UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE UPS BANJA LUKA

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA OSNOVI EKONOMIJE

Zakon vrijednosti pojam, djelovanje, funkcije

Profesor:

Student: Broj indeksa:

Banja Luka, decembar 2011. god.

Sadraj:Sadraj:..............................................................................................................................2 1. UVOD............................................................................................................................3 2. POJAM EKONOMSKIH ZAKONA............................................................................4 2.1. Klasifikacija ekonomskih zakona...........................................................................6 2.2. Najznaajniji ekonomski zakoni.............................................................................7 2.2.1. Zakon srazmjerne raspodjele drutvenog rada................................................8 2.2.3. Zakon tendencijskog pada opte profitne stope.............................................11 2.2.4. Zakon koncentracije i centralizacije kapitala................................................12 3. ZAKON VRIJEDNOSTI.............................................................................................13 3.1. Funkcija zakona vrijednosti..................................................................................15 3.2. Zakon vrijednosti kao osnovni zakon robne proizvodnje.....................................16 3.3. Trina vrijednost.................................................................................................17 3.4. Trina cijena........................................................................................................17 4. ZAKLJUAK..............................................................................................................19 5. LITERATURA............................................................................................................20

2

1. UVODPrivrijedni ivot ini skup pojedinaca, njihovih potreba i ciljeva, postupaka i aktivnosti koje ti pojedinci preduzimaju da bi svoje ciljeve ispunili i potrebe zadovoljili, organizacija i institucija koje osnivaju da bi ostvarivali svoje interese. Aktivnosti pojedinaca, samih ili udruenih u odreene organizacije, razliite su i usmerene ka razliitim ciljevima koji su veoma esto meusobno suprotstavljeni tako da ishodi isprepletenih uzajamnih delovanja pojedinaca izgledaju kao proizvod iste sluajnosti. Meutim, u privrijednom ivotu postoje odreena pravilnosti koje se manifestuju bez obzira na volju uesnika privrijednog ivota. Te pravilnosti ine ekonomske zakone. Predmet izuavanja ekonomskih nauka predstavljaju upravo ekonomski zakoni kao izraz sutine ekonomskih odnosa. Za ekonomske zakone je karakteristino to da deluju u masi, kao suma najrazliitijih aktivnosti subjekata privrijednog ivota. Zadatak ekonomije je u otkrivanju ekonomskih zakona kako bi se preko njih spoznali naini funkcionisanja privrede, a samim tim i naini da se na privrijedna kretanja utie. Ekonomski zakoni posjeduju odreene specifinosti koje ih ine drugaijim od prirodnih zakona. Najoiglednija razlika izmeu ekonomskih i prirodnih zakona je u tome to se prirodni zakoni manifestuju uvijek na isti nain ako su uslovi u kojima se odigravaju isti. To nije sluaj sa ekonomskim zakonima pre svega zbog toga to oni deluju u ljudskom drutvu u kome se stvari nikada ne odvijaju na isti nain. Za vrenje eksperimenata u prirodnim naukama mogue je obezbediti laboratorijske uslove u kojima e se posmatrana prirodna pojava analizirati. Ekonomski zakoni deluju u ljudskom drutvu u kome potpuno iste uslove nije mogue ostvariti. Zbog toga je ekonomske zakone potrebno analizirati i verifikovati putem statistike analize odnosno preko veeg broja posmatranih sluajeva kako bi se primetila pravilnost u ponaanju ekonomskih pojava. Ekonomski zakoni imaju manji stepen optosti u odnosu na prirodne zakone. Dok prirodni zakoni vae uvek, ekonomski zakoni uslovljeni su istorijski (vremenski), 3

drutveno i prostorno to znai da zavise od datog tipa ekonomskih odnosa. Najoptiji ekonomski zakoni su oni koji predstavljaju sutinske osobine privreivanja i takvi ekonomski zakoni najdue vae zakon o vremenskoj kontinuiranosti proizvodnog procesa, zakon o ravnotei proizvodnje i potronje, zakon o ogranienosti ekonomskih dobara itd.

