo wyraźne podobieństwo ricordi i kronik wynikają nie tylko z chronologicznego układu tresci tych pierwszych, ale również z przele-wanych na karty przekonań autorów. wspólne jest uwielbienie ideału wolno-ści i siły Komuny florenckiej, tak typowe dla piszących w pierwszej połowie XiV wieku, przed epidemią „czarnej śmierci”, kupców. Podobieństwo tkwi również w samym sposobie pisania, w ricordanzach i w kronikach ważny bowiem jest ich autor5. obydwa typy źródeł wyrosły z potrzeby zapisania własnych odczuć i osobistej oceny tego, co działo się wokoło. autor, aktor 4 zob. f. C a r d i n i, Alfabetismo e livelli di cultura nell’eta komunale. „Quaderni storici” 38: 1978; H. M a n i k o w s k a, Funkcja pisma w życiu publicznym późnośredniowiecznej Florencji. Uwagi na marginesie badań nad alfabetyzacją. „odrodzenie i reformacja w Polsce” 35: 1990.5 w kronice giovanniego Villaniego, najwybitniejszego przedstawiciela późnośredniowiecznego kronikarstwa florenckiego, często spotykamy słowo io (ja), które wprawdzie jeszcze nie rządzi dyskursem jak to się dzieje w ricordanzach, ale uświadamia, że autor, obserwator i świadek wydarzeń, mogł być również ich uczestnikiem. Patrz: g. V i l l a n i, Nuova Cronica. A cura di g. Porta, Parma 1990.

[3]


czy obserwator, był niewątpliwym uczestnikiem teatru miejskiego, stąd odpo-wiednia dramaturgia wydarzeń.

w miarę rozwoju ricordi, których „złoty wiek” przypadł na XV stulecie, suche informacje zamieniały się w dokładniejsze opisy, którym towarzyszy-ły rysy psychologiczne kontrahentów, informacje o współpracownikach, czy wreszcie głębsze refleksje dotyczące otaczającego świata. florentyńczycy, analizując codzienne wydarzenia, rozważali istotę życia, religii, polityki i własnego miejsca w świecie. w rezultacie tych przekształceń wyróżniły się trzy podstawowe typy ricordi: autobiograficzne (Pitti), refleksyjne (Morelli) i pedagogiczne (Paolo da Certaldo); rodzaj pism był zależny przede wszyst-kim od osobowości autora. w niniejszym artykule analizie poddano dzieła właśnie tych trzech wymienionych autorów. Piszącej nie chodziło bowiem o kompleksowe badanie ricordanzy pod względem obecności kobiety w tych tekstach (tego dokonała już Christiane Klapisch-zuber), ale o wyróżnienie trzech zasadniczych rodzajów tego źródła, pokazanie różnic w podejściu do kobiety pomiędzy nimi i skonfrontowanie z innymi ówczesnymi źródłami flo-renckimi (kronika g. Villaniego, kazania św. Bernardyna ze sieny). wyboru trzech autorów: Pittiego, Morellego i Paolo da Certaldo, dokonano zatem ce-lowo, jako autorów najbardziej charakterystycznych dla danego gatunku ri-cordanzy. we wszystkich jednak wystąpiły, wspomniane wyżej, powiązanie świadomości rodzinnej z ekonomiczną i przeplatanie się życia prywatnego z publicznym. Połączenie sfery prywatnej z państwową bardzo wyraźnie wpłynęło na dalszy rozwój struktury ricordi.

Patrycjusze florenccy, zarówno ze względów politycznych, jak i ekono-micznych, zaczęli szukać wszystkich dokumentów rodzinnych, budzić wspo-mnienia i na tej podstawie odtwarzać historie rodziny, badać jej przeszłość i kondycję finansową. wszystko to po to, aby udowodnić wierność katolickiej Parte Guelfa, starożytność swojej rodziny i jej udział w sprawowaniu urzę-dów oraz prawa majątkowe do posiadanych dóbr. Powiązanie życia rodzin-nego, ekonomicznego i politycznego było widoczne już od XiV w. Ricordi znakomicie odzwierciedlają ten stan rzeczy – kuzyn Pittiego zniszczył do-kumenty rodzinne6, giovanni Morelli przez skoligacenie z rodziną wygnaną z florencji nie mógł uczestniczyć w życiu publicznym7, małżeństwa zaś za-wierano jedynie w obrębie rodzin mercatores. z drugiej strony, autorzy po-szukiwali tak w sobie, jak w swoich antenatach, tych konkretnych cech, które stawiały ich w dobrym świetle i dawały synom wzór do naśladowania. Każdy piszący ricordi zdawał sobie bowiem sprawę z tego, że musi nauczyć swoich

6 B. P i t t i, Ricordi. ed. V. B r a n c a, s. 350.7 g. di P a g o l o M o r e l l i, Ricordi. ed. V. B r a n c a, s. 234–235.

[4]


następców umiejętności utrzymania się w polityce i prowadzenia rodzinnego przedsiębiorstwa, bez tego bowiem rodzina nie przetrwa.

Cel i świadomość autorów wpływała na treść i budowę ricordanzy. Teksty rozpoczynała z reguły inwokacja, łącząca w sobie trzy elementy: religijny, rodzinny i finansowy. sprowadzało się to w praktyce do prośby do Boga o szczęście rodziny i powodzenie w interesach. giovanni Morelli rozpoczął pi-sanie w imię Boga i dziewicy Maryi, św. Jana Chrzciciela (patrona florencji), św. antoniego, św. Katarzyny aleksandryjskiej oraz wszystkich świętych nie-bieskich8. następnie piszący wyjaśniali cel sięgnięcia po pióro:

„[...] zacząłem pisać tę księgę, aby przypomnieć to co mogłem znaleźć i co usłyszałem o antycznym

pochodzeniu i o krewnych naszych antycznych i współczesnych, którzy aż do moich czasów żyją i działają; i jeszcze przypomnę życie i czyny niektórych naszych przodków a szczególnie te, których byłem świadkiem”9.

ważne były również deklaracje o tym, że autorzy skrupulatnie badali prze-szłość, korzystali z rozmaitych źródeł (dokumentów rodzinnych, wspomnień, spisów urzędników) i postarali się wszystko opisać jak najdokładniej. z regu-ły były to libri segreti przeznaczone dla wąskiego kręgu rodzinnego: synów, braci, następców na stanowisku padre di famiglia. da Certaldo poszedł dalej, przeznaczając swą księgę również dla przyjaciół i sąsiadów10. Żaden z auto-rów nie planował jednak rozpowszechniania swojego libro di ricordi.

Po wstępnej części następowały genealogie rodzinne, doprowadzone do czasów autorowi współczesnych, jego pokolenia a nawet pokolenia jego dzie-ci. to właśnie był zasadniczy trzon ricordi, dzięki któremu dowiadujemy się, jak budowano pozycję finansową, społeczną i polityczną poszczególnych ro-dzin florenckich. zadaniem genealogii było przedstawienie historii rodziny, udowodnienie jej związków z miastami i przez ukazanie postaci antenatów danie potomkom dobrych przykładów do naśladowania. Konieczność orien-towania się w obrębie najbliższych pokoleń i umiejętność liczenia stopni po-krewieństwa pomiędzy męskimi i żeńskimi członkami rodu wynikała też

8 t a m ż e, s. 103.9 B. P i t t i, Ricirdi. s. 350: cominciai a scrivere in su questo libro per fare memoria di quello ch’io ho potuto trovare e sentire di nostra antica progenia e de’parentadi nostri antichi o moderni e che a’miei dì sono fatti o faranno; e ancora ci farò su alquanti ricordi della vita e modi d’alcuni de’ detti nostri progenitori e per ispeziale di quelli ch’io ho veduti. tłumaczenia wszystkich tekstów a. L.10 Paolo da Ce r t a l d o, Libro di buoni costumi. ed. V. B r a n c a, s. 3.

[5]


z kościelnych przepisów, dotyczących możliwości zawarcia małżeństwa po-między kuzynostwem11.

genealogie mogły mieć dwojaki kształt, opowiadania (Pitti i Morelli) lub drzewa genealogicznego. różna też była ich objętość (u Morellego to oko-ło 60 stron) oraz zawartość12. Cel, który przyświecał autorom libri di fami-glia, aby zamieścić w swych dziełach historię rodziny, z czasem ewoluował. od zwykłej chęci poznania familijnej przeszłości i ocalenia jej od zapomnie-nia, zwłaszcza w czasach politycznych niepokojów i wysokiej śmiertelności, do konkretnego zadania, które miały spełniać. zgodne to zresztą z ewolucją samych ricordanzy – od prywatnych zapisków i świadectwa pozostawionego następcom do politycznej manifestacji. Morelli deklaruje, że chce:

„...pisać o samym rodzie i starożytnym pochodzeniu, o tym co [w naszej historii] nastąpiło, tak jak potrafię i pamiętam; i to co przez upływ czasu i co-kolwiek nasi wiedzą, ponieważ dzisiaj każdy wywodzi się z odległej prze-szłości; dlatego pokażę wam prawdę o naszym [rodzie]. i, jak zobaczycie, ostatecznie wymienię przodków jednego po drugim, jak zobaczycie poniżej, według tego, co znalazłem zapisane w pewnych księgach i pismach bardzo starych.”13

W ricordi autorzy umieszczali początki swoich rodów w dalekiej, czę-sto mitycznej przeszłości. U Morellego ród wywodził się z sielankowej krainy Mugello14, u innych antichità z reguły związana była z florencją15. starożytność rodu miała nie tylko świadczyć o jego szlachetności, ale też, jak już wspomniano, uprawomocniać posiadaną pozycję ekonomiczną i poli-tyczną. autorzy chcieli również przekazać swoim potomkom nie tylko suchą historię rodziny, ale przede wszystkim nauczyć, jak zdobywać władzę, zasia-dając na coraz wyższych urzędach państwowych.

te pobudki pozwalają mieć pewność, iż piszący bardzo starannie poszuki-wali wiadomości o swych rodzinach. Morelli pisał, że korzystał z „pewnych

11 t a m ż e, s. 55–56.12 o genealogiach we florenckich ricordanzach i miejscu, jakie zajmują w nich kobiety, zob. Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne…. s. 27–59.13 g. di Pa g o l o M o r e l l i, Ricordi. s. 103: iscrivere di nostra nazione e condizione antica e che di noi seguiterà insino potrò e mi ricorderò; e ciò per passare tempo e che i nostri alcuna cosa ne sappino, perché oggi ogni catuno si fonda in grande antichità; e però vo’ mostrare la verità della nostra. E, come vedete, in somma v’ho nominati quelli antichi discesi l’uno dell’altro, come vedete di sopra, secondo ho trovato per iscritti in certi libri e scritte molto antiche.14 t a m ż e, s. 106 i n.15 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 30 i n.

[6]


starych ksiąg i pism”16. Były one często przechowywane w domach rodzin-nych, jak te zniszczone przez kuzyna Pittiego. autorzy ricordi czerpali in-formacje zarówno z notatek swoich ojców (często po prostu kontynuowali rozpoczęte przez nich spisywanie historii rodziny), jak i przechowywanych po domach aktów notarialnych czy państwowych spisów urzędników17. w samych tekstach spotyka się też informacje o wypytywaniu członków wła-snej rodziny o przeszłość. Jej cennych świadków stanowili szczególnie ludzie starsi. wiadomo również, że ceniono pamięć kobiet, które, jak się okaże, nie zajmowały równego mężczyznom miejsca w genealogiach, ale jednak prze-kazywały informacje o przodkach18.

zadaniem postawionym genealogiom miało być odpowiednie ukazanie przeszłości rodziny, poczynając od jej antycznych przodków. dlatego tak ważne dla autorów stało się zarówno dotarcie do najwcześniejszego pokole-nia, jak i znalezienia wspólnego przodka rozgałęzionego rodu19. Tak jak na-pisał Morelli, genealogie przedstawiają następujących po sobie krewnych od najstarszego do najmłodszego20, najpierw w głównej linii rodu, a później w ramach linii bocznych, ale zawsze równolegle w obrębie danego pokole-nia21. najmłodsi w ricordanzach nie są wcale autorzy, ale ich dzieci, które sta-nowią najliczniejszą grupę pokoleniową22.

z wyliczeń cytowanej już Christiane Klapisch-zuber wynika, że w większo-ści przypadków założyciel rodu należał do trzeciego, jak w wypadku Pittiego lub czwartego (Morelli) pokolenia wstecz23. Powstanie rodziny zaś wiązało się z reguły z jakimś szczególnym wydarzeniem24. W jednej genealogii spo-tkać można od kilkunastu do kilkudziesięciu męskich członków rodu25. Nie o wszystkich członkach coraz bardziej rozległego rodu piszą autorzy ricordi, nie tylko z powodu braku wiadomości. rozbudowa rodziny powodowała jej podział na boczne linie, oddalone od siebie dodatkowo sporami politycznymi i rzeczywistą separacją geograficzną. w genealogiach pomijano zresztą nie tylko „niepoprawnych” politycznie, ale i tych, których obecność mogłaby za-

16 g. di P a g o l o M o r e l l i, Ricordi. s. 103.17 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne...,s. 27 i n.18 g. di P a g o l o M o r e l l i, Ricordi. s. 117.19 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne... s. 39.20 g. di P a g o l o M o r e l l i, Ricordi. s. 103.21 Ch. K l a p i s c h - z u b e r, La famiglia e le donne... s. 34.22 Ch. KLaPisCH–zUBer sporządziła wykresy przedstawiające liczebność pokoleń w rodzi-nach florenckich. t a m ż e, s. 42.23 t a m ż e, s. 21.24 t a m ż e, s. 34.25 t a m ż e, s. 39.

[7]


szkodzić pozytywnemu wizerunkowi rodu z punktu widzenia moralności. te celowe opuszczenia w genealogiach wyraźnie podkreślają cel przyświecający piszącemu je autorowi – przedstawienie historii własnego rodu, ale w odpo-wiednim świetle, pasującym do sytuacji społecznej i politycznej26.

do tej pory była mowa jedynie o obecności mężczyzn w genealogiach, są to bowiem głównie „genealogie męskie” a obecność w nich kobiet rządzi się innymi zasadami. Przede wszystkim kobiety znajdują się tu w liczebnej mniejszości, spowodowanej nie brakiem informacji, ale celowym ich pomi-janiem27. Już z przedstawionej powyżej funkcji genealogii (udowodnienie długości rodu, wierności Parte Guelfa, obecności rodziny w życiu publicz-nym) wynika, że mówić one będą głównie o męskich przodkach i krewnych. Kobietą interesują się autorzy ricordanzy tylko w wypadkach szczególnych, zasługujących według nich na wspomnienie. Pisanie o kobiecie w genealo-giach wynika nie z zainteresowania osobą (i jest to podstawowe, w porównia-niu z mężczyznami, upośledzenie kobiety w tych tekstach), ale z wyznaczenia płci żeńskiej konkretnego miejsca w rodzinie. wynika to z pewnością z praw-nej sytuacji kobiet w średniowiecznych włoszech, która rzutuje na podejscie do nich prezentowane we florenckich ricordanzach. Kobiety były objete cał-kowitą władzą mężczyzn, najpierw patria potestas, czyli władza ojcowska, która nie kończyła się wraz z wydaniem córki za mąż28. Potem żona pod-legała mężowi, który wymagał posłuszeństwa i pełnej „obsługi” w domu. o statusie kobiety decydował wniesiony posag i koneksje rodzinne (te dwa elementy pozwalały tez ojcu kobiety na wypowiadanie się w jej spra-wach również, gdy przeszła już z domu rodzicielskiego do domu męża)29. wymienianie kobiet, często bezimienne (zwłaszcza w wypadku odległych po-koleń), wskazuje na funkcje, które spełniały one w genealogii rodziny flo-renckiej. Przede wszystkim były matkami, dającymi męskich potomków i w ten sposób współtworzącymi rodzinę i przyczyniającymi się do przedłu-żania linii. Ponadto uczestniczyły, a właściwie stanowiły przedmiot rodzin-nej polityki, w której małżeństwo otwierało drogę do awansu społecznego, wzmocnienia pozycji rodu, związania z innymi patrycjuszami oraz pomno-26 w genealogiach celowo pomija się kuzynów pochodzących z nieprawego łoża, tych, którzy nie opowiedzieli się za Parte guelfa oraz tych, którym, z różnych powodów, nie powiodło się w życiu. t a m ż e, s. 50.27 z wyliczeń Klapisch–zuber wynika, że na cztery osoby wymieniane w genealogiach tylko jedna jest płci żeńskiej. t a m ż e, s. 51.28 t. K u e h n, Law, Family and Woman. Toward a legal anthropology of Renaissance Italy. Chicago 1991, s. 197 i n.29 o sytuacji prawnej kobiet w średniowiecznych włoszech zob.: t. K u e h n, s. e s t r e i - c h e r, Historia prawa zachodnio-europejskiego. Kraków 1937, s. 22 i n.; L. P a u l i, Infirmitas sexus. Sytuacja prawna kobiet w świetle przepisów karnych ustawodawstwa statutowego miast włoskich. Kraków 1975, s. 36-38.

[8]


żenia majątku. dla Morellego na przykład pisanie o małych dziewczynkach, nie przygotowanych jeszcze do małżeństwa, mija się z celem30. w tych tek-stach brakuje również mniszek, nieistotnych z punktu widzenia małżeńskiej polityki rodzinnej. dlatego występowały w ricordanzach przede wszystkim dwie grupy kobiet, te urodzone w rodzinie, które wydawano za mąż i dla któ-rych należało przygotować posag, oraz te, które do rodziny wchodziły, wno-sząc majątek. szczególną uwagę zwracano również na te, które były jedynymi pozostałymi przy życiu osobami w rodzinie (co w czasach wojen i epidemii mogło się zdarzyć), a także gdy dziedziczyły (w wypadku braku synów) mają-tek po ojcu31. te wypadki ukazują wagę kwestii ekonomicznych i obawę, czy przez małżeństwo lub wstąpienie do klasztoru, dana niewiasta nie wyprowa-dzi majątku z rodziny. Małżeństwo będzie przedmiotem odrębnych rozważań, w tym miejscu należy jedynie stwierdzić, że w genealogiach więcej miejsca i uwagi poświęca się tej drugiej grupie kobiecej.

ilość informacji o kobietach (zarówno poszczególne kategorie, jak i dane o konkretnych osobach) rośnie w miarę zbliżania się do pokolenia piszące-go32. od suchych informacji „tolse per moglie una degli...” przechodzi Morelli do coraz bardziej szczegółowych, pamiętając nie tylko nazwisko rodowe, ale i imię oraz wysokość wniesionego posagu:

„i pojął za żonę, w tym czasie, córkę Matteo di Mare Quaratesi, to znaczy monę teldę, dziewczynkę około trzynastu lat, przepiękną...”33

Jeszcze mniej miejsca poświęca się kobietom z własnej rodziny i Pitti daje tego najlepszy przykład. wyjątkowy natomiast jest Morelli, tak jak i wyjątko-we są jego pisma. Pisze on bowiem nie tylko o swoich siostrach i córkach, ale i o córkach swoich braci34. Ponadto dostrzega w nich cechy kobiece, co dla Pittiego jest zupełnie nieistotne.

zastanawiający jest fakt, że przy całej tak podkreślanej przez Christiane Klapisch-zuber dyskryminacji kobiet w genealogiach zamieszczanych w ri-cordi, informacje o urodzinach dzieci są takie same, bez względu na ich płeć. Brak tu jakiejkolwiek intonacji uczuciowej oraz różnic w podanych wiado-mościach. wszystkie zawierają te same dane: imię chłopca lub dziewczyn-

30 g. di P a g o l o M o r e l l i, Ricordi. s. 150.31 t a m ż e, s. 52 i n.32 Mniejsza ilość informacji o członkach rodziny z pokoleń odległych dotyczy nie tylko kobiet, ale jest w ricordi regułą.33 t a m ż e, s. 14: E’tolse in questi tempi moglie la figliuola di Matteo di mare Quaratesi, cioé monna Telda, fanciulla di tredici anni o meno, bellissima.34 t a m ż e.

[9]


ki, dzienna data urodzin, często data chrztu, jego miejsce i świadkowie35. dodatkowo należałoby oczekiwać dyskryminacji dziewczynek, wobec prze-ważającej liczby chłopców wśród florenckich dzieci. z analizy florenckiego spisu katastralnego z 1427 roku wynika, że w każdym przedziale wiekowym mężczyźni stanowili większość. wśród dzieci przeważali o ok. 15% (na 100 dziewczynek w wieku do 2 lat było 114,8 chłopców, na 100 dziewczynek w wieku 3-7 lat – 115,7). różnice wzrastały wraz z wiekiem. w przedzia-le wiekowym od 23 do 27 lat na 1468 mężczyzn było jedynie 977 kobiet. dopiero po przeroczeniu 40. roku życia różnice zacierały się, by w końcu ukształtować się na korzyść kobiet (przedział 68-72, 78-82, 88-92 to 30% przewaga płci żeńskiej), co niewątpliwie związane było z ich dłuższą żywot-nością36. Częściowe wytłumaczenie równowagi w liczbie informacji o naro-dzinach dzieci obu płci może być rzeczywiście takie, jak podaje autorka La famiglia e le donne nel Rinascimento a Firenze – piszący ricordanze zosta-ną wkrótce bezpośrednio odpowiedzialni za wydanie swoich córek za mąż, a co za tym idzie, za przygotowanie im posagu37. Ponadto wydaje się, że waż-ne było znaczenie szlachetnego pochodzenia dziewczyny (stąd dokładne udo-kumentowanie jej przyjścia na świat i zaproszenie szanowanych rodziców chrzestnych), która przez małżeństwo miała połączyć swoją rodzinę z inną, z arystokracji mieszczańskiej38. dalsze kuzynki (babki, ciotki) nie stanowiły więc, z tego punktu widzenia, przedmiotu zainteresowania mieszczan florenc-kich. Matki i siostry zaś, jedynie w wypadku śmierci ojca, przechodziły pod opiekę synów i braci i dopiero wtedy, gdy były przez nich wydawane za mąż, znajdowały miejsce w genealogiach39.

Poza czysto genealogicznymi informacjami, znajdziemy w tych księgach samych autorów i ich rodziny, ich domy i interesy, rodzinne spotkania, święta, zawieranie małżeństw i poprzedzające je negocjacje dotyczące posagów. dla tematu największe znaczenie ma wyrażana w ricordi ragion di famiglia i jej realizowanie oraz wykorzystywanie w tworzeniu siły rodziny. z tego punk-tu widzenia ricordanze niosą szereg istotnych informacji, które dotyczą rów-nież kobiety, jej roli i funkcji w polityce budowania potęgi i prestiżu rodziny. Ricordi pisane są z męskiego punktu widzenia. Kobieta pojawia się w nich

35 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 54–55.36 The Tuscan Town in the Quattrocento: A Demographic Profile. w: d. H e r l i h y, Cities and Society in Medieval Italy. London 1980, s. 91, 100. 37 B. P i t t i, Ricordi. s. 345: Camilla nacque adì 24 di dicembre nel 1398. Fecela cristiana Banco da Varazano, chimento di Stefano e Antonio di Cocco Donati; Adì primo di giugno nel 1395 nacque uno figliuolo al quale ponemmo nome Luca per lo nome del padre di monna Franciesca. Fecelo cristiano Niccolò di messer Luigi Guicciardini e Matteo d’Antonio Tanaglia.38 r. t r e x l e r, Famiglia e potere a Firenze nel Rinascimento. roma 1990, s. 9-26, 165 i n. 39 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 52.

[10]


z reguły w wyjątkowych sytuacjach, często burzących porządek, zaś typ in-formacji o niej został ściśle określony40. Miejsce kobiety w tych pismach, podobnie jak w samych rodzinach florenckich, określały jej funkcje i ogra-niczenie do przestrzeni domowej. Poza przedstawionym powyżej występo-waniem kobiety w genealogiach, widzimy jak współtworzy rodzinę poprzez wydanie jej za mąż, przedłuża linię rodząc synów. spotkać można też w ricor-di kilka obrazów kobiet jako indywidualności – zupełnie wyjątkowy jest pod tym względem fragment pism Morellego, dotyczący jego siostry Bartolomei, a także historie młodzieńczych miłości.

Ricordi Pittiego i Morellego oraz Paolo da Certaldo należy rozpatrywać osobno. w pierwszej części artykułu zostaną przedstawione pisma dwóch pierwszych autorów, w drugiej – Libro di buoni costumi. Podział ten wyni-ka z różnic między samymi ricordanzami. Pitti i Morelli, przy całej ich od-mienności charakteru i podejścia do życia (o czym poniżej) stworzyli bardziej typowe dla florencji libri di ricordi. Mamy w nich do czynienia z innym ty-pem dyskursu i innymi informacjami o kobiecie. tu dowiadujemy się, jaką rolę wyznaczyli jej mężczyźni w budowaniu struktur rodzinnych oraz presti-żu i potęgi ekonomicznej. Kobieta jest więc tu widziana przez pryzmat swoich funkcji w genealogii i polityce matrymonialnej rodu. Paolo da Certaldo napi-sał zbiór rad i pouczeń, w jego Libro kobieta posiada ważne miejsce, nie jest przedmiotem działań i decyzji męskich członków rodu, ale osobą żywo obec-ną w codziennym życiu rodziny. dlatego też wydało się słuszne rozdzielenie od siebie trzech autorów ricordi, również po to, aby wyraźnie ukazać dzielą-ce ich różnice w sposobie pisania o kobiecie.

Pitti, którego pełne nazwisko brzmiało Bonaccorso di neri di Bonaccorso Pitti, pochodził z kupieckiej rodziny florenckiej, która swoimi korzeniami sięgała Xii wieku41. Jej założycielem był accurso Pitti, capitano del popolo w sinifonte, zaś główna linia, do której należał Bonaccorso, wywodziła się od Buonsignore. twórcą potęgi finansowej rodu był urodzony w 1395 roku Luca di Bonaccorso. Jego potomkami było trzynastu chorążych sprawiedliwości i wielu ambasadorów w różnych krajach europy. w XV wieku nastąpiło roz-bicie rodziny na wiele linii, zaś w XViii jej zanik. sam Bonaccorso urodził się w 1354 roku we florencji. Był powiązany z innymi autorami ricordanzy, jako kuzyn donato Vellutiego oraz znajomy niccioliniego42. Podobnie jak Morelli, był również spowinowacony z potężnymi rodzinami albertich i acciaioulich.

40 t a m ż e, s. 15 i n.41 o Pittim, jego rodzinie i jego Ricordi zob.: V. B r a n c a, s. LV i n.42 o tych ricordanzach zob.: Ch. K l a p i s c h – z u b e r, LaPisCH-zUBer, La famiglia e le donne.... s. 15-20; Ch. M. de r o n c i é r e, Una famiglia fiorentina nel XIV secolo: I Velluti. W: Famiglia e parentela nell’Italia medievale. red. g. d u b y, J. Le g o f f. Bologna 1977, s. 150 i n.

[11]


z włoch wyjechał na siedemnaście lat, by powrócić w 1396, początkowo jako dyplomata francuski, a następnie czynny politycznie obywatel Komuny. wybierano go na wiele urzędów: dwukrotnie był priorem (1394 – 1404), w la-tach 1417 i 1422 pełnił najwyższy urząd chorążego sprawiedliwości, w roku 1427 został podestą w Prato. ten kupiec, polityk, negocjator i ambasador nie ograniczył się jedynie do napisania Ricordi. Pozostawił wiele listów i wierszy oraz utwór prozą Relazione del cingolo di Maria Vergine. z jego pism wyła-nia się człowiek wrażliwy na kulturę, tak jeszcze średniowieczną, jak już re-nesansową (przyjaźnił się między innymi z Colluccio salutatim).

swoje ricordanze Pitti zaczął pisać w 1412 roku, miał wtedy 68 lat. Żył jeszcze przez dwadzieścia lat (zmarł około 1432 roku), ale można się spo-dziewać, że w społeczeństwie, w którym rzadko dożywano późnej starości, w momencie chwytania za pióro czuł, że jego życie się kończy. Pisał chcąc dać wyraz swojej postawy obywatelskiej i rodzinnej. Jego ricordanze nale-żą już do tych pisanych w nowej, humanistycznej optyce, w których centrum stoi osoba autora, mówiącego o swoim pojmowaniu świata. Bezpośrednią przyczyną sięgnięcia po pióro była chęć odtworzenia dziejów rodziny, której groziło zapomnienie (jeden z kuzynów Pittiego – Ciore, jak już wspomnia-no, zniszczył wszystkie dokumenty rodowe w czasie zawieruchy politycz-nej). Bezpośrednim celem pisania miało stać się również uprawomocnienie uczestnictwa Pittich w życiu publicznym florencji, potwierdzenie wierności gwelfom i Komunie, zwłaszcza wobec walki politycznej z rodem ricasolich. swoje ricordi skierował do synów. Miały uczyć młodych, jak zajmować się rodziną i polityką, pomnażać majątek i sięgać po coraz wyższe urzędy. to bardzo ważny aspekt, tłumaczący, być może, skoncentrowanie uwagi na wła-snej osobie. Możliwe, że Pitti właśnie siebie uważał za najlepszy wzór dla potomnych.

w swej pracy „badawczej” korzystał Bonaccorso z zapisków dziadka, wspomnień członków rodziny oraz oficjalnych dokumentów państwowych, jak spisy urzędników. Poszukiwania te zostały wykorzystane w pierwszej czę-ści pism – genealogii. większa część tekstu została poświęcona osobie pi-szącego, jego wspomnieniom z młodości, nieszczęśliwej miłości, podróżom i przygodom na dworach europejskich oraz działalności politycznej we francji. dzieje autora miały uzasadnić jego pretensje do zasiadania na urzę-dach i wykazać, że obywatel Komuny florenckiej może się równać osobom przebywającym na przykład na francuskim dworze. Pitti jest przykładem mer-cante di ventura, bogatego mieszczanina zajmującego się polityką i kupiec-twem, ale zakochanego w kulturze rycerskiej i chcącego pełnoprawnie w niej uczestniczyć. Miało się to ograniczyć do zewnętrznych wyrazów prestiżu43.

43 r. t r e x l e r, Public life in Renaissance Florence. new york 1980, s. 367 i n.

[12]


również wyjątkowa, choć pod innym względem, była postać giovanniego Morellego. Młodszy od Pittiego giovanni di Pagolo di Bartolomeo Morelli urodził się we florencji 30 X 1370 roku w zamożnej rodzinie kupieckiej44. Jego dzieciństwo było bardzo nieszczęśliwe: w wieku trzech lat został osiero-cony przez ojca, zaś jego matka powtórnie wyszła za mąż (w Ricordi odczu-walny będzie kompleks sieroty i potępienie madre crudele), w dzieciństwie zmarła również jego ukochana siostra, a on sam przeżywał samotność i upo-korzenie pozostając pod opieką krewnych, pod których zarządem jego mają-tek znacznie zmalał. w młodości giovanni przeżył też nieszczęśliwą miłość. z ukochaną nie pozwolił mu się połączyć jej ojciec. w końcu w roku 1395 po-ślubił córkę alberta degli alberti, Katarzynę. została ona matką jego ośmior-ga dzieci: pięciu synów, z których jeden zmarł, oraz trzech córek. Po śmierci pierwszej żony wziął ślub z dreą di gherardo di Buondelmonti w 1416 roku. z tego małżeństwa przyszedł na świat jeden syn.

Morelli, mimo że pozostawał członkiem Cechu wełny, nie ograniczał swo-ich interesów tylko do jednej dziedziny. Bogata była również jego kariera poli-tyczna, mimo początkowej izolacji spowodowanej wygnaniem albertich (lata 1393–1403). Po tym okresie wybierano go na szereg urzędów. trzykrotnie, w latach 1409–1410, 1430 i 1436 był chorążym kompanii ludowej, dwa razy zasiadał wśród dwunastu dobrych Mężów (1410, 1432), raz został priorem (1427) i raz wybrano go do Ufficiali del Banco (1431–1432). najwyższy urząd florencki, chorążego sprawiedliwości, sprawował w okresie od mar-ca do czerwca 1441 roku, już za rządów Medyceuszy. Pełnił również funkcje pomniejsze: 1419 – kapitana arezzo, 1427 – kapitana Pizy, 1443 – podesty Montepulciano.

Morelli należał do mieszczan nie tylko szanowanych, ale i zamożnych. w 1403 roku zajmował dwudzieste pierwsze, w 1427 – dwudzieste trzecie miejsce w dzielnicy pod względem majątkowym. Mimo wierności Parte Guelfa i opowiadaniu się za rządami republikanów lub Komuny nie został odsunięty przez Medyceuszy, po ich dojściu do władzy, od urzędów. zawsze opowiadał się za pokojową polityką Komuny, między innymi w 1429 roku zajął stanowisko zgodne z Pallą strozzim i agnolo Pandolfinim, choć opozy-cyjne w stosunku do Bonaccorso Pittiego i francesco della Luna. giovanni Morelli zmarł 21 Vii 1444 roku w swym rodzinnym mieście.

swoje Ricordi pisał Morelli od 1393 do 1411, aby powrócić do nich w 1421, kiedy to zmarł jego syn antoniotto. Układ jego utworu jest złożo-ny. Pisał go z przerwami, zaś do części, które powstały wcześniej, powracał i nanosił na nie poprawki. Ricordi di Giovanni Morelli składają się z trzech części. Pierwsza (kap. i i ii) opowiada o historii rodu, od jego początków w sielankowej krainie Mugello, gdzie wszyscy byli szczęśliwi. ta cześć za-44 o Morellim i jego Ricordi zob.: V. B r a n c a, s. XXXV i n.

[13]


wiera przede wszystkim genealogię, choć nie jest pozbawiona płynących z hi-storii przodków nauk. druga część (kap. iii) przypomina poniekąd Libro di buoni costumi Paolo da Certaldo, czyli księgi tak zwanych ammaestramenti (rady, pouczenia). składa się na nią siedem danni (szkód), które spotykają sie-roty, oraz zalecenia jak im przeciwdziałać i jak się przed nimi bronić. ta część ma wyraźny wymiar moralny. dołączony został do niej opis dżumy 1348 roku oraz środki zapobiegające tej chorobie. trzecia część (kap. iV) to część histo-ryczna, w której na tle polityki miasta, w latach 1363 – 1411 (z naciskiem na okres po 1374 roku, o którym Morelli ma najwięcej wiadomości) przedsta-wione są dzieje rodziny, a zwłaszcza pokolenia autora. tę część kończy wzru-szający opis śmierci antoniotto.

Ricordi Morellego są tak wyjątkowe, jak wyjątkowa jest postać ich auto-ra45. na każde ricordanze nakłada się osobowość piszącego, dlatego każde z nich mimo podobieństwa struktury i tematyki, różnią się od siebie. Pitti opowiada o sobie, słowo io zdecydowanie rządzi jego dyskursem, Morellego z kolei interesują nie tylko jego własne przeżycia, ale i otaczający go świat i ludzie. z Ricordi wyłania się postać giovanniego głęboko dotkniętego przez los, opuszczonego przez najbliższych i chcącego za wszelką cenę uchronić swoich synów od nieszczęść, które spotkały jego samego. Pisma Morellego odzwierciedlają ogrom nieszczęśliwych przeżyć i ciężar obowiązków ojca ro-dziny. giovanni di Pagolo chcąc zapewnić swoim dzieciom lepsze życie posta-nowił odbudować potęgę polityczną i finansową, a dzięki radom i wnioskom z własnych doświadczeń – uchronić swoich potomków od nieszczęść, które go spotkały. dlatego właśnie, obok genealogii rodziny, dziejów jego samego i pokolenia mu współczesnego oraz ważnych wydarzeń z historii florencji, Ricordi Morellego zawierają sette danni, długie fragmenty, w których ojciec radzi synom, jak żyć, prowadzić interesy, zawierać małżeństwa, wychowy-wać dzieci. giovanni, który wcześnie stracił bliskich i nie znalazł miłości we własnej rodzinie, przez całe życie jej poszukiwał. stąd wyidealizowany ob-raz ojca i siostry, wspomnienie ukochanej z młodości, ogromny żal po śmierci syna. dzięki temu mamy w Ricordi Morellego do czynienia z takimi fragmen-tami, których nie spotkamy u innych autorów. Pitti na przykład podaje tylko suche, genealogiczne informacje na temat kobiet w swojej rodzinie, Morelli zaś przybliża osobowość nie tylko mężczyzn, ale również swoich żeńskich krewnych, a zwłaszcza sióstr. Jego pisma to jak gdyby połączenie libro di ri-cordi z libro di ammaestramenti, ricordanze pośrednie między tym, co napi-sał Pitti a Paolo da Certaldo. giovanni di Pagolo Morelli pozostając bowiem wierny strukturze ricordi i zamieszczając wszystkie ich tradycyjne elementy pokusił się o szersze i głębsze psychologicznie spojrzenie na swoją rodzinę.

45 analizę osobowości Morellego na podstawie jego Ricordi przeprowadził r. t r e x l e r, Public life…, s. 159–186.

[14]


generalnie rzecz biorąc, spośród tematów ważnych dla poniższych roz-ważań, a poruszanych przez Pittiego i Morellego, problem małżeństwa zaj-muje w genealogiach bodaj najwięcej miejsca i przyciąga znaczną uwagę autorów właśnie ze względu na ważną funkcje tego aktu w budowaniu struk-tury i pozycji poszczególnych rodzin kupieckich florencji. informacje o mał-żeństwach i posagach, od początku zresztą, znajdowały się wśród pierwszych zapisków na marginesach ksiąg majątkowych, ponieważ dochody z przedsię-biorstwa oraz spadki czy posagi wówczas uważano za jeden, niepodzielny majątek rodzinny. dlatego też zawieranie małżeństwa traktowano jako swego rodzaju kontrakt handlowy46.

Poszukiwanie żony dla siebie, potem zaś wydawanie córek za mąż oraz że-nienie synów stawało się przedmiotem troski zarówno capofamiglia, jak i in-nych krewnych. rodziny florenckie reprezentowanie przez swoich męskich członków prowadziły specyficzną politykę matrymonialną, która nie doty-czyła pojedynczej rodziny, ale całego rodu47. Małżeństwa bowiem podnosiły jego prestiż poprzez koneksje z bogatymi i cieszącymi się politycznym zna-czeniem patrycjuszami. równie ważny aspekt posiadała starożytność rodu, z którym się łączono; burze polityczne przemijały, zaś tradycja i majątek po-zostawały. dlatego niekiedy opłacało się młodym florentyńczykom, chcącym bądź odbudować pozycję podupadłej rodziny, bądź wprowadzić ją na arenę życia politycznego Komuny, pojąć za żonę córkę banity, ale za to wywodzą-cą się z antycznego i bogatego rodu. tak uczynił na przykład giovanni di Pagolo Morelli, żeniąc się z kobietą z rodu albertich, rodu przebywającego wówczas na wygnaniu. Kosztowało go to odcięcie od życia politycznego aż do chwili, kiedy alberti powrócili z wygnania. wtedy mógł rozpocząć karie-rę polityczną, ciesząc się wspaniałymi koneksjami48. Małżeństwa zawierane zwłaszcza pomiędzy najpotężniejszymi, rządzącymi republiką rodami służy-ły często do zaprowadzenia pomiędzy nimi zgody politycznej. zawierano je pomimo wcześniejszych kłótni i nienawiści, po to, aby położyć im kres, przy-najmniej formalnie.

Przykładem małżeństwa zawartego z politycznego rozsądku było małżeń-stwo Pittiego:

46 a. M o l h o, Marriage alliance in late medieval Florence. Cambridge 1994, s. 191-34847 o małżeństwie jako przedmiocie polityki rodzinnej zob.: d. H e r l i h y, Medieval Household. Cambridge 1985, s. 112-156; d. H e r l i h y. Ch. K l a p i s c yh – z u b e r, Toscans and their fami-lies, s. 202-231; t e n ż e, La famiglia e le donne.... s. 91-109; w. f. K e n t, Household and lineage. s. 217-218; a. M o l h o, Marriage… s. 191-348; r. t r e x l e r, Famiglia e potere…, s. 9-26, 165 i n. niestety nie było możliwe dotarcie do ważnego opracowania – g. B r u c k e r, Giovanni et Lusanna: amour et marriage à Florence pendant la Renaissance. wprowadznie: de Ch. K l a p i s c h - -z u b e r, aix – en Provence 1991.48 g. di P a g o l o M o r e l l i, Ricordi. s. 234–235.

[15]


„Powróciłem do florencji i postanowiłem się ożenić. a ponieważ guido di messer tomaso di neri dal Palagio był największym i najbardziej znaczą-cym człowiekiem we florencji, postanowiłem wziąć ją [żonę] z jego rąk i ja-kąkolwiek, którą będzie mu się podobało mi dać, ale żeby była jego krewną. Posłałem do niego Bartoldo della Contessa pośrednika, żeby mu powiedział o moim zamiarze, a to uczyniłem, żeby pozyskać jego przychylność i powino-wactwo z nim, i żeby on działał na rzecz pokoju pomiędzy mną a Corbizzimi. wrócił do mnie wspomniany pośrednik i powiedział, że on [guido dal Palagio] chce wejść ze mną w powinowactwo, i że będzie o tym myślał etc. i wtedy, po paru dniach przysłał do mnie wspomniany Bartoldo, żeby mnie zapytać, czy chcę córkę Luca di Piero degl’albizzi, którą mi da, a która była córką jednej jego kuzynki. wysłałem z powrotem do niego odpowiedź, że to jest po mojej myśli etc., i w końcu miesiąca lipca roku 1391 zawarłem związek, a następnie wziąłem ją do domu dnia 12 listopada tego roku.”49

ten „porywczy, ekstrawagancki i odważny” Pitti, jak go nazywa antony Molho50, dąży do małżeństwa tylko z jednego powodu. Chce wejść w powi-nowactwo (parentado51) z guido dal Palagio, którego uważa za najpotężniej-szego człowieka we florencji. ten związek powinien mu przywrócić zgodę z wrogim rodem Corbizzich i zapewnić opiekę na przyszłość. Człowiek, któ-ry w młodości przeżył wiele przygód, również miłosnych, w związku mał-żeńskim nie szuka uczucia, dla niego jedynym kryterium wyboru żony stał się jej ród. wszystko jedno, którą ze swoich kuzynek guido dal Palagio wy-znaczy mu na żonę, ważne, aby była z nim spokrewniona. Małżeństwo jest więc w relacji Pittiego kontraktem polityczno-społecznym zawieranym mię-dzy mężczyzną a rodziną jego narzeczonej. sama kobieta w żadnym stopniu nie interesuje Bonaccorso Pittiego. zawarcie związku stanowi ważny element budowania potęgi społecznej rodziny, wynoszenia jej na coraz wyższe pozy-

49 B. P i t t i, Ricordi. s. 392–393: Giunsi a Firenze e diliberai di torre moglie. E sendo Guido di messer Tomaso di Neri dal Palagio il maggiore e il più creduto uomo di Firenze, diliberai di torla per le sue mani e qualunche a lui piacesse, pure ch’ella fosse sua parente. Mandai a lui Bartoldo della Contessa sensale che gli dicesse della mia intenzione, e ciò feci per acquistare la sua benivolenzia e parentado, a ciò ch’egli fosse obrigato d’adoperarsi a farmi avere la pace da’Cobrizi. Tornò a me il detto sensale e dissemi ch’egli mi volea accettare per suo parente, e che s’apenserebbe ecc. E ivi a pochi giorni mandò a me il detto Bartolo a dirmi s’io volea la figliuola di Luca di Piero degl’Albizi, che me la darebbe, la quale era figliuola d’una sua cugina carnale. Mandalo indietro a rispondere che ciò mi piacea ecc., e in fine del mese di luglio l’anno 1391 la giurai e poi la menai adì 12 di novembre il detto anno.50 a. M o l h o, Marriage…, s. 186.51 słowo parentado oznacza zarówno pokrewieństwo, jak i powinowactwo. szerzej o więziach społecznych patrycjuszy i samym terminie: Ch. K l a p i s c h – z u b e r, Parenti, amici e vicini il territorio urbano d’una famiglia mercantile nel secolo XV. „Quaderni storici” 33: 1976, s. 54 i n.

[16]


cje, zapewnienia poparcia. ważnym było bowiem, że matrimonio uważano za silne zobowiązania łączące obie rodziny.

sam autor Ricordi w jednym rzędzie stawia małżeństwo i urzędy jako stop-nie kariery politycznej i środki jej osiągnięcia. nie jest ono niczym innym, jak wydarzeniem koniecznym do zaistnienia na drodze politycznego awansu. Bez małżeństwa nie można bowiem liczyć na wsparcie ze strony innych rodzin. tylko małżeństwo zapewniało nierozerwalny i pewny alians.

Ciekawy opis swojego pierwszego małżeństwa, pozostawił również giovanni Morelli:

„dnia piętnastego grudnia roku 1395, ja giovanni di Pagolo Morelli zarę-czyłem się, za pośrednictwem messere Lotto Castellani i d’agnido ricoveri, z Cateriną córką alberto di Luigi degli alberti, która wniosła w posagu ty-siąc florenów (akt spisał ser Michele aldobrandi, w Porta rossa). a następ-nie przeprowadziłem ją dnia 27 stycznia tego roku [1396], do naszego domu, z olmo do san gaggio. wierzę, że to pokrewieństwo odebrało mi wiele ho-noru przez wydarzenia, które miały miejsca w Komunie, niż gdybym zwią-zał się z innymi rodzinami tak, jak mogłem [to uczynić]. wierzę, że zostało postanowione przez Boga, w dniu narodzin mężczyzny i kobiety, że ona bę-dzie żoną a on mężem.”52

Morelli, który odczuwał potrzebę nadawania wydarzeniom głębszego sen-su, napisał, że to Bóg już w chwili urodzin człowieka decyduje, kto komu zo-stanie poślubiony. w danej chwili jego wiara w Boską opatrzność miała też pomóc mu przeżyć zawód miłosny. Mimo głębszej treści historia Morellego potwierdza to, co tak wyraźnie napisał Pitti. na różnicę przedstawień wpły-wa jedynie różnica charakterów obu autorów. Morelli stwierdza przecież, że jego małżeństwo również wywarło zasadniczy wpływ na karierę i pozycję polityczną.

giovanni di Pagolo mając za sobą nieszczęśliwą miłość nie poszukuje tego uczucia w małżeństwie. nie ona bowiem decyduje o poślubieniu kobiety, o której wartości świadczy jej pochodzenie i wysokość posagu. większość in-formacji w ricordi wszystkich autorów, którzy mówią o zawieranych przez rodziny małżeństwach, dotyczy właśnie tych dwóch spraw. Kto był krewnym

52 g. di P a g o l l o M o r e l l i, Ricordi. s. 234–235: A dì quindici di dicembre anno 1395, io Giovanni di Pagolo Morelli tolsi moglie, per mezzo di messere Lotto Castellani e d’Agniolo Ricoveri, La Caterina figliuola d’Alberto di Luigi degli Alberti, ed ebbine per dota fiorini mile (carta per mano di ser Michele Aldobrandi, istò in Porta Rossa). E di poi la menai, a dì 27 di gennaio anno detto, al luogo nostro, da l’Olmo di là da San Gaggio. Credo che‘l detto parentado m’abbia tolto assai onore per avventura avrei avuto dal mio Comune, se avesse imparentato con altre famiglie; come avei potuto. Credo sia diliberato da Dio il dì che nasce il maschio e la femmina chi sia la moglie e chi sia il marito.

[17]


kobiety i co ona ebbe in dota. Posagi zwłaszcza w rodzinach bogatych bywały nieraz bardzo wysokie. wśród tych wymienianych przez Pittiego i Morellego występują zarówno wynoszące trzysta pięćdziesiąt florenów, jak i tysiąc. w skład posagu wchodziły często nie tylko wysokie sumy pieniężne, ale rów-nież klejnoty, stroje, kosztowne sprzęty domowe, które kobieta zabierała ze sobą do domu męża, a które autorzy ricordi skrzętnie notowali53. Mimo po-wagi sum przeznaczanych na posag, wydaje się, że nie stanowiły one celu sa-mego w sobie. Były ważnym elementem w interesach prowadzonych przez rodzinę, ale nie to stanowiło o ich znaczeniu. Posag stanowił nierozerwal-ną część kontraktu małżeńskiego, dawał jego główne zabezpieczenie, o wiele ważniejsze niż kościelny sakrament, zwłaszcza że przy podpisywaniu zobo-wiązania wymagano obecności notariusza, który poświadczał ważność doku-mentu54. wielkość posagu wynikała też ze społecznej pozycji rodzin i dawała jej publiczne potwierdzenie. Posag spełniał również funkcję gwarancji hono-ru i czystości panny młodej, a następnie zabezpieczenia wdowy na wypadek śmierci jej męża55.

rozbudowana tradycja i rytuał wiążące się z małżeństwem, a dające pu-bliczne podkreślenie statusu obu rodzin, nie stanowią przedmiotu zaintere-sowania ani Pittiego, ani Morellego56. obaj piszą tylko o zawarciu kontraktu małżeńskiego (tolse per moglie) i sprowadzeniu żony do domu. Czasami po-jawia się lakoniczna informacja o gioco degli anelli. w rzeczywistości, za-wieraniu przez florentyńczyków małżeństw towarzyszył bogaty ceremoniał. Jego główna część to wspomniane gioco degli anelli, które miało miejsce w dzień ślubu lub rankiem dnia następnego i polegało na obdarowaniu pan-ny młodej przez ojca jej męża i członków jego rodziny a głównie przez kobie-ty zamężne57. Podarkami były przede wszystkim pierścionki. w interpretacji Christiane Klapisch-zuber rytuał ten nabrał potrójnego znaczenia. Chodziło o wprowadzenie nowej kobiety do rodziny, potwierdzenie solidarności jej członków oraz wskazanie jej właściwego miejsca w rodzinie. Anelli krążyły w obrębie jednej rodziny, kobiety, które kiedyś je dostały w dniu swojego za-

53 B. P i t t i, Ricordi. s. 497–498: Dielle di dota fiorini 400 d’oro cantanti e fiorini 150 di danore stimate fiorini 150 d’oro.54 t a m ż e. 55 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 160 i n.56 Ubóstwo informacji o ceremoniale weselnym charakteryzuje głównie ricordi Pittiego i Morellego, inni autorzy ricordi pisali na ten temat więcej, por. Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 91–105.57 t a m ż e, s. 174–185.

[18]


mążpójścia, po jakimś czasie wręczały je innym, a rytuał potwierdzał solidar-ność rodzin zawierających między sobą związki powinowactwa58.

Pozbawione uczucia podejście do instytucji małżeństwa staje się jasne, gdy zrozumiemy cel, któremu ma ono służyć. Była nim prokreacja59. Mężczyźnie zależy na tym, aby żona urodziła mu dzieci. Pożądani oczywiście są chłopcy, to oni bowiem będą kontynuować linię rodziny oraz dokonania ojca na polu ekonomii i polityki. Morelli zresztą daje rady dotyczące współżycia, z które-go zrodzą się synowie60.

ze względu na przyszłe potomstwo niezwykle ważny był wybór małżonki. zdolność bycia matką to trzecia, po majątku i powiązaniach politycznych, za-leta przyszłej żony. Cechy wymagane od niej, jak zobaczymy poniżej, pokry-wają się z idealnym typem kobiety u samego Morellego.

Przyszła żona, jak radzi swoim synom giovanni, powinna pochodzić z dobrego, starego i szanowanego rodu, którego członkowie są znanymi w Komunie gwelfami i od lat uczestniczą w jej życiu publicznym, zasiadając na urzędach i dając przykład praworządnych obywateli61. ważne też, by rodzi-na ta nie miała żadnych „czarnych owiec”: zdrajców, morderców, czy innych złoczyńców. warto też, według Morellego, zwrócić uwagę na matkę i inne krewne, od nich bowiem w znacznej mierze zależało wychowanie i ukształ-towanie charakteru dziewczyny. z tego wywodu widać wyraźnie przekonanie o wpływie zarówno urodzenia, jak i wychowania, na osobowość kobiety. ona sama powinna posiadać odpowiednie zalety oraz postępować secondo donna, czyli zgodnie ze swoim stanem kobiecym.

giovanni Morelli chciałby widzieć w żonach swych synów kobiety ładne, uprzejme, dobrze wychowane, rozsądne, uczciwe, gospodarne, wolne od wad próżności i zbytniego zamiłowania do zabawy i strojenia się. Przede wszyst-kim jednak powinny cieszyć się zdrowiem, potrzebnym do rodzenia synów.

Poza informacjami genealogicznymi i dotyczącymi polityki małżeńskiej w libri di ricordi o kobiecie jest już niewiele informacji. wspólne dla Pittiego i Morellego są historie ich młodzieńczych, przedmałżeńskich miłości, ponad-to ten ostatni zwraca uwagę na to, co nie interesowało innych autorów: na ko-biecość, urodę i walory duchowe swoich sióstr. Jest to typowa dla Morellego wyjątkowość spowodowana jego przejściami w dzieciństwie, wrażliwością i szukaniem miłości właśnie w rodzinie. ta oszczędność w pisaniu o kobiecie wynikała z kontekstu, w którym powstawały ricordanze. nie było ich zada-

58 Ch. K l a p i s h - z u b e r, Women, family and ritual in Renaissance Italy. Chicago 1987. o wspomnianej solidarności rodzin florenckich zob.: d. H e r l i h y, Family Solidarity in Medieval Italian History. W:Cities and Society. s.173-182.59 g. di P a g o l o M o r e l l i, Ricordi. s. 167.60 t a m ż e, s. 167–173.61 t a m ż e.

[19]


niem mówienie o stosunkach wewnątrz rodziny, o uczuciach i wzajemnych re-lacjach. Ricordi miały przecież na celu ukazanie od formalnej strony procesu budowania i umacniania rodziny, w którym kobieta posiadała ściśle określone funkcje. to, kim była w rodzinie, poza tym nie miało dla autorów znaczenia. Przyjmując takie założenie należy historie przedmałżeńskich miłości rozpa-trywać razem z drugą warstwą tych pism, w której ujawnia się osobowość pi-szącego. rzeczywiście bowiem opowieści Pittiego i Morellego różnią się, tak jak różnią się ich osoby.

w historii Pittiego rzeczywistość miesza się z fikcją. w jego nieszczęśli-wej miłości można odczytać wątki z nowelistyki oraz wpływy kultury rycer-skiej. Mamy tu do czynienia nie tylko z miłością nieodwzajemnioną, ale też i niemożliwą do spełnienia, jako że wybranka serca Pittiego jest już mężat-ką62. wiele takich historii w Dekameronie, u sacchettiego i Nowelach Matteo Bondello. gdy Pitti wyznał swojej ukochanej „w obecności wielu” miłość, ta śmiejąc się zapytała, czy rzeczywiście kocha ją tak bardzo, by posłuchać jej rozkazu. gdy Pitti dał odpowiedź twierdzącą, zażądała od niego wyjazdu do rzymu. to jakby żywcem wzięty motyw z romansów rycerskich. rycerz, aby udowodnić swej ukochanej miłość i okazać się godnym noszenia jej koloru, zgadza się na poddanie go próbie, którą często bywa udział w wojnie lub kru-cjacie. na tę dworską scenerię w opisie Pittiego nakłada się tak typowa dla włoskiej nowelistyki ironia. Kiedy po powrocie z wyprawy zawiadamia on umiłowaną giemmę o wykonaniu zadania ona:

„odpowiada, że nie myślała, że ja będę tak szalony, że to co ona mi powiedziała, aby ze mnie zakpić, ja wykonam i narażę się na takie niebezpieczeństwo.”63

W Ricordi Bonaccorso Pittiego pojawia się jeszcze jedna kobieta nie zwią-zana z jego rodziną. spotkanie z nią nastąpiło na dworze francuskim podczas balu, na którym Pitti grał i, co gorsza, przegrał sporą sumę pieniędzy. Podeszła wtedy do niego „młoda, piękna czternastoletnia niezamężna córka jednego z baronów” i zaprosiła go do tańca64. Pitti znalazł w nim wytchnienie i pocie-szenie po przegranej. Jeszcze raz okazał się mężczyzną bardzo wrażliwym na kobiecą urodę i ciepło. Jeszcze raz (należy się tego spodziewać, mimo że autor nie opowiada historii do końca) spotkanie z niewiastą nie było niczym innym, jak młodzieńczym, nieco awanturniczym i sentymentalnym przeżyciem.

62 B. P i t t i, Ricordi. s. 368–369.63 t a m ż e, Rispose ch’ella non pensava ch’io fosse si folle che per lo dire che mi fece motteg-giando, io mi fosse messo a tale pericolo.64 B. P i t t i, Ricordi. s. 368–369.

[20]


oba te wydarzenia należały do przeszłości Pittiego, okresu jego podróży i poszukiwania, kształtowania się dojrzałej osobowości. Pitti nie miałby powo-du wymyślać tych historii i zarówno jego nieszczęśliwa miłość jak i przelotny romans były zapewne prawdziwe. niewątpliwie jednak na tok opowiadania nałożyła się konwencja literacka zarówno obecnej w życiu florentyńczyków nowelistyki, jak i kultury rycerskiej, która Pittiemu tak się podobała, a która niedługo zacznie imponować również innym mieszczanom65. echo tych prze-żyć znalazło miejsce na kartach Ricordi, ale nie odbiło się na życiu dorosłego i dojrzałego Pittiego. Po powrocie do florencji zajął się on kupiectwem, poli-tyką i umacnianiem pozycji swojego rodu.

„Po powrocie do florencji postanowiłem się ożenić.”66

w tym oświadczeniu nie ma uczucia a jedynie wyrachowane stwierdzenie mieszczanina, któremu małżeństwo potrzebne jest, aby przedłużyć linię i po-zostawić po sobie dziedziców, uzyskać powiązania z liczącymi się w mieście rodami, a przede wszystkim zostać członkiem życia politycznego (do tego mieli bowiem prawo jedynie żonaci mężczyźni). Historia Pittiego wyraźnie pokazuje to, co już wcześniej zaznaczano, a co dla ówczesnych mężczyzn było tak oczywiste: małżeństwo to interes i obowiązek, a nie przyjemność, nie ma w nim miejsca na uczucie. nikt też w małżeństwie nie szukał miłości, ona była poza tą instytucją. Miłość zarówno fizyczna, jak i ta bardziej wznio-sła, duchowa nie wiązała ówczesnych mężczyzn z ich żonami, ale z pannami, wdowami, czy wreszcie (choć nie na końcu)... cudzymi żonami. Pełno takich historii choćby w Dekameronie Boccaccia, czy exemplach św. Bernardyna ze sieny (choć tu znajdują pełne potępienie, co w nowelach nie jest takie oczywiste).

Mimo całej wrażliwości giovanniego Morellego jego życie uczuciowe po-toczyło się bardzo podobnie, nieszczęśliwa młodzieńcza miłość i wyracho-wane politycznie dwukrotne małżeństwo67. w przeciwieństwie do tego, co zdarzyło się Pittiemu, miłość Morellego mogła zakończyć się małżeństwem. Przeszkody nie stanowił bowiem stan cywilny ukochanej, ale brak zgody jej ojca. nie ma w tym opowiadaniu ani konwencji literackiej, ani upiększeń sty-listycznych. giovanni ze szczerością i prostotą opowiada o niezrealizowa-nym uczuciu, odrzuceniu i krzywdzie, które go spotkały. Chcąc ukoić swój

65 Por. r. t r e x l e r, s. 367 i n. o przejmowaniu przez mieszczan florenckich rytuału rycerskiego.66 t a m ż e, Giunsi a Firenze e diliberai di torre moglie.67 znamienne, że Morelli w jednym fragmencie pisze najpierw o małżeństwie, a następnie o nieszczęśliwej miłości młodzieńczej, dochodząc do wniosku, że tego uczucia nie należy w małżeństwie poszukiwać. g. di Pa g o l o M o r e l l i, Ricordi. s. 234–235.

[21]


ból znajduje wytłumaczenie dla swojego nieszczęścia w wyrokach Bożej opaczności. Pozwala mu ona, jeśli nie zapomnieć, to pogodzić się i przy-jąć małżeństwo z kobietą nie kochaną, ale wnoszącą do rodziny jak najlep-sze koneksje.

zgoła odmienne, choć zawierające podobny typ idealny kobiety, są te frag-menty Ricordi Morellego, w których wspomina on sielankowy obraz rodziny, jeszcze w Mugello a następnie eroi di famiglia, wśród których występują jego siostry, sandra i jeszcze bardziej przez niego kochana Bartolomea68.

fragment Ricordi Morellego przedstawiający jego siostrę Bartolomeę zwa-ną Meą, jest rzeczywiście bardzo szczególny69. Morelli ujawnił w nim nie-spotykaną u innych autorów wrażliwość na piękno, obserwując urodę, tak zewnętrzną, jak wewnętrzną swojej siostry i porównując ją z dziełami sztuki. zadziwiające zdaje się przede wszystkim to, że tak wrażliwy i subtelny opis dotyczy nie kobiety, w której autor był zakochany, ale członkini jego rodziny. Pittiego na przykład nie interesuje to, jakie są jego siostry czy córki, on nic o nich nie pisze. Morelli zaś w tym fragmencie, podobnie jak w paru innych, pokazuje, że warto przyjrzeć się również kobietom z własnej rodziny.

Mea była przede wszystkim piękna. giovanni sam dokonuje wyraźne-go porównania do dzieła sztuki. Jego siostra wyglądała, jakby namalował ją giotto. rzeczywiście jej wizerunek na kartach Ricordi przypomina ikonę go-tycką70. Biel skóry, ręce o długich palcach (na obrazach zawsze charaktery-stycznie złożone) – tak właśnie wyglądają późnośredniowieczne Madonny, których przedstawienia stanowiły ideał ówczesnej urody71.

Pięknu zewnętrznemu odpowiada osobowość Mei. Jej cechy charakteru uosabiają kobiecość, delikatność i wrażliwość. Morelli przyznaje kobiecie prawo do zabawy, śpiewu i tańca oraz wykorzystywania swoich wdzięków, aby przypodobać się innym72. w przeciwieństwie do Paolo da Certaldo, Morelli uznaje też inteligencję kobiet nawet za równą męskiej. we florencji wiele bogatych kobiet z patrycjuszowskich domów rzeczywiście umiało pisać

68 V. B r a n c a, s. XLiV.69 g. di P a g o l l o M o r e l l i, Ricordi. s. 153 i n.70 Morelli zwracał uwagę na te aspekty urody, które były wyraźnie przedstawiane na obrazach; ręce, obok twarzy i szyi, to jedyne odsłonięte wówczas części ciała.71 J. B u t l e w s k a, “Madonna del Magnificat” Sandra Boticellego. Eksperyment ikonogra-Eksperyment ikonogra-ficzny czy portret kobiety na miarę epoki. W: Kobieta w kulturze średniowiecznej Europy. Prace ofiarowane Profesor Alicji Karłowskiej–Kamzowej. Poznań 1999, s. 226.72 o emancypacji przez sztukę zob.: a. J a c o b s o n – s c h u t t e, „Trionfo delle donne”: tematiche di rovescimento dei ruoli nella Firenze rinascimentale. W: Parto e maternità. Momenti della biografia femminile. ancona 1980, s. 475 i n.

[22]


i czytać i mogło poszczycić się wysokim poziomem wykształcenia73. do nich, w oczach brata, należała Bartolomea di Pagolo Morelli.

zgodne z konwencją są natomiast te jej cechy, które mieszczą się w funk-cji gospodyni domu. Morelli, jak inni autorzy, ceni gospodarność i zarad-ność. również on wpisuje kobietę w domową sferę działalności. Jego siostra jest kobietą idealną, piękną i mądrą, przyjemną w towarzyskim współżyciu, a jednocześnie świadomą swoich obowiązków panią domu i żoną. ten ob-raz kobiety florenckiej znajdziemy nie tylko w Libro... Paolo da Certaldo, ale również w kazaniach św. Bernardyna ze sieny.

na koniec warto przyjrzeć się językowi, którym mówią Pitti i Morelli o kobietach. trudne, czy wręcz niemożliwe, jest danie odpowiedzi na pytanie o celowość i świadome użycie danego słowa lub wyrażenia, można jednak za-łożyć, że skoro cel tych ricordi był nie tylko pedagogiczny (jak w wypadku Paolo da Certaldo), a mają one formę opowiadania, ich język będzie bardziej przypadkowy. z tego punktu widzenia nie da się mówić o języku tych dwóch autorów, ale raczej o języku florentyńczyków i o tym, co z niego Pitti i Morelli wybrali. należy przy tym pamiętać, że mimo wysokiego poziomu pism, nie jest to język poetycki, czy nawet literacki, ale raczej potoczny, choć używa-ny przez warstwę wykształconą. taki typ języka stosuje się bez głębszej ana-lizy znaczeniowej, odzwierciedla on za to powszechne stereotypy. określenia wszystkim znane i dla wszystkich zrozumiałe nie wymagają tłumaczenia, ale uruchamiają serię skojarzeń i odkrywają głębsze i rozbudowane treści.

są więc w ricordi codzienne określenia na rolę kobiety w rodzinie, jak i jej pozycję społeczną. do najczęściej spotykanych w tej grupie należą: ma-dre, figliuola, lub rzadziej figliasta, vedova, sirochia, cugina, oraz przede wszystkim donna lub moglie. określenia mia donna i mia moglie znaczą to samo – żonę, ale Pitti z wyjątkiem jednego razu używa tylko słowa donna, zaś Morelli przeciwnie, z reguły pisze moglie, chyba że chce podkreślić legalność związku (legittima donna).

Podkreślenie dobrego urodzenia kobiety następuje z reguły przez wyraże-nie donna (fanciulla) dabbene (da bene). w wypadku kobiet o wysokiej po-zycji społecznej często też przed imieniem dodane zostaje monna lub rzadziej madonna. w tej grupie wyrazów określających pozycję społeczną występują rzadziej pojawiające się słowa definiujące kobiety nie należące bezpośrednio do rodziny: monaca, balia, schiava.

na tym etapie rozważań można stwierdzić, że język nie służy autorom ricordi do wyrażania emocjonalnego stosunku do kobiet, ale do opisania ich miejsca w rodzinie i społeczeństwie i pokrywa się on z przydzielonymi im funkcjami. w ricordi spotykamy jednak drugi rodzaj słownictwa, na który składają się głównie przymiotniki oddające negatywne i pozytywne cechy 73 B. B e u y s, Florencja. Świat miasta – miasto świata. warszawa 1995, s. 20.

[23]


przypisywane kobietom, które, przez porównanie do języka innych autorów (giovanni Villani, Paolo da Certaldo) można uznać za funkcjonujące w ówcze-snym języku florenckim stereotypy. rozważania te dotyczyć będą Morellego, w jego Ricordi występuje bowiem bogate słownictwo dotyczące kobiety. U Pittiego tylko raz spotykamy wyrażenie una giovanne bellissima, poza tym nie można mówić o języku tego autora dotyczącym kobiet. wynika to z jed-nej strony z faktu, że poza ich formalną pozycją, nie stanowią one przedmiotu jego zainteresowania, z drugiej strony, z silnie autobiograficznego charakteru jego Ricordi. nawet opisując swoją młodzieńczą miłość nie pisze o cechach wybranki, interesują go jedynie własne przeżycia i reakcje. Jedyną kobietą, o której napisał pełne zdanie dotyczące jej osobowości, była jego matka mona Curradina. Użył w tedy słów: bella (piękna) i valente (czcigodna) donna74.

należy podkreślić, że Morelli pisze o kobietach tylko dobrze, albo ina-czej, że pisze tylko wtedy, gdy może napisać dobrze. Jedyne złe cechy, o któ-rych mówi, wymienia wtedy, gdy ostrzega synów, jakich kobiet powinni się wystrzegać (jest to rozdział o jednym z danno). negatywne wyrażenia okre-ślające cechy kobiece to: altiera (wyniosła), superba (dumna), baldanzosa (zuchwała), vana (próżna), poco savia (niemądra), poco amorevole (nieprzy-jemna), lussuriosa (rozwiązła), avara (skąpa). warto zauważyć, że słowa superba, vana, lussuriosa spotykamy też u innych autorów, są to bowiem naj-częściej spotykane wady, określające grzechy główne, które szczególnie chęt-nie przypisywano kobietom.

Pozostałe słownictwo dotyczy jedynie cech dodatnich i występuje zarów-no wśród rozdziałów o danni, opisujących typ idealny żony, jak i w tekście za-wierającym genealogię i dzieje rodziny. w tych wypadkach język pokazuje, że Morellego interesują nie tylko pochodzenie i posag kobiety, ale również jej cechy indywidualne, a dotyczy to zwłaszcza kobiet mu najbliższych, jak Mea. do licznego grona przymiotników pozytywnych w Ricordi Morellego należą między innymi: costumata (obyczajna), piacevole (przyjemna), onesta, fran-ca (szczera), saputa, savia, sagace (mądra), facente (zdolna), bella, bellissima (piękna), lieta, allegra (wesoła), innamorata (zakochana), eloquente, conver-sata (rozmowna), gentile (uprzejma), temperata, pacefica (spokojna), ragio-nevole (rozsądna), fedele (wierna), vergognosa (wstydliwa). wyrażenia te, jak widać dotyczą dwóch aspektów osobowości kobiety, zewnętrznego (bel-la) i wewnętrznego (saputa, franca, vergognosa, lieta i ragionevole). są to wszystko cechy, których należy w kobiecie poszukiwać, i które tworzą jej typ idealny. nie wszystkie jednak mieszczą się w stereotypie skromnej, do-brze wychowanej, rozsądnej, gospodarnej i bogobojnej żony. wyjątkowość Morellego pozwoliła mu na przyznanie kobiecie prawa do takich cech, któ-rych inni nie uznają (piacevole, lieta, innamorata, dilicata, allegra). 74 B. P i t t i, Ricordi. s. 356.

[24]


ostatni z przedstawianych autorów, Paolo di messer Pace da Certaldo uro-dził się jako syn florenckiego notariusza, ambasadora (1318 – siena, 1320 – Bolonia) i polityka (1323 – prior, 1331 i 1336 – członek kolegium dwunastu dobrych Mężów, 1338 – chorąży sprawiedliwości). o samym Paolo wiadomo niewiele75. Żył w XiV w, należał do patrycjatu, jako kupiec zajmował się han-dlem zbożem. w 1360 roku jego przyjaciel giovanni Boccaccio, też pocho-dzący z miejscowości Certaldo, kupił od Paolo posiadłość ziemską. wiadomo też, że w latach 1362 – 1364 Paolo da Certaldo zaopatrywał w chleb mili-cje florenckie. inna informacja pochodzi z 1370 roku i mówi, że da Certaldo nie mógł wywiązać się ze zobowiązań finansowych, za co nałożono na niego karę, ale w rezultacie został od niej uwolniony.

Paolo da Certaldo pozostawił swoje pisma bez tytułu; w tradycji przecho-wały się jako Fior di virtù lub Doctrinal de cortoisie. Pierwszy wydawca za-tytułował je Libro di buoni costumi i pod tą nazwą funkcjonują do dzisiaj. również zasługą wydawcy stało się podzielenie tekstu na 388 paragrafów i ponumerowanie ich. Już, jak wskazuje tytuł, Libro to nietypowy przykład ri-cordi. Brak tutaj genealogii, historii rodziny, dziejów samego autora (dlate-go też tak mało o nim wiadomo). Libro to zbiór ammaestramenti, czyli rad, pouczeń dotyczących wszystkich dziedzin życia ówczesnego florentyńczyka. Podobny charakter posiada ten fragment pism Morellego, w którym zawarł on nauki o sette danni. opierając się na doświadczeniu własnym, wspomnie-niach rodzinnych oraz tradycji literackiej (liczne cytaty z nowel i przysłów, zarówno XiV–wiecznych, jak i starożytnych), da Certaldo przekazywał swo-im następcom wiedzę dotyczącą polityki, interesów, rodziny, przyjaźni i reli-gii. spotykamy więc w jego księdze pouczenia jak kupować zboże, nabywać posiadłości, powiększać rodzinny majątek, wybierać sobie żonę, wychowy-wać dzieci, wydawać za mąż córki, ubiegać się o urzędy, korzystać ze zdoby-tych informacji, dochowywać tajemnicy i dobierać sobie współpracowników. Paolo pozostawił dobre rady dla tych, którzy mieli zostać ojcami rodzin, wła-ścicielami przedsiębiorstw handlowych i politykami. swoimi naukami zaś obejmował zarówno sprawy polityczne, jak i problemy moralne. struktura Libro wynikała z pedagogiczno-moralizatorskiego celu, który założył sobie autor:

„w tej księdze napiszemy wiele dobrych przykładów i dobrych zwyczajów i dobrych przysłów i dobrych pouczeń: i dla tego synu i bracie mój, i drogi mój przyjacielu, sąsiedzie i towarzyszu, lub ty, który będziesz czytał tę księ-gę, słuchaj i zważ dobrze to, co znajdziesz zapisanego w tej księdze, i zasto-

75 Paolo da C e r t a l d o i jego Libro di buoni costumi zob.: V. B r a n c a, s. XXViii i n.

[25]


suj się do tego w czynach; a wiele dobra i honoru ci przybędzie tak na duchu, jak i na ciele.”76

w przeciwieństwie do ricordi segreti, Libro di buoni costumi zostało prze-znaczone do szerokiego odbioru. Paolo da Certaldo chciał podzielić się zdo-bytymi doświadczeniami życiowymi i wyciągniętymi z nich wnioskami nie tylko z członkami swojej rodziny, ale również znajomymi, a nawet niezna-jomymi, jeżeli jego utwór do nich dotrze. tak jak w przypadku zwykłych ricordi wiele wiadomości czytać należy pomiędzy wierszami, tak w Libro au-tor wyraźnie precyzował to, co chciał przekazać. w wypadku pism Pittiego i Morellego można mówić o miejscu kobiety w rodzinie takiej, jaką oni so-bie wyobrażali, ale z obranego przez nich punktu widzenia: potęga majątko-wa – posag, starożytność rodu i przedłużanie linii – rodzenie dzieci, koneksje polityczne – wydawanie córek i sióstr za mąż. w wypadku Libro mamy do czynienia z innym stanowiskiem. Paolo napisze o tym, co o kobiecie w kon-tekście rodziny warto powiedzieć, dotyczy to zarówno powyższej problema-tyki, jak i tych spraw, których Pitti i Morelli nie poruszają, bo w ich ricordi nie ma na nie miejsca. autor Libro di buoni costumi wnika głębiej i dokład-niej w sprawy rodziny (i nie tylko rodziny). Jego pouczenia dotyczą wyboru żony, zawierania małżeństwa, wychowywania dzieci (również córek), poszu-kiwania mamki. ton moralizatorski i dobór tematów zbliża go do kaznodzie-jów, zaś punkt widzenia ojca rodziny i kupca przypomina poglądy Pittiego i Morellego. w odróżnieniu od nich poświęcił on jednak kobiecie tyle samo miejsca (a może nawet więcej), ile innym interesującym go sprawom.

za punkt wyjścia rozważań o miejscu kobiety w Libro di buoni costumi na-leży przyjąć pozycję autora. Jako mąż, ojciec i głowa rodziny zajmował się tym, co istotne z jego punktu widzenia. Jedynymi kobietami, które na kar-tach jego pouczeń spotykamy, są więc: żona, córka i mamka (z wyjątkiem wdów należących do jednej z trzech grup ludzi, którym bogaty mieszczanin powinien pomagać77, oraz przytaczanych w przysłowiach prostytutek78, one jednak nie należą do rodziny i pod tym względem nie stanowią przedmio-tu rozważań). Żona i córka należą nie tylko do najbliższej rodziny, ale po-zostają pod bezpośrednią opieką i władzą męża i ojca79. Paolo nie rozważa

76 Paolo da C e r t a l d o, Libro… s. 3: In questo lobro scriveremo molti buoni assempri e buoni costumi e buoni proverbi e buoni ammaestramenti: e però, figliuolo e fratel mio, e caro mio amico, vicino o compagno, o qual che tu sia che questo libro leggi, odi bene e intendi quello che troverai scritto in questo libro, e mettilo in opera; e molto bene e onore te ne seguirà a l’anima e al corpo.77 t a m ż e, s. 55.78 t a m z e, s. 42.79 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 51 i n.

[26]


sytuacji, w której senior rodu nie żyje i należy przejąć opiekę nad matką i sio-strami. Pisze jedynie z pozycji męża (najpierw kawalera poszukującego żony) i ojca. interesują go więc tylko te dwie kategorie kobiet, ponieważ tylko one są mu podległe.

Paolo pisze nie tylko z pozycji zwykłego ojca i męża rodziny florenckiej, ale głowy bogatego domu patrycjuszowskiego, w którym żadna decyzja nie pozostaje czysto osobista, ale dotyczy wszystkich członków rodu i z nimi powinna zostać skonsultowana, może bowiem mieć wpływ na całe przed-siębiorstwo rodziny i jej pozycję80. to zakorzenione głęboko i wyraźnie wi-doczne u Pittiego i Morellego przekonanie, daje się również odczuć u Paolo da Certaldo, szczególnie wtedy, gdy dotyka on kwestii małżeństwa.

Pierwszą ważną sprawą jest oczywiście wybór żony. w wypadku młodego mężczyzny o zaręczynach decydował ojciec lub stryjowie; dorosły florentyń-czyk, często jako wdowiec, podejmował decyzję samodzielnie81. niezależnie od sytuacji, Paolo, świadomy wspólnoty interesów i znaczenia małżeństwa, zaleca rodzinne narady przed podjęciem decyzji82. Pojawia się jednak u niego aspekt, którego brak u Pittiego i Morellego. autora Libro interesuje nie tylko wielkość posagu i korzyści polityczne płynące z małżeństwa, on zastanawia się nad tym, jaka kobieta nadaje się na dobrą żonę83.

Przede wszystkim więc powinna nią być panna (to automatycznie oznacza-ło dziewicę), co we florencji nie zawsze stanowiło jedyną możliwość wybo-ru – niezwykle często dochodziło do poślubienia młodych, czyli zdolnych do rodzenia dzieci, i bogatych wdów84. Poślubienie wdowy nie daje jednak we-dług autora mężczyźnie korzyści, zawsze będzie on porównywany do swo-jego poprzednika85. zasadnicze znaczenie posiada pochodzenie dziewczyny. to dla piszącego istotna sprawa, nie tylko ze względu na pozycję jej rodzi-ny, ale wpływ, jaki urodzenie i wychowanie wywiera na charakter. oboje ro-dzice powinni pochodzić ze szlachetnego domu, matka i krewne cieszyć się szacunkiem i uchodzić za cnotliwe kobiety. to przecież przy ich boku pozo-staje dziewczyna przez całe swoje panieńskie życie i to one ją wychowują i od nich przejmuje sposób bycia. drugą istotną kwestią jest zdrowie dziewczy-ny. zgodnie z przekonaniem, że główny cel małżeństwa to prokreacja, a zada-

80 d. H e r l i h y, Family Solidarity… s. 180 i n.81 o wyborze żony dla syna decyduje ojciec, Paolo da C e r t a l d o, Libro… s. 25.82 t a m ż e, s. 29–30.83 t a m ż e, s. 15, 37, 40, 54–55, 71.84 t a m ż e, s. 54–55, Paolo jest przeciwny dosyć częstemu we florencji poślubianiu wdów. Uważa on, że dobrą żoną będzie tylko ta, która wcześniej nie miała męża. Por. też a. M o l h o, Marriage… s. 214 i n.; Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne... s. 294 i n. 85 t a m ż e, s. 15, 37, 40, 54–55, 71. Podobne wytłumaczenie dał w swych kazaniach św. Bernardyn ze sieny.

[27]


nie kobiety to macierzyństwo, należy zadbać o to, aby poślubić osobę zdrową i ze zdrowej rodziny. autor Libro di buoni costumi wylicza szereg chorób, których należy się wystrzegać86.

Po zastrzeżeniach odnośnie kondycji tak społecznej jak fizycznej kandy-datki na żonę da Certaldo przechodzi do omówienia tych cech, których posia-danie gwarantuje, że stanie się ona dobrą żoną87. Przyszła małżonka powinna być ładna, mądra, uczciwa, wstydliwa, zaradna w domu i pobożna. znaczenie ma również to, aby żona kochała swego męża „bardziej niż wszystkich in-nych mężczyzn na świecie”88. domyślać się można, że stwierdzenie to po-siada głębszą treść, nie tyle chodzi o uczucie, ile o wierność i posłuszeństwo. Kobieta bowiem z chwilą zawarcia małżeństwa przechodzi całkowicie spod władzy ojca i jego rodziny pod władzę męża i jego rodziny. wyłania się z tego wyliczenia, po raz kolejny, stereotypowy obraz ideału, powtarzany również przez innych autorów.

szczęśliwie wybrana, idealna żona stanowi prawdziwy skarb (corona del uomo89), godna jest miłości i szacunku. Paolo podkreślał znaczenie żony dla mężczyzny. należy ona do jednej z czterech miłości w jego życiu (dusza, dzieci, żona, przyjaciel)90.

„Powinieneś bardzo kochać swoją dobrą żonę, ponad wszystkie inne ko-biety, ponieważ dobra żona jest ozdobą męża, honoru i stanu.”91

takie zdanie ma podwójne znaczenie, nie tylko chodzi o docenienie kobie-ty, o obdarzenie jej miłością i szacunkiem, ma ono w sobie również nakaz mo-ralny, trwania w przykładnej wierności małżeńskiej.

Paolo da Certaldo wpisuje kobietę (żonę) w świat uczuć mężczyzny. opisuje on stan emocjonalny mężczyzny, jego indywidualne doznania, ra-dości i smutki92. na pierwszym miejscu stoi vendetta, rozumiana jako obro-na swojego honoru i rodziny, jej przeciwieństwem ma być obraza doznana od nieprzyjaciela. drugą radością jest wyjście z więzienia, a smutkiem – dostanie się do niego. Pobyt w więzieniu, bez względu na to czy za długi, czy ze wzglę-

86 t a m ż e, s. 15; Anche, quorda molto che la moglie che figli non sia nata di schiatta di malatti o di tisichi o di gravinari o di pozzi o di tignosi o di gattosi...87 t a m ż e.88 t a m ż e. 89 t a m ż e, s. 37.90 t a m ż e. 91 t a m ż e. 92 t a m ż e, s. 54–55.

[28]


dów politycznych, oznaczał wyłączenie ze społeczeństwa i odcięcie wszel-kich kontaktów. Uwolnienie umożliwiało powrót do życia w Komunie93.

„dobra żona” stoi na trzecim miejscu, nieszczęściem jest jej utrata. Jak wy-nika z wcześniejszych rozważań, kobieta w życiu mężczyzny odgrywała rolę ważną, będąc miłością, radością, dając wsparcie a przede wszystkim, dzię-ki rodzeniu dzieci, pozwalając na przedłużenie linii rodu i realizowanie się w roli capofamiglia własnej gałęzi rodziny.

Kolejną radością jest bycie bardzo bogatym, zaś smutkiem utrata mająt-ku. zamożność czy wręcz bogactwo oznaczały bowiem powodzenie w inte-resach, głównej domenie działalności florentyńczyków, umożliwiały istnienie w życiu publicznym, ubieganie się o urzędy, utrzymywanie odpowiedniego statusu społecznego. Bogactwo stanowiło o sile i potędze rodu oraz o moż-liwości przetrwania burz politycznych94. ostatnia, piąta ważna dla mężczy-zny sprawa to możliwość zostania rycerzem, czyli osiągnięcie takiej pozycji społecznej i majątkowej, której zwieńczeniem stałby się awans do stanu szla-checkiego. to ogólna tendencja patrycjatu florenckiego polegająca na pod-glądaniu życia rycerskiego, przejmowaniu jego form obyczajowych i rytuału i wykorzystywaniu go do podkreślenia swojej wysokiej pozycji95. Dla autora Libro gorsza niż nieosiągnięcie tego statusu była niemożność utrzymania się w nim (co rzeczywiście mogło się zdarzyć wobec wysokich kosztów utrzyma-nia konia, uprzęży, orszaku etc.).

Przyglądając się bliżej pięciu radościom i smutkom w życiu mężczyzny można zauważyć, po raz kolejny, połączenie sfery publicznej z prywatną. dwie pierwsze kwestie, obraza i vendetta stanowiąca zapłatę za nią, oraz wię-zienie to byt lub niebyt obywatela florenckiego. w pierwszym przypadku spo-łeczny (zapewne też towarzyski), może nawet polityczny (wszystko zależało od rodu, z którym weszło się w konflikt), w drugim, wobec fizycznej izola-cji i braku możliwości działania, również ekonomiczny (rodzina mogła zna-leźć się w bardzo ciężkiej sytuacji, zwłaszcza gdy w więzieniu siedział pater familiae i pozostawała bez opiekuna). dwie powyższe sprawy dotyczą więc przede wszystkim sfery publicznej, istnienia rodziny „na zewnątrz”.

Kobieta (w tym przypadku żona) wraz z majątkiem wpisana została w sferę prywatną. o sile rodziny świadczą bowiem zarówno jej bogactwo, jak i liczebność, długość linii, małżeństwa córek, kariery synów. dobra żona, po-dobnie jak pomyślność w interesach, należy do wewnętrznych, prywatnych spraw rodziny, zależnych od jej męskich członków. Jednak spełnienie tych dwóch warunków decyduje o tym, że rodzina może pretendować do udziału 93 H. M a n i k o w s k a, Nadzór i represja. s. 318 i n.94 to samo stanowisko zajmował Morelli (właśnie dlatego postanowił odbudować potęgę swo-jego rodu). 95 Por. przyp. 60.

[29]


w polityce. dobra żona oznacza liczne, najlepiej męskie potomstwo, wspie-ranie męża przez swoją zaradność i troskę o dom, a także powiązania z inną bogatą i znaczącą rodziną. Śmierć żony zarówno komplikuje sytuację rodzin-ną, jak i doprowadza do zerwania sojuszy z jej krewnymi. Można przyjąć, że te radości, dobra żona i bogactwo to baza, na której buduje się pozycję ro-dziny, której zwieńczeniem staje się la quinta allegrezza – wejście do stanu szlacheckiego.

dzięki przeprowadzonej powyżej próbie analizy widać, że Paolo da Certaldo bardzo poważnie traktuje związek małżeński i przyznaje w nim żo-nie ważne, ze swojego punktu widzenia, zadanie, które stanowi o jej pozycji w domu. takiej dobrej, bo o innych w Libro nie ma mowy, żonie należy się szacunek i opieka (mimo obawy, że żona potrafi nad mężem zapanować96).

wewnętrzne sprawy małżeństwa sprowadza Paolo do trzech kwestii: współ-życia97, pomocy kobiecie ciężarnej98 i odpowiedniego zapisu w testamencie na wypadek śmierci męża99. Pierwsza kwestia sprowadza się do ostrzeżenia, często zresztą w średniowieczu powtarzanego, by nie współżyć z żoną w cza-sie jej niedyspozycji. Piszący przestrzegał, iż grozi to poczęciem dzieci cho-rych, a także niebezpieczeństwem (zdrowotnym) dla męża.

również opieka nad żoną, będącą w błogosławionym stanie, podyktowana została troską o dziecko. Paolo nakłada na męża i przyszłego ojca obowiązek nie tylko pomocy żonie, ale wręcz strzeżenia jej. nie wolno jej się przemę-czać, pić wina, siedzieć na ziemi i stać w przeciągu (to może spowodować przeziębienie bardzo groźne w trakcie ciąży). należy również pilnować, by nie zjadła czegoś nieodpowiedniego. Żona powinna zostać otoczona należy-tą opieką w trakcie rozwiązania; trzeba sprowadzić do niej akuszerki i kobie-ty do pomocy. obydwa powyższe fragmenty świadczą o głębokim realizmie autora (mimo wiary w przesądy) i świadomości, jakie znaczenie dla życia ro-dziny mają sprawy intymne.

ten pozytywny obraz pozycji przeznaczonej kobiecie przez da Certaldo w rodzinie burzy paragraf 374 Libro di buoni costumi100. zawiera on radę dla ojca rodziny, który przeczuwa swój bliski koniec, jak spisać testament; w te-stamencie pod żadnym pozorem nie wolno prawa do wychowania dzieci i do kontroli nad majątkiem w całości przekazać żonie.

96 Paolo da C e r t a l d o, Libro… s. 38.97 t a m ż e, s. 55.98 t a m ż e, s. 35–36.99 t a m ż e, s. 90–91.100 t a m ż e. Por. też nowelistykę, w której kobiety opuszczają dzieci, wychodzą powtórnie za mąż, trwonią majątek. Przed takim zachowaniem wdów przestrzegali również kaznodzieje.

[30]


nawet jeżeli kobieta jest matką dzieci, po śmierci męża, ich ojca, może je zostawić, odebrać im dziedzictwo, źle je traktować lub pozwolić na to krew-nym. Może również powrócić do swojej rodziny lub do dzieci z pierwsze-go małżeństwa, które, co leży w jej naturze, kocha bardziej. Jeżeli zaś są one ubogie istnieje dodatkowe niebezpieczeństwo, że będzie chciała zabrać dla nich majątek drugiego męża. Może się również zdarzyć, że wdowa zapragnie powrócić do poprzedniego ukochanego.

obawa przed tym, aby po śmierci męża kobieta nie zaczęła działać przeciw jego dzieciom, nawet jeżeli sama jest ich matką, wynikała z przekonania, że nie czując nad sobą władzy mężczyzny, który hamuje jej złe instynkty, może się ona zmienić. nie wolno jej ufać i powierzać spraw swoich dzieci. okazuje się więc, że nawet najlepsza żona nie podporządkowana woli mężczyzny, gdy zacznie decydować sama, najprawdopodobniej postąpi źle, ujawniając swoje kobiece wady (lekkomyślność, próżność, uległość). ten punkt widzenia ujaw-niał średniowieczną obawę przed naturą kobiecą, jej złymi instynktami i dzia-łaniem, które szkodzi nawet najbliższym.

Powtórne zamążpójście, zwłaszcza młodych kobiet zdarzało się często i wynikało nie tyle z ich chęci i charakteru, ile z sytuacji, która do tego zmu-szała. teoretyczna możliwość niezależnego życia właściwie nie istniała, ro-dziny zmuszały wdowy do wyboru: albo pozostanie przy dzieciach pod władzą krewnych zmarłego męża (taki scenariusz przewiduje właśnie Paolo da Certaldo), albo opuści potomstwo i powtórnie wyjdzie za mąż101. W rze-czywistości więc madre crudele, opuszczającą swoje dzieci, stworzyli sami mężczyźni.

to, czy dziewczyna zostanie dobrą żoną, gospodynią i matką zależało od przykładu, który wyniosła z domu i od wychowania, które otrzymała. wbrew temu czego nauczał św. Bernardyn ze sieny, Paolo da Certaldo nie pozosta-wia jednak wychowania córek jedynie w rękach matek. Czyni za nie odpo-wiedzialnymi również ojców, aby nikt nie mógł powiedzieć, że ich córki „pochodzą z lasu”. Udziela on rad dotyczących obojga płci, a jedyne różni-ce wynikają z różnicy ról, które mają do spełnienia kobiety i mężczyźni. nie można powiedzieć, aby autor Libro mniej uczucia czy uwagi poświęcał cór-kom niż synom. wszystkie dzieci, bez względu na płeć, zaleca on kochać jednakowo102.

Autor Libro zgodnie z wytworzonym w połowie XV wieku zwyczajem za-leca oddawanie dzieci do mamek103. w owym czasie wśród bogatego miesz-czaństwa florenckiego praktyka ta była rozpowszechniona, mimo stałej

101 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 294–298.102 Paolo da C e r t a l d o, Libro… s. 85.103 t a m ż e, s. 87–88.

[31]


krytyki ze strony Kościoła. zjawisko to, na tak szeroką skalę, występowało również w toskanii, w mniejszym stopniu dotyczyło całego obszaru basenu Morza Śródziemnego. Ricordanze nie notują przypadków karmienia piersią przez rodzone matki104. istniały dwie możliwości wyszukania mamki – spro-wadzenia jej do domu lub oddania dziecka na czas karmienia na wieś, ska-zując je na rozłąkę z rodzicami. ta druga praktyka, o wiele tańsza, zaczęła dominować, zwłaszcza w miarę upowszechniania się zjawiska na przełomie XV i XVi wieku105. Badania dowodzą również, że częściej decydowano się na oddawanie do mamki poza miasto dziewcząt niż chłopców106. gdy dziec-ko zostało powierzone do wykarmienia kobiecie z contado, a starano się, by mieszkała ona stosunkowo niedaleko florencji, autor Libro di buoni costumi zalecał częste odwiedziny tak dla przypilnowania mamki, jak i podtrzymywa-nia kontaktów z potomstwem, żeby nie stać się dla niego kimś obcym.

Paolo da Certaldo interesuje problem, który stanowił przedmiot troski rów-nież innych ojców – jak znaleźć odpowiednią mamkę107. najczęściej decy-dowano się na kobiety sprawdzone i polecone przez rodzinę lub sąsiadów108. istotny był oczywiście aspekt medyczny, kobieta musiała mieć dużo zdrowe-go mleka, co w praktyce oznaczało niedawny poród i śmierć jej noworodka109. dla autora księgi istotne znaczenie miały również charakter i zalety moralne mamki. Buona baglia (balia) powinna być mądra, obyczajna, uczciwa, nie-dopuszczalne, by piła alkohol. nie wolno jej posiadać takich wad jak pycha. zalety osobiste kobiety, którą wybierano na mamkę, stanowiły sprawę istotną, skoro wierzono, że wraz z mlekiem dziecko „wypija” charakter.

Problem wychowania dziewcząt podejmował Paolo w kilku miejscach, poświęcając mu sporo uwagi110. wychowanie córki polegało według niego na garder et instruire111. należało bowiem we wczesnej młodości wytępić wszystkie złe cechy z natury przypisane kobietom, wszelkie nauki z kolei miały polegać na przygotowaniu do pełnienia wyznaczonej przez społeczeń-stwo florenckie roli żony i gospodyni. ta przyszła funkcja powoduje główne różnice w podejściu do wychowania synów i córek, inne zadania, inne prze-104 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 226–228, por. t a ż, Genitori naturali e genitori di latte nella Firenze del Quattrocento. W: Parto e maternità. s. 543–558.105 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 218, dane dotyczą lat 1300–1530.106 t a m ż e. 107 Paolo da C e r t a l d o, Libro… s. 87–88.108 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 216 i n.109 t a m ż e. 110 Paolo da C e r t a l d o, Libro… s. 25–26, 36–37, 59, 69–70, 71–72, 85, 87–88. te fragmenty bodaj najbardziej zbliżają Paolo da Certaldo do kaznodziei św. Bernardyna ze ze sieny.111 tytuł jednego z rozdziałów Ch. K l a p i s c h - z u b e r, La maison et le nom. Paris 1990, s. 321.

[32]


znaczenie, inne nauki. nie można jednak na podstawie Libro stwierdzić, by edukację dziewcząt lekceważono, przykładano do niej mniejszą wagę, wkła-dano w nią mniej uczucia; bardzo to ważne i godne podkreślenia.

Młode dziewczęta należy bardzo pilnować, często sprawdzać, nie pozo-stawiać na długo samych w domu, zawsze przydzielać im coś do zrobienia, gdyż lenistwo stanowi wielkie zagrożenie. należy również przestrzegać, aby dziewczęta nie przebywały w towarzystwie młodzieńców (giovani) a gdy to już się zdarzy, należy je ukarać. za wzór dla dziewic i młodych kobiet uzna-je da Certaldo dziewicę Maryję. zachwalając jej osobę, cnoty i obyczaje naj-wyraźniej daje do zrozumienia, jakie zachowanie przystoi niewieście. Maryja nie przebywała poza domem, nie przechadzała się po ulicy, nie wypatrywa-ła mężczyzn,

„nie czyniła niczym oko próżne, które widzi to co chce i to czego nie chce.”112

zachowanie Maryi wyraźnie pokazuje, czego kobiety powinny się wy-strzegać i czego należy je nauczyć: powstrzymywania własnej natury, ogra-niczania jej złych popędów, hamowania niewłaściwych instynktów. dlatego właśnie tak ważne było strzeżenie i pilnowanie córki.

drugim aspektem edukacji stało się przygotowanie do roli gospodyni. Autor Libro di buoni costumi odmawia kobiecie prawa do nauki czytania, uznając tę umiejętność za nieprzydatną. Uczyć czytać należy tylko tę córkę, którą przeznacza się do klasztoru. decyzja taka zapadała bardzo wcześnie, po-dyktowana skomplikowaniem się sytuacji rodzinnej113. w przypadku śmierci matki lub jej ponownego zamążpójścia po zgonie męża zachodziła sytuacja, w której nie miał kto zajmować się wychowaniem dziewcząt. instytucja zwa-na serbanza polegała na oddaniu córki do klasztoru. Przebywanie w takim miejscu gwarantowało bezpieczne dorastanie aż do momentu, w którym oj-ciec lub krewni podejmą decyzję o jej dalszym losie. oddanie dziewczyny pod opiekę mniszek nie oznaczało bowiem konieczności zostania zakonnicą. tę decyzję rozstrzygano później licząc się z możliwością wydania jej za mąż. Mimo że nieodosobniony w swoim poglądzie na naukę czytania dziewcząt, pozostaje jednak da Certaldo w sprzeczności zarówno z przytaczanymi auto-rami (Morelli, św. Bernardyn), jak i rzeczywistością114.

Umiejętności przydatne kobiecie według Paolo przedstawiały się następu-jąco: przede wszystkim sprawy domu, wypiek chleba, sprawianie kapłona, 112 Paolo da C e r t a l d o, Libro… s. 59, również św. Bernardyn ze sieny stawiał kobietom, zwłaszcza młodym, Maryję za wzór.113 Ch. K l a p i s c h – z u b e r, La famiglia e le donne.... s. 323–324.114 B. B e u y s, Florencja…, s. 20.

[33]


szycie bielizny, słanie łoża, tkanie francuskich sakiewek, krojenie sukna, tka-nie pończoch. szczególną wagę przedstawiała dla Paolo da Certaldo znajo-mość właśnie tych wszystkich zajęć i czynności, które wiązały się z produkcją i przetwarzaniem wełny i tkanin. dla męża należącego do Cechu wełny i zaj-mującego się handlem materiałami, żona potrafiąca szyć, farbować, czesać wełnę, prząść stanowiła wielką pomoc. w rodzinach biednych mogła też pra-cować w warsztacie i pomagać w utrzymaniu domu115. wyraźnie więc na wy-chowaniu dziewcząt powinien, według autora, zaważyć fakt ich późniejszej roli gospodyni, pomagającej mężowi. nie interesowało natomiast go zagad-nienie przyszłego macierzyństwa.

zarówno cechy, których należy poszukiwać w kandydatce na żonę, jak i umiejętności, które powinna zdobyć, zanim nią zostanie, dają idealny typ ko-biety widziany przez Paolo da Certaldo. ten ideał zapisany na kartach Libro di buoni costumi posiada zarówno urodę, walory wewnętrzne, jak i umiejęt-ności praktyczne. nad pierwszym aspektem autor właściwie się nie rozwo-dzi, najbardziej interesują go cechy charakteru i zdolności do zajmowania się gospodarstwem.

Paolo da Certaldo, przekonany o tym, że rodzina stanowi nośnik cnoty, uważa, że kobieta powinna szlachetnie się urodzić, a ponadto cieszyć się zdrowiem i urodą. skarbem stanie się kobieta uczciwa, dobra, i kochająca swojego męża. taką zaś może być tylko ta, która posiada cechę wstydliwo-ści. Vergogna i czystość stanowią bowiem główną zaletę kobiet. obok siły ducha niewiasta powinna również posiadać zmysł praktyczny, wyrażający się w oszczędności i umiejętnym gospodarowaniu majątkiem. typ idealny kobie-ty stworzony przez Paolo da Certaldo bardzo przypominał ten, o którym na-uczał św. Bernardyn. Podobny obraz przedstawił również giovanni Morelli w swoich Ricordi116.

Libro di buoni costumi zawiera również stereotyp negatywny kobiety, pi-sany tak przez samego autora, jak i tradycję (np. przytaczane przysłowia). stereotyp ten dotyczy przede wszystkim charakteru i złej natury kobiecej, zwyczajowo przypisanej jej płci. dodatkowe zło płynące z zachowania ko-biety to doprowadzanie mężczyzn do nieszczęścia. opis wad niewieścich podyktowany został głównie strachem przed wpływem, jaki mają one na mężczyznę.

„wszystkie kobiety są takie same” – napisał da Certaldo – gadatliwe, ską-pe, pazerne na pieniądze117. z chciwości czynią źle i sprowadzają zgubę na

115 i. C h a b o t, La reconnaisance du trvail des femmes dans la Florence du bas Moyen Age: con-texte idéologique et réalite. W: La donna nel’economia secc. XIII–XVIII. Atti della ventunesima settimana di studi 10–15 aprile 1989. firenze 1990.116 g. di Pa g o l o M o r e l l i, Ricordi. s. 153 i n.117 Paolo da Ce r t a l d o, Libro… s. 10, 11, 28–29, 31, 42–43, 47, 52, 60, 71, 80, 83.

[34]


siebie i na mężczyzn. dla pieniędzy przynoszą hańbę sobie, mężowi i swo-im rodzinom. dlatego zakochać się w kobiecie to wielkie niebezpieczeństwo, z którego może wypływać utrata honoru, wstyd, grzech i wydatki (spese). Kobiet innych niż własna żona, podobnie jak hazardu, należy się strzec. one bowiem tak naprawdę nie kochają mężczyzn, ale ich pieniądze.

negatywny obraz kobiecej natury bardzo przypomina ten, który przedsta-wiają ówcześni kaznodzieje i autorzy nowelistyki118. to właśnie w nowelach kobiety uwodzą, oszukują i wykorzystują mężczyzn, doprowadzając ich do upadku moralnego, sprowadzając na drogę grzechu i powodując bankructwo. Paolo da Certaldo, przyjacielowi Boccaccia, bliski musiał wydawać się ten stereotyp zapisany w konwencji literackiej. w rzeczywistości, w której kobie-ta nie posiadała prawa do wypowiadania się w kwestii swojego małżeństwa i spod władzy ojca przechodziła pod władzę męża, trudno mówić o tym, że to ona panowała nad mężczyznami. Jednakże nie tylko w nowelach i pismach Paolo da Certaldo pojawia się element niszczącej natury kobiecej. sprowadza się to przede wszystkim do kwestii wydatków na luksusowe stroje (Villani). to co, z jednej strony stanowiło obowiązek żony – piękny wygląd, godny pozycji społecznej męża119, z drugiej powodowało oskarżenie jej o marno-trawstwo majątku i ograbianie męża z dochodów. w społeczeństwie miesz-czańskim, w którym kapitał powinien zostać zainwestowany, aby pomnożyć zyski, wydatki na reprezentację poddawano ostrej krytyce, a także prawnym ograniczeniom (ustawodawstwo antyzbytkowe)120.

o języku Paolo da Certaldo można – w przeciwieństwie do języka Pittiego i Morellego – powiedzieć, że używał go celowo. Moralizatorsko–pedagogiczny charakter dzieła i jego struktura ammaestramenti wymagała świadomego uży-cia słów i wyrażeń. Libro di buoni costumi to taki typ wypowiedzi, w któ-rym język służy do wzmocnienia znaczenia danej porady. Paolo wykorzystuje w swojej księdze to, co od dawna funkcjonuje w języku jako znane wszystkim przysłowia i wyrażenia, a z drugiej strony sam tworzy obraz stereotypowy, ce-lowo używając słów i odpowiednio je ze sobą zestawiając. więcej znajdzie-my wyrazów o negatywnym znaczeniu, tego bowiem wymaga konstrukcja, jednocześnie określenia pozytywne będą budowały typ idealny kobiety. obok przymiotników występują tu rzeczowniki i pojęcia nie definiujące bezpośred-nio kobietę, ale wiążące się z jej sferą życia lub przypisane jej jako skutki wad i złego postępowania.

obraz negatywny buduje Paolo da Certaldo za pomocą następujących wy-razów: mali atti (złe czyny), mali costumi (złe obyczaje), disinore (dyshonor), 118 Podobny obraz negatywny kreują w swych nowelach Boccaccio, Bondello, sacchetti.119 Por. t. V e b l e n, Teoria klasy próżniaczej. warszawa 1971, ss. 35, 64, 161, według którego kobieta była konsumentem zastępczym, mającym reprezentować swym wyglądem mężczyzn.120 H. M a n i k o w s k a, Funkcja pisma… s. 248 i n.

[35]


vergogna (wstyd121), peccato (grzech), spesa (wydatek), malizia (złość), mala femina (zła kobieta), sfacciata (bezwstydna), disonesta (pozbawiona czci, be-zecna, niegodna), gelosa (zazdrosna), ghiotta (chciwa), beviatrice, ubriaca (pijaczka), cosa molto vana (bardzo próżne stworzenie). znamienne jest uży-wanie słowa cosa (dosłownie – rzecz) na określenie osoby kobiety. wyraźnie widać przekonanie o niższości natury kobiecej i jej niepełnym człowieczeń-stwie, mimo że autor nie użył na przykład słowa creatura czy animale.

Budowanie tego negatywnego, stereotypowego i powtarzającego się obra-zu kobiety ma zadanie odstraszające. autor Libro za każdym razem nakazu-je kobiet o powyższych cechach unikać i bać się. Mają one bowiem zgubny wpływ zarówno pod względem moralnym (peccato, vergogna, disinore), jak i praktycznym (spese).

w pozytywnym dyskursie o kobiecie Paolo używa słownictwa, które pokry-wa się z tym przedstawionym w pierwszej części artykułu: buona fama (dobra sława), savia (mądra), di bel viso (ładna), buona (dobra), onesta (uczciwa), di-vota (pobożna), vergognosa (wstydliwa), costumata (obyczajna). autor prze-konany jest, że taki typ idealny trudno znaleźć, dlatego w pełni go docenia uważając, że la buona moglie é corona del marito e onore e stato.

różnice w poglądach na kobietę autorów ricordi wynikają z dwóch przy-czyn. są nimi indywidualność każdego z nich oraz różnice w dyskursie. inaczej patrzył na kobiety wrażliwy Morelli, inaczej egocentryczny Pitti. równocześnie obydwaj przyjęli inny punkt widzenia niż Paolo da Certaldo. spojrzenie na kobietę zostało podyktowane celami napisania Ricordi i Libro di buoni costumi. Mimo różnej optyki wspólne jest dla tych trzech autorów ograniczenie roli kobiety do sfery prywatnej życia florenckich rodzin i pa-trzenie na nią z jednego punktu widzenia. wszyscy trzej (mimo wyjątkowych fragmentów giovanniego di Pagolo o Bartolomei) definiowali kobietę nie jako indywidualną osobę, ale członka rodziny, w której zostały jej wyznaczo-ne specjalne funkcje122.

Mimo różnic wynikających z odmiennych rodzajów ricordanzy oraz drob-nych rozbieżności na przykład na temat nauki czytania i pisania, Pittiego, Morellego i Paolo da Certaldo łączy podejście do kobiet. wszyscy trzej ogra-niczają je do prywatnej sfery życia, wyznaczając określone funkcje w rodzi-nie, poza które nie mają one prawa wykroczyć. Kobieta ma więc być dobrą żoną, a to znaczy wnieść pokaźny posag, pochodzić z odpowiedniej rodziny i dać mężowi synów. Córki również są przygotowywane do tej roli, aby dzię-ki nim ojciec mógł poszerzyć swoje koneksje. siostry i matki wchodzą w ob-

121 samo słowo vergogna (wstyd) podobnie jak w języku polskim ma również znaczenie pozy-tywne, u Paolo da Certaldo służy jednak opisaniu uczucia, które powodują złe (grzeszne) czyny.122 P. C o m m a r o s o, Aspetti delle strutture famigliari nelle città dell`Italia comunale: secoli XII-XIV. Famiglia e parantela. s. 121-122.

[36]


szar zainteresowań mężczyzn jedynie wtedy, gdy przechodzą pod ich władzę. wówczas siostry traktuje się jak własne córki, myśląc o ich zamążpójściu, zaś matkom zaleca się pozostanie pod opieką rodziny zmarłego męża, przy dzie-ciach, bez niebezpieczeństwa wyprowadzenia przez nie ze wspólnego ma-jątku swojego wiana. w innych wypadkach kobieta nie stanowi przedmiotu zainteresowania autorów ricordi, została ona bowiem podporządkowana mę-skim interesom, jako jeden z elementów ragion di famiglia.

Powyższy artykuł był próbą spojrzenia na obraz kobiety w piśmiennic-twie florenckim XiV i początków XV wieku. do badania tego problemu po-służyły ricordanze – specyficznie florencki (toskański) typ źródła. Celowo pominięte zostały inne rodzaje źródeł, wymagające odmiennego warszta-tu i perspektywy badawczej, czyli przede wszystkim nowele (na przykład Boccaccia i sacchettiego), tak ważne i powszechnie czytane przez florentyń-czyków, oraz poezja; w paru miejscach starano się jedynie zasygnalizować zbieżności. Celem pracy było wydobycie różnic wynikających z istoty sa-mych źródeł i zadań, które stawiali sobie autorzy. ważne było również po-kazanie podobieństw między nimi oraz ukazanie ich (choćby przez samo wskazanie problemu) na tle ogólnych tendencji europejskiego średniowiecza. istotna wydawała się również polemika z historiografią dotykającą tej tema-tyki. Cenne prace Chriatiane Klapisch-zuber i davida Herlihy’ego, wielo-krotnie w artykule cytowane, opierają się głownie na ricordanzach i spisie kadastralnym, nie uwzględniając innych źródeł, co wydaje się być nie wystar-czające dla ukazania pełnego obrazu.

Jak widać, na podstawie powyższych analiz, źródła z jednej strony ulegają stereotypowemu podejściu do kobiety, z drugiej tworzą niepodobny do innych jej obraz. Przede wszystkim należy jednak stwierdzić, że kobieta, jako przed-stawicielka płci żeńskiej, nie jest obiektem zainteresowania. Jej charakterem, naturą i cechami osobowości nie zajmują się ani kronikarze, ani autorzy ri-cordanzy. Pierwsi pisząc o życiu publicznym florencji nie interesują się gru-pami społecznymi z niego wykluczonymi, a do takich kobieta należy, drudzy umieszczają kobietę w swych pismach, jako jednostkę składową rodziny, ma-jącą swój bierny (bo niezależny od własnej woli) udział w polityce budowania potęgi rodu. z powyższego obrazu wyłamują się jedynie te fragmenty kronik, w których giovanni Villani i Marchione di Coppo stefani, dla poparcia wpro-wadzonego w republice prawa, wykorzystują powszechny negatywny ste-reotyp płci żeńskiej oraz te ricordanze (Libro di buoni costumi, częściowo Morelli), których zadaniem było przekazanie potomnym rad, jak rządzić ro-dziną. naprawdę dopiero św. Bernardyn ze sieny podjął problem natury ko-biecej i uczynił ją tematem swoich kazań. Jego celem nie była ani pochwała miasta, ani ukazanie wielkości rodu, ale nakłonienie słuchających do nawró-

[37]


cenia i zmiany postępowania, do tego zaś niezbędna była analiza osobowości, piętnowanie wad i wskazanie zalet.

niewątpliwie pierwszym i niezaprzeczalnym punktem styczności dla tych źródeł jest wykluczenie płci żeńskiej z życia publicznego i ograniczenie jej roli do spełniania obowiązków żony, matki i córki. tu natomiast zaczynają się już podstawowe różnice w rozumieniu tych ról. Kroniki zajmujące się życiem publicznym miasta wcale nie podejmują tej problematyki. Ricordanze wysu-wają na plan pierwszy rolę żony, reprezentującej swym wyglądem i sposobem bycia męża, potwierdzającej jego status społeczny i przez rodzinne powiąza-nia ułatwiającej mu karierę polityczną.

wydaje się więc konieczne oddzielne analizowanie powyżej przedstawio-nych typów źródeł. tylko to pozwala bowiem na wyłonienie różnych rodza-jów dyskursu i wynikających z nich odrębności w rozumieniu roli i miejsca kobiety w społeczeństwie florenckim. Mimo bowiem wspólnych cech i zary-sowanych powyżej zbieżności, każde źródło tworzy inny obraz kobiety, za-leżny od celów przyjętych przez autora i funkcji, które jego tekst ma spełnić. są to różne płaszczyzny rozważań: publiczno-polityczna, rodzinna i morali-zatorska (bliska kaznodziejskiej), które różnią się podejściem do płci żeńskiej i, mimo że wszystkie wykluczają ją z życia publicznego, w życiu rodzinnym wyznaczają inne miejsce i zadania.

Woman in the Florence family in the eses of the authors of ricondance Summary

the aim of the article was to investige what image of woman is present in ricordanze, a source characteristic for the florence writing in the 14th and in the beginning of the 15th centuries. the aim both to syudy the ideals (ideal types) as well as the place in the society and in the family which the authors assigned to women. despite the differences resulting from different types of ricordance and small discrepancies as far as the teaching of reading and writing is concerned, Pitti, Morelli and Paolo da Certaldo share common attitude towards women. all tree of them limit women to private sphere of life, assigning them certain roles in the family, beyond which they have no right to reach.

Transl. by Agnieszka Lissowska

[38]


POSTACIE ŚLĄSKIEGO KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W CZASACH

NOWOŻYTNYCH (c.d.)

CYSTERS HENRYK FABER Z KRZESZOWA – OFIARA WOJNY 30-LETNIEJ

sobór trydencki usiłował przeprowadzić reformę życia monastycznego, które przeżywało upadek w dobie dominacji protestantyzmu. Ciągle pokuto-wały dawne bolączki we wspólnotach klasztornych i trzeba było wiele dzie-sięcioleci, aby nastąpił wielki rozkwit monastycyzmu na Śląsku.

głęboki kryzys przeżywali śląscy cystersi, którzy mimo trudności zacho-wali swoje opactwa w Lubiążu, Henrykowie, Kamieńcu ząbk., Krzeszowie, rudach Śl. i klasztor w Jemielnicy. Kryzys spowodowany był m.in. prawem egzempcji zakonów wobec biskupów, które nie pozwalało na przeprowadza-nie wizytacji biskupich. Papież grzegorz Xiii wystosował w 1587 r. brewe apostolskie, zalecające biskupowi wrocławskiemu wizytowanie wszystkich domów zakonnych na obszarze całej diecezji i wydawanie wszelkich zarzą-dzeń zmierzających do ich reformy. owe brewe odczytano na synodzie die-cezjalnym w 1580 r. , a biskup Marcin zwrócił się do obecnych opatów, aby wyrazili opinię co do zamierzonej wizytacji i reformy klasztorów. Jak nale-żało się spodziewać opinia była negatywna, bowiem już w drugim dniu ob-rad doszło do ostrej wymiany zdań między biskupem a obecnymi opatami, głównie cysterskimi, które dotyczyły: 1. ogólnego nadzoru biskupa nad zako-nami; 2. udziału biskupa przez swojego delegata w elekcji opatów; 3. zatwier-dzenia wybranych opatów przez ordynariusza; 4. obowiązku uczestniczenia opatów cysterskich w synodach diecezjalnych. Biskup gertsmann podczas dyskusji przytoczył dosłownie kilka ustępów ze świeżo wydanego Zbioru Karnkowskiego, którego egzemplarze przekazał uczestnikom synodu.

sprawa egzempcji nie została rozstrzygnięta i następny biskup wrocław-ski, andrzej Jerin, miał wiele trudności w wykonywaniu swojej jurysdykcji w odniesieniu do zakonów cieszących się prawem wyjęcia spod jego władzy.

Ks. JÓzef MandziUK

90 Ks. JÓzef MandziUK

w tej sprawie odniósł się do papieża grzegorza XiV, przedstawiając smutny stan dyscypliny zakonnej spowodowanej korzystaniem z egzempcji przez nie-które zakony. ten bolesny problem został rozwiązany dopiero w 1666 r. de-cyzją biskupa sebastiana rostocka i opatów z Henrykowa i Krzeszowa. od tego czasu wizytacje biskupie w parafiach zakonnych wzmogły zaangażowa-nie duszpasterskie zakonników.

na początku XVii w. w opactwach cysterskich we francji i w krajach habsburskich usiłowano przeprowadzić pewną reformę, polegającą na sta-łej abstynencji od spożywania potraw mięsnych, wprowadzeniu bezwzględ-nego milczenia, zwrócenia uwagi na pracę fizyczną, ubóstwo i prostotę we wszystkich dziedzinach życia. Papież Klemens Vii w liście do biskupa Jana nitscha w 1603 r. prosił, aby pozwolił młodym mnichom cysterskim, którzy formację uzyskali m.in. w rzymskim Germanicum, na rozwinięcie działalno-ści reformatorskiej na Śląsku. niestety, opactwa śląskich cystersów odmówi-ły przyjęcia zapaleńców i ci młodzi mnisi przeszli do austrii. opactwa śląskie natomiast pozostały w marazmie i dopiero po prawie 50 latach wejdą na dro-gę wielkiego rozwoju.

w międzyczasie miały miejsce wydarzenia wojny 30-letniej, które jesz-cze bardziej pogłębiły kryzys, przejawiający się również w zakresie powołań do nowicjatu. tuż przed jej wybuchem doszło do profanacji łaskami słynące-go Krucyfiksu w miejscowości wierzbno k. Świdnicy Śl., należącej do opac-twa krzeszowskiego. to wydarzenie nabrało wielkiego rozgłosu i skłoniło wielu do ekspiacji za dokonane świętokradztwo. w 1620 r. wybuchły rozru-chy mieszczan chełmskich, które doprowadziły do zabójstwa opata Marcina Clave. w 1632 r. wojska brandenburskie splądrowały klasztor, a w roku na-stępnym szwedzi zniszczyli drogocenną bibliotekę klasztorną i spalili kościół. zginął wówczas proboszcz o. Henryk faber wraz z czterema mieszkańcami Krzeszowa. Miarę nieszczęść wypełniła szalejąca epidemia, która zdziesiąt-kowała ludność.

Podobnie inne opactwa białych mnichów doznały zniszczenia z rąk żoł-dactwa. Pazerni na książki szwedzi załadowali na statek zbiory biblioteki w Lubiążu i usiłowali wywieść je do swojego kraju. niestety statek zatonął u ujścia odry i zasób księgozbioru znany jest tylko z zachowanego inwen-tarza. w Henrykowie wojska obce i własne zdewastowały dobra i budynki klasztorne, a mnisi musieli szukać schronienia poza miastem.

Po pokoju westfalskim nastąpiły prace renowacyjne we wszystkich ślą-skich opactwach. najbardziej były one widoczne w Krzeszowie, gdzie na czele wszystkich poczynań stał wybitny opat Bernard rosa. zamierzał on z Krzeszowa uczynić główny ośrodek życia religijnego prowincji. w 1673 r. został pełnomocnikiem opata generalnego dla 7 śląskich klasztorów i 4 pre-pozytur zakonnych. Każdego roku zwoływał kapitułę prowincji, zawsze w in-

[2]

91PostaCie ŚLĄsKiego KoŚCioła KatoLiCKiego w CzasaCH nowoŻytnyCH

nym klasztorze. Jej członkowie zapoznawali się z życiem mnichów śląskich i wysuwali propozycje naprawy zauważonych uchybień. w dobrach klasz-tornych opat Bernard rozwinął szeroką akcje rekatolizacyjną, która osiągnę-ła takie rozmiary, że musiał się usprawiedliwiać przed cesarzem Leopoldem i za zbytnią gorliwość. aż ok. 800 innowierców musiało opuścić granice dóbr opackich, a na ich miejsce sprowadzono ludność katolicką z okolic Kłodzka, wschodnich Czech, łużyc i Brandenburgii.

w Krzeszowie opat rosa utworzył gimnazjum łacińskie, ściągające mło-dzież z całej okolicy. Przeprowadzał ciągłą modernizację kościoła klasz-tornego, zwłaszcza po jego pożarze w 1677 r. dla podejmowanych prac budowlanych zorganizował warsztat budowlany i rzeźbiarski. w tzw. „sta-rej szkole krzeszowskiej” wykonano wystrój figuralny kaplicy Loretańskiej. w l. 1674-1680 zbudowano Kalwarię, według schematu jerozolimskiego. stacje drogi Krzyżowej umieszczono na płaskim terenie, wśród pól, w lesie i przy kościele na cmentarzu. obrazy i rzeźby wykonywali miejscowi artyści pod kierunkiem wielkich mistrzów: Michała willmanna i Jerzego schrettera. w miejscowości Betlejem, położonej wśród lasów, w odległości ok. 2 km od opactwa, zbudowano kilka kaplic kalwaryjnych oraz kaplicę betlejem-ską, w której mnisi urządzali pasterkę w wigilię Bożego narodzenia. na uwa-gę zasługuje również wybudowany przez opata letni pawilon na wodzie, we wnętrzu którego olejne malowidła przedstawiają sceny starotestamentalne związane z tematyką wodną. za rządów pracowitego opata przebudowano też klasztor, który uzyskał trzy kondygnacje.

Jeszcze większe prace budowlane zostaną przeprowadzone przez następ-ców opata rosy, ale dzięki zasobom finansowym, które on zgromadził.

JEZUITA KRZYSZTOF SCHEINER – PIERWSZY REKTOR KOLEGIUM JEZUICKIEGO W NYSIE

Jezuici przybyli na Śląsk dopiero w okresie wojny 30-letniej. należąc do prowincji czeskiej, zakładali kolegia, przy których prowadzono gimna-zja wraz z internatami dla młodzieży męskiej. na ziemi śląskiej pojawiły się również rezydencje i misje, choć jezuici bronili się przed zakładaniem ma-łych placówek. rezydencje zwykle podlegały najbliższym kolegiom, a domy misyjne pobliskim kolegiom lub rezydencjom. w krótkim czasie gorliwi za-konnicy pozyskali na Śląsku nie tylko szlachtę, ze względu na kształcenie młodzieży szlacheckiej, lecz również trafiali do ludu przez swoje kazania, zakladanie bractw religijnych, urządzanie z wielka okazałością procesji, na-bożeństw, przedstawień teatralnych, pielgrzymek. Mając liczne fundacje, bu-dowali okazałe obiekty sakralne w stylu barokowym, zwanym też niekiedy stylem jezuickim.

[3]


synowie św. ignacego Loyoli reprezentowali katolicyzm dynamiczny, przemawiający do serc i głów, a zarazem oddziałujący na zmysły. apatii prze-ciwstawiali nadzwyczajną aktywność we wszystkich dziedzinach życia re-ligijnego, nieuctwu – głębokie i rzetelne studium filozoficzno-teologiczne, antrocentrycznemu humanizmowi – teocentryzm ze słynną dewizą założy-ciela: Ad maiorem Dei gloriam, rozluźnieniu i brakowi karności – bezwarun-kowe posłuszeństwo przełożonym i specjalny ślub posłuszeństwa papieżowi. nie było dziedziny ówczesnego życia religijno-społeczno-polityczno-nauko-wego, w którym nie braliby udziału poprzez znakomitych swoich przedsta-wicieli. z wszystkimi swoimi atutami stanęli w pierwszym szeregu do walki z protestancką reformacją na ziemi śląskiej. aczkolwiek w pełni realizowa-li założenia polityki cesarskiej, to jednak nie zaniedbywali starań o pozyski-wanie także polskiej części mieszkańców Śląska. tym tłumaczy się obecność w ich kolegiach i rezydencjach polskich kaznodziejów i spowiedników.

Pierwsze kolegium jezuickie powstało w nysie, a jego fundatorem był biskup wrocławski Karol Habsburg. Jego zamiarem było utworzenie w stoli-cy księstwa biskupiego centrum życia religijnego i intelektualnego, bowiem wrocław jako stolica biskupstwa był mocno sprotestantyzowany. według dokumentów fundacyjnych z 9 lutego i 13 listopada 1623 r. plany biskupa były bardzo rozległe. Usiłował on bowiem 5-klasowe gimnazjum związać na wzór uczelni jezuickiej w grazu z „akademią, czyli uniwersytetem, w którym kwiknęłoby powszechne studium wszystkich wydziałów obsługujące nie tyl-ko nasze miasto nysę, lecz całe biskupstwo wrocławskie i w ogólności Śląsk, a nawet przynosiłoby przylegającym prowincjom niemały pożytek zarówno w pobożności, jak i w nauce”. te dalekosiężne zamierzenia, zapowiadające utworzenie na Śląsku pierwszego uniwersytetu, uległy okrojeniu w końcowej fazie. trzeci dokument fundacyjny z 4 Xi 1624 r. ograniczał przedsięwzięcie tylko do ram kolegium, czyli naukowego zakładu średniego. Jednak – jak wy-nikało z panujących w kołach jezuickich opinii – miało ono stanowić pierw-sze ogniwo w dalszej rozbudowie szkoły do poziomu akademii. ostatecznie powstało tylko słynne gimnazjum Carolinum, bowiem bogate plany pokrzy-żowała niespodziewana śmierć fundatora, który prosił w testamencie, aby po śmierci jego zabalsamowane serce przesłano do nysy i złożono u jezuitów. wdzięczni zakonnicy każdego roku w dniu imienin fundatora (4 listopada) odprawiali uroczyste nabożeństwo za jego duszę.

Uroczystość otwarcia gimnazjum odbyła się 23 iV 1624 r. i była dużym wydarzeniem w życiu mieszkańców biskupiej nysy. wystawiona przez jezu-itów przy tej okazji sztuka teatralna pt.: Justus et Castor wzbudziła podziw mieszczan i przyczyniła się do rozsławienia powstającej szkoły. na inaugura-cję roku szkolnego przybył arcyksiążę-biskup Karol ze swoim dworem. nie zabrakło również różnych notabli z księstwa biskupiego. Liczba uczniów po-

[4]


większała się z roku na rok. w 1626 r. szkoła liczyła już ok. 500 osób, a czte-ry lata później – ok. 700.

Pierwszym rektorem placówki nyskiej był o. Krzysztof scheiner (1575-1650), słynny astronom (odkrywca plam słonecznych), matematyk, nauczy-ciel, spowiednik i doradca biskupa Karola Habsburga. w nysie przebywał do końca życia, pisząc swoje główne dzieła naukowe. Mimo niesprzyjają-cych okoliczności wojennych rozpoczął wielką akcję budowlaną. najpierw wzniesiono w pobliżu przydzielonego im przez biskupa Karola na rynku solnym kościoła bożogrobców tzw. Seminarium Sanctae Annae Societatis Jesu. Powstało ono terenie wykupionym przez biskupa wraz z 14 budynka-mi. ten gmach został zburzony przez wojska szwedzkie w 1641 r. Pod kierun-kiem ołomunieckiego architekta, Piotra schillera, wzniesiono w l. 1669-1673 główny 3-piętrowy gmach kolegium w stylu barokowym. architekt rozwi-nął budowlę na założeniu litery e (Ecclesia), a wnętrze przystosował do ce-lów dydaktycznych i bibliotecznych. wzniesioną z ogromnym rozmachem budowlę chciałaby mieć każda ówczesna wyższa uczelnia na świecie.

w l. 1688-1692 jezuici zastąpili stary kościół bożogrobców własną, świe-żo wzniesioną świątynią pw. wniebowzięcia nMP, która dzięki wspaniałej fasadzie i wewnętrznemu wystrojowi zaliczała się do najpiękniejszych za-bytków architektonicznych baroku na Śląsku. Budowę tej świątyni umożli-wiły liczne zapisy na rzecz zakonu. wśród donatorów na pierwsze miejsce wysuwa się królewicz polski biskup wrocławski Karol ferdynand waza, któ-ry w testamencie przeznaczył na ten cel aż 240 000 guldenów. na rozwój ny-skiej placówki jezuickiej łożyli pieniądze także inni, jak kanonik krakowski szwedzkiego pochodzenia grzegorz Borasta, który przeznaczył 3400 talarów, czy lekarz nadworny króla zygmunta iii i władysława iV Jerzy górecki – 700 talarów.

w jezuickim kościele nyskim prowadzono duszpasterstwo Polaków, a wśród członków konwentu byli m.in. Bernard ticzman (1689-1693), Krzysztof zange (1711-1712) i ambroży Menschik (1718-1719). Polacy nie tylko studiowali w nyskim Carolinum, ale pełnili tam również funkcję wykła-dowców. np. w l. 1658-1659 profesorem retoryki był o. wojciech tylkowski. w tym też czasie w kolegium nyskim przebywał o. andrzej Klinger, który re-prezentował tam interesy biskupa Karola ferdynanda wazy.

JEZUITA JAN WAZIN – PIONIER DUSZPASTERSTWA JEZUICKIEGO WE WROCŁAWIU

główną przeszkodę osiedlenia się jezuitów w stolicy biskupstwa nad-odrzańskiego stanowili miejscowi protestanci. w połowie 1596 r. prosili ce-sarza rudolfa ii, aby żadnego jezuitę na Śląsk nie wpuścił. dwa lata później

[5]


podobną petycję skierowały do władcy stany brzeskie. natomiast w 1619 r. książę legnicko brzeski Jan Krystian podpisał w imieniu protestanckich księstw i stanów śląskich deklarację, w której czytamy m.in.: „[…] jezuitom i ich zwolennikom nie pozwala się wstąpić na ziemie śląskie pod karą utraty życia. Ci zaś, którzy pomagaliby im w jakikolwiek sposób, utracą cześć, do-bra i majątek”.

w samym wrocławiu największe trudności sprawiał magistrat miejski, całkowicie opanowany przez protestantów. Katolicy wrocławscy nie mie-li własnego kościoła parafialnego i swojej szkoły wyznaniowej. Katolickie uroczystości kościelne mogły odbywać się wyłącznie na wyspie tumskiej i Piaskowej. na wieść o zamiarze przekazania jezuitom w 1608 r. kościoła św. wojciecha, pospólstwo protestanckie napadło i zbeszcześciło domi-nikańskie obiekty sakralne. nie zostały też zrealizowane w 1632 r. zabiegi o. wilhelma Lamormainiego, spowiednika cesarza ferdynanda iii, o urządzenie placówki jezuickiej w klasztorze klarysek, mimo poparcia papieża Urbana Viii.

nowa okazja założenia placówki jezuickiej we wrocławiu nadarzyła się w 1637 r., kiedy prowincjał o. daniel Kirchner odwiedził miasto, zatrzymu-jąc się w klasztorze krzyżowców z czerwoną gwiazdą. doszło do rozmowy między nim a o. Henrykiem Hartmanem, przełożonym tego zakonu na Polskę i Śląsk. obaj gorliwi o sprawę Bożą zakonnicy uzgodnili, że dwóch jezuitów zamieszka w gościnnym klasztorze krzyżowców. 20 lutego następnego roku w zamkniętym powozie baron Krzysztof von scheffendorff, prezydent kamery cesarskiej dla Śląska, przywiózł dwóch jezuitów: o. Jana wazina i o. Henryka Pfeilschmidta do klasztoru św. Macieja. Cztery dni później pierwszy z nich rozpoczął swoje kazania w kościele klasztornym. Jego pełne zapału wystąpie-nia na ambonie wprowadziły protestantów w zdumienie, a katolików napeł-niły wielką radością.

wkrótce na kazania wielkopostne przychodziło tylu słuchaczy, ze świąty-nie nie mogła ich pomieścić. w tej sytuacji – dzięki interwencji kanoników ka-tedralnych i skarbnika kamery skarbowej daniela von Venedigera – o. wazin mógł głosić kazania w kościele premonstratensów pw. św. wincentego. tam również jego gruntowne i wnikliwe kazania robiły głębokie wrażenie. drugi z zakonników, o. Henryk Pfeilschmidt, prowadził dla młodzieży naukę kate-chizmu w niedzielne popołudnie w kościele św. Macieja. o. wazin z miejsca rozpoczął organizowanie sodalicji Mariańskiej mieszczan pw. oczyszczenia nMP. na pierwsze spotkanie przybyło 12 wrocławskich rzemieślników.

Po 8-miesięcznym pobycie w gościnnym klasztorze św. Macieja, obaj jezu-ici rozpoczęli starania o uzyskanie własnej placówki zakonnej. dzięki popar-ciu wielu wpływowych osobistości i wbrew protestom innowierców, cesarz ferdynand iii polecił przekazać towarzystwu Jezusowemu budynek dawnej mennicy, znajdującej się w pobliżu klasztoru krzyżowców. w październiku

[6]


1638 r. zamieszkali w nim trzej ojcowie i brat zakonny. w ten sposób powsta-ła rezydencja jezuicka z przełożonym w osobie o. Jana wazina.

w 1639 r. urzędnicy kamery śląskiej byli skłonni przeznaczyć na siedzi-bę dla jezuitów stary zamek cesarski. Jednak opozycja, składająca się róż-nych książąt, szlachty, mieszczan, a nawet ludu była tak silna, że nie udało się tego zrealizować. z pomocą przyszedł wówczas hrabia thun, który w te-stamencie przekazał pokaźny zapis, dzięki któremu zakonnicy mogli zakupić własny dom przy pl. nankera, w którym otworzyli szkołę. trzech z nich uczy-ło w młodszych klasach gimnazjalnych, a dwóch głosiło kazania. o. Juliusz Cezar Coturius w kościele ś. Macieja prowadził wykłady z teologii polemicz-nej i moralnej, a wśród jego słuchaczy byli zakonnicy, duchowni diecezjalni i świeccy, a nawet protestanci. w 1640 r. powstały ostatnie klasy pełnego gim-nazjum, tzn. poezja i retoryka. Powiększała się też liczba członków konwentu. natomiast rozbudowa szkoły przez otwarcie kursów filozoficznych spowodo-wała przekształcenie placówki w 1646 r. w pełne kolegium. Konwent liczył wówczas 19 osób, w tym 10 kapłanów.

wydarzenia kończącej się wojny 30-letniej skłaniały protestantów do wy-stąpień przeciwko jezuitom, których usiłowano usunąć z miasta. zakonnicy potrafili jednak pokonać wszystkie zewnętrzne trudności i z uporem oraz god-na podziwu konsekwencją prowadzili we wrocławiu swoją działalność dusz-pastersko-edukacyjną. nadal poszukiwali odpowiednich pomieszczeń dla swoich zakładów, usiłując w 1648 r. uzyskać dla siebie zabudowania klaszto-ru franciszkańskiego przy kościele św. doroty. spotkali się jednak ze sprzeci-wem minorytów i protestantów wrocławskich.

Mając wielką życzliwość dworu cesarskiego, w 1659 r. mogli osiedlić się na zamku cesarskim. w 1670 r. otrzymali pozwolenie na wzniesienie tam ko-ścioła i kolegium. Jednak ze względu na liczne trudności dopiero po 20 latach przystąpili do budowy wspaniałych obiektów. Po przeniesieniu kolegium do zamku cesarskiego zorganizowano studia teologiczne na poziomie akademic-kim, a w końcu otworzono uniwersytet.

CESARZ LEOPOLD I HABSBURG – WIELKI PROTEKTOR ŚLĄSKICH JEZUITÓW

Jezuici, którzy przybyli do diecezji wrocławskiej wyjątkowo późno ze względu na dominację protestantyzmu, mogli rozwinąć swoją wszechstron-ną działalność dzięki poparciu cesarzy z dynastii habsburskiej. wśród nich największych protektorem synów św. ignacego Loyoli był cesarz Leopold i (1640-705). z jezuitami był związany od dzieciństwa, bowiem o. K. Miller i o. Jan e. nidhard przygotowywali go do stanu duchownego. w 1858 r. ob-jął jednak tron cesarski i okazał się skutecznym władcą, doprowadzając kra-

[7]


je habsburskie do rozkwitu. w swojej polityce wewnętrznej popierał Kościół katolicki, a jego polityka wyznaniowa wobec protestantów była istotnym ele-mentem walki z dążeniami odśrodkowymi na węgrzech i w Czechach. w ży-ciu osobistym był człowiekiem pobożnym, propagującym szczególnie kult Maryjny. specjalną opieką otaczał biednych. Był miłośnikiem i mecenasem sztuki, zwłaszcza muzyki. wspierał rozwój nauki, tworząc nowe uczelnie: akademia Leopoldyna w wiedniu i we wrocławiu.

Mając takiego protektora, jezuici zakładali nowe placówki na Śląsku. Przypatrzmy się pokrótce powstałym kolegiom i rezydencjom, w których kwitło życie naukowo-dydaktyczne i duszpasterskie.

do Świdnicy Śląskiej jezuici przybyli już w 1629 r., zakładając rezyden-cję i szkołę oraz prowadząc duszpasterstwo, zwłaszcza więzienne. wypadki wojenne spowodowały rozproszenie zakonników, którzy dopiero w 1644 r. osiedlili się na stałe w tym mieście. w 1660 r. oficjalnie przejęli od klarysek kościół parafialny pw. św. stanisława i wacława, przebudowując go w na-stępnych latach w stylu barokowym. o tej świątyni powiedziano, że jest „je-dynym kościołem na Śląsku, który może mieć godność kościoła biskupiego”. Przepowiednia stała się rzeczywistością na początku XXi w. w tym koście-le prowadzono duszpasterstwo polonijne, którym w l. 1690-1693 kierował o. Krzysztof frantzke i o. Krzysztof Pipelius. w 1667 r. ukończono budo-wę obszernego kolegium, z którym związane było gimnazjum. wybudowano też nowy gmach konwiktu. zachowana do dzisiaj biblioteka, zgromadzona przez świdnickich jezuitów, stanowi wyraz ich zainteresowań intelektual-nych. Podczas wojen szwedzkich w 1657 r. schroniło się w Świdnicy kil-ku jezuitów z Polski. wykładowcą gramatyki był o. Marcin Baumann, a w 1660 r. o. Krzysztof reiter pełnił obowiązki ojca duchownego w konwen-cie świdnickim.

do Żagania sprowadził jezuitów słynny wódz wojsk cesarskich, albrecht wallenstein. w 1629 r. otrzymali oni po franciszkanach kościół, klasztor i szkołę, które to obiekty były użytkowane przez protestantów. Lata zmagań wojny 30-letniej były dla żagańskich zakonników nieustannym pasmem zmian i walki o przetrwanie. Kilka razy opuszczali miasto przed atakiem wojsk pro-testanckich, by znowu powracać pod osłoną żołnierzy cesarskich. dopiero w 1652 r. osiedlili się w Żaganiu na stałe. ich rezydencja w 1658 r. została podniesiona do rangi kolegium. w okolicznych parafiach po redukcji kościo-łów podjęli opiekę duszpasterską, a w samym Żaganiu prowadzili działalność duszpasterską i dydaktyczno-wychowawczą w szkole, mającą rangę dobre-go gimnazjum łacińskiego. w 1671 r. wznieśli budynek konwiktu, a po poża-rze w 1688 r. odbudowali obiekty kolegium i kościoła. Źródła milczą na temat bliższych kontaktów między jezuitami żagańskimi i polskimi prowincjami.

[8]


w opolu pierwsi jezuici pojawili się w 1667 r., otrzymując od cesarza Leopolda i plac i stary zamek książęcy, w którym urządzili kaplicę i gim-nazjum, cenione przez mieszczan i okoliczną szlachtę. w 1673 r. wznieśli kościół pw. trójcy Przenajświętszej oraz zbudowali kolegium dla 16 osób i konwikt, do którego przyjmowali nawet sieroty po innowiercach. obiekty jezuickie były niszczone przez groźne pożary, ale za każdym razem zakonnicy – mając fundusze z majątku ziemięcice i z zapisów testamentalnych darczyń-ców – potrafili wznieść jeszcze piękniejsze. oprócz działalności szkolnej, pro-wadzili przy swoim kościele owocne duszpasterstwo. na ich polskie kazania przychodziło wielu mieszkańców miasta i okolicznych wiosek. Członkowie opolskiego konwentu utrzymywali dość bliskie kontakty z polskimi jezuita-mi. zasłynęli też jako gorliwi spowiednicy, którzy często w dni świąteczne przebywali w konfesjonałach do godzin południowych.

w 1672 r. jezuici przybyli do Cieszyna, gdzie na przekazanym im przez ce-sarza Leopolda i gruncie zbudowali kolegium i kościół pw. Świętego Krzyża oraz postarali się o konwikt dla młodzieży. Prowadząc akcję rekatolizacyjną w sprotestantyzowanym księstwie cieszyńskim, działali na otoczenie poprzez szkołę i duszpasterstwo, głosząc kazania w języku niemieckim i polskim.

za rządów cesarza Leopolda i jezuici wznieśli jeszcze jedno kolegium w Legnicy. Przybyli tam w 1689 r., spotykając się z życzliwością władz pań-stwowych i kościelnych. dziesięć lat później otrzymali opustoszały kościół pofranciszkański. Mając znaczne fundusze z zapisu małżonków eleonory i ernesta spritzensteinów, wznieśli w l. 1700-1706 okazałe kolegium, przy którym w 1728 r. dobudowali gmach seminaryjny. następnie w l. 1714-1730 zbudowali kościół pw. św. Jana Chrzciciela, będącym prawdziwym klejno-tem sztuki barokowej na Śląsku. Przy tym kościele zachowano Mauzoleum Piastów, wzniesione w 1679 r. według projektu Karola rossi’ego. w swojej pracy duszpasterskiej legniccy jezuici zatrudniali nawet trzech wokalistów dla uświetniania nabożeństw.

w okresie rekatolicyzacji Śląska jezuici zakładali również rezydencje. w Kotlinie Jeleniogórskiej, zwanej „winnicą zdziczałą”, gorliwi zakonnicy prowadzili akcję misyjną już w czasie pierwszej redukcji kościołów w 1629 r. i po pokoju praskim w 1635 r. na stałe osiedlili się w Jeleniej górze w 1653 r., organizując w dawnym domu parafialnym siedzibę misji, która w 1669 r. zo-stała rezydencją. duszpasterstwo prowadzili przy kościele pw. św. erazma i Pankracego i obsługiwali okoliczne parafie. Ponadto otworzyli szkołę łaciń-ską, która jednak nie osiągnęła poziomu 6-klasowego gimnazjum.

w 1639 r. za sprawą polskiego jezuity tomasza elbanowskiego jezuici otrzymali w zapisie testamentalnym szlachcianki felicjany z Cieciszewskich stadnickiej dobra w ziemięcicach. Utworzyli tam rezydencję, która w l. 1642- -1668 stanowiła główny ośrodek misyjnej akcji jezuickiej na górnym Śląsku.

[9]


Po likwidacji tamtejszej fundacji, erygowali w 1671 r. rezydencję w tarnow-skich górach, obsadzoną przez niemieckich zakonników. Ponadto założyli re-zydencję w Piekarach Śl., mając do dyspozycji kościół pw. św. Bartłomieja, przy którym rozwinęli duszpasterstwo pielgrzymkowe.

w poł. XVii w. jezuici osiedlili się w niewielkiej miejscowości otynii k. zielonej góry. od małżeństwa sprintzensteinów otrzymali ogromne posia-dłości, wznosząc tam klasztor i wspaniały kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, który stał się miejscem pielgrzymkowym ze względu na łaskami słynącą figurę Matki Bożej, przeniesioną z pobliskiej Kalenicy. zakonnicy prowadzili w swojej rezydencji akcję dobroczynną. szczególnie wielki Czwartek był dniem pamięci o biednych, którzy otrzymywali wtedy chleb, piwo, ryby i pomoc pieniężną. rezydencja w otynii była bazą materialną dla innych placówek śląskich.

do Brzegu n. odrą jezuici przybyli w 1681 r., otrzymując na siedzibę bu-dynek dawnej mennicy, w której urządzili kaplicę. w mieście, stanowiącym ongiś centrum luteranizmu śląskiego, założyli szkołę, której uczęszczała na-wet męska młodzież protestancka. Ponadto prowadzili duszpasterstwo para-fialne, odwiedzali chorych w szpitalu i zajmowali się opieką nad więźniami. w 1735 r. rozpoczęli budowę kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, który otrzymał bogaty wystrój barokowy. Placówka brzeska była tylko rezy-dencją, w której przeciętnie przebywało 5 zakonników.

oprócz kolegiów i rezydencji jezuici posiadali również na Śląsku tzw. sta-cje misyjne. Były to kilkuosobowe wspólnoty, których zadaniem była pra-ca duszpasterska i misyjna zarówno na miejscu jak i okolicy. istniały one w Bolesławcu Śl., raciborowicach, Świerzawie i w Jaworze oraz w Bytomiu na górnym Śląsku.

Jak można ocenić działalność jezuitów na ziemi śląskiej? z pewnością ich obecność była fundamentem całej akcji rekatolizacyjnej kraju. to dzięki ich zaangażowaniu we wszystkich dziedzinach życia religijno-społecznego na-stąpiła w ogromnej mierze odbudowa katolicyzmu, który w następnym okre-sie nabrał nawet cech pewnego triumfalizmu.

BURGRABIA HANNIBAL DOHNA – DARCZYŃCA KAPUCYNÓW ŚLĄSKICH

do najbardziej dynamicznych zakonów doby potrydenckiej obok jezuitów należeli kapucyni. stanowili oni odnowioną gałąź franciszkańską, charakte-ryzującą się surową regułą. Po zrezygnowaniu z charakteru eremickiego na rzecz kontemplacyjno-czynnego i uzyskaniu w 1619 r. pełnej niezależności i autonomii, nastąpił wielki rozwój zakonu. w pracy duszpasterskiej kładli

[10]


szczególny nacisk na kaznodziejstwo, misje ludowe połączone z katechizacją i na duszpasterstwo wśród chorych i więźniów.

Próby sprowadzenia brodatych zakonników były podejmowano już w okre-sie wojny 30-letniej. Pierwsi dwaj ochotnicy kapucyńscy przybyli w 1629 r. z prowincji austriacko-czeskiej. Przez 10 lat pracowali w zielonej górze, gdzie otrzymali placówkę duszpasterską od jezuitów.

wielkim darczyńcą kapucynów na Śląsku okazał się burgrabia Hannibal dohna, jeden z głównych świeckich przedstawicieli kontrreformacji na Śląsku. Podjął on próbę sprowadzenia kapucynów do wrocławia. Pod przy-szły klasztor zakupił dom i ogród na ołbinie i postarał się o potrzebne ma-teriały budowlane. w swoim testamencie z 18 ii 1633 r. zapisał im własny ogród, wszystkie swoje domy we wrocławiu, zgromadzone materiały budow-lane oraz 10 000 talarów. Był to wystarczający kapitał na erygowanie placów-ki zakonnej. niestety wypadki krwawej wojny nie pozwoliły na powstanie klasztoru w stolicy biskupstwa nadodrzańskiego, a zakonnicy musieli opuścić Śląsk i wrócić do austrii.

Po zakończeniu działań wojennych nastał drugi etap starań o sprowadze-nie kapucynów do diecezji wrocławskiej. i tak w 1653 r. dzięki zabiegom gu-bernatora księstwa opolsko-raciborskiego Jerzego Maksymiliana von Hoditz i biskupa Jana Baltazara Liescha założono klasztor w Prudniku. Ulokowano go poza murami miasta obok kaplicy cmentarnej. wkrótce kościół pw. zwiastowania nMP otrzymał nowe wyposażenie wnętrza. zorganizowano też szkołę, której budynek został powiększony i zmodernizowany. w wy-niku działalności kaznodziejskiej zakonników pojawiły się konwersje na katolicyzm. Ponadto mnożyli oni nabożeństwa, pełnili funkcje kapelana wię-ziennego oraz prowadzili szpital i aptekę.

w 1654 r. kapucyni wszczęli starania o odzyskanie spadku po Hannibalu dohna. dwóch zakonników zatrzymało się w nysie, a czterech podąży-ło do wrocławia, a stamtąd do głogowa i sławy Śl. Przybyli tam na zapro-szenie gubernatora księstwa głogowskiego Jana franciszka von fernemond. zatrzymali się tylko na krótko zielonej górze przy kościele trójcy Świętej, a następnie opuścili teren księstwa głogowskiego, wywołując rozgoryczenie życzliwego im gubernatora. odeszli ze względu na złe warunki materialne, ubóstwo ludności i sprzeciw protestantów, którzy w tym czasie mieli jeszcze wiele do powiedzenia na tamtym terenie.

w 1657 r. kapucyni otrzymali pozwolenie na założenie klasztoru w nysie poza murami miasta. Pewną sumę pieniędzy przekazał im biskup Liesch, a materiały budowlane pochodziły w większości z dóbr biskupich. w 1660 r. sufragan wrocławski przy współudziale wielu dostojników duchownych i świeckich, konsekrował nową świątynię pw. św. franciszka z asyżu. Konwent nyski liczył od 20 do 30 członków. Brodaci zakonnicy słynęli

[11]


z gorliwości duszpasterskiej, zarówno na ambonie, jak i w konfesjonale. duszpasterzowali nie tylko na miejscu, ale podążali również z pomocą w pa-rafiach księstwa nyskiego.

Marzeniem kapucynów było założenie placówki we wrocławiu, aby zre-alizować zamiary burgrabiego Hannibal dohna. stało się to dopiero w 1671 r., kiedy wznieśli klasztor i kościół pw. św. Jadwigi. rozwinęli przy nim sze-roką działalność duszpasterską, będąc zarazem spowiednikami i kaznodzie-jami w katedrze świętojańskiej. w stolicy diecezji szerzyli kult Patronki Śląska, organizowali w wielki Czwartek przestawienia pasyjne, a na ado-rację przy Bożym grobie do ich kościoła przychodziło bractwo katedralne najświętszego sakramentu, założone przez kardynała fryderyka.

następny klasztor kapucyni założyli w Świdnicy Śl., dokąd sprowadziła ich rodzina hrabiów nostitz. Początkowo zamieszkali w zabudowaniach zam-ku, zniszczonych przez pożar w 1673 r. Po kilku latach zbudowali własny klasztor przed Bramą strzegomską. w l. 1682-1688 wznieśli świątynię, sze-rząc przy niej szczególnie kult Matki Bożej anielskiej i szkaplerznej.

ostatni konwent kapucyni założyli w Brzegu n. odrą. do tego bardzo sprotestantyzowanego miasta przybyli w 1682 r. Podobnie jak w innych pla-cówkach, prowadzili w mieście różnorodną pracę duszpasterską, będąc m.in. kapelanami więziennymi.

tak więc w ciągu pół wieku kapucyni założyli aż 5 pełnych konwentów na ziemi śląskiej, korzystając z ofiarności wielu darczyńców. z powodu surowe-go i wzorowego życia zakonnego oraz gorliwości duszpasterskiej, zwłaszcza wśród ludu, zdobyli wielkie poważanie u hierarchów śląskich i w środowisku duchowieństwa parafialnego.

BARON JAN ADAM DE GARNIER – FUNDATOR PLACÓWEK KARMELITÓW ŚLĄSKICH

w okresie rekatolicyzacji na Śląsku istniały cztery klasztory karmeli-tów, których celem było szerzenie znajomości życia wewnętrznego i kultu Maryjnego poprzez noszenie szkaplerza. założeni przez krzyżowca Bertolda z Kalabrii, otrzymali zatwierdzenie reguły postępowania w 1226 r. przez pa-pieża Honoriusza iii jako zakon Braci najświętszej Maryi Panny z góry Karmel. w średniowieczu karmelici przeżywali wielki rozwój (w samej anglii na pocz. XiV w. było ok. 30 klasztorów, a we francji aż ok. 90). w XVi w. część klasztorów została zreformowana przez św. teresę z avila i św. Jana od Krzyża, lecz ta gałąź karmelitów bosych na Śląsk nie dotarła. wszystkie bo-wiem śląskie klasztory należały do karmelitów trzewiczkowych.

Proweniencję średniowieczną miał tylko klasztor w strzegomiu, założony w 1382 r., do którego zakonnicy przybyli z konwentu praskiego. Przetrzymali

[12]


z trudem nawałnicę protestantyzmu, a ich klasztor w czasie wojny 30-let-niej uległ dewastacji. rozproszeni karmelici powrócili do miasta w 1658 r. i rozpoczęli odbudowę pomieszczeń klasztornych, którą ukończyli dopiero w 1720 r. odnowili również kościół, który stanowił monumentalną bryłę go-tycką z okazałym szczytem i wieżą, zbudowaną w narożniku między nawą a prezbiterium. do dzisiaj zachował się kamienny portal z przedstawieniem Koronacji Madonny w tympanonie. Poświęcenia odrestaurowanej świątyni dokonał biskup eliasz daniel sommerfeld, sufragan wrocławski, w 1716 r.

drugi klasztor karmelitański znajdował się w głębowicach k. wołowa, dokąd sprowadził zakonników w 1654 r. baron Jan adam de garnier (1613-1680), pułkownik wojsk cesarskich, francuz z pochodzenia. z jego fun-dacji wzniesiono zabudowania klasztorne, które podpalili protestanci, mający w tym czasie jeszcze duże znaczenie w księstwie wołowskim. wkrótce zbu-dowano jeszcze potężniejszy obiekt, istniejący do dzisiaj. w klasztorze urządzono największą na Śląsku bibliotekę karmelicką. zgodnie z wolą funda-tora zakonnicy prowadzili szkołę dla chłopców z okolicznych miejscowości. w 1676 r. wmurowano kamień węgielny pod budowę kościoła pw. św. eliasza i Koronacji Matki Bożej na górze Karmel (dzisiaj: Matki Bożej szkaplerznej), będącego dziełem włoskiego architekta Jana Catenazziego. nad barokowym wystrojem potężnej świątyni pracowali znani śląscy i wielkopolscy artyści i rzemieślnicy: antoni felder, franciszek Mangoldt, antoni schultz. na szcze-gólną uwagę zasługuje barokowy ołtarz główny, przedstawiający genezę za-konu karmelitów, 7 bocznych ołtarzy z wysokiej klasy obrazami malowanymi na płótnie, ambona oraz drewniany portal w zakrystii z podobizną barona-fundatora. Pod koniec XVii w. w kościele umieszczono figurę Matki Bożej z dzieciątkiem na ramieniu, trzymającej w drugiej ręce szkaplerz. w krótkim czasie rozwinął się ruch pątniczy, rzucający się w oczy najbardziej w dzień odpustu – 16 lipca. Przybywało wówczas setki pielgrzymów, którym służyło na ambonie, w konfesjonałach, przy prowadzeniu nabożeństw i procesji po-nad 10 kapłanów. w 1676 r. karmelici założyli bractwo szkaplerza świętego, do którego corocznie zapisywało się nawet po kilka tysięcy osób obojga płci.

na podstawie legatu zapisanego przez barona Jana adama de garnier kar-melici z głębowic zbudowali w l. 1712-1724 klasztor i kościół w wołowie. Pomysł sprowadzenia zakonników do stolicy księstwa wołowskiego popar-li: hrabia Jan von schaffgotsch, starosta świdnicki, hrabia Krzysztof von schaffgotsch, starosta legnicki, hrabia franciszek von schlegenberg, sta-rosta wrocławski, a także cesarski komisarz i katolicki burmistrz wołowa. Pod budowę wyznaczono miejsce w północnej części miasta, przylegające do murów miejskich i będące dawną posiadłością biskupów wrocławskich. najpierw ogrodzono plac budowy, a znajdujące się na nim zabudowania ksią-żęce i mieszczańskie wykupiono, a następnie wyburzono. Powstała świątynia

[13]


pw. św. Karola Boromeusza była budowlą jednonawową, od wschodu za-mkniętą ścianą prostą z węższym prezbiterium, po bokach którego umiesz-czono prostokątne kaplice. Bogaty był ołtarz główny, a także ołtarze boczne, w oddzielnych kaplicach, drewniane, polichromowane ze złoceniami, w któ-rych umieszczono barokowe obrazy i rzeźby. Uroczysta konsekracja kościoła odbyła się w 1730 r. w klasztorze karmelici zorganizowali cenną bibliotekę, kryjącą w sobie nawet inkunabuły i drogocenne rękopisy.

Czwartą placówkę karmelici mieli w Kożuchowie, który w 1285 r. otrzy-mał prawa miejskie. w dobie dominacji protestantyzmu miasto było centrum reformacji w księstwie głogowskim. Luteranie mieli swoje gimnazjum kla-syczne i kościół pw. wawrzyńca. Karmelici w 1685 r. otrzymali w darze od miasta stary zamek i adoptowali go na klasztor. należy zauważyć, że od 1667 r. do władz miejskich i sadowych mogli być wybierani wyłącznie katolicy. w 1705 r. część zamku zakonnicy przebudowali na świątynię pw. św. Józefa.

RÓD HRABIÓW GASCHINÓW OPIEKUNEM FRANCISZKANÓW – REFORMATÓW NA GÓRZE ŚWIĘTEJ ANNY

w wyniku ruchu reformistycznego w zakonie braci mniejszych-obserwan-tów powstali reformaci. doszli oni do wielkiego rozkwitu w rzeczypospolitej, a na Śląsku mieli tylko dwa klasztory, które należały do małopolskiej prowin-cji Matki Bożej anielskiej. na Śląsku ten odłam franciszkanów nosił popular-ną nazwę franciszkanów śląskich.

Pierwszy klasztor reformatów znajdował się w gliwicach, gdzie za-konnicy pojawili się w 1612 r. i z miejsca przystąpili do budowy klasztoru w otrzymanym ogrodzie. duszpasterstwo sprawowali przy drewnianym ko-ściele Świętego Krzyża. Pół wieku później wznieśli nowy budynek klasztorny i kościół, konsekrowany w 1673 r. przez biskupa Karola franciszka neandra, sufragana wrocławskiego. wkrótce pożar strawił obiekty reformackie, a na ich zgliszczach wybudowano kamienny klasztor i kościół. w klasztorze znaj-dował się nowicjat, a także instytut studiów teologicznych, którego absolwen-ci przyjmowali święcenia kapłańskie w Krakowie. Można tez wspomnieć, że w gliwicach reformaci prowadzili aptekę, mająca wielkie znaczenie dla tam-tejszych mieszkańców. 21 iX 1683 r. reformaci gliwiccy gościli w klasztorze króla Jana iii sobieskiego, powracającego spod wiednia. w l. 1701-1720 do konwentu gliwickiego należał o. dominik Centawski, wybitny kaznodzieja, misjonarz, pochodzący prawdopodobnie z gliwic.

w 1655 r. polscy reformaci z gliwic erygowali drugi klasztor na górze Świętej anny, gdzie było już znane miejsce pielgrzymkowe. tam bowiem znajdował się kościółek z relikwiami św. anny, które sprowadzono w 1504 r. z francji. na czele pierwszego konwentu na górze Chełmskiej stał o. fran-

[14]


ciszek rychłowski, uczony teolog i sławny kaznodzieja. w 1656 r. reformaci otrzymali klucze do kościoła św. anny i akt darowizny terenu, potwierdzo-ny w roku następnym przez króla polskiego Jana Kazimierza, bowiem księ-stwo opolsko-raciborskie było w tym czasie zastawione koronie polskiej. w tym roku rozpoczęto budowę drewnianego klasztoru na terenie przekaza-nym przez hrabiego Melchiora ferdynanda de gaschin. w 1665 r. tenże hojny darczyńca testamentem zobligował spadkobierców do opieki nad sanktuarium św. anny. dzięki dotacjom hrabiego adama franciszka de geschin oraz pro-boszczów z Prószkowa, Mechnicy, Jsiony, opola i otmętu rozbudowano świątynię, dając jej również nowy barokowy wystrój wnętrza. Konsekracji ko-ścioła dokonał 30 iV 1673 r. wrocławski biskup pomocniczy Karol franciszek neander. w l. 1700-1709 r. dzięki staraniom Jerzego adam de gaschin, bra-tanka Melchiora ferdynanda, wzniesiono kalwarię według projektu opolskie-go architekta włoskiego pochodzenia, dominika signo. za wzór posłużyła Kalwaria zebrzydowska. Początkowo powstały 3 kościoły i 30 kaplic pasyj-nych. Kalwaria przeszła na własność zakonników dopiero w 1756 r. wtedy też odnowiono większość kaplic i zbudowano nowe, noszące nazwę „dróżek Maryi”. wzniesiono je dzięki hojności hrabiego antoniego de gaschin, zwa-nego drugim założycielem kalwarii. z fundacji hrabiów Józefa i Karola Ludwika gaschinów dnia 28 iV 1733 r. położono kamień węgielny pod bu-dowę nowego klasztoru, według projektu gansa. Jego budowę ukończono w 1749 r. i zamieszkało w nim 19 zakonników. Prowadzili oni duszpasterstwo pielgrzymkowe i służyli pomocą duszpasterską okolicznym parafiom, głosząc rekolekcje i misje w całej diecezji nadodrzańskiej.

Bolesne były dzieje franciszkanów-reformatów w następnych wiekach. Byli oni wypędzani ze swojego klasztoru annogórskiego i ciągle do niego po-wracali, tworząc silny ośrodek katolicyzmu na ziemi śląskiej.

PROWINCJAŁ FILIP BONCOR – OBROŃCA PRAW MINORYTÓW DO KOŚCIOŁA PW. ŚW. DOROTY WE WROCŁAWIU

Śląscy franciszkanie konwentualni zostali całkowicie wchłonięci przez reformację protestancką i dopiero w XVii w. pojawili się na mapie Śląska, prowadząc akcję rewindykacyjną swoich placówek. w 1612 r. przejęli za pośrednictwem cesarza Macieja i poaugustiański klasztor i kościół pw. św. doroty we wrocławiu. nie rozwinęli jednak w latach zmagań wojny 30-let-niej większej działalności duszpasterskiej, przeżywając stagnację w życiu klasztornym. na początku 1648 r. kamera wystawiła nawet dwa pisma do ce-sarza, domagając się usunięcia minorytów z miasta z powodu ich nadużyć i zaniedbań. M.in. ówczesny kaznodzieja klasztorny o. Jan samson został apostatą. Cesarz ferdynand iii rzeczywiście wydał 20 lutego dekret, nakazu-

[15]


jący siłą usunięcie minorytów, a ich miejsce mieli zająć jezuici. egzekutorem decyzji cesarskiej została kamera, której prezydent Krzysztof von Lobkowitz spotkał się z komisarzem miasta i nakazał mu dostarczyć 60 strzelców do ko-misyjnej czynności usunięcia zakonników.

W Historia domestica znajdujemy szczegółowy opis wydarzeń, które mia-ły miejsce w dniu 27 lutego. Mianowicie prezydent Lobkowitz ze swoimi rad-cami, po wysłuchaniu Mszy św. o godz. 6ºº w kościele pw. św. Macieja, udał się do minorytów. Po wejściu do świątyni pw. św. doroty, wezwał prowincjała o. filipa Boncora i miejscowego gwardiana, przekazując im dekret cesarski. Podczas dyskusji prowincjał zarzucił jezuitom, że sprowokowali całą spra-wę, pragnąc zagarnąć dla siebie franciszkańskie obiekty sakralne. następnie wezwał 7 braci zakonnych i nakazał im siłą wyprowadzić nieproszonych go-ści ze świątyni. wówczas prezydent przywołał część żołnierzy, trzymających straż na placu kościelnym. w zaistniałej sytuacji o. Boncor zwrócił się o po-moc do mieszkańców wrocławia, którzy zbiegli się na głos dzwonów. wołał do nich, że jeśli chcą zachować swoje luterańskie świątynie św. elżbiety i św. Marii Magdaleny, to muszą doprowadzić do wypędzenia jezuitów z mia-sta. Ponadto wysłał gońca do rady miejskiej, podporządkowując jej cały kon-went minorycki. wobec wzmagającego się tumultu, radcy cesarscy opuścili śpiesznie teren przykościelny. rada miejska wysłała strażników, usiłujących zaprowadzić porządek. dopiero około południa ludzie zaczęli rozchodzić się do domów, nie tracąc jednak nienawiści wobec jezuitów. Miasto patrolowa-ły uzbrojone straże.

następnego dnia w klasztorze premonstratensów wrocławskich doszło do spotkania przedstawicieli rady miejskiej, kamery cesarskiej, kapituły kate-dralnej i gubernatora prowincji z konsultantami. zastanawiano się, jak dalej należy postępować. o. Boncor nazajutrz opuścił wrocław, którego miesz-kańcy ciągle nawoływali do wypędzenia jezuitów, wyznaczając nawet datę: 11 marca. dzięki mediacjom, prowadzonym przez miejscowych kupców, sprawę ewentualnej eksmisji jezuitów pozostawiono radzie miejskiej. 14 mar-ca w budynku magistratu zebrali się przedstawiciele wszystkich protestanc-kich stanów i domagali się jak najszybszego usunięcia jezuitów. grożono, że jeśli rada miejska tego nie uczyni, to w najbliższej przyszłości samo społe-czeństwo tego dokona.

tymczasem 15 marca wyszedł inny dekret cesarski, w którym ferdynand iii polecił szybkie wykonanie jego decyzji odnoście nowej siedziby jezuickiego kolegium. sprawa jednak przeciągała się, bowiem 23 marca przedstawiciele ludności protestanckiej przybyli do rady miejskiej i jeszcze raz domagali się usunięcia znienawidzonych jezuitów. Magistrat uspakajał ludzi i dążył do dal-szych rozmów z cesarzem. w tych negocjacjach interesów sprotestantyzowa-nego miasta bronił dr Jan Peyn, syndyk miejski i zagorzały wróg jezuitów.

[16]


sprawa z czasem ostatecznie się wyciszyła. o. filip Boncor musiał opu-ścić na stałe wrocław. Pozostałym minorytom cesarz darował wcześniejsze winy. Powiadomił też radę miejską, że nie oddali jezuitów poza mury miasta, a ich wzniesione w przyszłości obiekty sakralne nie zagrożą obwarowaniom miejskim. Minoryci wrocławscy mogli rozwinąć skrzydła swojej działalno-ści w okresie dominacji katolicyzmu. Poprawiła się wewnętrzna dyscyplina życia klasztornego, wzrosła liczba członków konwentu, a kościół (od 1707 r. parafialny) otrzymał barokowe wyposażenie wnętrza. Ufundowano wówczas wspaniały ołtarz główny, 11 ołtarzy bocznych, ambonę z płaskorzeźbami, mu-rowaną chrzcielnicę, stalle, konfesjonały, obrazy rzeźby i pomniki nagrobne. Po wielkim pożarze, który w 1686 r. strawił zabudowania klasztorne, rozpo-częto wznoszenie nowego klasztoru, według projektu Jana Błażeja Peintnera, nadwornego architekta biskupiego. do budowy klasztoru przyczyniło się m.in. społeczeństwo wrocławskie, przekazując minorytom liczne zapisy fun-dacyjne, których najwięcej uzyskano w l. 1711-1764.

Bracia mniejsi konwentualni odzyskali też niektóre swoje placówki, tak gęsto rozsiane w wiekach średnich na ziemi śląskiej. i tak w 1628 r. powróci-li do Świdnicy Śl. i objęli klasztor zwany leśnym, pozostając w mieście nawet w chwili jego plądrowania przez wojska szwedzkie. w tym samym roku mino-ryci powrócili do głogówka, gdzie rozwinęli szeroka działalność, ciesząc się życzliwością rodziny hrabiów oppersdorfów. dziki otrzymanym funduszom do kościoła klasztornego pw. św. franciszka z asyżu dobudowali Kaplicę Loretańską, a w następnych latach wznieśli nowy klasztor. Po pokoju west-falskim franciszkanie czarni odzyskali klasztor i kościół pw. wniebowzięcia nMP w opolu, przy którym było Mauzoleum Piastów opolskich. w 1652 r. minoryci rozpoczęli odbudowę swoich obiektów we Lwówku Śl., która trwała jeszcze w połowie XViii stulecia. w 1675 r. otrzymali swój klasztor w Środzie Śl. i rozpoczęli budowę kościoła pw. Świętego Krzyża, którego konsekracja odbyła się w 1727 r. Ponadto bracia mniejsi konwentualni odzy-skali jeszcze klasztory w Bytomiu, Koźlu i wodzisławiu Śl.

JAN TÖPPER – FUNDATOR KOŚCIOŁA BERNARDYŃSKIEGO W GŁUBCZYCACH

zakon św. franciszka z asyżu w swoich dziejach w wiekach średnich przeżywał kilka reform, związanych z interpretacją dotyczącą ślubu ubóstwa. w 1517 r. papież Leon X podzielił zakon na braci mniejszych obserwantów, włączając doń luźne ugrupowania obserwancie i braci mniejszych konwen-tualnych. obserwanci, zwani tez bernardynami, przeżywali na Śląsku wielki rozkwit, a w dobie reformacji protestanckiej zostali niemal całkowicie zli-kwidowani. innowiercy zabrali im klasztory i kościoły, nie mogąc znieść ich

[17]


wierności katolicyzmowi. do swoich klasztorów zaczęli powracać w dobie rekatolicyzacji i przeżywali wielki rozkwit w latach dominacji katolicyzmu.

Przegląd poszczególnych śląskich placówek bernardyńskich rozpocz-nijmy od biskupiej nysy, gdzie 1614 r. obserwantów sprowadził z powro-tem biskup Karol Habsburg. Początkowo zajęli oni stary klasztor minorytów, a następnie otrzymali nowy budynek przy kościele zwanym Maria in Rosis. w 1740 r. von roth, cesarski komisarz nysy, wydał rozkaz w celu wzmocnie-nia obrony miasta całkowitego zburzenia obiektów bernardyńskich. Polecenie zostało wykonane i wraz z klasztorem zniszczeniu uległa zasobna i cenna bi-blioteka oraz tkalnia, produkująca sukno na habity dla mnichów. Bracia zo-stali rozproszeni po mieście i szukali dorywczych zajęć, aby przeżyć trudne czasy wojen śląskich.

w 1640 r. bernardyni powrócili do głogowa, gdzie owocnie pracowali w XV w. do miasta sprowadziła ich Małgorzata Cylejska, żona księcia gło-gowsko-cieszyńskiego władysława. Po 1533 r. zajęli oni na krótko kościół pw. św. stanisława, ale przed 1564 r. musieli opuścić głogów i ich klasztor opustoszał. Po ponownym przybyciu do stolicy księstwa głogowskiego otrzy-mali swój klasztor i prowadzili duszpasterstwo na terenie parafii św. Mikołaja. w 1 poł. XViii w. konwent głogowski liczył ok. 30 członków.

w 1643 r. bernardyni otrzymali z powrotem zniszczony własny klasztor i kościół w Kłodzku. dzięki pomocy cesarza ferdynanda iii i innych dobro-dziejów obiekty te zostały odbudowane. od samego cesarza otrzymali 1800 florenów. w klasztorze urządzono dobrze wyposażoną bibliotekę i funkcjo-nowało tam studium zakonne dla braci prowincji czeskiej. w 1 poł. kon-went liczył ok. 30 członków, którzy prowadzili duszpasterstwo przy własnym kościele, zwracając szczególną uwagę na nabożeństwa pasyjne.

w 2 poł. XVii w. gorliwi zakonnicy usiłowali odzyskać dany klasztor i ko-ściół pw. św. Bernardyna ze sienny, które to obiekty wzniesione z inspiracji św. Jana Kapistrana. spór z wrocławską radą miejską był długi. zakonnicy wprawdzie przybyli do wrocławia, lecz swoich dawnych obiektów nie odzy-skali. zakupili natomiast plac, na którym zbudowali nowy klasztor i kościół pw. św. antoniego Padewskiego. Barokowa świątynia została wzniesiona w l. 1685-1692, jako jednonawowa, halowa budowla, wzniesiona na planie prostokąta, murowana, tynkowana, z emporami usytuowanymi nad kaplica-mi. otrzymała ona kolebkowe sklepienie z lunetami, niska wieżę, a w przy-ziemiu niewielki portal z piaskowca. w barokowym wyposażeniu wnętrza rzucał się w oczy ołtarz główny z rzeźbionego marmuru, z obrazami Matki Bożej z dzieciątkiem i św. antoniego z Padwy, 8 ołtarzy bocznych, ambona, prospekt organowy, rzeźby i obrazy, stacje drogi Krzyżowej i epitafia.

w 1675 r. nastąpiła rewindykacja klasztoru bernardynów w namysłowie, który po 1536 r. został zamieniony na szpital. zakonnicy odrestaurowa-

[18]


li kościół pw. św. Piotra z alkantary i odbudowali zabudowania klasztorne, zniszczone w 1683 r. w wyniku szalejącego pożaru. ok. 20 obserwantów pro-wadziło duszpasterstwo przy własnym kościele i służyło pomoc w okolicy, opanowanej przez protestantów.

Bernardyni w 1683 r. powrócili do Jawora, gdzie dawniej mieli klasztor i kościół pw. wniebowzięcia nMP i św. andrzeja z fundacji biskupa Jana gross-wardaina. w zabudowaniach klasztornych protestanci urządzili lute-rańską szkołę. obserwanci, których konwent liczył ok. 20 członków, odre-staurowali swoje obiekty i prowadzili owocną działalność duszpasterską.

Pod koniec XVii w. bernardyni powrócili do raciborza, gdzie na nabytym placu postawili nowy klasztor i kościół pw. św. wacława i aniołów stróżów. na życiu konwentu, liczącego ok. 20 członków, bardzo ujemnie odbiły się wydarzenia wojen śląskich.

do sprotestantyzowanej Legnicy bernardyni zdołali powrócić w 1700 r. Cesarz Leopold i udzielił im zezwolenia na zakup placu i budowę nowego klasztoru. wznieśli też kościół klasztorny pw. Ukrzyżowanego i Matki Bożej Bolesnej, który został konsekrowany w 1715 r. ich praca w środowisku prote-stanckim była trudna, ale przynosiła owoce.

w myśl zasady cuius regio eius religio cesarz Leopold i, kierując się po-trzebami ludności katolickiej, w 1704 r. zezwolił na osiedlenie się bernar-dynów w złotoryi. w 1725 r. wnieśli tam klasztor, który po sześciu latach zawalił się, lecz wkrótce został zbudowany nowy, poświęcony 2 i 1735 r. XV-wieczny kościół pw. św. Jadwigi został w l. 1708-1736 przebudowany w stylu barokowym.

dla życia religijnego na Śląsku wielkie znaczenia miała placówka bernar-dynów w głubczycach. w połowie XV w. kościół i klasztor ufundował im książę Jan Pobożny. w 1541 r. klasztor zamknięto, a kościół przejęli prote-stanci. zakonnicy powrócili do głubczyc w 1667 r. Przy pomocy dobrodzie-jów wznieśli nowe obiekty klasztorne, a barokowy kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej został zbudowany z funduszów Jana töppera. Konwent tworzyło ok. 20 zakonników, którzy prowadzili wzorowe duszpasterstwo przy własnej świątyni i spieszyli z pomocą sąsiednim parafiom.

nie ulega wątpliwości, że bracia mniejsi obserwanci zapisali się złotymi zgłoskami w duszpasterstwie na terenie całego Śląska, zarówno w diecezji wrocławskiej, jak i praskiej oraz ołomunieckiej.

KSIĄDZ MARCIN SCHUPIUS – PRZEDSTAWICIEL NIŻSZEGO DUCHOWIEŃSTWA ŚLĄSKIEGO

w wyniku redukcji kościołów w drugiej połowie XVii stulecia powstał trudny do realizacji problem obsadzenia parafii poprotestanckich duszpaste-

[19]


rzami katolickimi. działania wojenne zniszczyły instytucje kształcące księży i zaistniała konieczność sprowadzania ich z zagranicy. Część duchownych po-chodzenia niemieckiego przybywała na ziemię śląską z zachodu. Byli wśród nich także zakonnicy, zwłaszcza jezuici i kapucyni. sprowadzano ich do pa-rafii mieszanych, a nawet czysto polskich, co budziło pewien opór ze strony ludności polskiej. Część duchownych docierała z rzeczpospolitej, choć udział księży polskich w akcji rekatolizacyjnej na Śląsku, mimo rządów polskiego bi-skupa Karola ferdynanda wazy, był słabszy, niż można byłoby przypuszczać. na górnym Śląsku częściej pojawiali się zakonnicy, którzy przybywali do tych klasztorów, które były powiązane z polskimi prowincjami. z biegiem lat coraz więcej księży pochodziło z terenu diecezji wrocławskiej. schematyzm z 1724 r. podaje, że spoza niej było: 4 łużyczan, 2 niemców, 1 Morawianin, 1 węgier i 25 z rzeczpospolitej, którzy obsługiwali parafie przygraniczne. tenże schematyzm odnoście ukończonych studiów przez kler śląski podał dwa określenia: casista i theologus. Pierwsze dotyczyło tych księży, którzy ukończyli trzyletnie studium teologii moralnej kazuistyki. Było ich w tym cza-sie 132 i należeli oni przeważnie do pokolenia starszego. Mianem teologów określono 208 prezbiterów, którzy prawdopodobnie przez dalsze dwa lata stu-diowali teologię spekulatywną. Ponadto 9 duszpasterzy ukończyło rzymskie Germanicum i 90 jezuickie uczelnie w ołomuńcu i we wrocławiu. niektórzy studiowali na Uniwersytecie Praskim. Część kleryków korzystała ze stypen-diów fundowanych: stypendium biskupie w seminarium wrocławskim miało 59, papieskie w ołomuńcu i Pradze – 11, cesarskie – 3.

Co do wieku duszpasterzy śląskich, to zasadniczy trzon 217 stanowili du-chowni od 35 do 50 lat życia, w wieku 50-70 było ich 166, poniżej 35 – 46, a powyżej 70 – 15 duchownych. Uderza mała liczba księży emerytów, któ-rzy pozostawali w parafiach lub przechodzili do domu starców w nysie. Cóż, wysiłek pracy duszpasterskiej powodował, iż niewielu dożywało wie-ku sędziwego.

Protokoły powizytacyjne przekazują nam różne opinie wizytatorów o dusz-pasterzach i ich zaangażowaniu pastoralnym. za przykład niech nam posłuży archidiakon wrocławski Karol franciszek neander, sufragan śląski. z jednej strony podkreślał on gorliwość i pracowitość plebanów laskich, a z drugiej wytykał ich wady i zaniedbania. o plebanie w Bielicach napisał, że nawrócił z protestantyzmu 77 osób, natomiast plebanowi domasławia przypomniał sta-rą zasadę, że życie wiernych więcej buduje się dobrym przykładem niż tylko słowami. archidiakon wysłuchiwał nieraz wzajemnych oskarżeń duszpaste-rzy i parafian. Pierwsi skarżyli się, że wierni nie uczęszczają na nabożeństwa, drudzy natomiast całą winę składali na niedbalstwo i opieszałość duchow-nych, którzy swoje owieczki odsyłali czasem z potrzebami religijnymi do sąsiednich parafii, zabierając opłaty dla siebie. Można jeszcze wspomnieć wi-

[20]


zytatora z 1679 r., który napisał o plebanie z Leszczyny, że poszukiwał chle-ba od domu do domu, sypiał na słomie, na plebanii był piec bez ognia, szafa bez chleba, pusta komora. gospodarstwo plebanijne było zaniedbane, brako-wało sługi czy służącej. istny obraz biedy i rozpaczy! w latach powojennych zdarzały się różne niedociągnięcia u tych duchownych, którzy rozminęli się z powołaniem kapłańskim. z biegiem czasu sytuacja ulegała poprawie zarów-no pod względem liczby duchowieństwa, jak i jego poziomu życia. Uchybienia jednak nadal się zdarzały, gdyż natura ludzka jest ułomna także w odniesieniu do tych, którzy przyjęli sakrament kapłaństwa.

w gronie śląskiego duchowieństwa niższego piękną postacią był ks. Marcin schuppius (1582-1652). Pochodził on z nysy, gdzie pobierał nauki gimnazjal-ne. studia ukończył zdobyciem bakalaureatu nauk wyzwolonych i filozofii. Przez szereg lat był wikariuszem przy katedrze wrocławskiej. Przyczynił się do opracowania Proprium wrocławskiego, które w 1662 r. otrzymało aproba-tę papieską i zostało wydrukowane w nysie. Ponadto był on kolekcjonerem książek, gromadząc księgozbiór, liczący ponad 300 pozycji. w 1643 r. przeka-zał go jezuitom wrocławskim. nie zapomniał również o Bibliotece Kapitulnej i w tym samym roku ofiarował jej kilka własnych książek. z jego legatu za-chowało się we wrocławskich zbiorach uniwersyteckich 33 druków, w tym 4 inkunabuły, a w zbiorach kapitulnych – 2 druki. Biblioteczka schuppiusa miała charakter wybitnie teologiczny. Książka służyła wikariuszowi katedral-nemu przede wszystkim w pracy na ambonie i w konfesjonale. stąd do na-szych czasów dotarło 8 dzieł z zakresu kaznodziejstwa, m.in. Quadripartitae Conciones polskiego jezuity stanisława grodeckiego.

Postać ks. Marcina schuppiusa świadczy dobitnie, że śląskie duchowień-stwo niższe nie tylko rozwijało skrzydła swojej działalności pastoralnej, lecz również przyczyniało się do tworzenia kultury nad odrą.

KSIĄDZ MATEUSZ ALOJZY SKUPIEŃ – KAZNODZIEJA ŚLĄSKI

nowe duszpasterstwo potrydenckie kładło szczególny nacisk na głoszenie słowa Bożego zarówno przez kler parafialny, jak i odnowione duchowieństwo zakonne. Usiłowano wprowadzać w życie dekrety soborowe, które postulo-wały większe dowartościowanie Biblii i homilii. Ówczesne kaznodziejstwo miało jednak przede wszystkim cechy baroku, który zawładnął wszystkimi dziedzinami życia. Kazania były długie, często panegiryczne i popisowe, nie liczyły się z liturgią. Uważano je za odrębną, samodzielną część nabożeństw wygłaszano je przed Mszą św., albo w ogóle poza ,liturgią. Był to również wpływ protestantyzmu, który podkreślał mocno rangę kazania w nabożeń-stwach. stąd pastorów często nazywano kaznodziejami.

[21]


należy rozróżnić kaznodziejstwo parafialne od zakonnego. duszpasterze otrzymali specjalne wskazówki dotyczące pracy na ambonie. 13 Vi 1669 r. oficjał wrocławski, Jan Jakub Brunetti, wydał dekret nakazujący duszpaste-rzom w niedziele i święta nauczać o prawdach wiary zręcznie, rozważnie, gorliwie i roztropnie. Byli też oni zobowiązani do głoszenia nauk katechi-zmowych w niedzielne popołudnia dla młodzieży, wysyłanej przez starszych do kościoła. razem z nauczycielami powinni również nauczać młodych śpie-wu pieśni religijnych. dekret zawierał program kaznodziejski na cały rok. oto jego tematyka: od trzech Króli do wielkiego Postu o dekalogu, w wielkim Poście o spowiedzi i eucharystii, w okresie wielkiej nocy o chrzcie i bierzmo-waniu, w okresie zielonych Świąt o Modlitwie Pańskiej, a po święcie trójcy Przenajświętszej o symbolu wiary i innych prawdach katechizmowych.

wizytatorzy często zwracali uwagę na różne zaniedbania w dziedzinie pra-cy kaznodziejskiej i związanej z nią katechezie. Ponadto skrupulatnie zazna-czali w protokołach, jakim językiem posługuje się kaznodzieja-duszpasterz. najwięcej kazań w języku polskim głoszono w archidiakonacie opolskim, gdzie wielu księży było utrakwistami. w samym wrocławiu na początku XVii w. wyłącznie dla Polaków przeznaczony był kościół świętokrzyski na wyspie tumskiej i św. Józefa. Kaznodzieje polscy udzielali się też przy szpi-talu św. Macieja, u jezuitów i dominikanów.

Plebani zazwyczaj wygłaszali kazania proste i nie stać ich było na wyższy kunszt kaznodziejski. zdarzały się jednak wyjątki i w gronie duchowieństwa pa-rafialnego pojawiali się wybitniejsi kaznodzieje. takim był m.in. ks. Mateusz alojzy skupień, proboszcz w Ujeździe. nie tylko występował on na ambonie, lecz również w 1669 r. wydał drukiem w Krakowie swoje kazania niedzielne pt.: Lucerna pedibus viatorum. w tej sposób stał się twórcą kultury, bowiem z jego przemyśleń mogli korzystać inni w swojej pracy kaznodziejsko-katechetycznej.

wielką akcję homiletyczna prowadzili śląscy zakonnicy, zwłaszcza jezu-ici i kapucyni. Mieli oni w swoim gronie wybitnych mówców, którzy potrafili dotrzeć zarówno do sfer wyższych, jak i prostego ludu. Każde niemal nabo-żeństwo jezuickie było połączone z głoszeniem słowa Bożego. na ich kazania przychodzili nie tylko katolicy, ale mimo zakazów ze strony pastorów także protestanci. Kościoły często nie mogły pomieścić słuchaczy. we wrocławiu jezuici mieli do dyspozycji dwa kościoły: krzyżowców z czerwoną gwiazdą pw. św. Macieja i premonstratensów pw. św. wincentego. okazjonalnie byli zapraszani do katedry, dominikanów i innych katolickich parafii w mieście. Kazania głosili w niedziele i święta, ze szczególnym uwzględnieniem okresu wielkiego Postu i oktawy Bożego Ciała. w 1659 r. urządzili własną kaplicę w przekazanym im zamku cesarskim. Kazania do młodzieży głosili po łacinie, a do ludu w języku niemieckim i polskim. wybitnych kaznodziejów w swoim

[22]


gronie mieli brodaci kapucyni, którzy kierowali słowo Boże przede wszyst-kim do prostego ludu.

szczególnym rodzajem kaznodziejstwa były rekolekcje, prowadzone przez zakonników w dowolnym czasie. do rozbudzenia życia religijnego służyły również misje, mające wspaniałą, barokową oprawę zewnętrzną. U jezuitów pracy misyjnej oddawali się zarówno profesorowie kolegiów, jak i klerycy, wędrujący od parafii do parafii, a nawet od domu do domu. nauczali pod-stawowych prawd wiary i modlitw oraz przygotowywali do przyjęcia sakra-mentów. na ich kazania misyjne przychodzili wierni z sąsiednich parafii. Kazania głoszono przeważnie wieczorami, a atmosferę spotkań urozmaica-ły pieśni śpiewane przez wiernych. Misje trwały wiele dni, a ich zakończe-nie było uroczyste z generalną Komunią św. i procesją z krzyżem misyjnym. na okres ćwiczeń rekolekcyjnych czy misyjnych proboszczowie publicznie przekazywali klucze do kościoła misjonarzom na znak ich władzy duchowej w parafiach.

niewątpliwie w pracy rekolekcyjno-misyjnej przejawiała się prawdziwa idea rekatolicyzacji biskupstwa śląskiego. działalność ta w dużej mierze do-prowadziła do nastania dominacji katolicyzmu na Śląsku.

AGENDA WROCŁAWSKA BISKUPA KAROLA FERDYNANDA WAZY Z 1653 ROKU

duszpasterstwo potrydenckie kładło duży nacisk na godne sprawowanie sakramentów świętych. z wyjątkiem chrztu św. zostały one odrzucone przez protestantów, przez co ogromnie zubożało ich życie religijne. natomiast życie katolików związane było z sakramentami od urodzenia po śmierć. do sakra-mentów dołączano jeszcze sakramentalia, a liturgię uzupełniała paraliturgia.

w sprawowaniu liturgii ważną rolę odgrywała agenda (od łac. działać, spełniać), która zawierała porządek sprawowania sakramentów. termin agen-da był przeważnie używany w diecezjach niemieckich, natomiast w innych krajach posługiwano się określeniami: rytuale, manuale, obsequiale, sacerdo-tale, pastorale. w wielkiej potrydenckiej akcji reformowania ksiąg liturgicz-nych, został również na nowo opracowany rytuał rzymski dla całego Kościoła katolickiego.

w celu ujednolicenia liturgii na Śląsku biskup Karol ferdynand waza na synodzie nyskim w 1653 r. przyczynił się do powstania nowej Agendy wro-cławskiej. łączyła ona w sobie ryt rzymski ze zwyczajami śląskimi. Biskup nakazywał używać języka ludowego, zarówno niemieckiego, jak i polskie-go, według „przyjętego i chwalebnego zwyczaju”. Książkę musiał nabyć każ-dy duszpasterz. Jednak w praktyce w dalszym ciągu była w użyciu Agenda gnieźnieńska, moguncka, rzymska.

[23]


Kardynał fryderyk, kładący wielki nacisk na „okazałe sprawowanie litur-gii” zamierzał wydać nowy rytuał wrocławski, powołując nawet w tym celu specjalną komisję liturgiczną. Śmierć jednak nie pozwoliła mu zrealizować planu. Przygotowany rytuał wydała w 1682 r. kapituła wrocławska. Był on wzorowany na rytuale rzymskim z małymi zmianami. dopuszczał używanie języka narodowego tam, gdzie to było konieczne. Biskup franciszek Ludwik polecił go wydać jeszcze dwukrotnie: w 1708 i 1723 r.

Podręcznik do nabożeństw służył do należytego sprawowania liturgii. w dobie baroku uwaga wiernych na Mszy św. skupiona była na uwielbie-niu Chrystusa w najświętszym sakramencie. w ogromnych świątyniach, będących wyrazem triumfu katolicyzmu, w centrum był ołtarz główny, a w nim tabernakulum. Podczas Przeistoczenia na dźwięk dzwonków wierni klaskali i bili się w piersi, nie podnosząc wzroku na Hostię św. Przed ołtarzem mężczyźni – członkowie cechów i bractw – klęczeli z zapalonymi świecami. zwyczaj ten przetrwał do dzisiaj m. n. w parafii łomna na Mazowszu. Jako przykład porządku nabożeństw w niedziele i święta może posłużył parafia w niemodlinie w 1697 r. o godz. 5ºº rano rozpoczynano odmawianie godzin kanonicznych, które miejscowi wikariusze w zależności od klasy święta re-cytowali lub śpiewali na przemian z uczniami szkoły parafialnej. o godz. 6ºº sprawowano Mszę św. śpiewaną. następnie wikariusze wyjeżdżali do kościo-łów filialnych. o godz. 8ºº wygłaszano kazanie w języku niemieckim, a po nim była Msza św. śpiewana. Po południu o godz. 13ºº odbywała się katechi-zacja młodzieży. Po katechizacji odmawiano nieszpory i kompletę. tak więc łączono liturgię eucharystii z głoszeniem słowa Bożego w kazaniu i kateche-zie oraz z modlitwą godzin kanonicznych.

Mnożyły się Msze św. z wystawieniem sanctissimum, które sprawowa-no szczególnie w czwartki, a uczestniczyli w nich członkowie odrodzonych bractw Bożego Ciała. Pielęgnowano nabożeństwa ku czci najświętszego sakramentu, jak 40-godzinne nabożeństwo, urządzane w dowolnych termi-nach, często w intencjach spraw Kościoła czy kraju. Śpiewano suplikacje i ułożoną przez papieża Urbana Viii pieśń Przed oczy Twoje, Panie.

Miernikiem gorliwości duszpasterskiej było odnoszenie się duchownych do spowiedzi św. Propagowano ja nie tylko wśród wiernych, ale również wśród żołnierzy, więźniów i chorych w domach. Jak wielka była liczba peni-tentów u jezuitów we wrocławiu świadczy fakt, że np. w 1680 r. w niedzie-le i święta spowiadało ich aż ośmiu i to od wczesnego poranka do południa. Brano pod uwagę możliwość do spowiedzi w dni przedświąteczne, a do kon-fesjonałów angażowano nauczycieli akademickich, księży diecezjalnych i za-konnych. np. archidiakon wrocławski sebastian rostock w 1660 r. spowiadał przez cały dzień w oratorium na zamku cesarskim. wielką wagę przykłada-no do spowiedzi generalnych. szczególną wagę zwracano w kazaniach na

[24]


potrzebę przystępowania do sakramentu pokuty w okresie wielkiego Postu, w oktawie Bożego Ciała i w święta Maryjne.

Biskup Ludwik franciszek w swoje Sanctio pragmatica z 1699 r. podał szczegóły dotyczące duszpasterstwa pokutnego. Każdy spowiednik, zarów-no kapłan diecezjalny, jak i zakonny, musiał mieć upoważnienie biskupie do słuchania spowiedzi. Biskup zagroził karami kościelnymi, gdyby spowied-nik żądał zapłaty za posługę w konfesjonale lub słuchał spowiedzi, zwłaszcza kobiet, w zakrystii. od tego były konfesjonały, wznoszone okazale w sty-lu barokowym. wizytatorzy często pytali duszpasterzy, czy znają na pamięć formułę rozgrzeszenia. Było oczywiste, że w pracy w konfesjonale ważną rolę odgrywało wykształcenie kapłanów z teologii moralnej (casusy), bowiem w duszpasterstwie nie ma gorszej rzeczy niż niewykształcony spowiednik. Przekonał się o tym sam Marcin Luter, podczas spowiedzi w bazylice św. Piotra w rzymie. niestety bogate piśmiennictwo baroku wprowadzało pew-nego rodzaju obsesję grzechu. różne dziełka podawały drobiazgową analizę poszczególnych grzechów, zwłaszcza siedmiu grzechów głównych, według których krystalizował się etos społeczeństwa. spowiednikom groziło spojrze-nie na człowieka poprzez pryzmat grzechu. stąd wyłoniło się wielkie zadanie ukazywania właściwej okazałości chrześcijańskiej i dążenia do niej przez pra-cę nad sobą. w Polsce pisał na ten temat ówczesny jezuita Kasper drużbicki.

w życiu liturgiczno-duszpasterskim wszystko zmierzało do przybliżenia wiernym nauki o rzeczach ostatecznych. obowiązkiem duchownych było przygotowanie wiernych do godnego przyjęcia śmierci, zgodnie z zasadami zalecanymi w popularnych poradnikach „dobrego umierania” (ars moriendi). Plebani przeto spieszyli z niesieniem pomocy duchowej umierającym, udzie-lając rozgrzeszenia, wiatyku i namaszczenia chorych, a na koniec osobiście prowadzili pogrzeby. we wrocławiu pierwszy publiczny pogrzeb katolicki odbył się w 1654 r. dla ochrony konduktu pogrzebowego strażnicy miejscy strzegli porządku, a ulice boczne były zamknięte, z obawy przed zamieszka-mi ze strony protestantów.

KRYSTIAN MENTZEL – TWÓRCA BAROKOWEJ MONSTRANCJI W KSZTAŁCIE DRZEWA JESSEGO

rozwój kultu eucharystycznego uwydatnił się najbardziej w ukształto-waniu nowej formy nabożeństwa, jakim jest wystawienie najświętszego sakramentu. Po dekrecie papieża Urbana iV z 1264 r. powstało naczynie li-turgiczne, zwane monstrancją, w którym ukazywano w sposób widoczny najświętszą Hostię. Miało ono pierwotnie kształt wieżyczki. Później w okre-sie baroku rozmiary monstrancji stały się większe; przypominała ona kształ-tem słońce z promieniami.

[25]


Jedna z najpiękniejszych monstrancji barokowych znalazła się w opactwie cysterskim w Henrykowie. Była ona dziełem Krystiana Mentzela (1637-1699), znakomitego złotnika wrocławskiego. artysta wykonał ją w 1671 r. na zamó-wienie opata Melchiora wetzela, zwanego „drugim fundatorem Henrykowa” (1656-1680). ten wybitny i niezwykle skromny opat, pierwszy administrator księstwa ziębickiego, pozostawił na przebudowę klasztoru 30 000 florenów. Monstrancja, jako główne dzieło mistrza wrocławskiego, została wykonana ze srebra, pozłacana i ozdobiona szlachetnymi kamieniami. Jej wysokość się-ga 100 cm (odłamany po 1945 r. krzyżyk miał 4,5 cm), szerokość 60 cm, a waga wynosi 8 kg. artysta ujął swoje dzieło w formie drzewa Jessego, będącego figurą genealogii Chrystusa. na podstawie, mającej kształt elipsy o wymiarach 47 x 35,5 cm, znajdują się trzy sceny: 1) św. Jan Chrzciciel wskazuje na Baranka Bożego, 2) dwaj aniołowie z arką przymierza oddają hołd Madonnie z dzieciątkiem, 3) leżący adam patrzy na Chrystusa. w środ-ku podstawy umieszczony jest herb opata Melchiora z napisem: Hoc Opus F. F. M. A. H. Anno MDCLXXI. Poszczególne sceny zostały rozdzielone czte-roma liśćmi winogron.

za uchwyt monstrancji służy półfigura Jessego, mającego rozłożone ręce. z jego głowy wyrasta olbrzymia winorośl z bogato rzeźbionymi, szerokimi liśćmi. nad głową Jeskego na wstędze widnieje napis: Virga Jesse floruit. wśród liści umieszczeni są w strojach królewskich przodkowie zbawiciela: dawid, salomon, robom, alias, asaf, Jozafat, Joram, ozjasz, Joatam, achaz, ezechiasz, Manasses. dziesięć postaci ozdobiono drogocennymi ka-mieniami (2 zaginęły). w centrum monstrancji w obłokach widnieje postać Matki Bożej, z koroną na głowie, mająca w jednej ręce jabłko królewskie, a w drugiej berło. wyżej dwaj aniołowie trzymają inicjały iHs w promieniach. U szczytu monstrancji był umieszczony krzyż, który niestety zaginął. nad głową Madonny widnieje napis: De qua natus est. oprawa lunęli ma kształt okrągły i ozdobiona jest drogocennymi kamieniami.

Kunsztowne monstrancje używano w procesjach teoforycznych i podczas adoracji sanctissimum. z wielkim przepychem urządzano zwłaszcza proce-sje Bożego Ciała. w połowie XVii w. powrócono we wrocławiu do tradycyj-nej procesji przez ulice miasta, zniesionej już w 1525 r. przez protestantów. wrocławska rada miejska usiłowała nie dopuścić do jej odbycia przed wysto-sowanie odpowiedniego pisma do cesarza Leopolda i, które zdecydowanie opowiedział się za wolnością kultu religijnego dla katolików. w 1661 r. do-szło do zaburzeń, wywołanych przez protestanckich uczniów i czeladników, którzy obrzucili kamieniami ołtarz przed domem kanclerza Urzędu wyższego. interwencja służby miejskiej uspokoiła rozruchy, a winnych usunięto z mia-sta. Po ponownej interwencji cesarza ceremonie katolickie odbywały się już w zasadzie publicznie i w spokoju. w 1669 r. zabroniono protestanckim rze-

[26]


mieślnikom pracować w czasie ceremonii kościelnych, kupcom nie wolno było sprzedawać towarów, a Żydom wychodzić na ulice.

zachował się opis procesji z 1732 r., w której uczestniczyło 5684 osób. na czele pochodu niesiono biały krzyż i czerwoną chorągiew. następnie szła młodzież szkolna i dzieci z sierocińców, potem członkowie bractw religij-nych, ubrani w szaty brackie i otoczeni asystą z zapalonymi pochodniami oraz trębaczami i werbistami. za bractwami szło duchowieństwo, a na końcu w otoczeniu ludzi niosących zapalone świece kroczył pod baldachimem bi-skup sufragan, niosący monstrancję. tuż za nim szli przedstawiciele wyso-kich rodów oraz urzędnicy administracji cesarskiej z rodzinami i służbą. na końcu kroczyli mieszczanie, osobno mężczyźni i niewiasty. Procesja wyru-szyła z katedry i zatrzymywała się przy czterech ołtarzach. Pierwszy zbudo-wany był przy kościele św. wojciecha, drugi przy Urzędzie Celnym, trzeci koło Urzędu zwierzchniego na pl. solnym i czwarty przy kolegium jezuic-kim. Po kilku godzinach uczestnicy procesji wrócili do katedry. Była to wiel-ka manifestacja wiary katolików w najświętszy sakrament w protestanckim mieście.

w oktawie Bożego Ciała organizowano procesje w poszczególnych ko-ściołach. we wrocławiu odbywały się one kolejno u św. wincentego, u au-gustianów na Piasku, u św. wojciecha, Mikołaja, doroty, Macieja i ostatnia w kościele Bożego Ciała. Podobne procesje miały miejsce w innych parafiach śląskich. Przygotowywano ołtarze tonące w kwiatach i zieleni, przystrajano domy i ulice, zapraszano chóry i orkiestry. Procesja Bożego Ciała była więc nie tylko oddaniem publicznej czci Królowi wieków, lecz również manifesta-cją wzrastającej siły katolików.

w ceremoniach liturgicznych używano różne naczynia i szaty liturgiczne. troska o ich ilość i stan była wyrazem intensywności życia duszpasterskie-go. zachowane do dzisiaj eksponaty w poszczególnych parafiach śląskich, a zwłaszcza w katedrze świętojańskiej świadczą o stosowaniu wielowieko-wej zasady: wszystko, co służy kultowi Bożemu, powinno być najpiękniejsze, najlepsze i najdroższe. Bogactwo w tym zakresie istniało nie tylko w kościo-łach klasztornych, ale również w zakrystiach kościołów parafialnych. np. w 1697 w Koźlu wizytator wymienił 26 ornatów, 4 kapy, 2 dalmatyki, 19 an-typediów, 56 welonów na kielichy mszalne, 12 burs, 11 palk, 22 korporały, 89 puryfikaterzy, 8 pasków, 1 monstrancję srebrną i złoconą, 8 starszych kieli-chów srebrnych i złoconych, 1 kielich nowy, 1 cyborium srebrne i pozłacane, 1 lampkę srebrną, 43 obrazy większe i mniejsze na sztandarach.

w dobie baroku w nabożeństwach katolickich położono znaczny nacisk na muzykę kościelną. Parafie śląskie miały własne chóry i orkiestry, które w nie-dziele i święta występowały na sumie i na nieszporach. w tej dziedzinie prze-wodzili również jezuici, którzy zapraszali wybitnych wykonawców i dbali

[27]


o wystawianie wartościowych kompozycji. niestety muzyka wokalno-instru-mentalna przesłaniała liturgię i spychała ją na drugi plan. wykonywano często dowolne teksty, niezgodne z formularzem uroczystości, a celebrans odprawiał Mszę św. bez oglądania się na śpiew chóru.

Językiem liturgicznym była łacina, którą wierni w zasadzie nie rozumieli, ale się do niej przyzwyczaili. w części pierwszej Mszy św. do czytań używano języków narodowych. natomiast w paraliturgii dominował całkowicie język niemiecki i polski, a na południu diecezji wrocławskiej także język czeski.

KSIĄDZ JAKUB ROCZKOWSKI, PROBOSZCZ PIEKARSKI, SZERZYCIEL KULTU MARYJNEGO

Cechą charakterystyczną religijności okresu baroku był kult Maryjny, sze-rzony przez zakony oraz duchowieństwo parafialne. Matka Boża odbierała cześć w sodalicjach, bractwach szkaplerznych i różańcowych. w parafiach śpiewano godzinki o niepokalanym Poczęciu nMP, w adwencie odprawia-no we wczesnych godzinach rannych roraty, w południe dzwoniono na anioł Pański. w wielu parafiach – jak podają sprawozdania powizytacyjne – ude-rzano w dzwony trzy razy w ciągu dnia.

szczególny hołd odbierała najświętsza Maryja Panna w licznych śląskich sanktuariach. Były one rozsiane na całym terytorium diecezji wrocławskiej. wrocławianie pielgrzymowali na tzw. Świętą górkę, by oddać hołd Matce Bożej osobowickiej. w XVii w. klaryski, do których należała ówczesna wieś podwrocławska, zbudowały kaplicę i przeniosły tam figurę Madonny z dzieciątkiem. Po 1724 . miejsce stało się celem licznych pielgrzymek, kie-dy ślepy i sparaliżowany śpiewak z klasztoru św. Macieja we wrocławiu od-zyskał wzrok i zdrowie po modlitwie przed tym wizerunkiem.

we wrocławskim kolegium jezuickim wyjątkową czcią cieszyła się Matka Boża. Początkowo, według wiadomości z 1657 r. kult związany był z figu-rą tzw. Feuer Madonna, której kopie były rozpowszechnione w całej czeskiej prowincji jezuitów. Jej dzieje złączone były z księciem Maksymilianem i ba-warskim, który w 1615 r. podarował oryginał wizerunku męskiej kongregacji Maryjnej w Monachium. Pod koniec XVii w. wrocławscy jezuici rozwinęli kult Matki Bożej Wspomożycielki Wrocławia. Mianowicie w 1694 r. otrzyma-li oni obraz od baronowej zaruba i umieścili go w 1699 r. w wybudowanym kościele uniwersyteckim pw. imienia Jezus. obraz przedstawiający Matkę Bożą w pół postaci, siedzącą, ze stojącym na jej kolanach dzieciątkiem, na-brał wyjątkowego znaczenia: Maryja stała się jakby matką chrzestną świąty-ni tak pięknej, że nie powstydziłby się jej nawet rzym. z biegiem lat zaczęto ozdabiać kaplicę i obraz wotami za uzyskane łaski przez pielgrzymów, nad-ciągających także spoza wrocławia. w każdą sobotę gromadziła się przed

[28]


łaskami słynącym obrazem grupa czcicieli Matki Bożej. grono modlących się powiększali członkowie sodalicji i bractw, którzy często urządzali proce-sje do tego Tronu Łaski. Świątynia jezuicka stała się jedynym sanktuarium Maryjnym w zdominowanym przez protestantów wrocławiu.

na dolnym Śląsku czczono łaskami słynące figury Madonny z Dzieciątkiem w Kiełczynie i w pobliskim stoszowie w ziemi dzierżoniowskiej. w pierw-szej miejscowości ruch pielgrzymkowy wzmógł się od połowy XVii w., kiedy miejscowy kościół z średniowieczną figurą Matki Bożej Łaskawej prze-szedł w ręce katolików. natomiast kościół pw. trójcy Świętej w stoszowie stał się miejscem pielgrzymkowym od 1732 r. wtedy to bowiem baronowa elżbieta Maksymiliana przekazała tej świątyni figurę Matki Bożej, która znaj-dowała się we wrocławskiej oberży. Przed nią został w niezwykły sposób ukarany młody człowiek za wypowiedziane bluźnierstwo. wzmożony ruch pielgrzymkowy spowodował rozbudowę świątyni, dostosowując obiekt do potrzeb pątników.

sanktuaria Maryjne mieli na dolnym Śląsku cystersi, wielce zasłużeni dla ziemi śląskiej. sławę opactwu henrykowskiemu przysporzyła łaskami słynąca figura Matki Bożej Królowej Świata, która pochodziła z przełomu XV/XVi w. zakonnicy umieścili ją w bogato uposażonej kaplicy w barokowym koście-le klasztornym. Jeszcze większy rozgłos miało miejsce pielgrzymkowe w cy-sterskim Krzeszowie. w 1622 r. odnaleziono tam obraz Matki Bożej Łaskawej, ukryty czasie wojen husyckich pod posadzką świątyni. Umieszczono go naj-pierw w kościele klasztornym, a następnie w specjalnie ufundowanym dlań małym kościółku. w 1735 r. łaskami słynący wizerunek, mający prowenien-cję wczesnośredniowieczną, przeniesiono do nowo wzniesionego kościoła klasztornego, będącego perłą baroku śląskiego.

Jezuici propagowali ruch pątniczy do łaskami słynącego obrazu Madonny w Słońcu, który znajdował się w ich kościele w Świdnicy Śl. wśród malowi-deł kaplicy maryjnej widniała postać księcia Bolka ii z mapa księstwa świd-nicko-jaworskiego, które ofiarował Matce Bożej.

w księstwie głogowskim istniało sanktuarium Maryjne w wysokiej Cerkwi, gdzie według danych wizytacyjnych z 1670 r. przybywali pątnicy w uro-czystej procesji z głogowa w uroczystość nawiedzenia nMP. Liczba piel-grzymów w ciągu roku dochodziła do kilku tysięcy. Baron abraham dyhern w 1679 r. odnowił świątynię, w której znajdowała się łaskami słynąca figura Matki Bożej, zakupił organy i wybudował 15 kaplic różańcowych.

Ślązacy podążali również z pokłonem do sanktuariów Matki Bożej Bolesnej. najstarsze z nich znajdowało się w Bobolicach, gdzie w połowie XVii w. zwrócono katolikom zdewastowany kościół, w którym umieszczono ludo-wą figurę Matki Bożej Bolesnej. Świątynię odbudowano w stylu barokowym i bogato uposażono. zapisy w księdze z lat 1737-1764 świadczą o licznych ła-

[29]


skach, otrzymanych za pośrednictwem Matki Bożej spod Zielonego Drzewa, jak nazywano statuę w średniowiecznej kronice. druga łaskami słynąca fi-gura Matki Bożej Siedmiu Boleści przyciągała pielgrzymów do Mściwojowa k. Jawora. figurę przekazał pewien protestant baronowi ottonowi nostitzowi, który polecił ją umieścić w tamtejszym kościele parafialnym na kosztownym postumencie. zapiski wizytacyjne z 1687 r. świadczą o procesjach pątniczych, organizowanych z Jawora w święto nawiedzenia nMP. Katolicy z okolic wałbrzycha podążali z pokłonem do Matki Bożej Bolesnej, której łaskami sły-nąca figura znajdowała się na wzgórzu wśród lasów niedaleko wałbrzycha. w 1714 r. wzniesiono kościół murowany na miejscu drewnianego, który roz-padł się ze starości. za ołtarzem była studzienka życia z wodą, leczącą cho-roby oczu.

na górnym Śląsku czczono łaskami słynącą kopię obrazu Matki Bożej Częstochowskiej w kościele parafialnym w Pszczowie. została ona sprowa-dzona w 1722 r. przez pielgrzymów pszowskich z Jasnej góry. Już 5 lat póź-niej przybywali do niej pątnicy nie tylko ze Śląska, ale i z Moraw.

do rangi sanktuarium urosły w XVii w. Piekary Śl., należące wówczas do diecezji krakowskiej. w 1639 r. miejscowy proboszcz Jakub roczkowski od-krył pochodzący z XV w. obraz Madonny z Dzieciątkiem, którego sława roz-przestrzeniła się szybko i przyciągała wielotysięczne tłumy pielgrzymów. Po przybyciu w 1679 r. jezuitów miejsce stało się jeszcze bardziej popularne. na prośbę cesarza Leopolda i wizerunek przewieziono w 1680 r. do Pragi, gdzie podczas zarazy był obnoszony w procesji pokutnej po ulicach stolicy Czech. trzy lata później jezuici w obawie przed turkami na pewien czas sprowa-dzili obraz piekarski do opola, który wkrótce powrócił na stare miejsce. do opola został przeniesiony ponownie w 1702 r. w obliczu drugiego „potopu” szwedzkiego w Polsce. od tej pory cudowny wizerunek pozostał w opolu, a w Piekarach umieszczono jego kopię, która również zasłynęła łaskami. Przed tym obrazem modlił się król Jan iii sobieski w drodze pod wiedeń. Jezuici opolscy umieścili obraz w ołtarzu głównym swojego kościoła, gdzie pozostał do kasaty zakonu.

ANTONI GÖTZEN – FUNDATOR SANKTUARIUM MATKI BOŻEJ W WAMBIERZYCACH

wielkie sanktuaria Maryjne, przyciągające tłumy pielgrzymów, znajdo-wały się w Kotlinie Kłodzkiej. teren ten w przeszłości należał do arcybi-skupstwa praskiego i dość szybko zaleczył rany, spowodowane przez zalew protestantyzmu.

w Bardzie Śl. od XiV w. czczono statuetkę Madonny tronującej. To dzie-ło nieznanego rzeźbiarza z nadrenii ukazywało Matkę Bożą siedzącą na tro-

[30]


nie z oparciem i poręczami, trzymającą na kolanach dzieciątko, zwrócone do patrzącego. w 1598 r. wskutek ulewnych deszczów obsunęła się na pra-wym brzegu nysy część góry i zasypała koryto rzeki, grożąc zalewem mia-stu. dzięki modlitwie przede wszystkim dzieci Bardo zostało uratowane, fale przebiły się przez zwaliska ziemi. złożono wówczas ślub, że corocznie będą odbywać się procesje na wzgórze Maryjne, gdzie w 1619 r. zbudowa-no kaplicę górską. do wzmożenia ruchu pątniczego przyczynił się biskup Jan Baltazar Liesch, fundator odbudowy kościoła „czeskiego” i budowy nowe-go kościoła „niemieckiego”. w tym czasie liczba pielgrzymów dochodziła do 150 000 rocznie. w końcu XVii w. cystersi kamienieccy wznieśli okazały kościół barokowy, w którym umieszczono łaskami słynąca figurkę Madonny z Dzieciątkiem. w l. 1711-1712 świątynię odbudowano po pożarze, który stra-wił prawie całe miasteczko. Celem pielgrzymów była też „górska kaplica” wzniesiona na miejscu, na którym według podania miała objawić się Matka Boża w Xii w.

Liczne rzesze pątników podążały do Kłodzka, gdzie w gotyckim ko-ściele pw. wniebowzięcia nMP znajdowała się statua Madonny Kłodzkiej. Średniowieczna rzeźba naturalnej wielkości przedstawiała Matkę Bożą trzy-mająca dzieciątko na lewym ramieniu, a w prawej ręce berło królewskie. Posąg umieszczono w ołtarzu głównym, wykonanym w l. 1727-1729 przez K. tauscha. Miejscowa ludność była przekonana o specjalnej opiece Matki Bożej nad miastem. Kult propagowali przede wszystkim jezuici, mający w Kłodzku swoje kolegium.

w starym wielisławiu łaskami słynąca figurka Matki Bożej Bolesnej nosi-ła od XiV w. tytuł Przybytku Niebieskiego. Kiedy w l. 1618-1622 przez ziemię kłodzką trwał przemarsz wojsk protestanckich, tylko kościół w wielisławiu, zdaniem ówczesnego proboszcza Hieronima Kecka, dzięki specjalnej mocy Matki Bożej, ostał się jako katolicki i pozwolił na przetrwaniem innym pro-boszczom wygnanym ze swoich parafii. od 1713 r. wzmógł się ruch piel-grzymkowy, bowiem szalejąca w okolicy zaraza, nie dotknęła żadnego tamtejszego mieszkańca. w tej miejscowości zatrzymywali się też pątnicy po-dążający do wambierzyc.

Podobnie w szalejowie górnym powstał ośrodek pielgrzymkowy ze wzglę-du na bliskość „śląskiej Jerozolimy”. w miejscowym kościele pw. św. Jerzego znajdowała się gotycka figura Madonny z Dzieciątkiem, pochodząca z 1500 r. Czczona też była gotycka Pietá z ok. 1420 r. w pobliskim szalejowie dolnym wzniesiono w l. 1731-1732 z inicjatywy rektora kłodzkiego kolegium jezuic-kiego kościół pw. św. anny. nad głównym portalem umieszczono balkonik, z którego wygłaszano kazania do pielgrzymów. obok usytuowano kaplicę pw. św. Marii Magdaleny, którą przeznaczono dla spowiadających się. w okolicy

[31]


zbudowano szereg innych kapliczek i krzyży przydrożnych. wszystkie obiek-ty służyły ruchowi pątniczemu.

znane też były pielgrzymki do radochowa k. Lądka zdroju, gdzie znajdo-wała się kaplica na wzgórzu, do której prowadziło 216 schodów kamiennych. Umieszczono w niej łaskami słynący obraz Matki Bożej malowany na bla-sze. Kaplicę zbudowano jako wotum wdzięczności za cudowne uzdrowienie, a okoliczna ludność wzniosła na wzgórzu Kalwarię.

najbardziej znany ośrodek pielgrzymkowy w dobie rekatolicyzacji w Kot-li nie Kłodzkiej znajdował się w wambierzycach. Pątników ściągała łaska-mi słynąca figurka, wykonana w drzewie lipowym ok. 1380 r. wizerunek ukazuje Madonnę w całej postaci z dzieciątkiem na prawej ręce, a w lewej trzymającej owoc granatu. dzieciątko prawą rączkę wyciąga w geście błogo-sławieństwa nad owocem, w lewej zaś dłoni trzyma gołąbka, symbol pokoju. rzeźba pochodziła ze szkoły śląskiej, z kręgu tzw. Pięknych Madonn śląskich. w 1645 r. spłonął wraz z całą osadą późnogotycki kościół z fundacji Ludwika von Panwitz. na szczęście figurka ocalała i nadal ściągała pielgrzymów. w l. 1695-1710 właściciel wambierzyc, daniel Paschazjusz von osterberg, wzniósł monumentalny kościół, który wskutek słabych fundamentów i wa-dliwej budowy według planów architekta włoskiego d. rossiego, po pięciu latach zawalił się. Bezpośrednio po tym wydarzeniu antoni götzen, nowy właściciel wambierzyc, rozpoczął budowę kościoła w stylu barokowym, prawdopodobnie według projektu K. dientzenhofera. w 1718 r. w prezbi-terium umieszczono czczoną przez pątników statuetkę. w latach następnych prowadzono prace nad wystrojem świątyni. Ponad piramidalnie założonymi 56 schodami wejściowymi pątników zaprasza do wnętrza okazała dwukon-dygnacyjna fasada, nosząca cechy włoskiego baroku. Ciągle powiększał się zbiór obrazów wotywnych o cechach sztuki ludowej. w l. 1683-1708 powsta-ła Kalwaria, której fundatorem był wspomniany wyżej daniel Paschazjusz von osterberg. z niej zachowała się do dzisiaj tylko kaplica Bożego grobu z 1685 r. inne kaplice zostały rozebrane i na ich miejsce wzniesiono 92 no-wych większych i mniejszych obiektów, w których 130 figur ilustruje posz-czególne wydarzenia wielkiego tygodnia. sanktuarium wambierzyckie otrzymało miano „Śląskiej Jerozolimy” i należy od wieków do najbardziej znanych europejskich ośrodków pielgrzymkowych.

KRZYSZTOF LEOPOLD SCHAFFGOTSCH – FUNDATOR SANKTUARIUM ŚW. WAWRZYŃCA NA ŚNIEŻCE

religijność społeczeństwa śląskiego w okresie baroku kształtował kult świętych Pańskich. wśród nich można wymienić św. Jana nepomucena, któ-ry w 1729 r. został kanonizowany przez papieża Benedykta Xiii. Czczono go

[32]


jako patrona powodzian, niewinnie podejrzanych, spowiedników, żeglarzy, flisaków, młynarzy. Już ok. 1600 r. stał się patronem Czech. szlachta czeska rozpowszechniła jego kult w całej europie, natomiast jezuici i franciszka-nie za oceanem. Jego figurę stawiano często przy mostach, np. w Kłodzku, stawach, na placach kościelnych, np. w złotym stoku. w sprotestantyzowa-nym wrocławiu wystawiono mu pomnik przed kościołami: św. Macieja, św. Maurycego i Świętego Krzyża na ostrowie tumskim. zwłaszcza ten ostat-ni – dzieło Jana Jerzego Urbańskiego – jest chyba najpiękniejszym pomni-kiem na Śląsku. Postać świętego, trzymającego krzyż w lewej ręce, wyłania się z chmury, na której widnieją aniołowie. Płaskorzeźby na czterech ścia-nach cokołu przedstawiają sceny z życia męczennika. w dniu stracenia świę-tego przez króla wacława Luksemburczyka za odmowę zdrady spowiedzi, odbywały się nabożeństwa połączone z koncertami muzycznymi. Powstawały utwory wokalno-muzyczne, ukazujące życie św. Jana nepomucena, których autorem był przeważnie kapelmistrz Jan Jerzy Clement, kierownik muzyków biskupich. np. w 1721 r. wystąpiło 41 muzyków i chórzystów, w tym 29 spo-za zespołu katedralnego.

Mieszczanie wielu śląskich miast czcili św. sebastiana i św. fabiana, pa-tronów bractw kurkowych. w przeddzień ich święta – 20 stycznia – organi-zowano procesje, na które zapraszano przedstawicieli władz i znanych rodzin miejskich. Chłopi śląscy czcili św. izydora oracza, urządzając w jego świę-to – 15 maja – procesje polne. zanoszono błagania, by święty chronił przed suszą i nadmiernymi deszczami. Pamiątką czasów zaraz i epidemii były kul-ty św. rocha i św. sebastiana. władze szkolne organizowały nabożeństwa ku czci św. tomasza z akwinu, patrona nauki katolickiej – największego świę-tego wśród uczonych i największego uczonego wśród świętych. Corocznie w dniu 7 marca odbywały się we wrocławskim kościele dominikańskim pw. św. wojciecha spotkania liturgiczne, połączone z agapą, na które zapraszano wysokich urzędników cesarskich, szlachtę i patrycjuszy wrocławskich.

Każdy zakon na ziemi śląskiej miał swoich patronów, których czcił w szczególny sposób. np. jezuici otaczali czcią założyciela św. ignacego Loyolę, św. franciszka Ksawerego, św. franciszka Borgiasza, św. stanisława Kostkę, św. alojzego gonzagę i św. franciszka regis. obchodom towarzyszyły świąteczne nieszpory, suma, kazanie. na celebransów zapraszano najczę-ściej przedstawicieli wyższego duchowieństwa, a kazanie wygłaszał zapro-szony zakonnik z sąsiednich klasztorów. szczególnie czczony był św. ignacy Loyola, którego często wzywano w codziennych potrzebach, używając też tzw. wody św. ignacego.

Każda nowa świątynia katolicka otrzymywała własne wezwanie. nadawano je również przy rekoncyliacji zborów protestanckich. w związku z tym od-żyły uroczystości odpustowe, które gromadziły nieraz tysięczne tłumy. do

[33]


wrocławia na odpust św. Jana Chrzcielna, patrona katedry, przybywali wier-ni nie tylko ze Śląska, ale i z zagranicy, nawet z Polski. Podczas uroczystości odpustowych opieki św. Józefa w Jemielnicy aż 18 spowiedników obsługi-wało penitentów, oblegających konfesjonały.

na Śląsku wielu świętych miało swoje sanktuaria, ściągające tłumy piel-grzymów. na pierwszym miejscu należy wymienić trzebnicę, gdzie do gro-bu św. Jadwigi, patronki Śląska, przybywali na pieszo pątnicy z wrocławia. Pierwsza taka pielgrzymka, po długiej przerwie spowodowanej potopem pro-testantyzmu, miała miejsce w 1651 r. ze względu na trudności ze strony pro-testantów gromadzono się na tzw. „zielonym Polu” poza murami miasta i wyruszano z procesją, na czele której niesiono krzyż ozdobiony kwiatami. w procesji szli duchowni, osoby z chorągwiami, mężczyźni, niewiasty i dzie-ci. w 1661 r. po raz pierwszy pielgrzymka wyruszyła z miasta, według daw-nej tradycji spod kościoła pw. św. wojciecha. najbardziej barwna procesja do trzebnicy odbyła się w roku następnym, kiedy niesiono liczne chorągwie, welony, obrazy, feretrony. wzięło w niej udział 3300 osób, prawie cała ka-pituła wrocławska, duchowieństwo diecezjalne i zakonne, wielu oficerów, grono szlachty, a zwłaszcza kobiety. Uczestnikom zawsze towarzyszyli mu-zycy, o których troszczył się szczególnie niejaki Hiacynt zuschki. w koście-le trzebnickim w 1676 r. urządzono nowy grobowiec św. Jadwigi, wykonany z marmuru z polecenia ksieni Krystyny Katarzyny Pawłowskiej. należy on do największych i najpiękniejszych na Śląsku.

na opolszczyźnie głównym centrum pielgrzymkowym była góra Świętej anny, gdzie w 1655 r. osiedlili się franciszkanie-reformaci z gliwic. Hrabia Melchior gaszyna wybudował tam kościół i klasztor, a jego bratanek, adam, w l. 1700-1709 ufundował Kalwarię, składającą się z 54 kaplic, obrazujących drogę Krzyżową i tajemnice z życia Matki Bożej Bolesnej. opolszczyzna miała też inne mniejsze miejsca pielgrzymkowe, jak Kamień Śl. z kultem św. Jacka odrowąża, kaplica św. Brykcjusza w gościęcinie, czy dobrzeń wielki z kultem św. rocha.

za pontyfikatu kardynała fryderyka Hessena ożyło miejsce pielgrzym-kowe na Śnieżce. w 1665 r. Krzysztof Leopold schaffgotsch rozpoczął tam budowę kaplicy pw. św. wawrzyńca, którą po 16 latach budowy poświęcił opat Bernard rosa z Krzeszowa. duszpasterstwo sprawowali tam cystersi z Cieplic, którzy pięć razy do roku, w tzw. Koppentagen odprawiali Mszę św. dla licznych pielgrzymów-turystów. Cystersi z prepozytury cieplickiej pełnili również opiekę duszpasterską w sosnówce, gdzie od średniowiecza znany był kult św. anny. wspomniany wyżej Krzysztof Leopold schaffgotsch zbudował tam nową kaplicę, której poświęcenie nastąpiło w 1719 r.

[34]


OPAT BERNARD ROSA Z KRZESZOWA – SZERZYCIEL KULTU ŚW. JÓZEFA NA ŚLĄSKU

Jednym z przejawów pobożności w dobie potrydenckiej był kult św. Józefa oblubieńca Maryi i Przybranego ojca Jezusa. Poszczególne narody obra-ły go sobie za patrona. w 1654 r. cesarz ferdynand iii ustanowił go patro-nem Królestwa Czech, cesarz Leopold i ogłosił patronem dziedzicznych ziem Habsburgów, cesarstwa i domu panującego, a w 1693 r. – patronem prowincji wrocławskiej. od 1621 r. święto św. Józefa w dniu 19 marca stało się obowią-zującym w całym Kościele. Kult szerzony był przez liczne wspólnoty zakon-ne, a zwłaszcza przez karmelitów i cystersów. Centrum tego kultu na ziemi śląskiej znajdowało się w opactwie cysterskim w Krzeszowie.

Po pokoju westfalskim w 1648 r. słynne opactwo proweniencji średnio-wiecznej przeżywało wielki rozkwit w różnych dziedzinach, mając opie-kę cesarską. wszechstronną akcję rekatolizacyjną prowadził Bernard rosa, najwybitniejszy ze wszystkich opatów cysterskich na Śląsku. Pochodził on z głogowa, gdzie 24 Vi 1624 r. przyszedł na świat. studiował we wrocławiu i w Kolonii, gdzie uzyskał doktorat z filozofii, a studia teologiczne odbył w Monachium i w nysie. w 1649 r. wstąpił do cystersów w Henrykowie i dwa lata później przyjął święcenia kapłańskie. Piastował liczne funkcje za-konne, a w 1660 r. został opatem krzeszowskim i funkcję tę pełnił do śmierci w 1696 r. w Krzeszowie gromadził wokół siebie uczonych, poetów i arty-stów. troszczył się o odnowę życia zakonnego, szkolnictwo, budownictwo sakralne, opiekował się biednymi, chorymi, organizował pielgrzymki i proce-sje, odnowił wielowiekowy kult Matki Bożej łaskawej.

Bernard rosa był wiernym wykonawcą postanowień kapituły generalnej cystersów z 1613 r., nakazującej szerzenie kultu św. Józefa. to jemu poświę-cił całe opactwo krzeszowskie, przyrzekając szerzenie jego czci na każdym miejscu, jeśli otrzyma pomoc duchowa w przywróceniu życia religijne-go w dobrach klasztornych. Był to swoisty pakt zawarty między człowie-kiem a Świętym i okazało się, że obaj kontrahenci wywiązali się z podjętych zobowiązań.

opat krzeszowski był nie tylko znakomitym organizatorem zewnętrznych przejawów kultu św. Józefa, lecz również głębokim teologiem – mistykiem. w swoim głównym dziele, wydanym w Kłodzku w 1689 r., przedstawił wiel-kość św. Józefa w oparciu o koncepcję zaślubin duszy z trójcą stworzoną. w książce Jezus, Maryja i Józef zostali określeni jako „doskonały obraz i podobieństwo niestworzonej trójcy”. doszli oni wspólnie do takiej dosko-nałości moralnej, jaką określano za pomocą atrybutu jedności właściwej tyl-ko trójcy Przenajświętszej. Święta rodzina tak się upodobniła i zespoliła w Jezusie Chrystusie, że ukazuje się ją w jednej osobie: „jedna dusza i jedno

[35]


ciało”. autor przedstawił duchową wielkość św. Józefa w relacji do pozosta-łych osób trójcy stworzonej oraz wobec członków Kościoła walczącego na ziemi. oprócz tego głównego dzieła, opat Bernard pozostawił jeszcze opraco-wane przez siebie modlitewniki.

największym przejawem oddawania czci Cieśli z nazaretu było założe-nie przez opata rosę 19 iii 1669 r. bractwa, które przez statuty i przywi-leje uczestniczyło w rzymskiej archifraterni stolarzy i cieśli dedykowanej św. Józefowi. zatwierdzone w tym samym roku przez papieża Klemensa iX, zostało afiliowane do cysterskiego arcybractwa w Lilienfeld w austrii, będą-cego jednym z trzech najstarszych bractw św. Józefa w europie. z bractwa krzeszowskiego zrodziły się trzy inne konfraternie w Jemielnicy, trzebnicy i łagiewnikach dzierżoniowskich.

według statutów każdy członek bractwa był zobowiązany do odmawia-nia codziennej modlitwy do św. Józefa, uczestnictwa w miesięcznych spo-tkaniach, w tzw. „schadzkach” brackich, podczas których oddawano się modlitwie, słuchano słowa Bożego, odmawiano różaniec i przystępowano do stołu Pańskiego. Ponadto członkowie bractwa mieli spełniać uczynki miło-sierdzia wobec biednych i chorych. działalność bractwa kierowana była przez zarząd, złożony z protektora, rektora, prorektora oraz 12 asystentów, tyluż konsulatorów i 2 zakrystianów. Byli oni wybierani co roku w sposób demo-kratyczny na generalnym zgromadzeniu członków. w 1693 r. liczba człon-ków bractwa krzeszowskiego wynosiła 43 000, a w 10 lat później aż 100 000. Był to fenomen w skali całego Śląska. wśród członków byli przedstawicie-le różnych warstw społecznych: świeccy władcy, biskupi, szlachta, miesz-czanie, zwłaszcza rzemieślnicy niemieccy, kapłani i zakonnicy praz prosty lud. Pochodzili oni zarówno ze Śląska, Moraw, Czech, jak i odległej austrii i Polski, a nawet Bawarii i nadrenii. do najbardziej znanych należeli: bi-skup wrocławski sebastian rostock, artysta-malarz Michał willmann i poeta Angelus Silesius.

zewnętrznym przejawem kultu św. Józefa w Krzeszowie był piękny ko-ściół pod jego wezwaniem, wzniesiony w l. 1690-1693. Pełnił on funkcje za-równo parafialne, jak i brackie. olbrzymią wartość artystyczną przedstawiały malowidła Michała willmanna, stanowiące największy cykl malarstwa ścien-nego tego najwybitniejszego śląskiego malarza doby baroku. artysta ukoń-czył je w 1698 r. przy współpracy syna Michała i pasierba Jana Krzysztofa Liszki. oto ich treść: na sklepieniu nawy głównej widnieją biblijni przodko-wie św. Józefa, Matki najświętszej i Chrystusa – „trójcy stworzonej”. Całą powierzchnię sklepienia prezbiterium wypełnia duża kompozycja Gloria Coelestis z grupą trójcy Przenajświętszej i aniołami. Po bokach łuku tęczo-wego umieszczono świętych Piotra i Pawła. na ścianach prezbiterium przed-stawiono Pokłon Trzech Króli z motywami pięknego krajobrazu śląskiego.

[36]


w kaplicach zachodnich artysta przedstawił siedem radości w życiu św. Józefa, a we wschodnich – siedem boleści. na uwagę zasługuje również sze-reg antepediów willmannowskich o podobnej tematyce.

ideę tematyczną polichromii kościoła św. Józefa stworzył opat rosa, nazy-wający się Josephillus Silesius, który – niestety – nie doczekał jej realizacji. niewątpliwy wpływ na cały cykl malowideł posiadało opactwo macierzyste w Lilienfeld, gdzie na ścianach nawy głównej tamtejszego kościoła umiesz-czono w 1661 r. 16 kolejnych obrazów przedstawiających życie św. Józefa. w Krzeszowie wielki willmann nadał całej idei subtelniejszy kształt niż w Lielienfeld.

dla całego cyklu malarstwa ściennego przygotowany był projekt architek-toniczny wnętrza świątyni, którego twórcy nie znamy. Ściany prezbiterium, kaplic, plafony i lunety tworzyły ramy dla poszczególnych scen. Przyścienne filary zostały połączone emporami wspartymi na arkanach. fasada była przy-gotowana pod wieże, które zawaliły się w czasie budowy i nie zostały już póź-niej wykończone.

tak więc Krzeszów za rządów opata Bernarda rosy był głównym centrum kultu oblubieńca najświętszej Maryi Panny na Śląsku. natomiast sam opat zasłynął jako jeden z czołowych józefologów w czasach dominacji katolicy-zmu po zakończeniu krwawej wojny 30-letniej.

POSTAWA KSIĘDZA JANA FELIKSA AMBROŻEGO PEDEWITZA W PROCESACH CZAROWNIC W BISKUPIM KSIĘSTWIE NYSKIM

z czarami i czarodziejstwem spotykamy się od czasów najdawniejszych, bowiem zawsze pojawiali się ludzie parający się różnymi praktykami magicz-nymi. Żyli oni w krajach starożytnego wschodu, a potem w grecji i rzymie. renesans czarów nastąpił w średniowieczu, kiedy zjawisko to znalazło sprzy-jające warunki do ponownego rozwoju. zaszczepiło się ono na starych funda-mentach pogańskich i znalazło swoje miejsce w społecznościach wiejskich, gdzie wiązano działalność czarownic z szatanem. rozpowszechnienie proce-sów o czary nastąpiło w jesieni wieków średnich. łączyło się ono z walkami na tle religijnym, m.in. z sektą waldensów i katarów oraz licznymi klęskami, nawiedzającymi kraje europejskie w postaci plag, epidemii, wojen, klęsk gło-du, głębokiego kryzysu gospodarczego, a co za tym idzie także i religijnego. nasilenie polowań na czarownice nastąpiło w 2 pol. XVi w.

Psychozę czarów wzmogły wydarzenia wojny 30-letniej i związane z nią różne kataklizmy, zwłaszcza grasujące zarazy. wzrastało przekonanie, że złe duchy szkodzą ludziom, posługując się czarownicami. w obrzędach czaro-dziejskich stosowano ściśle określone środki i przedmioty, jak zwierciadło, płaszcz, księga, różdżka, kamień, kryształ, trupie kości, czaszka, popiół, ka-

[37]


wałki drewna z trumny, sznury z szubienicy, mózgi kocie. obrzędowi towarzy-szyły gesty, słowa i formuły, zwane zaklęciami. w skład obrzędów wchodziło również przygotowanie oraz wyrób produktów i leków, często w ściśle okre-ślonych okolicznościach. obrzędy otoczone były mgłą tajemniczości, stąd przeprowadzano je w trudno dostępnych miejscach: zagajnikach, w głębo-kich grotach, ciemnych szałasach, na cmentarzach, rozstajach dróg, miejscach straceń, mokradłach, górach, zwanych babimi lub łysymi.

istniał cały katalog „zbrodni” czarownic, jak latanie do odległych miejsc na miotłach, czczenie diabła, całowanie go pod ogonem, nielegalne groma-dzenie się po nocach na tzw. sabatach. Podczas tych zlotów wiedźm odbywały się tańce, uczty i orgie z udziałem diabłów. sabaty, będące od XVi stule-cia integralna częścią praktyk czarodziejskich, łączono z konkretnymi data-mi. najczęściej były to: wigilia wszystkich Świętych (31 października) i noc walpurgii (30 kwietnia). Czarownice udawały się na te spotkania najczęściej droga powietrzną, nacierając uprzednio swoje ciało odpowiednia maścią, a następnie dosiadając „rozdwojonego na końcu dragą lub miotły. niekiedy miały korzystać z diabelskiej pomocy i podróżowały na grzbiecie specjalnie wysłanego po nie kozła lub psa. ilość czarownic biorących udział w sabatach była różna w zależności od poszczególnych okolic. Punktem szczytowym każdego sabatu był akt oddania się w poddaństwo szatanowi. Po nim następo-wała uczta, tańce i zabawa połączona z powszechną rozpustą. takie były ów-czesne przekonania, które znalazły odbicie nawet w dokumentach papieskich doby potrydenckiej. wielki odnowiciel życia kościelnego papież sykstus V tak charakteryzował czarowników: „zawierają przymierze ze śmiercią i pakt z piekłem; robią z diabłem wyraźną umowę dla odkrycia spraw nieznanych, znalezienia skarbu, albo popełnienia zbrodni”. zdaniem papieża czarownicy dla swoich nikczemnych celów używają zaklęć, magicznych przedmiotów, znaków i trucizn. w razie potrzeby mogą też radzić się demonów. w tym celu „robią sobie pierścień, lustro lub małe flaszeczki, aby zamknąć tam diabły, wierzą bowiem, ze otrzymują od nich rady i pomoc”. w zamian za te zdolno-ści ofiarują diabłom modlitwy, dymy kadzideł i inne ofiary. Można jeszcze za-cytować papieża grzegorza XV, który w 1621 r. wydał polecenie, aby każdy kto zawarł pakt z szatanem, wyparł się wiary, a czarami spowodował śmierć innej osoby, został wydany katowi i poniósł śmierć. na karę zamurowania w wieży lub dożywotniego więzienia w lochach inkwizycji miał być skazany ten, kto zawarł przymierze z diabłem, wyrzekł się wiary, czarami doprowa-dził do krzywdy drugiego człowieka, wyrządził szkodę zwierzęciu lub znisz-czył plony na polach.

stosy z tragicznymi ofiarami procesów o czary płonęły w całej europie, a niektóre kraje, zarówno katolickie, jak i protestanckie, ogarnęła prawdzi-wa pożoga. fala prześladowcza ludzi podejrzanych o sojusz z diabłem obej-

[38]


mowała swoim zasięgiem tylko pewne tereny w danym państwie, podczas gdy inne połacie były od niej wolne lub dotknięte tylko w niewielkim stop-niu. Prześladowanie czarownic przybrało rozmiary prawdziwej epidemii w niemczech, gdzie każde państewko, w tym również i Śląsk, kierowa-ło się własnymi prawami. najwięcej polowań na czarownice odnotowano w l. 1570-1650. niemcy stały się wówczas krajem tortur, a sądy charaktery-zowały się wyjątkową okrutnością. w saskim mieście Kwedlinburgu w ciągu jednego dnia w 1599 r. spalono na stosie 133 czarownice. Było to największe w historii jednorazowe spalenie czarownic na stosie. smutna sławę „palacza czarownic” zyskał książę Henryk Juliusz von Braunschweig-wolfenbueffel.

wiara w zabobony i czary przedostała się również na ziemię śląska i ogar-nęła m.in. biskupie księstwo nyskie, gdzie w 1653 r. w samej nysie spalono 42 kobiety, a w całym księstwie ok. 200. w pobliżu budynku sądu magistrat miejski, z polecenia biskupa Jana Baltazara Liescha, w 1636 r. wystawił spe-cjalny piec do spalania ofiar. ta sprawa nie przyniosła sławy wielce zasłu-żonemu sufraganowi wrocławskiemu, który dla Kościoła lokalnego uczynił tak wiele, jak papież sykstus V dla Kościoła powszechnego. Procesy o cza-ry, połączone z torturami, odbywały się również w innych śląskich miejsco-wościach. w 1663 r. w zielonej górze i jej okolicach spalono 23 czarownic. w ciągu paru lat wykonano 85 wyroków w zlanych Horach, 102 w fryvaldo-wie, 22 w głuchołazach.

dzięki specjalnym zarządzeniom cesarskim malało tropienie czarownic i nastąpiło powstrzymanie się od wznoszenia masowych stosów i widoczne było zahamowanie szerzenia się przesądów.

na specjalną uwagę zasługuje postawa ks. Jana feliksa ambrożego Pedewitza, proboszcza nyskiego w l. 1679-1705, który był przeciwnikiem stosowania tortur w procesach o czary. znane jest jego powiedzenie, ze gdyby analogiczne sposoby (poprzez stosowanie tortur) zastosowano w stosunku do sędziów, to i oni przyznaliby się z bólu do wszystkich zarzucanych im przestępstw.

Bez wątpienia przedłożone pożałowania godne wydarzenia były wyrazem szerzącego się diabolizmu i nawet oświeceniu nie udało się od razu wykorze-nić lęku przed czarownicami.

KSIĄDZ JAN MARCIN STULPE – ZAŁOŻYCIEL BRACTWA NAJŚWIĘTSZEGO SERCA JEZUSOWEGO W MIEDZIANCE

w okresie rekatolicyzacji Śląska ogromną rolę odegrały bractwa i stowa-rzyszenia religijne, których celem było pogłębienie i zaktywizowanie chrze-ścijańskiego życia poprzez prowadzenie określonej działalności religijnej, dobroczynnej, wychowawczej i oświatowej. wszystkie podejmowały obo-

[39]


wiązek modlitwy o „zwycięstwo Kościoła, wykorzenienie herezji, o pokój i zgodę władców chrześcijańskich”. Podstawowe zasady działalności bractw określił papież Klemens Vii w 1604 r., przydzielając odpowiednie odpusty i przywileje dla członków. Bractwa nie przestrzegały podziałów klasowych i zawodowych. Każdy członek, niezależnie od pochodzenia, stanu majątko-wego i wykształcenia. Był wpisany do tego samego albumu, uczestniczył we wspólnych zebraniach i nabożeństwach w kaplicy, nosił jednakowy strój, brał czynny udział w wyborach do władz administracyjnych, płacił składki człon-kowskie, a w końcu był grzebany z takim samym ceremoniałem i z udziałem współbraci ze świecami w ręku. działalność bracka opierała się na dobro-wolności, a jedyną sankcją za nieprzestrzeganie zasad statutowych była utra-ta przynależności oraz uniemożliwienie korzystania z pomocy materialnej i duchowej.

Bractwa były erygowane dekretem władzy kościelnej i pozostawały pod jej zwierzchnością, jako stałe fundacje, mające osobowość prawną, własną administrację oraz statuty, regulujące strukturę, charakter i cele. wiązały one w szczególny sposób wiernych z kościołem parafialnym i jego ducho-wieństwem. występowały zarówno w parafiach miejskich, jak i wiejskich. niektóre z nich w większych ośrodkach były obsługiwane przez własnych pasterzy, którzy wyjaśniali członkom główne prawdy wiary, treść obrzędów poszczególnych sakramentów i sakramentaliów, rok liturgiczny oraz znacze-nie modlitwy prywatnej i wspólnotowej. wielki wpływ na życie stowarzysze-niowe miały zakony i to zarówno starej, jak i nowej proweniencji.

zasadniczym celem bractwa było rozwijanie osobistej pobożności człon-ków przez nauczanie prawd katechizmowych, pogłębienie udziału w życiu liturgiczno-sakramentalnym oraz podnoszenie poziomu moralności. stąd sta-tuty brackie zachęcały do zachowania dekalogu, przestrzegania zasad wia-ry i naśladowania cnót głównego patrona bractwa. na zebraniach członkowie publicznie składali sprawozdania ze swojego postępowania i popełnionych wykroczeń. tak więc życie wspólnotowe brało wiele wzorców z życia osób konsekrowanych. wielka też była rola presji na członków ze strony środowi-ska. statuty zwracały również uwagę na godne przygotowanie członków na śmierć. wspólnota miała obowiązek zając się sprawami pogrzebu i w razie potrzeby wspomóc rodzinę zmarłego.

statuty brackie nakładały obowiązek prowadzenia akcji charytatyw-nych, wspierania przytułków i szpitali, udzielania pomocy chorym w do-mach. znaczny był udział bractw w zaspakajaniu potrzeb kultu religijnego. ze środków bractw fundowano kaplice, ołtarze, naczynia i szaty liturgiczne, zamawiano obrazy i rzeźby, odnawiano obiekty sakralne. z tej racji bractwa posiadały kasę, do której członkowie dobrowolnie składali ofiarę w zależno-ści od swojej zamożności. Pieniądze przeznaczano też na pożyczki dla swoich

[40]


członków, znajdujących się w trudnych sytuacjach życiowych, bądź przepro-wadzających jakieś inwestycje.

na Śląsku przetrwały nawałnicę protestantyzmu niektóre średniowieczne bractwa noszące wezwanie Chrystusa, tajemnic Bożych, najświętszej Maryi Panny i świętych Pańskich. Powstały też nowe wspólnoty, realizujące róż-ne cele religijno-społeczne. wśród nich można wymienić bractwo Konania Pana Jezusa i bractwo Śmiertelnego Lęku Pana Jezusa, które zajmowały się opieką nad więźniami, obywającymi karę często w nieludzkich warunkach. Członkowie tychże bractw organizowali składki, umożliwiające więźniom spłaty długów i szybsze opuszczenie miejsc odosobnienia. więźniom dostar-czano również pożywienia i odzieży oraz zapewniano opiekę religijną.

na przełomie XVii/XViii w. zostało erygowane na Śląsku bractwo trójcy Świętej, którego członkowie pomagali biednym i chorym żołnierzom, którzy po wyjściu z wojska pozbawieni byli środków do życia i najczęściej zajmo-wali się żebractwem lub rabunkiem cudzego mienia. Ponadto troszczyli się opuszczonymi dziewczętami, zapewniając im skromny posag w przypadku zamążpójścia.

z innych nowych konfraterni śląskich w dobie potrydenckiej swoją dzia-łalność prowadziło bractwo dobrej Śmierci oraz bractwo dusz Czyśćcowych. grzebaniem umarłych zajmowało się też bractwo Matki Bożej Bolesnej. własne bractwo pogrzebowe miało duchowieństwo katolickie. zostało ono założone w 1740 r. przez franciszka tichego, duszpasterza przy parafii św. Maurycego we wrocławiu. Jego celem była przede wszystkim modlitwa i ofiarowanie Mszy św. za zmarłych księży oraz wspieranie ubogich.

na szczególna uwagę zasługuje postać Jana Marcina stulpego, probosz-cza w Miedziance. założył on w swojej parafii bractwo najświętszego serca Jezusowego, które w 1738 r. liczyło aż 2104 członków i przyczyniło się do rozwoju życia religijnego w regionie Kotliny Jeleniogórskiej, gdzie ongiś do-minował protestantyzm. Członkowie bractwa często przychodzili z pomo-cą tamtejszym mieszkańcom w czasie powodzi, nawiedzających te górskie tereny.

nie ulega wątpliwości, że przynależność do bractw kościelnych była wy-razem apostolatu świeckich w Kościele. ta potężna armia członków wspól-not brackich przyczyniła się w dużej mierze do zwycięstwa katolicyzmu na ziemi śląskiej.

JEZUITA WIT SCHEFFER – ZAŁOŻYCIEL BRACTWA AKADEMII BOŻEJ MIŁOŚCI WE WROCŁAWIU

Śląscy jezuici w swojej szerokiej wizji duszpasterskiej przywiązywali dużą wagę do prowadzenia bractw i stowarzyszeń kościelnych. w samym

[41]


wrocławiu mieli bractwo akademii Bożej Miłości, kongregację Maryjną, bractwo Matki Bożej Bolesnej i bractwo Jezusa Konającego. wspólnoty brac-kie mieli też przy innych kolegiach, rozsianych na całym Śląsku.

założycielem bractwa akademii Bożej Miłości był o. wit scheffer, peł-niący w l. 1689-1700 obowiązki kaznodziei i spowiednika w kolegium wro-cławskim. Przy współudziale członków kapituły katedralnej i rady miejskiej powołał on w 1690 r. stowarzyszenie oświatowo-katechetyczne, którego ce-lem było popieranie publicystyki i polemiki katolickiej. w 1697 r. bractwo otrzymało aprobatę biskupa wrocławskiego franciszka Ludwika neuburga, a w roku następnym zatwierdzenie generała jezuitów o. thyrsusa gonzaleza oraz papieża innocentego Xii.

akademia wydawała broszury o tematyce religijno-moralnej, zwłaszcza atakowanej przez innowierców. zdaniem o. scheffera, który był autorem więk-szości publikacji, wydanie drukiem tylko jednego zagadnienia z zakresu po-lemiki religijnej ułatwiało rozpowszechnianie. w miarę możności książeczki było rozdawane bezpłatnie. Ukazywały się one w dość wysokich nakładach, by mogły dotrzeć do parafii śląskich, a nawet za granicę. służyły one duchow-nym jako materiał do kazań, dyskusji i polemik z protestantami. Był w nich zawarty przystępny wykład prawd wiary dla ogółu wiernych. Przy wydawa-niu druków zwracano uwagę na szatę zewnętrzną (żadna publikacja nie prze-kroczyła 32 stronic), na formę dialogu oraz na piękno języka. w l. 1690-1708 ukazało się ponad 100 broszur, przeważnie w języku niemieckim.

Podobnie jak akademia Bożej Miłości poważną rolę w rekatolicyzacji Śląska, odegrały sodalicje Mariańskie, zakładane przez jezuitów przy swo-ich kolegiach. we wrocławiu już w 1638 r. powstała kongregacja Maryjna rzemieślników pochodzenia niemieckiego. w każde niedzielne popołudnie przybywało ok. 40 osób na spotkanie, prowadzone przez o. Jana Bartusiusa. raz w miesiącu uczestniczono we Mszy św. wspólnotowej, a w każde święto Maryjne przyjmowano Komunię św.

w 1642 r. stowarzyszenie rzemieślników przekształciło się w kongregację Maryjną mieszczan wrocławskich. w wielki Piątek sodalisi w kościele św. Macieja dokonali aktu pokuty w formie biczowania. odbiło się to szerokim echem zdziwienia i oburzenia w sprotestantyzowanym mieście. tymczasem kongregacja otrzymała do swojej dyspozycji kościółek pw. św. agnieszki, gdzie obywały się brackie nabożeństwa. z biegiem czasu wzrastała liczba członków kongregacji, wśród których byli duchowni, urzędnicy miejscy i żoł-nierze. w 1684 r. przyjęto aż 150 nowych członków.

Jezuici przy swoich kolegiach zakładali sodalicje dla młodszych i star-szych uczniów. Prowadzili je specjalnie wyznaczeni zakonnicy. do sodalicji przyjmowano uczniów, zgłaszających się dobrowolnie, ale tylko tych, któ-rzy odznaczali się pilnością i dobrymi wynikami w nauce oraz wzorowym

[42]


zachowaniem tak w szkole, jak i poza nią. Młodzieżowe kongregacje dawa-ły przedstawienia teatralne i występy słowno-muzyczne, zwłaszcza z okazji wielkiego tygodnia i wielkanocy. do wrocławia owe przedstawienia teatral-ne przyciągały widzów z całego Śląska. Jezuici pamiętali też o młodzieży, która nie uczyła się w ich szkołach.

we wrocławiu i w nysie jezuici założyli bractwo Matki Bożej Bolesnej, którego celem była modlitwa za dusze w czyśćcu cierpiące. Bractwo wro-cławskie otrzymało w 1714 r. zatwierdzenie papieża Klemensa Xii. Posiadało własną kaplicę w kościele uniwersyteckim, w której członkowie gromadzi-li się w każdą pierwszą niedzielę miesiąca w godzinach popołudniowych na swoje nabożeństwo za zmarłych. Członkowie bractwa (w 1719 r. było ich 109) opiekowali się umierającymi i uczestniczyli w pogrzebach. w swoim po-stępowaniu kierowali się ułożonym regulaminem i korzystali ze specjalnego podręcznika do nabożeństw. Można tu wspomnieć, iż podobne bractwo przy kościele Mariackim na Piasku drukowało ważniejsze kazania, które były wy-głaszane podczas różnych uroczystości.

działalność bractw jezuickich we wrocławiu i w innych placówkach ślą-skich wzmacniała wśród członków siłę charakteru, czystość intencji, samoza-parcie i miłość bliźniego, przejawiająca się w życiu codziennym. Przyczyniała się do umacniania pokoju między zwaśnionymi, nie pozostając jednocześnie obojętnym na losy ludzi po śmierci. ze środowiska sodalisów wyrastali po-rządni mieszczanie, uczciwi urzędnicy i rzemieślnicy oraz pobożni kapłani.

[43]


w Warszawie


Maciej Jabłoński

Prawno-finansowe asPekty Polityki Państwa w zakresie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce

Przedmiotem rozprawy są prawno-finansowe aspekty polityki państwaw zakresie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce,

w szczególności w odniesieniu do nowej perspektywy finansowejUnii Europejskiej za lata 2007-2013 obejmującej swym zakresem

rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich. Publikacja została wzbogaconawykazem źródeł prawa, aktami prawnymi UE, umowami międzynarodowymi,

aktami prawnymi prawa polskiego i orzecznictwem.






CRZEŚCIJAŃSTWO SŁOWIAN POŁUDNIOWO-WSCHODNICH. Z BADAŃ DYMITRA LICHACZOWA NAD EUROPEJSKIMI ŹRÓDŁAMI KULTURY DAWNEJ RUSI

Średniowieczny styl monumentalny wyraził się w sztukach pięknych i Europy zachodniej, i Bizancjum, i krajów południo-wosłowiańskich, i Rusi. [...] Był on przepełniony patosem uni-wersalizmu, ustanawiał związki między wszelkimi formami istnienia i między wszystkimi gatunkami sztuki. Jego najlep-szym przykładem jest dla mnie dowolna świątynia w Bizancjum, Francji, Włoszech, na terenach południowych Słowian, czy Rusi, pochodząca z XI – XIII wieku, której każdy element ma znaczenie symboliczne, odwołujące się do wszechświata, orga-nizacji kościelnej oraz do natury ludzkiej1.

w badaniach nad kulturą dawnej rusi literaturoznawca i historyk dymitr Lichaczow prowadzi polemikę2 z rozpowszechnionym, wręcz stereotypowym już poglądem, że ruś-rosja odcięta od europejskich źródeł cywilizacji była poddana wpływom azjatyckim3. wielu badaczy sądzi, że to właśnie wpłynę-

1 Д.C., Л и х а ч е в, Поэтика древнерусской литературы. Ленинград 1971, с. 39, tłumacze- 1971, с. 39, tłumacze-с. 39, tłumacze-. 39, tłumacze-nie autorki.2 d. L i c h a c z o w (1906-1999) – rosyjski literaturoznawca i kulturoznawca, były więzień wysp sołowieckich, od 1970 r. był członkiem akademii nauk zsrr, potem rosyjskiej akademii nauk. Krytykując ideologię eurazjatyzmu zaproponował spojrzenie na geografię, historię i kulturę rosji z perspektywy jej położenia nie pomiędzy wschodem a zachodem, a pomiędzy Północą a Południem. zob. koncepcja d.Lichaczowa w pracach: Д. C. Л и х а ч е в, Поэтика ...; w. L i c h a c z o w a , d. L i c h a c z o w Artystyczna spuścizna dawnej Rusi a współczesność. Tłum. P. L e w i n. warszawa 1977; Д. C. Л и х а ч е в, Заметки о прошлом. Москва 1984; t e n ż e, Прошлое – будущему. Статьи и очерки. Ленинград 1985; t e n ż e, Русская культура. Москва 2000.3 Koncepcję o wpływach azjatyckich w kulturze rosyjskiej rozpowszechnili tzw. eurazjaniści. eurazjatyzm – nurt rosyjskiej emigracji porewolucyjnej. głównym ideologiem nurtu był języko-znawca książę Mikołaj trubeckoj, a także filozof i teolog gieorgij fłorowski. Manifest programo-

dorota PieKarsKa-winKLer


w Warszawie


Maciej Jabłoński

Prawno-finansowe asPekty Polityki Państwa w zakresie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce

Przedmiotem rozprawy są prawno-finansowe aspekty polityki państwaw zakresie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce,

w szczególności w odniesieniu do nowej perspektywy finansowejUnii Europejskiej za lata 2007-2013 obejmującej swym zakresem

rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich. Publikacja została wzbogaconawykazem źródeł prawa, aktami prawnymi UE, umowami międzynarodowymi,

aktami prawnymi prawa polskiego i orzecznictwem.





134 dorota PieKarsKa-winKLer

ło na ukształtowanie się specyficznego narodowego charakteru rosjan, stano-wiącego zagadkę dla świata europy zachodniej. owa odmienność rosyjskiej mentalności jest w dobie dzisiejszej modnym tematem publikacji4. Badania nurtu eurazjatyckiego pogłębiają stereotyp o skrajnościach w rosyjskiej men-talności, wobec którego d. Lichaczow nie raz wyraził sprzeciw. odwoływał się on do zabytków kultury staroruskiej, dających świadectwo zakorzenienia i uczestniczenia kultury ruskiej w dziedzictwie europejskim. Jego stanowisko pozostaje jednak ciągle w cieniu prac lokujących rosję poza kulturą europy.

zdaniem dymitra Lichaczowa, kultura staroruska nie mogła być odizolo-wana od kultury europejskiej, ponieważ od Xi do XVii w. słowianie wschod-ni i południowi nie posiadali granic narodowych. Po przyjęciu chrześcijaństwa ruś znalazła się w orbicie wpływów dominującej wówczas w europie kultury bizantyjskiej, która osiągnęła najwyższy rozkwit w Viii – Xi wieku5. Kultura Bizancjum wyznaczyła drogę rozwojową całej słowiańszczyzny południo-wo-wschodniej, o czym daje wyobrażenie piśmiennictwo nie tylko przekła-dowe, ale także oryginalne.

Literaturę przekładową, która napływała do Bułgarii, serbii, rumunii i na ruś z Bizancjum, „obsługiwał” język świętych mnichów bułgarskich Cyryla i Metodego. Język cerkiewnosłowiański, który stworzyli oni dla potrzeb na-pływającego piśmiennictwa cerkiewnego, stał się językiem literackim całej prawosławnej słowiańszczyzny. w ten sposób Bułgaria odegrała rolę pośred-nika w oddziaływaniu kulturowym Bizancjum na europę.

wy eurazjatyzmu powstał w środowisku ludzi wykształconych, intelektualistów, którzy nawiązali ze sobą kontakty na emigracyjnych szlakach w latach 20-tych XX w. idee eurazjatyzmu odrodziły się po upadku zsrr, a znanymi zwolennikami tego nurtu są m.in. Lew gumilow (historyk), aleksander dugin (filozof i publicysta), nikita Michałkow (reżyser filmowy). eurazjaniści pod-kreślają znaczenie związków z azją w rosyjskiej historii, wyraźnie pozytywną konotację nadają panowaniu tatarskiemu na rusi. zob.: L. g u m i l o w, Od Rusi do Rosji. tłum. e. r o j e w s k a - -o l e j a r c z u k, warszawa 2004, s. 120 – 130. apologia prawosławia przez eurazjanistów pociąga za sobą krytykę katolicyzmu, która jest jednym z ważniejszych elementów ich anty-europeizmu. w ich kręgu zrodziła się teoria sakralnej historii Świętej rusi i szczególnej misji narodu rosyjskiego. więcej na ten temat zob.: Między Europą a Azją. red. s. g r z y b o w s k i, toruń 1998.4 zob. np.: a. B e s a n c o n, Sowiecka teraźniejszość i rosyjska przeszłość. Wyd. drugiego obiegu; Pipes r.: Rosja, komunizm i świat. Wybór esejów. tłum. a. n o w a k, s. C z a r n i k, Kraków 2002; Dusza polska i rosyjska (od Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Miłosza i Aleksandra Sołżenicyna). red. a. de L a z a r i. warszawa 2004; Katalog wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan. red. a. de L a z a r i. warszawa 2006.5 zarówno przed chrztem jak i po nim ruś utrzymywała stałe kontakty z europą zachodnią, była uczestniczką głównych wydarzeń w ówczesnej europie. zob.: d. P i e k a r s k a – w i n k l e r, Na skrzyżowaniu kultur. Europejskie źródła kultury Rusi Kijowskiej. „Przegląd Humanistyczny” 2008, nr 1, s. 144 – 151.

[2]

135CrzeŚCiJaństwo słowian PołUdniowo-wsCHodniCH

zasadniczą część przepisywanej przez mnichów słowiańskich literatury przekładowej stanowiły teksty Pisma Świętego, księgi liturgiczne, kazania, żywoty świętych, apokryfy, ale także hronografie (teksty o historii świata w porządku chronologicznym), kroniki, fizjologie (teksty o człowieku i przyro-dzie) i inne.

na rusi spośród tekstów Pisma Świętego najbardziej rozpowszechnione były księgi nowego testamentu z czterema ewangeliami w pełnej postaci6, wraz z nimi pojawiły się także akta i Listy apostolskie znane pod nazwą Apostoł. z ksiąg starego testamentu popularnością cieszył się Psałterz – naj-starszy ruski rękopis zawierający ponad 150 psalmów, wykorzystywany nie tylko do celów liturgicznych, ale też jako modlitewnik domowy oraz podręcz-nik do nauki czytania.

w licznie powstających na terenie rusi monasterach7 przepisywano księgi liturgiczne z utworami bizantyjskiej poezji religijnej – np. Mineje liturgiczne, które zawierały teksty nabożeństw na każdy dzień roku ułożone w porządku kalendarzowym. Jednocześnie z Biblią i księgami liturgicznymi przenikała na ruś literatura hagiograficzna. Już na początku Xi w. znany był na rusi jeden z głównych jej rodzajów Czetji-Mineje tj. czytania miesięczne zawierające ułożone według kalendarza liturgicznego żywoty świętych, przeznaczone do czytania poza cerkwią. do odczytywania podczas nabożeństw służyły żywo-ty zebrane w tzw. Prologu. Przekład Prologu z Xii w. powstał przy wspólnym wysiłku mnichów południowosłowiańskich i ruskich, przy czym najstarsza redakcja tego zabytku uwzględniała już pierwszych świętych ruskich – olgę, włodzimierza, Borysa i gleba. Prolog wchłaniał w kolejnych redakcjach ro-dzimy materiał hagiograficzny, w związku z czym stał się ulubioną lekturą czytelnika ruskiego8.

6 najstarszym przepisanym na rusi kodeksem ewangelicznym jest Ewangeliarz Ostromira (1056 – 1057 przepisany w nowogrodzie dla księcia ostromira) obejmujący jedynie lekcje niedzielne i świąteczne. najstarszymi zaś kodeksami pełnego tekstu czterech ewangelii są Ewangelia ar-changielska z 1092 r. i Ewangelia halicka z 1144 r. tytuły tekstów staroruskich w brzmieniu polskim autorka podaje za w. J a k u b o w s k i, Pismiennictwo staroruskie. W: Literatura rosyjska. red. M. J a k ó b i e c. t. 1. warszawa 1970.7 Podwaliny życia monastycznego na rusi położyli w Xi w. święci antoni Pustelnik i teodozy Pieczerski zakładając w 1051 r. w pieczarach pod Kijowem wspólnotę cenobityczną (klasztor Pieczerski). w Xi w. wzniesiono 19 klasztorów, w Xii – 40, przed najazdem tatarskim było ich ok. 70. zob.: t. C. Е р е м и н а, Мир русских икон и монастырей. История, предания. Москва 1998, s. 24. 8 w czasach wczesnego średniowiecza mało było ksiąg do tzw. cichego czytania, dla siebie. Czytanie ksiąg miało charakter obrzędowy (podczas nabożeństwa), rytualny (w związku z ob-chodami świąt i uroczystości w domowym czytaniu), miało też charakter praktyczny – czytano wielokrotnie te same teksty, aby kultywować tradycję, aby zdobyć albo ugruntować wiedzę nie-zbędną chrześcijaninowi. Czytano więc głośno dla siebie i zgromadzonych słuchaczy. Czytanie było ceremonią, którą należało zaczynać od modlitwy, by Bóg otworzył serca i pozwolił zrozu-

[3]


zbiory żywotów świętych powszechnie czytano i w europie zachodniej. do najpopularniejszych należał zbiór żywotów katolickich świętych ułożony ok. 1266 r. przez dominikanina Jakuba da Voragine znany jako Złota Legenda (Legenda aurea). Pierwotnie dzieło nosiło tytuł Żywoty świętych, czasami funkcjonowało też pod nazwą Historia lombardzka9. zbiór ten szybko roz-przestrzenił się po europie w licznych kopiach-odpisach, zarówno w orygina-le łacińskim jak i tłumaczeniach na języki narodowe, przy czym wzbogacany był żywotami lokalnych świętych. dzieło Jakuba da Voragine podbiło czytel-ników europy zachodniej i to oni właśnie nazwali je Złotą Legendą. znaczenie słowa legenda nie miało wówczas nic wspólnego z legendarnością, pod legen-dami rozumiano czytania, które w Złotej Legendzie ułożone były według ka-lendarza liturgicznego i odpowiadały patronom kolejno obchodzonych świąt. Czytano je nie tylko w kościołach podczas kazań. Żywoty Złotej Legendy rozpowszechniono też w zbiorkach przeznaczonych do indywidualnego czy-tania, liczne sceny z żywotów posłużyły jako motywy dla fresków i cykli ob-razów świętych, którymi zdobiono świątynie gotyckie10.

Jeszcze w początkowym okresie upowszechniania się druku (a więc do 1500 r.) pojawiło się ok. 150 wydań Złotej Legendy w języku łacińskim, nie-mieckim, francuskim, włoskim, angielskim, czeskim. Jednak dzieło Jakuba da Voragine nie przetrwało okresu reformacji. Kontrreformacja w Kościele kato-lickim odpierająca ataki na tradycjonalizm i skostniałość wiary istotnie przy-czyniła się do zmniejszenia wydań Złotej Legendy w XVi wieku. wydania dzieła pochodzące jeszcze z początku XVi stulecia znane były na rusi, bada-cze sądzą, że znajdowały się w księgozbiorach monasterów i pisarzy, na przy-kład w księgozbiorze Maksyma greka11.

mieć czytaną treść. Czytanie ksiąg wiązało się ponadto z zachowaniem odpowiedniej postawy w życiu. Święty Cyryl z turowa tak instruował średniowiecznych czytelników: „trzeba bowiem, abyśmy nie tylko czytali i słowami wymawiali to co jest napisane, ale także w sens Pisma wnikali oraz według niego starali się postępować.” zob.: Из притч и слов Кирилла Туровского. W: Памятники литературы Древней Руси. XII век. red. Л. a. Д м и т р и е в, Д. C. Л и х а ч е в. Ленинград 1980, s. 291, (tłumaczenie za Słowo o Bogu i człowieku. Myśl religijna Słowian Wschodnich doby staroruskiej. oprac. r. ł u ż n y. Kraków 1995, s. 91). rosyjskie słowo читать ma wspólny rdzeń ze słowami почитать i чтить (czcić, sławić), co tłumaczy szacunek, jakim na rusi obdarzano księgi. dopiero w XVii w. powstało w języku rosyjskim słowo читатель (czytelnik) o znaczeniu podobnym do współczesnego. wcześniej znane było tylko słowo чтец, które nazywało sługę cerkiewnego zajmującego się czytaniem. zob.: E. M a ł e k, Лекции по древнерусской литературе. Часть I. warszawa 2006, s. 11–12.9 W. K o p a l i ń s k i, Słownik mitów i tradycji kultury. warszawa 1987. 10 A. X. Г о р ф у н к е л ь, «Много сходствует с нашею Четь-Минею» (Русский читатель Золотой Легенды). W: Общественное сознание, книжность, литература периода феода-лизма. Red. Д. C. Л и х а ч е в, Новосибирск 1990, s. 106–107.11 t a m ż e, s. 107.

[4]


Jedno z wydań Złotej Legendy zachowane w rosji zwróciło szczególną uwagę badaczy nie tyle z powodu zagadkowości pochodzenia – krążą przy-puszczenia, że mogło być własnością teofana Prokopowicza, nauczyciela Piotra i – co z powodu notatki na wklejce książki. sporządzona w pierw-szej połowie XViii w. ręką właściciela lub czytelnika zbioru głosi: „Bardzo podobne do naszej Czeti-Minei”12. spostrzeżenie nieznanego autora zainspi-rowało współczesnych badaczy do ponownego porównania prawosławnego zbioru Żywotów świętych opracowanego w oparciu o znane na rusi czyta-nia miesięczne i wydanego przez dymitra rostowskiego w typografii ławry Kijowko-Pieczerskiej w 1689 – 1705 r. z wydaniem katolickiej Złotej Legendy należącej rzekomo do t. Prokopowicza. trafność osiemnastowiecznej uwagi potwierdza nie tylko układ tekstów (żywoty świętych ułożone są w obu zbio-rach według kalendarza liturgicznego, oba zbiory podzielone są na kwartały, zgodnie ze średniowieczną praktyką wydawania rocznych cykli), ale również normy poetyki gatunku hagiograficznego13.

na rusi, podobnie jak w całej średniowiecznej europie, znane były tak-że żywoty pojedyncze, nie włączone do żadnego zbioru. Popularny był Żywot Aleksego, człowieka Bożego oraz żywoty Jana złotoustego (Chryzostoma) czy Mikołaja Cudotwórcy.

szczególny gatunek literatury hagiograficznej stanowiły pateriki (z grec-kiego pater – ojciec). zbiory legend o życiu pustelników i ascetów związa-nych z określonym klasztorem, miejscowością czy obszarem (np. przekłady Paterika Synajskiego, Egipskiego i Rzymskiego) czytano nie tylko na terenach słowiańszczyzny południowo-wschodniej.

w ścisłym związku tematycznym z Biblią powstawały szeroko rozpo-wszechnione na rusi apokryfy – legendy odrzucone przez kościół jako nie-kanoniczne. apokryfy dotarły na ruś z Bizancjum nie tylko w przekładach powstałych w Bułgarii, ale też jako przekaz ustny pielgrzymów ruskich, któ-rzy licznie udawali się do Palestyny, grecji i na athos. znaczną ich część sta-nowili „profesjonalni” pątnicy, którzy już w Xii w byli zakorzenionym na rusi zjawiskiem społecznym – wędrowali „gwoli Chrystusa” grupami, śpie-wali pieśni nabożne podczas świąt i jarmarków. Popularyzowali w ten sposób historię świętą, żywoty świętych i legendy niekanoniczne; wśród tych ostat-nich szczególnie chętnie słuchano opowieści o Wędrówce Bogurodzicy po miejscach męki (przez szereg stuleci najbardziej znany apokryf w europie)14.

12 t a m ż e, s. 108.13 zob. t a m ż e, s. 106.14 zob. więcej o rusi brodzącej gwoli Chrystusa w: d. P i e k a r s k a – w i n k l e r , Wędrówki dziadów proszalnych po Rusi. Ruś brodząca gwoli Chrystusa. „rocznik teologiczny” [CHat] 2007, s. 201 – 211.

[5]


Liczne były na rusi przekłady bizantyjskiej literatury patrystycznej. do najbardziej rozpowszechnionych należały dzieła Jana złotoustego, Bazylego wielkiego, efrema syryjczyka, Jana damasceńskiego, atanazego wielkiego, grzegorza z nazjanzu, Jana Klimaksa, gennadiusza Kontastantynopolitań-czy ka i in. do najbardziej poczytnych należał zachowany w rękopisie z Xii w. Złoty Strumień – zbiór homilii Bazylego wielkiego.

Literaturę dydaktyczną reprezentowały zbiory sentencji – cytatów z Pisma Świętego oraz z pisarzy starożytnych, jeśli nie były sprzeczne z religią chrze-ścijańską. najobszerniejszy był zbiór pochodzący z Xi w. z Bizancjum zatytułowany Pszczoła, który był swoistą antologią literatury starożytnej, za-wierał fragmenty dzieł, w szczególności: ajschylosa, sofoklesa, eurypidesa, Menandra, Herodota, tucydydesa, Ksenofonta, demostenesa, demokryta, Platona, Plutarcha.

odmienny charakter miały izborniki – wypisy o bardzo różnorodnej treści, w których obok wyjątków z pism ojców Kościoła, sentencji, znajdowały się w całości lub we fragmentach traktaty z dziedziny filozofii, historii, gramaty-ki itp. do najbardziej znanych należały Izborniki Światosława z 1073 i 1076 r. (oba przetłumaczone i skompilowane z greki dla czernihowskiego księcia). znane na rusi było także słynne dzieło historyka żydowskiego z i w. Józefa flawiusza O wojnie żydowskiej, na gruncie ruskim pod tytułem Opowieść o zburzeniu Jerozolimy.

wiedzę przyrodniczą czerpano z heksameronów (sześciodniewów), czyli opowieści o sześciu dniach stworzenia świata, fizjologów i Topografii chrze-ścijańskiej pisarza Vi w. Kosmasa indikopleustesa (w wersji ruskiej Koźma indikopłow).

Popularnością cieszyły się przekłady opowieści i romansów średniowiecz-nej europy. do ulubionych na rusi należała od Xii stulecia Aleksandreida, wywodząca się z literatury hellenistycznej przesycona motywami fantastycz-nymi opowieść o życiu i wyprawach wojennych aleksandra Macedońskiego. z opowieści moralizatorskich czytano na rusi chrystianizowaną wersję ży-wota Buddy zatytułowaną Opowieść o Barlaamie i Józafecie (w Polsce prze-trwała ona prawie do XViii w. w rymowanym utworze Mateusza ignacego Kuligowskiego lub sebastiana Piskorskiego Królewicz indyjski w polski strój przyodziany).

Prawosławna słowiańszczyzna czytała i słuchała tego samego. gdy na rusi pojawiły się pierwsze teksty oryginalne, wkrótce i one zaczęły krążyć w odpisach po słowiańskiej prawosławnej europie, np. Słowo o zakonie i ła-sce metropolity Hilariona (Xi w.) czytano w serbii i na górze athos, pisma Cyryla z turowa (Xii w.) znane były na południu europy, podobnie jak żywo-ty ruskich świętych, szczególnie popularne na Bałkanach.

[6]


zabytki piśmiennictwa średniowiecznego z terenów rusi i słowiańszczyzny południowo-wschodniej przeczą tezom o izolacji ruskiej kultury od europy. d. Lichaczow zwraca ponadto uwagę na wspólne na wschodzie i zachodzie europy cechy średniowiecznego piśmiennictwa. Jedną z najistotniejszych było dominowanie w nim gatunków użytkowych, obrzędowych, przeznaczo-nych do wykonania na głos w określonych okolicznościach (kazanie, spo-wiedź, modlitwa, pieśń, pouczenie, żywot, słowo, czytanie, przypowieść, testament, kronika i t.p.). gatunki piśmiennictwa w średniowieczu rozróż-niano (niejednokrotnie umownie) przede wszystkim ze względu na ich prze-znaczenie (pamiętać należy, że średniowiecze odrzucało sztukę służącą przeżyciom estetycznym). Miały one praktyczny charakter – rozpowszech-niały naukę chrześcijańską, a zatem nie były wyłącznie dziełami literatury pięknej. Poprzez poruszaną tematykę i jej interpretację miały wiele wspólne-go z malarstwem, architekturą, muzyką15.

narodziny znacznej liczby gatunków w średniowiecznym piśmiennictwie (na rusi było ich ponad 100) d. Lichaczow tłumaczy nie bogactwem styli-stycznym, a zadaniem, jakie miały do spełnienia. Były swego rodzaju nośni-kami zawartych w nich treści. Czytelnik-słuchacz musiał wcześniej wiedzieć, według jakiego klucza będzie prowadzona narracja utworu. informacja ta za-warta była w tytule, określającym przynależność gatunkową dzieła i nastraja-jącym czytelnika na odpowiedni jego odbiór (np. повесть преславна, повесть умильна, повесть душеполезна, повесть чюдна, повесть утешная)16.

o organicznym związku piśmiennictwa ze sztukami pięknymi świadczy-ły, jak wspomniano wyżej, poruszane przez nie treści. Motywy ze starego i nowego testamentu, święci, sceny z ich żywotów, symbolika chrześcijańska to tematy fresków, ikon, malowideł ściennych, a także miniatur, które ilustro-wały kroniki, hronografie, heksamerony, żywoty. Powstawały również freski i malowidła ilustrujące tematykę pieśni i psalmów. U podstaw każdego dzie-ła leżało zatem słowo, było jego archetypem17. toteż d.Lichaczow nazywa wszelką sztukę średniowiecza sztuką jednego ciągu fabularnego, zaczerpnię-tego z piśmiennictwa chrześcijańskiego18.

związek słowa ze sztukami obrazują miniatury, sceny w kleimach ikon, gdzie z ust świętych unoszą się obłoczki, w których napisane są wymawiane przez nich słowa. zatem słowo występowało w świątyni nie tylko w postaci dźwięku wypowiadanego podczas czytania i śpiewania tekstów, ale też w for-mie obrazu – napisy na ikonach były ich organicznym ornamentem. wskutek

15 Д. C. Л и х а ч е в, Поэтика ..., s. 55 –56.16 t a m ż e, s. 62.17 t a m ż e, s. 25.18 t a m ż e, s. 39.

[7]


przenikania się sztuk jednego ciągu fabularnego człowiek średniowiecza ze-wsząd otrzymywał chrześcijańską wiedzę. Malowidła w ruskiej świątyni przypominały mu o wydarzeniach historii świętej, zbierały wokół niego świat świętości: świętych wojowników w wizerunkach na dole świątyni, męczenni-ków nieco wyżej, w kopule umieszczano scenę wniebowstąpienia Chrystusa, na podtrzymujących kopułę żaglach sklepienia przedstawiano ewangelistów. Cerkiew stawała się w ten sposób mikroświatem i jednocześnie makroczło-wiekiem (elementy jej architektury miały antropologiczne odniesienia; cer-kiew miała głowę, którą była kopuła, miała szyję – podstawa kopuły, oraz oczy – były nimi okienka świątyni) – świat wielki i mały, wszechświat i czło-wiek. Każdy element świątyni przypominał o znaczeniu stworzenia, wielko-ści świata i ważkości losów ludzkich19.

słowo służyło sztukom pięknym, ale i one wywierały na słowo wpływ. autorzy tekstów średniowiecznych20 sięgali po technikę przeplatania słów o jednym rdzeniu i gromadzenia tautologicznych połączeń wyrazowych. gra słów nie czyniła tekstu bardziej czytelnym, wręcz odwrotnie, upodobniała go do ikony, gdzie w kleimach – scenach życia za pomocą barw, wyobrażeń i symboli przedstawiano równolegle wiele zdarzeń z żywota świętego. słowna ikona udekorowana stylistycznym ornamentem wymagała, jak ikona-wizeru-nek, skupienia, rozważenia, kontemplacji, oddziaływała na czytelnika bogac-twem dźwięków, rytmicznością powtórzeń i tajemniczością godną świętości, na przykład:

«[...] един инок, един взъединенный и уединенный и уединяяся, един уе-диненный, един единого бога на помощь призывая, един единому богу мо-ляся и глаголя [...]»21.

Literatura i sztuka średniowiecza wraz z ideologią epoki, jej bytem i rze-miosłem, wyrażały chrześcijański światopogląd, który wszędzie dostrzegał pierwiastek boski i ludzki. doprowadziło to do wykształcenia się w sztuce chrześcijańskiej europy binarnego myślenia, dzielącego świat na material-ny i duchowy.

Jedność kultury dawnej rusi z kulturą Bizancjum, Bułgarii, serbii, rumunii, a także związki z kulturą chrześcijańskiej europy zachodniej obala-ją mit o usytuowaniu rusi między wschodem a zachodem. dymitr Lichaczow

19 w. L i c h a c z o w a, d. L i c h a c z o w, Artystyczna spuścizna ..., s. 71.20 autorzy pozostawali zazwyczaj anonimowi, jako że w utworach o tak ważkiej tematyce nie było miejsca na zaznaczenie autorskiego ja. obraz autora łączył się z obrazem wykonawcy utwo-ru. zob. Д. C. Л и х а ч е в, Поэтика ..., s. 59.21 zob. t a m ż e, s. 131. fragment pochodzi z żywota stefana Permskiego napisanego przez epifaniusza Mądrego

[8]


jest zdania, iż nawet cios zadany przez jarzmo tatarskie kulturowej jedności rusi ze średniowieczną europą nie zmienił europejskiej orientacji w rozwo-ju kultury rusi kolejnych stuleci. zabytki piśmiennictwa z okresu niewoli ta-tarskiej (Opowieść o zburzeniu Riazania przez Batu-chana; homilie serapiona włodzimierskiego archimandryty klasztoru Kijowsko-Pieczerskiego, m.in. O karach Bożych i wojnach; Słowo o ruinie ziemi ruskiej, O śmierci wielkiego księcia Jarosława; Żywot Aleksandra Newskiego) nie wykazują jakichkolwiek wschodnich wpływów kulturowych22. Badacz zwraca także uwagę na całko-wity brak na rusi tłumaczeń z języków azjatyckich – tureckiego, tatarskiego, języków azji Środkowej czy Kaukazu, podczas gdy znane tu były tłumacze-nia z greki, łaciny, starożydowskiego, niemieckiego, czeskiego, polskiego. dymitr Lichaczow stoi na stanowisku, że więcej elementów wschodnich od-naleźć można w kulturze i literaturze Hiszpanii, włoch, francji i grecji23. Nie jest więc, jego zdaniem, właściwe mówienie o europeizacji rosji w XViii wieku przez Piotra i, można raczej stwierdzić zmianę europejskich wpływów w rozwoju rosyjskiej kultury. Podczas gdy w okresie Xi – XVi w. kultura dawnej rusi związana była ze wspólnotą południowo-wschodnich słowian, to w XVi – XVii w. nasiliły się wpływy z Polski i Czech. w XViii natomiast stuleciu kultura rosyjska zmieniła orientację na francję i niemcy, co zasadni-czo określiło jej charakter w XiX i XX wieku24.

Христианство южно-восточных славян. Из исследований Дмитрия Лихачева над европейскuми истоками культуры

Древней Руси Резюме

В современных исследованиях, посвященных формированию культуры России, преобладает мнение, распространенное сторонниками евразийской идеологии, о неевропейских путях ее развития. Стереотипному взгляду о замкнутости развития русской культуры и ее промежуточному положению между Востоком и Западом противопоставляются труды Д.С.Лихачева.

В предложенной статье приводятся собранные Д.С. Лихачевым аргу-менты из области литературы, архитектуры и живописи, полемизирую-щие с традиционными представлениями о европеизации России Петром i лишь в XViii веке.

Dorota Piekarska-Winkler

22 Д. C. Л и х а ч е в, Прошлое – будущему ..., s. 36.23 Д. C. Л и х а ч е в, Поэтика ..., s. 12.24 t a m ż e, s. 13.

[9]


w Warszawie


Krzysztof Kietliński

Moralność GospodarKi opartej na Wiedzy

Głównym celem pracy jest próba określenia i analizy szans i zagrożeń natury moralnej, związanych z gospodarką opartą na wiedzy (GOW)

oraz określenia ich hierarchii.






DWA UKAZY KONSYSTORZA WILEŃSKIEGO Z 1820 I 1821 R.

na syberii zalążki struktury kościelnej powstały w ramach archidiecezji mohylewskiej. Powolny, lecz nieprzerwany rozwój struktr łączył się z zasie-dleniem miast i miejscowości przez byłych zesłańców i katorżników. Byli oni z reguły pozbawieni posługi duchowej w czasie odbywania kary. Księża ze-słańcy nie mogli legalnie odprawiać publicznie nabożeństw, ani wykonywać swych posług jako duchowni względem potrzebujących. Kapłani tracili doży-wotnio prawa stanu duchownego za przestępstwa polityczne. władza kościel-na nakładała na księdza skazańca suspensę, którą zdejmowano dopiero przy amnestii. zdarzali się i tacy kapłani, którym nie zabraniano wykonywać po-sług stanu duchownego. Przed połową XiX w. sieć parafialna bazowała głów-nie na kapelanach wojskowych1.

Przy oszacowaniu diaspory katolickiej punktem zaczepienia jest 1812 r. według danych państwowych na syberii znajdowało się wtedy 217 katoli-ków2. wielu ze skazańców żyjąc przez wiele lat z dala od rodziny wstępowało w wolne związki tzw. konkubinaty. z chwilą pojawienia się kapłana chciano uregulować swój status rodzinny, zachętą też była pomoc materialna tym, któ-rzy wstępowali w związek małżeński, rząd płacił subsydium 100 rubli3. tu też poza względami materialnymi wchodziły z pewnością w grę i względy natu-ry moralnej, związane z posługą głoszenia słowa Bożego jak też z upomina-niem kapłana.

najlepiej tamten okres i przeżycia wiernych oddaje sprawozdanie ks. fryderyka Żyskara o stanie religijno-moralnym parafii w irkucku za 1907 r. „Konkubinat jest prawdziwą klęską wśród tych nieszczęśników. większość z nich pozostawiła swe żony w kraju [...], a zażywając łatwości znaleźć sobie tutaj utrzymankę, wiąże się z miejscowymi kobietami. a później, gdy już im

1 a. M a j d o w s k i, Kościół katolicki w Cesarstwie rosyjskim Syberia Daleki Wschód Azja Środkowa. warszawa 2001, s. 27.2 t a m ż e, s. 28.3 t a m ż e, s. 81.

O. JÓZEF MAKARCZYK OFMCONV


w Warszawie


Krzysztof Kietliński

Moralność GospodarKi opartej na Wiedzy

Głównym celem pracy jest próba określenia i analizy szans i zagrożeń natury moralnej, związanych z gospodarką opartą na wiedzy (GOW)

oraz określenia ich hierarchii.





144 o. JÓzef MaKarCzyK ofMConV

wolno wrócić do kraju, nie mają dość siły rozciąć ten związek, szczególnie mając już dzieci. i dziwnie pobłażająco patrzą na te konkubinaty na syberii. nawet wśród inteligencji miejscowej taka utrzymanka korzysta w miejsco-wym towarzystwie z praw małżonki”4.

rolą kapłana było zapobiec konkubinatom i głoszenie ewangelii o wier-ności małżeńskiej. wiele spraw rodzinnych księża chcieli uregulować, pisząc prośbę do rodzinych parafii zesłańców i sprawdzenie faktycznego stanu wol-nego danej osoby, aby uregulować prawnie sprawy małżeńskie.

godne uwagi są dwa pisma znajdujące się w księdze dokumentów urzę-dowych wpływających od Konsystorza wileńskiego do biura parafialnego. Jedno pismo jest z 1820 r., a drugie z 1821 r. nieco uwagi poświęćmy im obu, analizując treść i cel ich wydania.

1. Ukaz Konsystorza wileńskiego z 1820 r.

Pierwsze pismo poddane analizie, ukazało się w styczniu 1820 r. jako zarzą-dzenie Jego Imperatorskiej Mości Samowładnącego całą Rosją z Wileńskiego Rzymsko-Katolickiego Konsystorza dziekanowi. informuje ono, że z Konsys-torza rzymsko-Katolickiego Metropolitalnego Mohylewskiego, noszący datę 20 listopada 1819 r. nr 2243, napłynął rozkaz o wygłoszeniu z ambon w ko-ściołach diecezji wileńskiej spisu osób, celem uzyskania wiadomości o życiu lub śmierci ich najbliższych. osoby wymienione w spisie to:

1. Jana Konstantynowa, 2. Katarzyny siemionowny Morynicowey, 3. Kuliny szemiotowny Krysiukowey, 4. Konstantyna towarnickiego, 5. daryi sudzieniczowny Chmielewskiey, 6. Katarzyny z Jaworskich Piątkowskiey, 7. anastazyi donatczanki gurskiey, 8. Praxedy z zaleskich Jesieniewskiey, 9. anny Jndyryczychy zaryckiey5.

wyżej wymienieni, zostając na syberi, chcą wstąpić w związek małżeński. Powyższy list z ukazanymi osobami był odczytany w kościołach parafialnych przez trzy kolejne niedziele, w celu uzyskania jakichkolwiek informacji o tych osobach. o wyniku takiego poszukiwania był poinformowany Konsystorz wi-

4 a. M a j d o w s k i, Kościół katolicki w Cesarstwie rosyjskim, s. 82.5 archiwum franciszkanów w grodnie (dalej: afg), Acta Ecclesiae Parochialis Łopienicensis Patrum Franciscanorum 1799 – 1822. dokument drukowany na 1 stronę zapisany, brak numera-cji stronicy, brak w dacie dnia. zachowana orginalna pisownia imion i nazwisk.

[2]

145dwa UKazy Konsystorza wiLeńsKiego z 1820 i 1821 r.

leński. zostały też przejrzane metryki zaślubionych, księgi zmarłych i rege-stra parafian.

Pismo z Konsystorza jest bardzo ogólne, zawiera jedynie podstawowe dane jak imię i nazwisko dziewięciu osób wyznania rzymsko-katolickiego, bez po-dania bliższych informacji o osobach. to pismo mogło spowodować wiele uwag i trudności ze znalezieniem najbliższej rodziny, a także przysporzyć kło-potów, gdyby wynik poszukiwań przyniósł kilka takich osób o tym samym imieniu i nazwisku.

2. Ukaz Konystorza wileńskiego z 1821 r.

drugim, już bardzo obszernym pismem jest dokument wydany 19 sierpnia 1821 r., nr 1512, z Konsystorza wileńskiego, a który wpłynął z Konsystorza Metropolitalnego rzymsko-katolickiego Mohylewskiego, noszący datę 14 lipca 1821 r., nr 1047. w piśmie Konsystorza metropolitalnego wyliczone są osoby zesłane na syberię, które mają zamiar powtórnie wejść w związek małżeński, proszą wyszukania zostawionych swych małżonków i dzieci.

Tabela 1. Osoby odbywające karę na Syberii, wymienieni w piśmie konsystorskim z 1821 r.6

L.p. imię i nazwisko imię ojca Wiek na syberii ilość dzieci

1. Jakub Mironowicz Jan 36 7 1 2. sawka Klanowicz Marek 43 3 3 3. aleksander Bocianowski Maciej 80 3 4 4. Jan Lipski onufry 78 9 - 5. tadeusz Bołobucki 65 8 1 6. Józef Januszkiewicz Moroz 65 5 4 7. Józef Mukityn Benedykt 47 5 3 8. Kazimierz Lennart 50 2 4 9. Daniel Necel Konstantyn 49 4 310. Jan Kudarow Janik 60 21 411. Maciej Wejsztert Józef 53 4 312. Michał Luhaszewicz Jakub 50 7 413. Jan Baranowski Józef 60 10 114. Paweł gostiłło Maciej 35 3 -

6 afg, Acta Ecclesiae Parochialis Łopienicensis Patrum Franciscanorum 1799 – 1822. dokument drukowany na 4 stronice zapisany, brak numeracji stronic.

[3]


15. Jerzy ilwin 45 4 216. feliks Konstantynowicz 36 3 317. teofil Madonecki 47 1 218. eustachy Popow Piotr 66 21 219. rozalia Mackiewicz adam 38 7 320. Helena Maria wojnowska Maciej 40 6 221. Antoni Jerzy 58 15 122. Michał sinica 60 15 -23. anna ryboczyńska Mikołaj 30 6 224. trofim ryboczyński damian 50 12 225. timoch Paszkowski emilian 54 12 326. zachariasz Chlewniuk Teodor 47 12 227. agata Przychodzkina Daniel 32 4 2

28. nadzieja Chtorowa-Pińkowska 40 6 1

29. gertruda orłowska 50 7 130. Maciej zamliński Paweł 53 10 231. Jan Paweł 40 10 2?32. Kazimierz olekszyc Bazyli 60 8 -33. Konstantyn Bobrowski Bazyli 34 13 134. stefan zakrzewski Jan 66 20 335. Katarzyna szarakowa Piotr 55 10 -36. Pelagia wiszniewiczanka 30 3 -37. anna iwanówna 30 6 -38. Jan Mańkowski felicjan 33 10 -39. Karolina szulcowa 26 6 340. adam Baczyński franciszek 36 15 1

41. Anastazja Piotrowiczówna adam 32 4 -

42. anastazja głowacka adam 40 15 343. Jakub Karczewski Bazyli 38 5 144. Kazimierz Mieduszewski Marcin 60 13 345. Michał wąsowicz Mikołaj 58 12 346. eliasz skwirski Bazyli 50 16 2?47. Jan Kwaśniewski Antoni 50 12 -48. domicella Jakówna 40 10 1

[4]


49. anna grochowska Antoni 30 5 -50. filip gryc Andrzej 50 4 151. Pantaleon Borodyński Bazyli 58 7 152. tomasz Makowelski Bazyli 40 3 -53. Maciej Piź Krzysztof 42 10 -54. Marcin dombrowski Bazyli 70 20 155. dominik sucharzewski Jakub 48 20 256. Bazyli robaczek Józef 50 15 157. Jakub Urbanowski 70 6 2?58. Bazyli Kostecki Konstanty 40 10 -59. wojciech starzyński Antoni 48 4 460. Jan grot 43 6 -61. Paweł Czarnecki Andrzej 66 22 -62. Michał tworonowicz Piotr 88 19 -63. Jan Pietkiewicz grzegorz 40 4 264. tadeusz zawiejski Bazyli 53 3 265. eliasz Cerkowski Makary 71 25 -66. antoni Bańkowski feliks 33 4 -67. teodor antyforow Ignacy 30 6 -

wszystkich katolików na liście znajduje się 67, każdy z nich w czasie przy-bycia na syberię był już w związku małżeńskim, jednak brak wiadomości od najbliższych spowodował częste załamanie się, szukania wsparcia, czy po-mocy wśród innych skazańców i miejscowej ludności. Średnia wieku skaza-nych 49 lat, a średni okres ich przebywania na syberii 9 lat. Może dziwić fakt, że wśród proszących o sprawdzenie informacji o rodzinie, w celu powtórne-go ożenku są osoby mające 70 i 88 lat. Próbować wytłumaczyć ten fakt moż-na tym, że ludzie ci chcieli uregulowania spraw małżeńskich nawet przed samą śmiercią.

to pismo w porównaniu do poprzedniego jest szczegółowe i przejrzyste, zawiera wiele informacji o osobch poszukujących, jak też i o najbliższej ro-dzinie, pozostałej w domach, w swoich miejscowościach.

List z Konsystorza rzymsko-katolickiego metropolitalnego mohylewskie-go jest wystosowany na zasadzie rozkazu, Konsystorz wileński jedynie go po-twierdza i przekazuje do odczytania z ambon 3 razy we wszystkich kościołach parafialnych diecezji wileńskiej, z której to pochodziły wyżej wymienione osoby. sami księża proboszczowie byli obowiązani ponadto przejrzeć księ-

[5]


gi metryczne oraz regestra parafian, a o wynikach poszukiwań poinformować swoich dziekanów, którzy nie zwłocznie mieli donieść Konsystorzowi.

dwa ukazy z Konsystorza wileńskiego zostały przygotowane w formie za-powiedzi przedślubnych. zapowiedzi ogłaszają się trzykrotnie, tylko w nie-dziele i święta, podczas mszy św. uroczystej tzw. sumy, bo wtedy do kościoła przychodziło najwięcej wiernych. są okoliczności prawem kościelnym okre-ślone, które między pewnymi osobami nie dozwalają zawierać związek mał-żeński. taką przeszkodą jest trwanie w związku małżeńskim7. Przysięga małżeńska ma skutki prawne do śmierci jednego z małżonków. z chwilą śmierci jednego z małżonków, druga strona może powtórnie wejść w zwią-zek małżeński. Pomimo powtarzania związków małżeńskich obowiązywały zapowiedzi, od których w tych wypadkach nie można było udzielić dyspen-sy. widzimy, jak osoby będące na zesłaniu po skontaktowaniu się ze swoim duszpasterzem postanawiają jak tylko to możliwe uregulować sprawy mał-żeńskie, aby w pełni uczestniczyć w życiu Kościoła korzystając z sakramen-tu spowiedzi i Komunii św.

DODATEK nr 1. Ukaz Konsystorza wileńskiego z 1820 r.

Ukaz Jego iMPeratorsKiey MosCi samowładnącego całą rossyą z wileńskiego rzymsko-Katolickiego Konsystorza dziekanowi.

Podług Ukazu Jego iMPeratorsKiey MosCi w tym Konsystorzu po wysłuchaniu Kommunikacyi Konsystorza rzymsko-Katolickiego Metro-politalnego Mohylewskiego pod dniem 20. nowembra roku, 1819. za n. 2243. nastałey: o uczynienie Publikaty z ambon w Kościołach dyecezyi wileńskiey, celem powzięcia wiadomości o życiu lub smierci Jana Konstantynowa, Katarzyny siemionowny Morynicowey, Kuliny szemiotowny Krysiukowey, Konstantyna towarnickiego, daryi sudzieniczowny Chmielewskiey, Katarzy-ny z Jaworskich Piątkowskiey, anastazyi donatczanki gurskiey, Praxedy z zaleskich Jesieniewskiey, i anny Jndyryczychy zaryckiey, których Mężowie i zony zostając na syberyi, zamyślaią powtórzyć Małżeństwo rozKazaLi: posłać Ukazy do wszystkich dziekanów aby zalecili Plebanom i Kapłanom Curam animarum utrzymującym trzy razy z ambon w dni święte i niedziel-ne zapytać lud na nabożeństwo zgromadzony: czy niema jakiey wiadomości o powyższych osobach, to iest: czy one są w życiu lub pomarły, i gdzie miano-wicie?: niemniey aby zalecili tymże Plebanom przeyrzeć nayściśley Metryki zaślubionych i umarłych, jako też regestra Parafian; a jaką od nich otrzyma-

7 J. ł u n k i e w i c z, Wykład obrzędów i religijnych zwyczajów Rzymsko – Katolickiego Kościoła, ze względu na ich duchowne znaczenie; zebrany i ułożony. wilno 1851, s. 357.

[6]


ją wiadomość, aby w terminie Ukazami przepisanym dostawili oną ninieysze-mu Konsystorzowi – datt 1820. roku Januarij dnia...8.

DODATEK nr 2. Ukaz Konsystorza wileńskiego z 1821 r.

do plebanij Porozowskiey y Klasztoru łopienickiego9

nr 1512[s.1] w Konsystorzu wileńskim słuchali kommunikacyi Konsystorza

Metropolitalnego rzymsko-katolickiego Mohylewskiego 14 Julij roku idące-go za n. 1047 datowaney, w którey tenże Konsystorz wyrażaiąc: że osoby ni-żey wymienione na syberyą zasłane, w zamiarze powtórzenia związków małżeńskich, proszą wyszukania zostawionych swych małżonków i dzieci: jako to, 1. Jakób syn Jana Mironowicz z gubernij i powiatu Mińskiego para-fji Jurewicze wieku 36. syberyi 7. lat, żony Krystyny Żorawskiej i syna gabryela w teyże parafij – 2. sawka syn Marka Klanowicz z gubernij Mińskiey powiatu Borysowskiego parafij Kurońskiey wieku 43. syberij 3. lata, żony agaty z sienkiewiczów lub Kinkiewiczów, dzieci tarassa, Maryanny i wawrzyńca we wsi Haniwiczach – 3. alexander syn Macieia Bocianowski z gubernij Mińskiey powiatu dziśnieńskiego parafij zaderskiey, wieku 80. syberyi 3. lata, żony tekli Jermantowiczówny, dzieci symona, antoniego, Mikołaia, zofii i Barbary – 4. Jan syn onufrego Lipski z gubernij grodzieńskiey powiatu wołkowyskiego parafii rohoskiey wieku 78. syberyi 9. lat, żony Krystyny nielubowiczówny w wilnie – 5. tadeusz Bołobucki z gubernij wileńskiey powiatu szawelskiego, parafii łukniki wieku 65. syberyi 8. lat, żony Maryanny Martynkowey i syna Kazimierza we wsi Berzynianach – 6. Józef syn Moroza Januszkiewicz z gubernij wileńskiey powiatu oszmiańskiego parafii dziewiniskiey wieku 65. syberyi 5. lat, żony agaty zamaycianki, dzieci andrzeia, agaty, Krystyny, elżbiety, i brata Jana Januszkiewiczów we wsi Jurgelany – 7. Józef syn Benedykta Mukityn, z gubernij wileńskiey powiatu rosieńskiego parafii wewerziany wieku 47. syberyi 5. lat, żony scholastyki Kozakowey, dzieci: Józefa, Jakóba, i scholastyki – 8. Kazimierz Lennart z gubernij wileńskiey powiatu Upitskiego parafii remigolskiey wieku 50. syberyi 2. lata, żony Maryanny, dzieci Jana, Karola, agnieszki, i rozalii we wsi Uzartach – 9. daniel syn

8 afg, Acta Ecclesiae Parochialis Łopienicensis Patrum Franciscanorum 1799–1822. dokument drukowany na 1 stronicy zapisany, brak numeracji, brak dnia przy dacie miesiąca i roku wydania. 9 afg, Acta Ecclesiae Parochialis Łopienicensis Patrum Franciscanorum 1799–1822. dokument drukowany na 4 stronice zapisany, brak numeracji stronic. w nawiasach kwadratowych znajdują się zaznaczone numery stronic orginału.

[7]


Konstantyna necel z gubernij wileńskiey powiatu rosieńskiego parafii szyłali wieku 49. syberyi 4. lata, żony Maryanny Pietkiewiczówny, dzieci Jakóba, Mikołaia, i Maryanny w miasteczku szyłalach – 10. Jan Kudarow Janikowa syn z gubernij witebskiey powiatu reżyckiego, parafii dryczany, wieku 60. syberyi 21. lat, żony Maryanny, dzieci wincentego, andrzeia elżbiety, Urszuli we wsi Kudarach – 11. Maciey syn Józefa weysztert z gubernij witebskiey powiatu reżyckiego parafii subocz, wieku 53. syberyi 4. lata, żony Moniki simonowiczówny, dzieci wincentego, Xawerego, antoniego w suboczu lub Kudarach – 12. Michał syn Jakóba Luhaszewicz z gubernij grodzieńskiey powiatu sokólskiego (może słonimskiego) parafii Kuźnickiey wieku 50. syberyi 7. lat, żony anny Kwiatkowskiey, synów Macieia, Mikołaia, Piotra, Jana we wsi zalesie – 13. Jan syn Józefa Baranowski z gubernij powiatu i parafii wileńskiey wieku 60. syberyi 10. lat, żony Magdaleny, i córki Petronelli w wilnie – 14. Paweł syn Macieia gostiłło obwodu Białostockiego powiatu sokólskiego parafii suchowolskiey, wieku 35. syb- [s. 2] syberyi 3. lata, żony Magdaleny Białozorowskiey w Kisielanach – 15. Jerzy ilwin z gubernij witebskiey powiatu dryzieńsiego parafii wołyńcy wieku 45. syberyi 4. lata, żony agaty stefanówny, synów: grzegorza i Mateusza w Janowiczach powiecie witebskim – 16. felix Konstantynowicz z gubernij wołyńskiey powiatu starokonstantynowskiego, parafii tofipolskiey wieku 36. syberyi 3. lata, żony Katarzyny Konstantynowey, synów Kaietana, Bernarda, i Mikołaia w tofipolu – 17. teofil Madonecki z gubernij wileńskiey powiatu Brasławskiego parafii dryseńskiey wieku 47. lat, syberyi rok jeden, żony Maryanny Misztowtówny, synów onufrego, i Karola w Misztowtach – 18. eustachi syn Piotra Popow z gubernij Mohylewskiey, powiatu Bielickiego, parafii durawickiey wieku 66. syberyi 21. lat, żony ewdoki Pawłówny, oyca izaaka, dzieci Katarzyny i Bazylego w durawiczach – 19. rozalia adamówna Mackiewiczowa z gubernij Mohylewskiey powiatu Babinowieckiego wieku 38. syberyi 7. lat, męża Bartłomieia Mackiewicza. dzieci: Katarzyny, anny, wawrzyńca w Babinowiczach – 20. Helena Marya córka Macieia woynowska z gubernij Podolskiey powiatu Kamienieckiego parafii grudy wieku 40. sy-beryi 6. lat, męża grzegorza woynowskiego odstawnego Unter – officera wachmistrza Kazienney Pałaty w Kamieńcu Podolskim, dzieci rocha i Maryi – 21. antoni Jerzego syn z gubernij grodzieńskiey powiatu nowogródzkiego parafii Kroszyńskiey wieku 58. syberyi 15 lat, żony teressy Czandaniczówny, i córki Maryanny w Juszkiewiczach. 22. Michał sinica z gubernij Mińskiey powiatu Boryssowskiego parafii dokszyckiey wieku 60. syberyi 15. lat, żony Maryanny Jakóbowny w Paszkowce – 23. anna córka Mikołaia Brzostowska z gubernij Podolskiey powiatu i parafii Kamienieckiey wieku 30. syberyi 6. lat, męża antoniego, syna Jerzego, i antoniego, we wsi Juszkiewiczach gubernij grodzieńskiey powiatu nowogródzkiego, brała ona ślub na Pruskiey

[8]


granicy z Mirosławia, w parafii Krasińskiey u XX. Maryanów – 24. trofim syn damiana ryboczyński z gubernij Kijowskiey powiatu Uszanskiego para-fii tabanowskiey wieku 50. syberyi 12. lat, żony Praskowij Czemerzynki i sy-nów teodora i Jakóba w taborowie – 25. timoch syn emiliana Paszkowski z gubernij Mińskiey powiatu Borysowskiego, parafii okołowskiey wieku 54. syberyi 12. lat, żony eudoki Jakubowny, dzieci: doroty, eliasza i Jana we wsi garadzić – 26. zachariasz syn teodora Chlewniuk z gubernij Podolskiey powiatu Haysynskiego parafii sawietońskiey wieku 47. syberyi 12 lat, żony swey z dwoma dziećmi w teyże parafii zostawioney – 27. agata daniło-wiczówna Przychodzkina z gubernij Mińskiey powiatu i parafii Pińskiey, wieku 32. syberyi 4. lata, męża grzegorza Przychodzkina odstawnego Unter – officera Prawosławnego, synów Mikołaia i Bazylego w Pińsku – 28. nadzieia Chtorowa Pieńkowska z gubernij wołyńskiey powiatu Żyto-mierskiego parafii Berdyczowskiey wieku 40. syberyi 6. lat, męża trofima Chtorowa, syna elizrowicza Podporucznika – 29. gertruda orłowska z gubernij grodzieńskiey powiatu Lidzkiego z parafii eyszyskiey wieku 50. syberyi 7. lat, męża wincentego orłowskiego i córki Kunegundy w okolicy Bieniunach – 30. Maciey syn Pawła zamliński z gubernij Podolskiey powia-tu Płoskirowskiego parafii Kumanowskiey, wieku 53. syberyi 10. lat, żony Maryanny z Kowalskich, synów Jana i Michała w dachnowce – 31. Jan Pawła syn z gubernij Mohylewskiey powiatu Babi- [s.3] Babinowickiego parafii Luzna wieku 40. syberyi 10. lat, żony anastazyi nikityny z dziećmi – 32. Kazimierz syn Józefa olekszyc z gubernij Kijowskiey powiatu Machnowic-kiego parafii Przyłuskiey wieku 60. syberyi 8. lat, żony reginy Jaworskiey – 33. Konstantyn syn Bazylego Bobrowski z gubernij i powiatu Mińskiego parafii dumnowicze wieku 34. syberyi 13. lat, żony euxeny gautyłówny i syna ignacego we wsi Babińskiey – 34. stefan syn Jana zakrzewski Beyczonko z gubernij Kijowskiey powiatu Bohusławskiego parafii Piwcy wieku 66. syberyi 20. lat, żony Maryi skilinowskiey, dzieci Juliana, anastazyi i Jana, we wsi Jarowka – 35. Katarzyna szarakowa Piotrówna z gubernij witebskiey powiatu i parafii Lucyńskiey wieku 55. syberyi 10. lat, męża Jakóba semionowa w Hermenirowie Kamieńszyka – 36. Pelagia wiszniewiczanka z gubernij wołyńskiey powiatu łuckiego parafii Kopylskiey wieku 30. syberyi 3. lata, męża Marka w Kopyłkach – 37. anna iwanówna z gubernij Podolskiey powiatu Brasławskiego parafii niemirowskiey wieku 30. syberyi 6. lat, męża symona Jakubowego we wsi Belikach niwa – 38. Jan Mańkowski felicjana syn z gubernij wołyńskiey powiatu i parafii zasławskiey, wieku 33. syberyi 10. lat, żony Julianny w zasławiu – 39. Karolina z Pawłowskich szulcowa z gubernij wileńskiey powiatu i parafii szawelskiey wieku 26. syberyi 6. lat, męża franciszka szulca, synów andrzeia, Karola, i franciszka – 40. adam syn franciszka Baczyński z gubernij wileńskiey po-

[9]


wiatu i parafii teleszewskiey wieku 36. syberyi 15. lat żony Magdaleny tuoronowiczowey i syna Ludwika w dzie ginianach. 41. anastazya adamówna Piotrowiczówna z guber: Podolskiey, powiatu i parafi winnickiey wieku 32. syberi 4. lata, męża teodora głowackiego – 42. anastazya adamówna z głowackich z gubernij podolskiey powiatu i parafii winnickiey wieku 40. syberyi 15. lat, męża teodora, dzieci: Kazimierza, anny, Juliana w Żytomierzu – 43. Jakób syn Bazylego Karczewski z gubernij Kurlandskiey powiatu Jakóbsztackiego wieku 38. syberyi 5. lat, żony doroty z Kwaśniewskich z córką w Jakobsztacie – 44. Kazimierz syn Marcina Mieduszewski z gubernij Podolskiey powiatu winnickiego parafii Morawskiey wieku 60. syberi 13. lat, żony Katarzyny z gorskich, synów: Michała ignacego, Ludwika we wsi zmierzynka mała – 45. Michał syn Mikołaia wąsowicz z gubernij Podolskiey powiatu Jampolskiego parafii szarogrodzkiey wieku 58. syberyi 12. lat, żony Kunegundy zieleznickiey, dzieci Józefa, Marcina i róży w szarogrodzie – 46. eliasz syn Bazylego skwirski z gubernij Kijowskiey powiatu Machnowieckiego parafii Berdyczowskiey, wieku 50. syberyi 16. lat, żony Petroneli sebestyanskiey, z dziećmi w frydrowie – 47. Jan syn antoniego Kwaśniewski z gubernij Podolskiey Parafii Barskiey wieku 50. syberyi 12; lat, żony Margarety Mankowskiey w Barze – 48. domicella Jakówna z gubernij wileńskiey powiatu wiłkomierskiego parafii Kupiskiey, wieku 40. syberyi 10. lat, męża Macieia i syna Ludwika w Kupiszkach – 49. anna antonowna grochowska gubernij Kurlandzkiey powiatu i parafii rygskiey, wieku 30. syberyi 5. lat, męża Jana szarkowskiego – 50. filip syn andrzeia gryc z gubernij wileńskiey powiatu szawelskiego parafii erzwiłka, wieku 50. syberyi 4. lata, żony agnieszki Miłarowiczówny i córki ewy we wsi zwiny – 51. Pantaleon syn Bazylego Borodyński z gubernij Mińskiey powia-tu i parafii Bobruyskiey wieku 58. syberyi 7. lat, Makryny Lewkowiczówny i syna Bazylego w Bo- [s.4] w Bobruysku – 52. tomasz syn Bazylego Makowelski z gubernij grodzieńskiey powiatu Prużańskiego parafii siepowieckiey wieku 40. syberyi 3. lata, żony w zachalu – 53. Maciey syn Krzysztofa Piź z gubernij wileńskiey powiatu oszmiańskiego parafii tiudeńskiey wieku 42. syberyi 10. lat, żony Maryanny z Pietrowiczów – 54. Marcin syn Bazylego dombrowski z gubernij Podolskiey powiatu Haysyńskiego parafii granowskiey, wieku 70. syberyi 20. lat, żony Ludwiki i syna felixa – 55. dominik sucharzewski syn Jakóba z gubernij i powiatu Mińskiego parafii Lachow wieku 48. syberyi 20 lat, żony rozalij Palu-szewiczówny, córek wiktoryi i Karoliny zostawionych w turczy – 56. Bazyli syn Józefa robaczek z gubernij Podolskiey powiatu Haysynskiey parafii granowskiey wieku 50. syberyi 15. lat, żony anny Kameckiey, i syna wawrzeńca w Katarzynie – 57. Jakób Urbanowski z gubernij Kijowskiey, po-wiatu Lipowickiego parafii Lince wieku 70. syberyi 6. lat, żony zofii z dzieć-

[10]


mi – 58. Bazyli syn Konstantego Kostecki z gubernij wileńskiey powiatu zawileyskiego parafii łyntupskiey, wieku 40, syberyi 10. lat, żony Justyny – 59. woyciech syn antoniego starzyński z gubernij Kijowskiey powiatu Lipowickiego parafii Lince, wiek 48. syberyi 4. lata, żony Lucyanny Białykorówny, dzieci: tekli, Honoraty Maryanny, i felicyana w Lincach. 60. Jan grot z gubernij Kurlandzkiey powiatu Jakobsztadzkiego parafii iłłukszta wieku 43. syberyi 6. lat, żony zofii szukowny w iłłukszcie – 61. Paweł syn andrzeia Czarnecki z gubernij grodzieńskiey powiatu wołkowyskiego para-fii Krasnopolskiey wieku 66. syberyi 22. lata, żony rozalii Moszeykowey – 62. Michał syn Piotra tworonowicz z gubernij wileńskiey powiatu telszewskiego parafii Lepłow wieku 88. syberyi 19. lat, żony agaty z Jankowskich – 63. Jan syn grzegorza Pietkiewicz z gubernij Mohylewskiey powiatu siennienskiego parafii Czereyskiey wieku 40. syberyi 4. lata, żony anny, dzieci: Justyna, i agaty w rakowszczyźnie – 64. tadeusz syn Bazylego zwieyski z gubernij Podolskiey powiatu Brasławskiego wieku 53 syberyi 3. lata, żony Julianny z gorskich, córek rozalii, i Maryanny w Brasławiu – 65. eliasz syn Makarego Cerkowski z gubernij witebskiey powiatu i parafii rzerzyckiey wieku 71. syberyi 25. lat, żony rozalii z ostrowskich w rzeżycy, – 66. antoni syn felixa Bańkowski z gubernij wołyńskiey powiatu i parafii Żytomierskiey wieku 33. syberyi 4. lata, żony anny z Mikułowskich w Żytomierzu – 67. teodor syn ignacego antyforow z gubernij Mohylewskiey powiatu Mścisławskiego parafii Packowskiey wieku 30. syberyi 6. lat, żony anny Jwanowny we wsi daniłowskiey – opublikowania takowych osób w dyecezyi wileńskiey, żąda pomieniony Konsystorz rzymsko-katolicki Metropolitalny Mohylewski – rozKazaLi posłać Ukazy do wszystkich dziekanów tuteyszey dyecezyi, i przy nich dołączyć tyle explarzow tego po-stanowienia z pozczególnieniem wyżej pomienionych osób, ile iest Kościołów parafialnych: aby one rozesłali wszystkim podwładnym sobie Plebanom, któ-rym zalecić, trzykrotne z ambon uczynić ogłoszenie, przeyrzeć księgi me-tryczne, oraz regestra parafian, a co się okaże raportować do swoich dziekanów, którzy nie zwłocznie donieść maią o skutkach ninieyszemu Konsystorzowi – datt 1821 Miesiaca augusta 19. dnia –

Два указа виленской Қонсистории 1820 и 1821 г. Резюме

Два указа виленской Консистории 1820 и 1821 г. отражают тяжелое положение каторжников-католиков Сибири. Это положение иногда приводило к отступничеству от супружеских обетов и вступление в так называемые конкубинаты. Для решения этих проблем, по крайней мере для некоторых узников, священники писали письма в Консисторию,

[11]


чтобы проверить фактическое семейное положение этих людей. Во всей епархии давали объявления в приходских храмах для того, чтобы получить информацию о семье заключенных. Это помогало, по крайней мере, некоторым каторжникам-католикам вернуться к Богу и урегулировать семейное и супружеское положение.

O. Józef Makarczyk

[12]


Ks. tadeUsz fityCH

ROCZNICA 270-LECIA PONOWNEGO ERYGOWANIA PARAFII ŚW. BARTŁOMIEJA

W CZERMNEJ (UWAGI DO DZIEJÓW WSI – DZIELNICY MIASTA: JAKUBOWICE)

Wstęp

tzw. wielka Czermna1 z kościołem parafialnym św. Bartłomieja (to jed-na z 20-tu najstarszych parafii ziemi Kłodzkiej, najstarsza wzm. z 1354 r.), jest z jednej strony, pomimo błędnych ujęć historycznych zawartych w sze-regu opracowaniach leksykograficznych, nie kwestionowaną „starówką” dzi-siejszego miasta Kudowa zdrój. Ponadto doskonale wpisuje się w genius loci ziemi kłodzkiej – „zakątka Pana Boga”2, ma bowiem po swych obu stro-nach dwie lokalne kapliczki maryjne (kultywowane od lat 30-tych XiX w.), a z drugiej strony jest nie tylko „pomostem” pomiędzy sanktuariami maryj-nymi ziemi Kłodzkiej (aż pięć z nich były znanymi już w średniowieczu)3, a sanktuariami maryjnymi północnych Czech4, i co więcej była jednym z waż-nych „węzłów” dla ścieżek i dróg pątniczych (n.b. korzystali z niego m.in. na-wet pielgrzymi mieszkający w okolicach Brna).

1 w odległości zaledwie kilku kilometrów, spotykamy po stronie czeskiej dwie miejscowości o zbliżonej nazwie: Malá Čermná i Česká Čermná, stąd Czermna bardzo często do dzisiaj określa się mianem wielka Czermna (m.in. z tytułu wielokrotnie większej populacji).2 zob. m.in. W kraju Pana Boga. Źródła i materiały do dziejów Ziemi Kłodzkiej od X do XX wie-ku” (Im Hergottsländchen....), oprac. a. H e r z i g, M. r u c h n i e w i c z, Kłodzkie towarzystwo oświatowe, Kłodzko 2003.3 aż pięć z nich ma średniowieczny rodowód: 1) Bardo Śl. – Xiii w. (najstarsze obok Krzeszowa na Śląsku); 2) niemojów k/różanki – ok. 1300; 3) stary wielisław – ok. 1340 r.; 4) ołdrzykowice ok. 1450 r.; 5) szalejów górny – późne średniowiecze. zob. K. d o la, Obecność Kościoła na Ziemi Kłodzkiej w średniowieczu, „Świdnickie studia teologiczne” 3: 2006, nr 3, s.19-20.4 4. zob. m.in. V. H r u b ý, J. r o y t, Lidová zbožnost ve Východních Čechách a v Kladsku, státni galerie Výtvarného Umění v náchodě 1997.

156 Ks. tadeUsz fityCH

Parafia Czermna należała zarazem do najbardziej żywotnych (m.in. w XiX w.), znanych z powodu licznych powołań kapłańskich i zakonnych (grono bez mała stu osób; n.b. stąd wyszło aż czterech pierwszych, w gronie dziesię-ciu śląskich redemptorystów XiX/XXw.), jak też z faktu, że na jej terenie żyła ostatnia na ziemi kłodzkiej mniejszość czeska – stąd tzw. czeski zaką-tek. współcześnie, jest ona miejscem często odwiedzanym przez turystów, m.in. z powodu istnienia dwóch obiektów sakralnych, tzw. kaplicy czaszek (szczególnej katechezy o zmartwychwstaniu) i kaplicy Matki Bożej Bolesnej w zielonej dolinie powstałej po pandemii cholery w 1832 r. aktualnie, Czermna – „starówka” miasta Kudowy zdroju, ze swymi obiektami sakralny-mi i świeckimi oraz wielowiekową historią, stanowi dla historyków i kulturo-znawców interesujący temat badawczy.

w dniu 29 czerwca 1738 r., pomimo trwającej aż trzy wieki przerwy, spo-wodowanej wojnami husyckimi, w kronice parafialnej odnotowano fakt jej reaktywacji. w związku z 270-letnią rocznicą tego ważnego wydarzenia, autor z jednej strony, w szeregu przyczynkach publikuje efekty swoich ba-dań nad dziejami parafii typu wielowsiowego, tzn. tożsamości kulturowej jej poszczególnych miejscowości i osad, a z drugiej wydobywa na światło dzienne sylwetki tutejszej elity: proboszczów, ludzi świeckich5 i wyrosłych w tym środowisku zakonników. tu tkwi geneza jednego z motywów powsta-nia niniejszego przyczynku. Pragnąc dogłębniej poznać tożsamość dziejową czermnieńskiej parafii, należy chociażby pogłębić znajomość historii każdej z ośmiu wsi wchodzących w jej skład. w tym konkretnym przypadku intere-suje nas wieś Jakubowice.

1. Parafia św. Bartłomieja w Czermnej6

1.1. nazwa, położenie geograficzne i liczba mieszkańcóww dokumentach nazwa parafii występowały w różnym brzmieniu. m.in.

pod nazwami: 1354 – Czermna; 1359 – Czirmna; 1402 – Czremna; 1477 – Czermna; 1560 – Cermna; 1631 deutsch Czerweney; 1747 – deutsch tschirwenai; 1787 – deutsch tscheroeney; w końcu otrzymała końców-5 zob. t. f i t y c h, „Czeski zakątek”- dom rodzinny i parafia czermnieńska pierwszym śro-dowiskiem życia i formacji architekta Josepha Elsnera (* 1845 Słone + 1933 Monachium) W: Český Koutek v Kladsku, Hradec Králové 2008, s. 291-313 (supplementum 5 Kladského sborníku 2008).6 zob. m.in. t. f i t y c h, Kościół św. Bartłomieja w Czermnej – najstarsza parafia (wzm. z 1354 r.) i centrum „starówki” Kudowy Zdroju (Refleksje na temat tytułu kościoła oraz obrzędów ludo-wych), „Świdnickie studia teologiczne” 4: 2007 nr 4, s. 141-176; t e n ż e, Kościelno-historyczne uwarunkowania rozwoju katolickiej parafii Czermna w czeskim zakątku” ziemi kłodzkiej. W: Muzeum a dziedzictwo kulturowe pogranicza polsko-czeskiego (Kudowa Zdrój – tożsamość i zbliżenie), pod red. r. g ł a d k i e w i c z a. Kudowa zdrój 2008, s. 57-74.

[2]

157roCzniCa 270-LeCia Ponownego erygowania Parafii Św. BartłoMieJa

kę -ey i w kolejnej zgermanizowanej postaci – Tscherbeney Tscherbeney (od 1620 r. – klęski Czech w bitwie pod Białą górą) dotrwała do roku 1937 (przy czym na kościelnych dokumentach i wymianie korespondencji z omawiane-go okresu znajdujemy odcisk pieczęci parafialnej w wymownym łacińskim brzmieniu, dokumentującym słowiański rodowód: „sigiL eCCLesiae Par CzerMniensis”)7, kiedy to w ramach nazistowskich akcji usuwania sło-wiańskich nazw w tzw. czeskim zakątku8 (i na całym dolnym Śląsku) zmie-niono jej nazwę na Grenzeck (1937-1945).

Po przyłączeniu ziem śląskich do Polski w 1945 r. na krótko nazwano ją Czerwone a następnie przywrócono pierwotną czeską nazwę Czermna (aktu-alnie po stronie czeskiej w odległości zaledwie kilku kilometrów spotykamy miejscowości o zbliżonej nazwie: Malá Čermná i Česká Čermná). nazwa ta prawdopodobnie wzięta jest od przymiotnika cerveny (czerwony) – tego typu nazwy nadawano miejscowościom od charakterystycznego koloru gleby, po-wstałej ze zwietrzałej skały.

Miejscowość (początkowo wieś) położona jest w południowo-zachodniej Polsce, w odległości ok. 1 km od centrum Kudowy, w dolinie rzeki Czermnicy biorącej swe początki w Błędnych skałach a będącej dopływem rzeki Metui, a ok. 12 km od kolejnego uzdrowiska duszniki zdrój. Środkowa część miej-scowości jest usytuowana na wysokości ok. 400 m npm, i na północnym zbo-czu góry parkowej.

7 Pieczęć tuszowa ma okrągły kształt. w jej centrum wygrawerowano postać św. Bartłomieja w formie zbliżonej do tej jaka została użyta na chorągiewce wietrznej sygnaturki kościoła para-fialnego. Jej wycisk znajdujemy m.in. na odpisie metryki urodzenia wybitnego redemptorysty a. Jedka, jaki z datą 4 Xi 1950 r., sporządził i firmował ks. prob. J. Martinez.8 Czeski zakątek (niem. Böhmischer Winkel; czes. Český koutek) – w czasach przynależności dolnego Śląska do niemiec nazwą tą określano niewielki obszar w zachodniej części hrabstwa kłodzkiego, zamieszkałego głównie przez ludność czeskojęzyczną. obszar ten rozciąga się na południowy zachód od Błędnych skał pomiędzy Lewinem a czeskim náchodem w okolicach Kudowy-zdroju i obejmował przed wszystkim miejscowości: Czermna (Tscherbeney), Bukowina (Bukowine), słone (Schlaney), Pstrążna (Strausseney), Jakubowice (Jakobowitz) i Brzozowie (Brzesowie) (obecnie dzielnice Kudowy-zdroju), Błażejów, Krzyżanów (Krzischney), Leśna (Löschney), Jeżowice (Nauseney). Język, jakim mówiono w tych okolicach, był dialektem języka czeskiego z dużymi wpływami niemieckimi i polskimi. zawierał on także wiele dawnych zwro-tów i idiomów nie występujących już we współczesnym języku czeskim. Po i wojnie światowej i rozpadzie austro-węgier w 1918 roku pomimo powstania państwa czechosłowackiego więk-szość mieszkańców „czeskiego zakątka” opowiedziała się za przynależnością do niemiec. w roku 1945 dolny Śląsk został przyłączony do Polski. większość czeskich mieszkańców „czeskiego zakątka” wyjechała do pobliskiej Czechosłowacji, gdzie urzędował tzw. „Komitet Kłodzki” pomagający przesiedleńcom w znalezieniu mieszkania i pracy. dla niemieckich miesz-kańców tego terenu w roku 1952 otwarto szkołę z czeskim, a następnie z niemieckim językiem nauczania. ze względu na emigrację niemców do rfn w latach 50. szkołę zamknięto w roku 1960.

[3]


ta duża wieś, ma typowo wiejską zabudowę (tzw. ulicówka o długości 2,5 km) ciągnie się on przez ok. 5 km wzdłuż granicy z Czechami. w miarę od-dalania się od Kudowy wysokość terenu stopniowo wzrasta. wyżej położoną część Czermnej oddzielają dwa grzbiety górskie górskie: Świni grzbiet (od strony wschodniej) i Bluszcz (od zachodniej).

zmieniającą się populację wsi przybliżają m.in takie dane: 1787 – 688 mieszkańców; 1816 r. – 828; 1825 r. – 877; 1840 r. – 1.043; 1910 r. – 2.191; 1933 r. – 2.041; 1939 r. – 2.312 mieszkańców. ‘Catalogus Cleri’ archidiecezji praskiej z 1889 r. podawał, iż w całej parafii św. Bartłomieja w Czermnej żyło 4.289 katolików i 480 niekatolików.

1.2. dzieje wsi i dominiumwieś Czermna wspomniana jest w dokumencie kościelnym diecezji pra-

skiej z 1354 r. (Liber Primus Confirmationum), w którym odnotowany jest fakt wprowadzenia proboszcza do parafii w Machovie (tzw. instalacji na urzędzie) przez proboszcza parafii Czermna. Może to świadczyć zarówno o znaczeniu regionalnym Czermnej, jak też o prawdopodobnym czasie utwo-rzenia parafii w drugiej połowie Xiii wieku. Po kilku wiekach, na obrzeżach, Czermnej zaczęła wyrastać (prawdopodobnie uboga) miejscowość Chudoba (dziś Kudowa-Zdrój), która z czasem rozrosła się, ale dopiero w 1945 r. zdo-minowała i wchłonęła Czermną.w dziejach czermnieńskiego dominium mo-żemy wyróżnić m.in. cztery zasadnicze etapy: (1) – połączenie z dominium Homole (1477-1588)9; (2) – związek z dominium nowe Miasto nad Metują (1588-1785, prawie dwa wieki); (3) – Czermna jako samoistne dominium (od 1785-1873), w 1783 r. z dominium wyodrębniony został niezależny majątek ziemski Kudowa10.

administracyjnie Czermna przez długi czas podlegała nachodowi. w roku 1477 książę ziębicki Henryk i starszy, syn czeskiego króla Jerzego z Podie-bradów przyłączył ją do hrabstwa kłodzkiego (współcześnie – ziemia kłodzka; pozostawało pod panowaniem czeskim, od 1348 r. jeden z regionów Korony czeskiej; po wojnach śląskich przeszło pod panowanie Prus i zostało włączo-ne do prowincji śląskiej)11.9 w pierwszym, drugim i trzecim okresie dominium miało zawsze po jedenastu właścicieli, w sumie 33 właścicieli, a ich statystyczna kadencja trwała 12 lat. natomiast Kudowa, jako nie-zależny majątek ziemski, miała w krótkim, 31-letnim okresie (1873-1904) aż 9ciu właścicieli (statystycznie przez okres niespełna 4 lat).10 Por. fr. a l b e r t, Bad Kudowa (Sein Name und seine Geschichte). Bad reinerz 1936, s. 13-17.11 zob. m.in. H. V e i t, Zur Geschichte des Glatzer Landes. w: „Kulturelle arbeitshefte”, Heft 35, die grafschaft glatz (schlesien)”, zusammenfassende Bearbeitung: dieter Pohl und Herbert eckelt in zusammenarbeit mit der forschungsgruppe grafschaft glatz, Herausgeber: Bund der Vertreibenen – Kulturreferat, Bonn 1996; J. K ö g l e r, Die Chroniken der Grafschaft Glatz (neu

[4]

159roCzniCa 270-LeCia Ponownego erygowania Parafii Św. BartłoMieJa

Podczas wojen husyckich parafia została zrujnowana. w XVi w. Czermna podlega administracyjnie pod nowe Miasto nad Metują a kościół i miejscowa ludność musi przyjąć wiarę protestanckich władców z rodu von stubenberg.

Po Bitwie pod Białą górą w 1620 r. ziemia kłodzka doświadczyła skut-ków rekatolicyzacji, a Czermna stała się filią parafii kościoła katolickiego w nowym Mieście nad Metują. od wieku XVii kolejnymi właścicielami Czermnej byli: naczelny dowódca wojsk cesarskich z okresu wojny trzy-dziestoletniej albrecht von wallenstein, a po nim jego szwagier hrabia adam erdmann terzky (czes. trczka; *1599 + 1634) z nachodu, a po jego śmier-ci hrabiowie von Leslie, którzy w 1785 r. sprzedali Czermną Michaelowi von stillfried z nowej rudy. niedługo przedtem (w roku 1763) Czermna wraz z ziemią kłodzką przyznana została Prusom, na mocy ustaleń pokoju w Hubertusburgu, kończącego wojnę siedmioletnią.

Biskup Hradec Králové Vratislav von Mitrowitz w 1738 r. ponownie uczynił parafię Czermna niezależną. należały do niej: Kudowa, Pstrążna z Bukowiną, Jakubowice oraz czeskie wsie Ždarky i Malá Čermná. z powodu włączenia Czermnej do Prus parafia przyłączona została do dekanatu kłodz-kiego. w roku 1780 do parafii dołączono także wsie słone i Brzozowie nato-miast wsie Ždarky i Malá Čermná podporządkowano parafii w Hronovie.

Podczas wojen napoleońskich król pruski fryderyk wilhelm iii Hohen-zollern (* 3 Viii 1770 + 7 Vi 1840)12, przez trzy tygodnie rezydował na ple-banii w Czermnej (9-29 Vi 1813 r.). w tym czasie spotykał się on na czeskich zamkach z wysokimi autorytetami rosji i austrii (tzn. carem i kanclerzem),

bearbeitet und herausgegeben von dieter Pohl), Bd. 1-5, dr. dieter Pohl Verlag Köln 1992–2003; a. H e r z i g, Reformatorische Bewegungen und Konfessionalisierung. Die habsburgische Rekatholisierungspolitik in der Grafschaft Glatz, Hamburg 1996; J. B a h l c k e, Schlesien und die Schlesier, Langen-Müller 2000; a. B a c h, Urkundliche Kirchen-Geschichte der Grafschaft Glaz [sic!], Breslau 1841; Das Glatzer Land. aktion west-ost e.V, düsseldorf 1995; Geschichte Schlesiens, Bd. 1: Von der Urzeit bis zum Jahre 1526, thorbecke – sigmaringen 1988.12 w czasie wojen napoleońskich prowadził początkowo politykę neutralności, udało mu się, między innymi, uniknąć uwikłania w iii Koalicję. Jednak sprowokowany utworzeniem związku reńskiego wypowiedział w 1806 r. wojnę napoleonowi, którą szybko przegrał. na mocy traktatu tylżyckiego w 1807 r. zmuszony był do rezygnacji z ziem na zachód od łaby, zgody na utworze-nie Księstwa warszawskiego z ziem, które trafiły do rąk pruskich w iii i iii (a także częściowo i) rozbiorze Polski. gdańsk stał się wolnym miastem. Ponadto Prusy zmuszone zostały do zapła-cenia kontrybucji francji oraz finansowania francuskich wojsk okupacyjnych na swoim terenie. w 1812 r. Prusy zmuszone zostały przez napoleona do wystawienia niewielkiego kontyngentu w kampanii moskiewskiej pod dowództwem generała yorcka. Po klęsce napoleona w rosji fryderyk wilhelm zawiera sojusz z rosją i przystępuje do koalicji antyfrancuskiej. oddziały pruskie odgrywają istotną rolę w bitwach w latach 1813 i 1814 (między innymi pod Lipskiem). na kongresie wiedeńskim fryderyk wilhelm uzyskał znaczne zyski terytorialne, jakkolwiek bez całkowitej aneksji saksonii, o co zabiegał. Był on współtwórcą Świętego Przymierza. w póź-niejszych latach swojego życia poświęcił swoją energię na zjednoczenie kościoła luterańskiego z reformowanym w niemczech.

[5]


w celu utworzenia koalicji antynapoleońskiej (w jakimś stopniu debaty pro-wadzone na pograniczu prusko-austriacji – czeskim, zarazem przygotowały przyszły Kongres wiedeński). w wieku XiX właściciele Czermnej zmienia-li się bardzo często. ostatecznie baron von otterstedt podzielił dominium na dwie części, sprzedał Czermną ale zatrzymał Kudowę.

1.3. ważne fakty w dziejach parafii Czermna w uproszczonej charakterystyce parafii, przychodzi nam odnotować fakt

wielce złożonych dziejów. w przeciągu niespełna siedmiu wieków parafia na-leżała do: trzech metropolii kościelnych, czterech diecezji, trzech pośrednich struktur organizacji kościelnej (archidiakonatów i wikariatów arcybiskupich), pięciu dekantów. Pośród dominujących rysów wymienić należy chociażby, iż:

* w historii Śląska i ziemi kłodzkiej na wiek Xiii w. przypada okres kolo-nizacji niemieckiej13.

* z końcem XiV w. na samej ziemi kłodzkiej, było ok. 140 wsi zamieszka-łych przez ok. 20 tys. osób i 8 miast14.

* w świetle badań Kazimierza Bartkiewicza sieć parafialna ziemi kłodz-kiej kształtowała się w głównej mierze na przełomie Xii/Xiii w. do końca XiV w., kiedy to w zasadzie nastąpiła już znaczna stabilizacja15. Ówczesny stan sieci parafialnej na ziemi kłodzkiej wyrażał się liczbą 43 lub 44 parafii (razem z nieco późniejszą wambierzycką).

13 według fr. Musila w kolonizacji Czeskiego zakątku można wyróżnić trzy typy . Pierwsza to tzw, ‘kłodzka’, była prowadzona przez czeskiego króla za pomocą niemców i zgermani-zowanych serbołużyczan; druga – ‘broumowska i trzecia – tzw. ‘nachodzka’. Por. františek M u s i l, K vývoji osídlení tzv. „Českého koutku„. w: KLadsKo a „ČesKÝ KoUteK” odkaz Josefa Štefana Kubína – od motivace k inspiraci, mezinárodní konference 5.- 6. září 2007, Česká Skalice. w kwestii osadnictwa na ziemiach czeskich w dobie przedhusyckiej należy wskazać m.in. publikcje nieżyjącego już czeskiego historyka – z. B o h á č a zob. m.in.: K některým geografickým aspektům středověkého osídlení našich zemí, „Historická geografie” 10, 1973, s. 151–169; tenże, K raně středověkému osídlení Čech, „Historická geografie” 11, 1973, s. 209–228; K metodice studia dějin předhusitského osídlení v Čechách, „Historická geografie” 17, 1978, s. 3–63; Přehled vývoje osídlení středního Povltaví v době předhusitské, „Historická geografie” 17, 1978, s. 149–172; K problematice studia feudální pozemkové držby v předhusitských Čechách, „Historická geografie” 18, 1979, s. 5–30.14 największą liczbę mieszkańców miały kolejno: ok. 3.000 osób – Kłodzko; 1.000 – Bystrzyca Kłodzka; nieco ponad 500 osób – nowa ruda i radków oraz poniżej 500 osób – duszniki, Lądek, Międzylesie i Lewin Kłodzki.15 w skali Śląska było to aż ok. 400 tys. osób, które zamieszkały w ok. 120 miastach i 1.200 wsiach. Por. K. B a r t k i e w i c z, Sieć parafialna na ziemi Kłodzkiej u schyłku XIV wieku, „Kladský sborník” sv. 1. Hradec Králové 1996, s. 59.

[6]

161roCzniCa 270-LeCia Ponownego erygowania Parafii Św. BartłoMieJa[7]

* w przeważającej mierze były one związane z dekanatem kłodzkim – 42 parafie, a tylko dwie parafie należały do dekanatu dobroduszkiego (tzn. miasto Lewin i wieś Czermna). wspomniane, pośrednie jednostki administra-cji kościelnej, wchodziły w krąg 9-ciu lub 10-ciu dekanatów archidiakonatu Hradec Králove w diecezji praskiej.

* w strukturze sieci parafialnej ziemi kłodzkiej tego okresu można wyróż-nić trzy typy parafii: miejsko-wiejski – (8); wielowsiowy – (21); jednowsio-wy – (15). tak więc na ziemi kłodzkiej w zdecydowany sposób dominował typ parafii wielowsiowej.

* w dynamikę historycznego rozwoju sieci parafialnej na ziemi kłodzkiej w drugiej połowie XiV w. wpisuje się Czermna16 od razu jako parafia typu wielowsiowego (i zarazem największa wieś w przyszłym XiX-nym Czeskim zakątku jako niewielkim regionie etnicznym, czes. Český koutek; niem. Böhmischer Winkel)17.

* w 2 poł. XiV w. była ona 19-tą z kolei (gdy idzie o najstarsze wzmian-ki historyczne) na ziemi kłodzkiej, oraz jedną z dwóch, obok Lewina, dzia-łających w zachodniej części tego regionu, ale jedyną w tzw. obniżeniu Kudowskim. natomiast w dekanacie dobroduszkim stanowiła jego strukturę wraz z 36-cioma parafiami.

* wielowsiowy charakter parafii Czermna utrzymał się praktycznie do 1945 r. Było to m.in. z jednej strony jako tzw. „pokłosie” niemieckiej kolo-nizacji prowadzonej na ziemi kłodzkiej, a z drugiej jest wymowne iż czas jej erekcji przypada na dobę w pełni ukształtowanych struktur archidiecezji pra-skiej i jej istnienia jako samodzielnej prowincji kościelnej oraz za rządów arnosta z Pardubic (pierwszego i jednego z najwybitniejszych w kręgu 35-ciu arcybiskupów praskich)18.

16 Por. L. H l a d k ý, K církevní organizaci tzv. Českého koutku v Kladském hrabství, „Kladský sborník”, sv. 1, Hradec Králové 1996, s. 121n.17 Użytecznymi są tym względzie tezy referatów wygłoszonych podczas międzynarodowej konferencji: KLadsKo a „ČesKÝ KoUteK” (odkaz Josefa Štefana Kubína – od motivace k inspiraci) jaka miała miejsce w dniach 5-6 września 2007 w miejscowości Česká skalice. zob. m.in.: o. f e l c m a n, „Český koutek” v územním vývoji Kladska; f. M u s i l, K vývoji osídlení tzv. „Českého koutku”; e. s e m o t a n o v á, Komparativní kartografie a ikonografie „Českého koutku„ – zrcadlo regionální identity a mentalit?; g. f i e d l e r, Odraz oficiální kartografické tvorby z 80. let 19. století v soukromé mapové produkci – „Český koutek; J. o t č e n á š e k, Kladské folklorní sběry J. Š. Kubína a J. Jecha; e. K o u d e l k o v á, Specifika folklórní literatury o „Českém koutku”.18 Por. Arnošt z Pardubic (1297 – 1364), osobnost – okruh – dědictví ; postać – środowisko – dziedzictwo (red. L. B o b k o v á, r. g ł a d k i e w i c z, P. V o r e l), wrocław – Praha – Pardubice 2005; J s w a s t e k, Działalność duszpasterska i duchowość pierwszego Metropolity Praskiego arcybiskupa Arnošta z Pardubic /1297-30 VI 1364), „studia Świdnickie” 2: 2006 nr 2, s. 59-80.

162 Ks. tadeUsz fityCH [8]

* Parafia Czermna powstała przed 1344 r. ale w XV w. znalazła się w ob-rębie państewka homolskiego i wraz z nim przeszła do hrabstwa kłodzkiego. z nim związana była historia świecka (do 1945 r.) kościelna (do 2005 r.).

* fakt częstego braku obsady personalnej na urzędach dziekana i probosz-cza, częste zmiany granic parafii miał u genezy wielorakie czynniki: sto-sunki lenne i tytuły własności, prawo patronatu; wojny husyckie, zmiana przynależności politycznej pociągająca za sobą zmianę granic państwowych, Kulturkampf, itd..

* w dramatycznym wygaśnięciu parafii (po 60-70 latach istnienia) na okres aż trzech stuleci (tzn. do 1738 r.) odzwierciedlają się wielkie dramaty metro-polii praskiej: nieobsadzenia stolicy arcybiskupiej w Pradze przez okres 160 lat; unicestwienia przez husytów diecezji Litomyśl i dopiero po 200 latach za-stąpienie jej diecezją Hradec Králove; czy też bardzo powolny proces auten-tycznej duchowej reformy i odnowy; towarzyszył temu brak duchowieństwa stąd już w tym okresie napływało do Czech wielu duszpasterzy polskich.

* ponadto nie dawała powodu do radości coraz bardziej formalna przy-należność parafii ziemi kłodzkiej (Hrabstwa Kłodzkiego) do archidiecezji praskiej przy rzadkiej obecności arcybiskupów praskich na tym obszarze, po-wierzchownych i „ekspresowych” wizytacjach, czemu z drugiej strony towa-rzyszył styl „zasiedziałego” duszpasterstwa proboszczów i biurokratyczny styl skrupulatnych wizytacji dziekanów kłodzkich przekształcanych przez rząd pruski w kierunku własnych urzędników i narzędzi antykościelnej i se-paratystycznej polityki.

* w okresie panowania pruskiego, a zwłaszcza Kulturkampfu, urząd kłodzkiego wikariusza (dziekana) stał się miejscem walki rządu pruskiego z Kościołem katolickim na gruncie politycznym i ideologicznym, w celu cał-kowitego wyeliminowania wpływów Kościoła w niemczech (m.in. poprzez zachowanie wpływów państwa na obsadę stanowisk kościelnych) i umocnie-nia sił popierających unifikację rzeszy.

* na podstawie danych źródłowych zawartych między innymi w Liber Confirmationum, Kronice Kłodzkiej19, w czermnieńskiej Kronice Parafialnej, w protokołach w zarządu parafialnego oraz księgach metrykalnych opracowa-ny został zarówno katalog proboszczów, wikariuszów, jak też zestawienie po-

19 zob. m.in. L. B a š t e c k á, Několik poznámek k tzv. kladské Kronice, „Kladský sborník”, sv. 1, Hradec Králové 1996, s. 159.


wołań kościelnych w okresie XiX i XX w.20. i tak w okresie przedhusyckim posługiwało w parafii ośmiu proboszczów21.

* po 1414 lub 1419 r. (?) praktycznie na trzy stulecia parafia katolicka for-malnie zanikła; w XV w. mieszkał tu duchowny innego wyznania; zmiana sy-tuacji nastąpiła dopiero od ok. 1623 lub 1630 r., kiedy to tutejszy kościół do 1738 r. stał się filią dekanatu nowe Město n/Metuji; w czasach wojen z upo-ważnienia dziekana nowomiejskiego przybywali tu księża z Polic i Lewina Kłodzkiego.

* w okresie 1738-1939 pracowało tu 10-ciu proboszczów a statystyczny okres kadencji wynosił ok. 20 lat. Co więcej, aż trzech proboszczów posługu-jących do 1939 r., urodziło się w Czermnej, a czas ich kadencji to 52, 5 i 29 lat. w sumie tych trzech proboszczów branych wspólnie posługiwało w swo-im miejscu urodzenia przez 86 lat (bez mała jedno stulecie).

2. Z dziejów Jakubowic

2.1. JakubowiceMała górska wieś, była kolonia Czermnej, dawniej w tzw. „czeskim zakąt-

ku”, a obecnie dzielnica Kudowy-zdroju. samo brzmienie nazwy miejscowo-ści, w przebiegu wieków, często ulegało drobnym modyfikacjom, a niekiedy bardziej radykalnym zmianom, w: 1477 r. – Jakubowicz, 1631 – Jakowitz, 1765 – Jacubowitz, 1816 – Jakubowitz, 1910 – Jakobowitz, Jacobowitz, 1930 – Wachtgrund (od nazwy pobliskiego wzgórza – ‘Wachtberg, gdzie miała się w przeszłości znajdować strażnica), 1945 – Jakubowice22.

wielokrotnie ulegała też zmianie przynależność administracyjna wsi: do 1477 r. wieś w królestwie czeskim; do połowy XViii w. w hrabstwie kłodz-kim; do 1945 r. w powiecie kłodzkim; do 1960 r. w granicach Kudowa zdrój w powiecie kłodzkim; do 1970 r. w granicach administracyjnych Kudowy

20 owocem tego typu studiów są pierwsze publikacje na temat aż czterech pierwszych wybitnych redemptorystów. zob. t. f i t y c h, Rodzina i lata szkolne Antoniego Jedka (* 1834 Słone + 1903 Tuchów) wybitnego redemptorysty prowincji austriackiej, czeskiej i polskiej oraz tenże, Bracia Franzowie z Czermnej – pierwsi redemptoryści Ziemi Kłodzkiej, zasłużeni dla wiernych Dolnego Śląska i Czech, artykuły złożone do druku.21 w zestawieniu katalogu proboszczów w okresie przedhusyckim wykorzystane zostały głównie efekty badań fr. a l b e r t a, który oparł się na takich źródłach drukowanych jak: Libri confirma-tionum ad beneficia ecclesiastica Pragensem per archidioecesim, vol. i, V, Vi, Vii oraz V o l k - m e r u. H o h a u s, Geschichtsquellen der Grafschschaft Glatz, Bd. i -V, Habelschwerdt 1883-1891; B. B r e i t h o l z, Bd. Vi 1926. zob. fr. a l b e r t, Die Geschichte der Herrschaft Hummel und ihrer Nachbargebiete, Erster Teil: Die Herrschaft Hummel bis zum Jahre 1477, im selbstverlag des Verfassers 1932, s. 80 – 86.22 Por. Słownik geografii turystycznej Sudetów. red. M. s t a f f a. t. 13: Góry Stołowe, warszawa-Kraków 1992, s.104.


zdrój w powiecie kłodzkim; do 1973 r. w granicach wsi gromadzkiej Lewin Kłodzki w powiecie kłodzkim; do 1975 r. w gminie Lewin Kłodzki w po-wiecie kłodzkim; od 1975 r. w granicach Kudowy zdroju w województwie wałbrzyskim.

w okresie XViii-XX w. liczba zamieszkującej wieś ludności ulegała znacz-nym wahaniom i wynosiła kolejno w: 1787 r. – 98 osób; 1816 r. – 105; 1825 r. – 129; 1840 r. – 19123; 1889 r. 34024; 1910 r. – 340 (przed ok. 80 laty, w okresie badań prowadzonych przez J. Š. Kubína, we wiosce istniały 44 domy tzw. sty-lu „kłodzkiego”, w których żyło 355 osób, w większości czeskojęcznych25); 1933 r. – 340; 1970 r. – 67; 2008 r. – jedynie 47 osób (w 23 zachowanych do-mach, w tym 20-tu mieszkalnych o nowej numeracji)26.

ta niewielka górska wioska, usytuowana na granicy Parku gór stołowych, stanowi powierzchnię rzędu zaledwie 200 hektarów ziemi, w tym znajduje-my tu 61 ha użytków rolnych i 128 ha lasów. Jest ona przepięknie położona w stromej dolince dopływu Kudowskiego Potoku (na czerwonym szlaku wio-dącym do nich najkrótszą drogą), która nieco wyżej przechodzi w małą kotli-nę, oddzieloną od Kudowy zdroju na płd.-zach. przez Świni grzbiet (528 m), a od płd.-wsch przez Miechy (ok. 540-610 m, płd.-zach. wzniesienie i zbocze szczelińca). najbliższe okolice Jakubowic są wyjątkowo malownicze i wido-kowe oraz umożliwiają podziwianie pięknych panoram. znajdują się one na wysokości ok. 500-620 m.

w otoczeniu wsi znajdują się niewielkie połacie użytków rolnych, głów-nie pastwisk i zwarte kompleksy leśne, zaliczane do świerczyn regla dolnego. Jakubowice zachowały do dzisiaj kształt wsi łańcuchowej o bardzo prze-rzedzonej już zabudowie. Budynki leżą wzdłuż malowniczej, krętej drogi. Poniżej wsi, przy drodze, znajduje się stare wyrobisko kamieniołomu27.

23 w XiX w. żył w Jakubowicach mężczyzna o nazwisku grützner (niestety jego imię chrzestne jest nieznane). w okresie wojen napoleońskich pełnił on funkcję kamerdynera, u boku pruskiego generała polowego (generalfeldmarschall) Blüchera. Po zakończonej kampanii wojennej żył w ubóstwie i zamarzł na śmierć. Por. „Rückblicke und Erinnerungen der Brüder Josef und Robert Bernard aus Bad Kudowa”, s. 15. także anna B e r n a r d napisała o nim nieco obszerniej w przyczynku „Sonderlinge im böhmischen Winkel”.24 ‘Catalogus Cleri’ archidiecezji praskiej z 1889 r. podawał, iż w Jakubowicach mieszkało 339 katolików i jedna osoba niekatolicka. zob. t a m ż e, k. 304.25 Por. e. K o u d e l k o v á, od Homole k Hejšovině (Lidová vyprávění z kladského pomezí), Liberec 2006, s. 149.26 zebrane wypowiedzi najstarszych i byłych mieszkańców Jakubowic oraz aktualny stan ba-dań, nadal nie pozwala nam wskazać na utalentowane, czy też zasłużone osoby wywodzące się z omawianej wsi.27 Kamieniołom był czynny jeszcze przed wojną. to stąd brano kruszywo dla nowobudowanej drogi z górnej Kudowy do Jakubowic.


od szeregu dziesięcioleci Jakubowice mają charakter rolniczo-letniskowy. Przed ii wojną światową wieś była znaną jako bogata. Jej łańcuchową zabudo-wę (usytuowaną przy drodze i jej rozwidleniu o długości ok. 600 m) tworzyło 56 domostw28. Jej mieszkańcy byli pobożnymi ludźmi (bowiem m.in. pomimo górzystego terenu, licznie uczęszczali na niedzielną mszę św. do Czermnej29). Chrześcijanie praktykujący, w ogromnej większości reprezentowali wyznanie rzymsko-katolickie (w ostatnich latach ii wojny światowej, przez ok. 30 lat, na miejscu istniała niewielka kaplica p.w. Podwyższenia Krzyża św., należą-ca do parafii w Czermnej30 (eryg, 29 Vii 1945 r.?); której kościół jest odległy o ok. 6 km), a ok. 10 rodzin (ok. 18 %) uczęszczało na liturgię do kalwińskie-go kościoła w Pstrążnej31. według opinii Pana stanisława teubera – jeśli cho-dzi o strukturę wyznaniową Jakubowic to przed wojną orientacyjnie ok. 25% stanowili tzw. chrześcijanie praktykujący, a aż 75% niepraktykujący.

w górnej części wioski pod numerem 31, do połowy XX w. mieściło się „Jakobi-Baude”, czyli schronisko turystyczne św. Jakuba32. Prowadziła je

28 Podaję te dane za źródłową mapką opracowaną przez Petera Macha.Jedną z najliczniejszych rodzin Jakubowic, była w XiX w. rodzina Johana Paula, który ożenił się z zofią schrutek. Mieli oni dwanaścioro potomstwa: cztery córki i ośmiu chłopców. Jedna z córek wyszła za mąż za stanisława teubera syna aloisa. Ci z kolei mieli trójkę dzieci, w tym gerharda teubera. Przy większości domów istniały studnie, z których w przypadkach konieczności ko-rzystali miejscowi strażacy (to jednak obok swojej remizy mieli oni zbiornik przeciwpożarowy, który w ostatnim czasie został definitywnie zasypany).29 Por. n. B a r t o n i s c h e k, Heitere und weitere Dorfgeschichte. W: Erzählungen aus Tscherbeney (Sagen und Märchen wahre und andere Geschichten nacherzählt von Norbert Bartonitschek. (arbeitsexemplar), stolberg 2005.30 w okresie 1946-51 katolicki ksiądz przyjeżdżał na niedziele i święta (byli to kolejno: ks. tokarz; ks. Pałka, ks. Kowalski i ks. Kruczek). Księdza przywoził bryczką Pan dreschner. na liturgię gromadziła się znaczna liczba osób. Msze św. były celebrowane w języku niemieckim. natomiast zimą, przy obfitych opadach i zawiejach chodzono na eucharystię indywidualnie, i to tylko do kaplicy sióstr elżbietanek (przy ówczesnej ul. Krakowskiej). Por. m.in. Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1959, wrocław, s.168; Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1964, wrocław [b.r.w.], s. 203; Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1971, wrocław [1971], s. 322. Po raz pierwszy faktu istnienia tej kaplicy nie odnotowano w schematyźmie z 1979 r.. Por. Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1979, wrocław [1979], s. 318.31 Catalogus Cleri archidiecezji praskiej z 1889 r. podawał, iż w całej parafii św. Bartłomieja w Czermnej żyło 4.289 katolików i 480 niekatolików. natomiast w samych Jakubowicach miesz-kało 339 katolików i jedna osoba niekatolicka. zob. tamże, k. 304. w okresie przed ii wojną światową struktura parafialna ulegała zmianom: w 1932 r. mieszkało tu – 4.466 katolików i 690 niekatolików, a w 1933 r. – 4.816 katolików, 684 niekatolików i 10 osób wyznania mojżeszo-wego. zob. Catalogus Cleri 1932, s. 311; Catalogus Cleri 1933, s. 170. Ponadto w 1938 r., w uroczystość św. ap. Piotra i Pawła, uroczyście celebrowano 200-lecie reaktywacji parafii św. Bartłomieja w Czermnej.32 Kolejne schronisko „Jakob-Baude” znajdowało się w szklarach, ale zostało zamienione na ośrodek turystyki i wypoczynku – „orle gniazdo” (nie wykluczone, że tradycja ta nawiązy-wała do średniowiecznych dróg pielgrzymich prowadzących do sanktuarium św. Jakuba ap


m.in. rodzinawelzel i weidmann33. funkcjonowały tu szkoła34, sklepy, warsz-taty kilku rzemieślników (m.in. szewc), piekarnia i słynna gospoda (do której kudowscy kuracjusze zachodzili na piwo), a tuż za szkołą po prawej stronie znajdował się nowy budynek kawiarni. Przed i wojną światową, w następ-stwie zakładu i wygranej rywalizacji z mieszkańcami Czermnej, Jakubowice otrzymały przydomek „Quarkstadt” – tzn. miasto serów35. Pierwotna nazwa wsi, ma nieznaną bliżej genezę, ale przynajmniej poprzez etymologię nawią-zuje w swym brzmieniu do postaci św. Jakuba starszego36, którego święto jest

w Compostella; n.b. od kilkunastu lat w całej europie odnotowuje się renesans tego ruchu pielgrzymkowego). Polskiemu pojęciu ‘schronisko turystyczne’ odpowiada niemieckie „Herbergen” i „Berg-bauden”, a w języku czeskim – ‘bouda. U ich genezy są typowe dla sudetów górskie szałasy pasterzy krów i owiec. z kolei słowo „Baude” od staroniemieckiego słowa ‘Buode’, któremu współcześnie odpowiadają słowa: ‘Bau” i ‘gebäude’. Jako górskie obiekty, w wyższych partiach gór, były one zwyczajnymi szałasami. wznoszono je z ułożonych belek i zamykano dwuspado-wym zadaszeniem pokrytym gontem. stwarzano w ten sposób chronioną przestrzeń dla trzody i karmy, a latem dwa pomieszczenia mieszkalne były wykorzystywane przez pasterzy.33 w sierpniu 2005 r. Peter Mach, którego wujek i dziadek byli mieszkańcami tej górskiej wioski, sporządził topograficzny schemat omawianej wioski i zrekonstruował listę rodzin (ich członków) żyjących w każdej z 56 posesji (ma on postać druku ulotnego, quasi plakatu). zob. Peter M a c h, fusweg 15, d-91 154 roth, rfn (dalej cyt. „P. M a c h”).34 w latach 1926-1930 uczył w tej szkole Pan Kaczmarek. w okresie powojennym, w niedzielne popołudnia, odbywały się tu tzw. potańcówki. grano głównie na harmonii, a przyśpiewki wyko-nywano w języku czeskim.35 szukając wyjaśnienia tego przydomka znajdujemy różne wersje ustnych tradycji (jedną z nich prezentuje m.in. Pan stanisław teuber). Uogólniając je możemy powiedzieć, iż do pierwszego zakładu doszło w niedzielę, na krótko przed świętem patronalnym (czermnieńskim odpustem – 24 Viii). twaróg był potrzebny do wypieku serowych ciasteczek chętnie spożywanych po uroczy-stej eucharystii.w kilka lat później drugi zakład wygrał w czermnieńskiej gospodzie Pana Junga „Junkom” (obecnie mieści się tu obiekt tzw. „Marzanka”), senior Paul Johannes Paul z Jakubowic (miał on ośmiu synów i liczną stadninę koni). Po upływie zaledwie dwóch dni Johannes Paul przybył z Jakubowic wraz ze swymi czterema synami i zamiast wymaganych czterech cetna-rów przywiózł sześć cetnarów twarogu (ok. 300 kg). w efekcie wygrał zakład i otrzymał pięć litrów wódki. Por. a. B e r n a r d, Der Bömische Winkel, „die graftschaft glatz” (b.r.w.); n. B a r t o n i s c h e k, Heitere und weitere Dorfgeschichte, w: erzählungen aus tscherbeney (sagen und Märchen wahre und andere geschichten nacherzählt von norbert Bartonitschek, (arbeitsexemplar) stolberg 2005.36 Jakub starszy) (zm. 43 lub 44) należał do grona 12 apostołów Jezusa Chrystusa. Był synem rybaka zebedeusza i salome oraz bratem Jana ewangelisty (Mt 4, 21-22) i kuzynem Jezusa Chrystusa. od wieków był patronem Hiszpanii i Portugalii, oraz walk z islamem, kilku zako-nów rycerskich, opiekunem pielgrzymów. Mieszkał prawdopodobnie nad Jeziorem galilejskim. Matką jego była salome, należące do grona osób towarzyszących i posługujących Jezusowi (Mk 15, 40). należał do uprzywilejowanych uczniów Chrystusa, którzy byli świadkami wskrzeszenia córki Jaira (Mk 5,37) przemienienia na górze tabor (Mt 17, 1; Mk 9, 1; łk 9, 28) oraz modlitwy w ogrójcu (Mt 16, 1-37). Jakub i Jan znani byli z porywczego charakteru dlatego też Chrystus nazwał ich synami gromu (łk 9, 53; Mk 3, 17) Herod agryppa i wnuk Heroda wielkiego, kazał


w kościele łacińskim obchodzone w dniu 25 lipca, natomiast w Jakubowicach czczono go w sierpniu37.

Po roku 1945 szereg domów pozostawało niezamieszkałych38. od 1946 r. osiedlono tu sześć polskich rodzin39 (w tym niektórych wojskowych pocho-dzących z wschodnich kresów Polski. Później sprowadziły się tu niektóre osoby z Kudowy zdroju40. obecnie w Jakubowicach nie ma już gospodarstw rolnych. większość aktualnych mieszkańców Jakubowic to emeryci i renciści oraz osoby utrzymujące się z pracy w pobliskich zakładach, sklepach, hote-lach. na miejscu istnieją trzy ośrodki wczasowe (w tym jeden posiada nawet otwarty basen kąpielowy)41. od 1973 r. Jakubowice rozwijają się jako osada letniskowa. w konsekwencji są one coraz częściej wybierane przez przyjezd-nych jako miejsce ich „drugich domów”. zjawisko to staje się obecnie bardzo popularne. forma architektoniczna większości nowych obiektów jest jednak obca dla rodzimego XiX-go budownictwa sudetów, którego przykłady moż-na również tu spotkać.

2. 2. Historyczno-gospodarczy rozwój wsiJakubowice powstały prawdopodobnie w XV w. w obrębie państewka ho-

molskiego i wraz z nim przeszły do hrabstwa kłodzkiego. stanowiły kolonię

ściąć go mieczem (dz 12, 1-2) podczas pierwszego prześladowania. relikwie świętego Jakuba są czczone w santiago de Compostela (Hiszpania) dokąd zostały przewiezione z Jerozolimy w Vii w.. w kościele łacińskim jego święto obecnie obchodzone jest 25 lipca.37 na ziemi Kłodzkiej nie spotykamy kościołów p.w. św. Jakuba. Jedynie w kłodzkim kościele farnym pw. wniebowzięcia nMP, w południowej nawie w latach 1500-1501 wzniesiono kaplicę św. Jakuba, która służyła bractwu jakobitów. Mieszkańcy, którzy sięgają pamięcią do okresu po ii wojnie światowej, nie odnotowują szczególnego obchodu świętego Jakuba w Jakubowicach (jest to opinia Bronisławy Poczobut, stanisława teubera oraz Petera Macha).38 Po roku 1945 położenie mieszkańców było trudne i złożone. według relacja Pana stanisława teubera, część mieszkańców Jakubowic została wywieziona koleją (przymusowo) na tereny dzisiejszych niemiec, a druga część uciekła do Czech. w rozmowach świadków tych zdarzeń słyszymy, że ludzie musieli zostawić cały swój dobytek i uciekać przez Błędne skały, Pstrążną, Bukowinę lub Czermną (ucieczki odbywały się nocą). z kolei polscy osadnicy po 1945 r. przyby-wali z Kresów wschodnich oraz z centralnej Polski.39 ojciec Pana Kandyfera (aktualnie mieszkającego w Jakubowicach) przybył on do pracy w Jakubowicach już w 1942 r.40 w tym od iV 1946 r. w domu nr 39 (k/ źródełka) mieszkała w Jakubowicach Bronisława Poczobut (*1921), jedna z osób, które odpowiedziały na kwestionariusz pytań dotyczących historii, życia religijnego oraz genezy kapliczek na terenie Jakubowic. aktualnie mieszka ona w Kudowie zdroju – Czermnej, ul Chrobrego 43 (k/ parku atrakcji – skansenu – p.t. „ginące zawody”).41 są to ośrodki: ‘sudety’ (ok. 90 miejsc noclegowych) , ośrodek dziennikarzy – ‘nest Lubicz’(ok. 50 miejsc noclegowych) i ‘Leśny raj ’(ok. 20 miejsc noclegowych) .


Czermnej i z nią związana była ich historia świecka (do 1945 r.) kościelna (do 2005 r.). w efekcie kolejnych 11-tu właścicieli Czermnej i patronów tamtej-szego kościoła parafialnego, było równocześnie właścicielami Jakubowic.

w okresie 1588-1785 dominium Czermnej wchodziło w skład dużego klu-cza ziemskiego w nowym Měste nad Metuje, i miało kolejnych 11-tu właści-cieli42. w 1621 r. dominium zostało skonfiskowane, a od 1624 r. Jakubowice należały do hrabiego terzkiego (trčki) z nachodu, szwagra albrechta wenzla euzebiusza von wallensteina (+ 24 iX 1634). w 1738 r.. Po śmier-ci wallensteina (podejrzanego o zdradę stanu) i trčki, część tych dóbr, w tym Jakubowice, otrzymał szkot, hrabia walter Leslie (w l. 1634-1667 – właści-ciel zamku nowym Měste nad Metuje).

w 1765 r. odnotowano w Jakubowicach fakt istnienia: 3 kmieci, 4 zagrod-ników i 5 chałupników, w tym 5 rzemieślników – tkaczy43.

w okresie 1785-1873 Czermna ponownie stanowiła samoistne domi-nium44, którym po raz kolejny zarządzało 11-tu nowych właścicieli. w efek-cie, w okresie 1785-1793 Jakubowice stanowiły własność barona Michaela von stillfrieda (+ 21 ii 1796). w XViii i XiX wieku istniał tu duży ośrodek tkactwa chałupniczego, później po upadku tej branży, rozwój wsi został opar-ty na turystyce.

w 1787 r. w Jakubowicach mieszkało 2 kmieci oraz 14 zagrodników i chałupników, było tutaj czynnych 6 płócienników. w ok. pół wieku później, w 1840 r. w Jakubowicach były już 34 budynki i szkoła dla biednych. we wsi istniało już 46 warsztatów płócienniczych i 22 bawełniane.

z chwilą dekadencji rzemiosła tkackiego45, korzystny i inspirujący wpływ wywarło sąsiedztwo rozwijającego się kurortu Kudowy zdroju46. wówczas spokojne i malownicze położenie Jakubowic sprawiło, iż wieś staje się co-

42 Por. fr. a l b e r t, Bad Kudowa (Sein Name und seine Geschichte), Bad reinerz 1936, s. 13-15.43 Por. Słownik geografii turystycznej Sudetów, s. 105.44 w 1783 r. z dominium Czermna wyodrębnia się Kudowa jako oddzielne dominium. zob. fr. a l b e r t, Bad Kudowa…, s. 16.45 o kryzysie tkackiego rzemiosła można mówić już ok. poł. XiX w.. fakt ubóstwa z którym na tych ziemiach zmagano się od stuleci, odnotowuje m.in. kościelna kronika z Pstrążnej (1840-1850). w konsekwencji każda druga, lub trzecia osoba z tutejszych mieszkańców umierała w dojrzałym wieku. Por. a. B e r n a r d, „Glatzer Land” (brw).46 w połowie XiX w. Kudowa zdrój została uznana za pierwsze uzdrowisko kardiologiczne w niemczech. dodatkowy impuls do rozwoju miasta jako kurortu dało otwarcie linii kolejowej w 1905 r.. w latach czterdziestych XX w. Kudowa zdrój była wsią uzdrowiskową położoną na wysokości 400 m npm, obejmowała 274 ha, a żyło tu 1.852 mieszkańców (1.380 katolików; 428 protestantów, 44 Żydów i inaczej wierzących). Por. a. B e r n h a r d, Gemeinde Bad Kudowa, „der grafschafter”, 1935 nr 1.


raz bardziej miejscowością letniskową. Powstaje tu m.in. popularna gospo-da. w Jakubowicach noszono stroje ludowe, żyli tu także ceneini muzykanci. Bardzo często w sobotnie i niedzielne wieczory gromadzono się na potań-cówki, w miejscu które nazywa się „Butschina” – czyli w lasku bukowym (świadczą o tym zachowane fotografie). Przygrywano m.in. na akordeonie oraz śpiewano ulubione pieśni ludowe.

2. 3. religijność mieszkańców a zachowana rzeźba i architektura sakralnaw literaturze przedmiotu nadal prac poświęconych religijności i chrześci-

jańskiej kulturze tutejszych mieszkańców. własne obserwacje oraz studium literatury pozwala formułować poniższe hipotezy i wnioski.

(a) natężenie rozmieszczenia kapliczek na dolnym Śląsku, pozostawało w korelacji do działalności duszpasterskiej cysterskich opactw i pozostałych klasztorów, struktury wyznaniowej oraz lokalnie pielęgnowanej pobożno-ści. tymi samymi prawidłami możemy po części tłumaczyć tak dużą liczbę obiektów sakralnych istniejących w Jakubowicach. dynamika ta jest jeszcze bardziej wyrazista, przy zestawieniu liczby obiektów sakralnych do liczby tutejszych domostw i mieszkańców. tutejsze 11 krzyży i kapliczek przy-drożnych oraz ślady występowania tzw. nisz, w pewnym stopniu stanowią in-tegralną część małej architektury sakralnej „czeskiego zakątka’ (120 krzyży i kapliczek oraz 57 nisz47, łącznie 177 obiektów tzw. milcząch krzyży po-wypadkowych)48.

według opinii Pana stanisława teubera (znawcy historii Jakubowic z au-topsji; urodził się w tej wsi) wszystkie znane w Jakubowicach krzyże i ka-pliczki powstały jeszcze w XiX w. na podstawie datacji zachowanych źródeł możemy twierdzić, iż najstarsza ze znanych miejscowych kapliczek (i krzy-ży) powstała już w 1823 r. a ostatnie w 1902 r. większość z nich powstało w drugiej połowie XiX w.

(b) znaczącym fenomenem w kompleksie małej architektury sakralnej za-chowanej w górskiej wsi Jakubowice jest istnienie kultu starotestamentalnej postaci św. Jana Chrzciciela. Pomimo iż pobliska diecezja wrocławska mia-ła św. Jana Chrzciciela za patrona, to kapliczki przydrożne na dolnym Śląsku nie odnotowują tego kultu. natomiast spotykamy na ziemi Kłodzkiej trzy-krotnie, kościoły pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela (wzniesione w okresie

47 zob. t. f i t y c h, Odkrywanie „nowej twarzy” i geniuszu miejsca Kudowy-Zdroju (Mała ar-chitektura sakralna a park kulturowy i krajobrazowy). CzeŚĆ 1. nisze. „Perspectiva” 7:2008, nr 1(12), s. 66-80 .48 wygłosiłem na ten temat kilka konferencji, a na kilku witrynach internetowych publikuję pre-zentację multimedialną – „Mała architektura sakralna na styku granic Kudowy-zdroju, nachodu i Hronowa”.


od 2 poł. XiV w. do 1 poł. XViii)49. Kapliczka tego świętego może świadczyć o swoistym i bliżej niewyjaśnionym renesansie tego kultu w połowie XiX w. (prawidłowość ta pojawia się także na ziemiach polskich).

(c) dominującym kultem jest kult maryjny (cztery kapliczki; przy czym przy pierwszych trzech wykorzystano krótką modlitwę błagalną: „Święta Maryjo Matko Boża módl się za nami”. z myślą o pielęgnowaniu kultu ma-ryjnego posłużono się jej centralnymi tytułami: „Matki Boga” , „Mężnej niewiasty z apokalipsy”, a w sposób drugoplanowy – tytułem – „Matka Boża Bolesna”.

drugi co do wielkości typ kultu – „kapliczkowej pobożności”, przedsta-wiają plastyczne wyobrażenia cierpienia i męki Pańskiej. Jest to jeden z naj-popularniejszych tematów małej architektury sakralnej w trzydziestoleciu 1880-1910 (zachowanej m.in. na górnym Śląsku)50.w przedstawianiu męki Pańskiej odwoływano się do trzech tematów ikonograficznych.: wyłącz-nie osoby Jezusa Ukrzyżowanego; dwóch osób: – Jezusa Ukrzyżowanego i Matki Bożej Bolesnej51 oraz tzw. grupy Ukrzyżowania czyli (były znane już w średniowieczu) – ‘małej Kalwarii’, tzn. zestawienia wielu postaci świętych związanych z tajemnicą krzyża, nad którymi (jak na swego rodzaju nadsta-wie ołtarzowej lub na belce tęczowej) obok Jezusa, dominowały trzy postacie: Matki Bożej Bolesnej, św. Jana apostoła i św. Marii Magdaleny.

trzy jakubowickie krzyże w tym jeden drewniany (na dwóch kamiennych kapliczkach użyto krótką modlitwę błagalną: „Ojcze, w Twoje ręce powie-rzam ducha mego” (pochodzącą z nabożeństwa „siedmiu ostatnich słów Pana Jezusa”, jak i Liturgii godzin, tzn. z brewiarzowej Komplety).

natomiast, jedna z trzech, nadrzewnych kapliczek skrzynkowych, „zare-jestrowała” przyjęcie kultu najświętszego serca Pana Jezusa. godnym pod-kreślenia jest tu fakt, że krzyże nie zdominowały liczbowo wioskowej rzeźby i kultury religijnej, jak to miało często miejsce na dolnym Śląsku (a w sposób niesłychanie wyrazisty m.in. w Kotlinie Kamiennogórskiej).

(d) w świetle zachowanej datacji, odnośnie jedynie pięciu obiektów sa-kralnych możemy twierdzić, że powstały one w okresie 8-miu dziesięcioleci (1823-1902), co w znacznej mierze dotyczy prawdopodobnie również i całego

49 w byłym hrabstwie kłodzkim były to kolejno: Jaszkowa dolna (ok. 1358), ołdrzychowice Kłodzkie (ok. 1392), Piszkowice (ok. 1384); szczytna Śląska (1721-1726). Por. m.in. Schematyzm Archidiecezji Wrocławskiej 1959, wrocław [b.r.w.], s. 199; 205; 208.50 zob. i. K o n t n y, Zabytki małej architektury w rudzkim pejzażu. W: Sztuka sakralna Rudy Śląskiej. ruda Śląska 2005, s. 171-188.51 Umieszczanie postaci świętych pod krzyżem Chrystusa zainicjował wielki europejczyk, filozof, wybitny teolog Xii w. i czciciel Maryi – św. Bernard z Clairvaux (*1090 w rodzinie ary-stokratycznej; +1153 Clairvaux). odegrał znaczącą rolę polityczną zarówno w dziejach francji, jak i całej europy.


kompleksu sakralnego Jakubowic. Przy czym jeśli idzie o wartość artystycz-ną, to na szczególne podkreślenie zasługuje: słupowa przydrożna kapliczka- św. Jana Chrzciciela i przydrożna kapliczka krzyża – „drzewa życia”.

Uwagi końcowe

Jakubowice były „członkiem” parafii wielka Czermna przez ponad czte-ry stulecia, a konkretnie w okresie 1578-2005. obecnie Jakubowice należą do parafii Bożego Miłosierdzia w Kudowie zdroju. niniejszy szkic dziejów wsi, jest pierwszym tak kompleksowym ujęciem problematyki. nie mniej, ma-jąc na celu całościowe opracowanie nowoczesnej monografii dziejów parafii św. Bartłomieja apostoła w Czermnej należy w dalszym ciągu kontynuować prace badawcze zarówno nad historią poszczególnych wsi, tutejszymi elita-mi, obrzędowością chrześcijańską, ruchem pielgrzymkowym (parafia leżał na uczęszczanym szlaku wiodącym do wambierzyc i Barda Śl.), dziejami dwu pobliskich mikrosanktuariów maryjnych, a także nad genezą, znaczeniem i przesłaniem krzyży, rzeźb i kapliczek przydrożnych (nb. na terenie parafii odnotowano aż 120 pomników tego typu i 59 nisz z figurkami świętych)52.

270th anniversary of re-erection of Saint Bartolomeo Parish in Czermna (Remarks on the history of JAKUBOWICE village)

Summary

saint Bartolomeo Parish in Czermna (established before 1354) is one of twenty oldest parishes in the Klodzko Land as well as the most vital ones (especially in the 19th century). it is renowned for its many priestly and monastic vocations (almost one hundred, among them the four first redemptorists fathers). it is also well-known for the fact that there used to live here the last Czech minority in Low silesia. Hence this place is called „the Czech nook” and there are many places frequently visited by them. (inter alia there are two famous sacred objects: the skull Chapel and our Lady of sorrows House-shaped forest shrine erected after cholera epidemic in 1832.) at present Czermna with its many sacred and secular objects is unquestionable „old town” of Kudowa-zdroj. on June 29 1738 in the parish chronicle it was written down

52 zob. t. f i t y c h, Odkrywanie „nowej twarzy” i geniuszu miejsca Kudowy Zdroju (Mała architektura sakralna a park kulturowy i krajobrazowy). Nisze, dz. cyt.; tenże, Leśna kaplica domkowa p.w. Matki Bożej Bolesnej w Zielonej Dolinie (Refleksje nad XIX-wiecznym pomnikiem wiary, w 175 rocznicę powstania centrum kultu i w 120 rocznicę uroczystego poświęcenia muro-wanej kaplicy1887-2007), artykuł złożony do druku oraz Rękopiśmienna kronika dziejów kultu i kaplicy p.w. Matki Bożej Bolesnej w Zielonej Dolinie z ok. XIX/XX w. (kopia wykonana przez Marię Pytlik – Słone 7 marca 1982r.), artykuł złożony do druku.


the fact of re-erection of the parish even though there were three centuries of non-existence caused the Hussite wars.

in connection with 270th anniversary of this historical event we describe modifications of the village name and the most important ecclesiastical events and spirituality of this place as well as statistical data connected with the Czech nook.

next we characterized the history of Jakubowice village that is one of eight hamlets which were parts of Czermna during past centuries. in conclusion we describe changes of the name, the most important events forming a kind of calendar and small sacred architecture objects existing in this area as well as the local elite deriving from this place and folk-tales connected with the village.

transl. by tadeusz fitych


ESTERO NA FLORYDZIE – „NOWE JERUZALEM” RELIGIJNEJ KOMUNY KORESZAN

druga połowa dziewiętnastego wieku przyniosła w stanach zjednoczonych ameryki Północnej rewolucję przemysłową oraz powstanie dojrzałego ka-pitalizmu. Ludność ameryki Północnej w omawianym okresie zwiększy-ła się z 26 milionów do 81 milionów1. główną przyczyną takiego wzrostu było zmniejszenie umieralności na skutek postępu cywilizacyjnego oraz roz-woju medycyny, co bezpośrednio przyczyniło się do spadku stopy zgonów i wzrostu liczby społeczeństwa. intensywny przyrost ludności stwarzał więk-sze zapotrzebowanie na produkcję rolną i przemysłową. Powstały miejskie aglomeracje, które skupiały warstwy społeczne robotników i pracowników przedsiębiorstw2.

tworzenie się społeczeństw przemysłowych doprowadziło do erozji do-tychczasowych więzi i norm w hierarchii społecznej oraz szerokich zmian w modelu kultury i wzorców życia. z transformacją społeczeństwa związa-ne były przemiany w wartościach religijnych oraz duchowych3. zdaniem wy-bitnego socjologa Maxa webera, istotny wpływ na powstanie kapitalizmu wywarła kalwińska doktryna predestynacji, według której Bóg z góry prze-znacza człowieka do zbawienia lub potępienia, niezależnie od jakichkolwiek jego osobistych starań4. wyznawcy tej doktryny odczuwali potężną potrzebę upewnienia się, że to oni właśnie znajdują się wśród wybranych. Przyjmując zasady gospodarności oraz solidnej pracy wierni mogli otrzymać subiektywną pewność zbawienia. zdaniem webera, właśnie te zasady ukształtowały ide-alnego robotnika, ale przede wszystkim idealnego kapitalistę. idealnego, bo rzetelnego i pracowitego, a zarazem ograniczającego konsumpcję i przezna-czającego część dochodu na inwestycje. większość ruchów protestanckich

1 P.N. S t e a r n s , The industrial revolution in the world history. new york 2007, s. 68.2 K. f r a n k , P. P e t e r s e n , Historic preservation in the USA. new york 1999, s. 29-30. 3 d.e. P i t z e r , P.J. B r e w e r , J.e. L a n d i n g , America’s Communal Utopias. Chapel Hill 1997, s. 10-11.4 M. we b e r , The sociology of religion. Boston 1993, s. 47-48.

antoni Paris

174 antoni Paris

w stanach zjednoczonych ameryki Północnej XiX wieku, uznawało tą tezę za wykładnię swoich doktryn religijnych. Postulowana cnota pracy, szczegól-nie w jej kalwińskim wydaniu, zaważyły na obliczu kształtowania się świado-mości amerykańskiego społeczeństwa. amerykańscy przywódcy religijni tego okresu popierali zalety pracy, oszczędności oraz bogactwa zdobytego drogą uczciwego wysiłku. Henry ward Beecher na łamach kościelnego tygodnika „the independent”, wydawanego przez protestancki Plymouth Church, bro-nił wolnego rynku jako sposobu do osiągnięcia materialnych korzyści zarów-no przez kapitalistów, jak i robotników5. Beecher uzyskał dużą popularność wśród mieszkańców nowojorskiego Brooklynu, głosząc kazania na temat nie-ograniczonego potencjału ekonomicznego w systemie kapitalistycznym.

wiek XiX zapisał się na kartach historii Usa jako okres poważnych prze-obrażeń społecznych, w wyniku których powstały nowe związki wyzna-niowe oraz komuny religijne. około roku 1800 członkowie zjednoczonego towarzystwa wyznawców Powtórnego Przyjścia Chrystusa (the United society of Believers in Christ’s second appearing), nazywani potocznie szej-kersami (shakers), stworzyli w regionie nowej anglii (new england) ośrodki komun wyznaniowych opartych na zasadach celibatu i własności wspólnoty6. w połowie XiX wieku powstało wiele alternatywnych organizacji społeczno-ideologicznych, z których najbardziej znanymi są mormoni powołani przez Joseph smitha oraz grupa Harmonists stworzona przez georga rapp w stanie Pensylwania7. Po zakończeniu wojny secesyjnej w roku 1865 odnotowano w stanie nowy york 40 wspólnot religijnych, określając to zjawisko mianem przesycenia lokalnego (Burned over district). wspólnym celem dla wszyst-kich tych grup wyznaniowych było poszukiwanie ideału życia, które polega-ło na porzuceniu bytu doczesnego przepełnionego złem i przyjęcia doktryny komuny. Jedną z takich grup byli koreszanie. w roku 1869 Cyrus reed teed, pochodzący z nowego yorku z zawodu lekarz, ogłosił swe posłannictwo i stworzył nową formację komuny religijnej8. teed twierdził, że poznał przy-szłość świata, którą ukazał mu w objawieniu „niebiański wysłannik”. w roku 1880 przyjmując biblijne imię Koresz, teed powołał w mieście Moravia w stanie nowy york pierwszą grupę koreszan9. Poprzez następne 6 lat, kore-szanie zmieniali swoje siedziby kilkakrotnie, osiedlając się w różnych mia-stach stanów nowy york i illinois. zgromadzenie koreszan było powołane

5 o.V. B u r t o n , The age of Lincoln. new york 2007, s. 17-19.6 t a m ż e , s. 39.7 t a m ż e , s. 61.8 C. a n t h o n y , Preserving America’s Utopian Dream. CrM national Park service 2001, t. 24, s. 9.9 d.e. P i t z e r , P.J. B r e w e r , J.e. L a n d i n g , America’s Communal…, s. 379.

[2]

175estero na fLorydzie – „nowe JerUzaLeM” reLigiJneJ KoMUny Koreszan

na zasadach celibatu, wspólnej własności i życia w komunie, propagując jed-nocześnie hasło każdy pracuje na dobro wszystkich (everyone is working for good of all)10. obsesyjne dążenie do zbudowania nowego Jeruzalem było ści-śle związane z ideologią utopii komunistycznej. Przekonania te były szerzo-ne przez koreszan pod znakiem głębokiej wiary we wszechmoc wychowania, które czyni z każdej jednostki to, czym ona jest w życiu11. w głoszonej dok-trynie dowodzono, że wszystkie wady ludzkie oraz zalety są, skutkiem złego lub dobrego wychowania. wychowanie formuje postawę ideową i moralną każdej jednostki, dlatego można przez jego właściwą organizację i kierunek doprowadzić do wszelkich reform społecznych.

ryc. 1. Cyrus teed fot. ze zbiorów autora

ta niezachwiana wiara w nieograniczone możliwości wychowania, w prze-kształcenie za jego pośrednictwem nie tylko moralności ludzi, ale także ich poglądów była głównym instrumentem w budowaniu nowej wizji życia przez koreszan12. teed planował stworzenie nowego Jeruzalem w st. James City na florydzie, wierząc, że będzie w stanie zbudować duże industrialne miasto, którego mieszkańcy będą praktykować głoszoną przez niego religię. Celem przyspieszenia realizacji planów oraz uzyskania odpowiednich funduszy, ko-reszanie powołali korporację w skład, której miały wchodzić przyszłe zakłady produkcyjne wspólnoty. szeroko rozpropagowana inicjatywa znalazła wie-lu chętnych. zainteresowani mogli wstąpić do komuny oddając jej swój ma-

10 d.e. P i t z e r , P.J. B r e w e r , J.e. L a n d i n g , America’s Communal …., s. 377.11 t a m ż e , s. 379-380.12 t a m ż e , s. 388-390.

[3]

176 antoni Paris

jątek osobisty, przyjąć reguły zgromadzenia i stać się członkiem korporacji lub wykupić akcje założonej spółki, co umożliwiało zachowanie dotychczaso-wych związków rodzinnych13. Poprzez wspólnotę wszyscy zgromadzeni mie-li obiecaną naukę zawodu, pracę oraz godne warunki bytowe. akcja zakupu terenu pod budowę osady okazała się wielkim fiaskiem, cena nieruchomości w st. James City wyniosła na owe czasy 150 000 dolarów, co przekroczyło możliwości finansowe teeda14. Los sprawił, że w niedługim czasie gustave damkohler, właściciel ziemski z florydy zainteresowany ideologią koreszan, postanowił przekazać im część swojego majątku – 320 akrów ziemi na te-renach dzisiejszej miejscowości estero, położonej 25 kilometrów na połu-dnie od miasta fort Myers. w roku 1894, na obszarach przyległych do rzeki estero rozpoczęto budowę kolonii koreszan15. osada była otoczona kompo-zycją ogrodową, składającą się z pojedynczych parków krajobrazowych oraz działek uprawnych. opis założenia ogrodów i parków jest przedstawiony w planach zagospodarowania terenów Hrabstwa Lee z roku 1902. odnajdujemy w nim wzmiankę o rodzajach zasadzonych drzew i krzewów, których cha-rakterystyka do złudzenia przypominała biblijny opis edenu. ogrody zawie-rały drzewa migdałowe, figowe oraz gaje oliwne. Powstały również sady i działki warzywne, w których uprawiano głównie pomidory, zielony gro-szek, fasolę, słodkie ziemniaki, awokado, banany, guawę, daktyle, oliwki, pomarańcze, cytryny oraz kokosy. warzywa i owoce uprawiano na potrzeby własne, ale i także w celach zarobkowych, wysyłając ich transporty na pół-noc kraju do takich miast jak nowy york czy Chicago. Parki krajobrazowe miały być miejscem przeznaczonym na spotkania z naturą oraz przeżyć du-chowych. egzotyczne drzewa, jak igławy, eukaliptusy czy drzewa bambuso-we, odgrywały dużą rolę w planach ogrodu, oznaczając szczególne punkty oraz wejścia do budynków. osada posiadała 17 dróg wewnętrznych wyłożo-nych muszlami Columella (poczwarówki) i Busycotypus canaliculatus, które w odbiciu świetlnym księżyca intensywnie iluminowały swą jasną powierzch-nią tworząc niepowtarzalny widok. Budowa dróg, przystani rzecznej zwanej Bamboo Landing, tartaku, dwupiętrowego budynku stołówki oraz domu za-łożyciela komuny były pierwszymi powstałymi konstrukcjami. dom teeda został wybudowany w roku 1896 i jest to najstarsza zachowana konstrukcja architektoniczna tego kompleksu. zbudowany w konstrukcji jedno piętrowej z sosnowego drewna posiadał przestrzenne wnętrza i nowoczesne wyposaże-nie zachowane w stylu wiktoriańskim. Budynek był bezpośrednio połączony

13 C. a n t h o n y , Preserving America’s…, s. 9.14 t a m ż e .15 d.e. P i t z e r , P.J. B r e w e r , J.e. L a n d i n g , America’s Communal…, s. 382.

[4]


z przystanią wodną oraz poprzez drewniany most z największym komplek-sem parkowym sunken gardens.

ryc. 2. wnętrze domu Cyrusa teeda około 1896. fot. ze zbiorów autora

siedziba założyciela komuny wyróżniała się architekturą i wielkością, poprzez co dominowała nad pozostałymi budynkami. domy koreszan były zbudowane z sosnowych desek i miały powierzchnię nieprzekraczającą 100 metrów kwadratowych, z przeznaczeniem mieszkalnym dla 10 osób. Małe okna i biały kolor ścian świadczyły o ascezie, jakiej można było się spodzie-wać w środku.

Początek XX wieku przyniósł dalsze inwestycje i wzrost liczby człon-ków wspólnoty. Pod koniec roku 1908 populacja osady liczyła już 250 ludzi. wybudowano pierwszą w rejonie pralnię parową, zakład produkujący małe łodzie, drukarnię, piekarnię, cementownię oraz pocztę. estero stała się nie tylko samowystarczalną jednostką, ale również dobrze prosperującym przed-sięwzięciem. Piekarnia koreszan była znana z produkcji chleba rodzynko-wego, bardzo popularnego wśród lokalnych gospodyń. dzienna produkcja chleba wynosiła 500-600 bochenków, co stanowiło jak na owe czasy licz-bę dość znaczną. w roku 1908 koreszanie zbudowali małą elektrownię, któ-ra dostarczała prąd na potrzeby komuny oraz dla lokalnych gospodarstw, od których pobierano opłaty. elektrownia pierwotnie posiadała wyposażenie pa-rowe, które w roku 1920 zostało zastąpione silnikami diesla.

[5]

178 antoni Paris

ryc. 4. dom mieszkalny członków wspólnoty. fot. ze zbiorów autora

w celach propagandowo-ideowych wybudowano także sale koncertową, w której odbywały się w bezpłatne dla lokalnej ludności przedstawienia mu-zyczne i teatralne.

ryc. 4. Przedstawienie w sali koncertowej koreszan około 1906. fot. ze zbiorów autora

w omawianym okresie uległ zmianie statut prawny osady – na mocy inkor-poracji terenów komuny z lokalnymi gruntami powołano miasto estero16. Nie 16 C. a n t h o n y , Preserving America’s…, s. 9.

[6]


wszyscy mieszkańcy regionu przyjęli tą decyzję z entuzjazmem, gdyż wiązało się to z odprowadzaniem podatku miejskiego, który był pośrednio kontrolo-wany prze koreszan. Ponadto, inkorporacja miasta dawała możliwość pozy-skania funduszy pochodzących z podatku drogowego (county road tax funds), który w tej sytuacji musiałby być dzielony na równi z sąsiadującym miastem fort Myers. Konflikt pomiędzy koreszanami a społecznością lokalną coraz bardziej przybierał na sile. w roku 1906 koreszanie powołali ugrupowanie o nazwie Postępowa Partia wolnościowa (Progressive Liberty Party), które miało reprezentować ich interesy w nadchodzących wyborach do władz lo-kalnych17. głównym rywalem dla komunistycznego związku okazało się być najpopularniejsze stronnictwo na florydzie - Partia demokratów. w wyniku zatargu pomiędzy mieszkańcami miasta fort Myers a członkami komuny do-szło do otwartego konfliktu, który przerodził się w walki uliczne. w efekcie zamieszek, jakie rozegrały się na ulicach miasta, teed Cyrus doznał licznych obrażeń ciała, które pośrednio doprowadziły do jego zgonu w roku 1908.18

ryc. 5. fort Myers około 1906. fot. ze zbiorów autora

założyciel komuny okazał się być zwykłym śmiertelnikiem, a wpajana wiara w jego zmartwychwstanie – fikcją. większość członków, czując się oszukanymi, opuściło komunę w następnych latach. w roku 1940, według spisu miejskiego, estero zamieszkiwało już tylko 35 koreszan. w tym cza-

17 d.e. P i t z e r , P.J. B r e w e r , J.e. L a n d i n g , America’s Communal…, s. 382-384.18 C. a n t h o n y , Preserving America’s…, s. 9.

[7]

180 antoni Paris

sie do komuny została przyjęta Hedwig Michel, niemiecka Żydówka, której udało się zbiec przed nazistowskimi represjami19. dzięki jej inicjatywie po-wstał lokalny sklep Koreshan Unity store, punkt przesyłek pieniędzy western Union office, stacja benzynowa oraz restauracja. wszystkie te przedsięwzię-cia koreszan okazały się bardzo dochodowe, ale pomimo sukcesu ekonomicz-nego, jaki odnieśli nie byli wstanie pozyskać nowych wyznawców.

ryc. 6. sklep wielobranżowy komuny koreszan w estero. fot ze zbiorów autora

w roku 1960, Michel wraz z pozostałymi czteroma członkami przekaza-ła 300 akrów terenów wspólnoty stanowi floryda. na mocy ustawy national Historic Preservation act wpisano w roku 1976 powyższe obszary do reje-stru zabytków, tworząc park historyczny Koreshan Unity settlement Historic District. obecnie park posiada udostępnione dla zwiedzających 11 budynków, przystań rzeczną oraz muzeum, w którym znajdują się liczne pamiątki z mi-nionego okresu.

19 C. a n t h o n y , Preserving America’s…, s. 9.

[8]


Estero in Florida – “New Jerusalem” of the Koreshan Unity Summary

the social and economic changes at the beginning of 19 century marked by a flurry of religious revivalism that spread throughout every region of the United states. Beginning with the second great awakening (a sudden evangelical movement that started around the turn of the nineteenth century), this renewed interest in religion arose primarily as a backlash against the enlightenment and so-called “age of reason” that had inspired thinkers such as Benjamin franklin, thomas Jefferson, and thomas Paine. Hundreds of roving preachers began to spread a variety of gospels on circuit routes, setting up revivalist camps in rural areas that attracted thousands of new converts. Henry ward Beecher or george rapp – the most popular revivalists of the time, spread their version of the good word to thousands of americans over the course of fifty years. the epicenter of revivalism was the so-called Burned-over district in western new york. named for its overabundance of hellfire-and-damnation preaching, the region produced dozens of new denominations, communal societies, and reform movements. the abolitionist and temperance movements also had some of their strongest roots in this region. the Church of Jesus Christ of Latter-day saints, or Mormons, also emerged from western new york. founded by Joseph smith in 1830, the Mormons believed that god had entrusted them with a new set of scriptures called the Book of Mormon. inspired by lofty ideals to improve mankind and end social discord, some people during this period attempted to create new utopian communities based on cooperation and communism. in 1869, claiming divine inspiration, dr. teed took on the name Koresh and proposed a new set of scientific and religious ideas he called Koreshanity. teed took his followers to a small florida town named estero, to form his “new Jerusalem”. estero was established in 1894 and came to be one of the most famous attempts at communal living. the Koreshan Unity was founded upon the ideas of communal living and property, the belief in dr. teed’s religious and scientific theories, and communistic goal of everyone working for the good of all. there were two types of association in that Unity. first, those who bought shares of Cooperative order could live outside the settlement, and maintain their family unit. second, those who joined religious order were required to give their property to the Unity, keep rules of celibate, and live in the Unity settlement. all were promised security, order and a sense of achievement. economically, all needs were met and financial security was assured. religiously, it was a return to “pure” Christianity with a goal to refine humanity and make sense of the rapidly changing american social and economic fabric. in 1904-1908, with a population of 250 members, the Unity in estero was at its height. ironically, the mounting prosperity of the community inadvertently brought about its decline. in 1904, the Koreshans sought to incorporate the Unity and surrounding area into a city. though, area landowners rejected the idea, fearing an increased tax burden – such a incorporation entitled the town to establish own tax

[9]

182 antoni Paris

funds. Unexpectedly teed died in december 22, 1908. one aspect of teed’s 1869 “illumination” was that, upon physical death, he would re-incarnate and re-emerge immortal. disillusionment immediately took a toll on the Unity – younger members began to leave. in about 1940s a Jewish woman named Hedwig Michel, having just fled nazi germany, arrived at the Unity. over the next two years, Michel proceeded to reorganize the Koreshan general store, adding a restaurant, a western Union office, and, across the street, a gas station. the Unity experienced a momentary renewal, but, with only four members left in 1960, Michel offered the 300-acre “utopia” to the state of florida, and the settlement became the Koreshan Unity settlement Historic district when it was placed on the national register of Historic Places in 1976.

Transl. by Antoni Paris

[10]


100-LECIE KONSEKRACJI KOŚCIOŁA KSIĘŻY MISJONARZY W TARNOWIE

zdj. 1. widok na kościół XX. Misjonarzy w tarnowie (zdjęcie z okresu 20-lecia międzywojennego)

w dniu 4 X 2008 r. minęła setna rocznica konsekracji kościoła pw. Świętej rodziny Księży Misjonarzy św. wincentego á Paulo w tarnowie. w artykule podane zostały nieznane szczegóły powstania tej najpiękniejszej w tarnowie świątyni. od początku ubiegłego wieku pracują w nim Księża Misjonarze zgromadzenia Misji. Konsekracja świątyni jest zawsze zwieńczeniem jej budowy. Jednakże pozostaje jeszcze najkosztowniejszy etap – wyposażanie świątyni w potrzebne i konieczne meble: ławki, konfesjonały, ambonę, oł-tarze, organy, obrazy, oświetlenie, nagłośnienie, i szereg innych przedmio-tów niezbędnych do godnego sprawowania nabożeństw i posługi katolickiej. Powstanie świątyni, a następnie erygowanie parafii księży Misjonarzy przy-

Paweł gLUgLa

184 Paweł gLUgLa

padło na szczególny okres historii tarnowa i Polski. Był to czas niewo-li narodowej, a tereny Polski południowej były pod zaborem austriackim. Bieda, niewola narodowa nie sprzyjały tak odważnej decyzji i inwestycji. Jednak dzięki staraniom ówczesnego bpa Leona wałęgi oraz ks. stanisława tyczkowskiego i jego konfratrów – misjonarzy, a także radzie miasta tarnowa i jego mieszkańcom, świątynia i dom zgromadzenia powstały i to w rekordo-wo krótkim czasie – w nieco ponad dwa lata, co w dzisiejszych czasach jest zdumiewające i z pewnością niełatwe do pokonania czasowego.

1. Troska o powstanie nowego kościoła i parafii

w XiX wieku w tarnowie istniała tylko jedna parafia. należało wówczas do niej 27 024 katolików, nie tylko z tarnowa, ale i z sześciu okolicznych przedmieść oraz ośmiu ówczesnych wsi podtarnowskich . Pilne było więc po-dzielenie tejże parafii na co najmniej drugą1. Co prawda istniały w tym czasie w tarnowie inne niewielkie kościoły, ale nie były one parafialne.

o powstanie nowego kościoła i parafii zabiegała zarówno władza duchow-na, jak i świecka (rada miasta tarnowa). w 1897 r. podczas toczących się obrad rady Miejskiej, „Pogoń” wystąpiła jako pierwsza z projektem uczcze-nia 50-letniego jubileuszu panowania cesarza franciszka Józefa i w posta-ci wzniesienia drugiego kościoła parafialnego w tarnowie i zlokalizowania go na Strusinie2. Jak wynika z zachowanych źródeł archiwum diecezjalnego w tarnowie, w dniu 11 Vi 1897 r. towarzystwo zaliczkowe w tarnowie prze-słało do Konsystorza biskupiego książeczkę oszczędnościową na kwotę 200 zł., którą rada nadzorcza towarzystwa wyasygnowała na cel mającego bu-dować się nowego kościoła na strusinie. fundusz ten pochodził z zysków towarzystwa za rok 1896. również Kasa oszczędności Miasta tarnowa prze-kazała pismem z dnia 9 Xii 1897 r. kartę wkładkową nr 55873 na fundusz mającego powstać nowego kościoła na strusinie3. w dniu 10 V 1898 r. konsy-storz biskupi skierował odezwę do dyrekcji Kasy oszczędności w tarnowie i do burmistrza tarnowa dra witolda rogoyskiego oraz do vice-burmistrzów i ks. dra stanisława stojałowskiego, o złożenie ofiary na budowę nowego ko-ścioła w tarnowie, aby tym sposobem uczcić jubileusz półwiekowych rządów cesarza franciszka Józefa i 4. Było to bardzo sprytne, dyplomatyczne i rozsąd-1 Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis dioeceseos tarnoviensis pro anno domini 1904, tarnoviae 1904, s. 28-31.2 a. P i s z o w a, Nowy kościół w Tarnowie. „Pogoń” z 2 iV 1904, s.2.3 archiwum diecezjalne w tarnowie (dalej: adt), Pismo dyrekcji Kasy oszczędności w tarnowie do konsystorza biskupiego w tarnowie z 15 V 1897.4 t a m ż e, Pismo konsystorza biskupiego w tarnowie do dyrekcji Kasy oszczędności w tarnowie z 10 iii 1898.

[2]

185100-LeCie KonseKraCJi KoŚCioła KsiĘŻy MisJonarzy w tarnowie

ne posunięcie rady miasta tarnowa. Uprzednio, pomimo wielu próśb i moni-tów, m.in. konsystorza biskupiego, zarówno dwór wiedeński, jak i gubernium lwowskie nie były chętne do zgody na wznoszenie nowego kościoła z przy-czyn czysto ekonomicznych. należy zaznaczyć, że istniało wówczas zarówno Ministerstwo wyznań i oświaty jak i galicyjski fundusz religijny.

Magistrat tarnowa reprezentowany przez burmistrza w. rogoyskiego, pi-smem z dnia 16 iX 1899 r. poinformował bpa ignacego łobosa, ordynariu-sza diecezji tarnowskiej, że w związku z pilną potrzebą wzniesienia drugiego w tarnowie kościoła parafialnego, rada Miejska w tarnowie pragnąc uczcić 50-letnią rocznicę wstąpienia na tron austriacki cesarza franciszka Józefa i, uchwałą z dnia 17 Xi 1898 r. przeznaczyła z funduszów jubileuszowych składkowych kwotę 12 000 zł. w sumie wraz z odsetkami dotacja wyniosła 12 140 zł.5.

2. Przybycie księży Misjonarzy do Tarnowa

w latach 1901-1933 rządy diecezją tarnowską sprawował bp Leon wałęga, który energicznie zaczął zabiegać o utworzenie nowych parafii w diecezji tar-nowskiej. za główny cel pracy biskupiej wyznaczył sobie zwiększenie licz-by duchowieństwa, tworzenie licznych, nowych placówek duszpasterskich i budowę nowych kościołów6. Już w pierwszym roku swojej posługi bisku-piej przekonał się, że głównym środkiem zintensyfikowania duszpasterstwa jest podział dużych parafii i utworzenie nowych parafii, względnie ekspozy-tur. Było to, jak się później okazało niezwykle trafne i dalekosiężne przedsię-wzięcie. dlatego też podjął on decyzję o sprowadzeniu początkiem XX wieku do tarnowa księży zgromadzenia Misji Św. wincentego á Paulo. Misjonarze znani byli wcześniej w diecezji tarnowskiej z gorliwej pracy duszpasterskiej, a zwłaszcza z przeprowadzanych rekolekcji i misji parafialnych7.

Już w 1891 r. przeprowadzili oni pierwsze misje w diecezji tarnowskiej w Brzeźnicy w pow. bocheńskim. Byli cenieni przez duchowieństwo diece-zjalne8. dlatego też w listopadzie 1903 r. bp wałęga, będąc w Krakowie za-proponował ówczesnemu wizytatorowi zgromadzenia Misji – ks. Józefowi Kiedrowskiemu, aby zgromadzenie podjęło trud wybudowania świątyni i duszpasterstwa mającej powstać przy niej parafii w tarnowie. ofiarował

5 t a m ż e, Pismo burmistrza tarnowa witolda rogoyskiego do bpa ignacego łobosa z 16 iX 1899, k. 35.6 B. K u m o r, Diecezja Tarnowska – dzieje ustroju i organizacji (1786-1885). Kraków 1985, s. 579. 7 List ks. S. Tyczkowskiego. „roczniki obydwóch zgromadzeń”. r. 1904, nr 10, s. 124.8 t a m ż e, s.124 nn.

[3]

186 Paweł gLUgLa

przy tym na początek 30 000 koron, które wyasygnowała Miejska Kasa oszczędności w tarnowie9.

Ks. wizytator zwrócił się więc pisemnie z zapytaniem do Przełożonego generalnego antoniego fiata, który pozytywnie odpowiedział na prośbę bi-skupa tarnowskiego10. Już 1 Xii 1903 r. ks. wizytator J. Kiedrowski pole-cił ks. stanisławowi tyczkowskiemu, aby ten udał się do tarnowa celem omówienia bliższych szczegółów i warunków. Jak podał w Kronice domu i zgromadzenia Ks. Misjonarzy w tarnowie: „trzy miejsca były do wyboru: na ulicy ogrodowej koło sióstr Urszulanek, drugie – na ulicy Bandrowskiego, – trzecie na ulicy Krakowskiej. to ostatnie wybrałem, na którym obecnie ko-ściół stoi, naprzód dlatego, że przy ulicy głównej, a potem że właśnie ta część miasta pomocy duchowej potrzebowała najwięcej”11. wybór okazał się ze wszech miar trafny. do tej pory jest to najczęściej odwiedzany kościół.

w dniu 1 ii 1904 r. do tarnowa przybyli pierwsi Misjonarze zgromadzenia Misji Św. wincentego á Paulo: ks. stanisław tyczkowski, ks. zygmunt truszkowski, a kilkanaście dni później – ks. sylwester Kandora12. Jak ofi-cjalnie podał bp Leon wałęga w „Currendzie” z 17 iii 1904 r.: „[...] rozpoczę-te układy z XX.Misjonarzami w Krakowie wypadły pomyślnie i od 1 lutego trzech księży tego zgromadzenia pracuje tymczasowo przy liczącym już wówczas ponad 600 lat kościółku nMP na zabłociu, zajmując się gorli-wie zbieraniem datków na nowy kościół, którego budowa rozpocznie się już w przyszłym (1905) roku”13.

Początkowo w/w. księża zamieszkali w domu ks. Karola szczeklika przy ul. Bernardyńskiej 14, który był wówczas profesorem seminarium duchowne-go w tarnowie, a stołowali się u biskupa Leona wałęgi14.

Księża Misjonarze sprawowali również opiekę duchową przy miejskim szpitalu oraz nad siostrami Miłosierdzia, które również pracowały w tym-że szpitalu. Msze sw. i inne nabożeństwa odprawiali w kościółku nMP na Burku oraz w kaplicy pałacu książąt sanguszków (właścicieli tarnowa) w gumniskach (obecnie dzielnica tarnowa).

determinacja ludności była ogromna. Jak podaje Piszowa w „Pogonii”: „[...] zebrana dotychczas na ten cel kwota 36 000 k. czeka rychłego przyro-

9 adt, akta lokalne parafii sw. rodziny w tarnowie. wykaz ofiarodawców budowy kościoła, sygn. LXXiii, k.25.10 archiwum Księży Misjonarzy w tarnowie (dalej: KMt), Kronika parafialna, t.1, s.1.11 t a m ż e, s. 1-2.12 t a m ż e, s. 2.13 „Currenda” Pismo urzędowe kurii diecezjalnej w tarnowie, (dalej: „Currenda”), r. 1904, nr 3, s.23-24.14 List ks. S. Tyczkowskiego . „roczniki obydwóch zgromadzeń” . r: 1904, nr 10, s.124.

[4]


stu, nie tylko ze strony duchowieństwa ale i Parafian tarnowskich, nie tylko z owych 6 przedmieść, ale i ze wsi okolicznych, które korzystają niemało z zaspokojenia potrzeb duchowych, wobec faktu, że razem wzięte liczą 6 656 katolików”15.

od 1904 r. ks. s. tyczkowski jeździł w niedziele i święta do parafii die-cezji tarnowskiej, a także na Śląsk, do Prus wschodnich, głosząc kazania i zbierając ofiary na budowę nowej świątyni na strusinie w tarnowie. Jak po-daje w kronice parafialnej, objeżdżał kolejno około 100 parafii w diecezji. do małych parafii nie chciał jechać, gdyż były one skromne, a ludność ubo-ga. Jednakże parafianie ci oraz księża diecezjalni nalegali. stwierdził, że „lud i duchowieństwo bardzo ofiarne”. Ks. tyczkowski wypracował sobie swo-ją metodę wyjazdową do innych parafii: „zwykle przyjeżdżałem do parafii w sobotę wieczorem, co niedziela na sumie głosiłem słowo Boże, a po kaza-niu zapowiadałem o celu mego przybycia, potem zbierałem w kościele kolektę i jeszcze więcej mi przynosili ludzie do zakrystii lub na plebanię. Każda para-fia składała około 1000 koron. w poniedziałek po południu już byłem zawsze w domu w tarnowie”.

ofiary słali też rodacy – tarnowiacy, którzy wyemigrowali do ameryki Północnej, a także Polacy z innych stron Polski.

Jak podaje ks. tyczkowski: „najwięcej jednak otrzymałem od naszych ro-daków z Prus”16.

w 1904 r. ks. tyczkowski utworzył Komitet Budowy Kościoła, nad któ-rym patronat objął sam ordynariusz bp Leon wałęga. Komitet ten wydał w dniu 14 Xi 1904 r. specjalną odezwę do mieszkańców miasta i okolicznych miejscowości17.

sam bp wałęga niemało troski włożył w dzieło budowy kościoła. Świadczy o tym m.in. jego korespondencja z przyjacielem, abpem Józefem Bilczewskim – ówczesnym metropolitą lwowskim. Pisał do niego w dniu 1 iV 1905 r.: „[...] Budowa kościoła u mnie się zaczyna, chociaż jeszcze nie ma połowy sumy potrzebnej, ale w Bogu nadzieja”18.

Budowa świątyni to bardzo duże przedsięwzięcie, zwłaszcza finansowe. zdawał sobie doskonale z tego sprawę ks. bp. wałęga, jak i ks. tyczkowski i jego konfratrzy. Podjęto jednak w tych okolicznościach taki trud. Chociaż w kronice parafialnej zapisał znamienne słowa zatytułowane: „Kłopoty i krzyże”: „Mówili mnie starzy Polacy, że kto kościół buduje, to grób sobie bu-duje. doświadczyłem tego na sobie – Czytelnicy łaskawi łatwo sobie wyobra-

15 a. P i s z o w a, nowy kościół w tarnowie…., s. 2. 16 AKMT, Kronika parafialna, t.1, s. 2-3.17 AKMT, Odezwa Komitetu Budowy Kościoła do mieszkańców miasta i okolic z 14 XI 1904. 18 aBMMLK, teczka: Listy: List bpa L. Wałęgi do abpa J. Bilczewskiego z 1 IV 1905, nr 26.

[5]

188 Paweł gLUgLa

zić mogą ile i jakie cierpienia i kłopoty miałem. fundatorów stale brakowało, a materiały trzeba było za kontraktem terminowym sprowadzić. termin wy-płaty podpisywałem nie wiedząc, czy pieniądze wtedy będą aby terminu dotrzymać, ale Pan Bóg dobry zawsze mnie wspierał – gorzej było z cierpie-niami, które pochodziły z tej strony, gdzie nie tylko mógłbym się spodziewać zachęty i pomocy, ale miałem prawo jej wprost żądać – lecz z tego już Bogu ofiarę robiłem, więc tego tykać nie będę”19.

ofiarodawcami, oprócz księżnej sanguszkowej, byli również: bp. Leon wałęga – ofiarował na budowę kościoła 3000 k., robotnicy kolei żelaznych – 2000 k., księża ze zgromadzenia św. filipa neri – 1000 k., ks. Konstanty dominik (kapelan sióstr Miłosierdzia w Chełmnie) – kilka tysięcy ko-ron i inne osoby. niemało było zapisów finansowo-nieruchomościowych. instytucje świeckie ofiarowały: Kasa oszczędnościowa miasta tarnowa – 30 tysięcy koron, Ministerstwo oświaty i wyznań w wiedniu (dzięki staraniom burmistrza tarnowa tadeusza tertila) – 20 tysięcy koron, Ministerstwo Kolei w wiedniu – 600 k. oraz przyznało zniżkę w wysokości 50% na transport ko-leją materiałów budowlanych do stacji tarnów, Magistrat tarnowa – 24 tysią-ce koron, rada Miasta tarnowa – 15 tysięcy koron20.

Co istotne – zarówno ks. tyczkowski, jak i zgromadzenie Księży Misjonarzy nie zaciągało wówczas żadnych pożyczek na budowę kościoła. Było to bardzo mądre i roztropne.

3. Prace przygotowawcze i budowa świątyni

Parcelę pod budowę nowego kościoła wraz z budynkiem przy ul. Kra-kowskiej 39 na przedmieściach ówczesnego tarnowa na strusinie ofiarował książę eustachy sanguszko, którego wolę pośmiertnie wypełniła jego żona, księżna Konstancja z zamoyskich sanguszkowa wraz z małoletnim synem księciem romanem sanguszko. Postawiła ona jednak jeden warunek, aby nowy kościół był pod wezwaniem najświętszej rodziny z nazaretu. takie też wezwanie kościół otrzymał21.

Kościół i dom Księży Misjonarzy zaprojektował znany i ceniony ówczesny architekt Jan sas-zubrzycki. Jako architekt tworzył głównie w duchu modnego wówczas neogotyku. Projektował okazałe kościoły, opracowywał też projekty świeckich budowli użyteczności publicznej i budynków na zamówienia pry-watne. na jego artystyczny dorobek składa się około 40 kościołów wybudowa-nych i około 20 przebudowanych na terenie Małopolski, Podola i Bukowiny,

19 AKMT, Kronika parafialna, t.1. s. 6.20 adt, akta lokalne parafii sw. rodziny w tarnowie, Wykaz ofiarodawców, k. 62.21 a. P i s z o w a, 600-lecie Tarnowa, tarnów 1930, s. 137.

[6]


w stylu neogotyku „nadwiślańskiego” lub neorenesansu „zygmuntowskie-go”. szczególnie wiele realizacji sas – zubrzyckiego jest na terenie diecezji tarnowskiej. są to kościoły w Bielczy, Borzęcinie, Bruśniku, Ciężkowicach, Jadownikach Podgórnych, łapczycy, nowym sączu - Biegonicach, otfinowie, Piotrkowicach, Porębie radlnej, Porąbce Uszewskiej, siedliskach-Bogusz, szczepanowie, szczurowej i wietrzychowicach. architekt ten pracował też przy przebudowie kościołów w szczucinie i tarnawie oraz współpracował przy projekcie kościoła w Lubczy. interesował się on również wykonaniem, a następnie odnawianiem polichromii kościoła księży Misjonarzy w tarnowie w późniejszych latach. głównym budowniczym kościoła był natomiast inż. augustyn tarkowski.

Budowa kościoła i zabudowań pomocniczych (plebanii) to przedsięwzięcie ogromne i bardzo kosztowne. Liczyli się z tym księża Misjonarze. dlatego też, jak podaje Piszowa w „Pogonii”: „Celem ułatwienia datków na ten nowy dom Boży, powzięli XX. Misjonarze myśl zawiązania tzw. „związku Mszalnego”, którego członkiem zostanie każdy, kto złoży 1 koronę, za którą to drobną kwotę będzie miał udział w 12 mszach św., jakie corocznie, po wieczne cza-sy odprawiać się będą w tym kościele, pod wezwaniem Przenajświętszej rodziny wznieść się mającym. zarówno wkładki do „związku Mszalnego”, jak i wszelkie inne datki na ten cel powyższy składać należy na ręce XX. Misyonarzy, przy ul. Bernardyńskiej l. 14”22.

również bp Leon wałęga gorliwie starał się o fundusze na budowę kościo-ła. w marcu 1904 r. w „Currendzie’’ wystosował do duchowieństwa, a pośred-nio i wiernych diecezji tarnowskiej odezwę w sprawie ofiar na budowę nowej świątyni w tarnowie23.

Po rozpoczęciu budowy świątyni, księża Misjonarze w 1905 r. zamiesz-kali w budynku przy ul. Krakowskiej 39, w którym od 1903 r. znajdowa-ła się ochronka św. Józefa. Budynek ten został ofiarowany przez księżną Konstancję z zamoyskich sanguszkową dla księży Misjonarzy. Był to naj-starszy budynek XX.Misjonarzy w tarnowie. zanim powstała w ogóle myśl o budowie nowej świątyni i erygowaniu nowej parafii, w kaplicy tej od daw-na kapłani diecezjalni z parafii katedralnej odprawiali Msze św. dla miejsco-wej ludności strusiny.

w dniu 26 iV 1905 r. ordynariusz tarnowski dokonał osobiście poświęce-nia miejsca pod nowy kościół i dom księży Misjonarzy. Było ważne wydarze-nie dla ludności całego miasta i okolicznych miejscowości.

Po przemówieniu bpa wałęgi oraz ks. tyczkowskiego, cały lud zgroma-dzony na placu wziął się z wielkim zapałem do prac ziemnych – wykopów

22 a. P i s z o w a, Nowy kościół w Tarnowie, s.2. 23 „Currenda”. r. : 1904, nr 3, s. 23-24.

[7]

190 Paweł gLUgLa

pod fundamenty kościoła. wkrótce okazało się jednak, że grunt jest nie naj-lepszy, a budowniczym przeszkadzała podchodząca woda gruntowa, która gromadziła się w wykopach pod fundamenty. tam, gdzie za podkład służył siwy, bardzo twardy podkład piasku, zakładano fundament z kamienia na za-prawie wapiennej z małą domieszką cementu, natomiast tam gdzie ukazywa-ła się woda, a nie było piasku, stawiano fundament z betonu. wykopy robiono aż na 5 metrów, a fundament od 1,2 – 1 metra wysokości24. należy zaznaczyć, że strusina ma słabej klasy, podmokłą glebę.

Materiałem używanym do budowy świątyni był kamień sprowadzany z okolic Ciężkowic, a także cegła pełna z cegielni rudy, której właścicielką była księżna sanguszkowa. natomiast cegła licówka sprowadzana była z ce-gielni Barucha z Podgórza. wapno budowlane przywożone było z Mydlnik kra-kowskich transportem kolejowym, zaś cement z fabryki Libana z Podgórza.

Piasek i drewno pochodziło od księżnej sanguszkowej z jej włości m.in. w Chyszowie.

Bardzo czynnie w budowę angażowali się wierni. Pomagali głównie przy pracach ziemnych – wykopach pod fundamenty, a gospodarze zwłaszcza ze strusiny swoimi furmankami zwozili piasek, żwir, drewno, cegłę, a także inny materiał budowlany przywożony transportami kolejowymi z odległych miej-scowości – Mydlnik k/Krakowa, Krzeszowic, Podgórza. należy zaznaczyć, że płatne prace wykonywali fachowcy: architekt, kierownicy nadzoru budow-lanego oraz budowlańcy25.

5. Poświęcenie kamienia węgielnego

w dniu 10 iX 1905 r. bp Leon wałęga uroczyście poświęcił kamień wę-gielny, a okolicznościową homilię wygłosił ks. stanisław walczyński – znany ówczesny tarnowski kaznodzieja. Miasto na tę niecodzienną okoliczność było całe odświętnie przybrane i przystrojone kwiatami, wieńcami i flagami miej-skimi, narodowymi i kościelnymi26.

Jak podaje autor Kroniki parafialnej, po tak doniosłym i ważnym wyda-rzeniu, cały uczestniczący w uroczystości lud wziął się z zapałem do wzno-szenia świątyni. Prace przebiegały szybko i sprawnie. Mury świątyni sięgały aż pod dach kaplic, okalających nawy boczne, a wieże sięgały kilka metrów wyżej. wraz z nadejściem mrozów i zimy prace przerwano, aby wznowić je wiosną 1906 r. i kontynuować je przez 1907 r. aż do lata 1908 r. Przez cały

24 aKMt, Kronika parafialna, t.1, s. 4-5.25 AKMT, Kronika parafialna, t.1., s. 4-5.26 a. P i s z o w a, Nowy kościół w Tarnowie, s.2.

[8]


okres budowy pieczę nad nią i starania miał biskup tarnowski, nie szczędząc trudu, aby prace postępowały sprawnie i szybko, a jednocześnie solidnie.

dnia 11 iX 1907r. odbyło się uroczyste poświęcenie czterech dzwonów od-lanych w ludwisarni Karola szwabego w Białej27. w okresie i wojny świato-wej zostały one zarekwirowane i przetopione na cele wojsk zaborczych.

6. Konsekracja domu i kościoła XX. Misjonarzy

Budowę kościoła ukończono w lecie 1908 r. Ks. stanisław tyczkowski – budowniczy świątyni i pierwszy proboszcz parafii w Kronice parafialnej za-pisał: „sam kościół jest bazyliką gotycką, oparty na pierwiastkach odcienia nadwiślańskiego. na zewnątrz dominującymi przedmiotami są obie wieże po 67 m wysokie i sygnatura w kształcie trzeciej wieżyczki, na skrzyżowaniu muru się wznosząca. długość kościoła wynosi 61 m, szerokość w nawie krzy-żowej 30 m i wysokość w sklepieniu kopuły 21 m”28. Kościół jest prawie po-równywalny gabarytami z katedrą wawelską.

równocześnie wraz z budową kościoła postępowały prace przy wzno-szeniu domu dla Księży Misjonarzy. najpierw dokonano poświęcenia domu w dniu 23 V 1908 r. Był to ważny i uroczysty dzień dla miejscowych dusz-pasterzy. Uprzednio ks. tyczkowski, będąc w Krakowie na konwencie pro-wincjalnym zaprosił konfratrów na uroczystość poświęcenia nowego domu w tarnowie. w sumie na uroczystość przybyło aż 33 kapłanów zgromadzenia Misji z różnych stron Polski, nie licząc duchowieństwa diecezjalnego oraz z innych zakonów.

Ks. tyczkowski zanotował: „Była to uroczystość cicha, familijna i pełna nastroju duchowego. Poświęcenia domu dokonał ks. wizytator K. słomiński, a po poświeceniu przemówił do obecnych konfratrów na temat, jak winniśmy uwielbiać dobroć Bożą, która tak uwidoczniła się w budowie tego domu i jak nas to uwielbienie powinno zachęcić do pomiłowania reguł i powstania no-wego. Poczem podziękowałem ks. wizytatorowi za poświęcenie domu i za życzliwe słowo dla mnie i poprosiłem o przysłanie konfratrów, bo dom goto-wy aby i mieszkańcy w nim się znaleźli”29.

Ponieważ konsekracja nowej świątyni była bardzo dużym wydarzeniem dla miasta, jego mieszkańców oraz ludności zamieszkującej przyległe wsie, ks. s.tyczkowski podał publicznie z odpowiednim wyprzedzeniem stosowne informacje m.in. w tarnowskim tygodniku „Pogoń’’ w rubryce: Kronika miej-scowa i zamiejscowa:

27 AKMT, Kronika parafialna, t.1., s. 5.28 AKMT, Kronika parafialna, t.1., s. 5.29 t a m ż e, s. 6.

[9]

192 Paweł gLUgLa

„tarnów, dnia 26 września 1908 r.w niedzielę dnia 4-go października odbędzie się poświęcenie i konsekracja

kościoła XX. Misyonarzy w tarnowie w następującym porządku:dnia 3-go października t.j. w sobotę po południu o godzinie 5-tej przybę-

dzie najprzewielbniejszy Ks. Biskup z relikwiami Świętych, które mają być zamurowane w ołtarzu głównym.

dnia 4-go października t.j. w niedzielę zacznie się konsekracja kościoła rano o godz. 7-mej, po czym o godzinie 10½ odprawiona zostanie Msza św. z kazaniem.

Po południu o godzinie 3¼ będą nieszpory, a po skończeniu nieszporów w razie pogody procesja po mieście, gdzie przy ustawionych ołtarzach kapła-ni odśpiewają ewangelie św.

w poniedziałek 5.października odprawi się nabożeństwo dziękczynne za wszystkie łaski odebrane na intencję fundatorów kościoła. nabożeństwo za-cznie się o godz.5½ rano. Msza śpiewana o godz. 10-tej z kazaniem, a po po-łudniu o godz. 5-tej nieszpory z kazaniem.

na które to uroczystości zapraszam wszystkie stowarzyszenia, cechy i wszystkich wiernych.

Ks. st. tyczkowskisuperior XX .Misjonarzy”30.

sama uroczystość konsekracyjna była wielkim świętem miasta tarnowa i jego mieszkańców, jak również ludności zamieszkującej tereny podmiejskie (okoliczne wsie).

Jednakże od dłuższego czasu nie dopisywała pogoda – od kilku tygodni padał prawie codziennie deszcz. Jednakże w kilka dni przed uroczystością konsekracji świątyni wypogodziło się i była cały czas piękna pogoda. w dniu 3 października (w sobotę) po południu o godzinie 17-tej (zgodnie z ustalonym uprzednio porządkiem i programem ) przybył osobiście sam bp Leon wałęga, przywożąc relikwie świętych, które nazajutrz miały być wmurowane w głów-ny ołtarz31.

w dniu 4 października 1908r.(w niedzielę) w Święto Matki Bożej różańcowej, bp wałęga dokonał uroczystej konsekracji nowo wybudowanej świątyni. na uroczystość konsekracyjną nowej świątyni już od soboty przyby-wało do tarnowa z dalszych stron wielu wiernych, którzy chcieli być świad-kami tej niezwykłej uroczystości. Licznie przybyło duchowieństwo, władze miasta tarnowa na czele z burmistrzem tadeuszem tertilem oraz księża mi-sjonarze, a wśród nich ks. wizytator Kasper słomiński i przybyły z francji

30 Ks. st. t y c z k o w s k i, Zaproszenie na konsekrację kościoła, „Pogoń” z 27 iX 1908, s. 4.31 AKMT, Kronika parafialna, t.1, s. 6.

[10]


(kolebki misjonarskiej) ks. emil Villete – Prokurator generalny zgromadzenia Misji. o godzinie 7 rano przybył ks. biskup wałęga, który był konsekratorem świątyni. Porządku pilnowało 200 mężczyzn z tzw. straży obywatelskiej. Jak podaje ówczesna tarnowska gazeta „Pogoń”: „[...] ks. biskup rozpoczął te dłu-gie, a budujące ceremonie konsekracyjne. o godz. 11-tej odprawił sumę, pod-czas której przy akompaniamencie muzyki wojskowej doborowy chór pod kierownictwem p. dyrektora surzyńskiego, wykonał liturgiczne śpiewy, a ks. infułat walczyński podniosłe „o dobrodziejstwach kościołów’’ wygłosił ka-zanie. w nabożeństwie, prócz niezliczonej rzeszy ludu, brały udział ze sztan-darami wszystkie Cechy, stowarzyszenia i wysokie władze [...] Po południu odbyła się po mieście wspaniała procesja, na której wystąpiły znów wszyst-kie stowarzyszenia tarnowskie w której do 25 000 ludzi brało udział [...]. następnego dnia odprawiono nabożeństwa na intencję wszystkich fundato-rów kościoła”32.

Po zakończonej uroczystości konsekracyjnej w domu misjonarskim odbył się uroczysty obiad . oprócz bpa wałęgi i przybyłego specjalnie z Paryża na tę uroczystość ks. Villette’a, za stołem zasiedli inni księża z tarnowa i oko-lic, konfratrzy z Polski oraz przedstawiciele władz autonomicznych, wojsko-wych i politycznych z burmistrzem tarnowa tadeuszem tertilem na czele. wśród licznych toastów wymienić trzeba bpa wałęgę, który wzniósł toast na cześć papieża oraz cesarza, a ks. wizytator słomiński na cześć obecne-go ordynariusza. Po nich przemówił po francusku ks. Villette, wyrażając się z wielkim uznaniem o Polakach, którzy bez względu na stanowisko społecz-ne i przekonania polityczne jak dzieci jednej matki łączą się u stóp ołtarzy Pańskich, co tym bardziej wzruszające było dla niego wobec aktualnie pa-nujących prądów antykościelnych we francji. na to odpowiedział również po francusku burmistrz tertil, stwierdzając faktami historycznymi poszano-wanie Polaków dla wiary i Kościoła, po czym serdecznie powitał tak życz-liwie usposobionego dla Polaków gościa. następnie, mówiąc już po polsku, uczcił jako reprezentant miasta podniosłą chwilę konsekracji nowej świątyni, wyrażając radość, że sąsiednie gromady robotników fabrycznych i rolników znajdą tu ochłodę i otuchę po pracy. na koniec podniósł zasługi ks. superiora tyczkowskiego, którego staraniem miasto zawdzięcza tak trwałą i wspania-łą ozdobę. w odpowiedzi na to uznanie, wypowiedziane publicznie, zwrócił się superior do przedstawicieli gminy miasta tarnowa, dziękując tak im, jak i wszystkim dobrodziejom za poparcie tak zbożnego dzieła, jakim jest nowa świątynia Pańska pod wezwaniem Przenajświętszej rodziny33.

32 Konsekracja kościoła XX Misjonarzy w Tarnowie. „Pogoń” z 11 X 1908 r., b. p.33 t a m ż e.

[11]

194 Paweł gLUgLa

Po południu odbyła się po mieście wspaniała procesja, w której wzięły udział ponownie stowarzyszenia, cechy tarnowskie i 25 000 ludności. Jak po-daje kronika i „Pogoń’’: „ulice którymi przechodziła procesja były ilumino-wane, a domy pięknie przystrojone. wieczorem wróciła procesja do kościoła Księży Misyonarzy, w którym płonęło już całe morze światła na cześć uroczy-stości”. następnego dnia odprawiono nabożeństwo w intencji wszystkich fun-datorów kościoła „ czym zakończyła się ta rzadka a wspaniała uroczystość, która głęboko zapisała się w sercach tarnowa i okolicy”34.

7. Wyposażanie nowo wzniesionej świątyni

wraz z ukończeniem budowy kościoła rozpoczął się bardzo kosztowny okres wyposażania go w potrzebne sprzęty, meble i inne przedmioty służą-ce kultowi religijnemu. i tak w 1909 r. ustawiono ławki dębowe w nawie głównej z fabryki księżnej sanguszkowej na rudach, kosztem 3000 koron. w 1910 r. w kaplicy Matki Bożej różańcowej zrobiono chór, na którym ustawiono organ dwugłosowy zakupiony od towarzystwa Muzycznego w tarnowie również za 3000 koron. wprawiono też skrzydła drzwiowe do tej kaplicy. zakupiono 4 dębowe konfesjonały po 500 koron każdy z fabryki szajny w Jaśle. Uporządkowano teren wokół kościoła, większą część wybru-kowano i wyłożono chodniki „taflami cementowymi”. Prace te kosztowały wraz z materiałami 3950 koron. w 1911 r. na Boże narodzenie zakupiono dalsze 4 konfesjonały w Jaśle. sprawiono również w tymże roku szopkę na Boże narodzenie. nadto stanęły z fabryki stycznia z Krakowa 2 ołtarze bocz-ne (najświętszego serca Pana Jezusa i Matki Bożej od Cudownego Medalika) – każdy kosztował po 2000 koron.

dnia 14 czerwca ks. infułat Józef Bąba poświecił uroczyście organy z fa-bryki Żebrowskiego z Krakowa, kosztujący 10 000 koron35. w późniejszych latach wielokrotnie organ był modernizowany (zamontowano motor elek-tryczny na prąd stały, a następnie zmienny) oraz konserwowany i remontowa-ny. wyposażanie świątyni było bardzo kosztowne i uzupełniane jeszcze przez następne lata.

* * *

Budowa kościoła i klasztoru w okresie niewoli narodowej, początkiem XX wieku była wielkim wyczynem. same starania o zgodę na powstanie świą-tyni i parafii wymagały nie małych zabiegów. Podjęli się tego wyzwania

34 Konsekracja kościoła…, b.p. 35 AKMT, Kronika parafialna, t.1., s. 8.

[12]


i trudu Księża Misjonarze ze zgromadzenia św. wincentego á Paulo. Bardzo krótki okres czasu budowy (niecałe 3 lata) oraz determinacja budowniczego, pierwszego superiora i zarazem proboszcza ks. stanisława tyczkowskiego za-sługują na podziw i uznanie. należy pamiętać, że był to okres zaboru austriac-kiego, a bieda nie opuszczała ludności galicji, w której ponoć nawet zapałkę dzielono na czworo. ileż trudu i poświęcenia wymagało objechanie przez ks. tyczkowskiego w niedziele prawie 100 parafii z „proszonymi” kazaniami. a i ludność wówczas, chociaż mniej zasobniejsza, była bardziej ofiarniejsza od dzisiejszej.

CENTENARIO DELLA CONSACRAZIONE DELLA CHIESA DEI PADRI MISSIONARI A TARNÓW

Sommario

il 4 ottobre 2008, passano 100 anni dalla cosacrazione della chiesa dei Padri missionarii a tarnów dedicato alla „famiglia santissima”. L’alzata del tempio e l’erezione della parrocchia dei Padri Missionarii fu prostrato durante un periodo particolare della città di tarnów e della Polonia, erano i tempi della schiavitù. il territorio del sud Polonia fu soto governo austriaco.

La povertà, la schiavitù – la dipendenza dagli austriaci, i quali chiudevano le numerose chiese, non erano favorevoli alla decisione ed all’investimento di questo tipo. Comunque, grazie alla cura del vescovo di quei tempi Leon wałęga, del Padre stanisław tyczkowski e dei suoi confratri-missionari, eppure grazie al Comune della città ed ai suoi abitanti, quella chiesa e la casa della congregazione, sono state costruite. sarà giusto sottolineare: la costruzione ha durato solamente tre aani, un periodo cortissimo, confronto a quei tempi; una cosa stupefacente e, certamente difficile da superare. La consacrazione fu diventata una festa celebre per tutta la città e per i suoi cittadini contemporanei. La data di questo giorno particolare fu registrata: il 4 octtobre 1904 – il giorno della regina del rosario.

Paweł Glugla

[13]


w Warszawie


Sławomir Zaręba (red.)

Socjologia życia religijnego w PolSce

Publikacja jest zbiorową refleksją nad zjawiskami religii i religijności w Polsce. Przedstawia w jednym opracowaniu elementy socjologii religii

wobec współczesnych wyzwań. Bogate studium poświęcone wiktymologicznym relacjom w związku małżeńskim.

Zawiera informacje o skrajnych zachowaniach agresywnych kobiet i motywach jakimi się kierują. Praca wzbogacona imponującą bibliografią.






GLORYFIKACJA WŁADZY ZIEMSKIEJ W IKONIE

Święta przestrzeń, jaką w tradycji chrześcijańskiego wschodu jest ikona, uka-zuje także gloryfikację władzy ziemskiej. Podstawę takiej gloryfikacji stanowi bizantyńska idea imperatora, postrzeganego na wzór Chrystu sa-Pantokratora. Chociażby w cesarzu Konstantynie wielkim euzebiusz z Cezarei widzi ziem-skiego namiestnika samego zbawiciela1.

1. Apoteoza cesarza

ideę cesarza bizantyńskiego kontynuowali po upadku Konstantynopola (1453 r.) carowie rusi, postrzegając siebie jako następców bizantyńskich im-peratorów. to zresztą ruś stała się od tamtego czasu najważniejszą sukcesor-ką Bizancjum. Carem żyjącym taką ideą był chociażby iwan iV groźny, który starał się odtworzyć ją na swoim moskiewskim dworze, dążąc m.in. do koro-nacji przez patriarchę Konstantynopola, dzięki której to koronacji mógł wy-kazać, że to Bóg ustanowił od dawien dawna władzę na rusi tudzież że to car jest bezpośrednim sukcesorem cesarzy rzymskich i bizantyńskich2. Ów władca rusi miał także na celu gloryfikację samej Moskwy, możliwą dzięki powiązaniu dziejów tego miasta z historią sięgającą epoki Babilonu, grecji, rzymu i starego testamentu3.

1 B. d ą b – K a l i n o w s k a, „Wojująca Cerkiew”. Ikona czy wyobrażenie? w: B. d ą b – K a l i - n o w s k a, Ikony i obrazy. warszawa 2000, s. 179. euzebiusz widzi także w Konstantynie wielkim mądrego monarchę, obraz Boga oraz imperatora państwa, które to państwo jest poten-cjalnym odzwierciedleniem Królestwa niebieskiego. s. r u n c i m a n, Teokracja bizantyjska. Przeł. M. r a d o ż y c k a – P a l o e t t i. Katowice 2008, s. 32-32. euzebiusz pisze m.in.: Utworzy on [imperator Konstantyn] swój ziemski rząd zgodnie z pierwowzorem Bożym, znajdując siłę w jego upodobnieniu się do monarchii Boga. e u z e b i u s z z C e z a r e i, De Laudibus Constantini. wyd. i.a. H e i k e l, t. 2, s. 201, cyt. za: t a m ż e, s. 32.2 B. d ą b – K a l i n o w s k a, „Wojująca Cerkiew”, s. 179. samo określenie „car” pochodzi od łacińskiego terminu: „C[aes]ar”. zob. Rosja. W:Leksykon. Historia świata. red. w. s i e n k i e- w i c z. warszawa 2001, s. 52.3 B. d ą b – K a l i n o w s k a, „Wojująca Cerkiew”, s. 179.

JUSTYNA SPRUTTA


w Warszawie


Sławomir Zaręba (red.)

Socjologia życia religijnego w PolSce

Publikacja jest zbiorową refleksją nad zjawiskami religii i religijności w Polsce. Przedstawia w jednym opracowaniu elementy socjologii religii

wobec współczesnych wyzwań. Bogate studium poświęcone wiktymologicznym relacjom w związku małżeńskim.

Zawiera informacje o skrajnych zachowaniach agresywnych kobiet i motywach jakimi się kierują. Praca wzbogacona imponującą bibliografią.





198 JUSTYNA SPRUTTA

status imperatora bizantyńskiego był potężny, nie tylko gdy chodzi o samą politykę. wierzono bowiem, że cesarz jest wybranym przez Boga Jego na-miestnikiem i przyjacielem, realizatorem woli Bożej, specjalnie predesty-nowanym do tego zadania, tudzież hermeneutą Bożych słów. Pozostając w niezwykłej więzi z Bogiem oraz otrzymując od niego natchnienia, im-perator cieszył się zasłużonym szacunkiem, jaki przystoi temu, kto stanowi ziemskie „odbicie” Pantokratora4. tę apoteozę bizantyńskiego imperatora akcentował też pewien zwyczaj, mianowicie wysyłanie portretów panującego cesarza do wszystkich ziem znajdujących się pod jego protektoratem. Były to portrety demonstrujące władzę tego władcy jako głowy chrześcijańskiego im-perium5. Jeszcze inną formę gloryfikacji stanowiło chociażby umieszczanie wizerunku imperatora w świątyni, często w pobliżu najświętszego miejsca, o czym świadczą m.in. pochodzące z Vi w. mozaiki w san Vitale w rawennie, ukazujące w otoczeniu dworu (w procesji z darami) cesarza Justyniana i ce-sarzową teodorę6. Poza tym w czasie liturgii modlono się w intencji owych wyobrażonych w świątyni imperatorów, wierząc ponadto w ich skuteczne wstawiennictwo za swoim ludem7. wskażmy też, że – umieszczając wizeru-nek cesarza w świątyni – upamiętniano imperatora także jako donatora bądź wspominano pomoc, udzieloną mu kiedyś przez Boga8. zatem usytuowanie

4 Por. s. r u n c i m a n, Teokracja bizantyjska, s. 31-32. Por. t. s a m o j l o v a, Princes’portraits in the iconographical program of the Archangel Cathedral Frescoes Decoration (The problem of Ivan the Terrible’s Reign). W: Ars graeca, ars latina. red. w. B u l s z a, L. s a d k o. Kraków 2001, s. 191. o realizowaniu woli Bożej oraz przeznaczeniu imperatora do tego zadania świadczy np. chrysovul jako atrybut cesarza. Por. przedstawienie z Xiii w., ukazujące cesarza Michała Viii Paleologa w świątyni Mavriotissa w Kastorii. t a m ż e.5 t. s a m o j l o v a, Princes’portraits in the iconographical program of the Archangel Cathedral Frescoes Decoration…, s. 186-187. w Bizancjum tylko cesarz był odpowiednikiem seniora, pozostali władcy natomiast odpowiadali pozycji wasala. taką też ideę zawierały owe portre-ty. na rusi natomiast portret bizantyńskiego imperatora, wyobrażonego w gronie rosyjskich książąt, demonstrował jedynie lojalność owych książąt względem idei imperatorskiej, kultury bizantyńskiej, tradycji i pamięci o prawach państwa moskiewskiego, będącego przecież „nowym rzymem”, dziedziczącym status imperium chrześcijańskiego. Por. tamże, s. 187.6 Por. il. 54: Ravenna. Città d’arte. ravenna [br. r.], s. 72. il. 52: tamże, s. 70.7 Por. V. Kepetzi, Images de piété de l’empereur dans la peinture byzantine (X/ XIII siè-cle) – Reflexions sur quelques exemples choisis. W: Byzantinische malerei. [Bildprogramme. Ikonographie. Stil]. red. g. Bühl. wiesbaden 2000, s. 117. Por. tamże, s. 111-112. wizerunki imperatorów, umieszczone w cerkwi, tworzą ponadto specyficzne, dynastyczne „mauzoleum”. Por. t. samojlova, Princes’portraits in the iconographical program of the Archangel Cathedral Frescoes Decoration …, s. 178.8 V. Kepetzi, Images de piété de l’empereur dans la peinture byzantine (X/ XIII siècle)..., s. 111-112. w monumentalnym malarstwie bizantyńskim istnieją również wizerunki cesarza-donatora, wręczającego Chrystusowi model ufundowanej przez siebie świątyni. taki dar nie jest bezintere-sownym, ma on bowiem na celu uratowanie duszy cesarza od jej potępienia po śmierci. owym wizerunkom towarzyszą niekiedy napisy, zawierające modlitwę o uratowanie duszy imperatora

[2]

199gLoryfiKaCJa władzy zieMsKieJ w iKonie

cesarskiego portretu w świątynnym wnętrzu niekoniecznie łączyło się tylko i wyłącznie z gloryfikacją cesarza, jego rodziny czy antenatów, rozumianą sensu stricto9.

z grona cesarzy bizantyńskich wyróżniano Konstantyna wielkiego. Każdy ponadto kolejny imperator Bizancjum pragnął być postrzegany jako „nowy Konstantyn”10. wskażmy chociażby, że w euchologionach mowa jest o ty-tułach – „nowy Konstantyn” oraz „nowa Helena” – nadawanych bizantyń-skim cesarzom, następcom imperatora Konstantyna, i cesarzowym11. We wschodniochrześcijańskiej ikonografii Konstantyn wielki ukazywany był często – wraz ze swoją matką, Heleną (która, według tradycji, odnalazła w ziemi Świętej krzyż Chrystusa) – w przedstawieniach Podwyższenie Krzyża Świętego12.

owe przedstawienia stanowią specyficzną gloryfikację Konstantyna i Heleny, ukazując obie te postaci przy ołtarzu, często jako trzymające wspól-nie Chrystusowy krzyż. w usytuowaniu Konstantyna i Heleny w pobliżu ołtarza można dostrzec związek z umieszczaniem w tradycji bizantyńskiej wi-zerunku osoby panującej blisko jakiegoś sacrum, którego najważniejszą formą jest przecież ołtarz13. wskażmy chociażby na XVii-wieczną ikonę z dawnej

od wieczystego zatracenia. t. samojlova, Princes’portraits in the iconographical program of the Archangel Cathedral Frescoes Decoration…, s. 179. znany jest też typ portretu cesarskiego, zwany translatio legis. Por. tamże, s. 178. Por. V. Kepetzi, Images de piété de l’empereur dans la peinture byzantine (X/ XIII siècle)..., s. 124. 9 Podstawowym celem galerii antenatów imperatora było przede wszystkim stwierdzenie pra-wowitości władzy nowego cesarza. Por. t. samojlova, Princes’portraits in the iconographical program of the Archangel Cathedral Frescoes Decoration…, s. 178-179. 10 dla porównania wskażmy też na słowa B. dąb-Kalinowskiej, która pisze: I tak jak w Bizancjum każdy kolejny cesarz chciał być i był postrzegany jako Nowy Konstantyn, tak na Rusi i w Rosji panujący pragnęli być utożsamiani z Włodzimierzem Monomachem, który w dziejach Rosji zaj-mował szczególne miejsce pierwszego ruskiego cara, a przy tym w tytulaturze Iwana Groźnego na czołowym miejscu znajduje się określenie Włodzimierski. B. dąb-Kalinowska, „Wojująca Cerkiew”, s. 183. 11 Por. V. Kepetzi, Images de piété de l’empereur dans la peinture byzantine (X/ XIII siècle)..., s. 124. Por. zwój liturgiczny (z tekstami z liturgii św. Jana Chryzostoma) ze stavrou, z koń-Por. zwój liturgiczny (z tekstami z liturgii św. Jana Chryzostoma) ze stavrou, z koń-ca Xi w., w którym upamiętnieni Konstantyn wielki i Helena niejako ewokują swoją więź z Konstantynopolem oraz samych cesarzy. Por. rulon z ławry (z tekstami z liturgii św. Bazylego wielkiego), pochodzący być może z Xiii w., który ukazuje niezidentyfikowaną rodzinę cesarską wraz z dworem. tamże. dodajmy, że Konstantyn wielki jest gloryfikowany też a może przede wszystkim w związku z zalegalizowaniem przez niego w 313 r. religii chrześcijańskiej (edykt Mediolański).12 ikonografia tego święta kształtuje się od końca X w. stanowi ona syntezę wątku historycznego i liturgicznego. M. Janocha, Ikony w Polsce. [Od średniowiecza do współczesności]. warszawa 2008, s. 234.13 Por. V. K e p e t z i, Images de piété de l’empereur dans la peinture byzantine (X/ XIII siècle)..., s. 110.

[3]

200 JUSTYNA SPRUTTA

cerkwi w łukowcach, w której to ikonie – ukazani w koronach i monarszych szatach – Konstantyn i Helena znajdują się z obu stron ołtarza14, natomiast w ikonie pochodzącej z połowy XVii w. wyobrażono tę parę z jednej jego strony. Ponadto w owym drugim z wymienionych wizerunku cesarz – wycią-gając obie ręce ku krzyżowi – prawą rękę ma okrytą połą płaszcza15. gest ten jest symbolem szacunku względem sacrum, czyli tutaj – relikwii. Pamiętajmy też o tym, że na dworze cesarskim taki gest (osłonięcie szatą rąk) obowiązy-wał poddanych przed bizantyńskim imperatorem. wydaje się, że tym samym ikona ta ukazuje cesarza jako wyrażającego nie tylko szacunek, ale także swo-je poddaństwo wobec imperatora nieba i ziemi16. inaczej gest poddaństwa cesarza względem Boga wyobrażono w ilustracji procesji penitencjalnych Menologionu św. Bazylego, gdzie ukazano imperatora teodozjusza – akcen-tując jego pokorę – jako podążającego nago (z rękoma skrzyżowanymi na piersi) za patriarchą w procesji świateł17.

zatrzymajmy się teraz pokrótce nad krzyżem jako atrybutem Konstantyna i Heleny. wspólne trzymanie tej relikwii przez ową cesarską „parę” ukazuje np. ikona Podwyższenie Krzyża Świętego, pochodząca z 1 trzydziestolecia XV w. ze zdwirzenia. wyobrażeni w dolnej części jej centralnego pola, w szatach monarszych i nimbach – zwróceni ku sobie – Konstantyn i Helena dzierżą umieszczony między nimi krzyż18. Podobnie rzecz przedstawia również iko-na Św. Konstantyn i św. Helena z XVi-XVii w. z nessebura, gdzie owi święci – odziani w cesarskie dalmatyki, zrównujące ich w pewnym stopniu z archa-niołami19 – stoją na czerwonych, pochodzących z imperatorskiego tronu, po-duszkach20, czy też ikona Konstantyn i Helena z Aten21. natomiast już nie w ikonie, ale na mozaice pochodzącej z lat osiemdziesiątych XX w., z soboru pw. Świętej sofii w rumi, dziele Ś. gorbińskiego, Konstantyn dzierży krzyż

14 il.: M. J a n o c h a, Ikony w Polsce, s. 235.15 t a m ż e, s. 237. il.: t a m ż e. 16 d. forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej. Przeł. i oprac. w. z a k r z e w s k a, P. P a c h - c i a r e k, R. t u r z y ń s k i. warszawa 2001, s. 354. 17 Por. V. K e p e t z i, Images de piété de l’empereur dans la peinture byzantine (X/ XIII siècle)..., s. 133. Jest to wyobrażenie pokory, charakterystyczne dla rytu przyklęknięcia. Por. t a m ż e, s. 134. 18 il. 68: M. J a n o c h a, Ukraińskie i białoruskie ikony świąteczne w dawnej Rzeczypospolitej. [Problem kanonu]. warszawa 2001.19 dalmatyka jest szatą zarówno monarchów, jak i archaniołów. e. s m y k o w s k a, Prawosławni święci. warszawa 2008, s. 145.20 Л. П р а ш к о в, Български икони. [Развитие, технология, реставрация]. София 1985, s. 88. il.: t a m ż e, s. 89. 21 P. R a p e l l i, Symbole władzy i wielkie dynastie. Przeł. a. w i e c z o r e k – n i e b i e l s k a. warszawa 2008, s. 94.

[4]


i kulę, a Helena – tacę z pochodzącymi z Chrystusowego krzyża gwoździa-mi22. dopowiedzmy też, że krzyż jako atrybut pojawia się także w rękach ru-skich i rosyjskich carów i książąt. Jest to często krzyż typu patriarchalnego (z dwiema belkami), będący de facto znakiem patriarchy23. w takim kon-tekście, być może ów krzyż służy także zaakcentowaniu łączności między Cerkwią a reprezentowanym przez cara czy księcia państwem, wskazując po-nadto na perychorezę tego, co duchowe, z tym, co ziemskie (władzy ducho-wej z władzą doczesną).

ważną kwestią – sugerowaną również przez ikonę – jest także świętość cesarzy. dopowiedzmy, że nowy cesarz bizantyński był w momencie koro-nacji, a konkretniej – w rycie namaszczenia olejkiem – proklamowany jako „święty” (hagios). Proklamacja ta stoi zatem u podstaw wyobrażania bizan-tyńskich imperatorów w nimbach24. Ponadto znany jest w Cerkwi greckiej kult świętych cesarzy i cesarzowych, przeważnie tych, którzy pomagali or-todoksom w walce z herezjami w epoce soborów powszechnych. Poza tym w kanonizacji cesarza czy cesarzowej upatrywano odbicie ideału teokratycz-nej posługi imperatora25. złote tło wizerunku oraz złote nimby wyobrażonych w ikonach, freskach czy mozaikach cesarzy i cesarzowych wskazywały po-nadto na świętość owych postaci przedstawionych tutaj jako basileus (np. Konstantyn wielki) czy basilissa (np. Helena)26. Jednakże, gdy chodzi np. o Konstantyna i Helenę, nie zawsze byli oni wyobrażani w nimbach, czego przykładem są obie wspomniane wyżej ikony Podwyższenie Krzyża Świętego. Być może brak nimbów miał podkreślać pochodzenie cesarza z prochu ziemi, tudzież kreślić jego wizerunek jako wizerunek grzesznika? na ziemską natu-rę imperatora wskazywałoby także usytuowanie w ikonach jego stóp na ciem-nym podłożu, sugerującym ziemię27.

w malarstwie ikonowym gloryfikowano nie tylko Konstantyna i Helenę, ale także innych cesarzy czy cesarzowe bizantyńskie. o gloryfikacji cesarzowych świadczy chociażby – pochodząca z 1400 r., być może z Konstantynopola – ikona Triumf Ortodoksji, w której wyobrażono celebrację święta: triumf ortodoksji, „wieńczącego” bizantyńskie obrazoburstwo (marzec 843 r.)28.

22 Por. Д. С т е п о в и к, Українська икона. [Iконотворчий досвiд дiаспори]. Київ 2003, s. 66.23 P. R a p e l l i, Symbole władzy i wielkie dynastie, s. 94.24 t. s a m o j l o v a, Princes’portraits in the iconographical program of the Archangel Cathedral Frescoes Decoration…, s. 192. 25 g. f i e d o t o w, Święci Rusi. Przeł. H. P a p r o c k i. Bydgoszcz 2002, s. 74. 26 P. R a p e l l i, Symbole władzy i wielkie dynastie, s. 94. 27 Por. t a m ż e. 28 Por. H. C. e v a n s, Byzantium. Fait and Power (1261-1557). new york-London 2004, s. 154-155. il. 78: t a m ż e, s. 154.

[5]

202 JUSTYNA SPRUTTA

w owej celebracji uczestniczy cesarzowa, św. teodora (która zadecydowała o zakończeniu ikonoklazmu), wraz ze swym czteroletnim synem, Michałem iii, dzierżącym w prawej ręce krzyż. Celebracji tej przewodzi patriarcha Konstantynopola, św. Metody i. dodajmy też, że również w tym przypadku obecność przy ołtarzu – wskazującej prawą ręką na ikonę Hodegetrii – cesarzo-wej teodory stanowi znany nam już przejaw gloryfikacji osoby panującej.

Pamiętajmy też o boskiej genezie cesarskiego panowania. z pochodzeniem władzy od Boga wiązała się także konieczność realizacji przez bizantyńskie-go imperatora cnót upodabniających go do Chrystusa. Poza tym pewne cnoty były niejako przenoszone ze zbawiciela na bizantyńskiego cesarza, chociażby sprawiedliwość i miłosierdzie na Jana ii Komemnosa i jego syna aleksego, co prezentuje już nie ikona, ale ewangeliarz Urbanitus (gr. 2), pochodzący z lat 1118-112229. Jednakże nie tylko cesarz otrzymywał władzę od Boga, o czym świadczy zwój liturgiczny i z Biblioteki akademii nauk w Petersburgu, pre-zentujący przekazanie igumenowi – za pośrednictwem jego patrona, św. Jana Chrzciciela – władzy z nieba, której symbol (a jest to przecież w tym przypad-ku przede wszystkim władza duchowa) stanowi m.in. rabdos30.

Bóg jako dawca ziemskiej władzy otaczał szczególną opieką imperatora, jego rodzinę i cesarstwo. wyraz takiej opieki często stanowi – obecny w iko-nach – gest Bożego błogosławieństwa, adresowany do cesarza, cara oraz nie-kiedy także do ich rodzin. wskażmy chociażby na dwustronną, grecką ikonę z trapezuntine z monasteru dionisiou na athos (ok. 1349-1390 r.), ukazują-cą na tym samym poziomie św. Jana Chrzciciela oraz cesarza aleksego iii Komnenosa. to zrównanie obu – wyobrażonych w nimbach – postaci także możemy interpretować jako wyraz gloryfikacji imperatora. Poza tym – po-nad św. Janem Chrzcicielem i aleksym iii Komnenosem, dzierżącymi krzy-że i model monasteru – znajduje się ukazany w mandorli Chrystus, który w lewej ręce trzyma księgę, natomiast prawą błogosławi cesarza, wyraźnie ku niemu kierując swą postać31. wskażmy też na rosyjską, XVii-wieczną ikonę, również prezentującą ogarnięcie Bożym błogosławieństwem władców, w tym przypadku: carewicza dymitra i księcia Uglicza32, należących do przodków, obrońców, wybranych przedstawicieli świętości laikatu33. nierzadko w miej-scu centralnie wyobrażonej manus Dei czy błogosławiącej postaci Chrystusa może być zamieszczony Mandylion, o czym świadczy chociażby wizerunek 29 Por. V. K e p e t z i, Images de piété de l’empereur dans la peinture byzantine (X/ XIII siècle)..., s. 139.30 t a m ż e, s. 128-129. Por. t a m ż e, s. 131. 31 Por. H.C. e v a n s, Byzantium, s. 9. il. 1.7: t a m ż e. 32 Por. r. C o r m a c k, Icons. London 2007, s. 122. il. 37: t a m ż e. Por. g. f i e d o t o w, Święci Rusi, s. 89. 33 g. f i e d o t o w, Święci Rusi, s. 93.

[6]


Car Fiodor III Aleksiejewicz (przypuszczalnie dzieło i. Bizemina) pochodzą-cy z ok. 1680 r.34.

Bożą pieczę nad cesarstwem czy państwem cara wyraża w ikonach także gest Theotokos, oznaczający wzięcie pod opiekę, który pojawia się chociażby w XViii-wiecznej, rosyjskiej ikonie maryjnej Pokrow (Matka Boża opieki)35. w wizerunku tym wyobrażony został – w konstantynopolitańskiej świąty-ni w Blachernach – m.in. cesarz Leon Vi z małżonką theofano, ponadto w pobliżu tej pary (ukazanej na dwustopniowych piedestałach, na tle ozdobio-nych podwieszoną materią tronów) przedstawiono, stojącego na nieco wyż-szym postumencie, patriarchę Konstantynopola, tarasiosa. wzięcie natomiast wiernych – na czele z parą cesarską i patriarchą – w opiekę przez Matkę Bożą zilustrowane zostało rozciągnięciem przez nią nad wiernymi welonu, co uka-zuje jeszcze inna rosyjska ikona, tym razem pochodząca z tweru, namalowa-na przez s. M. sucharewa w 1842 r. w ikonie tej parę cesarską przedstawiono pod baldachimem i także w pobliżu patriarchy36. ową „bliskość” cesarza i pa-triarchy możemy także zinterpretować jako wyraz i symbol łączności władzy ziemskiej z władzą duchową, a dalej jeszcze – sięgając do dziejów chociażby rusi – jako wyraz łączności państwa z Cerkwią. tę więź oddaje także ikona Sobór Świętych Kijowskich z 1851 r., ukazując z obu stron patriarchy osoby rządzące jako nadto włączone w communio sanctorum Cerkwi37. otoczenie natomiast opieką przez Boga całej rodziny cesarskiej ukazuje chociażby wy-obrażenie na pochodzącej z lat 1403-1405 tkaninie, na której – wraz z mał-żonką i dziećmi – ukazany został, z krzyżem w prawej ręce, cesarz Manuel ii Paleolog (podczas gdy jego żona i dzieci dzierżą berła)38. Ponadto nad rodzi-ną tą wyobrażono Matkę Bożą z Chrystusem-emanuelem, błogosławiącym oburącz ową cesarską familię39. dopowiedzmy też, że w wizerunku tym ręce

34 B. d ą b – K a l i n o w s k a, Między Bizancjum a Zachodem. [Ikony rosyjskie XVII-XIX wieku]. warszawa 1990. il. 27: t a m ż e.35 Ikonen. Ikonen-Museum... red. s. B a u e r, K. K i r c h h a i n e r, a. n e u b a u e r. frankfurt am Main 2005, s. 170. il.: t a m ż e, s. 171.36 t a m ż e, s. 172. il.: t a m ż e, s. 173.37 M. J a n o c h a, Ikony w Polsce, s. 390. Por. t a m ż e, s. 393.38 H.C. e v a n s, Byzantium, s. 20. il. 2.5: tamże. wskażmy też na błogosławieństwo wykony-il. 2.5: tamże. wskażmy też na błogosławieństwo wykony-wskażmy też na błogosławieństwo wykony-wane oburącz przez Chrystusa-emanuela (wyobrażonego na wysokości piersi Theotokos), które zbawiciel kieruje do Konstantyna Paleologa i ireny. Przedstawienie to znajduje się na pergaminie, pochodzącym z 1300 r. (Lincoln College w oxfordzie). t a m ż e, s. 265. il. 9.11: t a m ż e. także na drugiej karcie Chrystus – przedstawiony już jako dorosły – błogosławi cesarską parę. t a m ż e. 39 istnieje też przedstawienie na pieczęci, pochodzące z lat 1261-1262, ukazujące cesarza Michała Viii Paleologa jako trzymającego wizerunek (medalion) z wyobrażeniem Matki Bożej z dziecięciem (znajduje się ono na wysokości Jej serca). t a m ż e, s. 17. il. 2.2: tamże. Jest to również forma gloryfikacji imperatora, nawiązująca np. do przedstawień mocy anielskich trzymających mandorlę.

[7]

204 JUSTYNA SPRUTTA

Matki Bożej kierują się w dół, wymownie dotykając palcami złotych nimbów imperatora i jego małżonki. dzieci natomiast są owych nimbów pozbawione. taka sytuacja dowodzi jeszcze raz tego, że podstawą prezentowania impera-tora w nimbie jest sam akt koronacji (owo namaszczenie olejkiem), a god-ność ta – bycia cesarzem i świętym – dzielona jest przez imperatora z jego małżonką.

o gloryfikacji imperatora można też mówić w przypadku wyobrażania go w sztuce jako tronującego. Jako taki, upodobniony jest do Chrystusa-Pantokratora, o czym świadczy chociażby papierowa ikona, pochodząca z lat 1370-1375 z Konstantynopola, z Teologicznych dzieł Jana VI Kantakouzenosa. ikona ta ukazuje owego cesarza jako zasiadającego na tronie-ławie40, w cesar-skich szatach, z krzyżem w prawej ręce i z czerwonym zwojem w lewej. Pod stopami imperatora umieszczona jest – ozdobiona dwugłowymi orłami – po-duszka, pochodząca z cesarskiego tronu. imperator ten ukazany został tutaj w otoczeniu biskupów, pomniejszego duchowieństwa i mnichów, jako stoją-cy na czele zwołanego w 1351 r. soboru konstantynopolitańskiego. nie spo-tykamy się tylko i wyłącznie z gloryfikacją cesarza w sztuce bizantyńskiej, o czym świadczy chociażby rewers – pochodzącej z lat 1282-1294 – hyperpy-ry, przedstawiający imperatora andronikosa ii Paleologa w proskynezie przed Chrystusem41.

2. Chwała bałkańskich władców

nie tyle z ideologicznym, co z ikonicznym naśladownictwem Chrystusa-Pantokratora przez ziemskiego władcę mamy do czynienia np. w ikonie Król Stefan Urosz III Święty i sceny z jego życia, pochodzącej z 1577 r., z serbskie-go monasteru w dečanach42. ikona ta ukazuje monarchę na złotym tle jako tronującego, z nogami wspartymi na czerwonej poduszce, oraz z krzyżem w prawej i ze zwiniętym zwojem w lewej ręce. towarzyszą mu dwaj żoł-nierze: z mieczem oraz z labarum. Powyżej tej sceny wyobrażony został w popiersiu, błogosławiący króla oburącz zbawiciel, któremu towarzyszą dwaj – zlatujący ku stefanowi Uroszowi iii – aniołowie.

40 Por. t a m ż e, s. 12. il. 1.11 : t a m ż e. 41 Por. t a m ż e, s. 23. il. 2.10 : t a m ż e. awers ukazuje natomiast Marię dziewicę unoszącą ręce nad murami Konstantynopola. t a m ż e. ikona Złożenie szaty Matki Boskiej z ikoną Matki Boskiej Włodzimierskiej w tle, pochodząca z 2 połowy XVii w. por. g. K o b r z e n i e c k a – s i k o r s k a, Ikona, kult, polityka. [Rosyjskie ikony maryjne od drugiej połowy XVII wieku]. olsztyn 2000, s. 203. il. 16: t a m ż e. Por. także XVii-wieczną ikonę nowogrodzka Złożenie szaty, gdzie także ukazana jest proskyneza. Por. il. 238: Novgorod icons 12th-17th century. Leningrad 1983.42 o. P o p o v a, e. s m i r n o v a, P. C o r t e s i, Ikony. Przeł. t. ł o z i ń s k a. warszawa 2000, s. 90.

[8]


Jeszcze inaczej gloryfikuje się ziemskiego władcę np. w fresku z 1322 r., z serbskiego monasteru w gračanicy. o gloryfikacji świadczy w tym malowi-dle koronacja stefana Urosza ii Milutina (dzierżącego w rękach model mona-steru bądź cerkwi) przez anioła43. dopowiedzmy, że w Bizancjum istniał typ portretu cesarskiego, ukazujący imperatora jako otrzymującego koronę albo od aniołów, albo od samego Chrystusa44. Była to zresztą dobitna ilustracja bo-skiej genezy panowania cesarza. gdy chodzi natomiast o sztukę serbską, glo-ryfikującą władcę, wskażmy jeszcze np. na przedstawienie Loza Nemanja, pochodzące z gračanicy, z 1321 r. Jest ono bowiem typem monarszego portre-tu dynastycznego, w którym ród nemanja został ukazany pod postacią drzewa genealogicznego. w portrecie tym przedstawiono także np. regalia i aniołów. również to dzieło wskazuje na pochodzenie władzy ziemskiej z niebios45.

niekiedy osobę rządzącą przyrównywano np. do znanego świętego wo-jownika, co też było wyrazem jej gloryfikacji. wskażmy w tym miejscu na ikonę Prawowierny Wojewoda Stefan Wielki i Święty, namalowaną w 1992 r. przez mnicha Vartolomeu z rumuńskiego monasteru sihăstria. Ów mołdaw-ski hospodar (1435-1504), stefan wielki, porównywany bywał mianowicie ze św. Jerzym46.

Przeciwieństwo natomiast gloryfikacji stanowi, np. w pochodzącej z koń-ca Xiii w. ikonie47, przedstawiającej m. in. świętych Piotra i Pawła, postawa monarchini. ikona ta ukazuje serbską królową i zarazem donatorkę, Helenę z anjou (wraz z jej synami: Milutinem i dragutinem) w pełnej czci bądź bła-gania pozie przed św. Mikołajem z Bari.

3. Gloryfikacja carów i książąt Rusi

także na rusi, najważniejszej i najpotężniejszej zresztą sukcesorce Bizan cjum, wzorcem osoby panującej stał się cesarz Konstantyn wielki. z Konstantynem i jego matką, Heleną, porównywano w dziejach ziem ruskich zwłaszcza księcia kijowskiego włodzimierza wielkiego i jego babkę, księż-nę olgę. Mówią o tym wczesne utwory hagiograficzne, pochodzące z Xi w.

43 H.C. e v a n s, Byzantium, s. 20. il. 2.6: t a m ż e. wskażmy też na bizantyńsko-ruski fresk z ka-plicy pw. trójcy Świętej na zamku w Lublinie (z 1418 r.), ukazujący koronację króla władysława Jagiełły przez anioła. Koronacja ta również tutaj jest gloryfikacją władcy za jego zasługi dla chrześcijaństwa. il. 7: J. K o w a l i k, Kaplica Św. Trójcy na Zamku w Lublinie. Lublin [br. r.]44 t. s a m o j l o v a, Princes’portraits in the iconographical program of the Archangel Cathedral Frescoes Decoration…, s. 181-182.45 t a m ż e, s. 180. Bliską analogią do tego typu jest Drzewo Jessego. t a m ż e, s. 181-182.46 E. K o c ó j, Świątynie, postacie, ikony. [Malowane cerkwie i monastyry Bukowiny Południowej w wyobrażeniach rumuńskich]. Kraków 2006, s. 235. il. 97: t a m ż e. Por. t a m ż e, s. 259-262.47 H.C. evans, Byzantium, s. 50. il. 23: tamże.

[9]

206 JUSTYNA SPRUTTA

oto ich fragment: I był wielki Konstantyn w ziemi ruskiej, Włodzimierz. Jest on nowym Konstantynem wielkiego Rzymu, który sam się ochrzcił i lud swój ochrzcił48. Ponadto, zarówno książę włodzimierz jak i księżna olga, określani byli gloryfikującym mianem: „równi apostołom”. tytuł ten włodzimierz za-wdzięczał rozszerzeniu przez siebie obszaru wpływu bizantyńskiego na rozle-głe przestrzenie rusi, kiedy to w 988 r. przyjął – wraz z dworem i poddanymi – chrzest. Ponadto porównywano go także do imperatora Konstantyna m.in. ze względu na pomoc w przeciwnościach, niesioną bliskim, i wybawienie swego ludu od nieszczęść. Było to przyczyną przeniesienia – odnoszonego w Bizancjum tylko do imperatorów – tytułu „równy apostołom” na książąt-chrzcicieli rusi. gdy chodzi natomiast o olgę, księżnej tej nadano w Cerkwi godność „równa apostołom” ze względu na jej zasługi w propagowaniu wia-ry chrześcijańskiej49.

Jako „równi apostołom” włodzimierz i olga wyobrażani są często łącz-nie w ikonach. Błogosławieni przez Chrystusa, dzierżą w rękach np. krzyże. Tak rzecz ukazuje np. ikona Święci Cyryl i Metody oraz święci Włodzimierz i Olga z cerkwi w Brzozie, w której to ikonie gloryfikuje się ową książęcą „parę” przez zrównanie jej w zasługach na rzecz chrystianizacji z apostołami europy. dodajmy też, że niekiedy włodzimierz wyobrażany bywa ze zwo-jem w ręce, zawierającym modlitwę w intencji nowo ochrzczonego ludu Rusi50. wskażmy też na pochodzącą z 1963 r., z soboru pw. Św. Pokrowy w winnipiezi, ikonę Święci Włodzimierz i Olga autorstwa Ś. gorbińskiego, ukazującą owe postaci na niekanonicznym, niebieskim tle, a także na pocho-dzącą z 1977 r., z cerkwi pw. Św. Konstantyna i Heleny, ikonę Św. Włodzimierz i Św. Olga – dzieło M. dmitrienki, ukazujące księcia z krzyżem w prawej ręce (lewą ręką ujmuje on rękojeść miecza), natomiast księżnę – trzymającą krzyż

48 g. f i e d o t o w, Święci Rusi, s. 75. Cyt. za: t a m ż e. także do książąt „równych apostołom” tym razem tradycja muromska zaliczyła księcia Konstantyna Jarosławowicza, czczonego wraz z synami – Michałem i teodozym. Późna natomiast tradycja muromska (XVi w.) ukazuje księcia Konstantyna jako chrzciciela ziemi muromskiej. t a m ż e, s. 76.49 Ikony Cerkwi prawosławnej w Brzozie. red. a. g r a b a n. strzelce Krajeńskie 2005, s. 16. w przekonaniu prawosławnych przyjęcie przez księżnę olgę wiary chrześcijańskiej wiązało się z jej pobytem w Konstantynopolu. Ikonen. Ikonen-Museum..., s. 272. Miała ona ochrzcić się w 957 r., chociaż data jej chrztu nie jest ostatecznie rozstrzygnięta. t a m ż e. Por. t a m ż e, s. 272. il.: t a m ż e, s. 273. Por. a. K i j a s, Chrzest Rusi, Poznań 2006, s. 6. Powieść doroczna datuje chrzest olgi, łącznie z pobytem księżnej w Konstantynopolu, na 955 r. t a m ż e, s. 7. od Xiii w. upowszechnił się na rusi kult św. olgi jako równej nie tylko apostołom, ale także św. Marii Magdalenie, zatwierdzony w 1547 r. przez synod biskupów prawosławnych. natomiast kult św. włodzimierza (imię chrzestne: wasyl) jako apostoła rusi równego Konstantynowi wielkiemu znalazł swoje odbicie już w Słowie o prawie i łasce metropolity Hilariona. włodzimierz został kanonizowany prawdopodobnie na synodzie biskupów ruskich między 1250 a 1263 r. t a m ż e, s. 25.50 Ikony Cerkwi prawosławnej w Brzozie, s. 12. Por. t a m ż e, s. 16.

[10]


oburącz, na wysokości swych piersi51. wskażmy też ikonę Zbawiciel i św. Włodzimierz z 1987 r., namalowaną przez r. głubko. wizerunek ten ukazuje Chrystusa (z krzyżem w wyciągniętej lewej ręce) patrzącego na księcia i obej-mującego go prawą ręką, podczas gdy książę – w tym samym czasie – spo-gląda ku Chrystusowi, złożywszy pietystycznie, w łacińskim geście, ręce52. samotnie natomiast św. olgę wyobrażono np. w XiX-wiecznej ikonie rosyj-skiej, ukazującej księżnę – z czerwonym krzyżem w prawej i z rozwiniętym zwojem w lewej ręce – jako błogosławioną przez Chrystusa.

Książę włodzimierz przedstawiany jest także wraz ze swoimi synami, mę-czennikami: Borysem i glebem. wskażmy w tym miejscu chociażby na mi-niaturową ikonę-tabliczkę Błagowierny, równy apostołom św. Włodzimierz ze swymi synami – świętymi Borysem i Glebem, pochodzącą z nowogrodu z ok. 1500 r.53, jak też np. na „kijowską” ikonę Św. Włodzimierz, św. Borys i św. Gleb54, pochodzącą z końca XVii w. w tej drugiej z ikon święci Borys i gleb przedstawieni są w żupanach, w spiętych pod szyją czerwonych płaszczach i w książęcych mitrach, lewą ręką przytrzymując rękojeści mieczy, natomiast w prawej dzierżąc krzyże. Pomiędzy Borysem i glebem wyobrażony został włodzimierz, z krzyżem w prawej ręce i z berłem w lewej. natomiast ponad tymi trzema postaciami ikonograf umieścił – zlatującą ku książętom – go-łębicę, symbol ducha Świętego. dodajmy też, że wzorowano się na owych wyobrażeniach księcia włodzimierza z synami, tworząc w XVi w. wizerun-ki księcia smoleńskiego i jarosławskiego, teodora, w otoczeniu jego potom-ków, czego przykładem jest – pochodząca z początku XiX w. – rosyjska ikona Św. książę Teodor z synami Konstantynem i Dawidem. Poza tym, na bocznych polach tej ikony wyobrażono księcia włodzimierza i męczennicę Julitę z sy-nem Cyrylem, w górnej części wizerunku – Mandylion55, zaś samego księcia teodora ukazano w mniszych szatach56.

samotnie natomiast bracia Borys i gleb przedstawieni zostali – i błogosła-wieni przez Chrystusa – np. w pochodzącej z 2 połowy XiV w. ikonie Święci Borys i Gleb na koniach czy też w „nowogrodzkiej” ikonie z końca XiV w.,

51 Д. С т е п о в и к, Українська икона, s. 44. Por. t a m ż e, s. 73. Por. t a m ż e, s. 124. 52 T a m ż e, s. 117.53 K. o n a s c h, a. s c h n i e p e r, Ikony. Fakty i legendy. Przeł. z. s z a n t e r, M. s m o l i ń s k i, H. P a p r o c k i. warszawa 2007, s. 198.54 il.: L. M i l i a j e w a, Ikony. Przeł. M. f l o r c z a k. ożarów Mazowiecki 2007, s. 202.55 Por. g. K o b r z e n i e c k a – s i k o r s k a, Ikony staroobrzędowców w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur. olsztyn 1993, s. 138. il.: t a m ż e, s. 139. Por. r. C o r m a c k, Icons, s. 123. il. 49: t a m ż e. 56 dodajmy, że sam cesarz bizantyński porównywany był do posłusznego mnicha. Por. V. K e p e t z i, Images de piété de l’empereur dans la peinture byzantine (X/ XIII siècle)..., s. 134.

[11]

208 JUSTYNA SPRUTTA

gdzie zamiast postaci zbawiciela obecna jest manus Dei57. Bez koni natomiast wyobrażono owych męczenników – stojących obok siebie, wyposażonych w miecze – np. w rosyjskiej ikonie z 1 połowy XiV w.58. z późniejszych ikon wymieńmy XVii-wieczny rosyjski wizerunek stroganowski Święci Borys i Gleb, z błogosławiącym owych świętych Chrystusem-emanuelem59.

dopowiedzmy, że święci Borys i gleb zostali zabici w walkach o tron ki-jowski (z rozkazu ich starszego brata Świętopełka) w 1015 r., zaś kanonizo-wani przez Cerkiew w 1071 r. Ponadto w 1071 r. wzniesiono w wyszogrodzie (koło Kijowa) cerkiew pod ich wezwaniem, umieszczając w niej – w 1072 r. – relikwie obu książąt, czczonych jako strastotierpcy60. dodajmy też, że żywot Borysa i gleba opisał nestor (Xi-Xii w.), redaktor najstarszej kroniki ruskiej Powieść minionych lat, zwanej inaczej latopisem nestora61.

zasugerowaliśmy już wyżej, że istniały w tradycji ruskiej i rosyjskiej wy-obrażenia władców także jako mnichów. nie tylko zresztą książę teodor, ale także np. aleksander newski występuje w ikonach w mniszym habicie. ten czczony od końca Xiii w., a kanonizowany w 1547 r.62 książę, wyobrażo-ny został potrójnie w rosyjskiej ikonie Św. Aleksander Newski, pochodzącej z 1850 r. na osi umieszczonej w centrum wizerunku postaci owego księcia – wyobrażonego tutaj m. in. w zbroi i w obszytym gronostajem płaszczu oraz z regaliami – widnieje błogosławiący go Chrystus, natomiast z obu stron pola ikony pałac i monaster. w pałacu książę aleksander tronuje, odbierając cześć, natomiast w monasterze – już jako mnich – spoczywa po śmierci w sarkofa-gu. tradycja mówi mianowicie, że książę ten – niedługo przed swoją śmiercią – uciął włosy na kształt tonsury i złożył mnisze śluby63. dopowiedzmy też, że car Piotr i wielki zarządził dekretem, by w ikonach rosyjskich nie przedsta-

57 З. С м и р н о в а, Икона древней Руси XI-XVII века. W: История иконописи VI-XX века. [Истоки, традиции, современность]. Москва 2002, s. 141-142. Por. e. P o p o v a, e. s m i r- n o v a, P. C o r t e s i, Ikony, s. 138. il. : t a m ż e, s. 139. 58 З . С м и р н о в а, Икона древней Руси XI-XVII века, s. 138. Por. K. o n a s c h, A. s c h n i e- p e r, Ikony, s. 76.59 il. 282: Ikonen-Museum. Erweiterter Katalog. Verlag 1960.60 Strastotierpcy, to zabici władcy, święci i zarazem męczennicy. g. f i e d o t o w, Święci Rusi, s. 77. Por. t a m ż e, s. 89. Por. K. o n a s c h, a. s c h n i e p e r, Ikony, s. 198. Por. e. s m y k o w- s k a, Prawosławni święci, s. 87. Por. r. L e w i c k i, Chrześcijaństwo. [Słownik rosyjsko-polski]. warszawa 2002, s. 264.61 M. J a n o c h a, Ikony w Polsce, s. 294. Por. Rosja. W: Leksykon. Historia świata. Red. w. s i e n k i e w i c z. warszawa 2001, s. 179. od lat siedemdziesiątych Xi w. nestor był mnichem ławry Pieczerskiej w Kijowie. t a m ż e.62 Rosja, s. 23. Księcia aleksandra newskiego kanonizowano dwukrotnie: w 1380 r. i w 1546 r. Ikonen. Ikonen-Museum..., s. 266.63 Ikonen. Ikonen-Museum..., s. 266. il.: t a m ż e. Por. il.: t a m ż e, s. 267.

[12]


wiano św. aleksandra newskiego jako mnicha, ale jako wielkiego Księcia64. wskażmy też na miniaturę, pochodzącą z lat 1370-1375 z Konstantynopola, zwieńczoną wizerunkiem Trójcy Świętej Starotestamentowej, na której to mi-niaturze wyobrażono imperatora Jana Vi Kantakouzenosa zarówno w szatach cesarskich i z regaliami, jak też w mniszym habicie65.

wskażmy też, że także w sztuce rosyjskiej gloryfikowano władców, umieszczając ich w pobliżu jakiegoś sacrum. doskonale rzecz tę ukazuje, po-chodząca z XViii-XiX w., być może z wietki, rosyjska ikona Włodzimierska. w ikonie tej książę aleksander klęczy przed moskiewskim palladium, jakim jest wizerunek Matki Bożej włodzimierskiej66. Kończąc tę część refleksji, wskażmy, że również św. aleksander newski uchodził za wzorzec chrześci-jańskiego władcy i dowódcy armii, o czym mówi – wydane wkrótce po jego śmierci, między 1270 i 1280 r. – dzieło Życie Aleksandra Newskiego67. Poza tym książę ten był także wielkim sługą Cerkwi i narodowym bohaterem68.

gloryfikację natomiast samej rusi sugeruje m.in. ikona Wojująca Cerkiew (vel: Błogosławione zastępy Pana niebieskiego), pochodząca z połowy XVi w.69. ikonę tę namalowano nie tylko w celu uczczenia ruskich rycerzy, poległych w obronie wiary w walce z tatarami, ale także w celu upamiętnienia zajęcia w 1552 r. Kazania – tatarskiej stolicy – przez armię cara iwana iV groźnego. dopowiedzmy też, że śmierć żołnierzy na polu bitwy stoczonej z tatarską ordą, jako zaczątek świętości była momentem ich apoteozy, co sugerował metropo-lita Makary, zwracając się następująco 13 lipca 1552 r. do iwana iV groźnego i jego armii: A jeśli ktoś z prawosławnych chrześcijan w czasie tej wielkiej carskiej wyprawy, nie tylko krew przeleje, ale i polegnie za świętą Cerkiew prawosławną, prawosławną wiarę chrześcijańską i wielu prawosławnych [...] ci, zgodnie z wypowiedzianymi przez Pana słowami drugi męczeński chrzest otrzymają, dzięki przelanej krwi zmażą swoje grzechy, oczyszczą z nich du-sze i dostaną miejsce w wiecznej Niebiańskiej Jerozolimie. Za błogosławione męki cielesne wieczną łaskę otrzymają, a za usiekanie mieczem i za prze-bicie kopią z męczennikami i aniołami radość niewypowiedzianą – według

64 t a m ż e, s. 266. 65 C.H. e v a n s, Byzantium, s. 7. il.: t a m ż e, s. 5. Miniatura ta pochodzi z Teologicznych dzieł Jana VI Kantakouzenosa. t a m ż e, s. 7. 66 Ikony Przedstawienia maryjne z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie. warszawa 2004, s. 113-114. il.: t a m ż e, s. 114. Por. d. P i e k a r s k a – w i n k l e r, Odrodzenie kultu ikon ma-ryjnych w Rosji XIX wieku na tle stosunków państwo-Kościół. „saeculum Christianum” 12:2005, nr 1, s. 80-82.67 Ikonen. Ikonen-Museum..., s. 266. 68 Por. M.J. R o u ë t d e J o u r n e l, Iconographie et histoire. „studi e testi”. Vol. iii. Città del Vaticano 1964, s. 255. 69 o. P o p o v a, e. s m i r n o w a, P. C o r t e s i, Ikony, s. 159. il.: t a m ż e, s. 158-159.

[13]

210 JUSTYNA SPRUTTA

świętego Apostoła – dzielić będą70. zawarte w tej homilii przesłanie znala-zło swoje odzwierciedlenie w przypisanych iwanowi iV groźnemu słowach, skierowanych przez niego do ruskich rycerzy przed szturmem Kazania: zabi-ci przez Kazańców w męczeńskich koronach przybędą do niebios Chrystusa Boga Naszego [...], będą wspominani we wszystkie dni w świętych sobo-rach71. Podobna idea – gloryfikacji jako konsekwencji śmierci, poniesionej przez chrześcijanina w czasie walki z poganami – obecna jest także w opowie-ściach o bitwie na Kulikowym Polu, rozegranej 8 września 1380 r., w której tatarzy zostali rozgromieni przez księcia dymitra dońskiego. także w tych opowieściach pojawiają się aniołowie wieńczący koronami męczeńskimi pole-głych w czasie bitwy wojów72. Korony jako wyraz gloryfikacji obecne są rów-nież w ikonie Wojująca Cerkiew, która ukazuje szeregi pieszego i konnego wojska, podążające ku niebiańskiej Jerozolimie, gdzie widnieje Matka Boża z dziecięciem, wręczając aniołom korony przeznaczone dla rycerzy-męczen-ników. w szeregach tego wojska widzimy m. in. jeźdźca z czerwoną cho-rągwią i w hełmie, utożsamianego często z iwanem iV groźnym, tudzież jeźdźca na czarnym koniu i w cesarskiej koronie, w którym nierzadko postrze-ga się cesarza Konstantyna wielkiego. wyrazem gloryfikacji ruskiego władcy jest tutaj samo umiejscowienie cara iwana iV groźnego w pobliżu bizantyń-skiego imperatora. Jednakże iwan iV groźny, podążający na czele kolum-ny rycerzy, nie posiada nimbu, niemniej jednak gloryfikowany jest również dzięki koronie, trzymanej nad nim przez anioły. Harmonizuje to wyobrażenie zresztą ze słowami metropolity Makarego, który twierdził, że car ów zasłużył na koronę męczeńską samą swą gotowością poświęcenia życia za wiarę, i któ-ry mówił, że jako zwycięzcę, ukoronowano tego cara wieńcem sławy73.

w ikonach mamy do czynienia także z gloryfikacją jeszcze innych ksią-żąt i carów rusi. wskażmy chociażby na obecnego w jednym z wariantów ikony maryjnej Bogolubska, klęczącego księcia andrzeja Bogolubskiego, który znajduje się tutaj na czele grupy moskiewskich, kanonizowanych bisku-

70 Cyt. za: B. d ą b – K a l i n o w s k a, „Wojująca Cerkiew”, s. 185.71 Cyt. za: t a m ż e, s. 185.72 t a m ż e, s. 186. w swoich proroctwach dotyczących tej bitwy także św. sergiusz z radoneża mówił o koronach męczeńskich, przeznaczonych dla ruskich rycerzy. tamże. natomiast arcybi-skup rostowski, wassian, pisał w swoim posłaniu z 1480 r. do księcia iwana iii, wspominając bitwę na Kulikowym Polu, że ci, którzy polegną, otrzymają korony męczeńskie, natomiast ci, którzy zostaną ranni, dostąpią odpuszczenia win i zasłużą na chwałę zarówno od ludzi, jak też od Boga. tamże. samo zdobycie Kazania porównywano do zwycięstwa odniesionego przez dymitra dońskiego, a cara iwana iV groźnego do tego zwycięzcy. tamże. Por. e. s m y k o w s k a, Prawosławni święci, s. 93-94.73 Por. B. d ą b – K a l i n o w s k a, „Wojująca Cerkiew”, s. 182-183. Por. o. P o p o v a, e. s m i r- n o v a, P. C o r t e s i, Ikony, s. 159. niekiedy jeźdźca na czarnym koniu utożsamia się z księciem kijowskim, włodzimierzem Monomachem. t a m ż e.

[14]


pów, mnichów i świeckich74. Ponadto książę ten pojawia się w ikonie także – ale już jako postać negatywna – jako rywal świętych wojowników, co ob-razuje XV-wieczna ikona Cud Marii Blacherniotissy z nowogrodu, ilustrują-ca uratowanie tego miasta – w czasie jego oblężenia przez wojsko andrzeja Bogolubskiego – przez wizerunek Matki Bożej. z wojskiem tym toczą walkę – ukazane w dolnej części wizerunku – oddziały nowogrodzkie, dowodzone przez świętych: Jerzego, Borysa, gleba i aleksandra newskiego75. obecność owych świętych na czele wojsk nowogrodzkich decyduje w pewnym stopniu o gloryfikacji samej armii.

z innych władców wskażmy księcia twerskiego, św. Michała, ukazanego m.in. w pochodzącej z tweru, z końca XVii w., ikonie Św. Arseniusz, biskup twerski i św. Michał, książę twerski. Przedstawieni tutaj święci zwracają się w pietystycznym geście ku wyobrażeniu Przemienienia Chrystusa (na dalszym planie widnieje Kreml i sobór Uspienski w twerze). inna natomiast „twerska” ikona, też pochodząca z tej samej epoki – Św. Michał Twerski i św. Ksenia z Tweru – ukazuje owe święte postaci w momencie powierzania trzymanego przez nie grodu (w postaci modelu miasta) opiece – wyobrażonego w rozpro-mienionej mandorli – zbawiciela76.

wskażmy też na dwóch carów: Josafa i Mikołaja ii. Car Josaf ii wyobra-żony został w ikonie Ośmiu świętych przed Chrystusem, pochodzącej z 2 po-łowy XiX w. towarzyszą mu pogrążeni w modlitwie święci: priepodobnyj warłaam Chutyński, biskup nikita nowogrodzki, mnich sergiusz z radoneża, Uar, flor i ławr oraz teodor tychwiński77. znów i w tym przypadku spotyka-my się z gloryfikacją przez zrównanie cara ze świętymi. wskażmy też na cara Mikołaja ii romanowa i jego rodzinę, zabitych z rozkazu Lenina z 16 na 17 lipca 1918 r. Uznani przez Cerkiew za strastotierpców, owi męczennicy wy-obrażeni zostali m. in. w pochodzącej z 2000 r. ikonie Strastotierpcy Mikołaj II i carska rodzina, namalowanej przez a. M. sokołowa. dodajmy, że to w 2000 r. kanonizowano w Cerkwi rosyjskiej Mikołaja ii i jego rodzinę. ikona ta ukazu-je Mikołaja ii i jego bliskich w nimbach oraz z krzyżami w rękach78.

74 Por. J. C h a r k i e w i c z, Tobą raduje się całe stworzenie... [Ikonografia Matki Bożej w Prawosławiu]. warszawa 2007, s. 25-26.75 o. P o p o v a, e. s m i r n o v a, P. C o r t e s i, Ikony, s. 151.76 K. o n a s c h, a. s c h n i e p e r, Ikony, s. 79. Por. t a m ż e, s. 87.77 g. K o b r z e n i e c k a – s i k o r s k a, Ikony staroobrzędowców..., s. 162. il.: t a m ż e, s. 163.78 g. f i e d o t o w, Święci Rusi, s. 77. Por. И. Я з ы к о в а, Игумен Лука (Головков), Икона XX века. W: История иконописи VI-XX века. [Истоки, традиции, современность]. Москва 2002, s. 246. Il. 33: t a m ż e. Por. e. s m y k o w s k a, Prawosławni święci, s. 229-232. dodajmy, że rosyjska Cerkiew za granicą kanonizowała już wcześniej cara Mikołaja ii z rodziną (ponadto – w przeciwieństwie do Cerkwi rosyjskiej – z ich sługami), mianowicie w 1981 r. t a m ż e.

[15]

212 JUSTYNA SPRUTTA

istnieją także ikony gloryfikujące państwo rosyjskie. taką ikoną jest – stanowiąca również specyficzny portret grupowy – ikona Sadzenie drzewa rosyjskiego państwa (vel: Matka Boża – uprawa drzewa rosyjskiej suweren-ności, Drzewo Moskiewskiego Państwa), namalowana w 1668 r. dla cerkwi p. w. trójcy Świętej w nikitnikach przez s. Uszakowa, ikonografa związa-nego z orużejną Pałatą. w dolnej części tego wizerunku wyobrażony został car aleksy Michajłowicz z żoną Marią illiniczną oraz z dwoma carewiczami (w nimbach) za murami Kremla, wskazując – wraz ze swoją rodziną – na wy-rastające z kremlowskiego soboru pw. wniebowzięcia Matki Bożej, metafo-ryczne drzewo, w którego gałęziach widnieją wybitne w dziejach rusi i rosji postaci. U stóp tego drzewa znajduje się natomiast książę moskiewski, iwan Kalita (który zjednoczył ruś) oraz jego zwolennik, metropolita Piotr (który przeniósł stolicę państwa z włodzimierza do Moskwy). Metropolita podle-wa drzewo, w którego koronie widnieje ikona Matki Bożej włodzimierskiej, otoczona dwudziestoma medalionami z wizerunkami wspomnianych, wybit-nych postaci m.in. książąt: dymitra dońskiego i aleksandra newskiego, bar-dzo zresztą czczonych w Moskwie79. drugim wizerunkiem, gloryfikującym rosję, jest – pochodząca z początku XViii w. – ikona maryjna Azowska, uka-zująca Matkę Bożą z dziecięciem na tle dwugłowego, ukoronowanego orła, stanowiącego godło rosji. orzeł ten dzierży w szponach regalia: berło i jabł-ko. natomiast w górnej części wizerunku widnieje błogosławiący Bóg ojciec w niekanonicznym typie Sabaoth, zsyłający na ziemię ducha Świętego pod postacią gołębicy80.

79 Por. T. А л е к с а н д р о в н а – А н а н ь е в а, Симон Ушаков. Ленинград 1971, s. 15-16. Il.: t a m ż e, aneks. wizerunek cara, przedstawiony w tej ikonie, jest jedynym, zachowanym portretem aleksego, podpisanym przez artystę. tamże, s. 16. dodajmy, że s. Uszakow słynął nie tylko jako ikonograf, ale był także m. in. ekspertem od fortyfikacji i kartografem. tamże. o ikonie: por. o. P o p o v a, e. s m i r n o v a, P. C o r t e s i, Ikony, s. 163. Por. K. o n a s c h, a. s c h n i e p e r, Ikony, s. 90-91. Por. g. K o b r z e n i e c k a –s i k o r s k a, Ikony, kult, polityka, s. 47-51. Por. i. J a z y k o w a, Świat ikony. Przeł. H. P a p r o c k i. warszawa 2003, s. 173-174. 80 g. Kobrzeniecka-sikorska, Ikona, kult, polityka, s. 191. il. 5: tamże. Por. J. Charkiewicz, Tobą raduje się całe stworzenie..., s. 16. o godle rosyjskim, por.: Rosja, s. 95.

[16]


MieCzysław KUriańsKi

JĘZYKI A CYWILIZACJE W UJĘCIU FELIKSA KONECZNEGO (1862–1949)

W s t ę p

feliks Koneczny, badając wieloaspektowo fenomen cywilizacji, postawił następujące pytanie: Jaki związek występuje między językami a cywilizacja-mi w ogólności i w poszczególnych przypadkach? w tej kwestii jak zwykle pojawiły się różne odpowiedzi – nawet takie, z których wynikało, iż język wyczerpuje cywilizację i odwrotnie; po prostu między członami relacji: język – cywilizacja występuje kwantytatywna symetria: ile języków, tyleż cywili-zacji1. niewątpliwie przytoczona teza kryje w sobie aprioryczne ujęcie tema-tu, czemu oponował zawsze polski historiozof, opowiadając się równocześnie za empirią, za metodą aposterioryczną, za postępowaniem drogą indukcyjną. w czasach nam współczesnych dały o sobie znać nurty lingwistyczne nad-miernie akcentujące rolę języka w kształtowaniu osobowości ludzkiej. wynika z nich, że nasze wrzucenie w sferę języka generuje jaźń. takie stanowisko implikuje arbitralne przyjęcie języka za autonomiczną, samą w sobie, sub-stancjalnie ustrukturalizowaną rzeczywistość, istniejącą pierwej, niźli realny człowiek2.

według f. Konecznego, wielka ilość języków do dziś funkcjonujących, prymitywnych lub będących w stanie niedorozwoju albo też rozwiniętych i popularnych, tworzy thesaurum linguarum, a zarazem silva rerum. Wiele z nich znikło bezpowrotnie w mrokach dziejów. jeszcze w prehistorii. również w okresie historycznym odeszło w niepamięć osiem języków, wśród nich: punicki, ostrogocki, wizygocki, lombardzki, frankoński, kornwalijski i pruski, nie licząc oczywiście greki i łaciny. niektóre języki nie doczekały się zarejestrowania w literaturze, inne umarły wraz z plemieniem. Ponadto wy-stępuje tu pewna prawidłowość polegająca na tym, że wraz z postępem cy-wilizacji zmniejsza się liczba języków. „trzeba koniecznie śmierci języków

1 f. K o n e c z n y, O wielości cywilizacji,. Kraków 1935, s. 232 – dalej używany skrót wC.2 É. B e n v e n i s t e, Problèmes de linguistique générale. t. i. Paris 1966 – 1974, s. 259 – 260.

214 MieCzysław KUriańsKi

– pisał profesor wileński – ażeby z plemion powstał lud. znaczniejsze zrze-szenie nie może powstać inaczej, jak na grobie pokonanych języków. im wyż-szy rozwój zrzeszeń, tym mniej języków; najmniej ich tam, gdzie najbardziej ustalone państwa i narody”3. tak czy inaczej związek języka z cywilizacją musi być przebadany za każdym razem z osobna, nie in genere, by dojść do właściwych wniosków, do których winna dążyć nauka, jako strażnik praw-dy. równocześnie jednak nasuwa się nieodparcie postulat zdefiniowania po-jęcia cywilizacji w duchu koneczniańskim. taki zabieg jest ze wszech miar niezbędny do opisu i zinterpretowania relacji językowo-cywilizacyjnej przy-pisanej każdemu zrzeszeniu.

„Cywilizacja jest to metoda ustroju życia zbiorowego”4 – pisał f. Koneczny w swych pracach. występuje ona wszędzie tam, gdzie początek biorą jakiekol-wiek zrzeszenia. swoim zasięgiem obejmuje pięć kategorii bytu (quincunx): dobro, prawdę, piękno, zdrowie i dobrobyt – całą przestrzeń ludzką. od stro-ny duchowej objawia się ona w abstraktach (pojęciach ogólnych), od strony materialnej znajdują swój wyraz w instytucjach społecznych. w zależności od stopnia ucieleśnienia idei kształtuje się podział cywilizacji na bardziej i mniej rozwinięte, a nawet defektywne. Cywilizacje podpadają pod prawa dziejowe. Cywilizacja jest pojęciem nadrzędnym w odniesieniu do kultury; pierwsze istnieje w umyśle podmiotu poznającego, drugie – w rzeczywistości5. Mając szkic pojęciowy cywilizacji, można przystąpić do deskrypcji fenomenu języ-ka, jako elementu składowego każdej metody życia zbiorowego.

1. Język w refleksji filozoficznej

„Język [naturalny] – w ujęciu M. Krąpca – jest to system znaków wytwa-rzanych w procesie poznania, służący komunikowaniu się międzyludzkiemu oraz formułowaniu treści poznawczych”6.

w systemie językowym występują trzy rodzaje składników: 1/ rzecz zna-czona, 2/ znak naturalny (pojęcie, sąd), 3/ znak nadrzędny umowny (wyra-żenie, słowo). Proces poznania ludzkiego wychodzi z sytuacji poznawczej przedznakowej. w wyniku doświadczenia wiemy, że istnieją byty i że ży-jemy w świecie realnym. „experitur enim homo seipsum esse, qui intelligit et sentit. – Człowiek doświadcza samego siebie, że jest tym, który pozna-

3 wC, s. 213.4 f. K o n e c z n y, O ład w historii,. Londyn 1977, s. 8 – 9.5 wC, s. 154 n.6 M. K r ą p i e c, Język. W: Powszechna encyklopedia filozofii. red. M. K r ą p i e c. t. 5. Lublin 2004, s. 330. dalej uzywany skrót: Pef.

[2]

215JĘzyKi a CywiLizaCJe w UJĘCiU feLiKsa KoneCznego (1862–1949)

je intelektualnie i zmysłowo“7. trzeba powiedzieć, iż doświadczenie istnie-nia podmiotu poznającego nie wyraża się w żadnym znaku. zatem istnienie jest warunkiem wstępnym poznania, a nawet racją naszego poznania8; nie bu-dzi ono wątpliwości, odznacz się oczywistością. Ujęcie poznawcze istnienia możemy wyrazić nie za pomocą znaku – pojęcia, lecz sądu egzystencjalne-go, np. „a – istnieje”. taki sąd opiera się na namyśle i rozumieniu istnienia bytu. wykorzystując przedznakowy sposób poznania, można dokonać inte-rioryzacji poznawczej treści istniejących bytów, jak też jej konceptualizacji. Byty są nam pierwotnie dane w poznaniu zmysłowym – zmysłów zewnętrz-nych (wzroku, słuchu, dotyku, węchu, smaku) oraz zmysłów wewnętrznych, a więc zmysłu integrującego poszczególne wrażenia zmysłów zewnętrznych w jedną przedmiotową całość, co dokonuje się w zmyśle wspólnym; następ-nie w wyobraźni, pamięci, zmyśle oceny (rozum szczegółowy), kierującym racjonalnym używaniem konkretnych przedmiotów przydatnych do naszego życia. spontaniczne poznanie treści konkretnej rzeczy odbywa się na pogra-niczu percepcji treści i jej bardzo ogólnego rozumienia. fenomen poznawczy zasadza się na poznaniu bytu od strony „ że istnieje.” natomiast pogłębienie poznania tego, „czym konkret jest”, przechodzi przez analizę procesu pozna-nia pojęciowego9.

Jak wspomniano wyżej, poznanie istnienia jest bezpośrednie, przedznako-we. z kolei poznanie treści rzeczy, zwieńczone utworzeniem pojęcia, uchodzi za poznanie zapośredniczone. Czynnikiem pośredniczącym jest utworzony znak. na etapie spontanicznego poznania mamy do czynienia raczej z rze-czą znaczoną przez pojęcie – znak, aniżeli samym znakiem. dopiero o po-jęciowej treści znaku mogę dowiedzieć się po dokonaniu aktu refleksji nad moim spontanicznym poznaniem. Przedmiotem poznania refleksyjnego po-zostaje zawsze moje poznanie i treści tego poznania już zinterioryzowane. Pojęcie, sąd są znakami językowymi naturalnymi, będącymi rezultatem czyn-ności kognitywnych. samo pojęcie jest więc znakiem jawiącym się jako re-lacyjna więź, przedstawiająca rzecz tak, że cała uwaga poznawcza kieruje się wyłącznie na rzecz, a nie na jej obraz – znak. gwarantuje to realizm naszego spontanicznego poznania10.

generalizując problem, język jest umownym znakiem naszych myśli, zło-żonym wszakże z licznych elementów (wyrażeń). znak językowy (wyrażenie), jako instrument komunikacji, wchodzi w wiele relacji, zarówno w porząd-ku znaków językowych, jak i różnych podmiotów i adresatów. znajomość

7 t o m a s z z a k w i n u, Summa theologiae, i, q. 76, a. 1.8 Pef, s. 331. 9 t a m ż e, s. 332.10 t a m ż e, s. 332 – 333.

[3]


systemu relacji znakowych zapewnia prawidłowe posługiwanie się zarówno poznaniem, jak i językiem. Jednakże szczególnie na etapie poznania reflek-syjnego nasuwają się nierzadko trudności w tej materii, o czym wspominają chociażby nasi wieszczowie11.

w strukturze języka da się wyróżnić trzy zakresy funkcjonowania znaków: syntaktyczna sfera znaków, sfera semantyczna, sfera pragmatyczna, wzajem-nie przeplatające się. Pierwsza łączy się z nazywaniem znaków – obrazów rzeczy, druga z sensem wyrażeń językowych, trzecia z zastosowaniem ich w praktyce. Uwidacznia się tu obiektywna, przedmiotowa strona języka i jego strona subiektywna, podmiotowa. zatem znaczeniowy (semantyczny) aspekt znaku jest skierowany ku samemu przedmiotowi – rzeczy poznawanej, zaś aspekt syntaktyczno-pragmatyczny, a więc podmiotowy, wiąże się ze sposo-bem użycia języka12. w historii myśli filozoficznej pojawiały się różne pre-ferencje językowe. gorgiasz i Protagoras akcentowali nade wszystko funkcję praktyczną języka13, tak potrzebną w życiu publicznym retorów. Język miał osiągnąć zamierzony skutek, bez względu na prawdę czy fałsz. takie stanowi-sko odrzucili Sokrates i Platon14. Postawili oni na sens rzeczy, osoby, na idee. odtąd mniej interesowano się samym bytem, a bardziej sensem bytu. Była to prosta droga do subiektywizmu filozoficznego (np. Kartezjusz, Locke, Hume, Leibniz, wolff, Kant, fichte, schelling, Hegel). XX-wieczne nurty filozofii analitycznej posłużyły się syntaktyczną stroną języka w wyjaśnianiu przed-miotu filozofii15. sprowadzono go zasadniczo do językowych analiz. dziś na terenie językoznawstwa maleje zainteresowanie stroną semantyczną, a rośnie zainteresowanie syntaktyczną i pragmatyczną. Pozostaje to w związku z mod-ną tendencją do subiektywizowania języka.

z subiektywnym aspektem języka związane są jego funkcje pozakogni-tywne i pozainformacyjne. w trakcie mówienia jest podkreślana immanencja jaźni podmiotu. dzieje się tak wtedy, gdy wykorzystuje się performatywną i deklaratywną funkcję języka (np. „mianuję cię kapitanem”, „chrzczę ciebie w imię ojca i syna i ducha Świętego” bądź „sejm uchwalił ustawę budże-tową”, „uwaga, zły pies”, „przepraszam, jest mi przykro”. z tych wypowie-dzi przebijają funkcje promotywna, impresyjna i ekspresyjna języka. są one

11 J. s ł o w a c k i, Beniowski (Pieśń V, wiersz 126)....... „Chodzi mi o to, aby język giętki / Powiedział wszystko, co pomyśli głowa”; a. Mickiewicz, dziady, Część iii, scena ii, wiersze 5 – 10, „Język kłamie głosowi, a głos myśli kłamie;/ Myśl z duszy leci bystro, nim się w słowach złamie, / a słowa myśl pochłoną i tak drżą nad myślą, / Jak ziemia nad połkniętą, niewidzialną rzeką. / z drżenia ziemi czyż ludzie głąb myśli docieką. / gdzie pędzi, czy się domyślą?”12 Pef, s. 335.13 w. t a t a r k i e w i c z, Historia filozofii. t. 1. warszawa 1968, s. 77.14 t a m ż e, s. 81 – 86, 90 – 112.15 t a m ż e, t. 3, s. 357 – 358.

[4]


wtórne w stosunku do funkcji zasadniczej, informacyjno-komunikatywnej. Język performatywny manifestuje akt autentycznej władzy podmiotu mówią-cego, natomiast związana z nim funkcja promotywna jest przyporządkowana skłanianiu drugiego człowieka do działania regulowanego. dlatego w funk-cji promotywnej (normatywnej, propagandowej) nie ma odniesienia do bytu już istniejącego i zrealizowanego, lecz do dynamiczno-potencjalnej strony ludzkiej rzeczywistości. do funkcji impresyjnej i ekspresyjnej języka często ucieka się propaganda. Celem pierwszej jest wywołanie pożądanych reak-cji u interlokutora, druga manifestuje emocje podmiotu mówiącego. w obu wypadkach dochodzi mimo wszystko funkcja kognitywna. do innych funk-cji języka związanych z subiektywnością należy zaliczyć: fatyczną, poetycką i metalingwistyczną16.

analizując obiektywną stronę języka, należy podkreślić rolę sądów eg-zystencjalnych, które są wyrazem naszego przedznakowego ujęcia poznaw-czego aktualnego istnienia rzeczy („a istnieje”). sądy te jawią się dziełem refleksji dokonanej nad spontanicznym uchwyceniem poznawczym (bezzna-kowym) aktu istnienia rzeczy. inne sądy reprezentują zdania orzecznikowe („s jest P” lub „s nie jest P”). Podmiot (subiectum) i orzecznik (praedica-tum) określają odpowiednio właściwości i ruch – dynamikę (rzeczownik, czasownik). sąd wyrażony w zdaniu jest doskonałym wyrazem ludzkiego po-znania. ale nie każdy ma wartość poznawczą, tylko ten, który konweniuje z definicją arystotelesa17: „enuntiatio est oratio in qua verum vel falsum est. – wypowiedzią jest mowa, w której jest prawda lub fałsz”18.

Świat realny jest pluralistyczny, tzn. realnie bytują tylko konkrety. abstrakty są jedynie sposobem naszych ujęć poznawczych jednostkowo ist-niejących rzeczy. nie jesteśmy zdolni ująć poznawczo, intelektualnie kon-kretu (taka zdolność przysługuje Bogu). rzeczy istniejące pozostają w swej naturze analogiczne, tzn. wewnętrznie złożone z różnorodnych składników, które są sobie wzajemnie przyporządkowane przez różne systemy relacji re-alnych, wiążących składniki – korelaty w jedną relacyjną całość. analogiczne poznanie dostosowuje się do analogicznego sposobu bytowania, ujmując rela-cje wewnątrzbytowe i międzybytowe. szczególne miejsce w aktywności po-znawczej człowieka zajmuje analogia metaforyczna. spotkać ją można często w utworach literackich i Piśmie Świętym (np. uśmiech słońca). w analogii metaforycznej przeniesienie sensu nazwy jednego przedmiotu na drugi (trans-fer) nie zachodzi na zasadzie zderzenia się obiektywnych relacji, a jedynie dlatego, że pośredniczy tu ludzka psychika przeżywająca podobnie sens jed-

16 Pef, s. 336 – 338.17 Pef, s. 338 – 340.18 t o m a s z z a k w i n u, Commentarium in Peri Hermaneias. L. i, lectio 7, n. 2.

[5]


nego i drugiego ( uśmiechu i słońca) wyrażenia. rozumienie świata zostaje dzięki temu pogłębione i zhumanizowane19.

2. Pluralizm i żywotność języków oraz ich związek z rasami

na samym początku swych badań lingwistycznych f. Koneczny przy-jął pewną nomenklaturę, porządkującą przedpole naukowe w założonym te-macie. w ten sposób chciał uniknąć wielu nieporozumień, zwłaszcza że na ogromnym obszarze wiedzy, jakim jest językoznawstwo, nie da się zauważyć dotychczas ani ujednoliconego nazewnictwa, ani ogólnie akceptowanych po-działów. idźmy więc drogą wytyczoną przez historiozofa. Jej początek stano-wi r o d z i n a (np. słowiańska, romańska), dalej w kolejności: g a ł ą ź (np. europejska), p i e ń (np. indoeuropejski), d z i a ł ( cztery działy językowe zor-ganizowane według określonej metody: f l e k s y j n e j, a g l u t y n a c y j n e j, j e d n o z g ł o s k o w e j i w c i e l a j ą c e j). Przyjął trzy elementy deter-minujące każdy język: w y m o w ę (fonetykę), s ł o w n i c t w o (leksykę) i g r a m a t y k ę20.

Pluralizm językowy uchodzi powszechnie za rzecz oczywistą. zaskoczyć może jedynie skala zjawiska tudzież jego płynność. dla ilustracji problemu warto podać pewne dane liczbowe21: w prowincji indyjskiej asam naliczo-no 167 języków (1. poł. XiX w.), w dorzeczu Mulunguszi w rodezji – 182 języki i 114 narzeczy należących do rodziny językowej „bantu”, w afryce północno – wschodniej – 264 języki sudańskie i 110 narzeczy, w ameryce Północnej – 150 języków indiańskich, w australii – ok. 500 języków austra-lijskich. w Malezji z kolei każda wysepka ma swój język. wiele języków nie wytrzymało próby czasu i dość szybko znikło ze sceny dziejów ludzkich. „w ameryce środkowej lub w głębiach afryki, słownik, ułożony przez mi-sjonarza, już po 20 latach okazał się bezwartościowym”22. w tym wypadku chodzi nie tyle o zmianę samego języka, co o jego wyrugowanie przez ję-zyk konkurencyjny. np. w Meksyku nieliczni indianie zachowali swoje dzie-dzictwo lingwistyczne, natomiast Murzyni z ameryki Południowej i z basenu Morza Karaibskiego prawie utracili go na rzecz języka hiszpańskiego i portu-galskiego, w ameryce Północnej zastępują własny język angielszczyzną. „na całej kuli ziemskiej obserwować można objawy, jak pośród języków biorą górę niektóre, a czasem nawet tylko jeden – reszta zaś cofa się na dalszy plan i stopniowo zanika. w europie są jeszcze dziś ślady szczątkowe języków połab-

19 Pef, s. 340 – 344.20 wC, s. 205 – 206.21 wC, s. 206 – 207 n.22 e. M a j e w s k i, Nauka o cywilizacji. t. 1. warszawa 1908, s. 49

[6]


skich pod Berlinem, w Hanowerze i Lüneburgu. Język pruski grupy bałtyckiej znajdował się w XiV w. w agonii, a ostatnie jego ślady zatarły się w XVi w.”23 Który język zwycięży? – trudno odpowiedzieć na pytanie, gdyż zwycięstwo zależy od najrozmaitszych okoliczności.

Przy okazji należy zwrócić uwagę na nie dające się przecenić zasługi mi-sjonarzy nie tylko w dziele ewangelizacji ludów, ale także ich alfebetyzacji; w odkrywaniu nowych języków wraz z narzeczami; następnie opanowa-niu ich i zapisaniu, opracowaniu fonetyki, słownictwa i gramatyki; wreszcie w zakładaniu drukarń i tłumaczeniu Pisma Świętego na rodzime języki24. ileż to osiągnięć siewców słowa Bożego na niwie etniczno – lingwistycznej i hu-manizacji życia agregacji ludzkich jeszcze nie oświeconych! również i pol-scy misjonarze przyłożyli swą rękę do tych sukcesów. Pracując w odmiennych kręgach kulturowych, europejscy apostołowie musieli niejednokrotnie przy-swoić sobie kilka języków tubylczych dla skutecznej realizacji ewangelicznej misji. z wielorakich przyczyn nie zdążyli wszakże spisać niektórych z nich przed pójściem w zapomnienie – dotyczy to nade wszystko języków afry-kańskich, amerykańskich, australijskich, znajdujących się na niskim szcze-blu rozwoju. Korzystniej wygląda sytuacja pośród języków rozwiniętych, dobrze utrwalonych: jest ich bowiem mniej i są powiązane z cywilizacjami wyższymi25.

„z początku języków niezmiernie niedogodnych, krótkotrwałych i z ko-nieczności niepodobnych do siebie, było nieprzeliczone mnóstwo na ziemi. ginęły, choć ostały się plemiona, które pierwotnie ich używały – nie mówiąc już o językach ginących wraz z plemionami”26. zachodzi prawdopodobień-stwo, iż niegdyś każde plemię operowało własnym językiem. Potwierdzeniem tego faktu wydają się być gwary, występujące w granicach przedwojennej rzeczypospolitej, m.in. na Śląsku, Pomorzu, Białej rusi, gdzie obok języ-ka książkowego, ogólnonarodowego, jawiły się skansenami, ograniczonymi nawet do jednej wioski. nie utożsamiały się z językiem polskim ni białoru-skim. najzwyczajniej uchodziły za świadectwo dawnych języków plemien-nych. Bywało tak, że kilka plemion używało tego samego języka na skutek jego stopniowej dominacji wśród wspólnot ościennych. Czasem proces uni-fikacyjny zatrzymywał się na dwóch – trzech językach, gdy ich użytkownicy z sąsiednich agregacji reprezentowali niższy stopień cywilizacji. naturalnie, mógł to być tylko symptom stanu przejściowego27.

23 wC, s. 208.24 t a m ż e, s. 210 – 212; por. też artykuły zamieszczone w: „Misje Katolickie”, Kraków, lata 1924 – 1926.25 t a m ż e, s. 212.26 e. M a j e w s k i, Nauka o cywilizacji..., t. 4, s.151 oraz wC, s.213.27 wC, s. 213 n.

[7]


Pierwotnie problem lingwistyczny najczęściej łączył się z rasą, pochodze-niem rodowym. z upływem czasu zatracał niemalże całkowicie związek raso-wy. tego samego zrzeszenia język mógł się zmieniać na przestrzeni dziejów. Przykładowo rumuni i wołosi, należący do wspólnego żywiołu etnicznego: słowiańsko-romańskiego, do połowy XiX wieku mieli język pisany słowiań-ski (grażdanka), potem romański (alfabet łaciński). ale eskimosów i aleutów, tym razem zróżnicowanych pod względem antropologicznym, zakwalifiko-wano do tej samej gałęzi językowej, mianowicie „uralo – ałtajskiej”. zatem języki posiadają własne prawa i różne odniesienia do ras28. „Losy języka – pi-sze uczony – nie są zależne od względów antropologicznych. nie ma równole-głości dwóch grup antropologicznych do dwóch językowych”29. Dalej cytuje Vandryesa: „nie należy mieszać cech etnicznych, które idą po krwi, z instytu-cjami – językiem, religią, kulturą – które są dobrami wybitnie przechodnimi, udzielają się i są wymienne”30. stąd język może przechodzić z rasy na rasę, bo te elementy relacji nie pozostają w stałym stosunku względem siebie.

3. Różnorodność i niejednakowa przydatność języków oraz ich stosunek do umysłowości zbiorowej

w wymowie (fonetyce) ważną rolę odgrywają dźwięki i akcenty. niektóre dźwięki są wspólne, np. dla języka polskiego i japońskiego: „ć,” „cz”, „ś”, „dz”, „dź”, „ż”, „ł”; ale ten ostatni nie posiada „w” ani „l”, w ogóle jest pe-łen prostoty, a zarazem ubóstwa dźwiękowego. 31z kolei Chińczycy nie mają dźwięków „r”, „a”, „t”, zaś Jakuci spółgłoski „w”, którą zastępują przez „b” lub „m”. Przykłady można mnożyć bez liku. słowem, na polu lingwistycznym co do zasobów fonetycznych w poszczególnych językach występuje prze-ogromna różnorodność. gdy idzie o akcent, to sprawa przedstawia się dość prosto w wielu językach europejskich. Jest on stały lub ruchomy i stosunko-wo w małym stopniu decyduje o znaczeniu wyrazu. zupełnie inaczej wygląda sytuacja w języku chińskim, gdzie akcent nadaje wyrazowi jednozgłoskowe-mu (bo tylko takie występują) rozmaite znaczenia. Każda więc zgłoska ma od 4 do 12 akcentów i tyleż signifikacji. zatem przydatność językowa nie pozo-staje w prostej zależności od ilości zgłosek bądź akcentów – zarówno niedo-

28 t a m ż e, s. 214.29 t a m ż e, s. 215.30 J. V e n d r y e s, Le langage. Introduction à ľ historie. Paris 1921, s. 279 – 280.31 s. ł u b i e ń s k i, Między Wschodem a Zachodem. Japonia na straży Azji. Dusza mistyczna Ipponu. Kraków 1927, s. 139 – 140; wC, s. 216: tak przykładowo wyglądają transkrypcje rze-czowników na japoński: 1/ z języka francuskiego Paul Claudel: Po – ruk Ku – ro – de – ru; 2/ z polskiego Polska: Po – ran – do. widoczna jest duża nieporadność językowa w tym względzie.

[8]


bór, jak i nadmiar tych elementów może być przyczyną komplikacji na etapie opanowywania jakiejś mowy czy też porozumiewania się nią32.

również zasoby leksykalne kształtują się rozmaicie w poszczególnych ję-zykach i mają niejednakową przydatność komunikowania. z tych racji trwa nieprzerwanie konkurencja językowa. Kiedy nauka europejska zaczęła mno-żyć nowe pojęcia, wówczas przestało wystarczać zastane słownictwo łaciń-skie. w rezultacie odłożono prawie na bok łacinę jako środek wyrażania myśli. sięgnięto po języki z obfitszym zasobem leksykalnym. nie oznacza to wszakże, że im bogatsze słownictwo, tym sprawniejszy język33. Świadczą o tym fakty. Jakuci, w przeciwieństwie do nas, oznaczając osobnymi wyra-zami stopnie pokrewieństwa, czynią to z dużą skrupulatnością. dzieje się tak dlatego, że właśnie języki prymitywne celują nadmiarem słów oraz ich zbyt wielką dokładnością. Przykładowo: eskimos z nad zatoki Hudson nie ma jed-nego wyrazu na oznaczenie mycia. Jest ich tyle, ile przedmiotów do mycia34.

Jednakże szczyt bogactwa leksykalnego znajduje swój wyraz w osobnym języku męskim i żeńskim. Każda rzecz ma zatem dwie nazwy; wybór for-my zależy od płci mówiącej osoby. i tak na Karaibach mężczyźni mówią po „karaibsku”, kobiety językiem „arowak.” dalej: na Jawie przemawia wyższy do niższego stanem w języku „ngoko”, a niższy odpowiada w języku „kro-mo”35. w Japonii występuje ok. dwadzieścia sposobów rachowania i kilka języków – inny jest język religijny i liturgiczny, a inny potoczny; jedne wyra-żenia przystoją tylko mężczyznom, drugie wyłącznie kobietom. wszędzie wi-dać przesadny konkretyzm36.

duże zróżnicowanie zachodzi w materiale gramatycznym. dyferencjacje dotyczą zarówno fleksji, jak i syntaksy oraz frazeologii. exempli gratia: Język japoński, w przeciwieństwie do polskiego, obywa się bez rodzajów rzeczow-ników, zaimków osobowych i względnych, spójników czasowych. Uciekł się do swoistych rozwiązań. zaimki osobowe zastąpił opisem osoby, a ze spójników wybrał tylko przestrzenne. Liczbę mnogą rzeczowników oddał za pomocą liczebnika określonego lub nieokreślonego, np. „ dwaj ludzie” – „człowiek dwie jednostki” albo w języku pidgin english (łamana angielszczy-zna w Chinach): „dwa kawałki człowiek.” trzeba powiedzieć, że deklinacja rzeczowników japońskich jest prosta, wyrażona w sufiksach, natomiast od-miana przymiotników jest zawiła, odzwierciedla nawet stany i czasy (!)37. 32 wC, s. 215 – 216.33 P. B e z a t, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego. Krzeszowice 2004, s. 51.34 e. M a j e w s k i, Nauka o cywilizacji..., t. 4, s. 201 – 202.35 J. V e n d r y e s, Le langage..., s. 302.36 wC, s. 216 – 218.37 P. L o v e l l, Dusza Dalekiego Wschodu. tłum. J. g. H. P a w l i k o w s k i. seria 4, t. 12. Lwów 1922, s. 57 – 58.

[9]


odmiennie przedstawia się rzecz z gramatycznymi rodzajami: posiadają je języki indoeuropejskie, semickie i chamickie, ale brak ich w gramatykach dalekiego wschodu oraz Basków, jedynie w amerykańskich językach wciela-jących zachodzi słaby rozwój rodzajnika męskiego i żeńskiego. Ciekawe zja-wisko wiąże się ze zmianą języka; mianowicie, niemcy w ameryce mówią po niemiecku, używając szyku i składni angielskiej;38 szwajcarzy z rejonów przygranicznych w kantonie francuskim, gdzie powoli bierze górę żywioł nie-miecki, ujmują swą myśl po romańsku, ubierając ją w wyrazy germańskie39. także i frazeologia zasługuje na uwagę w naszych rozważaniach lingwistycz-nych. otóż w poetyckim wyrażaniu się prym wiodą „ gentes barbarae.”40 frazeologia mieszkańców Madagaskaru ( Malgaszów) budzi zachwyt. swego czasu język indiańskich Hiwarosów był pełen przenośni. „Ciągłe zaś prze-nośnie i poetycka przesada – zauważa uczony – wskazują raczej na ubóstwo języka, potrzebującego alegorii, żeby wyrazić myśl.”41 Ponadto w konkluzji stwierdził: „Bogactwo jednego elementu [fonetyki, leksyki, morfologii czy syntaksy] może łączyć się z ubóstwem drugiego, a bogate pod tym lub owym względem mogą być języki wcale prymitywne.”42

należy podkreślić taką rzecz, iż nie wszystkie języki mają jednakową przydatność w komunikowaniu ludzkiej myśli z różnych powodów, już to ze względu na defekty którejś ze sfer lingwistycznych, już to ze względu na po-stępującą depopulację. „Mogą zachodzić przyczyny, że nawet język o dobrym ustroju zaginie; ale język o złym ustroju nigdy nie wytrzyma współzawodnic-twa z ościennymi lepszego ustroju.”43 Prawdopodobnie Pigmeje, którzy posłu-gują się językami zapożyczonymi, utracili swoją pierwotną mowę na skutek jej małej przydatności, przy równoczesnej konkurencyjności języków sąsied-nich. na pewno awansowały języki operujące zdaniami złożonymi współ-rzędnie i podrzędnie (np. hebrajski dla wyrażenia stosunku między myślami wykorzystuje, paralelizm, jako dość lichy instrument do demonstrowania re-lacji; problem złożoności zdań nie najlepiej przedstawia się w japońskim)44.

Bardzo ważnym czynnikiem lingwistycznym jawi się pismo, które może przyczynić się do rozwoju języka bądź jego zastoju. Pismo fonetyczne jest ze swej natury zawsze partykularne i martwe dla obcego języka. implikuje ono łatwość uczenia się znaków na oznaczenie poszczególnych dźwięków (ponad

38 J. V a v r y e s, Le langage..., s. 334.39 t a m ż e, s. 342.40 wC, s. 218 – 221.41 t a m ż e, s. 220.42 t a m ż e, s. 221.43 t a m ż e, s. 221.44 t a m ż e, s. 222.

[10]


20). dziecko wyedukowane w tym alfabecie potrafi czytać i pisać po paru latach nauki, jednakże napotyka trudności w rozumieniu języków obcych – zachodzi więc potrzeba ich tłumaczenia na język znany. okazuje się, że nie-porównanie więcej problemów nastręcza pismo ideograficzne, używane przez Chińczyków, Japończyków, Koreańczyków. Misternie wykaligrafowany znak nie oznacza głoski, lecz pojęcie. w konsekwencji odpada dla wspomnianych narodów żmudny proces uczenia się języków obcych, operujących ideogra-mami. wobec tego Chińczycy, mówiący we własnym kraju różnymi językami, nie potrzebują tłumaczy, zastępuje ich bowiem pojęciowe pismo. za to wiel-ką niedogodnością okazuje się żmudny proces opanowywania hieroglifów, praktycznie przez całe życie ludzkie (np. język chiński posiada ponad 40 tyś. znaków).45 dziś narody Środkowego i dalekiego wschodu, mimo wysokiej cywilizacji, żeby wyjść z zastoju, spowodowanego m.in. przez język oraz pi-smo, i otworzyć się na świat zewnętrzny, sięgają po angielszczyznę, tym bar-dziej że próby wprowadzenia alfabetu łacińskiego w Kraju Środka (1919 r.) wydały jak dotąd mizerne owoce46.

teraz wypada poruszyć kwestię stosunku języka do umysłowości zbio-rowej, zważywszy na to, iż rozwiązywano ją na rożne sposoby47. J. Herder i w. Humboldt na podstawie języków tworzyli psychologie wielkich zrze-szeń ludzkich. e. Chalupny wywodził charakter narodowy Czechów z ak-centu przypadającego na pierwszą sylabę wyrazu48. Były to wszakże wnioski bez zakotwiczenia w rzeczywistości. w. wundt z kolei uważał język za je-den z trzech głównych czynników psychologii zbiorowej. rodzi się więc pytanie: dlaczego psychika mieszkańca nadrenii jest podobniejsza do psy-chiki Polaka, niż Prusaka?49 Przecież w przypadku nadreńczyka i Polaka łą-czy duch, dzieli język; zaś w relacji: nadreńczyk – Prusak łączy język, dzieli czynnik duchowy; w relacji Polak – Prusak dzieli wszystko: i język i psychi-kę. zatem twierdzenie, że język odzwierciedla ducha szerszego zrzeszenia, mija się z prawdą50. empiria potwierdza jedynie to, że cywilizacja dynamicz-na i nader złożona stymuluje język do ruchu w górę, nigdy odwrotnie. inaczej mówiąc, metoda ustroju życia zbiorowego wpływa na metodę ustroju języka.

45 „Misje Katolickie” 1926 nr 4, s. 68.46 wC, s 223 – 227.47 P. B e z a t, Teoria cywilizacji..., s. 51: „właściwie zarówno samego języka, jak i pisma, wie-lokrotnie służyły za podbudowę do formułowania teorii na temat cech umysłowości zbiorowej posługujących się nimi zrzeszeń”.48 wC, s. 227.49 t a m ż e, s. 228.50 t a m ż e, s. 229, gdzie f. Koneczny konstatuje:” nie można więc zgodzić się z mniemaniem, jakoby język odzwierciedlał umysłowość zbiorową; nie należy z języka snuć wnioski o tym, jakim jest rodzaj tej umysłowości”.

[11]


Kiedy ta pierwsza znajdzie się na wyższym szczeblu rozwoju, i ta druga pój-dzie za nią, ponieważ język, usiłując dogonić komunikowaną kulturę, musi się doskonalić. na pewno „nie wszystkie języki zdołają dotrzymać kroku roz-wojowi intelektu we własnym zrzeszeniu językowym”51. np. Chińczycy prze-rośli swój język, stąd – jak powiedziano wyżej – mogą rozwijać się wyłącznie w języku angielskim. tymczasem odmawia się dalekiemu wschodowi zdol-ności abstrahowania. ten pogląd negują atoli wedy. Jasno należy powiedzieć, iż ani jeden dział języka nie upoważnia nas, ażeby z cech języka określać du-cha narodu albo jeszcze szerszej zbiorowości. Język nie jest ani twórcą, ani też tworem umysłowości zbiorowej. Podobieństwa i różnice cywilizacyjne nie układają się według podobieństw i różnic językowych ( gdzież istnieje po-dobieństwo duchowe między rosyjskim mużykiem a śląskim wieśniakiem?). również zmiana języka nie powoduje zmiany umysłowości ( Czesi zmieni-li język dopiero w poł. XiX wieku; dla Żyda nomady język pozostaje spra-wą okoliczności miejsca i czasu – w obydwu przypadkach została zachowana cywilizacyjna tożsamość). trzeba powiedzieć, że pod szatą różnych języków może kryć się ta sama kolektywna mentalność (Polacy, słowacy), ale bywa również przeciwnie: rozmaite psychiki i poczucia narodowe wyzierają spod szaty wspólnego języka (serbowie, Chorwaci)52. „Język jest najsubtelniej-szym i najdalej w skutkach sięgającym narzędziem cywilizacji”53. od niego zależy szczebel cywilizacji. Języka, zwłaszcza wadliwego, nie da się zupełnie przenicować, próbując usunąć jego defekty – to tak jak by chciał zmienić swą postać; jesteśmy w stanie jedynie ją podretuszować. Jeśli wśród ras nie wystę-puje hierarchia, to pośród języków jest ona łatwo dostrzegalna.

Konkludując problem, skorzystajmy z myśli f. Konecznego: „Cywilizacje tworzą się, układają i różniczkują nie według języków. rodzaje cywiliza-cji nie należą do rodzajów języków, lecz tylko szczeble w każdym rodzaju. Jakkolwiek język jest pierwiastkiem duchowym, jednakże nie stanowi o ro-dzajach cywilizacji”54.

* * *

w koncepcji filozofii arysotelesowsko-tomistycznej język naturalny jest niezbędnym narzędziem komunikowania myśli i formułowania poznania. w poznaniu występuje podmiot poznający i przedmiot poznania. w tym akcie dadzą się dostrzec następujące elementy:1/ rzecz znaczona, 2/ pojęcie, sąd –

51 wC, s. 230.52 t a m ż e, s.231 – 232.53 t a m ż e, s. 233.54 t a m ż e, s. 235.

[12]


jako znaki odsyłające do przedmiotu poznania, 3/ oraz wyrażenie, słowo, bę-dące naturalnymi nadrzędnymi znakami treści poznanych (ujętych w pojęcia, sądy). Lingwistyka skupia swoją uwagę nade wszystko na to, co komunikuje owoce poznania, czyli na wyrażenia, słowa. dzięki językowi nie tylko dzie-limy się z drugimi rezultatami poznania obiektywnego (nauka), ale też po-trafimy wyrazić nasze subiektywne doznania, a nawet czynić z nich pożytek (literatura, sztuka).

Pluralizm i zróżnicowanie strukturalne języków uchodzi za fakt oczywi-sty. wiele z nich odeszło w niepamięć, nie doczekawszy się utrwalenia pi-semnego. warto podkreślić, że misjonarze katoliccy wnieśli ogromny wkład w dzieło nie tylko ewangelizacji, lecz również alfabetyzacji chrystianizowa-nych ludów i narodów. nie potrafimy powiedzieć wszakże, które z obecnych języków będą funkcjonować nadal, ponieważ rządzą się one własnymi prawa-mi, inaczej niż przyroda. do naszych czasów dotrwały jedynie gwary, które są reliktami nie istniejących już plemiennych narzeczy. Losy języka nie zale-żą od cech antropologicznych populacji posługującej się nim; języki bowiem mogą przechodzić z rasy na rasę. są one wytworami naturalnymi, ale równo-cześnie bytami przygodnymi.

Języki charakteryzują się odmiennością struktury. Jednakże z tego stanu rzeczy nie można wyciągać pochopnych wniosków co do ich przydatności. niedostatek bądź nadmiar jakichś elementów lingwistycznych nie prze-sądza jeszcze do końca o utylitarności narzędzia, jakim jest język. Prawdą jest, że nie wszystkie języki mają jednakową wartość komunikowania, nawet chociażby ze względu na rodzaj pisma (pismo fonetyczne i idiograficzne). Przeciwnie do ras, obowiązuje tu hierarchia przydatności. narody, które prze-rosły swój język, i chcą iść nadal w pochodzie cywilizacyjnym, muszą się-gnąć po sprawniejszy instrument – język obcy. Języki nie są odbiciem ducha psychiki zbiorowej, cywilizacji. Między nimi nie występuje związek przyczy-nowy, ale wyłącznie przypadkowy. Mogą przecież przechodzić z zrzeszenia na zrzeszenie, nie wiadomo dlaczego są wstanie zanikać albo pozostać przy życiu. Cywilizacje witalne kryją w sobie co najwyżej siły do stymulacji roz-woju języków. Podział cywilizacji – wbrew poglądom niektórych uczonych – nie przebiega według kryteriów językowych.

Sprachen und Zivilisationen nach der Auffassung von Felix Koneczny (1862 - 1949)

Zusammenfassung

nach der Konzeption der aristotelisch - thomistischen Philosophie ist sprache ein notwendiges werkzeug der gedankenkommunikation und des erkenntnisausdrucks. in dieser erkenntnis treten: erkenntnissubjekt und erkenntnisgegenstand heraus. darin

[13]


sind folgende elemente zu bemerken: 1) die bedeutsame sache, 2) der Begriff, 3) die Beurteilung (die drei sind die auf den erkenntnisgegenstand verweisenden zeichen, 4) und der ausdruck, das wort - die natürliche, übergeordnete zeichen des erkannten ausdrucksinhalts (in Begriffe und Beurteilungen gefasst). die Linguistik konzentriert seine aufmerksamkeit vor allem darauf, was der erkenntnisfrucht mitteilt, also auf die ausdrücke der worte. dank der sprache teilen wir anderen nicht nur ergebnisse der objektiven erkenntnis mit (wissenschaft), aber wir können auch unsere subjektiven gefühle ausdrücken, und aus ihnen sogar nutzen machen (Literatur, Kunst).

Pluralismus und strukturelle differenzierung der sprachen gelten als eine offenbare tatsache. Viele dieser sprachen sind in Vergessenheit geraten, bevor sie in geschriebene form einprägen konnten. es wäre auch gut zu betonen, dass die katholischen Missionare einen riesigen Beitrag nicht nur zu der evangelisation, sondern auch zum alphabetisieren der christianisierten Völker und nationen leisteten. wir können jedoch nicht sagen, welche der gegenwärtigen sprachen weiter überleben werden, weil sie nach anderen regeln gestaltet werden als die natur. die zeitprobe haben nur die Mundarten bestanden, die die relikte nicht mehr existierender Mundartenstamme sind. das sprachenschicksal hängt nicht von den anthropologischen eigenschaften einer Population ab, die diese sprache benutzt denn die sprachen können nämlich von einer rasse auf eine andere verziehen. sie sind sowohl natürliche erzeugnisse als auch gelegenheitsexistenzen.

die sprachen sind durch strukturverschiedenheit gekennzeichnet. aus diesem grund kann man jedoch keine voreilige schlüsse über ihre Brauchbarkeit ziehen. Mangel oder überfluss an irgendeiner linguistischer elemente entscheidet noch nicht endgültig (über das Utilitarismus des werkzeugs also in diesem falle der sprache. es ist wahr, dass nicht alle sprachen einen gleichen wert des Mitteilens haben, sogar aus der rücksicht auf schriftarten (eine fonetische und idiografische schrift). im gegensatz zu den rassen gilt hier eine rangordnung der Brauchbarkeit. Völker, die ihre sprache überstiegen, und mit dem zivilisationszug weiter gehen möchten, miissen nach einem neuen Leistungfähigeren instrument greifen - namlich nach einer fremdsprache. sprachen sind kein spiegelbild eines geistes der gesamtpsyche oder der zivilisation. zwischen ihnen gibt es keine ursachliche sondern nur eine zufallige Verbindung. się können doch aus einer Konföderation auf eine andere verziehen, aus unbekannten gründen vergehen oder auch am Leben bleiben. in vitalen zivilisationen steckt höchstens eine Kraft zum stimulieren der sprachenentwicklung. eine zivilisationsaufteilung - im gegensatz zu anschauungen mancher wissenschaftler - verlauft nicht nach sprachkriterien.

Mieczysław Kuriański

[14]


Magda UrBańsKa

SZANSE KOBIET NA RYNKU PRACY

Praca zawodowa jest jedną z najważniejszych dziedzin życia człowie-ka. wpływa na standard życia a osiągane z jej tytułu wynagrodzenie pozwa-la na zaspokojenie indywidualnych potrzeb. Praca zawodowa ułatwia także samorealizację oraz rozwój osobisty, w wielu przypadkach zapewnia rów-nież satysfakcję. Praca pozwala na niezależność finansową. Jednak niezależ-ność finansowa związana z pracą zawodową przez długi czas nie była dana kobietom.

Przez wiele wieków sfera pracy zawodowej powiązana była kulturowo ze sferą publiczną, w której działali wyłącznie mężczyźni. Kobiety były przypo-rządkowane do sfery prywatnej, gdzie zajmowały się sprawami domu i dzieci. ich praca związana była zawsze z pracą na rzecz domu oraz członków rodzi-ny. nie przynosiła zatem ani wynagrodzenia ani prestiżu. Była „krzątaniną”, która nie zajmowała historyków i może dlatego niewiele miejsca poświęcono jej na kartach historii1.

Przyporządkowanie kobiet do sfery prywatnej i wykonywanie tam prac do-mowych trwało przez tysiąclecia. taką sytuację utrwalały normy kulturowe, traktujące sferę prywatną jako domenę wyłącznie kobiet i tylko tam się re-alizujących jako dobre i zapobiegliwe gospodynie, troszczące się o potrzeby męża i dzieci. Kobiety pod względem materialnym i prawnym były całko-wicie niesamodzielne i uzależnione od woli najpierw ojca, potem męża, a na końcu syna lub męskiego krewnego. Mimo tych trudności nielicznym kobie-tom udawało się funkcjonować na rynku pracy. Już w czasach średniowiecza kobiety zajmowały się drobnym handlem, produkcją i szynkowaniem piwa oraz prowadzeniem gospód i karczm a także małych lombardów2. Niektóre

1 do polskich opracowań należą m. in.: Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, red. a. Ż a r n o w s k a, warszawa 1995; Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX, red. a. Ż a r n o w s k a, a. s z w a r c, warszawa 1997; Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, red. a. Ż a r n o w s k a, a. s z w a r c, warszawa 2000; Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej, red. a. Ż a r n o w s k a, a. s z w a r c, warszawa 2000; Kobieta i kultura czasu wolnego, red. a. Ż a r n o w s k a, a. s z w a r c, warszawa 2001; M. B o g u c k a, Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI. warszawa 2005.2 M. B o g u c k a, Gorsza płeć…, s. 69.

228 Magda UrBańsKa

cechy godziły się na przyjmowanie kobiet w swe szeregi np. w Montpellier, zurychu, Londynie i Lejdzie, zaś w Paryżu i Kolonii kobiety mogły zakładać własne cechy3. Licznie pracowały przy produkcji przędzy i jedwabiu, wyro-bie złotych nici i tkanin lnianych, czesactwie wełny oraz w rzemiośle skór-niczym, odzieżowym i metalowym4. w tym czasie w krajach europejskich kobiecymi zawodami stały się profesje: położnej, akuszerki i mamki5. Tylko nieliczne kobiety pracowały jako nauczycielki i lekarki6, gdyż powszechnie uważano, że kobietom nie jest potrzebne wykształcenie. Kobiety niezamężne miały dwie możliwości pracy zawodowej: służbę domową lub prostytucję7. z czasem sytuacja kobiet na rynku pracy stawała się bardzo trudna. nie zga-dzano się na przyjmowanie kobiet do cechów i zakazywano kształcenia uczen-nic. Kobiety mogły pracować jedynie w domu i pod kontrolą męża. Podobnie działo się w Polsce, gdzie kobiety mogły zajmowały się uprawą roli (wie-śniaczki) oraz rzemiosłem i handlem (mieszczki), nieliczne uprawiały zawód lekarki8. w późniejszym okresie pozwolono kobietom na pracę jedynie w ra-mach rodzinnych warsztatów.

sytuacja kobiet uległa zmianie w czasach wczesnego kapitalizmu XV i XVi wieku. Powstały wtedy manufaktury a produkcja zorientowana była na rynek. tym samym praca kobiet wykonywana w domu w ramach warsztatów rodzinnych została pozbawiona znaczenia. w odczuciu społecznym stanowi-ła krzątaninę9, która była mało ważna i nie tworzyła żadnej wartości. Przed kobietami stawiano liczne ograniczenia prawne i obyczajowe. zaczęto je tak-że usuwać z tych zawodów, które do tej pory były ich domeną. Jednakże ko-biety poszukiwały nowych zajęć, które umożliwiłyby im egzystencję. same tworzyły nowe zawody: nauczycielki, guwernantki, szwaczki czy praczki10. nasiliło się także zjawisko prostytucji, którego przyczyną były przeszkody piętrzone przed kobietami, które musiały same zarabiać na życie11. w każdej dziedzinie płace kobiet były jednak niższe niż mężczyzn i wynosiły od po-łowy do jednej trzeciej męskiego wynagrodzenia12. dopiero XViii wiek stał

3 B o g u c k a M., Gorsza płeć…, s. 68.4 tamże.5 t a m ż e, s. 70.6 M. C i e c h o m s k a, Od matriarchatu do feminizmu. Poznań 1996, s. 54. 7 M. B o g u c k a, Gorsza płeć…, s. 71.8 M. C i e c h o m s k a, Od matriarchatu…., s. 62.9 tym pojęciem posługuje się np. J. B r a c h-C z a i n a, Krzątactwo. w: J. B r a c h-C z a i n a, Szczeliny istnienia, warszawa 1992.10 M. B o g u c k a, Gorsza płeć…, s. 112-113.11 M. C i e c h o m s k a, Od matriarchatu…, s. 70.12 M. B o g u c k a, Gorsza płeć…, s. 112.

[2]

229szanse KoBiet na rynKU PraCy

się czasem walki o równe prawa kobiet, w tym możliwość pracy zawodowej i równej płacy.

w Polsce postulaty prawa kobiet do pracy zawodowej pojawiły się dopie-ro w XiX wieku. na skutek licznych powstań oraz represji popowstaniowych w stosunku do mężczyzn, kobiety stały się odpowiedzialne za byt ekonomicz-ny swoich rodzin. równouprawnienie kobiet stało się koniecznością życio-wą, jednakże ze względu na ograniczenia obyczajowe nie wszystkie prace mogły być wykonywane przez kobiety13. nawet wtedy polskie kobiety miały przede wszystkim obowiązki „wynikające z naturalnego przeznaczenia kobie-ty jako wiernej towarzyszki męża, wychowującej dzieci matki i zarządzającej domem gospodyni”14. Praca zawodowa wiązała się także z odpowiednim wy-kształceniem a polskim kobietom go brakowało. orędowniczkami dostępu do edukacji oraz prawa do pracy zawodowej stały się najbardziej znane pisarki tamtego czasu: Klementyna z tańskich Hoffmanowa, narcyza Żmichowska, eliza orzeszkowa i Maria Konopnicka. spełnienie ich postulatów nastąpi-ło dopiero w 1921 r., kiedy to Konstytucja Marcowa potwierdziła m.in. pra-wo kobiet do pracy15. za prawem nie szła jednak praktyka dnia codziennego. Kobiety były dyskryminowane przy przyjmowaniu do służby państwowej, gdzie uzależniano podjęcie pracy przez mężatkę od zgody męża. Kobiety nie były więc dopuszczane do zawodu sędziowskiego i prokuratorskiego, na-uczycielskiego, pracowników kolei i poczty, nie mogły pełnić funkcji przy-sięgłych16. ograniczeniem prawa kobiet do pracy zawodowej była także tzw. ustawa celibatowa obowiązująca w województwie śląskim w latach 1926-1938, a wymagająca rezygnacji z pracy z chwilą zamążpójścia17. Dopiero po

13 J. H o f f, Kobieta aktywna zawodowo w kodeksach savoir-vivre’u XIX i pierwszej połowy XX wieku. W: Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, red. a. Ż a r n o w s k a, a. s z w a r c, warszawa 2000, s. 245-249.14 d. r z e p n i e w s k a, Kobieta w rodzinie ziemiańskiej w XIX wieku w Królestwie Polskim. W: Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, red. a. Ż a r n o w s k a, a. s z w a r c, warszawa 1997, s. 30.15 Ustawa z 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (dz. U. r.P. nr 44, poz. 267; nr 79, poz. 550; nr 101, poz. 935). art. 96 stanowił: „wszyscy obywatele są równi wobec prawa. Urzędy publiczne są w równej mierze dla wszystkich dostępne na warunkach, prawem przepisanych”. 16 M. P i e t r z a k, Sytuacja prawna kobiet w Drugiej Rzeczypospolitej. W: Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce międzywojennej, red. a. Ż a r n o w s k a, a. s z w a r c, warszawa 2000, s. 79-80.17 a. g l i m o s-n a d g ó r s k a, Tradycjonalizm śląski a równouprawnienie kobiet. Praca zawodowa i życie codzienne nauczycielek województwa śląskiego (1922-1939). W: Równe prawa i nierówne szanse. Kobieta w Polsce międzywojennej, red. a. Ż a r n o w s k a, a. s z w a r c, warszawa 2000, s. 157-161.

[3]

230 Magda UrBańsKa

ii wojnie światowej wprowadzono regulacje prawne, które zapewniły kobie-tom równe mężczyznom szanse zawodowe.

współcześnie o szansach kobiet na rynku pracy mówi się w kontekście po-lityki równości płci. zauważalna stała się tendencja, że pomimo formalnej równości kobiet i mężczyzn wobec prawa na rynku pracy, ogranicza się ko-bietom szanse w tej dziedzinie. Źródeł tego zjawiska można upatrywać w ste-reotypach płci18, które wiążą kobietę ze sferą domową i tam widzą realizację jej roli społecznej jako żony i matki, a nie jako pracownika w sferze zawodo-wej. Jak pisze s. walczewska „kobieta jest panią domu. Jej rolą jest wspie-ranie kariery męża, a nie realizowanie własnych zainteresowań zawodowych czy zajmowanie się własną karierą”19. takie postrzeganie kobiet sprzyja prak-tykom dyskryminacyjnym, znacznie zawężającymi pole aktywności zawodo-wej kobiet. tymi ograniczeniami są: praktyki stosowane przy przyjęciu do pracy, niższe wynagrodzenie, feminizacja zawodów „kobiecych”, mniejsze możliwości awansu zawodowego, ograniczony dostęp do niektórych zawo-dów i systemów kształcenia, „ochronne” przepisy prawa pracy oraz wyższe bezrobocie. Czynniki te znacznie utrudniają kobietom dostęp do pracy zawo-dowej i powodują, że w stosunku do mężczyzn mają one mniejsze szanse na rynku pracy.

dyskryminacja kobiet spotykana jest już w momencie starania się o otrzy-manie pracy. w trakcie rozmów kwalifikacyjnych kobiety pytane są o status rodzinny, wiek i plany na przyszłość, a w dalszej kolejności o kwalifikacje i wykształcenie. według badań Centrum Praw Kobiet pracodawcy zadawa-li kobietom pytania o liczbę i wiek dzieci (59%), ambicje i plany zawodowe (57,7%), pracę w godzinach nadliczbowych (56%), wykształcenie (54,5%), możliwość wyjazdów służbowych (51,9%), sytuację rodzinną (50,6%), wiek (29,3%) i plany urodzenia dziecka (28,9%)20. Pytania dotyczące rodziny ani planów rodzinnych nie są zadawane mężczyznom. szanse kobiet na etapie poszukiwania pracy zmniejsza także samo nazewnictwo stanowisk pracy. Mimo, że przepisy prawne zabraniają różnicowania ogłoszeń ze względu na płeć, można spotkać sformułowania skierowane do konkretnej płci. Podobnie wygląda sprawa odmiennych wymagań w stosunku do kobiet i mężczyzn

18 stereotypy związane z płcią (ang. gender stereotypes) są jednostronnym, zniekształconym obrazem kobiety i mężczyzny, stale pojawiającym się w życiu potocznym. Słownik socjologii i nauk społecznych, red. g. M a r s h a l l, warszawa 2006, s. 360.19 s. w a l c z e w s k a, Dwie dekady feminizmu. W: Feministki własnym głosem o sobie. wstęp i red. s. w a l c z e w s k a, Kraków 2005, s. 15.20 Centrum Praw Kobiet, Wpływ procesu prywatyzacji na położenie kobiet: Kobiety polskie w gospodarce okresu transformacji. Raport z badań, 1999, s. 30.

[4]


ubiegających się o to samo stanowisko. Często wiąże się to z podpisaniem przez kobietę oświadczenia, że nie jest lub nie będzie w ciąży21.

Czynnikiem, który wpływa na szanse kobiet na rynku pracy jest zróżni-cowanie zarobków według płci. Kobiety otrzymują mniejsze wynagrodzenie niż mężczyźni, przy jednakowym doświadczeniu zawodowym i wykształ-ceniu. różnica ta wynosi średnio ok. 20% na niekorzyść kobiet. Jak podaje B. Balcerzak-Paradowska relacja średnich miesięcznych zarobków brutto ko-biet do zarobków mężczyzn wynosiła w 1996 r. – 79,2%, w 1998 r. – 80,6%, w 1999 r. – 80%, w 2001 r. – 81,8%22. w 2004 r. przeciętne wynagrodzenie brutto kobiet stanowiło 83,6% przeciętnego wynagrodzenia brutto dla męż-czyzn23. nierówne wynagrodzenie niezależne jest od poziomu wykształcenia. Jednak największe różnice widoczne są w grupie osób o najniższym i wyż-szym wykształceniu. w pierwszym przypadku wynagrodzenie kobiet wynosi 73,8% wynagrodzenia mężczyzn, zaś w drugim wynagrodzenie kobiet stano-wi 67,6% wynagrodzenia mężczyzn24. w przypadku najwyższych stanowisk a więc grupy parlamentarzystów, wyższych urzędników i kierowników płace kobiet w 2004 r. stanowiły 70,9% wynagrodzenia mężczyzn25.

zmniejszaniu szans kobiet na rynku pracy sprzyja segregacja zawodowa ze względu na płeć. segregacja dotyczy sytuacji, gdy mężczyźni i kobiety skupieni są w różnych zawodach na postawie założeń dotyczących tego, ja-kie zajęcia są typowo „męskie”, a jakie typowo „kobiece”26. Takie stereotypo-we ujęcie wpływa na aspiracje kandydatów, jak i na selekcję przy rekrutacji do zawodu. Kobiety rzadziej starają się wybierać zawody uważane za „mę-skie”, a mężczyźni zawody uważane za „kobiece”. sprzyja to z kolei segrega-cji poziomej, która występuje gdy mężczyźni i kobiety pracują w odrębnych zawodach27. drugim zjawiskiem jest segregacja pionowa, która powoduje, że kobiety skupione są w zawodach o małym zakresie władzy i szansach na awans, a mężczyźni zajmują stanowiska dające władzę i wpływy28. w tym kontekście istotne jest, że zawody uważane jako „kobiece” są mniej prestiżo-we niż zawody uważane za „męskie”, wymagają niższego wykształcenia, są

21 U. n o w a k o w s k a, a. s w ę d r o w s k a, Kobiety na rynku pracy, w: Kobiety w Polsce 2003. Raport Centrum Praw Kobiet. warszawa 2003, s. 67.22 Praca kobiet w sektorze prywatnym. Szanse i bariery, red. B. B a l c e r z a k-P a r a d o w s k a, warszawa 2003, s. 101.23 główny Urząd statystyczny, Kobiety w Polsce. warszawa 2007, s. 20.24 t a m ż e, s. 20.25 t a m ż e, s. 20, 195.26 a. g i d d e n s, Socjologia. warszawa 2004, s. 413.27 t a m ż e, s. 413.28 tamże.

[5]

232 Magda UrBańsKa

mniej płatne i nie dają władzy. w Polsce najbardziej sfeminizowaną grupą za-wodową są pracownicy biurowi (66,7% pracujących w tej branży w 2005 r. stanowiły kobiety), specjaliści (65,5%) pracownicy usług osobistych i sprze-dawcy (64,1%), a sfeminizowane dziedziny gospodarki narodowej to: ochro-na zdrowia i pomoc społeczna (80,5% to kobiety) oraz edukacja (76,3%)29. socjologowie określają pracujących w zawodach kobiecych mianem „różo-we kołnierzyki”30.

Podział zawodów wobec płci wyjaśniany jest dwoma czynnikami. i. reszke podaje, że pierwszym z nich jest czynnik historyczny, związany z tym, że ko-biety stosunkowo późno uzyskały możliwość kształcenia się. drugim czyn-nikiem jest dominacja mężczyzn31. oba te zjawiska splatają się z procesami feminizacji zawodów, która polega na przechodzeniu mężczyzn do zawodów o większej atrakcyjności32. i. reszke uważa, że na te procesy nakładają się do-datkowo czynniki ekonomiczne, związane z niedopuszczaniem kobiet do nie-których zawodów i dzięki temu mniejszej konkurencji, czynniki techniczne związane z powstawaniem nowych zawodów dzięki rozwojowi techniki oraz czynniki rodzinne, nakładające na kobiety większe obciążenie obowiązka-mi rodzinnymi33. duże znaczenie mają także czynniki biologiczne i prawne, w których dużą rolę odgrywa ochrona prawna kobiet związana z macierzyń-stwem. na feminizację zawodów mają także wpływ czynniki psychiczne, wiążące się z niechęcią podwładnych-mężczyzn do zwierzchników-kobiet. dwa ostatnie czynniki to polityka i kultura. z czynnikiem politycznym wią-że się działalność państwa prowadząca do feminizacji zawodów, zaś czynniki kulturowe to z kolei wartościowanie zawodów i podtrzymywanie feminiza-cji zawodów, które powodują, że kobiety unikają pewnych zawodów. Jak za-uważa P. sztompka pojawia się wtedy „samorealizująca się prognoza”, która sprawia, że skoro uważa się, że kobiety są predysponowane do pewnych za-wodów, a nie nadają się do innych, to w wyniku autoselekcji i selektywnej rekrutacji kobiety podejmują w większości zawody „kobiece”, a mężczyź-

29 główny Urząd statystyczny, Kobiety…, s. 17, 158.30 P. s z t o m p k a, Socjologia. Analiza społeczeństwa. warszawa 2002, s. 349.31 I. R e s z k e, Nierówności płci w teoriach. Teoretyczne wyjaśnienia nierówności płci w sferze pracy zawodowej. warszawa 1991, s. 74.32 typowym przykładem feminizacji zawodu jest praca pracowników biurowych. w XiX w. pracę tę wykonywali mężczyźni – sekretarze. wiązała się ona z odpowiedzialnością i prestiżem. następująca w XX w. mechanizacja pracy biurowej spowodowała degradację statusu urzędni-ków biurowych. gdy zawód ten przestał być lukratywny i prestiżowy zaczęły w nim pracować kobiety. Podobnie feminizację zawodu nauczyciela można zaobserwować na poziomie szkoły podstawowej i średniej.33 I. R e s z k e, Nierówności płci…, s. 74-75.

[6]


ni zawody „męskie”34. tym sposobem umacniany jest stereotyp „kobiecości” i „męskości”.

z pracą zawodową kobiet w zawodach „męskich” wiąże się także tzw. „status tokena”35. Pojęciem tym opisywane jest zjawisko widoczności kobiet w branżach, w których zazwyczaj pracują mężczyźni. z uwagi na niewielką liczbę takich kobiet, ich praca zawodowa poddawana jest szczególnej obser-wacji. w związku z tym pojawia się ogromna presja na wykazanie się swo-imi kompetencjami, a to oznacza dużo cięższą pracę i w razie niepowodzenia jest bardziej widoczne. dzięki „token women” wyraźnie widać jak niewielkiej liczbie kobiet udaje się pracować w niestereotypowych zawodach, choć czę-sto zjawisko to interpretowane jest jako pozorny dowód na równość szans36.

Jak zauważa H. domański płeć jest jedną z barier awansu37. Pomimo po-siadania odpowiednich kwalifikacji zawodowych kobiety mają ograniczone możliwości awansu. zjawiska te opisywane są za pomocą określeń: „szkla-ny sufit”, „szklane ściany”, „lepka podłoga” i „szklane ruchome schody”. „szklany sufit” (ang. glass ceiling) to bariera, która nie pozwala kobietom na awans na stanowiska związane z najwyższym szczeblem zarządzania. Jest to „widoczność awansu przy równoczesnej jego nieosiągalności”38. widocznym przejawem „szklanego sufitu” jest sytuacja, gdy na coraz wyższych szcze-blach hierarchii jest coraz mniej kobiet. awans kobiet jest utrudniony nawet wtedy gdy posiadają takie samo jak mężczyźni wykształcenie i doświadcze-nie zawodowe. nazwa „szklany sufit” bierze się stąd, że bariera awansu jest niewidoczna i nie wynika z przyczyn formalnych, ale ze stereotypów lub kul-tury organizacyjnej firmy, uniemożliwiającej kobietom awans. z kolei „szkla-ne ściany” to bariera, która odnosi się do sytuacji, gdy utrudniony jest awans na stanowiska kierownicze z funkcji pomocniczych39. dotyczy to zwłaszcza kobiet zatrudnionych na stanowiskach peryferyjnych, pomocniczych, admi-nistracyjnych czy wspierających, w dziedzinach, gdzie są niewielkie per-spektywy awansu. Brak awansu motywowany jest tym, że menedżerowie nie wywodzą się ze stanowisk uważanych za wspierające, ale z centralnych,

34 P. s z t o m p k a, Socjologia..., s. 349-350.35 Bank Światowy, Płeć a możliwości ekonomiczne w Polsce: czy kobiety straciły na transforma-cji. Raport nr 29205, 15 marca 2004, s. 15.36 N. S a r a t a, Kobiety a rynek pracy w Polsce. Socjalizm i demokracja: dwie rzeczywistości, „podwójny ciężar”. W: Teatr płci. Eseje z socjologii gender, red. M. B i e ń k o w s k a – P t a s z - n i k, J. K o c h a n o w s k i, łódź 2008, s. 28-29.37 H. d o m a ń s k i, Zadowolony niewolnik? Studium o nierównościach między mężczyznami i kobietami w Polsce. warszawa 1992, s. 67.38 a. t i t k o w, Wstęp. Co pomaga dostrzec „szklany sufit. W: Szklany sufit. Bariery i ogranicze-nia karier kobiet. Monografia zjawiska, red. a. t i t k o w, warszawa 2003, s. 9.39 t a m ż e, s. 9.

[7]

234 Magda UrBańsKa

a na swoich stanowiskach kobiety nie mają możliwości nabycia odpowied-niego doświadczenia zawodowego. „Lepka podłoga” to sytuacja, w któ-rej kobiety dominują w zawodach o niskim statusie oraz niskich zarobkach, w ramach których nie ma możliwości awansu40. Kobiety są „przyklejone” do swojego zawodu i pozycji np. urzędniczki, sekretarki, sprzątaczki, krawco-we, kosmetyczki. ostatnie ze zjawisk to „szklane ruchome schody”. odnosi się ono do ograniczenia awansu kobiet w branżach kobiecych41. w zawodach stereotypowo postrzeganych jako „kobiece” mężczyźni szybciej awansują oraz zarabiają więcej od kobiet pracujących na tych samych stanowiskach. wytłumaczenie tego mechanizmu podaje L. Brannon: „ponieważ panuje opi-nia, że mężczyznom nie przystoją zajęcia kojarzone z kobietami, mężczyźni wykonujący „kobiece” zawody są awansowani na stanowiska zarządców czy nadzorców”42.

a. titkow wyróżnia ponadto bariery, które utrudniają kobietom awans za-wodowy: nastawienie i postępowanie dyrektorów-mężczyzn, metody poszu-kiwania i rekrutacji pracowników, metody doboru pracowników i ich ocena, polityka i struktura przedsiębiorstwa, niezorientowana na osoby posiadają-ce obowiązki rodzinne, problemy kobiet ze znalezieniem autorytetów i men-torów, wykluczenie kobiet z nieformalnych sieci społecznych w pracy oraz homogeniczność kadry menedżerskiej43. splot tych wszystkich czynników prowadzi do zmniejszenia szans kobiet na rynku pracy. w efekcie kobie-ty rzadko zajmują stanowiska kierownicze, zwłaszcza wyższego szczebla44. wśród przedstawicieli władz publicznych, wyższych urzędników i kierowni-ków w 2005 r. kobiety stanowiły 34,1%45.

Problemem, który ujawnia się w kontekście pracy zawodowej kobiet jest dostęp do niektórych zawodów i systemów kształcenia. Kobiety nie są do-puszczane do wykonywania wszystkich zawodów, gdyż ogranicza im to pra-wo46. niedozwolone dla kobiet zawody obejmują dwie grupy: zabronione dla wszystkich kobiet oraz zabronione tylko dla kobiet w ciąży i karmiących piersią. Kobiety nie mogą wykonywać prac związanych m.in. z wysiłkiem

40 t a m ż e, s. 9.41 t a m ż e, s. 10.42 L. B r a n n o n, Psychologia rodzaju, Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni? gdańsk 2002, s. 404.43 a. t i t k o w, Wstęp…, s. 10-11.44 B. B u d r o w s k a, Kobieta i kariera. Realia polskie. W: Szklany sufit...,s. 23-24.45 główny Urząd statystyczny, Kobiety…, s. 17.46 w latach 1956-1996 obowiązywało prawo zakazujące kobietom wykonywania pracy w 90 zawodach. obecnie kwestie te reguluje art. 176 Kodeksu Pracy i Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdro-wia kobiet (dz. U. nr 114, poz. 545 z 1996 z późn. zm.).

[8]


fizycznym, wymuszoną pozycją ciała, podwyższonym poziomem hałasu i drgań oraz prac pod ziemią, poniżej poziomu gruntu i na wysokości. Kobiety w ciąży i kobiety karmiące obowiązują dodatkowe ograniczenia. o ile ochro-na pracy kobiet w ciąży i w okresie karmienia ma uzasadnienie biologicz-ne, to zabronienie wszystkim kobietom określonej pracy znacznie ogranicza możliwości zawodowe całej grupy. tym samym pewne kategorie zawodów, z reguły dobrze płatnych, pozostają nieosiągalne dla kobiet, nawet tych, któ-re świadomie chciałyby taki zawód wykonywać. Jak zauważa M. fuszara i M. tarnowska w myśl prawa nie jest możliwe informowanie chętnych obu płci o zagrożeniach dla zdrowia, które łączyłyby się z podejmowaniem konkretnej pracy i pozostawienie wyboru o jej przyjęciu lub nie przyjęciu potencjalnemu pracownikowi-kobiecie47. oprócz prawnych ograniczeń za-braniających wykonywania kobietom określonych prac, pojawiają się także utrudnienia w dostępie do niektórych systemów kształcenia. Ma to miejsce w przypadku uniemożliwiania zdobycia kwalifikacji koniecznych do pracy w danych zawodzie. Jest to szczególnie widoczne m. in. w limitach przyjęć dziewcząt do szkół przygotowujących do tzw. „męskich” zawodów i ograni-czeniach prawnych pracy kobiet w takich zawodach48.

z punktu widzenia szans kobiet na rynku pracy znacznym ograniczeniem stały się tzw. „ochronne” przepisy prawa pracy, związane przede wszystkim z macierzyństwem i pracowniczym urlopem macierzyńskim. obligatoryjny charakter tego uprawnienia negatywnie wpływa na sytuację kobiet na rynku pracy oraz na rozwój kariery zawodowej. Podobnie sprawa wygląda z urlo-pem wychowawczym. takie ochronne podejście do pracy kobiet miało słu-żyć w zamyśle prawodawców osłonie funkcji prokreacyjnych kobiet a także ułatwić godzenie pracy zawodowej z macierzyństwem i obowiązkami domo-wymi. w praktyce spowodowało to wzrost niechęci pracodawców do zatrud-niania kobiet, które są matkami lub potencjalnie mogą nimi być. niechęć ta przejawia się tym, że pracodawcy preferują zatrudnianie mężczyzn jako pra-cowników bardziej dyspozycyjnych49. szanse kobiet na rynku pracy ograni-czane są także przez przepisy emerytalne, pozwalające na przechodzenie na emeryturę w wieku 60 lat50. w przypadku mężczyzn wiek ten wynosi 65 lat.

47 M. f u s z a r a, M. t a r n o w s k a, Kobiety – kategoria „szczególnie chronionych pracow-ników”? W: Co to znaczy być kobietą w Polsce, red. a. t i t k o w, H. d o m a ń s k i, warszawa 1995, s. 124-125.48 J. a r c i m o w i c z, Kwestia dyskryminacji kobiet w działalności Rzecznika Praw Obywatelskich. W: Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy kontrakt płci?, red. M. f u s z a r a, warszawa 2002, s. 108-119.49 U. n o w a k o w s k a, a. s w ę d r o w s k a, Kobiety na rynku pracy, s. 67.50 Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dz. U. z 1998 nr 162, poz. 1118 z późn. zm.).

[9]

236 Magda UrBańsKa

z uwagi na to, że wysokość emerytury uzależniona jest od okresu opłacania składek oraz wysokości zarobków, krótszy staż pracy powoduje, że świadcze-nia dla kobiet będą niższe od świadczeń mężczyzn. emerytura kobiety, która zarabiała tyle samo co mężczyzna będzie wynosić 61,8% emerytury mężczy-zny51. Często dzieje się również tak, że kobiety, które nabyły świadczenia emerytalne są zwalniane. tym samym przepisy, które w założeniu miały być „ochronne” stają się instrumentem przymusu wobec kobiet52.

szanse kobiet na rynku pracy ogranicza także wyższe niż w przypadku mężczyzn bezrobocie. dzieje się tak, gdyż funkcjonuje przeświadczenie, że mężczyźnie należy się pierwszeństwo na rynku pracy, a kobiecie bezrobocie ujmy nie przynosi53. związane jest to ze stereotypem, który przypisuje kobie-tom role rodzinne, a mężczyznom role zawodowe i tym samym powiązuje za-dowolenie i satysfakcję życiową kobiety z prowadzeniem domu i opieką nad dziećmi. w myśl tego stereotypu zadowolenie i satysfakcja życiowa mężczy-zny powiązana jest z pracą zawodową. dlatego też w taki sam sposób – we-dług płci – postrzega się osoby bezrobotne. Kobiety bezrobotne „zajmują się domem i dziećmi, szukają pracy, pracują dorywczo, myślą skąd wziąć pienią-dze, martwią się i płaczą”, zaś bezrobotni mężczyźni „handlują, pracują do-rywczo, szukają pracy, piją alkohol, kradną lub nic nie robią”54. tym samym utwierdzane jest przekonanie, że dla mężczyzny bezrobocie jest niekorzystne, a w przypadku kobiety – mało szkodliwe.

Jak więc widać szanse kobiet na rynku pracy zostają mocno ograniczo-ne. Praktyki dyskryminujące widoczne są już na etapu starania się o pracę, funkcjonują także w kolejnych etapach pracy zawodowej. nie pozwala to na równe z mężczyznami konkurowanie na rynku pracy. nawet podobne wy-kształcenie i doświadczenie zawodowe nie są także czynnikami, które wy-równują te szanse. skąd zatem bierze się przekonanie, że dyskryminacji na rynku pracy nie ma?55 Być może odpowiedzią jest „syndrom zadowolonego niewolnika”, który polega na dostosowywaniu przez kobiety własnych dążeń

51 U. n o w a k o w s k a, a. s w ę d r o w s k a, Kobiety na rynku pracy, s. 62.52 w sprawie urlopów macierzyńskich oraz wcześniejszych emerytur dla kobiet wypowiada się wiele środowisk, w tym kobiecych. sprawa ta wywołuje kontrowersje, głównie ze względu na brak rozwiązań systemowych. w. n o w i c k a, Wyzwania feminizmu w Polsce. W: Feminizm i radykalizm wśród ruchów społecznych i perspektyw krytycznych, red. J. K o c h a n, a. K o ś. szczecin 2007, s. 120-121.53 U. nowakowska, a. swędrowska, Kobiety na rynku pracy, dz. cyt., s. 65.54 I. R e s z k e, Bezrobocie kobiet i kobiety-właścicielki firm. Stereotypy i realia. W: Kobiety wobec przemian okresu transformacji, red. K. f a l i s z e k, e. McL e a n P e t r a s, K. w ó d z, Katowice 1997, s. 33.55 Przykładem może być np. Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, red. J. C z a p i ń s k i, t. P a n e k, 2009, s. 328-332.

[10]


do zajmowanej przez siebie niższej pozycji56. Kobiety odbierają swoje poło-żenie jako naturalne i są przekonane, że ich sytuacja jest naturalna i oczywi-sta. nie ma więc poczucia dyskryminacji, ale nie ma także potrzeby zmiany.

Podsumowując rozważania na temat szans kobiet na rynku pracy należy podkreślić, że sytuacja zmienia się dynamicznie i coraz więcej kobiet chce pracować zawodowo i być niezależnymi finansowo. tym działaniom sprzyja unijna polityka równości płci, będąca jedną z naczelnych zasad prawnych Unii europejskiej. Polityka ta zakłada równe traktowanie kobiet i mężczyzn oraz brak zróżnicowania ze względu na płeć we wszystkich przejawach życia spo-łecznego, przede wszystkim w stosunkach pracy57. Kwestie te regulują liczne dyrektywy unijne, począwszy od zasady równej płacy za równą pracę, którą wprowadzono w 1957 r. podpisując traktat rzymski. rozwinięciem rozwią-zań wprowadzonych przez traktat rzymski oraz dyrektyw Unii europejskiej jest traktat amsterdamski z 1997 r. Przyznaje on równości płci fundamen-talne znaczenie, stąd też promocja równości kobiet i mężczyzn jest jednym z głównych celów Unii europejskiej. Jednak na polskim gruncie dyrektywy unijne promujące równe szanse kobiet i mężczyzn na rynku pracy traktowa-ne są drugorzędnie. Państwo polskie nie prowadzi żadnej polityki społecznej w kierunku zapewnienia równości szans. „Gender mainstreaming” w dziedzi-nie pracy zawodowej stało się w Polsce pojęciem mało ważnym politycznie, mimo że wyrównanie sytuacji życiowej kobiet i mężczyzn sprzyjałoby roz-wojowi całego społeczeństwa.

Opportunities for Women in Labour Market Summary

Professional work is one of the most important fields of human life. it influences the living standard, and the received salary allows satisfying individual needs. it provides financial independence. this financial independence connected with professional work was not given to women for a long time.

for many centuries the sphere of professional work was closely connected with the public sphere, in which only men had acted. women were assigned to the private sphere, where they dealt with the matters of home and children. in Poland the demands for the right of women to professional work appeared in the 19th century. Due to numerous uprisings and post-uprising repressions towards men, women became responsible for economic existence of their families. Hence equal rights of women became a life necessity. the advocates of access to education and right to professional

56 H. d o m a ń s k i, zadowolony niewolnik?..., , s. 138.57 M. B o r o w s k a, M. B r a n k a, Alfabet równości płci. W: Polityka równości płci na poziomie lokalnym, warszawa 2005, s. 62.

[11]

238 Magda UrBańsKa

work were the most famous women writers of that time. the success was not achieved until the year 1921, when the March Constitution confirmed, among other things, the right of women to work.

nowadays the opportunities for women in the labour market are discussed in the context of the equal opportunities policy. there is a noticeable tendency to limit labour opportunities for women despite formal equality of women and men according to the law in the labour market. the situation favours the discrimination practices, considerably narrowing the field of professional activity of women. these limitations are: the practices used during acceptance to work, lower salaries, feminization of vocations, lesser opportunities for professional promotion, limited access to some vocations and systems of education, “protective” regulations of labour law, higher unemployment. these factors hinder women’s access to professional work and make them have lesser opportunities in the labour market in comparison with men.

Transl. by Magda Urbańska

[12]


OBRAZ SIEBIE W PROCESIE KOMUNIKOWANIA. JAK O MNIE

MÓWIĄ, TAK SIEBIE POSTRZEGAM!

1 Wprowadzenie

Proces komunikowania jest częścią naszego życia i czy tego chcemy, czy nie wpływa on na nasze relacje z innymi ludźmi, sukcesy w życiu prywatnym czy zawodowym. Umiejętność skutecznego komunikowania ułatwia nam funkcjonowanie w życiu społecznym. Jednakże należy pamiętać, iż proces ten nie uchroni nas przed problemami, nieporozumieniami i kłótniami. Choć często słyszymy słowa: bez rozmowy nie można dojść do porozumienia, to jednak należy sobie uświadomić, iż komunikowanie nie rozwiąże wszystkich naszych problemów. owszem może pomóc nam w zrozumieniu siebie czy in-nych, ułatwić nam tworzenie relacji z innymi ludźmi, ale nie jest lekarstwem na wszystko to, co jest złe w naszym życiu. „Czasami nawet najlepiej za-planowana i podjęta w najlepszym czasie wymiana informacji nie rozwiąże problemu. […] Bywa też tak, że szczerze wyrażona opinia wywołuje pro-blem.”1 zatem niekiedy warto zamiast powiedzieć zbyt dużo, milczeć – bo przecież milczenie też możemy zaliczyć do ważnej umiejętności decydującej o naszych kompetencjach komunikacyjnych. niewątpliwie sytuacje, w któ-rych działamy czy mówimy pod wpływem emocji są takimi sytuacjami, któ-rych zdecydowanie powinniśmy unikać. łatwo to oczywiście powiedzieć, ale w praktyce rzadko udaje się nam panować nad złością, rozgoryczeniem czy nienawiścią. Pamiętajmy jednak, że wypowiedzianych raz słów nie można już cofnąć i choć my możemy o nich zapomnieć, to wcale nie znaczy, że nasz roz-mówca nie będzie o nich pamiętał, a co gorsza nie wpłyną one na jego dalsze życie, zachowanie czy opinię o sobie samym czy nadawcy owego komunikatu. „Każdy z nas od czasu do czasu żałuje, że nie potrafi cofnąć czasu, nie może wymazać słów lub popełnionych czynów i postąpić lepiej. na nasze nieszczę-ście jest to niemożliwe. Czasem udaje się wyjaśnić nieporozumienie i wypro-wadzić z błędu drugą osobę, przeprosić i załagodzić czyjeś zranione uczucia,

1 r.B. a d l e r , L.B. r o s e n f e l d , r.f. P r o c t o r ii, Relacje interpersonalne. Proces porozu-Proces porozu-miewania się. rebis Poznań 2006, s. 18, 19.

MoniKa PodKowińsKa

240 MoniKa PodKowińsKa

lecz bywa i tak, że żadne wyjaśnienie nie naprawi raz wywołanego wraże-nia. nie można «oddać» otrzymanej wiadomości, tak jak nie można wciągnąć z powrotem do tuby wyciśniętej pasty. wypowiedziane słowa i dokonane czy-ny są nieodwracalne.”2 zatem czasami warto jest zamiast mówić, milczeć – pamiętając przy tym, iż milczenie tak, jak używane słowa służy także wy-rażaniu i przekazywaniu naszych emocji i nastroju. Jest więc integralną czę-ścią procesu komunikowania, wpływając na wrażenie jakie chcemy zrobić na naszym rozmówcy lub na sposób przekazywania konkretnych informacji. „Milczenie jest kategorią społeczną i historyczną, a nawet w pewnym stop-niu geograficzną (w obrębie tego samego społeczeństwa w różnych regionach niekiedy występują odmienne zachowania, np. do dzisiaj na części polskiego obszaru wiejskiego zachowuje się zwyczaj tzw. pustej nocy, czyli milczące-go zbiorowego czuwania przy zmarłym)”.3 Co więcej milczenie może tak, jak mówienie łączyć ludzi i wzmacniać relacje, które ich łączą. wszystko oczy-wiście zależy od sytuacji, rozmówców i ich nastawienia do zaistniałego zda-rzenia. Jak pisze K. Handke „warto zauważyć, że akty zbiorowego milczenia należą do czynników integrujących grupę społeczną, np. milczenie podczas uroczystości o podniosłym charakterze: w kościele, na pogrzebie, przy stole czy przy ogniu, kiedy się coś czy kogoś czci lub wspomina, gdy zbiorowo czci się chwilą milczenia tych, którzy odeszli z grona żywych; także gdy każdy z grona zebranych snuje w milczeniu własne myśli. znamiennym milczącym aktem protestu był polski sejm niemy w 1717 r.”4 zatem milczenie tak, jak mówienie wpływa na nasz nastrój i uczucia. Milczenie może także wpływać na nasze postawy wywierając na nas odpowiednie wrażenie, tak jak słowa, które nie tylko pocieszają, ale również ranią i stają się niejednokrotnie przy-czyną nieporozumień. słowa oraz informacje przekazywane podczas braku wypowiedzi – milczenia – mogą także kształtować nasz obraz siebie. Jeśli wieczorem umówiłam się ze znajomym do teatru i właśnie dobieram odpo-wiedni strój, makijaż i inne dodatki na to właśnie spotkanie i pytam się moje-go brata: Czy dobrze wyglądam? – to jego słowa lub też cisza, która zapanuje po zadanym przeze mnie pytaniu, wpłyną na to, jak będę się czuła tego wie-czoru i czy zmienię swój wygląd, czy też wyjdę ubrana tak, jak widział mnie mój brat. zatem to jak inni mnie oceniają w procesie komunikowania wpływa w znaczący sposób na to, jak „siebie widzę” i co o sobie myślę.

2. Obraz siebie i poczucie własnej wartości

zanim przedstawię teorie ukazujące jak proces komunikowania wpływa na nasz obraz siebie, chciałabym wyjaśnić pojęcie obrazu siebie i ukazać jak 2 r.B. a d l e r , L.B. r o s e n f e l d , r.f. P r o c t o r ii, Relacje interpersonalne…, s. 17.3 K. H a n d k e , Socjologia języka. warszawa 2008, s. 19.4 t a m ż e , s. 20

[2]

241JaK o Mnie MÓwiĄ, taK sieBie PostrzegaM!

jego część, jaką jest poczucie własnej wartości może wpływać na nasze rela-cje z innymi ludźmi, zachowanie i sposób wypowiedzi.

zacznę jednak od definicji obrazu siebie. obraz siebie dotyczy tego jak siebie postrzegam – i nie chodzi tu jedynie o cechy wyglądu zewnętrznego, ale również wszelkie umiejętności, zainteresowania czy wyznawane warto-ści. obraz siebie można zatem określić jako względnie stały zestaw wyobra-żeń, jakie ma każdy z nas o sobie5. autorzy książki Relacje interpersonalne. Proces porozumiewania się trafnie porównują obraz siebie do lustra przed którym stajemy i widzimy w nim nie tylko to jak wyglądamy, ale dostrzega-my także nasze uczucia, emocje, role jakie pełnimy, osiągnięcia czy sympa-tie i antypatie6.

Co więcej w książce tej autorzy zwracają uwagę na znaczenie poczucia własnej wartości i jego wpływ na sposób porozumiewania się z ludźmi.

tabela nr 1. Cechy porozumiewających się o wysokim i niskim poczuciu własnej wartości

Osoby o wysokim poczuciu własnej wartości

Osoby o niskim poczuciu własnej wartości

1. najczęściej dobrze myślą o innych. 1. najczęściej odnoszą się do innych z dezaprobatą.

2. oczekują od innych akceptacji. 2. spodziewają się odrzucenia.3. Korzystnie oceniają własne działania. 3. niekorzystnie oceniają swoje działania. 4. dobrze funkcjonują, kiedy ktoś przygląda się ich pracy; nie obawiają się reakcji innych ludzi.

4. Źle funkcjonują, gdy są obserwowani; są wrażliwi na negatywne reakcje innych.

5. zabiegają o uznanie ludzi reprezentujących wysokie standardy funkcjonowania.

5. zabiegają o uznanie ludzi mało wymagających i mało krytycznych.

6. dobrze czują się w towarzystwie ludzi, których spostrzegają jako lepszych od siebie pod jakimś względem.

6. Czują się sfrustrowani wśród osób, które spostrzegają jako lepsze pod pewnymi względami.

7. są zdolni do obrony przed negatywnymi komentarzami innych.

7. nie potrafią się bronić przed negatywnymi komentarzami innych, są podatni na ich wpływ.

Źródło: według Hamachek d.e. (1982), Encounters with others: Interpersonal relationships and you. new york. w: r.B. a d l e r , L.B. r o s e n f e l d , r.f. P r o c t o r ii, Relacje interperso-nalne…, 46.

5 r.B. a d l e r , L.B. r o s e n f e l d , r.f. P r o c t o r ii: Relacje interpersonalne…, 39.6 t a m ż e , s. 39.

[3]


zatem to, jak reagujemy na słowa nadawcy, jego krytykę czy aprobatę jest związane z poczuciem własnej wartości. Co więcej poczucie własnej war-tości będzie także wpływało na to, czy my sami będziemy krytyczni wobec innych osób oraz na to czyje zdanie i opinia będzie dla nas ważna. Często bywa tak, iż osoby z niskim poczuciem własnej wartości stają się wobec in-nych krytyczne. Jest to związane z tym, iż „niskie poczucie własnej wartości przejawia się czasem wrogością wobec innych, ponieważ porozumiewający się zakłada, że jedyna metoda, by samemu dobrze wypaść, to poniżyć in-nych.”7 zatem poczucie własnej wartości jako część obrazu siebie wpływa na to, jak się porozumiewamy z innymi ludźmi. Jednakże w dalszej części arty-kułu chciałabym odpowiedzieć na pytanie jak komunikowanie kształtuje nasz obraz siebie, a tym samym wpływa na poczucie własnej wartości, ponieważ niewątpliwie proces komunikowania kształtuje nasz obraz siebie, choć z dru-giej strony również poczucie własnej wartości będzie wpływało na to, jak my będziemy postrzegać inne osoby, a co za tym idzie, w jaki sposób będziemy im przekazywać informacje. Można zatem powiedzieć, że z jednej strony na obraz nas samych ma wpływ proces komunikowania – o czym piszę w części trzeciej artykułu – ale z drugiej strony poczucie własnej wartości wpływa na nasze relacje jakie tworzymy z innymi ludźmi, na to czy jesteśmy wobec nich krytyczni czy nie, czy boimy się oceny i krytyki czy też nie – a więc wpływa również na proces porozumiewania się ludzi. tak więc proces komunikowa-nia jak i sposób postrzegania siebie wzajemnie na siebie wpływają.

3. Wpływ procesu komunikowania na nasz obraz siebie

nie ma wątpliwości, że obraz siebie, nasza samoocena jest uzależniona od opinii innych osób – opinii i sądów na nasz temat, które otrzymujemy wła-śnie w procesie komunikowania. oczywiście nie wszystkie osoby, z którymi spotykamy się codziennie mają na nas wyraźny wpływ, kształtując nasz ob-raz siebie. zupełnie tak samo jest ze słuchaniem, czy akceptacją tego, co prze-kazuje nam nadawca. wszystko zależy od tego, kto jest źródłem komunikatu. osoby nam bliskie, które szanujemy, uważamy za autorytet i wzór do naśla-dowania – to osoby, na których opinii nam najbardziej zależy i których sło-wa lub milczenie mogą wywierać na nas największy wpływ. „Przedstawiciele nauk społecznych używają określenia osoby znaczące, mówiąc o tych, któ-rych oceny mają szczególny wpływ na innych.”8 Mogą to być oczywiście rodzice, rodzeństwo, nauczyciel, którego szanujemy i podziwiamy czy przy-jaciel. nie ma wątpliwości, że wpływ rodziców na dzieci we wczesnych latach

7 r.B. a d l e r , L.B. r o s e n f e l d , r.f. P r o c t o r ii, Relacje interpersonalne…, s. 46.8 t a m ż e , s. 41.

[4]


ich życia odgrywa znaczącą i główną rolę w procesie kształtowania własnego „ja”. tak, więc „informacja pochodząca od rodziców wpływa w istotny spo-sób na obraz siebie od najwcześniejszego okresu życia. rodzice wspierający mają większe szanse wychować dzieci o zdrowym poczuciu własnego «ja» […] interesujący wydaje się fakt, że gdy jedno z rodziców posiada pozytyw-ny obraz siebie, a drugie czuje się niedowartościowane, to dziecko najpraw-dopodobniej wybierze za wzór rodzica o pozytywnym poczuciu własnego «ja». Jeżeli żadne z rodziców nie posiada zdrowego obrazu siebie, dziecko może poszukać dorosłego, z którym będzie się identyfikować, poza rodziną.”9 Jednakże trzeba podkreślić, iż wpływ opinii innych osób na nasz obraz sie-bie nie zanika w życiu dorosłym – tak więc już jako dorośli ludzie również podlegamy wpływowi osób znaczących, które kształtują nasze „ja” w proce-sie komunikowania.

„fenomen Michała anioła” to termin, który odnosi się właśnie do opisu tego w jaki sposób osoby znaczące kształtują wzajemnie obraz siebie. tak więc koledzy z pracy czy przyjaciele to osoby, których zachowanie i to, co mówią wpływa na nasz obraz siebie – jako ludzi już dorosłych10.

zatem można stwierdzić, iż proces komunikowania to nie tylko wymia-na informacji – choć oczywiście funkcja informacyjna jest główną funkcją procesu porozumiewania się ludzi – ale także, a może nawet przede wszyst-kim to proces wywierania wpływu na inne osoby, nie tylko w celu zmiany zachowania, poglądów czy postaw odbiorcy, ale po to by kształtować wła-sne „ja” rozmówcy. Pamiętajmy jednak, że często w procesie komunikowa-nia nie zdajemy sobie do końca sprawy z tego, jak słowa, nasza wypowiedź lub jej brak wpływają na obraz siebie rozmówcy, jego samoocenę i poczucie własnej wartości. Komunikowanie jest zatem potężnym narzędziem, które nie tylko pozwala nam zdobyć i przekazać informacje, stanowiące kluczowy to-war w społeczeństwie informacyjnym, ale wpływa na postawy ludzi nam bli-skich i ważnych dla nas. należy zatem umiejętnie i w sposób przemyślany dobierać słowa tak, by nie tylko nie ranić odbiorcy, ale by nie obniżać jego samooceny.

warto podkreślić, iż o tym jak oceny innych osób wpływają na nasz ob-raz siebie mówi tzw. teoria odzwierciedlonej oceny11. tak, więc „obraz siebie kształtuje się pod wpływem odzwierciedlonej oceny: percepcji sądów i ocen otaczających osób.”12 oczywiście można postawić pytanie czy zawsze ocena innych wpływa na nasz obraz siebie, zmieniając go? Przecież o tym, jaki mam

9 r.B. a d l e r , L.B. r o s e n f e l d , r.f. P r o c t o r ii, Relacje interpersonalne…, s. 41.10 t a m ż e .11 t a m ż e .12 t a m ż e .

[5]


kolor włosów, czy oczu wiem i nie ma dla mnie znaczenia opinia innych na ten temat, bowiem są to kwestie niezmienne. Mimo to nawet w sytuacji, gdy mówimy o kwestiach tak oczywistych jak długość czy kolor włosów, to jed-nak oceny i opinie innych osób wywierają wpływ na to, jakie my znaczenie przypisujemy tym cechom – czy są one dla nas ważne czy też nie, czy zwra-camy na nie uwagę, czy też nie. „Pewne cechy są zauważalne bezpośrednio. Jednakże znaczenie, jakie im przypisujemy (czyli miejsce na naszej liście ran-kingowej i interpretacja), w dużym stopniu zależy od opinii innych. Mimo że wiele naszych cech jest widocznych „gołym okiem”, wcale nie uznajemy ich za znaczące, ponieważ nikt nie zwrócił na nie uwagi.”13 a zatem na pew-ne cechy naszego charakteru, czy wyglądu możemy zacząć zwracać uwagę i mogą one albo nam przeszkadzać, albo możemy być z nich zadowoleni, dzięki informacjom zwrotnym uzyskiwanym od naszych rozmówców. Jeśli dana osoba – szczególnie w sytuacji, gdy jest to osoba mi bliska, której zdanie i opinia jest dla mnie ważna – wskaże w rozmowie na cechy mojego wyglą-du, urody krytykując je lub chwaląc, to może doprowadzić do sytuacji, w któ-rej ja będę zdecydowanie częściej na temat tej cechy myśleć – i w pierwszym przypadku starać się zmienić czy ukryć to co zostało skrytykowane, a w dru-gim zdecydowanie eksponować.

zatem oceny innych ludzi mają znaczący wpływ na nasz obraz siebie. ale te oceny czy opinie to nie jedyny czynnik wpływający na to, jak my sami sie-bie postrzegamy. istnieje jeszcze jedna teoria łącząca proces komunikowania z obrazem siebie. Jest to teoria porównań społecznych. należy bowiem pod-kreślić, iż „każdy z nas kształtuje wyobrażenie siebie […] także w procesie społecznego porównania, tzn. ocenia siebie, porównując z innymi ludźmi.”14 wszystko oczywiście zależy od tego z kim tak naprawdę się porównujemy, jacy ludzie stanowią grupę odniesienia, czyli grupę ludzi, „którzy służą nam do oceny naszych cech.”15 grupa odniesienia może wpłynąć chociażby na to, czy uważam siebie za ładną czy brzydką. w tym przypadku jeśli mówimy o wpływie procesu komunikowania, to niewątpliwie taki wpływ wywiera ko-munikowanie interpersonalne, jak i masowe. w rozmowach bezpośrednich z moimi rówieśnikami, kolegami z pracy mogę się do wymienionych tu roz-mówców porównywać. Jednakże równie często grupy odniesienia szukamy w komunikacji masowej – telewizja, prasa. oglądając kolorowe czasopisma, w których występują piękne modelki, ślicznie ubrane kobiety – mogę dojść do wniosku, iż wiele mi brakuje by móc o sobie powiedzieć – jesteś piękną ko-bietą. zatem podstawą jest znalezienie odpowiedniej grupy odniesienia, któ-

13 r.B. a d l e r , L.B. r o s e n f e l d , r.f. P r o c t o r ii, Relacje interpersonalne…, s. 41.14 t a m ż e , s. 42.15 t a m ż e .

[6]


ra umożliwi każdemu z nas prawidłową ocenę siebie, swoich możliwości, czy umiejętności. „oprócz możliwości wyboru „właściwej” grupy, z jaką się po-równujesz, masz także swobodę interpretowania zachowań innych tak, by po-twierdzić obraz siebie.”16 tak więc jeśli do młodej dziewczyny siedzącej za stołem na eleganckim przyjęciu podchodzi młody mężczyzna i prosi ją do tań-ca, to jego zachowanie może ona interpretować zgodnie z tym co o sobie my-śli. Jeżeli owa dziewczyna uważa, iż tego wieczoru wygląda pięknie w nowej sukni i nowej fryzurze, to może stwierdzić: on prosi mnie do tańca ponie-waż uważa, iż ślicznie wyglądam. w książce Relacje interpersonalne. Proces porozumiewania się autorzy przedstawiają inny przykład stwierdzając: „Jeśli […] uważasz się za osobę godną zaufania, zinterpretujesz chęć przyjaciela udzielenia ci pożyczki jako oznakę zaufania do ciebie, co jest zgodne z two-im obrazem siebie.”17

4. Jak zdobyć informacje o sobie

wiemy już jak proces komunikowania wpływa na nasz obraz siebie i po-czucie własnej wartości, warto zatem zastanowić się jak zwiększyć zasób wiedzy o nas samych. Można wyróżnić kilka podstawowych sposobów dzięki którym możemy zdobyć potrzebne nam informacje o sobie. w. głodowski do technik umożliwiających zdobycie owych informacji zalicza:18

zapytaj siebie samego o siebie – w. głodowski proponuje aby odpo-wiedzieć na to pytanie, poprzez wypełnienie testu pt.: „Kim jesteś?” autor proponuje by na kartce papieru na której u góry znajduje się tytuł „Kim je-stem?” napisać od 10 do 20 zdań zaczynających się w następujący sposób: Jestem……. następnie należy jak najszybciej owe zdania uzupełnić – nie chodzi tu o napisanie swoich zalet czy cech, które są społecznie akceptowane, lecz aby napisać to, o czym właśnie pomyśleliśmy.

Kolejnym etapem tego testu jest napisanie na oddzielnej kartce papieru słów umieszczonych w dwóch kolumnach zatytułowanych „zalety” i „wady”. tym razem również należy bardzo szybko owe kolumny zapełnić tekstem wy-rażającym nasze mocne i słabe strony.

trzeci etap testu wymaga od nas sporządzenia na oddzielnej kartce papieru planu samodoskonalenia. oczywiście tytuł tej kartki to „Plan samodoskona-lenia”. na kartce tej należy napisać następujące wyrażenie: „Pragnę poprawić i ulepszyć mój …” i uzupełnić je tyle razy, ile zdążymy w ciągu 5 minut. Jak podkreśla w. głodowski „w ćwiczeniu tym nie tyle sam wynik czy użytecz-ność metody są ważne co fakt, iż w ten sposób rozpoczniesz dialog z samym 16 Podaję za: r.B. a d l e r , L.B. r o s e n f e l d , r.f. P r o c t o r ii, Relacje interpersonalne, s. 43.17 t a m ż e .18 na podstawie: w. g ł o d o w s k i, Komunikowanie interpersonalne. warszawa 2006, s. 148-150.

[7]


sobą.”19 należy jednak dodać, iż cały czas się zmieniamy – zmienia się nasz wygląd, posiadane umiejętności czy wiedza. zatem również zmienia się nasz obraz siebie i jak pisze dalej autor „pamiętać musisz także, że zmieniamy się nieustannie, w następstwie czego przeobrażeniu, często bardzo gruntownemu, ulega także nasz własny wizerunek.”20

słuchaj co inni o tobie mówią – pamiętajmy, że tak, jak my omawiamy za-chowania innych ludzi, sposób ich wypowiedzi czy ubioru, tak samo osoby z naszego otoczenia dyskutują na nasz temat. warto poznać te opinie, gdyż czasami ukazują one informacje, o których nie wiedzieliśmy lub to czego nie spostrzegliśmy sami. nie mam tu jednak na myśli złośliwych komentarzy czy plotek, a jedynie obiektywne oparte na faktach opinie na temat drugie-go człowieka.

aktywne poszukiwanie informacji o sobie – chodzi o zdobywanie informa-cji na własny temat, ale nie w sposób natarczywy i przesadny, lecz taki, który pozwoli nam na lepsze poznanie siebie – zdecydowanie wpłynie także na re-lacje jakie tworzymy z innymi ludźmi i skuteczność procesu komunikowania. Pamiętajmy zatem, że „nie możemy oczywiście pytać o siebie nieustannie, gdyż nasi znajomi i przyjaciele, zniecierpliwieni ciągłymi indagacjami, po-szukają sobie zapewne innego towarzystwa. Możemy natomiast wykorzystać niektóre sytuacje, aby potwierdzić swoje przypuszczenie albo zabezpieczyć się przed popełnieniem błędu, uzyskać radę, co robić lub czego nie robić.”21 warto zatem pytać o radę i potwierdzać swoje przypuszczenia chociażby po-przez zadawanie pytań osobom nam bliskim, które nas znają i obserwują na-sze zachowania w różnych sytuacjach.

spójrz na siebie z innej perspektywy – w. głodowski w celu zdobycia in-formacji o nas samych proponuje byśmy popatrzyli na siebie tak, jak widzą nas inni – rodzice, rodzeństwo, przyjaciele, przełożony czy współpracownicy, ale także osoby obce przypadkiem spotkane na ulicy. Każda z tych osób widzi nas bowiem w innym świetle i inna nasza cecha może być dla każdej z tych osób ważna. Jak pisze autor „Każdy z nas postrzegany jest odmiennie przez przyjaciół, krewnych czy znajomych. dla każdego z nich jesteśmy nieco inną osobą. w rzeczywistości jesteśmy wypadkową tych wszystkich opinii. […] Każda z tych osób widzi nas inaczej. Ponieważ w istocie jesteśmy kompozy-cją różnych wizerunków, jest bardzo ważne, abyśmy spróbowali przez chwilę spojrzeć na siebie oczami innych ludzi. eksperyment ten z pewnością dostar-czy nam nowej, bardzo wartościowej perspektywy, która ułatwi lepsze pozna-nie samego siebie.”22

19 w. g ł o d o w s k i, Komunikowanie interpersonalne…, s. 148.20 t a m ż e, s. 148.21 t a m ż e, s. 149.22 t a m ż e, s. 150.

[8]


5. Podsumowanie

Proces komunikowania służy ludziom by mogli się wzajemnie poznawać, wymieniać informacje, emocje, wpływać na swoje postawy czy zmianę za-chowań. Komunikowanie jest zatem narzędziem, które wpływa na każdy aspekt życia ludzkiego i niezależnie od tego, czy używamy słów w procesie porozumiewania się czy milczymy, wpływamy naszym zachowaniem na inne osoby, również na ich obraz siebie. Pamiętajmy jednak, iż to co mówimy jest równie ważne jak to w jaki sposób przekazujemy dane informacje. Źle prze-kazany komunikat może wywołać gniew, wzburzenie, frustrację i ból. Może także zmienić obraz siebie jaki posiadał odbiorca komunikatu. zatem proces komunikowania służy nam z jednej strony do tworzenia własnego wizerunku, przedstawiania innym swoich cech, zalet, umiejętności czy wiedzy, a z dru-giej utwierdza nas w przekonaniu, iż rzeczywiście owe cechy, zalety czy wie-dzę posiadamy, lub wręcz przeciwnie, iż wcale tak mądrzy, dobrzy czy ładni jak myśleliśmy nie jesteśmy.

Komunikowanie jest zatem potężną bronią w ręku ludzi, którzy odpowied-nio wykorzystując słowa, zachowania niewerbalne, ciszę i milczenie mogą wpływać na innych i ich poczucie własnej wartości. i choć wszyscy umie-my mówić, słyszymy innych, znamy słowa, to jedynie nieliczni z nas potrafią mówić tak, by odbiorcy ich zrozumieli, by poprawnie interpretowali komu-nikaty, i nieliczni z nas potrafią i chcą słuchać i angażować się w proces ko-munikowania tak, by stał się on efektywny i skuteczny i wspierał tworzone re-lacje międzyludzkie.

The image of oneself in the process of communication. As they say about me, so I see myself!

Summary

the article concerns the topic of the influence of the process of communication on the image of a particular person and the sense of selfesteem of every interlocutor. in the process of communication we pass on not only important information but also thanks to words or to the lack of them we have an influence on how our partners see themselves. Hence, in the article there have been described theories, which present how the process of communication has an impact on the image of oneself, and also there have been shown various techniques which enable to get information about ourself.

transl. by Monika Podkowińska

[9]


w Warszawie


ks. Tadeusz Kołosowski (red.)

Pisma sTarochrześcijańsKich Pisarzy. T. 66: salwian z marsylii – dzieła wszysTKie

Kolejny tom serii „Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy” stanowi zbiór pism Salwiana z Marsylii wraz z indeksem biblijnym, imion i nazw geograficznych

oraz rzeczowym.






władysław taBasz

HISTORIA RELIGIJNEGO I SPOŁECZNEGO BYTU MIESZKAŃCÓW TARGOWISK K. KROSNA

NA KARTACH KRONIK PARAFIALNYCH

w parafii targowiska zachowały się, dzięki ofiarnej pracy kolejnych pro-boszczów, kroniki parafialne prowadzone od 1846 roku, będące nieocenio-nym źródłem wiedzy o przemianach społecznych i religijnych na galicyjskiej wsi. z różną wrażliwością podchodzili kolejni kronikarze do wydarzeń w pa-rafii, uwzględniając je nieco subiektywnie na kartach kronik. Jednakże sta-nowią żywy obraz minionych dziejów prowincjonalnej osady, która dzięki zapisom kronikarskim może dziś poszczycić się swoją historią. Ciekawym przyczynkiem do badania dziejów jest zachowana gwara i pisownia.

Kościół w targowiskach k. Krosna datowany jest na początek wieku XV, a ks. w. sarna pisze o nim, że pierwszy kościół ufundował około roku 1406 Smolicki, starosta sanocki, a poświęcił go ks. biskup przemyski Mikołaj Odrowąż Błażejowski. Badacz odnotował ponadto wzmiankę o pierwszym proboszczu, którym był wawrzyniec Koszol1. Po przeszło półwieczu wnie-siono około roku 1460, prawdopodobnie na skutek spalenia pierwszego, ko-lejny obiekt kościoła. w dokumencie królewskim, króla zygmunta starego wydanym w Krakowie odnotowano, iż probostwo w Targowiskach zostało włączone do dochodów XX Mansyonarzy krośnieńskich2. Pod koniec wieku XVi kościołem władali kalwini, ale już około 1600 roku powrócił do katoli-ków. nastąpiło wkrótce znaczne pogorszenie jego stanu skoro w 1699 roku „był już znacznie zniszczony i wymagający remontu. Posiadał trzy ołtarze, z których w największym trzymano Najświętszy Sakrament. Posiadał jak każ-dy zresztą kościół – ambonę i chrzcielnicę”3. dotychczasowy obiekt z pewno-ścią nie doczekał się remontu, a w latach 1736-1740 został wzniesiony nowy. wykorzystano budulec w postaci bali z ciosanego drewna, wspartych na dę-

1 W. S a r n a, Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym. Przemyśl 1898, s. 6.2 T e n z e, Episkopat przemyski. Przemyśl 1902, s. 16.3 g. s k w a r a, Targowiska dzieje miejscowości. targowiska 2002, s. 140.

M A T E R I A Ł Y I D O K U M E N T A C J A


w Warszawie


ks. Tadeusz Kołosowski (red.)

Pisma sTarochrześcijańsKich Pisarzy. T. 66: salwian z marsylii – dzieła wszysTKie

Kolejny tom serii „Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy” stanowi zbiór pism Salwiana z Marsylii wraz z indeksem biblijnym, imion i nazw geograficznych

oraz rzeczowym.





250 władysław taBasz

bowych palach, a w części na podwalinach kamiennych. W środku znajdował się ołtarz prawdopodobnie z poprzedniego kościoła. Po środku znajdował się obraz Wniebowzięcia, nad nim znajdował się obraz patronki św. Małgorzaty. Mensa ołtarza była murowana, prowadziły do niego drewniane schody. Przy głównym ołtarzu usytuowane były dwa boczne ołtarze, które posiadały mensy drewniane. Na ścianie przy zakrystii znajdowała się postać św. Michała. Na przeciwko ambony umieszczona była chrzcielnica4.

w związku z dekretem cesarza austrii Józefa ii, z roku 1772 roku, na-stąpiły znaczne zmiany w kościelnej organizacji w galicji, a w odniesieniu do targowisk w 1784 roku przeprowadzono tzw. regulację dekanatu parafii. Wiejska parafia powinna liczyć do 900 wiernych, którzy mieszkali w odległo-ści pozwalającej im na w miarę bezproblemowe uczestnictwo w coniedzielnej mszy św. Ponieważ parafia Targowiska nie była zbyt rozległa terytorialnie, ominęły ją zmiany przeprowadzane na tym szczeblu organizacyjnym5, a jak pi-sze B. Kumor w 1785 roku ujednolicono «Porządek nabożeństw» we wszyst-kich krajach monarchii6. Polegało to na częściowym ograniczeniu świąt kościelnych, a nawet praktykowanych obrzędów, jak np. procesje.

Pierwsza Kronika Parafii targowiska – to zapisy ks. franciszka Xawerego tokarskiego, który wspomina pokrótce swojego poprzednika ks. Ludwika gromudzkiego7, nie wspominając jednak nic o dotychczasowych dziejach pa-rafii. trudno wnioskować czy prowadzono poprzednio jakiekolwiek zapisy w kronice parafii. Może to skrupulatność księdza tokarskiego spowodowa-ła potrzebę uwiecznienia dziejów parafii, a może tragiczne zdarzenie opisa-ne poniżej, było tym impulsem. dość powiedzieć, że wówczas powstała Liber Memorabilium 1846-1926.

zupełnie świeżego administratora spotkała, już w pierwszym roku urzędo-wania, klęska pożaru. Jak zapisał ks. tokarski [...] dnia 19 czerwca [1847 r.] pomieszkanie plebańskie y stajnie z inwentarskiem bydłem a to zapewne od Cygana przed podłożenie ognia spalono, a ks. Administrator musiał w lichey organistówce tymczasowo mieszkać”8. z pozytywnych faktów kroni-karz odnotował, że imć pan kollator Leon Gołaszewski, właściciel dworu w Targowiskach sfinansował w roku 1847 nowy dach na dzwonnicy, zaś ano-

4 t a m ż e, s. 145.5 B. K u m o r, Dzieje polityczno-geograficzne diecezji tarnowskiej, Lublin 1958, s. 76 i s. 256.6 T e n z e, Historia Kościoła. Cz. Vi. Lublin 1985, s. 77.7 Ks. Ludwik gromadzki został aresztowany w roku 1846, przez władze zaborcze w związku buntem chłopskim w galicji, zwanym „rabacją” lub „rzezią galicyjską”.8 Liber Memorabilium 1846-1926 /Księga pamiątkowa/ targowiska, s. 1. Pisownie zachowano w oryginale.

[2]

251Historia reLigiJnego i sPołeCznego BytU MieszKańCÓw targowisK

nimowo określeni małżonkowie z Biedacza [...] dali wyzłocić kielich jeden za 6 fr. M. Konw. a za 2 Ryńskie w M.Konw. kupili agendkę do Chrztu Św.”9.

Ks. tokarski okazał się tak wytrawnym kronikarzem, jak i budowniczym. od pierwszych chwil proboszczowania w targowiskach kontynuował remon-ty i przebudowę, tak plebani jak i kościoła. w roku 1852 roku proboszcz zapi-sał, że wystawił drewutnię na pomieszczenie 20 sąg na opał przeznaczonych y wozownię, na co wydałem 170 Ryńskich w M. Konw.10. Staraniem pewne-go parafianina wykonano w 1853 roku drugą powałę na kościele, a w na-stępnym roku [...] zrestaurowano y pobito sygnaturkę oraz sprawiono żelazo do pieczenia opłatków. Dzięki Kollatorce pani Zofii Gołaszewskiej sprowa-dzono sukienkę aksamitną na puszkę oraz kupiła przykrycie na Ciborium11. także kolejne lata proboszcz poświęcił przeróbkom i rozbudowie parafial-nych obiektów. rok 1858 to czas rozpoczęcia kolejnych napraw i restauracji w kościele, natomiast ze składek Parafian z przyczynieniem się ks. Plebana dano Kościół odmalować, ołtarze, Balasy, ambonę, organy odlakierować Ramę do wielkiego ołtarza wyzłocić, resztę pozłocenia odświeżyć, na co wy-dano 400 Ryńskich w M.K. Do tego obraz Św. Małgorzaty razem z ramom po-złacaną sprawion za co 40 Ryńskich a to kosztem gminy po części ks. Plebana dano. Pani Sobolewska sprawiła ornat w białym kolorze własną ręką zro-biony oraz komżę haftowaną do Kościoła12. za zachętą proboszcza w na-stępnych latach hojność parafian także nie zawiodła. z ofiarności parafian w roku 1860 sprawiono 6 lichtarzów latercinowych, natomiast pleban za własne środki zlecił odrestaurowanie piwnic, zaś dzięki ofiarności kolator-ki sprawiono welon na pokrycie Ciborium. wielką radość sprawili parafia-nie swojemu duszpasterzowi po powrocie z pielgrzymki na Kalwarię w roku 1869, obdarowując parafię krzyżem procesjonalnym. Kronikarz odnotował wówczas, że to ludzie tuteysi powracając z Kalwaryi kupili krzyż procesjonal-ny w wartości 127 fr. W.A. Kosztem zaś Bractwa Różańcowego sprawiono cho-rągiew za 327 fr. W.A. Konkurencya zaś pobiła dach na kościele, dzwonnicy y plebani od południa jak też drzwi na piwnicy. Z składek parafian zrestaurowa-no organy13. w roku 1872 roku staraniem kolatorki Marianny gołaszewskiej [...] odbyła się Misya od dnia 12 aż do 26 października. Na tej Misyi było 4 księży Jezuitów ze Stareywsi, którzy codziennie 6 kazań mieli y zbawienny wpływ na lud te kazania wywarły14. w kolejnym roku wzbogacono kościół

9 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 1.10 t a m ż e, s. 3.11 t a m ż e, s. 3-4.12 t a m ż e, s. 4.13 t a m ż e, s. 8.14 t a m ż e, s. 9.

[3]


o Kaplicę najsłodszego serca Pana Jezusa. Parafianie zebrali datki na zakup używanego ołtarza w 1876 roku, a następnie sfinansowali jego odnowienie i wyzłocenie. wspomniana właścicielka dóbr dworskich w targowiskach na-dal nie szczędziła ofiarności dla spraw kościelnych. wg kroniki w 1883 roku [...] darowała obraz własnej roboty, który podczas procesyj nosić się będzie. Gmina sprawiła grób nowy na Wielki Piątek i Sobotę wraz z obrazem przed-stawiającym jak P. Jezus leży w grobie. Komitet parafialny według podatków wyrachował 200 zł. Na restaurację organów15.

Po czterdziestu z górą latach, ks. tokarski zakończył swe pracowi-te, skutkujące licznymi fundacjami i remontami kościoła, proboszczowanie w targowiskach w roku 1887. Kronika tak ilustruje to wydarzenie: dnia 1 lip-ca 1887 r. w obecności W.K. Ludwika Jastrzębskiego Dziekana Krośnieńskiego a proboszcza Kościoła komborniańskiego jako też w obecności p. Ziemby urzędnika CK starostwa z Krosna i w przytomności członków komitetu para-fialnego po czterdziestu przeszło latach przykładnego pasterzowania w parafii Targowiskiej złożył dobrowolnie swój urząd Przewielebny ksiądz Franciszek Xawery Tokarski, proboszcz kościoła targowiskiego, kanonik tytularny prze-myski, kapłan Jubilat przenosząc się dla sędziwego wieku za poprzednim zgo-dzeniem się na stały a dobrze zasłużony stan spoczynku do miasta Tarnowa, gdzie zostając u swoich krewnych utrzymując się z pensyi, który my Wysoki Rząd jako deficyentowi przyznał, zamyślił się w spokoju dokonać swego po-bożnego żywota16. zapiski kronikarskie ks. tokarskiego dotyczyły głównie spraw związanych z remontem kościoła i obiektów plebańskich, ale także na-wiedzających wioskę klęsk żywiołowych. za probostwa księdza tokarskiego, targowiska często dotykały klęski nieurodzajów i o tym zapiski pojawiały się niemal co roku. w 1848 roku zapisał krótką notkę: Kartofle pobutwia-ły, tylko ledwie 10 część do sadzenia została17. następnie zapisek z 1850 roku też ukazywał klęski nieurodzajów, które skutkowały powszechnym głodem, a dnia 30 lipca grad wielki spadł, wszystkie urodzaje oprócz żyta zniszczył zu-pełnie, z czego głód wielki powstał, a wiele z Parafii to do Węgier y na Podole dla utrzymania swoyego życia musieli się rozeyść18. w 1855 roku wybuchła w okolicznych wioskach epidemia cholery, lecz dzięki Bogu nikt w Parafii na słabość nie umarł19. Kronikarz ks. tokarski pilnie zapisywał jakie były zimy, wiosny, lata, i jak to przekładało się na urodzaj w polu. np. zapis z roku 1866 donosi, że zima lekka. Wiosna zimna y wietrzna. Lato słotne. Jesień piękna.

15 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 9-11.16 t a m ż e, s. 14.17 t a m ż e, s. 1.18 t a m ż e, s. 2.19 t a m ż e, s. 3.

[4]


Zboże 23 maja tak i żyto zmarzło, a zatem zły bardzo był zadatek. Było tro-chę ze spraw obyczajowych, kiedy kronikarz w 1875 roku opisał wydarzenie z udziałem parafianina z sąsiedniej wsi, który dopuścił się zabójstwa, kiedy „pchnął nożem ojczyma żony”, a w 1884 roku napisał o morderstwie parafia-nina, którego miał się dopuścić rzekomo leśniczy. nic jednak nie wspomina o motywach tego czynu20.

trudno dociec czyją ręką sprawiono zapis o następcy księdza tokarskiego, ale zapis jest barwny i szczegółowy. Kronika z tamtego czasu donosi: […] za-rząd tymczasowy czyli administracyą nad parafią targowiską tego samego dnia i w obecności tych samych przedstawicieli władz objął ksiądz Mateusz Sos wikariusz kościoła w Brzyskach w powiecie Jasielskim, który się urodził 11 września 1856 r. w Sniatynce wiosce należącej do parafii w Rychcicach w powiecie Drohobyckim. Nauki początkowe i gimnazjalne odbył w Drohobyczu, teologię św. ukończył w seminarium duchownym w Przemyślu, wyświęcany na kapłana przez Najprzewielebniejszego Księdza Bpa krakowskiego Albina Dunajewskiego w kaplicy WW. OO. Zmartwychwstańców we Lwowie dnia 26 czerwca 1881 r. po wyświęceniu pracował jako wikariusz przy kościele pa-rafialnym w Iwoniczu przez 4 lata, potem w Dynowie przez 1 rok i 8 miesięcy, a na koniec w Brzyskach przez jeden miesiąc. Otrzymawszy prezentę na pro-bostwo targowiskie od W. Pani Maryi z hrabiów Załuskich Gołaszewskiej, in-stytuował się na toż probostwo 24 października 1887 r. w kaplicy biskupiej w Przemyślu, potem został installowany w ostatnią niedzielę po świątkach, tj. 20 listopada t.r. przez JMC X-dza Ludwika Jastrzębskiego dziekana kro-śnieńskiego przy współudziale kilkunastu księży i licznego ludu swojej i są-siedniej parafij21. nowy proboszcz ostro zabrał się do swoich obowiązków, kontynuując i poszerzając zakres remontów kościoła i obiektów parafialnych. wprowadził także nowy obyczaj przedślubny postanawiając, że [...] narzecze-ni po odbytym egzaminie przedślubnym po pierwszej zapowiedzi są obowią-zani odbyć spowiedź świętą gdzie im się podoba, ażeby tem prędzej uprosili sobie potrzebnego światła Ducha Świętego i żeby zawczasu usunęli przeszko-dy możliwe przed terminem ślubu, a w dzień ślubu żeby im łatwiej przyszło od-powiednio spowiedzi i tego się ściśle przestrzegał”22.

Kronika parafialna sporządzoną ręką ks. Mateusza sosa poświęca spo-ro uwagi budowie nowej plebani. z pewnością zaleceniem władzy bisku-piej było jej odnowienie, gdyż [...] w czasie wizyty kanonicznej odbytej w Targowiskach 30/6 1883 r. Najprz. X. Biskup Ignacy Lobos sufragan prze-myski nakłonił parafian i kolatorkę do tego, ażeby zabrali się do budowy no-

20 Liber Memorabilium 1846-1926, s 7-8.21 t a m ż e, s. 15.22 t a m ż e, s. 16.

[5]


wej plebani, gdyż budynek wystawiony przez X. Tokarskiego własnym kosztem przed 40 laty był w nader opłakanym stanie, wcale nie odpowiedni na miesz-kanie dla kapłana23. Podjęto wielką ofiarność, a składki zbierano przez 6 lat, i mimo ograniczonej majętności parafian, ofiary były dość spore. Ofiarność i zachęta proboszcza skutkowała tym, że „dnia 13/4 1888 r. zlicytowano sta-rą plebanię za 70 f. gdyż na starym placu uchwalono postawić nową plebanię, x pleban musiał się wyprowadzić do szkoły, gdzie mieszkał w jednym poko-ju a kuchnię miał na organistówce, gdzie też rodzice plebana mieszkali [...] dnia 18/4 poświęcił x pleban kamień węgielny przy czem powiedział parę słów w celu zachęty robotników do sumiennej pracy i do przyzwoitego zachowa-nia się jako w sąsiedztwie samego Pana Jezusa a gminę do zgody z dworem i Kościołem. Do fundamentu na frontowym rogu od kościoła (na północnym wschodzie) włożono flaszkę w której się znajdowało pismo z podpisami człon-ków komitetu parafialnego, wójta, nauczyciela, murarskich majstrów, także parę drobnych monet (10 centówka, 5 centówka, 10 groszy polskich z 1840 r., 5 feningów niemieckich, 1 cent, ½ centa)24. starania o roboty budowlane i re-montowe kontynuowano, ratując wyposażenie kościoła, gdyż „dwa boczne ołtarze tj. Najśw. Panny i Św. Józefa były bardzo nadwerężone tak, iż zdawało się, że przy lada sposobności mogą runąć, dlatego w miesiącu kwietniu wzię-to się do ich naprawy. Ołtarz Matki Boskiej zupełnie rozebrano przy czem się pokazało, że mensa była wymurowana bardzo niepraktycznie, gdyż na glinie i na podłodze z desek, jak twierdzili ludzie, że tak podmurował był jakiś stary kościelny, otóż wskutek wadliwości ołtarz, który na mensie spoczywał musiał się zpaczyć zwłaszcza gdy wskutek zgnicia podłogi i cała mensa się nachyliła i części drewniane stykające się z mensą potrupieszały od gliny. Całą mensę wymurowano na glinie rozebrano i osadzono ołtarz na kobylicach drewnia-nych, przy tej sposobności zdjęto z tego ołtarza olbrzymi różaniec, który spo-czywał na ołtarzu i swoim ciężarem wszystko przygniatał25.

w 1893 roku dotarła do parafii smutna wiadomość – zmarł ks. tokarski długoletni proboszcz w targowiskach. nie omieszkał jego następca oddać zmarłemu honor na kartach Kroniki pisząc, że dnia 31 stycznia 1893 umarł w Tarnowie zaopatrzony św. Sakramentem ś.p. ksiądz Franciszek Xawery Tokarski i tamże 2 lutego pogrzebany były proboszcz kościoła w Targowiskach, który w tutejszej parafii przez 41 lat przeszło pracował i wiele zasług położył chociaż za to żadnego rozgłosu nie miał, przeto przynajmniej na tem miejscu o niektórych faktach z jego życia się wspomina dla pamięci tutejszych parafian. S.p. X. Franciszek Tokarski urodził się w r. 1881 w Łękach wiosce należącej

23 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 22.24 t a m ż e, s. 23.25 t a m ż e, s. 28.

[6]


do parafii Łączki z ojca Wojciecha Tokarskiego i Maryi z Halcerów właści-cieli folwarku – do szkół uczęszczał w Rzeszowie, na teologię w Przemyślu i tam wyświęcany w Przemyślu w 1836 r. przez Bpa Korczyńskiego. Jako wi-kariusz pracował w Tuligłowach ostatnio w Stobiernej skąd w 1846 r. dnia 9 kwietnia przybył do Targowisk jako Administrator po uwięzieniu ks. Ludwika Gromudzkiego tutejszego proboszcza za udział w podówczas znanym po-wszechnie ruchu powstańczym i ten urząd sprawował przez dwa lata przeszło tj. do 10 lipca 1848, w którym to roku został proboszczem tejże parafii i na tem stanowisku zostawał do 1 lipca 1887 r.26.

w ramach kolejnego doposażenia kościoła, w 1897 roku odmalowano jego wnętrze, a pracami kierował artysta malarz Jan tabiński z rzeszowa. Przy tej okazji zmodyfikowano nieco wystrój, a kronikarz zapisał – [...] wysunię-to do kaplicy okazałą i wysoką bramę złoconemi rzeźbami ozdobioną, sufit zaopatrzono kilkoma wentylami. Przy pomocy pozłotnika z Nowego Sącza Aleksandra Shoczka i rzeźbiarza z Haczowa Józefa Aszklara zrestaurowano cały wielki ołtarz, nyżę z ukrzyżowanym P. Jezusem wyzłocono, przerobio-no całkiem, powiększono i pozłocono cyboryum i bramki boczne przerobiono i przyozdobiono, nad bramkami dano nowe statuy św. Barbary i św. Elżbiety, pod ścianami piękne wazony rzeźbione na tęczy dano nowe figury Pana Jezusa na krzyżu a po bokach Matkę Boską i Św. Jana27. w kolejnych latach, staraniem właścicielki dworu zlecono wykonanie cmentarnego krzyża sosno-wego, zakupiono fioletowe antypodium do ołtarza, aż w roku 1901 ułożo-no w części kościoła posadzkę cementową, tj. w nawie, kaplicy i zakrystii. Kronikarz odnotował także własne doświadczenia w pracy duszpasterskiej oraz z pouczającej podróży, którą w 1904 roku biskupi z galicji, zorganizo-wali do rzymu. Była to właściwie pielgrzymka w hołdzie nowemu ojcu Św. Piusowi X. targowiski proboszcz ks. sos miał więc okazję zwiedzić m.in. wiedeń z Kalsbergiem, Padwę, asyż, wenecję, florencję, neapol i Pompeję. z wdzięczności zakupił w rzymie na pamiątkę srebrny kielich do kościoła.

Początek roku 1910 okazał się smutnym dla parafii, zmarła ofiarna funda-torka i kolatorka targowiskiej świątyni Maria gołaszewska. Kronikarz odno-tował ze smutkiem, że zapiski tegoroczne wypadło zacząć od smutnego wydarzenia dla całej tutejszej parafii- od śmierci właścicielki Targowisk i ko-latorki tutejszego kościoła ś.p. Maryi z hrabiów Załuskich Gołaszewskiej uro-dzonej 7/8 1829 w Gulbinie na Litwie zmarłej 19 marca 1910 w Targowiskach wdowie po ś.p. Władysławie Gołaszewskim, z którym żyła 49 lat a jako wdo-wa lat 12, matka jednego syna i czterech córek. S.p. Marya Gołaszewska oso-ba religijna ofiarna dla Kościoła- jako kolatorka prawie do połowy

26 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 33.27 t a m ż e, s. 38.

[7]


konkurowała przy budowie nowej murowanej plebanii wszystkich budynków gospodarczych- przy przedłużeniu kościoła i nie odciągała się od dobra wol-nych składek na upiększanie kościoła- dała własnym kosztem odrestaurować ornat z figurami, stary antyk z czasów jagiellońskich- przez co rekompenso-wała to co przez dziesiątki lat zaniedbali jej poprzednicy28. Kolejne tragiczne wieści dotarły do targowisk w roku 1914. nastąpił wybuch wielkiej wojny, którą historycy po latach określą jako i wojnę światową, a także zakończył ży-cie papież Pius X. Kronikarz targowiski ks. sos zapisał z ubolewaniem, iż pierwsze zarządzenie austryackie które wywarło przygnębiające wrażenie był zakaz dzwonienia w kościele a mianowicie dnia 13/9 w południe przybył żan-darm na plebanię i oświadczył, że od dnia dzisiejszego władza wojskowa za-brania bezwzględnie dzwonić, a w gminie zagrożono, że gdyby kto dzwonił, to cała wieś będzie spalona. Była to niedziela XI po świątkach- po nieszporach przemówił ks. proboszcz od ołtarza że dziś ostatni raz zadzwonią i kto wie, kto z nas usłyszy głos dzwonów i kiedy, teraz zadzwoniono w wielki dzwon na anioł pański – odśpiewano, klęcząco wśród płaczu a potem chłopi odjęli ser-ca od trzech dzwonów a sznur od sygnaturki wyciągnięto na strych i tak zosta-ło głuche milczenie dzwonów na czas nieograniczony29. Charakteryzując działania frontowe kronikarz ubolewał na rekwizycjami, grabieżą i nieposza-nowaniem dobytku miejscowych parafian. grabieże dotknęły także dobra ko-ścielnego, kiedy w czerwcu austryacy zabrali dwa dzwony z wieży kościelnej a mianowicie Nr wielkiego dzwonu 43 waga 637 klgr- Nr średniego 44 waga 209,9 klgr. zdjęto 18/6 a zabrano na kolej 23/6 1917 łączna waga 846,5 klgr. a 4 kor.+ 3386 kor. Wójt Tomasz Juszczyk zabrane dzwony reklamował w Sądzie powiat. w Krośnie 6/10 1919. Do rekwizycyi dzwonów był delegowa-ny z komendy inżynier oficer Burjan z Rzeszowa i dwóch ślusarzy z Leżajska. Inżynier nocował na plebani a ślusarze u wójta. Na drugi dzień opowiadał wójt, iż jego goście przyznali się, iż oni tak samo wierzyli we wszystko jak inni katolicy, ale kiedy od dłuższego czasu zabierali dzwony po kościołach i nic im się nie stało, teraz już w nic nie wierzą. [...] W miesiącu październiku od p. Burjana celem rekwizycyi reszty dzwonów i rzeczywiście przybył za parę dni tenże pan, ale na prośbę proboszcza i gospodarzy z gminy jakoś się zreflekto-wał i odstąpił od dalszej grabieży30. szczególnie gorliwie kronikarz odnoto-wywał odejście z tego świata ludzi związanych z kościołem, parafią i rodziną. Ciepło wspomniał kronikarz, zmarłego w 1917 roku ks. antoniego Koleńs-kiego, proboszcza i prepozyta parafii krośnieńskiej, wieloletniego dziekana dekanatu, w skład którego wchodziły targowiska. zaznaczył w notce o zmar-


[8]


łym, iż […] był orędownikiem spraw dotyczących duchowieństwa kondeka-nalnego wobec władz duchownych i świeckich [...] w czasie inwazyj rosyjskiej zorganizował komitet ratunkowy i dużo świadczył dobrego w powiecie31. w roku 1918, pocieszające wieści o zakończeniu wojny, przyćmiła wiado-mość o śmierci ukochanej matki księdza proboszcza sosa, o której wdzięczny syn napisał w kronice, iż [...] kobieta pobożna, pracowita, zapobiegliwa i mrówczo oszczędna i roztropna, która przez 30 przeszło lat mieszkając na plebani w młodszych latach była wielką podporą w gospodarstwie domowem dla proboszcza, a w sędziwym wieku przykładem gorącej pobożności przy-świecała domownikom”32. w roku 1922 kolejna żałoba, zmarł papież Benedykt XV, który to „[...] dużo przecierpiał przez cały przeciąg strasznej wojny świa-towej”. Kronikarz dodał także, że „po nim nastąpił Pius XI były noncyusz w Warszawie konsekrowany na biskupa w Warszawie przez polskiego kardy-nała krakowskiego. Pius XI znawca stosunków Polski wyraził się, że jest bi-skupem polskim i pozdrowił Polaków słowy «Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus» przez co rozczulił Polaków do łez33. Dzisiaj, Polacy pokolenia prze-łomu XX i XXi wieku, znają ten dreszczyk emocji, kiedy na Placu św. Piotra papież Benedykt XVi pozdrawia Polaków w ich ojczystym języku. w roku 1924 na plebanię targowiską dociera kolejna smutna wiadomość – umiera jedyny brat ks. sosa, również kapłan, proboszcz parafii gorlice – ks. antoni sos. Boleśnie dotknęła kronikarza śmierć brata, a już po roku probosz-cza targowiskiego spotyka wielki zawód, wywołany niezgodą pośród parafian w związku z fundacją nowego dzwonu. Kronikarz z goryczą zanotował – te-raz następuje opisanie sprawy z dzwonami, które zamiast przynieść chwałę P. Bogu z chlubą parafii stały się kamieniem niezgody i największą hańbą, gdyż przy nich wyszło na jaw to, co powiedział przy rozpoczęciu Misji w 1923 r. O. Jan Bajgert. t.j. że naszemu ludowi grozi utrata wiary – a raczej, że już lud w Targowiskach w znacznej części stracił wiarę, bo hołduje kościołowi nieza-leżnemu. Robotnicy przemysłu naftowego w tutejszej parafii w przeważnej części pracujący w Borysławiu (...) postanowili sprawić wielki dzwon jeszcze większy niż zabrany przez austryaków w 1917 r. Przy tej sposobności reszta parafian, że razem będzie mniej kosztowało drugi mniejszy, a ponieważ wszel-kie takie narady odprawiali w domu gminnym przy napitku, otóż w zarodku mieli zamiar na własną rękę wszystko tak uplanować, żeby sami temi dzwona-mi dysponowali. Gdy im radziłem, żeby były napisy na dzwonach podobne jak na zabranych w języku łacińskim, oświadczyli, że to już za późno, bo dzwony już zamówione w Przemyślu u Braci Fleszyńskich [prawdopodobnie chodzi


[9]


o firmę felczyńskich] – z firmą byli porozumieni, żeby napisy były polskie, a jak się później okazało, w tej firmie nie było jakiegoś lepszego ducha czło-wieka bo napisy były wcale nie odpowiednie na dzwony kościelne [...] Gdym 24/3 po południu wrócił ze szkoły z Łężan zastałem nowe dwa dzwony już w kościele. W nawie przed chórem najbardziej raził napis na większym dzwo-nie «Niech żyje jedność i zgoda»34. głównym powodem zdaje się być postę-pek pięciu parafian (w kronice wymienionych jako: robotnik z ówczesnego Biedacza, robotnik z łężan, podwójci z Biedacza, członek komitetu parafial-nego oraz stary wójt, również członek komitetu), polegający na tym, że ci wy-mienieni na ręce proboszcza „Deklarację”, zobowiązującą księdza oraz każdego jego następcę, do nie pobierania opłat od dzwonów, nie pobierania żadnych opłat za pogrzeby. Przedstawiciele fundatorów dzwonów zobowią-zali proboszcza do wypłacania niewielkich opłat dzwonnikom. zagrozili przy tym, że jeżeli warunki te nie zostaną spełnione, parafianie gotowi są zabrać dzwony, ustawić je na dzwonnicy poza placem kościelnym i parafianie będą dzwonić tak jak im się podoba35. w warunkach odmowy spełnienia żądań przez proboszcza sprawa dzwonów trafiła aż do przemyskiej kurii biskupiej, za pośrednictwem pisma, które przedstawiciele parafian tam zawieźli. Kronikarz, proboszcz uwikłany w spór zapisał, iż z tem pismem de dato 25/3 1925 i podaniem i kartkami rzeczywiście pojechali do Przemyśla. Ksiądz Biskup podobał im się, przyjął ich grzecznie, dziękował za dzwony, bo byli przedstawieni jako dobrodzieje w prośbie o delegację o poświęcenie, ale gdy usłyszał z czem przyjeżdżają i czego żądają zasmucił się i oświadczył, że tej sprawy nagle sam załatwić nie może, gdyż musi sprawę wziąć na radę konsy-storską. (...) W sobotę 28/3 była spowiedź generalna dla parafian – księża są-siedzi oglądając dzwony, dziwili się, że takie napisy ktoś mógł umieścić na dzwonach. W niedzielę czarną dzwony jeszcze stały w kościele a w poniedzia-łek raniutko jeszcze przede mszą św. przyszyli robotnicy wywlekli dzwony z ko-ścioła i umieścili w klasie szkolnej /dawnej kancelarji gminnej przy kościele/, bo latali do jakiegoś adwokata, który im powiedział, że jeżeli 13 dni będą dzwony w kościele, ksiądz może nie wydać, chociaż nikt o tym nie myślał – oto fundusza heretyckie, za które jeździli i płacili za poradę adwokatom36. Problem z dzwonami pozornie zakończył się, i to w warunkach częściowego spełnie-nia postulatów, kiedy z kurii przemyskiej dotarła w dniu 3 kwietnia 1925 roku, rezolucja następującej treści: Do Wielebnego Urzędu Parafialnego w Targo-wiskach. W odpowiedzi na pismo robotników przemysłu naftowego oraz para-fian targowiskich z dnia 25 marca 1925, polecamy wielebnemu Probosz czowi

34 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 104.35 t a m ż e.36 t a m ż e, s. 104.

[10]


oznajmić ofiarodawcom co następuje: 1/ zgłoszenie ofiary dwu dzwonów dla Kościoła w Targowiskach, uczynioną przez tychże przyjmujemy do miłej wia-domości. 2/ Ofiarę tę może Wielebny Ksiądz Proboszcz przyjąć pod następu-jącymi warunkami: a/ Ponieważ tak prawo kanoniczne jak i prawo cywilne zarząd dzwonami, które przez poświęcenie stają się rzeczami świętymi oddaje wyłącznie i zupełnie rządcom parafii, prawo pozwolenia dzwonienia w te dzwony należy wyłącznie i jedynie do ks. ks. Proboszczów Targowiskich, a względnie do ks. ks. Administratorów, b/ za użycie tych dzwonów nie będą ks. ks. Proboszczowie, względnie ks. ks. Administratorowie pobierali żadnej opłaty dla siebie, mogą jednak pobierać według swego uznania opłatę dla dzwonnika, na konserwację dzwonnicy. Datki te i wydatki w osobnej książce zapisywać i przy wizycie dziekańskiej ks. Dziekanowi do sprawdzenia przed-stawiać37. Pozorne zażegnanie sporu umożliwiło poświęcenie dzwonów w wielki Czwartek 1925 roku. Proboszcz zauważył jednak brak subordynacji wśród niektórych wiernych, przypisując to zgubnym skutkom nowej ideologii szerzącej się wśród robotników naftowych, kiedy odnotował, że [...] robotni-cy hołdujący socjalizmowi w oknach na dzwonnicy umieścili wieńce z czerwo-nymi szarfami, co miejscowych mieszkańców nie raziło, ale wywołało wśród wybitniejszych przybyłych na święta z większych miast gdzie się ścierają roz-maite prądy”38. wtórował proboszczowi wizytujący parafię targowiską ks. kanonik władysław olbrycht, który z ambony „z wielką boleścią i oburze-niem napiętnował upadek swoich rodaków jako socjalistów i bezbożników, którzy na dzwonnicy nie wstydzili się publicznie umieścić czerwonych odznak jako godła bezbożności i braku wiary katolickiej39.

dzięki kronice ks. sosa, przetrwały przekazy obrazujące codzienne życie mieszkańców i zaangażowanie proboszcza w sprawy społeczne wioski. dla przykładu, w 1888 roku odnotował pożar chaty chłopskiej pisząc, że w mie-siącu czerwcu zgorzał dom na wprost kościoła w nocy pod nr 69, przy czem nie było najmniejszej sprężystości ze strony zarządu gminy, tylko murarze z Rymanowa zajęci budową plebani stłumili pożar. Z tej przyczyny zrobił X pleban osobiście doniesienie do CK Starostwa w Krośnie, co się w części przy-czyniło do tego, że w parę tygodni po tem ustąpił wójt St. Kustroń, gospodarz dość przyzwoity, ale do utrzymania karności w gminie za słaby. Po nim to urzędowanie objął Czesław Kozioł, który też nie zdołał porządku utrzymać, ale to pochodziło już więcej z lenistwa, a przy tem zdradzał zarozumiałość i zuchwalstwo nawet wobec plebana, kiedy go tenże ubocznie upomniał, aby


[11]


coś zrobił dla podźwignięcia gminy40. ważne dla kronikarza było założenie sklepu w ramach kółka rolniczego, którego przewodniczącym wybrano admi-nistratora dóbr dworskich, sekretarzem nauczyciela, a sklepikarzem miejsco-wego organistę. Poruszyło kronikarza wydarzenie, którym żyło przez wiele miesięcy wiele rodzin w targowiskach i łężanach, a oto szczegóły: dnia 28 grudnia odbyła się exhumacja zwłok parafianki 51 lat liczącej mężatki z Łężan zmarłej przed miesiącem na zapalenie płuc, albowiem wpłynęła była do CK sądu skarga na cyrulika z Rymanowa, że za dużo jej krwi upuścił bez wiedzy lekarza i za to był karany aresztem ten Żydek41. nie bez echa pozostał proces jaki w roku 1889 roku, toczyła gmina targowiska z Biedaczem prze-ciw sąsiadującej z Biedaczem gminie wróblik, który to proces przegrała. Jego podłożem były prawa do wiejskiego pastwiska, lecz główny powód tego nie-korzystnego zakończenia procesu była zarozumiałość przewódców gminy z jednej strony i z drugiej strony niedowierzanie dworowi i tym, którzy im do-brze radzili. Dwór chciał się z gminą połączyć i wspólnie bronić praw do pa-stwiska, bo obie strony miały tam udziały, ale gmina nie chciała się na to zgodzić. Nie wzięła sobie gmina zaraz z początku żadnego fachowego adwo-kata, tylko się pokątnych pisarzów, a przewódcy gminy sami gardłowi, że oni sami wiedzą co mają gadać na terminach i tym sposobem tak sprawę zagma-twali, że potem przy końcu adwokata sobie wzięli, ale było już za późno i tak utracili to, do czego mieli wszelkie prawa42. dzięki kronice zachował się pod-gląd na kilka spraw obyczajowych, które były przyczyną m.in. kłopotów skle-piku kółka rolniczego. oto [...] naraz dnia 18 października o 24 godzinie w nocy wykryła się cała tajemnica. Oto złapano na gorącym uczynku dwóch stróżów nocnych, włościan targowiskich, którzy dorobionym kluczem doby-wali się do sklepu, za co zostali zasądzeni przez sąd obwodowy w Jaśle na więzienie jednoroczne. Tak się odzywają w parafianach tutejszych dawniejsze nawyczki43. a o roku 1892 kronikarz napisał, iż rok ten rozpoczął się bardzo smutnym wypadkiem dla parafii tutejszej a szczególnie dla przysiółka Biedacza, a mianowicie dnia 12 stycznia mieszkaniec Biedacza pod nr 59 ma-jący żonę z Miejsca, bezdzietny przez pijaństwo doprowadził się do tego, iż w powyższym dniu sprzedał Żydowi własną chałupę, którą chciał od niego ku-pić jego krewny, ale mu nie chciał sprzedać, chociaż mu nawet więcej ofiaro-wał niż Żyd. Niektórzy z lepiej myślących ludzi przedstawiali mu, żeby takiej hańby nie robił, a on na to odpowiadał, że przynajmniej zapałek będzie moż-na dostać na Biedaczu. I takim sposobem datuje się początek zamieszkania

40 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 15.41 t a m ż e, s. 18.42 t a m ż e, s. 19.43 t a m ż e, s. 29.

[12]


Żydów na Biedaczu, bo dotychczas odkąd Biedacz istnieje Żyda tam nie by-ło44. natomiast w roku 1900, pewien parafianin powiadomił proboszcza, że znana mu kobieta wycięła na posesji plebańskiej „jesiona”, za co X proboszcz 2 lutego skarcił krzywdzicieli z ambony w stosownej nauce o naruszaniu ko-ścielnych posiadłości45. natomiast od 12 września do 16 września były w tu-tejszej okolicy wielkie manewra, tj. ćwiczenia wojskowe w obecności samego Najjaśniejszego Cesarza, wskutek czego mnóstwo wojska stało na kwaterze po wsi, we dworze i na plebani, przy czem było dużo szkody po polach i do-mach, kradzieży i demoralizacji młodzieży przez wojsko46. nie uszło uwadze kronikarza utworzenie w 1906 roku związku Katolicko-społecznego, powo-łanie pierwszej rady Parafialnej, otwarcie stacji telegraficznej w urzędzie pocztowym, a także to, że 1 września 1908 r. w gminie Łężany weszła w życie urzędowe otwarta szkoła etatowa jednoklasowa, w której pierwszym nauczy-cielem został mianowany p. Edward Wajda47. Poświęcenie budynku szkolnego murowanego w Łężanach odbyło się 27/9 przy udziale przedstawicieli: CK in-spektora szkolnego, urzędników sądowych, podatkowych i zastępcy burmi-strza z Dukli duchowieństwa parafialnego i kierownika szkoły, mieszkańców z okolicy, młodzieży zakładu wychowawczego z Miejsca Piastowego. natomiast pomieszczenia szkoły targowiskiej przydały się, kiedy w 1910 roku zawitała do wsi Liga Pomocy Przemysłowej, o czym pisał kronikarz, że [...] zjechał do Targowisk tak zwany postój Ligii pomocy przemysłowej i w salach szkolnych urządzono w tych dniach wystawę i wykłady z obrazami świetlnymi dla ludu z zakresu przemysłu krajowego, odbył się też wiec pod przewodnictwem pp. Sokołowskiego i Greifera ze Lwowa i przy tej sposobności zawiązał się Komitet filialny Ligi pomocy przemysłowej, do którego zapisało się 20 członków48. aktywnością wykazywali się kolejni nauczyciele z łężan, zdaniem kronika-rza gdy poznali dzieci i miejscowe stosunki zajęli się gorliwie szkołą, oprócz nauki szkolnej ćwiczono dzieci w rolach scenicznych jak jasełka i przedsta-wienia patryotyczne, dziatwa się przywiązała do swoich wychowawców tak dalece, że nauczyciel potrafił przekonać mieszkańców gminy, że pożytecznie by było wyciąć wierzby przy drodze powiatowej prowadzącej do Krosna a na to miejsce zasadzić drzewka owocowe. Państwo Seib nie pracowali długo

44 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 30.45 t a m ż e, s. 41.46 t a m ż e, s. 41.47 [...] który przez krótki swój pobyt na tem stanowisku /3 lata/ położył trwały fundament dla dobra tej szkoły – zasłużył sobie na powszechny żal, gdyż przez swoje odczyty i współudział w uroczystościach parafialnych i patriotycznych zaskarbił sobie na powszechny szacunek i uzna-nie. t a m ż e, s. 98. zmarł w 1911, szkoła zawiesiła na rok działalność, gdyż nie można było znaleźć nikogo na miejsce pana wajdy. 48 t a m ż e, s. 52 i 56.

[13]


w Łężanach, gdyż rada szkolna przeniosła ich do szkoły w Moderówce. Stamtąd przeniesiony do Łężan został Franciszek Cholewa, a wskutek potrój-nej zmiany sił nauczycielskich w przeciągu kilku miesięcy, szkoła w Łężanach podupadła w sposób nader rażący49. sporo miejsca kronikarz poświęca at-mosferze wojny. z przejęciem pisze, iż w tym roku (1914 – przyp. aut.) rozpo-częła się wojna wszechświatowa, jakiej nie było jeszcze na świecie – podczas której walczono na lądzie, na wodzie i pod wodą i w powietrzu, w czasie tejże nastały przewroty, najpotężniejsze mocarstwa upadły, a natomiast powstawa-ły rzeczypospolite”. W tym samym roku odbył się wiec Narodowego Związku Chrześcijańsko-Ludowego w Targowiskach. Generalnie Związek miał prze-ciwdziałać tym, którzy zaczęli buntować się przeciwko wyższym stanom i Kościołowi. Ponadto w kronice ksiądz zanotował, iż od 21/9 przez kilka dni ciągnęły wojska austryackie ku Żmigrodowi w nadziei, że za nimi podążą Rosyanie i w ten sposób w górach złapią ich Austryacy i Niemcy w podwójny ogień, ale się całkiem zawiedli, gdyż Rosyanie w góry nie poszli (...) z Krosna wyjechały wszystkie urzęda, tylko patrole rosyjskie kozackie szerzyły postrach [...] Od 5/10 zaczął się powrót austryackich wojsk ku wschodowi – w tym cza-sie starszyzna wojskowa nocowała we dworze i na plebani ze swoją służbą a wojsko kwaterowało na wsi, trzeba było ustawicznie czuwać i usługiwać”, a […] „patrole rosyjskie podpaliły ze zemsty jeden dom pożar przeniósł się na dwa inne – ogólny popłoch w Targowiskach, ludzie zaczęli znosić pościel odzienie do plebańskiej piwnicy. Później się pokazało, iż żołnierz z patroli au-stryackich zastrzelił rosyjskiego kapitana i skrył się między domy, ponieważ kobieta przed żołnierzem rosyjskim pytającym o austryaka zamknęła okno, ten podpalił zapałką strzechę i w ten sposób powstał pożar w Łężanach. Od tego czasu prawie codziennie kozacy rabowali co się dało, odbierali zegarki, zcią-gali z ludzi buty, zabierali zdrowe konie a zostawiali w zamian okaleczone, od czasu do czasu widać było palące się domy w okolicy, we dworze dopytywali się, czy fararz /proboszcz/ ma konie i bydło [...] Przez cały czas walk najzat-częstszych w całej okolicy, kiedy w innych wsiach gorzały domy od bomb i szrapneli w Targowiskach ani jeden dom nie spłonął, chociaż pociski armat-nie dość często i gęsto przelatywały na sąsiednich polach, ale domy omijały – tak było w całej parafii. następnie na początku grudnia 1914 roku [...] wojska austryackie poczęły cofać się od Wróblika do Targowisk do okopów za wsią – a o 7ej godzinie wieczór wpadło na plebanię 5 oficerów rosyjskich od piecho-ty pukając do drzwi, gdym otworzył i ze zdziwieniem zapytałem «wy uże tu». Oświadczyli, że zajęli już Targowiska i proszą o nocleg. Powiedziałem, że z chęcią ich przyjmę lecz gdy austryacy strzelający w okopach dowiedzą się, że ich na plebani przyjmuję to mię uśmiercą, lecz oni śmiali się wołając ned bójta sia, niech sobie strelają [...] Wtem wprowadzono na salę starego Żyda 49 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 58-59.

[14]


z Rymanowa okrutnie poranionego i zapuchniętego wołając – szpion. Starszy wołał, żeby go powiesić. Ponieważ Żyd błagał mię, żebym się za nim wstawił, bo on z głodu szedł do Haczowa do brata możeby dostał jakiego zboża dla ośmiorga dzieci. Na moje przedstawienie powiedzieli, że pójdzie na Sybir i ka-zali prowadzić na organistówkę, gdzie wojsko kwaterowało. Żyd mię jeszcze błagał, że ponieważ oni już go nie puszczą, czuł straszne osłabienie, był bosy z gołą głową i licho odziany, że gdy go zabiją, żebym dał znać do Rymanowa żeby go zabrali i pogrzebali między swoimi, ale rozbestwione zbiry poprowa-dzili go na organistówkę, gdzie całą noc nie pozwolili mu ani usiąść ani wody się napić pomimo prośby organisty za nim. Na drugi dzień zabrali go ze sobą do Miejsca Piastowego i mówiono że jakiegoś Żyda zakopali w rowie50. Ksiądz czuły na ludzką krzywdę, lecz bezradny wobec żołdactwa, pozostawił zapis ich winy, m.in., kiedy przed południem przyszedł na plebanię z Biedacza gró-barz i oświadczył, iż idzie na cmentarz kopać groby dla trojga ludzi pomordo-wanych wczoraj o 10-tej w nocy przez moskala. Na Biedaczu w dzielnicach zamordował żołnierz mieszkankę, matkę 5-ga dzieci /najmłodsze 2 tygodnie, jeszcze nie była na wywód/, syna jej 16-letniego i krewnego jej męża, który podówczas był na wojnie. Pomordowanych pogrzebano po sześciu dniach do-piero, gdyż komenda rosyjska tak nakazała, aż przyjedzie komisya na oględzi-ny i dochodzenie ale na niczem się skończyło (...) sąsiedzi mówili, iż nieboszczka kazała trupa rosyjskiego sołdata pogrzebanego pod jej dom wywieść w pole i dla tego morderca się zemścił. Z kolei Wróbliczanie – rusini mieli opowia-dać, iż nieboszczka potruła moskali i stąd zemsta. Po kilku miesiącach władza rosyjska wykryła mordercę aż w Samborze i przyprowadziła go do Targowisk i sprowadzono córkę nieboszczki, która zaraz poznała sprawcę mordu, gdyż tenże przez kilka dni przedtem u nich mieszkał, ale czy został ukarany nie wia-domo51. zaś o sobie pisze, że po ewakuacyi w parę tygodni mówili Żydzi, że miałem szczęście, iż mię moskale nie wzięli, gdyż po to byłem wzywany do ko-mendy do Krosna. o zakończeniu wojny napisał: rok ten znamienny w histo-ryi naszej ojczyzny, gdyż 31/10 1918 Polska zrzuciła z siebie jarzmo niewoli austryackiej i ogłosiła się niezależną52. odbudowywanie państwowości pol-skiej też nie obeszło się bez zgrzytów, kiedy to 26 stycznia 1919 roku przepro-wadzono pierwsze wybory do sejmu polskiego. Było to w niedzielę i ksiądz zauważył na kartach kroniki pouczając przy tym parafian [...] żeby postępo-wali według sumienia i wybierali dobrych katolików, zwłaszcza, iż już sama ustawa wyborcza pogwałcała święto – niedzielę – niektórzy z prowodyrów z krzykiem wyszli ostentacyjnie z kościoła a przede wszystkim pewien robotnik

50 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 61-69.51 t a m ż e, s. 73.52 t a m ż e, s. 84.

[15]


kopalniany zamieszkały w Targowiskach, człowiek pracowity – nawet rozu-miały i przez drugich zbałamucony i którego spotkała wyraźna kara boża, gdyż później doznał jakichś wyrzutów sumienia i do tego stopnia zaczął się trapić urojonemi stratami materialnymi, iż 1 lipca obwiesił się53. A co do sku-teczności nowej władzy, ksiądz ubolewał jak nisko upadła powszechna kar-ność świadczy o tem i brak porządku w policji państwowej do tego stopnia, iż sami chłopi podejrzewali, że w rabunkach brali udział państwowi stróże bez-pieczeństwa. Oto np. na posterunku w Miejscu Piastowym był żandarm żona-ty, który 19/12 1920 w nocy odprowadzał służącą plebańską z Łężan do Targowisk, ponieważ w tym czasie ktoś ze służby plebańskiej był na podwórzu, dziewczyna schowała się do chlewa, z tego narobiło się hałasu, że w chlewie siedzi jakiś złodziej i zrobiono obławę przy zbiegowisku sąsiadów. Gdy póź-niej tego osobnika przeniesiono w drodze służbowej aż do Radawy w powie-cie Jarosławskim, doprowadził aż do tego, iż z karabinu ciężko zranił ks. Jana Jamroża administratora z parafii Radawa, który wskutek tego zmarł. Wprawdzie przy rozprawie sądowej tego pana uwolniono, ale wydalono na zawsze ze służby policyjnej54. Ponieważ w 1922 roku sejm przyjął ustawę na-kładającą na beneficja kościelne obowiązek złożenia jednorazowej opłaty, ze-zwalając na sprzedaż części beneficjów na jej pokrycie, ksiądz ostro skomentował w kronice: tak postępowano w całem państwie, ale parafianie w gminie Targowiska a szczególnie nowoobrana gmina przepojona zasadami ludowizmu w duchu odstępcy Jana Stapińskiego, żeby dokuczyć proboszczowi na dniu 5/3 1922 na posiedzeniu rady gminnej i rzekomo komitetu parafialne-go i uchwalili wnieść sprzeciw przeciw sprzedaży pola na pokrycie daniny, gdyż X proboszcz jest w stanie sam zapłacić i wnieśli sprzeciw do powiatowe-go urzędu ziemskiego w Jaśle pod datą 6 marca 1922 r. Wskutek tego zama-chu, na wniesioną prośbę przez Urząd parafialny dnia 19/3 1922 do urzędu ziemskiego w Jaśle zgłosił sprzeciw do Izby Skarbowej w Krakowie przeciw-ko zamiarowi sprzedaży z powodu sprzeciwu gminy i komitetu parafialnego [...] Otrzymawszy taką rezolucję z Jasła musiał proboszcz robić przedstawie-nia do urzędu ziemskiego [...] nawet jeździł do Jasła, ale na darmo, bo zaraz po wielkanocnych świętach nikogo w powiatowym urzędzie nie zastał, sprawa się przewlekła, żeby nie rosły procenta zwłoki, trzeba było pół daniny zapła-cić. Aż ostatecznie 11 września 1922 r. po otrzymaniu z Krakowa orzeczenia iż Izba Skarbowa w Krakowie nie uwzględniła sprzeciwu zamierzonej sprzedaży przez Urząd parafialny części gruntów Probostwa w Targowiskach na pokry-cie daniny55. o stanie społecznym zauważył – ponieważ część parafian tutej-

53 Liber Memorabilium 1846-1926. s. 85.54 t a m ż e, s. 87.55 t a m ż e, s. 91.

[16]


szych to robotnicy fabryczni, którym po wojnie dobrze się powodziło, gdyż mieli wielkie zarobki i nauczyli się dostatnio żyć i ubierać i żyć rozwiąźle i podnosili strajki i wciąż więcej żądali a mało robili. Ponieważ właściciele przedsiębiorstw wskutek wielkich podatków nie mogąc obstać wszystko zredu-kowali nastała nędza a wskutek tego bezrobocie. Ponieważ wszystko siedzia-ło w domu bez zajęcia, straszne zepsucie obyczajów obojga płci brak poszanowania wszelkiej władzy – utrata wiary – bandytyzm i chwytanie się najrozmaitszych heretyckich nowinek tak zwanego kościoła niezależnego56.

w odróżnieniu od swojego poprzednika, kronika prowadzona przez ks. Mateusza sosa zawiera oprócz informacji o stanie budynków, także cha-rakterystykę parafian, nastrojów i zaangażowania modlitewnego, np. od roku 1890 podawana jest liczba dzieci pierszokomunijnych. trudno powiedzieć czy brak porozumienia z niektórymi parafianami wpłynął bezpośrednio na zdro-wie proboszcza, jednak już w styczniu 1926 roku zmarł targowiski proboszcz ks. Mateusz sos. Biskup powierzył troskę o parafię na czas przejściowy oo. Michalitom z Miejsca Piastowego, do czasu aż probostwo objął w kwietniu tego samego roku ks. Maciej suchodolski – dotychczasowy wikariusz iwo-nicki. nowy duszpasterz nie wracał do starych spraw i sporów, ale krótko odnotował po swoim przyjściu, iż rozpoczęła się praca duszpasterska, para-fialna, bardzo obszerna, na każdem polu. Lud odniósł się życzliwie do nowe-go duszpasterza szedł mu na rękę i w pracy parafialnej i pracy gospodarczej57. zdaje się jednak, iż nowy proboszcz nie podjął dzieła kontynuacji kroniki. z okresu ii wojny światowej jest kilka zdawkowych notatek, w tym, że ar-chiwum kościelne, niewłaściwie w dzwonnicy było umieszczone. Znalazły się tam rachunki i dokumenty probostwa jeszcze z XVII wieków z czasów Jana III, a to pozwoliło zbadać dawniejszą historję kościoła i wsi Targowisk, a stan bu-dynków: Kościoła dobry, na dzwonnicy krzyż skrzywiony potrzebuje sprosto-wania. Stan budynków plebańskich: stodoła potrzebuje koniecznie nowego i ogniotrwałego pokrycia. wyliczono uposażenie kościoła, o pracy duszpa-sterskiej zapisano, że ludność tutejsza jest na ogół pobożna i licznie uczęsz-cza do kościoła na nabożeństwa. Nie rzadko widzieć można było w kościele osoby mieszkające poza parafią n.p. Wróblik (...) Ludność jest jednak ubo-ga, a dzisiejszy stan wojenny jest przyczyną, że wielu nie stać na sprawienie sobie odpowiedniego ubrania i obuwia zwłaszcza w zimie58. zapewne zapi-sów w kronice zaprzestano z obawy przed represjami okupanta, podobnie jak zaprzestano dzieła Bractwa różańcowego, którego początki sięgały jeszcze XViii wieku, a jego umocowanie wynikało z przywilejów Kurii rzymskiej


[17]


w Przemyślu z 1869 roku. Proboszczowi pomagali w pracy duszpasterskiej ks. walenty Czekowski ze zgromadzenia oo. Michalitów oraz ks. zbigniew delimat, mieszkający na pograniczu targowisk i Krościenka wyżnego. z pewnością byli to kapłani poszukujący bezpiecznego miejsca, z obawy przed okupantami, podobnie jak los skierował w roku 1940 do targowisk, kilka rodzin wysiedleńców. ich pobyt odnotował ks. suchodolski pisząc, że przyznać należy, że tutejsza ludność szła do nich z serdeczną i ofiarną pomo-cą i że stosunki wzajemne ułożyły się nader przyjaźnie, tem bardziej, że wysie-dleńcy czy emigranci okazali się religijnie materjałem nader dodatnim59.

Kronika parafialna w ujęciu ks. Józefa Miezina, który objął włodarstwo w dniu 1 sierpnia 1949 roku po śmierci ks. suchodolskiego, nabiera nowe-go kształtu. nie bez sarkazmu odnotowuje, iż nowy proboszcz […] zastaje brudną plebanię, stajnię bliską ruiny, grunt obsiany zbożem pozostałym po poprzedniku, a robociznę pokryto kosztem sprzedanych łąk60. W jakiej kolej-ności odnotowywał w takiej podjął starania, odmalowano plebanię, zamonto-wano instalację elektryczną i gazową, po pewnym czasie pobudowano stajnie, a do tego trzeba było się dowiedzieć, gdzie będzie można kupić cegłę, zabie-gać o wapno i cement i drzewo. Dachówka będzie ze starej stajni61. […] Na wiosnę wzięto się do budowy stajni. Wniesiono podanie do Gminnej Rady Narodowej o pozwolenie na przebudowę stajni i załączono plany. Odpowiedź nie nadchodziła. Nie czekając dłużej, rozwalono starą stajnię i wycemento-wano fundament i wtedy zjawiła się komisja z Miejsca (Piastowego – przyp. aut.) i zabrania budowy, bo nie dali jeszcze pozwolenia. Proboszcz zwraca się do władz powiatowych i za parę dni otrzymano pozwolenie. w dalszym cią-gu trwał remont, także wnętrza kościoła, a w 1954 r. zakupiono dwa dzwo-ny – [...] jako uzupełnienie do pozostałego po wojnie. Największy dzwon wagi 613 kg parafianie uratowali przed konfiskatą przez Niemców, ukryli go po-tajemnie a w jego miejsce dla rachunku oddali sygnaturkę. W porozumie-niu z firmą Felczyński i ska z Przemyśla, postanowiono odlać średni dzwon o wadze ok. 350 kg i tonie ‘h’ i dzwon mały o wadze ok. 180 kg. Ks. pro-boszcz prosił parafian o złożenie złomu z miedzi, brązu i mosiądzu, bo bez dostarczenia złomu firma nie chciała podjąć się odlewu [...] Dzwon średni nosi napis «Matce Najświętszej w roku Maryjnym 1954 ofiarują matki para-fii Targowiska». Dzwon mniejszy nosi napis: «Świętej Małgorzacie Patronce parafii ofiarują Ojcowie parafii Targowiska. Odlano w roku 1954»62. W ko-

59 Liber Memorabilium 1846-1926, s. 112.60 Kronika Parafii Targowiska k/Krosna lata 1949-1982, (dalej Kronika J.M.), kronikarz ks. Józef Miezin, s. 1.61 t a m ż e, s. 2.62 t a m ż e, s. 12.

[18]


lejnym roku dostrojono organy i zlecono kolejny remont plebani, a później jej przebudowę aby mógł zamieszkać w niej ksiądz wikary, gdyż jadalnia była ubikacją ciemną, bo weranda nie dopuszczała światła. Przedzielono ja-dalnię i usunięto mur dzielący do werandy i okna werandy stały się okna-mi mieszkania i przez to mieszkanie straciło ponury wygląd. Przylegający pokój dla służby przerobiono na kancelarię parafialną a poprzednią kance-larię przeznaczono jako mieszkanie dla ks. wikarego. Zakupiono dla wika-rówki łóżko i 4 krzesła63. Kolejny dramat dotknął obiekt kościelny w dniu 22 maja 1962 roku, kiedy to pięciu chłopców (kl. VI, VII) zamiast na nabo-żeństwo majowe poszło na dzwonnicę i paliło papierosy. Odchodząc jeden z nich rzucił niedopałka na podłogę. Z tego powstał pożar w nocy około godz. 12. Ks. proboszcz obudził się i wyjrzawszy oknem zauważył płonącą dzwon-nicę. Ogień obejmował górną część dzwonnicy i wydostawał się płomienia-mi przez okienka na zewnątrz. Ks. proboszcz wszczął alarm, obudził organistę i wikarego. Kościół był bardzo zagrożony, ale się jeszcze nie palił. Zaczęli zbie-gać się ludzie. Przyciągnięto sikawkę i płomienie wtedy objęły fasadę kościo-ła. Dzięki pomocy ludzi i sikawce ugaszono pożar na kościele. Z dzwonnicy pozostał szkielet mocno opalony. Dzwony spadły stopione z żaru i porozbi-jały się w dzwonnicy. Spaliły się ruchome konfesjonały, ołtarz z kaplicy pod-worskiej, urządzenie Grobu na wielki tydzień, katafalk. Na fasadzie kościoła ogień zaczął obejmować belki ścian64. Kronikarz odnotował także, że śledz-two ustaliło sprawców, a po wielu staraniach u ówczesnych władz wystara-no się o pozwolenie na budowę nowej dzwonnicy. gorzej było z projektem wykonania tablic pamiątkowych, kiedy ks. proboszcz podjął myśl wystawie-nia we wnęki kolumn dzwonnicy pamiątkowych tablic. Po porozumieniu się z majstrem kamieniarskim z Rzeszowa ustalono projekt i na czerwiec tabli-ce były gotowe i zamontowane. Władze powiatowe miały zamiar przeszko-dzić w umieszczeniu tych tablic, ale brakło podstaw prawnych65. w końcu lat 60-tych sporo prac wykonano wokół kościoła i w samym, a w listopadzie 1972 roku „wichura zwaliła lipę koło kościoła i ta padając uszkodziła wie-życzkę na kościele przy fasadzie”. w roku następnym zainstalowano 3 witra-że [...] malowane na szkle symbole sakramentów i wypalane dla utrwalenia. Pierwszy witraż: symbol ogólny sakramentów przedstawia 2 baranki biegną-ce do strumienia – źródła 7 strumień i wyżej znak Opatrzności Bożej. Drugi witraż ma symbol sakr. kapłaństwa – w środku kielich postawiony na msza-le, a w górnej części krzyż otoczony stułą i na nim biret. Trzeci witraż sym-

63 Kronika J.M., s. 16.64 t a m ż e, s. 19.65 t a m ż e, s. 26.

[19]


bol Najśw. Sakr. ma w środku monstrancję, a w górnej części kłosy pszeniczne i winogrona66.

dalej kronikarz nie omieszkał zaznaczyć, że w 1976 roku został miano-wany przez bpa ignacego tokarczuka honorowym kanonikiem kolegia-ty w Brzozowie, a także, że [...] odbyły się prymicje ks. Krzysztofa Zająca z Targowisk wyświęconego na kapłana przez kardynała Karola Wojtyłę w Krakowie67. z wielką szczegółowością kronikarz oddał atmosferę wyboru papieża, kiedy pisze, że najważniejszym zdarzeniem roku [1978] jest wybór na papieża Polaka ks. Metropolitę z Krakowa Wojtyłę Karola, który przybrał imię Jana Pawła II. Telewizja polska nadawała uroczystość z inauguracji pa-piestwa i wtedy wszyscy byli przy telewizorach i Sumę przeniesiono na po południe. Przez 3 godziny oglądaliśmy tę uroczystość od 10 do prawie 14. Wszyscy byli przejęci tym wyborem i przy spotkaniach tylko o tym mówio-no”68. Kiedy rok później papież rodak odwiedził Polskę czytamy – „najważ-niejszym zdarzeniem tego roku był przyjazd papieża Jana Pawła II do Polski w dniach 2-10 czerwca. Przyjechał do Warszawy i tam powitał go Episkopat i władze cywilne Polski z Jabłońskim na czele. Potem odwiedził Gniezno, Częstochowę i Kraków. Z Krakowa dojechał do Kalwarii Zebrz., Nowego Targu, Oświęcimia, Mogilna. Wszędzie otaczały go wielkie tłumy pielgrzy-mów z całej Polski. Ostatnie nabożeństwo odprawił na Błoniach Krakowskich. Błonie podzielono na sektory i każda parafia otrzymała przydział pewnej ilo-ści kart wstępu na te błonia. W parafii wydano 104 kart wstępu tym, którzy wybrali się na to spotkanie z papieżem do Krakowa. Władze państwa nieprzy-chylnie traktowały ten przyjazd papieża - zapowiedziano, że w tym czasie nie będą udzielane urlopy, nie przewidziano żadnych dodatkowych autobusów, czy pociągów do Krakowa czy Częstochowy. W Krośnie przydzielono 10 au-tobusów dla starających się a takich było 30. telewizja nadała tylko spotkanie w Warszawie i Oświęcimiu na całą Polskę – z Krakowa tylko popołudniowa część Polski mogła oglądać w telewizji nabożeństwo na Błoniach69.

w kronice ks. Miezina pojawia się sporo informacji o czasach współ-czesnych i subiektywna ich ocena przez piszącego. Kronikarz informuje, że w styczniu 1951 roku upaństwowiono dom dziecka w Miejscu Piastowym, co oznacza, iż władze komunistyczne będą próbować odciągać młodzież od kościoła, na co przywoływał dowody – „zaczęła się akcja odciągania mło-dzieży od kościoła. W niedzielę w czasie prymarii odbywał się apel, a w cza-sie sumy czas przeznaczony był na naukę i młodzież miała bardzo utrudnione

66 Kronika J.M., s. 36-43.67 t a m ż e, s. 45.68 t a m ż e, s. 50.69 t a m ż e, s. 51.

[20]


uczęszczanie na Mszę. Kiedy weszły przepisy państwowe o ślubach cywil-nych ksiądz odnotował – w parafii dają się odczuwać nastroje dzisiejszych czasów. Ukazuje się lekkie rozluźnienie rodzinne, 2 pary żyje tylko na ślu-bie cywilnym, 2 pary na wiarę, kilka małżeństw rozbitych70. akcja powoły-wania kleryków do wojska była szokiem dla proboszcza, który odnotował, iż „[...] między nimi znalazł się miejscowy kleryk z II roku Ryniak Stanisław. Nie pomogły żadne starania o zwolnienie ze służby wojskowej71. natomiast w sierpniu [1972 r.] został otworzony bar ze sprzedażą piwa – nowy punkt pi-jacki. Za namową proboszcza Koło Gospodyń w Targowiskach wniosło pro-test przeciw tej sprzedaży piwa w gromadzie i zebrało szereg podpisów, ale władze powiatowe zignorowały ten sprzeciw. Bar ten został przezwany pie-kiełkiem i nawiązuje do dawnego domu gromadzkiego, gdzie też kwitło pijań-stwo. Dość licznie zaglądają tam parafianie lubiący alkohol i przynoszą do domu w dzbankach, a także dojeżdżają obcy”, a jeszcze do tego „gospodar-ka rolna też upada – około 2 gruntu probostwa leżało w tym roku odłogiem, bo nikt nie chciał tego gruntu użytkować po wycofaniu się tych, którzy dotąd grunt używali. Młodzież odchodzi do szkół i fabryk i na roli nie ma kto pra-cować – pozostają w domach tylko ludzie starzy. […] kobiety znajdują za-trudnienie w przemyśle i nie chcą iść do zajęć gospodarczych i wielu księży nie może znaleźć gospodyni72. Kiedy doszło do otwartego konfliktu pomiędzy proboszczem i parafianami o budowę garażu, ksiądz nie omieszkał na kartach kroniki wypomnieć mieszkańcom ich dawne występki wobec włodarzy para-fii. napisał więc, że w dniu 3 maja na Mszy św. proboszcz przypomniał pa-rafianom, że źle traktowali poprzednich proboszczów: ks. Tokarskiego, który opuścił parafię na stare lata, ks. Sosa przy sprawianiu nowego dzwonu, ks. Suchodolskiego oskarżając go przed biskupem i odbierając kasę kościelną i obecnie znaleźli się ludzie w Targowiskach, którzy tę tradycję podejmują73. zapiski kronikarskie w dość szybkim tempie posłużyły do kreowania bieżą-cej rzeczywistości.

Podsumowując kronikarskie zaangażowanie włodarzy targowiskiej para-fii, warto zauważyć, iż najwięcej przekazu o życiu społecznym mieszkań-ców targowisk zamieścił w swojej kronice ks. sos. z pewnością wpływ na to miał szczególny czas, jak wybuch wojny powszechnej, pojawienie się no-wych trendów politycznych, odbudowa państwowości itp. Jego poprzednik zamieszczał głównie wiedzę o tym co decydowało o codziennym bycie para-

70 Kronika Parafii Targowiska, s. 4.71 t a m ż e, s. 18.72 t a m ż e, s. 37 i nast.73 t a m ż e, s. 56. w roku 1982 ks. Miezin został zwolniony decyzją biskupa ordynariusza z obowiązków proboszcza, zachowując przywilej zamieszkania na plebani w targowiskach.

[21]


fian, w tym anomalie pogodowe skutkujące urodzajem bądź klęskę w upra-wach zbóż, warzyw i owoców, mające bezpośredni wpływ na wyżywienie rodzin. Kolejni proboszczowie włodarzyli w okresie wielkich przemian, jak ii wojna światowa czy zmiany ustrojowe. Czas ten nie zawsze nastrajał do spisywania dziejów, a jak w przypadku czasu wojny, groziło to poważnymi konsekwencjami.

[22]


edmund B o j a n o w s k i, Dziennik. t. 1-4 wydanie kompletne rękopisu i luźnych kartek dziennika wraz z zapisami dziennymi ochronka Podrzecka 1851-1854 i relacją s. elżbiety szkudłapskiej ostatnie dnie życia i pogrzeb. objaśnił, skomentował i wstę-pem poprzedził Leonard smołka. wrocław 2009.

we fragmentach ukazywał się Dziennik edmunda Bojanowskiego trzykrotnie. są to dwie edycje polskie (1988,1999) i jedna włoska (1996) dziś jest na czasie, i to z kil-ku powodów, żeby przypominać tę postać, znaną w wielkopolsce XiX wieku z pracy organicznej, sui generis – powiedziałby może ktoś ciasno rozumiejący pod tym poję-ciem wiodące w życiu społecznym, gospodarczym i kulturalnym inicjatywy. ale i tych w życiu Bojanowskiego nie brakowało. wiekowe zaniedbania, jakie dotykały najlicz-niejszą warstwę narodu wołały teraz o zdwojony wysiłek zmierzający do ich napra-wy. o narodzie można już w tym czasie mówić. wszak wszyscy obywatele, w tym przypadku państwa pruskiego, posiadali podmiotowość prawną. Korzystanie z tego, jak niektórzy wówczas sądzili, przywileju miało jednak ograniczony zasięg i zależa-ło w praktyce od jednej ważnej okoliczności. syn chłopski, by móc zaistnieć na arenie życia publicznego, obojętnie w jakim charakterze, działacza gospodarczego, polity-ka, czy też w obrębie kultury, musiał odbić się niejako od środowiska, z którego wy-szedł, a mógł to uczynić tylko, zdobywając wykształcenie. Był to awans z punktu widzenia osobistego godny uwagi, zaś pod kątem pożytku społecznego tak ważnego dla przetrwania i zwartości społeczeństwa polskiego pod zaborem, jeśli nie szkodliwy, to w każdym razie jałowy w skutkach. tylko powrót do własnej społeczności z wy-posażeniem wiedzy i autorytetu z niej płynącego można było uznać za sukces takiej pracy organicznej. w tym kierunku szło też działanie takich ludzi, jak Bojanowski, Marcinkowski i spora garść innych.

edmund Bojanowski rozumiał to wszakże, jak mało kto w kraju poddanym presji germanizacyjnej, sprawiającej w innych dzielnicach Prus z ludnością polską, że wyj-ście ze środowiska i pruska szkoła, od ludowej po uniwersytet, zubożały tamtejszą społeczność polską o potencjalnie wartościowe i jakże potrzebne jednostki. tak było nierzadko na Śląsku, częściej na warmii i Mazurach, sporadycznie w tzw. Prusach zachodnich. Po prostu nie zwracano tam należytej uwagi na konieczność troski o toż-samość, nie tylko religijną, ale także narodową w najniższych warstwach. nieliczni działacze polscy i garstka duchownych, których seminaria duchowne nie wynarodowi-ły, nie potrafili przebić się przez bogatą w środki niemiecką Kulturarbeit

wielkopolska stanowiła pod tym względem rezerwuar sił polskich, służący w mia-rę możliwości także tamtym, wyżej wspomnianym, obrzeżom Prus zaludnionym

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

272 reCenzJe i oMÓwienia

Polakami. nic też dziwnego, że o ile w Poznaniu działało od 1841 r. założone przez Karola Marcinkowskiego towarzystwo naukowej Pomocy, którego celem było wspieranie kształcenia zdolnej a ubogiej młodzieży, to o 6 lat wcześniej w gostyniu powstało – tym razem z inicjatywy ziemianina gustawa Potworowskiego – Kasyno gostyńskie. zadaniem jego było wspieranie inicjatyw gospodarczych i kulturalnych w skali całego wielkiego Księstwa Poznańskiego, a zwłaszcza podnoszenie poziomu gospodarstw chłopskich oraz unowocześnianie wielkiej własności ziemskiej, broniąc ją tym samym przed wykupem przez silniejsze ekonomicznie środowisko niemieckie. w ramach kasyna, istniejącego do 1846 r. działał też edmund Bojanowski, sekreta-rzując w wydziale Literackim Kasyna. to on właśnie – nie bacząc na górnolotną na-zwę wydziału – ukierunkował jego działalność na „rozpowszechnianie wśród ludu pism elementarnych”1. z kolei wydział dobroczynny Kasyna w ramach, którego po-wstała „kasa opieki” dla uczniów i studentów wyprzedził tnP, z którym w 1941 r., po jego powstaniu wspomniana kasa się złączyła. Bojanowski był duszą tych ini-cjatyw, a jego ludowość przejawiała się nie tylko w akcjach charytatywno-wycho-wawczych, ale także w zainteresowaniach archeologicznych podejmowanych wraz z innymi w celu przywoływania historii ziemi wielkopolskiej dokumentujących jej polskość2. na uniwersytecie berlińskim studiował przez 3 lata psychologię, estetykę, historię sztuki, metafizykę, logikę, historię muzyki oraz poezję, zwłaszcza twórczość goethego i schillera. wykształcenie takie było udziałem wielu ziemian, którzy niejed-nokrotnie uzupełniali je o studia lub doświadczenie agronomiczne. w każdym zaś ra-zie dawało ono wstęp do dobrego towarzystwa, rzadziej inspirowało do pracy twórczej. Bojanowski myślał innymi kategoriami. skromne środki utrzymania pozwalały mu na pewną niezależność materialną, może nawet na sfinalizowanie studiów. w 1869 r., po utracie rodzinnego grabonoga, gdzie do tego czasu mieszkał poszedł za głosem powołania. Pobyt w seminarium gnieźnieńskim skończył się jednak po dwóch latach. Choroba płuc była w tamtych latach nieubłagalna. edmund Bojanowski miał oparcie w wielu kapłanach, ale wydaje się, że bliska z nimi znajomość uświadamiała mu, iż związanie posłuszeństwem kapłańskim nie pozwoliłoby mu na realizację myśli, które rodziły się już w Kasynie gostyńskim, dojrzały później pod wpływem dziełka augusta Cieszkowskiego, swego rówieśnika (urodzony, podobnie jak Bojanowski w 1814 r.) pt. O ochronkach wiejskich3.

1 r. C z u b, W 160 rocznicę rozwiązania Kasyna Gostyńskiego przez Prusaków. Pionierzy pracy organicznej. „nowa gazeta gostyńska”. r. 2006, nr 7, s. 10a2 t a m ż e.3 Książka ukazała się w Lwowie w 1845 r. w czasie szczytowych działań Bojanowskiego w Kasynie gostyńskim, gdzie problem wychowania, zwłaszcza dzieci wiejskich, niejednokrotnie mimo istnienia obowiązku szkolnego, minimalnie lub w ogóle ze szkoły nie korzystających, był nie tylko rozważany, ale gdzie podejmowano konkretne akcje na rzecz przybliżenia wsi warto-ściowej lektury polskiej i jej utwierdzania w przywiązaniu do tradycji polskich. Cieszkowski, znany przede wszystkim jako wybitny filozof, był jednak także aktywistą społecznym. Potrafił też nadać idei powszechnej oświaty ludowej poczynając od najmłodszych, strukturę teoretyczną.

[2]

273reCenzJe i oMÓwienia

idea ochroniarska, jeśli można tak nazwać inicjatywy Bojanowskiego, wypływała z myśli organicznikowskiej sięgającej do samych korzeni budowanego ładu społecz-nego i gospodarczego. edmund Bojanowski w niczym nie odróżniał się od ówcze-snych działaczy społecznych wielkopolski, a także innych dzielnic podzielonej Polski. Praca „nad ludem”, jak to wówczas nazywano, obok nieuniknionego w tej epoce pa-ternalizmu, charakteryzowała się także animowaniem w tym ludzie inicjatyw – może często podpowiadanych – ale realizowanych wspólnymi siłami ludu i warstw oświe-conych. Bojanowski w całej rozciągłości taką metodę stosował, unikając tego rodzaju dobroczynności, jaka cechowała ówczesną filantropię, z pewnością wiele czyniącą do-brego, ale nie podejmującą wysiłku uczenia sztuki przetrwania własnymi silami. nie znaczy to, że przechodził obojętnie obok nędzy, której wtedy pełno było wszędzie, ale bardziej wolał wskazywać środki wiodące ku jej wyeliminowaniu, aniżeli własnym sumptem ją eliminować, czego zresztą nie byłby w stanie urzeczywistnić. Był realistą, a realizm ten po części wynikał ze szczupłości środków, jakimi dysponował. nie był również człowiekiem, któremu łatwo przychodziło pukanie do czyichś drzwi lub się-ganie do czyjejś kieszeni. natomiast już w swej działalności w Kasynie gostyńskim, jak i później, kiedy po jego zlikwidowaniu zajął się ochronkami według własnego po-mysłu, szukał środków właśnie tam, gdzie chciał je zainwestować. ochronki w znacz-nym stopniu były dziełem społecznym, zatem partycypowały w nich także osoby korzystające z nich. Już system szkolny nauczył rodziców, iż szkoła, to także ich dzie-ło, a korzyść płynąca z niej ich przede wszystkim jest udziałem. Przekonanie o tym chłopa w XiX wieku nie było sprawą prostą. U Bojanowskiego występuje jeszcze je-den ważny, tym razem o wiele łatwiejszy do pojęcia, element. Jest nim powiązanie jego inicjatywy z katolicyzmem i Kościołem, szukanie zaplecza w szeregach ducho-wieństwa, gdzie miał oddanych i szczerych przyjaciół. ważne jednak było stosowanie jedynego kryterium przy wyznaczaniu zadań społecznych. Była nim potrzeba tych, którym ofiarował pomoc. dlatego też szukał oparcia w osobach i instytucjach działa-jących z pobudek religijnych. sprowadzenie szarytek do ochronki gostyńskiej nie roz-wiązywało jednak problemu, skoro miał to być ruch ochroniarski, a nie jedna lokalna fundacja. Bojanowski dostrzegał też to, co w nowoczesnej pedagogice jest oczywi-stością: pełne oddanie się dziecku możliwe było tylko wtedy, kiedy opiekunka sama była wolna od zobowiązań, ale zarazem wczuwająca się w potrzeby wychowanków. stąd odpowiednio przygotowane kobiety „z ludu” były rozwiązaniem bliskim ideału. Jednocześnie, jeśli miał to być ruch oświatowy, trzeba było pomyśleć o jego zabez-pieczeniu w postaci stabilnej organizacji – taką w oczach Bojanowskiego było tylko zgromadzenie zakonne.

abstrahujemy tutaj od samego procesu tworzenia zgromadzenia, choć w Dzienniku przewija się on bardzo spójną i silną nicią. Pozostając w kręgu zainteresowania osobą

idea ta szła niejako w dwóch kierunkach. Jeden, to pomoc rodzinie w opiece nad dzieckiem przedszkolnym, a drugi, to stworzenie środowiska pedagogicznego, w którym dziecko to zdoby-wałoby właściwe dla swego wieku i stanu wychowanie, religijne i narodowe.

[3]


autora Dziennika, uderza przed wszystkim wielostronność jego zainteresowań i umie-jętności. wpatrując się w jego portret na okładce Dziennika odnosi się wrażenie, iż spogląda na nas człowiek wielkiej łagodności, ale zarazem daleki od szarej codzien-ności. zupełnie inna jest wymowa jego zapisków. wyłania się z nich skrzętny admini-strator, doskonale orientujący się w cenie gwoździ i desek, organizujący zbieranie ziół, a przy tym tłumaczący wykonującym tę pracę, jaki z niej pożytek. Podobnie jest w in-nych przypadkach, kiedy wyjaśnia cierpliwie jakąś, zdawać by się mogło, oczywistą sytuację czy czynność, kiedy zastanawia się nad każdą najbanalniejszą decyzją, jeśli dotyczy ona drugiego człowieka. ani myśli jednak rezygnować z pracy dzieci prze-bywających w ochronkach, dbając jedynie o to, by nie obciążać ich ponad siły. Praca bowiem, pomijając już płynące z niej korzyści, jest według niego środkiem wycho-wawczym, bardziej przemawiającym do świadomości dziecięcej niż nadopiekuńczość Metody wychowawcze, jakim hołdował Bojanowski dochodzą do głosu na kartkach jego zapisków. odnosi je nie tylko do dziatwy w ochronkach, ale także do jej wycho-wawczyń. Jego decyzje w tej mierze, nie zawsze przyjmowane bez oporu, opatrzone są zawsze perswazją zmierzającą do przekonania kogoś o ich konieczności. to, gdy chodzi o codzienność. ale edmund Bojanowski jest także mistrzem duchowości swo-ich współpracownic i stanie się także autorem i interpretatorem charyzmatu zgroma-dzenia, które z jego inicjatywy powstawało. obok wielu paradoksów w jego życiu, jest i ten, że człowiek świecki podjął się takiego zadania. ideał zakonny przez niego urze-czywistniany wyrastał z bieżących potrzeb. Uformowanie zespołu kobiet podejmują-cych tak odpowiedzialną pracę, jaką jest troska o dziecko musiało iść w parze z własną formacją duchową Bojanowskiego, co sprawiało, ze stawał się równolegle, wraz z powstającym zgromadzeniem, jego moderatorem bez święceń kapłańskich i ślubów zakonnych, natomiast z w pełni ukształtowanym etosem oddania się bliźnim, co re-kompensowało wszelkie braki formalno-kanoniczne zakonotwórcy. Przypadek rzadki w dziejach Kościoła, ale nie całkowicie odosobniony.

na kartkach Dziennika wprost porażającego swą objętością, (4 tomy liczą w su-mie 3225 stronic) jawi się jednak także inny Bojanowski, ziemianin zubożały, jakich wielu było w tym czasie wszędzie, nie tylko w wielkopolsce, gospodarz zorientowa-ny w tych drobnych codziennych sprawach, którymi żył po to, by wypełnić swe życio-we posłannictwo. edmund Bojanowski potrafił bowiem łączyć w harmonijną całość swe oddanie Bogu ze służbą dla bliźnich. tak, jak codzienna Msza św., ewentualnie jej opuszczenie z racji niezależnych od niego, czy spowiedź i przyjmowanie komunii św. – choć to przecież czynności wchodzące w program każdego dnia – znajdują od-notowanie w Dzienniku, tak również trafia tam też wzmianka o chorobie którejś ze sióstr lub wychowanka, a wreszcie wcale nie na pierwszym miejscu odnotowano ko-respondencję z którymś z biskupów, albo trudności doświadczane przez siostry dzia-łające w galicji. ze zwięzłych notatek – a z takich składa się cały Dziennik – można się domyślać istnienia trudności zagrażających egzystencji takiej czy innej placów-ki, zwłaszcza w galicji, gdzie rutyniarska małoduszność miejscowych władz wisia-

[4]


ła nad ochronkami jak miecz damoklesa, a stałe odwoływanie się od niekorzystnych decyzji niepotrzebnie angażowało siostry, skądinąd zmuszone do pracy najemnej na roli, żeby utrzymać ochronki. nawet przypadki nieprzychylności „księży ruskich” wo-bec działalności sióstr posądzanych o prozelityzm łaciński nie wywołały komenta-rza Bojanowskiego, poza stwierdzeniem, iż siostry takich sytuacji skrzętnie unikają. autentyczna miłość chrześcijańska wyziera z suchych relacji wydarzeń. w lipcu 1863 r. w czasie walk powstańczych w Królestwie Polskim siostry znalazły się na terenie przygranicznym, w słupcy i okolicy, gdzie m.in. opatrywały rannych, a przez Moskali, z wyjątkiem jednego incydentu, traktowane były dobrze (t. iii, s. 346). nawet te, nie-wątpliwie dramatyczne chwile znalazły w Dzienniku odbicie jedynie o tyle różne od innych, że nieco obszerniejsze.

Czytając powierzchownie Dziennik. można odnieść wrażenie, że troski dania po-wszedniego biorą w nim pierwsze miejsce. Jest to prawda, ale pod warunkiem, że dostrzega się globalnie sens życia zarówno autora, jak i dzieł przezeń animowa-nych. zapisy dotyczą bowiem wyłącznie dzieła tworzonego przez Bojanowskiego. nie jest więc ważne, że opis nabożeństwa sąsiaduje ze skrupulatnym wyliczeniem ile korcy żyta, jęczmienia i innych płodów rolnych otrzymała ochronka w darze (t. ii, s. 273). takich słupków podliczających wydatki i przychody jest więcej, bowiem u Bojanowskiego wszystko, co służyło budowaniu dobra, zarówno wartości duchowa, jak i chleb powszedni, stanowiło jedno.

ten praktycyzm i docenianie znaczenia rzeczy doczesnych, o ile były one w służ-bie dzieła Bożego, ma jednak w Dzienniku także inny wydźwięk, zgoła odbiegający od snutej tu myśli przewodniej. recenzowane tu dzieło niezwykle starannie, wręcz z pietyzmem wydane przez Leonarda smołkę, jest w pełnym tego słowa znaczeniu dokumentem epoki. odczytać z niego można nie tylko ówczesne liczne powiąza-nia między ludźmi, przy czym aparat krytyczny stwarza pewien kontekst społeczny pozwalający czytelnikowi na konstruowanie obrazu, jeśli nie całego społeczeństwa polskiego wielkopolski dziewiętnastowiecznej, to przynajmniej pewnych jego śro-dowisk i to bynajmniej nie wyłącznie ziemiańskich. Dziennik niezwykle trafnie por-tretuje wielu kapłanów, o których inne źródła wzmiankują zaledwie incydentalnie. zupełnie inaczej niż w aktach urzędowych, a nawet biografiach, jawią się osoby urzę-dowe, od najwyżej w hierarchii regionalnej stojących do tych z dolnych półek władzy. edmund Bojanowski przez całe życie, a szczególnie dokąd począł działać w Kasynie gostyńskim, zaabsorbowany był sprawami gospodarczymi. nie była to ekonomika w wymiarze makro, ale gospodarowanie małymi zasobami zapewniającymi byt po-woływanych do życia dzieł. Ktoś zainteresowany obrotem pieniężnym i towarowym, kosztami utrzymania, ceną inwestycji w owym czasie może szukać w Dzienniku mate-riału, którego na próżno szukałby gdzie indziej. Jeszcze więcej informacji znajdujemy tam na temat kosztów, a nawet w dużej mierze procesu budowy, remontów i prac rze-mieślniczych. znajomość tych spraw, łącznie ze sporządzeniem kosztorysu, zdumiewa u człowieka, który życie wewnętrzne uczynił światem, w jakim realizował sam siebie,

[5]


a w doczesności dostrzegał tylko potrzebę miłości bliźniego, jako drogi dotarcia do Boga. rzecz jednak w tym, że była to droga wiodąca poprzez świat, taki, jakim wów-czas on był. nie ten, jakim chciałby go widzieć romantyk i zarazem Święty. on chciał właśnie ten świat naprawiać, używając narzędzi w dalej chwili potrzebnych, niekiedy zaprawy murarskiej, kielni i młotka. nic nie było mu obce.

wspomniano tu, choć nader pobieżnie, o wkładzie wydawcy w czytelność dzieła. Leonard smołka opatrzył Dziennik najniezbędniejszym, a mimo to pokaźnym apara-tem naukowym, bez którego lektura dzieła byłaby w wielu przypadkach niezrozu-miała lub nie oddawałaby w pełni opisywanej rzeczywistości. szczególnie bogate są noty biograficzne. w przypadku wielu postaci, zwłaszcza księży, wymagało to sięga-nia do archiwum. nie będzie przesady w twierdzeniu, iż tekst Dziennika należy czy-tać równolegle z odnośnikami. wydawca stara się z powodzeniem objaśniać dzisiaj już nie używane słowa gwary wielkopolskiej. niektóre z nich, pochodzenia niemiec-kiego, używane zwłaszcza przez rzemieślników trudne są do jednoznacznego wyja-śnienia. np. słowo bandejza (t. i, s. 310) może faktycznie oznaczać taśmę metalową, jak jest w przypisie, albo po prostu obręcz. z kolei baukejza – to raczej klamry meta-lowe do muru (tamże, s. 242). wydawca w niektórych przypadkach kapituluje wobec bogactwa spolszczonych nazw narzędzi i materiału rzemieślniczego, czemu trudno się dziwić, bowiem wymagałoby to specjalnych studiów językowych.

zrecenzowanie tak olbrzymiego dzieła, przy tym nasyconego tak przebogatą fakto-grafią jest praktycznie niemożliwe. wiele wątków w nim zawartych wymagałoby roz-winięcia, bowiem oczywiste jest, iż w zwięzłych notatkach, niekiedy sygnalizujących tylko zaszłości codzienne, zawarty jest ogromny ładunek wiedzy o życiu tamtych cza-sów, a więc także o ludziach. to jest właśnie najcenniejsze i recenzent powinien wy-dobyć i, jak gdyby, zesumować tę porcję wiedzy zawartą w dziele. Jej różnorodność jednak na to nie pozwala, dlatego recenzja może być tylko zwróceniem uwagi na te momenty, które w czasie lektury – dodać należy – selektywnej szczególne wywar-ły wrażenie. Być może jednak nawet tak pobieżne spojrzenie na tę część spuścizny edmunda Bojanowskiego, którą udostępnił czytelnikowi Leonard smołka staraniem zgromadzenia sióstr służebniczek najświętszej Maryi Panny zachęci do sięgnięcia po tę lekturę. niecodzienny to fakt, ze Święty wyrósł z gleby pracy organicznej, poży-tecznej, ale przecież na wskroś doczesnej inicjatywy.

Ks. Zygmunt Zieliński

arno H e r z i g, Małgorzata r u c h n i e w i c z, Dzieje ziemi kłodzkiej. tłum. V. g r o t o w i c z. Hamburg-wrocław 2006, ss.568; Hamburg-wrocław 2008 wyda-nie 2, ss. 670.

[6]


1. Autorzyautorami obszernej monografii, która w języku polskim doczekała się w krótkim

okresie niespełna dwóch lat, aż dwóch wydań, są profesjonalni historycy wywodzący się z ziemi Kłodzkiej.

arno Herzig (* wambierzyce) jest profesorem historii specjalizującym się w historii nowożytnej, a kolejne jego zainteresowania to dzieje Śląska, niemiec, Czech i austrii oraz historia religii, los niemieckich Żydów oraz ruch robotniczy. Jest autorem kilku książek, m.in. poświęconej kontrreformacji w Hrabstwie Kłodzkim – Reformatorische Bewegungen und Konfessionalisierung. Die Hausburgische Rekatholisierungspolitik in der Grafschaft Glatz oraz popularnej historii gorzanowa do 1945 r. – Grafenort. Geschichte und Erinnerungen. Pod jego redakcją ukazał się tom studiów z dziejów ziemi Kłodzkiej – Glaciographia Nova.

Małgorzata ruchniewicz (* Bystrzyca Kłodzka) jest adiunktem w instytucie Histo-rycznym Uniwersytetu wrocławskiego. zajmuje się głównie historią Polski w XX w., zwłaszcza losami Polaków na Kresach wschodnich i w zsrr, historią Białorusi w XX w. oraz dziejami dolnego Śląska. autorka kilkunastu artykułów i książki – Repatriacja ludności polskiej z ZSRR w latach 1955-1959. wraz z a. Herzigiem przy-gotowała dwujęzyczny tom – W kraju Pana Boga. Im Herrgottsländchen, zawierający zbiór źródeł do dziejów ziemi Kłodzkiej.

2. GenezaJednym z piękniejszych regionów Polski jest ziemia Kłodzka. na wstępie nale-

ży podkreślić, iż ziemia Kłodzka to pojęcie raczej historyczne niż geograficzne. odnosi się do ono do obszaru, którego centrum stanowi rozległe obniżenie Kotliny Kłodzkiej.

oddajmy słowo autorom omawianej książki: „ziemia Kłodzka, jako <<provincia klaczko>>, od pierwszej wzmianki na jej temat na początku Xli wieku, zajmowała szczególne miejsce w czeskiej konfederacji krajów związkowych. określenia ziemi Kłodzkiej zmieniały się: <<terra glacensis>> (1290). <<provincia Klaczko>>, <<di-strictus>> (1344), <<glacense dominum>> (1348), <<landc>> (1378, 1431), do mo-mentu, kiedy to w 1459 roku cesarz fryderyk iii podniósł ją do rangi <<Hrabstwa>>, względnie <<prawdziwego Hrabstwa>> (1462). nawet jeżeli w XX wieku określe-nie to straciło swoje prawno-państwowe znaczenie, to nadal było ono żywe w świado-mości mieszkańców prowincji. <<dziwaczne granice>>, którymi – jak określono to w 1621 roku – otoczeni byli mieszkańcy, należy rozumieć nie tylko historycznie, lecz również topograficznie. Kraj ten, wielkości 1636 kilometrów kwadratowych, który swoją powierzchnią mógł konkurować z licznymi małymi państewkami starej rzeszy, otoczony był, jako kotlina, ciągnącym się przez 265 kilometrów pasmem górskim, któ-re z reguły przekroczyć można było jedynie przełęczami. stąd też mieszkańcy zacho-wali nie tylko szczególnie wyrazistą gwarę, która ewidentnie różniła się od śląskiej,

[7]


lecz wykształcili, jako ludzie należący do <<Hrabstwa>>, własne poczucie tożsamo-ści, które odcisnęło swoje piętno również w kartografii” (s. 9).

w kwestii genezy książki prezentowani autorzy stwierdzili: „Po przełomowym 1989 roku wśród mieszkańców ziemi Kłodzkiej wzmocniło się zainteresowanie dzie-jami regionu widzianymi jako ciągłość od ich początków po czasy współczesne. Potrzeby w tym względzie wysunęły także środowiska nauczycielskie, mając na uwa-dze szkolną edukację regionalną, bardzo ważną dla budowy identyfikacji z miejscem urodzenia i życia, dla wzmacniania więzi z małą ojczyzną. z inicjatywy Janusza Laski, zaangażowanego nauczyciela kłodzkiego, i przy wsparciu Kłodzkiego towarzystwa oświatowego udało się nam przygotować wybór najważniejszych źródeł i materia-łów do dziejów ziemi Kłodzkiej w ostatnim tysiącleciu. Było to dla nas ważne do-świadczenie, jak i osobiste przeżycie, gdyż oboje pochodzimy z ziemi Kłodzkiej. tom W kraju Pana Boga (2003) ukazał się w wersji polskiej i niemieckiej, gdyż chcieli-śmy, by znalazł także odzew w środowisku byłych mieszkańców regionu, by mieli oni możliwość poznania powojennych losów hrabstwa i zamieszkującej go społeczno-ści. zamysł ten, z powodu niedostatecznych środków finansowych, nie do końca uda-ło nam się zrealizować. Jednakże pozytywne przyjęcie, z jakim spotkał się ten tom, skłonił nas do podjęcia prac nad syntezą dziejów regionu, której brak stawał się co-raz dotkliwszy.

Książka jest zatem efektem dyskusji i badań prowadzonych przez polskiego i nie-mieckiego historyka. Chcieliśmy odejść od dawnej optyki patrzenia na przeszłość przede wszystkim przez pryzmat kwestii narodowych. wydaje nam się, że dzieje Hrabstwa Kłodzkiego, uwzględniwszy jego pograniczne położenie, wielonarodowe wpływy w jego rozwoju politycznym, gospodarczym i kulturalnym, znakomicie od-powiadają takim założeniom. Jako autorzy bardzo byśmy sobie życzyli, by ten zarys przeszłości trafił do jak najszerszego kręgu czytelników, by przyczynił się do umacnia-nia regionalnej tożsamości, w końcu by ułatwił zbliżenie między dawnymi i obecnymi mieszkańcami regionu. dlatego też książka ta wychodzi w wersji polskiej i niemiec-kiej” (s.7).

3. Kultura edycji i treść książkinie sposób nie docenić wysiłków na rzecz starannej edycji niniejszej książki.

i tak autorami recenzji wydawniczych byli: prof. dr norbert Conrads, dr tobias weger i prof. dr hab. Marek zybura. Prace redakcyjne nadzorował Paweł Kuligowski, a skład komputerowy jest dziełem Pawła wójcika. szereg osób i instytucji z obu krajów uży-czyło swych zasobów bibliotecznych, materiałów, doświadczenia i erudycji.

Książka ukazała się dzięki wsparciu finansowemu Polsko-niemieckiego towarzys-twa Uniwersytetu wrocławskiego. Pełnomocnika rządu rfn ds. Kultury i Mediów oraz dolnośląskiego Urzędu Marszałkowskiego. Polska wersja językowa wyszła dzię-ki staraniom wrocławskiej oficyna wydawniczej atUt. z kolei niemieckie wydanie niniejszej książki (Geschichte des Glatzer Landes, isBn 3-934632-12-2) ukazało się

[8]


nakładem hamburskiego wydawnictwa doBU Verlag (a tłumaczem tekstów na język niemiecki był thorsten Möllenbeck).

Książka posiada twardą okładkę z barwną reprodukcją Kłodzka z 1537 r. na wy-klejkach umieszczono dwie mapki ziemi Kłodzkiej: z czasów pruskich (1896 r.) i współczesną (1956 r.). dyskursowi autorów towarzyszy aż 84 fotografii i reproduk-cji. na bogaty aneks książki składa się aż siedem różnego typu kategorii. natomiast ósmą nierozdzieloną (i szkoda, że nie uwidocznioną osobno w spisie treści) stanowią tzw. Indeksy. zawarto tu indeks geograficzny i osobowy.

na treść książki składają się zarówno słowa wstępne autorów o genezie i książki i wkładzie licznych osób na rzecz jej starannej edycji, jak też naprawdę cenne i uży-teczne wprowadzenie do kłodzkiej historiografii (s. 9-26).

Kolejne osiem nie numerowanych rozdziałów stanowią kolejno: [i.] – zieMia KłodzKa w ŚredniowieCzU (s. 27-54); [ii.] – rozwÓJ zieMi KłodzKieJ JaKo Państwa terytoriaLnego (1420-1622), (s.55-960; [ iii.] – ePoKa rUCHU reforMaCyJnego i KonfesJonaLizaCJi (1530-1622), (s. 96 – 134); [iV.] – nowy PorzĄdeK Pod PanowanieM HaBsBUrgÓw (1622-1742), (s. 135- 192); [V.] – ePoKa PrUsKa i KoLeJny Kryzys (1742-1815), (s. 193- 226); [Vi.] – od woJen naPoLeońsKiCH do drUgieJ woJny ŚwiatoweJ (1815-1945), (s. 227 – 381); [Vii.] – zieMia KłodzKa w Państwie PoLsKiM (1945-1989), (s. 383- 473); [Viii.] – ekskurs (s. 475 – 491).

4. Wybrane uwagi czytelnika Śląsk był miejscem spotkania (naturalnie w różnych okresach z różną dynamiką

kultur trzech narodów Polski, Czech i niemiec. Książka została w przesadny spo-sób zdominowana „platoniczną” ideą symetrii polsko-niemieckiej (tzn. autorami są mężczyzna i kobieta, niemiec i Polka; pracownicy naukowi dwóch różnych uniwer-sytetów, książka ma dwie edycje polską i niemiecką, autorów wspierają placówki ar-chiwalne i biblioteczne obu wymienionych krajów, itd.). niestety słabą stroną książki jest m.in. to, że chociaż autorzy urodzili się na ziemi Kłodzkiej i są profesjonalny-mi historykami, to mają bardzo różny status i staż naukowy, a co gorsze są w zasa-dzie specjalistami raczej od doby nowożytnej, czy też historii współczesnej. Ponadto niezbyt czytelny jest rozdział tekstów pomiędzy obu autorów. w konsekwencji mimo staranności o zewnętrzny kształt książki autorzy nie tylko nie odwołali się konsulta-cji z polskimi i czeskimi historykami uczestniczącymi konsekwentnie od ok. 15 lat we wspólnych badaniach na rzecz opracowania historii ziemi Kłodzkiej (n.b. jeden z uczestników tego dialogu f. Musil wydał popularną ale cenną syntezę dziejów ziemi Kłodzkiej pt. Kladsko, nakl. Libri, Praha 2007, ss. 190), co więcej do końca nie pa-nują nad tak rozległą treścią nowoczesnej monografii (na dowód czego należałoby zo-stawić całe dziesiątki lapsusów; jest kwestią otwartą, czy autorzy uporali się z tym w drugim wydaniu książki?).

[9]


Bez wątpienia, pogląd ten podzieli wielu historyków, najsłabszą stroną książki jest jej periodyzacja (która w ogóle na ziemi Kłodzkiej jest bardzo dyskusyjna i nie do końca ujednolicona). nie mniej w tym konkretnym przypadku autorzy wplatają w pe-riodyzację i tytuły poszczególnych rozdziałów, bez utrzymania konsekwencji, prio-rytety historyczno-polityczne i religijne. Bardzo różna jest objętość poszczególnych rozdziałów (obszerniejsze są rozdziały bliższe specjalności autorów; najwięcej lapsu-sów można wykazać w średniowieczu i dla okresu wojen husyckich) i bardzo odmien-ny jest układ poszczególnych paragrafów.

taka sytuacja znacznie utrudnia np. śledzenie rozwoju życia religijnego i kultural-nego w poszczególnych epokach. Bowiem tematyka ta otrzymała takie oto sformu-łowania: [rdz. ii.]: religia i kultura (1420-1530) – s. 77n; [rdz. iV.]: Życie religijne i kulturalne – s.159n; [rdz. V.]: Kościół, szkolnictwo i kultura – s. 203n; [rdz. Vi.]: Życie kulturalne i tożsamość regionalna – s. 351n; Kościół katolicki i inne wyznania – s. 367n; [rdz. Vii.]: Blaski i cienie rozwoju kulturalnego regionu – s. 457 n; [rdz. Viii.] ekskurs (łac. excursus -wybieganie tzn. dodatek do dzieła, zawierający dodat-kowe wyjaśnienia): niemieccy mieszkańcy hrabstwa po wysiedleniu – s. 475-479; Po przełomie 1989/90. ziemia Kłodzka w procesie transformacji – s. 481-490.

w tzw. ekskursie, mamy kolejny przypadek wspomnianej symetrii. nie jest wy-kluczone że pierwszy tekst w jakimś stopniu nawiązuje ona do ostatnich aktywnych działań tzw. wypędzonych. oba teksty są krótkie tylko bardzo ogólnikowo streszcza-ją wzmiankowane wydarzenia.

Jeśli chodzi o dzieje Historii Kościoła katolickiego na ziemi Kłodzkiej, to mono-grafia w niewielkim stopniu podejmuje ten złożony temat. Praktycznie niewiele albo wręcz nic nie dowiemy się z niej o stanie przynależności dekanatu Kłodzkiego do ar-chidiecezji praskiej, o tutejszym duszpasterstwie oraz roli i pozycji kościelno-społecz-nej kłodzkich Grossdekantów.

Pomimo różnych defektów i lapsusów dobrze się stało, że mamy owe dzieło. nie mniej byłoby wskazanym, aby jak najszybciej – w skorygowanej postaci – wyszła także jego czeska wersja. Ponadto w kolejnych monografiach na rzecz historii ziemi Kłodzkiej wskazaną będzie efektywna współpraca historyków, polskich czeskich i niemieckich.

Ks. Tadeusz Fitych

Ks. Kazimierz P a n u ś, Sztuka głoszenia kazań. Kraków 2008, ss. 250.

specjalizacja robi współcześnie oszałamiającą karierę. specjaliści z różnych dzie-dzin są pilnie poszukiwani, a każdy prezentujący siebie jako „specjalistę”, wszyst-ko jedno z jakiej dziedziny, ma zapewnione olbrzymie zainteresowanie i uwagę. istniejący deficyt zaufania nie przeszkadza dość swobodnemu składaniu swoich losów

[10]


w ręce „autorytetów”, które nie uwzględniają krytycznego weryfikowania kompeten-cji i wiedzy. niejednokrotnie bowiem wiedza i kompetencja ma znaczenie drugo, czy trzeciorzędne, a miejsce odpowiedzialności zajmuje dobre wrażenie i samopoczucie. Coraz pełniejsze rozpoznawania świata i praw nim rządzących wymaga jednak uświa-domienia sobie konieczności dzielenia się odpowiedzialnością za poszczególne dzia-ły nauki oraz takiego zdobywania wiedzy, aby w sposób możliwie dogłębny poznać badaną materię.

specjalizacja nie zwalnia człowieka ze zdobywania ogólnego poglądu na człowie-ka świat i Boga. owszem, może być znakomitą perspektywą pokornego znajdowania i uczenia się. Każdy wzrasta w konkretnym środowisku, które naznaczone zostało do-robkiem wiary i kultury, a odkrywana tożsamość jest znakiem wkorzeniania się w kon-kretne miejsca, co wcale nie oznacza stagnacji, czy bezczynności. Ludzie dziedziczący dorobek kultury śródziemnomorskiej niejednokrotnie stawiają jako wzorzec postawę „człowieka renesansu”, który jak dobry ewangeliczny gospodarz twórczo wydoby-wa rzeczy stare, aby w konfrontacji z nowymi stanowiły dorobek ku przyszłości. we współczesnym języku, choć nie tylko słowo „sztuka” jawi się jako synonim otwarte-go spoglądania na świat, pozbawionego zaściankowości, ale również wolnego od bez-krytycznego entuzjazmu. zatem „sztuka” może być pojmowana jako mądrość w życiu pełnym pytań na które należy przynajmniej próbować znaleźć odpowiedź.

Ks. prof. dr hab. Kazimierz Panuś, opublikował w 2008 roku książkę Sztuka gło-szenia kazań. Jest to kolejna propozycja wydawnicza, która wzbogaca jego twórczość w dziedzinie teorii i praktyki kaznodziejskiej. opublikowana tym razem w wydaw-nictwie „salwator”. sam tytuł sugeruje szerokie spojrzenie na praktykę przepowia-dania słowa Bożego. szeroko zarysowany termin „kazanie” wskazuje na podjęcie refleksji nad jednostką przepowiadania w szerokim zakresie, nie zawężającym roz-ważań do głoszenia homilijnego. głoszenie kazań jest niejako zwieńczeniem procesu intelektualnego i duchowego, a także weryfikacją warsztatu kaznodziejskiego od stro-ny retorycznej. wypowiedziane słowo staje się świadectwem wiary, czasu i kultury, z tego względu należy zwrócić uwagę na materiał stosowny do wykorzystania w mo-wie kościelnej. autor używa terminu „sztuka” w odniesieniu do przepowiadania, co może kierować ku dwojakim rozwiązaniom; bądź ku technice wymowy, lub w stronę zgłębiania historycznego dziedzictwa.

Ks. Panuś jest m.in. autorem Zarysu historii kaznodziejstwa w Kościele katolic-kim, w którym podejmuje trudną próbę scharakteryzowania kaznodziejstwa w Polsce i w Kościele powszechnym. zresztą inne, liczne publikacje prorektora Papieskiej akademii teologicznej w Krakowie dotyczą kaznodziejstwa w aspekcie historycz-nym. wydaje się zatem, że kolejna propozycja wydawnicza nie będzie pozbawiona spojrzenia historyka. Czytelnik już w pierwszych zdaniach Wprowadzenia może ucie-szyć się, bądź zasmucić, jeśli oczekuje wykładu historycznego z radością przeczyta: „dzieje Kościoła odnotowują powstanie wielu wspaniałych ambon […]. w katedrze w akwizgranie można zobaczyć ambonę ufundowaną przez Henryka ii w 1014 roku”

[11]


(s. 5). Choć wiemy, iż historia jest nauczycielką życia niewielu wyraża chęć zgłębiania jej tajników. traktujący naukę historii jako przykry obowiązek, a spragnieni aktuali-zującego spojrzenia na kaznodziejstwo znajdą we Wprowadzeniu zapowiedź: „autor zachęca także Czytelnika do zastanowienia się od czego – po ludzku biorąc – zależy skuteczność kazania, uwrażliwia na potrzebę mówienia „nie za długo i nie za krótko – lecz w sam raz”, zachęca do refleksji nad kaznodziejstwem w wielkim mieście i poda-je szereg praktycznych uwarunkowań głoszenia słowa Bożego w ogóle” (s.6)

autor podzielił swoją pracę na 14 części, z których każda prezentuje inną konstruk-cję. wspólną cechą wszystkich części jest obfite korzystanie z cytatów, które wnoszą czasem próbki języka kaznodziejskiego dawnych mówców, innym są opinią o prze-powiadaniu, czasem odrobinę zbyt rozległą. Każdy z rozdziałów został podzielony na kilka podpunktów, co zostało uwzględnione w spisie treści (s. 247-249), ułatwia to czytelnikowi spojrzenie na strukturę pracy i próbę zrozumienia wewnętrznego układu książki. na pierwszy rzut oka można odnieść wrażenie, że „sztuka głoszenia kazań” jest podręcznikiem dla studentów seminariów duchownych, bowiem drugi rozdział przedstawia Terminy stosowane w dziejach Kościoła na oznaczenie przepowiadania (s. 17-46). Jednak rozdział kolejny O bardziej skuteczne kaznodziejstwo (s. 47-56) ry-suje perspektywę uatrakcyjnienia kaznodziejskiego przekazu, poczynając od bogactwa treści biblijnych perykop, poprzez zabiegi retoryczne, aby wreszcie pojąć fundamen-talną prawdę, iż kaznodzieja nie może zasłaniać sobą Jezusa Chrystusa.

W rozdziale: Współczesne problemy głoszenia słowa Bożego ( s. 71-88) ks. Panuś dotyka niezmiernie istotnej prawdy polskiej rzeczywistości religijnej, że: „[…] dla ogromnej większości katolików polskich niedzielna homilia, czy kazanie jest nadal podstawowym źródłem wiedzy religijnej i inspiracją do życia prawdziwie chrześcijań-skiego” (s.71). takie postawienie sprawy pozwala z realizmem spoglądać na metody i środki wykorzystywane w kościelnym przepowiadaniu. autor proponuje m.in. nastę-pujące zasady w praktyce przekazu kaznodziejskiego: adresować go do wszystkich, mówić zrozumiale, wychodzić od doświadczenia człowieka, zaciekawić, nie schle-biać słuchaczom, mówić w miarę krótko i jednotematycznie; mówić poprawnie ję-zykowo – bez patosu i kolokwializmów, radośnie z miłością i obrazowo. dobrze, że padły wymienione wskazówki, pozostaje jedynie pewien niedosyt, który może zaspo-koi kolejna publikacja. atrakcyjne przepowiadanie niezmiennie łączy się z elemen-tem katechetycznym, zatem sztuka głoszenia kazań, jest sztuką atrakcyjnej edukacji, z której można budować coraz silniejsze i bardziej świadome związki ze wspólnotą Kościoła. Kaznodzieja ma być „specjalistą” od teologii i duchowości, ale stoi przed nim zadanie takiej prezentacji prawdy objawionej, aby pociągnąć ku Chrystusowi i Jego Kościołowi słuchacza.

Każdy kaznodzieja ma przed sobą bogactwo sytuacji i treści, które aktualnie i ade-kwatnie należy ukazać. w kilku kolejnych rozdziałach ks. Panuś dotyka tematyki ka-znodziejskiej począwszy od kazań hagiograficznych, poprzez kazania maryjne, homilie pierwszo-komunijne, aż po kazania katechetyczne. Podejmuje także aspekt pedago-

[12]


gicznego wymiaru kazań patriotycznych. te ostatnie są pewnym fenomenem polskiej specyfiki duszpasterskiej. Można je traktować jako znakomite tworzywo ku budowaniu postaw autentycznie chrześcijańskich, które nie mają nic wspólnego z nacjonalizmem, czy ksenofobią. dostrzeżenie specyfiki wydarzenia w znacznym stopniu gwarantuje skuteczność głoszenia, chociażby w słuchaniu i zaciekawieniu wiernych. aktualizacja słowa Bożego i autentyczne, żywe spojrzenie na nie wykluczy pokusę moralizowania i czynienia z chrześcijaństwa smutnej wspólnoty żyjącej jedynie wycinkiem Misterium Paschalnego Jezusa Chrystusa.

Sztuka głoszenia kazań jest propozycją odkrycia wartości posłannictwa oraz dzie-dzictwa jakie pozostaje do dyspozycji kaznodziei. głoszenie zakłada zaangażowanie i świadomość odpowiedzialności za powierzony depozyt, z tego względu ks. Panuś w: Kilku refleksjach końcowych (s. 241-246) pisze o trudzie posłannictwa kaznodziej-skiego, ale jednocześnie o potrzebie wielkich kaznodziejów. trud jest zawsze szansą, z tego względu można spojrzeć na propozycję autora jako na kolejny przyczynek ku coraz bardziej pogłębionej refleksji nad sposobami głoszenia słowa, a nade wszystko nad osobistym spotkaniem ze słowem. głoszenie nie jest jedynie relacją, nie ogranicza się do mówienia „o czymś”. głoszenie jest rolą herolda, który mówi słowa większe-go od siebie i mówi je z przekonaniem i w taki sposób, aby wszyscy usłyszeli. Książka ks. Kazimierza Panusia może w takim spoglądaniu na sztukę głoszenia pomóc.

Ks. Jerzy Swędrowski

samuel P. H u n t i n g t o n, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego. tłum. H. J a n k o w s k a. warszawa 2008, ss. 576.

w 1993 roku na łamach „foreign affairs” ukazał się artykuł s. Huntingtona, Zderzenie cywilizacji?, a w Polsce pod tytułem: Wojna cywilizacji? w „res Publica nova”, nr 2 (65), luty 1994. wyeksponowana tam myśl, iż „głównym i najniebez-pieczniejszym wymiarem kształtującej się obecnie polityki globalnej będzie konflikt między grupami należącymi do różnych cywilizacji” wywołała burzę gorących dys-kusji (s. 7). ta sytuacja zmusiła z kolei autora do odbycia licznych prelekcji i wykła-dów z zakresu problematyki cywilizacyjnej w kraju i za granicą. dość nieoczeliwanie zrodziła się potrzeba wydania książki, zawierającej syntezę dotychczasowych badań i przemyśleń harwardzkiego Profesora. dzięki znaczącej pomocy materialnej, kon-sultacyjnej i edytorskiej środowiska naukowego związanego z instytutem studiów strategicznych i ośrodka spraw Międzynarodowych im. Johna M. olina praca mogła ukazać się w stosunkowo krótkim czasie. „niniejsza książka – pisze autor – nie jest w zamyśle dziełem naukowym z zakresu nauk społecznych. stanowi raczej interpre-tację ewolucji polityki światowej po zakończeniu zimnej wojny. Ma stworzyć pewne

[13]


ramy, paradygmat widzenia polityki globalnej, wartościowy dla naukowców i przy-datny dla twórców polityki” (s. 8). z tej wypowiedzi można wysnuć pewne wnioski. Chociaż Profesor nie opowiada się za walorami naukowymi pracy, to jednak przypisu-je jej cechy utylitarne w dziedzinie polityki i nauki. zatem brak konsekwencji. Patrząc z innej strony, odnosi się wrażenie, że ma się do czynienia z asekuranctwem z Jego strony wobec ewentualnych adwersarzy, jakby nie miało się do końca przekonania do tego, co się mówi lub pisze. a może jest to tylko skromność autorska.

dzieło składa się z pięciu części: Część i – Świat cywilizacji, Część ii – Zmieniający się układ cywilizacji, Część iii – Powstaje nowy ład, Część iV – Zderzenia cywilizacji, Część V – Przyszłość cywilizacji. „główna teza tej książki – według s. Huntingtona – brzmi następująco: to kultura i tożsamość kulturowa, będąca w szerokim pojęciu tożsamością cywilizacji, kształtują wzorce spójności, dezintegracji i konfliktu w świe-cie, jaki nastał po zimnej wojnie” (s. 15). z poszczególnych części wynikają wnio-ski: 1. Polityka współczesna jest wielobiegunowa i wielocywilizacyjna. Modernizacja nie utożsamia się z westernizacją, a przez to samo proces ten nie prowadzi do powsta-nia cywilizacji uniwersalnej (s. 15). 2. następuje zmiana sił między cywilizacjami: a/ słabną wpływy zachodu, b/ cywilizacje azjatyckie rosną w siłę ekonomiczną, mi-litarną, polityczną, c/ świat islamu przeżywa eksplozję demograficzną, d/ cywilizacje niezachodnie potwierdzają wartość swoich kultur. 3. wyłania się ład światowy oparty na cywilizacjach z następującymi konsekwencjami: a/ mieszanki cywilizacyjne koń-czą się niepowodzeniem, b/ kraje grupują się wokół państw będących ośrodkami ich cywilizacji. 4. Uniwersalistyczne aspiracje zachodu kończą się konfliktami (islam, Chiny). 5. Przetrwanie zachodu jest uzależnione od zachowania tożsamości zachod-niej ameryki (s. 16).

Jakie są poglądy samego autora odnośnie pojęcia cywilizacji? zajmuje ono bo-wiem ważne miejsce w niniejszej pracy i w mentalności ludzkiej. Co do ilości cywi-lizacji pojawia się nieścisłość. autor opowiada się za liczbą 7/8, gdy tymczasem na mapie nr 1.3. można odczytać 9 wielkich kręgów kulturowych. Śledząc problem, wy-łaniają się takie oto cywilizacje: 1. zachodnia, 2. latynoamerykańska, 3. prawosław-na, 4. afrykańska, 5. islamska, 6. hinduistyczna, 7. buddyjska , 8. chińska, 9. japońska. to właśnie one decydują o polityce globalnej i o sporach międzynarodowych, o któ-rych czytamy: „najostrzejsze, najpoważniejsze i najważniejsze konflikty nie będą się w tym nowym świecie toczyć między klasami społecznymi, biednymi i bogatymi czy innymi grupami zdefiniowanymi w kategoriach ekonomicznych, ale między ludami należącymi do różnych kręgów kulturowych” (s. 20). Kultura jest siłą , która zarazem dzieli i łączy populacje narodowe. różnice kulturowe i odrodzenie religijne w cywili-zacjach niezachodnich tworzy nowy obraz współczesnego świata (s. 22-23). o cywili-zacji nie należy mówić w liczbie pojedynczej, lecz mnogiej – sugeruje autor.

z końcem lat osiemdziesiątych – pisze uczony amerykański – załamała się polityka zimnowojenna, zawalił się zssr. dwubiegunowy świat: Usa – zssr został zastąpio-ny układem cywilizacyjnym, czego świadectwem jest wypowiedź: „Po długim okresie

[14]


dominacji zachodu zmienia się układ sił, wzrasta potęga cywilizacji niezachodnich. Polityka globalna stała się wielobiegunowa i wielocywilizacyjna” (s. 24). Upadła większość z dotychczasowych paradygmatów stosunków politycznych po ii woj-nie światowej, m.in.: 1.wreszcie istnieje jeden harmonijny świat po okrutnej wojnie. 2. nastały dwa światy: my i oni: wschód – zachód; Północ – Południe. 3. spojrzenie etatystyczne – o polityce międzynarodowej rozstrzygają 184 państwa. 4. Świat to re-zerwuar chaosu, zanarchizowana domena. 5. Model świata oparty na dychotomii: po-dział – integracja. 6. Paradygmat konfliktu cywilizacji (s. 27), za którym opowiedział się autor, i jak się wydaje, obowiązuje do chwili obecnej.

Kontynuując myśl o cywilizacji – jak wspomniano wyżej – nie możemy mówić o niej w liczbie pojedynczej. to zrozumiałe. „Historia ludzkości to dzieje cywili-zacji” (s. 46) – tak wyrażają się na ten temat historiozofowie, a wśród nich feliks Koneczny (1862 – 1949), o którym autor książki nie raczył nawet wspomnieć (patrz przypisy, s. 72-73). w związku z tym nasuwają się pytania: Czy s. Huntington nie znał jego dorobku naukowego z dziedziny historiozofii ? notabene podstawowa praca pt. On the Plurality of Civilizationes – O wielości cywilizacji wspomnianego polskie-go uczonego została wydana w języku angielskim na zachodzie po ii wojnie świato-wej. zatem odpada argument niszowego języka, w tym wypadku języka polskiego. Ponadto należy dodać, że anton Hilckman stał się najwybitniejszym uczniem feliksa Konecznego i głosicielem jego nauki i ideologii. Jako „Professor für Vergleichende Kulturwissenschaft” na nadreńskim uniwersytecie w Moguncji był przede wszystkim wyrazicielem poglądów i metod naukowych Polaka, a jego portret wisiał w głównej sali instytutu. z kolei arnold toynbee w przedmowie do wspomnianego dzieła za-mieścił takie zdanie: „Ujmując rzecz zwięźle, Koneczny poddał analizie podstawowe kwestie nasuwające się w studiach nad cywilizacjami i doszedł do stanowczych i warto-ściowych wniosków.” a może hermetyczność świata anglosaskiego pod względem hi-storiograficznym nie pozwoliła, skądinąd popularnemu amerykańskiemu Profesorowi z Harwardu, uwzględnić niepodważalne zasługi uczonego z Krakowa? szkoda. tu po-wstaje dubium, czy nie zachodzi plagiat popełniony przez s. Huntingtona na skutek przemilczenia osoby feliksa Konecznego i jego osiągnięć historiozoficznych oraz po-sługiwania się jego pojęciami bez podania autorstwa? oto kilka tylko przykładów – zapożyczeń wypowiedzianych w różnej formie, o koneczniańskiej proweniencji: nie ma jednej uniwersalnej cywilizacji; istnieje pluralizm cywilizacyjny. syntezy między kulturami występują w ramach tej samej cywilizacji. Między cywilizacjami brak syn-tez. Mieszanki cywilizacyjne są szkodliwe; prowadzą one do permanentnych konflik-tów. religia i etyka jawią się bardzo ważnymi elementami cywilizacji itp. wystarczy tyle. to jest nie fair. dobrze się stało, że norman davis naszą historię i historiografię promuje na zachodzie. ale czy on wystarczy?

Pozostając przy problematyce cywilizacyjnej, s. Huntington opowiada się za wie-lością cywilizacji. Języki i rasy nie wyczerpują fenomenu cywilizacji (co do religii brak jednoznaczności, ale imputuje jej rolę centralnego elementu definiującego –

[15]


s. 59), przez to samo podziela zapewne stanowisko a. toynbee’go, który czynnik re-ligijny uznał za main element. „Cywilizacja – według Profesora – jest więc najwyż-szym kulturowym stopniem ugrupowania ludzi i najszerszą płaszczyzną kulturowej tożsamości, ponad którą jest już tylko to, co odróżnia człowieka od innych gatunków” (s. 51). albo inaczej: „Cywilizacja, do której należy [ dany człowiek], to [jego] najszer-sza płaszczyzna identyfikacji, z którą się silnie utożsamia. Cywilizacja to największe „my”, grupy, w ramach których czujemy się pod względem kulturowym jak w domu, w odróżnieniu od wszystkich innych „onych” (s. 51). nie posiadają one wyraźnie wy-tyczonych granic, nie wiadomo dokładnie, gdzie się zaczynają i gdzie kończą; ze swej natury są śmiertelne, ale długowieczne. imperia powstają i upadają, rządy przycho-dzą i odchodzą, cywilizacje trwają i „przeżywają” wstrząsy polityczne, gospodarcze, społeczne, nawet ideologiczne (s. 52, przypis 9). tu dają o sobie znać poglądy biolo-gistyczne o. sprengera (cywilizacje rodzą się, dorastają, osiągają apogeum rozwoju, w końcu starzeją się, umierają). autor wyróżniając 8 cywilizacji: chińską, japońską, hinduistyczną, islamską, prawosławną, zachodnią, latynoamerykańską i afrykańską, przy podziale używa aż kilku kryteriów: kulturowego (np. cywilizacja chińska), reli-gijnego (np. cywilizacja prawosławna), topograficznego (np. cywilizacja afrykańska) czy nieprecyzyjnego wyróżnika (from the point of view): zachodni (np. cywilizacja za-chodnia). taki zabieg jest ze wszech miar niejasny i bałamutny (s. 54 – 59).

od roku 1500 zachód zaczyna piąć się w górę aż do 1920 roku. dzięki rewolucji militarnej, organizacji, dyscyplinie, wyszkoleniu, logistyce, transportowi, służbie me-dycznej staje się hegemonem w świecie. „zachód nie podbił świata dzięki wyższości swoich ideałów, wartości czy religii (na którą nawróciło się niewielu przedstawicie-li innych cywilizacji), lecz dzięki przewadze w stosowaniu zorganizowanej przemo-cy. Ludzie zachodu często o tym zapominają, ludzie spoza kręgu tej cywilizacji nie robią tego nigdy”. zacytowana wypowiedź ma charakter pozanaukowy. gdy idzie o rolę misji Kościoła, o przemoc i ludobójstwa wśród innych cywilizacji sprawa przed-stawia się całkiem inaczej. autor po prostu może nie oparł się mirażowi funkcjonują-cych stereotypów i własnym emocjom, jak również nie usłuchał głosu, iż należy pisać sine ira et studio.

s. Huntington przeanalizował sześć paradygmatów, o czym wspomniano wyżej. Pięć pierwszych uznał za nieaktualne. szósty paradygmat cywilizacyjny, przy którym obstaje, streścić można tak: „najważniejsze problemy nie powstają już między pań-stwami należącymi do tej samej cywilizacji, ale między cywilizacjami” (s. 43). Ów problem f. Braudel w On History, (s. 210 – 211) skomentował tak: „ dla każdego za-tem, kto zmierza do zrozumienia świata współczesnego, a tym bardziej dla każdego, kto pragnie włączyć się do niego swymi działaniami, bardzo ‘rentownym’ zadaniem jest umieć rozróżniać na mapie świata istniejące dziś cywilizacje, określać ich grani-ce, wyznaczać ich ośrodki i peryferie, prowincje i powietrze, jakim się w nich oddy-cha, szczególne i ogólne ‘formy’, jakie w nich żyją i łączą się. Jeżeli się to pominie, ileż klęsk czy błędów w perspektywie!”

[16]


według s. Huntingtona, w świecie rodzi się system wielocywilizacyjny przy rów-nocześnie kurczącej się ekspansji zachodu i buncie przeciw niemu. zachód stworzył szereg ideologii, takich jak: liberalizm, socjalizm, socjaldemokrację, anarchizm, kor-poracjonizm, marksizm, komunizm, konserwatyzm,, nacjonalizm, faszyzm, chadecję, ale nie stworzył nigdy religii (s. 65). nie do końca można się zgodzić z twierdze-niem autora, iż w zachodniej cywilizacji miejsce ideologii zajmują religie (s. 70). występują w niej co najwyżej dwa nurty równoczesne: laicyzacja i wzrost religijno-ści, a proporcje układają się różnie. Poza tym, dobrze się stało, że zachód nie wymy-ślił żadnej religii, ponieważ byłaby tworem jedynie ludzkim, nie mającym większego znaczenia. zresztą po co? otrzymał przecie objawienie, które z ziemi Świętej roz-przestrzeniło się na cały świat, posiada ono pieczęć nadprzyrodzoną. tworzyć religię, to tak, jakby produkować samochody, a więc zajmować się produkcją rynkową. Były czeski prezydent, Havel utrzymywał, że „żyjemy dziś w jednej cywilizacji globalnej” (s. 78). zatem nasuwa się konkluzja: Jesteśmy świadkami postępującego uniwersali-zmu cywilizacyjnego. „tylko naiwna arogancja – mówi Profesor z Harwardu – może ludziom zachodu podsuwać myśl, że ludzie z innych kręgów kulturowych zwesterni-zują się przez nabywanie zachodnich towarów. Jak zresztą wypada zachód w oczach świata, kiedy ludzie zachodu utożsamiają własną cywilizację z napojami orzeźwia-jącymi, wypłowiałymi spodniami i tłustym jedzeniem” (s. 81).również nie stworzy on cywilizacji uniwersalnej poprzez: rozrywkę zachodnią (s. 82), globalne środki ma-sowego przekazu (sięgające do powszechnych zainteresowań ludzkich: miłość, seks, przemoc, tajemnica, bohaterstwo, bogactwo itp. – z tego firmy czerpią zyski), język angielski, który ustępuje palmy pierwszeństwa językowi chińskiemu mandaryńskie-mu (s. 86 n – tzw. proces babilizacji), jedną syntetyczną religię, ani handel międzyna-rodowy (s. 96). „Modernizacja – jak podkreśla autor – nie musi koniecznie oznaczać westernizacji. niezależnie społeczeństwa mogą się modernizować, i czyniły to, nie od-rzucając swojej kultury i nie przyjmując hurtem zachodnich wartości instytucji i zwy-czajów” (s. 115). [w rezultacie] „modernizacja umacnia te kultury [tj. niezachodnie] i osłabia względną siłę zachodu. Świat staje się zasadniczo bardziej nowoczesny i mniej zachodni” (s. 115).

Der Untergang des Abendlands następuje powoli na skutek zmniejszania się teryto-rium i ludności (s.126-129) oraz potencjału ekonomicznego (s. 129-132) i militarnego (s. 132-136). „reasumując – zauważa Profesor – zachód pozostanie najpotężniejszą cywilizacją świata jeszcze w pierwszych dekadach XXi wieku” (s. 136). „Kontrolę nad innymi źródłami potęgi będą jednak w coraz większym stopniu przejmować pań-stwa ośrodki cywilizacji niezachodnich i inne liczące się kraje z tych kręgów kultu-rowych” (s. 136-137). tymczasem zmierzch zachodu i powstanie nowych ośrodków władzy toruje drogę globalnemu procesowi powrotu do rodzinnych wartości (indige-nization) i odrodzania się kultur niezachodnich (s. 137), przy czym „kultura zawsze idzie za siłą” (s. 138), która jawi się niejako jej heroldem. ta sama myśl jest wyra-żona nieco inaczej: „Kolonializm europejski się skończył, amerykańska hegemonia

[17]


słabnie. w miarę umocniania się lokalnych, historycznie zakorzenionych obyczajów, języków, wierzeń i instytucji postępuje erozja zachodniej kultury. dzięki modernizacji potęga krajów niezachodnich rośnie, co prowadzi do odrodzenia na całym świecie kul-tur niezachodnich” (s. 138). „ze słabnięciem potęgi zachodu staje się on coraz mniej zdolny do narzucania innym cywilizacjom [np. chińskiej czy japońskiej] swoich kon-cepcji praw człowieka, liberalizmu i demokracji, które tracą również na atrakcyjności” (s. 140). wreszcie uczony konkluduje tak: „Jesteśmy świadkami ‘końca epoki postę-pu’, stojącej pod znakiem zrodzonych na zachodzie ideologii. wkraczamy w epokę, w której liczne i odmienne cywilizacje będą na siebie wzajemnie oddziaływać, rywa-lizować ze sobą, koegzystować i przystosowywać się do siebie. ten globalny proces powrotu do korzeni przejawia się w ożywieniu religii, które ma miejsce w tak wielu rejonach świata, w sposób zaś najbardziej znamienny widać go w kulturalnym odro-dzeniu w azji i krajach islamskich, które zawdzięczają to w znacznej mierze swojemu gospodarczemu i demograficznemu dynamizmowi” (s. 145).

Kwestia religii. autor pisze, że „motorem rozwoju jest religia” (s. 155). „w pierw-szej połowie XX wieku elity intelektualne zakładały [ w tym cały marksizm], że mo-dernizacja ekonomiczna i społeczna prowadzi do obumierania religii i zaniku jej znaczenia w życiu człowieka” (s.145), ale – jak wiemy – tak się nie stało. t.s. eliot doda z sarkazmem: „Jeśli nie będziecie mieli Boga (a jest on zazdrosny), trzeba wam będzie oddawać hołd Hitlerowi lub stalinowi” (s. 145).tymczasem rozwój światowy w wielu jego wymiarach pociągnął za sobą ożywienie religii w skali globalnej [nie wszędzie jednakowo]. to była zemsta Boga –„la revanche de dieu” (s. 146). Ludzie wracają do tradycyjnych religii wyznawanych przez ich społeczności i nadają im nowe znaczenie (s. 146). Przeto nie ziściło się nietzschego proroctwo o śmierci Boga. „wszechobecność i znaczenie religii przejawia się wyjątkowo wyraźnie w byłych pań-stwach komunistycznych. w rosji nastąpił renesans prawosławia. w 1994 roku 30% rosjan w wieku poniżej 25 lat oświadczyło, że odeszli od ateizmu i uwierzyli w Boga” (s. 147). w świecie islamskim przybrał na sile fundamentalizm, wyrosły meczety jak grzyby po deszczu. skonstatowano, że rozum nie wystarcza ludziom do życia (s. 149). Co więc powoduje powrót do religii? autor zauważa: „Chodzi o procesy społecznej, ekonomicznej i kulturowej modernizacji, które w drugiej połowie XX wieku objęły cały świat. tradycyjne podstawy określania tożsamości i autorytety chwieją się w po-sadach. Ludzie migrują ze wsi do miast, odrywają się od swoich korzeni, podejmu-ją nawet pracę albo jej nie znajdują. Kontaktują się z wielką liczbą obcych i wchodzą w całkiem nowe relacje. Potrzebują nowych źródeł tożsamości, nowych form stabil-nej wspólnoty i nowych systemów nakazów moralnych, które dałyby im poczucie sen-su życia i celowości. Potrzeby te zaspokaja religia” (s. 148). wszystko to wiąże się z okresami silnego społecznego stresu. „w czasach przyspieszonych przemian spo-łecznych rozpadają się ustalone dotąd tożsamości, trzeba znaleźć nową definicję wła-snego „ja” i stworzyć nową tożsamość. Ludziom, którzy czują potrzebę określenia „kim jestem” i „gdzie należę”, religia dostarcza przekonujących odpowiedzi, tworzy

[18]


też małe wspólnoty społeczne na miejsce tych, które rozpadają się w trakcie urbaniza-cji [...]. wszystkie religie dostarczają ludziom poczucia tożsamości i kierunku w życiu” (s. 149). Czytamy dalej: „Ujmując rzecz bardziej ogólnie, odrodzenie religijne, jakie-go widownią stał się cały świat [chyba z wyjątkiem cywilizacji zachodniej], stanowi reakcję na sekularyzm, relatywizm moralny, egoistyczne pobłażanie. Potwierdza ta-kie wartości, jak porządek, dyscyplina, praca, pomoc wzajemna i ludzka solidarność.” (s. 151). religia nie jest więc opium dla ludu, tylko witaminą dla słabych i da się po-godzić z rozwojem nowoczesnego państwa (s. 155-156). Co zatem oznacza wzrost znaczenia religii? „oznacza przede wszystkim – podkreśla autor – sprzeciw wobec amerykańskich i europejskich wpływów na lokalne społeczeństwo, politykę i mo-ralność. w takim znaczeniu odrodzenie niezachodnich religii jest najbardziej dobit-nym przejawem antyzachodniości w społeczeństwach innych kręgów kulturowych. odrodzenie to nie oznacza odrzucenia nowoczesności, jest natomiast odrzuceniem zachodu oraz kojarzonej z nim świeckiej, relatywistycznej i zdegenerowanej kul-tury. to niezgoda na zjawisko, które określano mianem „westtoksyfikacji”, zatrucia zachodem. to deklaracja kulturowej niezależności od zachodu, dumne oznajmienie, że „staniemy się nowocześni, ale nie będziemy wami” (s. 157).

autor zaznacza, że w azji umacniają się wpływy cywilizacyjne Chin, indii i Ja-ponii. rośnie siła państw islamskich. ich ekonomia i demografia przyprawia zachód o zawrót głowy. Muzułmanie postrzegają społeczeństwa zachodnie, które reprezentu-ją kulturę materialistyczną, jako populacje skorumpowane i niemoralne; jest to świat bezbożny, areligijny, sekularystyczny (s. 364-365). Cywilizacja chińska, w przeci-wieństwie do kultury zachodniej, ceni sobie autorytet, porządek, hierarchię, wyższość zbiorowości nad jednostką (s. 410). dlatego nawet na tym odcinku są one nieprzysta-walne. dziś konflikty zbrojne – według s. Huntingtona – nie będą toczyć się między państwami należącymi do tej samej cywilizacji, lecz między cywilizacjami (s. 480 n). na dowód podaje wojnę czeczeńsko – rosyjską oraz zmagania militarne na Bałkanach w latach dziewięćdziesiątych minionego wieku. Przy okazji autor nie omieszkał wy-razić swój negatywny i uszczypliwy zarazem stosunek wobec stolicy apostolskiej w następujących wypowiedziach: „Papież oznajmił, że Chorwacja jest ‘szańcem [za-chodniego] chrześcijaństwa’ i pospieszył z dyplomatycznym uznaniem obu państw, zanim uczyniła to Unia europejska” (s. 495). Pytam, czy coś w tym złego? Pisze da-lej: [ten sam papież] „udał się jednak do zagrzebia, gdzie oddał cześć kardynałowi alojziemu septinaciowi, związanemu podczas ii wojny światowej z faszystowskim reżimem Chorwacji, który prześladował i mordował serbów, Cyganów i Żydów” (s. 495). nasuwa się tu nieodparcie skojarzenie z niewybrednymi atakami na Piusa Xii. Czyżby autor zapoznał się z literaturą tego nurtu ( wydawaną z inspiracji m.in. so-wieckiego wywiadu) i ukute w niej „prawdy” uznał za swoje? nie można zgodzić się z argumentacją autora w sprawie wojny cywilizacyjnej na Bałkanach (s. 496 n.). z tego tygla, gdzie każde z mocarstw gotowało sobie strawę, wylała się żółć, egoizm i makiawelizm, słowem – antycywilizacja.

[19]


s. Huntington zastanawia się nad dekadencją zachodu, zwłaszcza pod względem etycznym. do najczęściej wymienionych przejawów jego upadku moralności zaliczył: „1. narastanie zachowań antyspołecznych – przestępczości, narkomanii i w ogóle przemocy. 2. rozkład rodziny, w tym rosnące wskaźniki rozwodów, dzieci nieślub-nych, ciąż u nastolatek oraz rodzin niepełnych. 3. zanik ‘kapitału społecznego’, typo-wego przynajmniej dla stanów zjednoczonych, czyli coraz mniejsze angażowanie się w działalność organizacji społecznych i słabnięcie wzajemnego zaufania związanego z taką działalnością. 4. ogólny upadek ‘etosu pracy’ i kult folgowania własnym po-trzebom. 5. słabnące zainteresowanie nauką i aktywnością intelektualną, co w stanach zjednoczonych przejawia się obniżeniem poziomu szkolnictwa” (s. 536-537). Jeśli nie dojdzie do sanacji kultury – twierdzi Uczony – Usa zmienią się w kraj rozszcze-piony, zagrożony wewnętrznym konfliktem i rozpadem. z kolei cywilizacja zachod-nia w europie może także zostać podmyta przez słabnięcie chrześcijaństwa, będącego jej centralnym składnikiem. Przecież coraz mniej europejczyków wierzy, praktyku-je, przestrzega nakazów religii. tendencja ta świadczy nie tyle o wrogości wobec religii, co o obojętności. w przeciwieństwie do mieszkańców starego Kontynentu, amerykanie w przeważającej większości wierzą w Boga, uważają się za naród religij-ny i tłumnie uczęszczają do kościoła (s. 537-538).

autor zwrócił uwagę na zagrożenie, jakie niesie ze sobą podkopywanie tożsamo-ści narodowej amerykanów. Jej fundamentem jest amerykańskie Credo (American Creed), na które składają się takie wartości, jak: wolność, demokracja, indywidualizm, równość w obliczu prawa, konstytucjonalizm, własność prywatna. tymczasem wą-ska grupa intelektualistów i publicystów wykreowała ideę wielokulturowego państwa, co znalazło swoje odbicie w aktach prawnych Białego domu. w latach dziewięćdzie-siątych administracja Clintona uczyniła propagowanie różnorodności kulturowej jed-nym z głównych haseł. stoi to w jawnej sprzeczności z założeniami ideowymi ojców demokracji amerykańskiej. Jedno z nich brzmi: „e pluribus unum” (z wielu jedno) – s. 538-539. obecnie w imię wielokulturowości usiłuje się zmienić bieg rzeczy: „ex uno plures” (z jednego wiele). Chciałoby się powiedzieć: wszystko „pod sierść.” idąc za myślą t. roosevelta, nie można dopuścić do realizacji tego pomysłu, „by kraj stał się zbiorowiskiem skłóconych narodowości” (s. 539).

autorowi – podobnie jak polskiemu historiozofowi f. Konecznemu – zależy na ponownym rozkwicie cywilizacji zachodniej. dlatego postuluje: „Jeśli ameryka Północna i europa dokonają odnowy moralnej (sic!), znajdą oparcie we wspólnych cechach kulturowych i rozwiną formy ścisłej integracji ekonomicznej i politycznej uzupełniające współpracę na rzecz bezpieczeństwa w ramach nato, mogą dać po-czątek trzeciej, euroamerykańskiej fazie rozkwitu gospodarczego i wpływów politycz-nych” (s. 543-544). Ponadto dodaje: „ewentualna polityczna i gospodarcza integracja zachodu zależy jednak przede wszystkim od tego, czy stany zjednoczone potwier-dzą swoją zachodnią tożsamość i przyjmą rolę lidera zachodniej cywilizacji w ska-li globalnej” (s. 544). Pragnę tu nadmienić, iż zachód dzierży w swych rękach piękny

[20]


depozyt cywilizacyjny, do którego należą zwłaszcza: chrześcijaństwo, pluralizm, in-dywidualizm i rządy prawa (s. 550). Co z nim zrobi? zależy od jego mądrości i zdro-wia moralnego (s. 550-551).

Książka, mimo pewnych sformułowań kontrowersyjnych, zasługuje na uznanie. autorowi (przynajmniej pośmiertnie) należy się wdzięczność za trud napisania pra-cy, tłumaczowi i wydawcy podziękowanie za przybliżenie polskiemu Czytelnikowi problematyki cywilizacyjnej z punktu widzenia położonego za atlantykiem. Chociaż to dzieło było recenzowane i omawiane na wiele sposobów, wydaje się jednak, że nie zaszkodzi ukazać jeszcze raz jego doniosłość i aktualność, a także chociażby za-anonsować powiązania ideowe z koneczniańską nauką o cywilizacjach, tak bliską recenzentowi.

Mieczysław Kuriański

James C r a w f o r d, The Creation of States in International Law, oxford 2007, ss. LXXii + 870.

recenzowane opracowanie autorstwa J. Crawforda (profesor prawa międzynaro-dowego na Uniwersytecie oxford) jest drugim wydaniem najobszerniejszego dzie-ła dotyczącego pojęcia państwa i procesów państwowotwórczych we współczesnym prawie międzynarodowym (pierwsze wydanie miało miejsce w 1979 r.). od czasu pierwszego wydania w zakresie procesów państwowotwórczych wydarzyło się tak wiele, że konieczne było dokonanie znacznych zmian w pracy oraz jej uaktualnie-nie. nieoczekiwanie w latach 90. XX w. problematyka pojęcia państwa i procesów państwowotwórczych zyskała na znaczeniu. w ciągu dziesięciolecia powstało oko-ło 20 nowych państw głównie w wyniku rozpadu zsrr i byłej Jugosławii. w ostat-nich latach politycy oraz przedstawiciele doktryny prawa międzynarodowego zostali skonfrontowani z nowymi problemami. Chodzi m.in. o to jaki wpływ mają prawa człowieka i związana z nimi interwencja humanitarna na legalność nowopowstałego państwa. Kwestie te ostatnio stały się przedmiotem debaty międzynarodowej w związ-ku z interwencją zachodu w Kosowie oraz rosji w abchazji i Południowej osetii. znaczenie tych problemów nie ogranicza się tylko do prawa międzynarodowego. Prawnomiędzynarodowa koncepcja państwa wywiera bowiem istotny wpływ na rozu-mienie państwowości w naukach politycznych i stosunkach międzynarodowych oraz na świadomość światowych elit politycznych.

opracowanie otwiera przedmowa do obu wydań (s. V-Xi). następnie zamieszczo-no spis treści (s. Xiii-XXViii), wykaz orzeczeń trybunałów krajowych i międzyna-rodowych (s. XXiX-XLViii), wykaz umów międzynarodowych (s. XLXiX-LXVi) oraz wykaz skrótów (s. LXViii-LXXii). treść pracy została podzielona na cztery czę-ści oraz siedemnaście rozdziałów. Część pierwsza (s. 1-254) dotyczy pojęcia państwa

[21]


w prawie międzynarodowym. w części drugiej (s. 255-500) przedstawiono sposoby powstania państwa w prawie międzynarodowym. Przedmiotem części trzeciej (s. 501-648) są procesy państwowotwórcze w ramach organizacji międzynarodowych a część czwarta (s. 649-717) została poświęcona zagadnieniom powstania, upadku i konty-nuacji państw. recenzowana praca zawiera następujące załączniki (s. 727-759): listę państw świata, listę terytoriów powierniczych onz, listę terytoriów niesamodzielnych oraz rozważania Komisji Prawa Międzynarodowego odnośnie państwowości. w koń-cowej części pracy zamieszczono bibliografię zawierającą około 2 tys. pozycji (s. 760-850) oraz indeks rzeczowy (s. 851-870).

Jednym z najistotniejszych zagadnień poruszanych przez autora jest problem legal-ności państwa jako kryterium państwowości. Problem jest niezwykle istotny dla dok-tryny prawa międzynarodowego, ale ma także ogromne znaczenie na gruncie nauk politycznych oraz dla bieżącej polityki międzynarodowej. tradycyjnie uważano, że najważniejszym kryterium państwowości jest efektywność rządu sprawującego trwa-łą kontrolę na pewnym terytorium zamieszkanym przez stałą ludność. w ostatnich dziesięcioleciach zyskał na popularności pogląd, zgodnie z którym efektywna jednost-ka geopolityczna nie zasługuje na miano państwa jeżeli powstała w wyniku zakaza-nego przez prawo międzynarodowe użycia siły lub wbrew zasadzie samostanowienia narodów. J. Crawford jest zwolennikiem koncepcji legalności państwa (s. 97-106). Koncepcja ta wiąże się jednak z problemami odnoszącymi się do interpretacji niektó-rych przypadków powstawania państw.

w 1971 r. doszło do utworzenia państwa Bangladesz w wyniku nielegalnej in-terwencji indii w sprawy wewnętrzne Pakistanu. w 2008 r. proklamowano niepod-ległość Kosowa, która została uznana przez stany zjednoczone i większość państw Unii europejskiej. J. Crawford proponuje aby w takich przypadkach uznać, że geo-graficznie odległe części państwa macierzystego, zamieszkane przez mniejszości et-niczne pozbawione należnych im praw, poddane obcej dominacji oraz prześladowane, mają prawo do samostanowienia. tradycyjnie uważano, że prawo do samostanowienia przysługuje ludom kolonialnym. J. Crawford twierdzi, że prawo to może przysługiwać także regionom niepodległych państw. zewnętrzna interwencja w takich regionach umożliwia ludności realizację prawa do samostanowienia a zatem nowopowstałe pań-stwo nie może być uznane za nielegalne jeżeli jest efektywne (s. 140-148).

rodzi się jednak pytanie dlaczego społeczność międzynarodowa nie przyzna-ła prawa do samostanowienia i nie wspomogła walki o niepodległość prześladowa-nych Kurdów, Czeczeńców lub mieszkańców takich odległych prowincji indonezji jak aceh, Moluki oraz irian zachodni ? we wszystkich wyżej wymienionych przypadkach kryteria przedstawione przez J. Crawforda odnośnie przyznania prawa do samostano-wienia zostały spełnione. w przypadku Kosowa doszło co prawda do dyskryminacji a nawet dokonywano zbrodni i czystek etnicznych na kosowskich albańczykach, ale powyższe naruszenia prawa międzynarodowego należą już do przeszłości. Kosowo nie jest zdolne do przetrwania jako państwo bez szerokiej pomocy międzynarodowej.

[22]


nowemu państwu brakuje efektywności. w rzeczywistości mamy tu zatem do czynie-nia z czymś na kształt protektoratu międzynarodowego. dowodem na problematycz-ność przypadku Kosowa jest fakt, iż państwowość Kosowa została dotychczas uznana tylko przez 45 ze 193 istniejących państw. w przypadku konfliktu czeczeńskiego spo-łeczność międzynarodowa uszanowała integralność terytorialną rosji, ale nie uszano-wano integralności terytorialnej serbii.

analizując koncepcję państwa J. Crawforda warto też odnieść się do przypadków osetii Południowej i abchazji. Prawo do domagania się niepodległości mają mniej-szości etniczne, które poddane są obcej dominacji, dyskryminowane, prześladowa-ne i nie mogące brać udziału w życiu społeczno-politycznym państwa macierzystego. w gruzji sytuacja taka nie miała miejsca. nie doszło też do masowych naruszeń praw człowieka. interwencja rosji i uznanie secesjonistycznych prowincji za państwa po-winno być zatem, zgodnie z zasadami przedstawionymi w recenzowanej pracy, uznane za agresję. secesjonistyczne prowincje są zależnymi od rosji państwami marionetko-wymi. niesłuszne są zatem twierdzenia rosji jakoby przypadki Kosowa oraz abchazji i Południowej osetii były identyczne. Międzynarodowej pomocy dla represjonowa-nych kosowskich albańczyków nie można porównywać z interwencją zbrojną mającą na celu faktyczną aneksję części terytorium gruzji. warto także zauważyć, że biorąc pod uwagę naruszenia praw człowieka Czeczenia ma większe prawo do domagania się niepodległości niż zbuntowane prowincje gruzińskie.

innym istotnym problemem prezentowanym w recenzowanej pracy jest problem prawnomiędzynarodowego statusu secesjonistów. współcześnie rządy państw zagro-żonych ruchami secesjonistycznymi uważają secesję za akt nielegalny a separatyści traktowani są jak pospolici przestępcy, bandyci lub terroryści. Masakrowana jest lud-ność cywilna obszarów secesjonistycznych. tendencje te jeszcze się nasiliły w związ-ku z walką ze światowym terroryzmem. obecnie każdy akt walki o niepodległość jest uważany przez władze za akt terrorystyczny. odnośnie tych spraw J. Crawford stwier-dza, że secesja nie jest nielegalna w prawie międzynarodowym, które zakazuje jedynie wojny pomiędzy państwami. wojna domowa, a zatem także wojna secesjonistyczna, nie jest zakazana (s. 135-136). Ponadto zarówno secesjoniści jak i ludność cywilna po-zostają pod ochroną prawa międzynarodowego. zastosowanie mają tutaj konwencje haskie i genewskie dotyczące ochrony ofiar wojny. Legalna jest też interwencja hu-manitarna w celu ochrony ludności cywilnej obszarów secesjonistycznych pod warun-kiem, że jest ona wynikiem upoważnienia rady Bezpieczeństwa onz (s. 148-150).

recenzowana praca to nieocenione źródło wiedzy odnośnie współczesnej koncep-cji państwa i procesów państwowotwórczych. Książka zawiera ogromny materiał fak-tograficzny, co czyni z niej namiastkę dzieła encyklopedycznego w odniesieniu do procesów państwowotwórczych. Bardzo przydatny jest spis państw, który zawiera 192 pozycje z uwzględnieniem daty oraz historii powstania każdego z nich. do listy państw należy obecnie dodać Czarnogórę i ewentualnie Kosowo. w pracy zamieszczono także listy nieudanych oraz udanych secesji po 1945 r. (s. 391-417). Każdy z tych przypad-

[23]


ków został następnie omówiony. Pomimo tego, że można polemizować z niektórymi tezami J. Crawforda recenzowana praca jest na tyle istotnym dziełem, że powinni się z nią zapoznać nie tylko specjaliści z dziedziny prawa międzynarodowego, ale także wszyscy zajmujący się naukami politycznymi i stosunkami międzynarodowymi.

Krzysztof Czubocha

Forum Bibliotek Medycznych. red. r. Ż m u d a. r. 2: 2009, nr 2(4), ss. 686.

w 2002 r. niespodziewanie przestało się ukazywać jedyne czasopismo bibliotek medycznych w Polsce pt.: Biuletyn GBL, redagowane przez prof. dra hab. Janusza Kapuścika, a następnie przez dra edwarda Pigonia. ten periodyk, o profilu informa-cyjnym i popularno-naukowym, wydawany był od 1952 r. przez główną Bibliotekę Lekarską im. prof. stanisława Konopki w warszawie. nagłe zniknięcie czasopisma było wielką szkodą dla środowiska bibliotekarskiego w Polsce. Przez kilka lat sły-chać było głosy dotyczące powołania nowego czasopisma poświęconego podobnej problematyce.

inicjatywa powołania nowego czasopisma polskich bibliotek medycznych wyszła od dyrektorów tychże książnic, którzy na XXV Konferencji Problemowej Bibliotek Medycznych, odbytej w dniach 12-14 Vi 2006 r. w Lublinie-Kazimierzu dolnym, przedłożyli pewne ustalenia odnośnie powołania nowego czasopisma naukowego. wysunięto wówczas propozycję, aby zadania tego podjęła się Biblioteka główna Uniwersytetu Medycznego w łodzi, a funkcję redaktora naczelnego przejął jej dy-rektor, dr ryszard Żmuda, uczeń o. prof. Hieronima e. wyczawskiego z akademii teologii Katolickiej w warszawie. nastąpiły konsultacje z dyrektorami bibliotek uczelniach odnoście tytułu czasopisma, planowanej zawartości, częstotliwości ukazy-wania się, objętości, formatu, nakładu, sposobu finansowania i dystrybucji. w połowie grudnia 2006 r. profesorowie łódzcy przyjęli z zadowoleniem i aprobatą przedstawio-ną im ogólnopolską inicjatywę, integrującą środowisko medyczne. Przy tej okazji podkreślili niezbędne partycypowanie uczelni medycznych w kosztach planowane-go przedsięwzięcia.

Postanowiono, że na łamach Forum Bibliotek Medycznych – Madical Library Forum będą zamieszczane opracowania prezentujące zarys dziejów, stan obecny i per-spektywy działalności medycznych i ośrodków informacji naukowej w kraju, europie i na świecie. Publikacje miały dotyczyć zasobów bibliotek uczelnianych i instytutów naukowo-badawczych, baz danych, serwisów internetowych, czasopism elektronicz-nych, oficyn drukarskich i wydawniczych, firm pośredniczących w zakupach książek i prenumeracji czasopism oraz kalendarium wydarzeń, sprawozdań, recenzji, biografii, informatorów, katalogów i materiałów dydaktycznych. szczególną uwagę zwrócono na materiały pokonferencyjne. do grona piszących zaproszono przede wszystkim dy-

[24]


rektorów i pracowników polskich bibliotek medycznych. wśród nich znalazł się rów-nież mój uczeń dr Jan dąbrowski, pracownik Biblioteki głównej akademii Medycznej im. Piastów Śląskich we wrocławiu.

Prezentowany numer Forum Bibliotek Medycznych zawiera m.in. artykuły au-torstwa iwony sójkowskiej i grzegorza M. Święćkowskiego o czasopismach, wy-dawanych drukiem jak i elektronicznych z zakresu bibliologii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. anna ajdukiewicz-tarkowska, agnieszka Kurpis, izabela nowakowska i Jolanta Przyłuska zaprezentowały opracowania ona temat czasopism wydawanych i prenumerowanych przez polskie uczelnie medyczne i instytuty nauko-wo-badawcze resortu zdrowia. Jacek drogosz przypomniał wspomniany wyżej pe-riodyk warszawskiej głównej Biblioteki Lekarskiej pt. Biuletyn CBL, a wiesława Kurc przybliżyła w swoim opracowaniu Centralny Katalog Czasopism Zagranicznych w polskich bibliotekach medycznych. na uwagę zasługuje artykuł witolda Kozakiewicza zatytułowany Świat bez czasopism.

na stronicach 117-681 znalazły się materiały konferencyjne, będące pokłosiem zjazdu naukowego XXVi Konferencji Problemowej Bibliotek Medycznych: Naukowa Informacja Medyczna w Polsce. Biblioteki medyczne wobec potrzeb środowisk me-dycznych oraz pespektywy ich rozwoju w realiach Unii Europejskiej. Przedstawiona dokumentacja przybliża referaty, komunikaty i materiały fotograficzne wzorowo zor-ganizowanej konferencji przez dra Krzysztofa niedrzwickiego, dyrektora Biblioteki Medycznej Collegium Medium im. Ludwika rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w toruniu. Ukazana tematyka: bibliotek cyfrowych, repozyto-riów, bazy danych, systemów komputerowych, czasopism i książek elektronicznych, wyszukiwarek internetowych, bibliometrii i technologii wiki z pewnością będzie do-minować w XXi stuleciu.

Potężny tom kończy krótka recenzja prof. dra hab. zbigniewa Żmigrodzkiego z UŚl w Katowicach oraz streszczenie w języku angielskim pióra anny wiśniewskiej.

należy wyrazić radość środowiska naukowego z ukazania się nowego periodyku, na łamach którego będą mogły publikować również osoby, marzące o karierze nauko-wej. Mam nadzieję, że znajdą się tam również opracowania podkarpackich pielęgnia-rek, które uzyskały stopnie doktorów nauk humanistycznych na moim seminarium naukowym prowadzonym w rzeszowie. Mojemu koledze ze studiów, dr. ryszardowi Żmudzie, znakomitemu polskiemu bibliografowi, życzę wytrwałości w pracy redak-cyjnej, licznych autorów zgłaszających się ze swoimi opracowaniami i dobrych pomy-słów twórczych.

Ks. Józef Mandziuk

[25]


KRONIKA WYDZIAŁU NAUK HISTORYCZNYCH I SPOŁECZNYCH ZA ROK 2008

Powstanie Instytutu Archeologii

Uchwałą senatu UKsw z dnia 27 Xi 2008 r. został utworzony na wydziale nauk Historycznych i społecznych instytut archeologii. Jego dyrektorem zo-stał ks. prof. UKsw dr hab. zbigniew Kobyliński. skład kadrowy przedsta-wiał się następująco:

Profesorowie zwyczajni:1. Prof. dr hab. stefan Karol Kozłowski2. Prof. dr hab. Maria MiskiewiczProfesorowie nadzwyczajni:1. dr hab. Martin gojda, prof. UKsw2. dr hab. zbigniew Kobyliński, prof. UKsw3. dr Louis daniel nebelsick, prof. UKsw4. dr hab. Małgorzata wilska, prof. UKswDoktorzy:1. dr Micha Bieniada2. dr radosław gawroński3. dr tadeusz gołgowski 4. dr Magdalena łaptaś5. dr rafał zapłataw ramach programu erasmus instytut archeologii współpracuje z Uni-

wersytetem w Leiden, a w ramach umów dwustronnych prowadzone są wykopaliska w niemczech i rumunii. istnieje też współpraca naukowo-dy-daktyczna z Państwowym Muzeum archeologicznym i instytutem archeologii i Etnologii PAN.

Ks. JÓzef MandziUK

K R O N I K A W Y D Z I A Ł U

298 KroniKa wydziałU naUK HistoryCznyCH i sPołeCznyCH za roK 2008

Sympozja, seminaria i konferencje naukowe

Lp. temat Data Miejsce organizator współ-organizator

1. solidarność a transformacja 19 ii 2008 Aula Muzyczna

UKSWInstytut Politologii

2.

rok 1968 w Polsce. Historia współczesna jako magistra vitae

10 iii 2008

Aula Wielka Bobolanum warszawa ul. rakowiecka 61

InstytutPolitologii

3.

najnowsze archeologiczne badania wykopal-liskowe UKsw

8 V 2008

sala wykładowa nr 225warszawa, ul. dewajtis 5

naukowe Kołostudentów archeologii chrześć.

4.społeczeństwo polskie w procesie zmian

27 V 2008sala wykładowawarszawa, ul. wóycickiego 1/3

Instytut Socjologii

5.

obywatele i żołnierze. szlachta mazowiecka wobec zagrożeń Rzeczpospolitej w XVi-XViii w.

10 X 2008


Instytut Historii

6.

dziedzictwo chrześcijańskiej architekturyi sztuki w średnio-wiecznym Libanie

17 X 2008


Sekcja archeologii Chrześci-jańskiej

7.

Uniwersytet i demokratyczne państwoprawa

29 X 2008 Instytut Politologii

8.traktat lizboński – stara czy nowa rzeczywistość

5 Xi 2008

sakla wykładowa nr 314warszawa, ul. dewajtis 5

Instytut Politologii

9.

Militarne aspekty odrodzenia Rzeczyposlitej z perspektywy 90-lecia

6 Xi 2008aula Jana Pawła iiwarszawa, ul. dewajtis 5

Instytut Historii

[2]

299KroniKa wydziałU naUK HistoryCznyCH i sPołeCznyCH za roK 2008

10.Polacy w amerycePółnocnej – 400-lecie

7-8 Xi 2008

łazienki Królewskie

Instytut Historii

Światowa rada Badań nad Polonią; łazienki Królewskie

11 Bizancjum a renesans

20-21 Xi2008

Sala Konferencyjna sHs,Rynek Starego Miasta 27

Instytut HistoriiSztuki

stowarzy-szenie Historyków Sztuki

12refleksyjny aktora zmiany społeczno-kulturowe

29 Xi 2008sala wykładowawarszawa, ul, wóycickiego 1/3

Instytut Socjologii

13 sztuka cmentarzyXiX i XX wieku

4-5 Xii 2008

sala wykładowawarszawa, ul. wóycickiego 1/2

Instytut HistoriiSztuki

14

700 lat zatwierdzeniazakonu Paulinów przez stolicę apostolską

11-13 Xii 2008

Klasztor pauliński na Jasnej górze

Instytut Historii

Paulini, węgierska akademia Nauk, Collectio Paulina

Stopnie naukowe

1. HabilitacjePaweł B o r y s z e w s k i, Katolicyzm, jako instytucjonalizacja i sekulory-

zacja w Europie Środkowej.recenzenci: o. dr hab. andrzej Potockiprof. dr hab. wojciech Świątkiewiczdr hab. irena Borowik, prof. UJprof. dr hab. Marek ziołkowskidata kolokwium: 3 iii 2008 r.

Ks. Leszek M i s i a r c z y k, Osiem Logismoi Ewagriusza z Pontu.recenzeci: dr hab. Mariusz szram, prof. KULks. dr hab. norbert widok, prof. Uopks. dr hab. antoni Żurekks. dr hab. Józef naumowicz, prof. UKswdata kolokwium: 3 iii 2008 r.

[3]


Ks. sławomir H. z a r ę b a, W kierunku jakiej religijności? Studia nad ka-tolicyzmem polskiej młodzieży.

recenzenci: bp prof. dr hab. Kazimierz ryczarzprof. dr hab. Halina rusekdr hab. Krzysztof Koseła, prof. Uwo. dr hab. andrzej Potocki, prof. UKswdata kolokwium: 30 Vi 2008 r.

2. Doktoratynatalia M i z e m i u k - r o t k i e w i c z, Muzeum Starożytności w Wilnie.

Historia i rekonstrukcja zbiorów malarstwa i grafiki. Promotor: prof. UKsw dr hab. waldemar delugarecenzenci: prof. dr hab. Jerzy Kowalczykprof. UKsw dr hab. Jakub Pokoradata obrony: 28 i 2008 r.data zatwierdzenia rw: 4 ii 2008 r.

Małgorzata C h a c k i e w i c z, Zjawisko przemytu flory i fauny jako współ-czesny problem etyczno-społeczny.

Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk skorowskirecenzenci: ks. prof. dr hab. witold zdaniewiczprof. UKsw dr hab. Jarosław Koraldata obrony; 21 i 2008 r.data zatwierdzenia rw: 4 ii 2008 r. stanisław o ż ó g, Związek między religijnością a narodowością na podsta-

wie analizy postaw i poglądów Litwinów i Polaków w powiecie sejneńskim.Promotor: ks. prof. dr hab. witold zdaniewiczrecenzenci: prof. dr hab. edward Ciupakprof. UKsw dr hab. andrzej ochockidata obrony: 20 ii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 3 iii 2008 r.

włodzimierz andrzej g ą s i e w s k i, Kolonizacja niemiecka na Ziemi Mieleckiej.

Promotor: ks. prof. dr hab. Józef Mandziukrecenzenci: prof. Prz dr hab. grzegorz o s t a s z prof. UKsw dr hab. Janusz odziemkowskidata obrony: 25 ii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 3 iii 2008 r.

[4]


Ks. tomasz s k u p i e ń, Początki Zgromadzenia Sióstr Felicjanek w od-zwierciedleniu życia założycielki bł. Marii Angeli Truszkowskiej.

Promotor: ks. prof. dr hab. Józef Mandziukrecenzenci: ks. prof. UMK dr hab. witold Kujawskiks. prof. dr hab. Janusz zbudniewekdata obrony: 25 ii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 3 iii 2008 r.

Jolanta Maria B i e n i e k, Społeczne aspekty mobbingu.Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk skorowskirecenzenci: prof. Us dr hab. Jacek Leońskiks. prof. UKsw dr hab. Janusz Balickidata obrony: 17 iii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 7 iV 2008 r.

alicja K a w a l e c, Turystyka osób niepełnosprawnych. Studium na przy-kładzie województwa podkarpackiego.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Jarosław Koralrecenzenci: prof. dr hab. Lucjan Kocikdr hab. Hanna Podedwornadata obrony: 17 iii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 7 iV 2008 r.

Katarzyna B ł a s z c z u k - P o d c h u l, Bractwa, stowarzyszenia i ruchy ko-ścielne w parafiach na obszarze obecnej diecezji ełckiej w latach 1945-2005. Studium prosopograficzne.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Kazimierz łatakrecenzenci: prof. dr hab. Henryk wejmanks. prof. UKsw dr hab. waldemar graczykdata obrony: 17 iii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 7 iV 2008 r.

Marek stanisław d y ł o, Dzieje parafii pw. Narodzenia NMP w Sędziszowie Małopolskim w latach1930-1980.

Promotor: ks. prof. dr hab. Józef Mandziukrecenzenci: ks. prof. dr hab. Michał Marian grzybowskiks. prof. UKsw dr hab. waldemar graczykdata obrony: 18 iii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 7 iV 2008 r.

[5]


alicja Mieczysława M a l i n o w s k a, Dzieje Krakowskiej Szkoły Położnej (1896-2005).

Promotor: ks. prof. dr hab. Józef Mandziukrecenzenci: ks. prof. dr hab. stanisław Piechks. prof. UKsw dr hab. Piotr zwoliński data obron: 18 iii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 7 iV 2008 r.

Jacek W y s o c k i, Kształtowanie się polskiej doktryny konserwatorstwa archeologicznego w XX wieku.

Promotor: prof. UKsw dr hab. zbigniew Kobylińskirecenzenci: prof. dr hab. Maria Miśkiewiczprof. dr hab. Leszek Kajzerdata obrony: 31 iii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 7 iV 2008 r.

Janusz grzegorz n i e m i e r, Wartości religijno-moralne młodzieży szkół średnich w środowisku miejskim. Studium na przykładzie Rzeszowa.

Promotor: ks. prof. Henryk skorowskirecenzenci: ks. prof. dr hab. Leon dyczewskidr hab. Hanna Podedwornadata obrony: 7 iV 2008 r.data zatwierdzenia rw: 5 V 2008 r.

aneta Jadwiga s z o p n y, Separatyzm czy regionalizm – kierunek dominu-jący w społeczności Kaszubów.

Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk skorowskirecenzenci: prof. dr hab. Brunon synakks. prof. UKsw dr hab. Jarosław Koraldata obrony: 28 iV 2008 r.data zatwierdzenia rw: 5 V 2008 r.

alicja z a j ą c, Społeczny wymiar choroby. Studium z badań środowisk pa-cjentów z cukrzyca.

Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk skorowskirecenzenci: prof. dr hab. Marek Cholewaks. prof.. dr hab. władysław Majkowskidata obrony: 28 iV 2008 r.data zatwierdzenia rw: 5 V 2008 r.

[6]


Ks. Mariusz B i a ł k o w s k i, Mediocriter w średniowiecznych kodeksach tradycji sanktgeleńskiej.

Promotor: prof. UKsw dr hab. Czesław grajewskirecenzenci: ks. prof. dr hab. ireneusz Pawlakks. prof. dr hab. Józef Mandziukdata obrony: 8 V 2008 r.data zatwierdzenia rw: 2 Vi 2008 r.

Klaudia Katarzyna Ś l e d z i ń s k a, Parlamentarne sztandary etyczne. Kształtowanie się etyki zawodowej posła i senatora w okresie przemian ustro-jowych w Polsce.

Promotor: prof. dr hab. Aniela Dylusrecenzenci: prof. Uw dr hab. tomasz Żyroprof. UKsw dr hab. Paweł Kaczorowski data obrony: 26 V 2008 r.data zatwierdzenia rw: 2 Vi 2008 r.

Jan Michał t a r c z y ń s k i, Samochodowe działa przeciwlotnicze w Wojsku Polskim 1920+1939.

Promotor: dr hab. Krzysztof Komorowskirecenzenci: dr hab. tadeusz Kondrackiprof., UKsw dr hab. Janusz odziemkowskidata obronił 8 V 2008 r.data zatwierdzenia rw: 2 Vi 2008 r.

Mirosław Jacek s i m k a, Polityka rodzinna w Polsce w latach 1997-2007. Uwarunkowania ideologiczne.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Janusz Balickirecenzenci: ks. prof. dr hab. Leon dyczewskiprof. UKsw dr hab. andrzej ochockidata obrony: 26 V 2008 r.data zatwierdzenia rw: 2 Vi 2008 r.

Artur Antoni J o p e k, Rodzina zastępcza jako forma ochrony praw dziecka.

Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk skorowskirecenzenci: prof. Uw dr hab. iwona Jakubowska-Branickaprof. UKsw dr hab. andrzej ochockidata obrony: 9 Vi 2008 r.data zatwierdzenia rw: 24 Vi 2008 r.

[7]


anna Maria P o t a s i ń s k a, Osobowe i społeczne wymiary bezrobocia w Polsce.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. władysław Majkowskirecenzenci: prof. dr hab. Mieczysław trzeciakprof. UKsw dr hab. andrzej ochockidata obrony: 18 Vi 2008 r.data zatwierdzenia rw: 24 Vi 2008 r.

ewa zofia r u r k a, Społeczność lokalna wobec problemu ubóstwa. Studium na przykładzie powiatu gorlickiego.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Jarosław Koralrecenzenci: prof. sgH dr hab. elżbieta firlitks. prof. UKsw dr hab. władysław Majkowskidata obrony: 18 Vi 2008 r.data zatwierdzenia rw: 24 Vi 2008 r.

sylwia P e l c, Polityka Królestwa Holenderskiego wobec osób bezdom-nych w latach 1998-2007.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Jarosław Koralrecenzenci: prof. dr hab. Maria flisks. prof. dr hab. Janusz Balickidata obrony: 18 Vi 2008 r.

Ks. tadeusz M i e r z w a, Bezdomność jako problem społeczny współcze-snego Rzymu.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Jarosław Koralrecenzenci: prof. Urz dr hab. zygmunt sibigaks. prof. dr hab. Henryk skorowskidata obrony: 19 Vi 2008 r.data zatwierdzenia rw: 24 Vi 2008 r.

Ks. roman f r o ń, Problematyka społeczna w polskich czasopismach ka-znodziejskich w latach 1989-2003.

Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk skorowskirecenzenci: ks. prof. dr hab. władysław głowaks. prof. UKsw dr hab. Janusz Balickidata obrony: 19 Vi 2008 r.data zatwierdzenia rw: 24 Vi 2008 r.

[8]


Krzysztof antoni K o ł o d z i e j c z y k, Dylematy polskiego patriotyzmu w perspektywie integracji europejskiej.

Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk skorowskirecenzenci: ks. prof. dr hab. witold zdaniewiczks. prof. UKsw dr hab. Janusz Balickidata obrony: 1 Vii 2008 r.data zatwierdzenia rw: 29 iX 2008 r.

arkadiusz andrzej o r z e ł, Bezrobocie wśród byłych pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych na terenie Warmii i Mazur

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Jarosław Koralrecenzenci: ks. prof. dr hab. Leon dyczewskidr hab. Hanna Podedwornadata obrony: 27 X 2008 r.data zatwierdzenia rw: 3 Xi 2008 r.

Marek Jacek K u ź n a r, Instytucje finansowe czynnikiem rozwoju spo-łeczności lokalnych. Studium na przykładzie oddziału Banku BPH S.A. w Rzeszowie.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Jarosław Koralrecenzenci: ks. prof. KUL dr hab. Jerzy gockoprof. UKsw dr hab. andrzej ochockidata obrony: 15 X 2008 r.data zatwierdzenia rw: 3 Xi 2008 r.

Przemysław d o m a r a d z k i, Etos pracy w doktrynie i praktyce Opus Dei.

Promotor: prof. dr hab. andrzej wójtowiczRecenzenci: ks. dr hab. Jan szymczykprof. dr hab. aniela dylusdata obrony: 20 X 2008 r.data zatwierdzenia rw: 3 Xi 2008 r.

Marek zenon s k o w r o n, Zagrożenia społeczne współczesnej młodzieży. Studium na przykładzie powiatu strzyżowskiego.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Jarosław Koralrecenzenci: prof. Urz zygmunt sibigaks. prof. dr hab. Henryk skorowskidata obrony: 15 X 2008 r.data zatwierdzenia rw: 3 Xi 2008 r.

[9]


edyta dorota Kulawiak-roman, Internet a motywacja do nauki. Studium socjologiczne na przykładzie uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Sanoku.

Promotor: ks. prof. dr hab. Henryk skorowskirecenzenci: prof. Us dr hab. Jacek Leońskidr hab. Hanna Podedwornadata obrony: 20 X 2008 r.data zatwierdzenia rw: 3 Xi 2008 r.

Jolanta ł o d z i ń s k a, Znaczenie szkoleń z zakresu bezpieczeństwa i higie-ny pracy w redukcji ryzyka zawodowego środowiska medycznego. Studium na przykładzie pracowników medycznych szpitali regionu łomżyńskiego.

Promotor: ks. prof. UKsw dr hab. Jarosław Koralrecenzenci: prof. dr hab. Marian Cholewaks. prof. UKsw dr hab. Janusz Balickidata obrony: 27 X 2008 r.data zatwierdzenia rw: 3 Xi 2008 r.

norbert M o j ż y n, Poglądy Symeona Połockiego na sztukę.Promotor: ks. prof. UKsw Michał Janocharecenzenci: prof. dr hab. Barbara dąb-Kalinowskaprof. UKsw dr hab. waldemar delugadata obrony: 17 Xi 2008 r.data zatwierdzenia rw: 1 Xii 2008 r.

3. Magisteria

a. Archeologia chrześcijańska: A n t o s Magdalena, Pierwszy i Drugi Skarb Cypryjski na tle wczesnobizantyjskich srebrnych skarbów: B o r k o- w s k i Jacek, Stanowisko neolityczne w Kutach. Powiat krzemieniecki na Ukrainie; C e g l i ń s k a Marta, Rezerwat Archeologiczny Rydno w doli-nie rzeki Kamiennej w woj. świętokrzyskim; d z i e w a n o w s k a alicja, Chrześcijańskie zabytki Stobi w IV-VI wieku po Chrystusie; J a k o b i e l s k a Marta, Topografia miasta Sardem w świetle badań amerykańskich; K a r c z- m a r e k łukasz, Gliniane miseczki z tzw. Omfalosem w późnej epoce brązu i we wcześniejszej epoce żelaza na ziemiach polskich; K n a p i k Aleksandra, Motywy archeologiczne w twórczości Stanisława Łuczaka; s i e r o s ł a w s k i Artur, Topory wczesnośredniowieczne w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego; s z l ą z a k Piotr, Opracowanie materiału zabytkowe-go ze stanowiska Łacha, woj. Podlaskie; T u r c z y n i a k Maciej, Wykłady Leona Kozłowskiego na Uniwersytecie Jana Kazimierza; w ł o d a r c z y k łukasz, Armia asyryjska okresu neoasyryjskiego. Uzbrojenie i rodzaje forma-

[10]


cji na podstawie ikonografii; W o j d y n a Katarzyna, Rezerwaty archeolo-giczne w Polsce.

b. Historia literatury wczesnochrześcijańskiej: K a k i e t Katarzyna, Zburzenie Świątyni Jerozolimskiej w 70 r. po Chrystusie według antycznych źródeł żydowskich; K u c z y ń s k i Miłosz, Idea kapłaństwa i jego reali-zacja w życiu kapłańskim w świetle pism i działalności biskupa Ambrożego z Mediolanu i Kardynała Stefana Wyszyńskiego; s a p i e j e w s k a Joanna, Aniołowie w świetle wybranych pism łacińskich autorów wczesnochrześci-jańskich; s z m u r ł o Patrycja, Żywot świętego Wilfryda z Yorku i jego war-tość historyczna; t o m a s z e w s k a Monika, Feniks i jego symbolika w literaturze starożytnej. Analiza porównawcza wybranych pism klasycznych i wczesnochrześcijańskich.

c. Historia: A n d r y s z c z y k Magdalena, Ostatni książęta mazowieccy w świetle dotychczasowej historiografii; B a r s z c z rafał Maciej, Niemieckie dywizje pancerne w okresie największych zwycięstw: wrzesień 1939 – gru-dzień 1941; B a r t o s z e w i c z Joanna, Felietony Wandy Odolskiej a rzeczy-wistość lat 1945-1964; B i e r n a t Maciej, Akcje bojowe Józefa Piłsudskiego w latach 1905-1908; C i e s z k o w s k i dominik, Jan Marian Wieruch żoł-nierz kompanii B-1 pułku AK Baszta; C z a j k o w s k i Michał, Działalność Polskiej Organizacji Wojskowej na terenie województwa mazowieckiego; d a m b r o u s k a y a Halina, Wrzesień 1939 roku w Grodnie; d e m c z y - s z a k grzegorz, Kościół Ducha Świętego w Warszawie w świetle jego inwen-tarzy; d o b r o s z Jacek, 10 Brygada Kawalerii w kampanii wrześniowej; g a j d a oliwia, Życie i działalność ks. prof. dr hab. Hieronima Eugeniusza Wyczawskiego (1918-1993); g r o b l e w s k i Piotr, Bitwa pod Antietam. 17 IX 1862 r.; H r y s z k i e w i c z Marcin, Wojna polsko-bolszewicka na ziemi wyszkowskiej; K u l i k Kamil, Próba reorganizacji Kościoła w Polsce w świetle Memoriału Jana Ostroroga; J a b ł o ń s k a Małgorzata, Piastówny na dworach europejskich do panowania Bolesława Krzywoustego; J a w o r e k Patryk, Austriacy w Warszawie w 1809 roku; K a c z y ń s k a Katarzyna, Polacy w więzieniach sowieckich i łagrach kołymskich w latach 1939-1942; K o t l i ń s k i sebastian, Działania na Morzu Bałtyckim w latach 1941-1945; K r z y m o w s k a iwona, Piosenka w Powstaniu Warszawskim; K u c h a r s k i Michał, 3 dywizja strzelców wielkopolskich w latach 1919-1921; n o g a l Magdalena, Henryk Bąk (1930-1998). Działacz ruchu ludowego i opozycji antykomunistycznej; P a r z n i e w s k i Maciej, Podziemna organizacja ZHP „Orlęta”; P l i t Andrzej, Geneza i historia powstania Konstytucji Stanów Zjednoczonych; r o m a n elżbieta, Londyńskie „Życie” i jego redaktor Jan Bielatowicz w latach VI 1951 – VIII 1955; s ł o m a Jacek, Towarzystwo

[11]


Krzewienia Kultury Świeckiej (1969-1990); s u c h o c k a Maria, Rozwój idei wędrowniczej w Związku Harcerstwa Polskiego; s u c h o d o l s k i Piotr, Husyckie pisma na Kujawach, Mazowszu i w Wielkopolsce w XV wieku; s u t k o w s k i artur, Antoni Pajdak – symbol pokolenia w oczach bez-pieki; Ś m i g a s i e w i c z Mariusz, Niemieckie dywizje pancerne Frontu Południowego na Ukrainie w latach 1941-1944; w i t k o w s k a anna, dzieje parafii pw. Św. rocha w Cieksynie w latach 1945-2005; w ł o d a r c z y k Adrian, Polityka propagandowa władz w czasie „karnawału Solidarności”; W o j t a s i a k Agnieszka, Specjalne sady karne 1944-1946; z a c h a r c z u k zuzanna, Dzieło Brata Rogera z Taizé.

d. Muzykologia kościelna: D a n i l u k Anna Maria, „Theodora” – jedy-ne niebiblijne oratorium G. F. Haendla: w perspektywie męczeństwa i wia-ry; L e m a ń s k a Małgorzata, Psalmy dawidowe (1999) na kwartet jazzowy i chór Leszka Możdżera jako rodzaj wypowiedzi religijnej; M e s n i k o v i c h Ludmiła, Analiza źródłoznawcza zabytku muzycznego MS. 2171 z Biblioteki w Gdańsku.

e. Historia sztuki: B i l s k a olga, Główne prądy artystyczne w czeskim plakacie filmowym lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku; B ł a s z- c z y k Milena, Moda w ekspozycjach muzealnych; B o ż e w i c z aleksandra, Barokowe konfesjonały w pocysterskim kościele w Ladzie nad Wartą – pro-blem atrybucji i treści ideowe; B r z e z i ń s k a agnieszka, Próba cha-rakterystyki urbanistycznej i ideowej miasta Christianopolis, opisanego w dziele literackim pod tytułem: Rei publice Christianopolitanae descrip-tio Johanna Valentina Andreae; C w a l i n a aleksandra, Realizm magiczny w malarstwie Jacka Yerki (Kowalskiego) w latach 1980-2007; C z a j k o w- s k a Agnieszka, Historia konserwacji malowideł bizantyjsko-ruskich w ka-plicy Świętej Trójcy na zamku w Lublinie; C z e r w i ń s k a anna, Próba charakterystyki warsztatu malarskiego i oceny wartości artystycznej malar-stwa Adama Swacha na przykładzie jego realizacji powstałych dla Cystersów w Ladzie nad Wartą; d ż b i k Piotr, Jan Antoni Blank, portret wynalazcy arytmometru Abrahama Sterna, 1823 r.; g u t adam, Wybrane zagadnienia z zakresu typologii w plakacie współczesnym w latach 1980-2007; J a r z y ń s k a- -P o k o j s k a, Cerkiewne krzyże procesyjne z XVII i XVIII wieku z tere-nów południowo-wschodniej Polski;K i e d r o w s k a agnieszka, Pracownia Malarstwa Leona Tarasewicza w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; K i s i e l Alicja, Abstrakcyjne ujęcie rzeczywistości w fotografii polskiej po 1945 na wybranych przykładach; K l u s Maria, Ikonografia św. Katarzyny Sieneńskiej na podstawie cyklu Corneliusa Galle według projektu Francesco Vanni; K o z e r a grzegorz, Twórczość graficzna Tadeusza Dominika; K r y-

[12]


g i e l zuzanna, Dekoracje przejazdów bramnych i klatek schodowych kamie-nic powstałych na przełomie XIX i XX wieku oraz w pierwszym dziesięciole-ciu XX wieku na warszawskiej Pradze (na wybranych przykładach); L a n g Andrzej, Klasztor bernardynów w Przasnyszu – fundacja Pawła Kostki; M a r c z a k – C e r o ń s k a Magdalena, Nowożytne formy prezentacji relikwii. Ołtarze relikwiarzowi w Polsce; n o w a k ewa, Portrety fotograficzne na na-grobkach Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie do 1914 roku – geneza formy, technika, katalog; o l s z e w s k a Magdalena Mirosława, Oprawa ar-tystyczna podróży Stanisława Augusta Poniatowskiego do Kaniowa w 1787 roku; o l s z e w s k a Marta, Architektura budynków użyteczności publicznej międzywojennego Wałcza na tle współczesnej architektury Niemiec; P i e t- r o ń anna, Kompozycje fundacyjne fresków bizantyjskich i postbizantyjskich w Mołdawii i Wołoszczyźnie od XIII do końca XVII wieku; R o s i a k Marta, Współczesna architektura dworkowa czyli Soplicowo utraco; S e i d e r Igor filip, Warszawski street art. – próba przedstawienia zjawiska w kontekście hi-storii sztuki ulicznej na świecie; s k r z y p c z y ń s k a Joanna, Ikonografia błogosławionego Władysława z Gielniowa w nowożytnej sztuce polskiej; t a b e r n a c k a aleksandra, Architektura muzeów sztuki współczesnej; W i g u r a Anna, Strategie kultury masowej w najnowszej sztuce polskiej; w i l m a ń s k a Marcelina, Wystawy Igora Mitoraja w Polsce i w Rzymie w latach 2003-2004. Odbiór i porównanie; w r ó b l e w s k a Magdalena, Ikonografia św. Izydora Oracza w polskiej sztuce i piśmiennictwie XVII-XVIII wieku; z o n a k Magdalena, Obraz człowieka w twórczości rzeźbiarskiej Jana Kucza.

f. Politologia: a d a m i e c Joanna, Polityka mieszkaniowa III RP w okre-sie rządów Akcji Wyborczej Solidarność; B a n a s z e k radosław, Europejska polityka bezpieczeństwa. Polska perspektywa; B ł a s z c z y k Kamil, Czynniki pozaekonomiczne kształtujące sytuację na giełdzie walutowej; B ł a s z c z y k łukasz, Terroryzm islamski na przykładzie organizacji al-Kaida; B r z e s z- k i e w i c z Paulina, Hiszpania jako beneficjent pomocy strukturalnej UE w la-tach 2000-2006; C h a b i e r a arkadiusz, Wizja Rosji w pismach politycznych Macieja Giertycha; C h m i e l e w s k i Paweł, bezpieczeństwo energetycz-ne Polski. Spór o dywersyfikację dostaw surowców strategicznych; C z e k a j Karolina, Wizja Rosji w polskiej debacie o przystąpieniu do NATO; C z y s z k o- w s k i Michał, Analiza przyczyn porażki Unii Wolności w wyborach parla-mentarnych w 2001 roku; Ć w i k ł a Bartłomiej, Kryzys demokracji i systemu gospodarczego w Niemczech w latach 1919-1933 jako podstawa sukcesu poli-tycznego NSDAP; d o b r z a ń s k i Bartosz, Wyrównanie różnic między boga-tą Północą a biednym Południem w ramach Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (ODA); f i g u r a ilona, Czynniki generujące ubóstwo na obszarach wiej-

[13]


skich powiatu ostrołęckiego; g a s i e w s k i Marcin, Inwestycje zagranicz-ne jako czynnik rozwoju województwa mazowieckiego w latach 1999-2006; i w a n i e c łucja, Rola i znaczenie ideologii neokonserwatywnej w poli-tyce zagranicznej Stanów Zjednoczonych w okresie pierwszej kadencji pre-zydenckiej Georga W. Busha; J a j s z c z y k sylwia, Koncepcja zagrożeń asymetrycznych dla bezpieczeństwa państwa. Studium na przykładzie transna-rodowej przestępczości zorganizowanej; J a r o s i e w i c z Mariusz, Działania Stanów Zjednoczonych Ameryki w zakresie kontroli proliferacji broni maso-wego rażenia na świecie; K a c z k o w s k i Krzysztof, działalność organiza-cji pozarządowych na rzecz osób niepełnosprawnych w powiecie radomskim; K a c z y ń s k a agnieszka, Determinaty przemian religijności w Irlandii po 1990 roku; K a r k o s a Piotr, System bolaget jako państwo monopol na wol-nym rynku; K ę s i k grzegorz, Polityka wobec dziedzictwa kulturowego w wy-miarze lokalnym. Studium na przykładzie miasta Ciechanów; K o ł t u n i k a Monika, Porozumienie pokojowe z Dayton jako próba rozwiązania konfliktu narodowościowego w Bośni i Hercegowinie; K o m a r rafał, Indywidualny Program Integracji jako państwowa forma uchodźcom w Polsce; K o w a l- c z y k sylwia, Nowa polityka spójności na lata 2007-2013. Założenia refor-my i jej znaczenie dla rozwoju społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej; K r u s i e w i c z Krzysztof, Miejsce samorządu terytorialnego w społeczeń-stwie obywatelskim na przykładzie Mińska Mazowieckiego; K u b u s z e - w s k a Marta, Kwestia macedońska po secesji Republiki Macedonii z Socja-listycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii. Proces formowania narodu i państwa; K u l e s z a olga, Polityka Unii Europejskiej w zakresie zwalczania korupcji. Studium na przykładzie Polski; L e n t a s Maciej, Wspólna polity-ka bezpieczeństwa i obrony. Studium na podstawie misji wojskowych i poli-cyjnych w byłej Jugosławii; L i w a k adam, Rosja w artykułach publicystów American Enterprise Institute w latach 2000-2006; ł u k o m s k i łukasz, Kwestia kurdyjska. Problem niepodległości Kurdystanu; M a c h o w i c z Piotr, Cudzoziemcy na polskim rynku pracy. Przykład województwa mazowieckie-go; M a m i ń s k i Krzysztof, Geneza i rozwój irańskiego programu atomo-wego. Strategiczne przesłanki dążenia Iranu do pozyskania broni atomowej; M a r o s z e k Anna, Czasowa migracja zarobkowa obywateli Ukrainy w regio-nie grójecko-wareckim po wstąpieniu polski do Unii Europejskiej; M a r t o ń Katarzyna, Uwarunkowanie kulturowe negocjacji międzynarodowych na przykładzie negocjacji Polski, Niemiec i Wielkiej Brytanii z Unia Europejską; M a s ł o w s k i Piotr, Przemyt w Polsce po 1989 roku; M ę k a r s k a Marta, Zapobieganie i zwalczanie narkomanii wśród młodzieży. Przykład Warszawy; M i c h a l e c olga, Polityka Władimira Putina a łamanie praw człowie-ka w Rosji; P e c l e r Michał, Polityka imigracyjna Francji w wizji Nicolasa Sarkozy’ego; o t t e r s t e i n Magdalena, Formy aktywizacji zawodowej osób

[14]


niepełnosprawnych. Studium na przykładzie m. ST. Warszawy; P a c i o r k o w- s k i Krzysztof, Samorząd lokalny wobec kwestii bezrobocia. Studium na przy-kładzie powiatu grójeckiego; P a w l i k Miłosz, Czynniki kształtujące tożsamość polityczna Rosji. Analiza twórczości naukowej Richarda Pipeta; P a z i e- w s k i Krzysztof, Główne kierunki polityki zagranicznej Królestwa Szwecji po 1945 roku; P i e ń k o w s k i Jakub, Quo vadis Moldavia? Problem inte-gralności Republiki Mołdawii; P o g o r z e l s k i norbert, Bezpieczeństwo energetyczne Polski a idea wspólnej polityki energetycznej Unii Europejskiej; P r z y t u c k a Nina, Ruch ekologiczny w Polsce od lat osiemdziesiątych. Tworzenie się partii politycznej Zieloni 2004; r z e s z k o w s k i Jakub, Debata publiczna na temat obecności wojsk polskich w Iraku; S i e k i e r k a iwona, Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce po 1989 roku. Studium na przykładzie m. ST. Warszawy; s i u d a k łukasz, Sektor gazowy w polityce Federacji Rosyjskiej z Unią Europejską po roku 2000; s k ł o d o w s k i Piotr, Samorząd lokalny jako podmiot polityki społecznej na przykładzie Gminy Dąbrówka; s k u l i m o w s k i robert, Mistrzostwa Europy w piłce noż-nej w 2012 roku. Społeczno-ekonomiczne i polityczne implikacje dla Polski; S z c z u k a Piotr, Pozyskiwanie środków z Unii Europejskiej a finansowanie zadań jednostki samorządowej na przykładzie miasta Łomża; s z c z y g i e l - s k i Maciej, Polska gmina wobec wyzwań społeczeństwa informacyjnego; s z s z c z y ń s k i sebastian, Polityka a inżynieria genetyczna. Spory poli-tyczne wokół GMP i klonowania; Ś w i d e r s k i artur, Chińska Republika Ludowa jako partner handlowy Polski. Status quo i perspektywy; t c h ó r z e- w s k i szymon de, Paweł Śpiewak – głos w sporze o polską demokrację; w i ś- n i e w s k a sylwia, Znaczenie funduszy strukturalnych w rozwoju lokalnym na przykładzie Gminy Brodnica; w r ó b e l Mateusz, Stany Zjednoczone Ameryki wobec rewolucji i kryzysu kubańskiego. Analiza strategii i taktyki politycz-nej; W r z o s e k Marta, Ruch ekologiczny w Polsce od lat osiemdziesiątych. Tworzenie się partii politycznej Zieloni 2004; z a k r z e w s k a Małgorzata, Funkcja autoprezentacyjna telewizyjnej reklamy wyborczej na podstawie spo-tów reklamowych partii politycznych PIS i PO w wyborach parlamentarnych 2007 roku; z a k r z e w s k i łukasz, Zagrożenia Bezpieczeństwa Narodowego III Rzeczpospolitej Polskiej w exposes Ministrów Spraw Zagranicznych z lat 1990 do 2007; z a ł ę s k i emil, Dylematy polityki zagranicznej współczesnej Rosji od Michaiła Gorbaczowa do Władimira Putina (1985-2005); z a w a d z k i sebastian, Obraz stosunków polsko-niemieckich w tygodnikach Neewswek, Polityka i Wprost w latach 2004-2007. Analiza porównawcza; z n a m i r o- w s k a anna, Koncepcja Unii Europejskiej jako mocarstwa niewojskowego. Geneza, status quo i perspektywy.

[15]


g. Socjologia: B a l a s i ń s k i artur, Młodzież a alkohol. Podstawy i opinie uczniów szkół ponadgimnazjalnych warszawskiej dzielnicy Służewiec; B e d n a r e k Kamila, Agresja i przemoc wśród młodzieży szkolnej na pod-stawie badań gimnazjalistów warszawskich; B i e ń k o Paweł, Małżeństwo i rodzina w świadomości uczniów XXIII Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie; C z e r w i ń s k i rafał, Tworzenie się więzi społecznych między uczniami pierwszej klasy; d o b r o w o l s k a Dorota, Materialne warunki odbywania kary pozbawienia wolności jako czynniki kształtujące opinie skazanych o dotkliwości kary. Studium socjolo-giczne wybranego zakładu karnego; d z i u b i e l a Marcin, Aspiracje ży-ciowe młodzieży szkól ponadgimnazjalnych na przykładzie miasta Węgrów; f r a n k o w s k a Katarzyna, Szkoła katolicka i jej rola w przekazywaniu war-tości chrześcijańskich. Studium socjologiczne na przykładzie wybranych lice-ów warszawskich; f r e l i k Michał, Polityka prorodzinna III Rzeczpospolitej w latach 1993-2001; g o n t a r e k olga, Uwarunkowania rodzinne zachowań agresywnych wśród młodzieży na przykładzie wychowanków Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii numer 4 w Warszawie; g r o n o s z Beata, Procesy społecznej kategoryzacji zjawiska singli w środowisku studentów socjologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego; g r z e g r z ó ł k a Katarzyna, Problemy psychospołeczne kobiet wznawiających aktywność zawodowa po urodzeniu pierwszego dziecka; J a r o s z e k Karolina, Zmiana w organiza-cji i opór wobec zmian w Zakładzie Energetycznym Kraków S. A. Na przykła-dzie tworzenia firmy ENION S.A.; J ó z i e w i c z anna, Wpływ uwarunkowań makro- i mikrospołecznych na decyzje migracyjne w wiadomości migrantów; K a l b a r c z y k Katarzyna, Postawy młodzieży harcerskiej wobec wycho-wawców: rodziców, nauczycieli i drużynowych; K a r c z e w s k a sylwia, Ekonomiczne i wychowawcze problemy matek samotnie wychowujących dzie-ci w Polsce na podstawie literatury socjologiczno-psychologicznej z ostatnich 25 lat; K a s z t u r Iga, Społeczne aspekty restrukturyzacji. Konflikt a konsen-sus w przedsiębiorstwie na przykładzie ZEW Dychów S. A.; K o r z e b adam, Obraz zamkniętych osiedli mieszkaniowych w materiałach prasowych publi-kowanych na łamach Gazety Wyborczej w latach 2000-2008. Analiza treści; K o z i a r s k i adam, Subkultury więzienne w męskich zakładach karnych na terenie Polski w okresie PRL; K u c z k o w s k a Kamila, Społeczna rola kobie-ty i jej przemiany. Analiza zawartości tygodnika „Przyjaciółka”; K w a ś n a Agnieszka, Typy przystosowań pielęgniarek i położnych do własnej sy-tuacji zawodowej w Polsce; L a t o s z e k aleksandra, Realizacja zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn na rynku pracy w Polsce; L i c h a ń- s k i łukasz, Religijność mieszkańców Domów Studenckich na Jelonkach w Warszawie; ł u c z a k Karol, Mechanizmy działania partii politycznej w systemie demokracji parlamentarnej na przykładzie PIS-u; ł u k a s z c z y k

[16]


Anna, Studium publiczności Teatru Komedia w Warszawie w pierwszym kwar-tale 2007 roku; M a c h a ł a elżbieta, Kapitał społeczny w organizacjach pozarządowych. Studium socjologiczne na przykładzie Fundacji” Świat na tak”; M a l i n o w s k a Małgorzata, Przemoc między małżonkami a dysfunk-cyjność rodziny; M i n c e w i c z Katarzyna, Świadczenia rodzinne w Polsce i w Szwecji po 2000 roku; M i s z k u r k a Cezary, Katolicki model małżeń-stwa i rodziny w świadomości młodzieży akademickiej z osiedla „Przyjaźń” w Warszawie; M o l i k wojciech, Postawy moralne młodzieży w odniesieniu do nauczania Jana Pawła II na przykładzie uczniów XIV L. O. im. Stanisława Staszica w Warszawie; n o w i c k i Piotr, Reklama alternatywna jako pe-ryferyczna strategia perswazji; o s t r o w s k a anna Maria, Ruch Światło-Życie a przekazywanie wartości grupowych na podstawie analizy wybranych grup oazowych z Diecezji Warszawsko-Praskiej; o w c z a r e k Magdalena, Rola emocji w procesie kształtowania się relacji małżeńskich; P a p i e r n i k Aneta, Aktywność polityczna kobiet w latach 1989-2005; P i e k a r s k a Malwina, Mediacje rodzinne jako metoda rozwiązywania konfliktów; P i s a r e k elżbieta, Instytucjonalizacja rynku żywności ekologicznej w Polsce; P o g o d a Anna, Kohabitacja w opinii studentów prawa. Studium socjologiczne na przy-kładzie warszawskich uczelni; r a t a j k i e w i c z Monika, Organizacja i funkcja ośrodka rehabilitacji społecznej osób z kryzysami zdrowia psychicz-nego na przykładzie Warszawskiego Domu pod Fontanną; r o c h a l s k a Aleksandra, Relacje między rodzicami i nauczycielami w procesie realizacji funkcji wychowawczej szkoły. Studium na przykładzie warszawskiego gimna-zjum; r o s o w s k a Justyna, Oczekiwania i aspiracje zawodowe studentów socjologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego; s a j k o w s k i Piotr, Postawy nauczycieli wobec zagrożeń dzieci w internacie; s z e w c z y k Artur, Producenci i konsumenci przestrzeni. Socjologiczne studium przestrze-ni pracy człowieka; s z y m a ń s k a ewelina, szalikowiec jako typ kibi-ca. Badania polskiej widowni stadionowej; s z y m a n s k a Magdalena, Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w Otwocku po 2000 roku; Ś r o d a Agnieszka, Edukacyjne formy pomocy bezrobotnym w opinii podopiecznych urzędu pracy w Warszawie; Ś w i ą t e k augustyn, Biblioteka Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego jako przestrzeń życia społecznego studen-tów; t o m a s z e w s k a aleksandra, Rola zawodowa kobiety-żołnierza. Studium socjologiczne; t r o j a n o w s k a aleksandra, Wspieranie przedsię-biorczości przez władze samorządowe. Przykład gminy Legionowo; w a s i l- c z u k adam, Programy walki z ubóstwem na przykładzie Polski i Wielkiej Brytanii w latach 2001-2006; w i l c z y ń s k i łukasz, Problemy przeciw-działania bezrobociu wśród młodzieży w Polsce; w ł o d a r c z y k adrian, Strategie aktorów społecznych w Grupie Kapitałowej BOT; w r ó b l e w s k a Joanna, Autorytet rodziców w świadomości uczniów publicznego gimna-

[17]


zjum; z u b e r dorota; Wybrane uwarunkowania powstawania stereotypów i uprzedzeń na przykładzie badań studentów Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

h. Studium Caritas: a d a m s k a Patrycja, Opieka nad sierotami w okre-sie międzywojennym na przykładzie Warszawy; C i e c h o m s k i Paweł, Pomoc społeczna w Powstaniu Warszawskim; C i e c h o w i c z Justyna, Przeciwdziałanie alkoholizmowi w rodzinach na terenie Gminy Bielany; C z m o c h aneta, Problematyka bezdomności kobiet na terenie miasta sto-łecznego Warszawy; d r u c h Maria, Zastosowanie muzykoterapii w wybra-nych placówkach; g a r d o c k a Patrycja, Wizerunek osób niepełnosprawnych w mediach; g ł u c h o w s k i Marcin, polityka społeczna w konserwatywnej myśli politycznej; K a l a t a Marta, Samotność bezdomnych kobiet; ł a g o - d z i ń s k i wojciech, Pomoc postpenitencjarna w resocjalizacji osób pozba-wionych wolności po 1997 roku; M i e r z e j e w s k a aldona, Pomoc oso-bom niepełnosprawnym w uspołecznieniu na przykładzie warsztatów terapii zajęciowej w Jaworku; M i k o ł a j e w i c z Paweł, Przeciwdziałanie bezro-bociu w gminie wiejskiej Suchożebry; M ł y n a r s k a aleksandra, Wybrane problemy młodzieży gimnazjalnej po reformie szkolnictwa; o l e s i ń s k a Ilona, Polityka państwa wobec rodzin niepełnych po 1989 roku; r ą c z k a Eliza, Przeciwdziałanie przemocy wobec dzieci na podstawie programu „Niebieska Karta”; s a w k a Martyna, Pomoc dzieciom w czasie drugiej wojny światowej w Warszawie; s i e m i o n k o Monika, Przeciwdziałania bezrobociu na przykładzie powiatu węgorzewskiego; s k w a r s k a ewa, Kształtowanie wizerunku pracownika socjalnego w Polsce; S t e f a n s k i Konrad, Działalność Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w miejscowości Dęba Wielkie; s z c z e p a ń s k i łukasz, Skutecznośc programu wychodze-nia z bezdomności na przykładzie projektu „Druga szansa”; s z y m b o r s k a Magdalena, Promocja zdrowia w pracy socjalnej na przykładzie Warszawy w latach 2004-2007; t o m a s z e w s k i łukasz, Modele i postawy anty-semickie we współczesnej Polsce u progu nowego tysiąclecia; t y b u r e k Aleksandra, Dobroczynna działalność kobiet na terenie Warszawy; w i e r- c i a k Katarzyna, Etyka poselska w V kadencji parlamentu RP; z a w i s t o- w s k a agnieszka, Przeciwdziałanie samotności ludzi starych na przykładzie Ośrodka Wsparcia Seniorów nr 2 na Bielanach.

[18]


4. Wykaz studentów za rok 2008Lp. Instytut Liczba1. archeologia 292. Historia 3603. Historia sztuki 1174. Politologia

+ Praca socjalna378 124

5. Socjologia 404razem: 1412

[19]

Documents

Uniwersytet Kardynała stefana wyszyńsKiego