2. POJAM EKONOMSKIH ZAKONADa bi se bolje razumJele i uzrono-poslJedina priroda, ali i statistika priroda ekonomskih zakona potrebno je bolje se upoznati sa osobinama ekonomskih zakona. Osnovne osobine ekonomskih zakona su: objektivnost, manji stepen optosti u odnosu na prirodne zakone, ispoljavaju se kao dugorona tendencija. Objektivnost ekonomskih zakona sadrana je u tome to se ekonomski zakoni ispoljavaju nezavisno od nae volje. ak i ako ne razumemo sutinu delovanja ekonomskih zakona ili ako svoje aktivnosti sprovodimo u suprotnosti sa njima, ekonomski zakoni e ipak delovati. Pretpostavimo da postoji preduzee koje posluje u okviru odreene privrede. Pretpostavimo dalje da to preduzee ignorie postojanje, na primer, zakona tranje i ponude po kome se sa padom cijene odreene robe poveava tranja, a smanjuje ponuda te robe. To preduzee e u tom sluaju sa padom cijene robe koju proizvodi poveavati proizvodnju, njegovi trokovi e rasti, a prihodi e se smanjivati. To e na kraju neminovno dovesti do velikih gubitaka, pa i do bankrota. injenica da preduzee nije poslovalo u skladu sa zakonom ponude i tranje nije spreilo taj zakon da zaista i deluje. Ekonomski zakoni se ispoljavaju kao dugorone tendencije zbog toga to u sutini imaju spontan i sluajan (stohastiki) karakter. Budui da su ekonomski zakoni izraz ekonomskih odnosa i suprotstavljenih interesa pojedinaca i grupa u okviru drutva oni su i izraz jedinstva suprotnosti koje u drutvu postoji. Kompleksnost najrazliitijih i esto potpuno suprotnih tendencija u drutvu i privredi esto moe dovesti do utiska da se procesi odvijaju u suprotnosti sa odreenim ekonomskim zakonom. Meutim, ako se

4

procesi posmatraju statistiki, kao dugorone tendencije, moe se zakljuiti da ekonomski zakoni ipak deluju. Prirodu i drutvo ini veliki broj pojava i procesa koji su meusobno povezani. Nauka ima zadatak da otkrije uzrono-posledine veze i pravilnosti tih pojava i procesa u prirodi i drutvu. Zakoni su ''unutranje skrivene snage i odnosi uzajamne zavisnosti i meusobne uslovljenosti pojava u prirodi i drutvu."5) Zakoni su sutina pojava i procesa, a do njih se dolazi putem naunih istraivanja. Zakoni u prirodi i drutvu deluju nezavisno od toga da li ih je nauka otkrila ili ne, kao i nezavisno od volje ljudi. Ekonomski zakoni reguliu unutranje veze i odnose pojava i procesa koji su vezani za privrijedni ivot ljudi.Proizvodnja se obavlja radi zadovoljenja ljudskih potreba. U irem smislu, ona ukljuuje podelu rada, zatim raspodelu materijalnih dobara na lanove drutva i razmenu dobara na tritu. Sve ove aktivnosti ine ekonomski proces koji se stalno ponavlja. U tom procesu uoavaju se neke pravilnosti, ime se formuliu ekonomski zakoni koji se javljaju izmeu ljudi a povodom stvaranja i raspodjele materijalnih dobara. Dakle, ekonomskim zakonima definiu se odnosi ljudi u proizvodnji i prisvajanju materijalnih dobara. Formulisanje ekonomskih zakona vri se kroz proces saznanja ekonomske stvarnosti. Oni su objektivno svojstvo ekonomskih pojava i meusobnih odnosa. Za razliku od prirode, gde nesvesne sile deluju na pojave, u ekonomskom ivotu ovek pokree te procese. Ekonomski subjekti imaju razliite interese, pa stupajui u ekonomske odnose oni ostvaruju niz veza, nesvesno, i te veze se mogu razvijati kao prirodni" i nesvesni zakoni. Ekonomski zakoni deluju spontano i stihijski. U procesu robne proizvodnje sueljavaju se razliiti interesi ljudi. Mada se planiranjem svesno usmerava drutvena proizvodnja, esto stihijnost preovlauje. Ekonomski zakoni imaju istorijsku komponentu, po tome se razlikuju od prirodnih zakona, jer oni nastaju i nestaju sa odreenim nainom proizvodnje. Karakteristika ekonomskih zakona je da deluju kao dugorone tendencije, stalno se ponavljaju. Marks ih je nazvao tendencijama koje deluju i sprovode se gvozdenom nunou. Ekonomski zakoni deluju statistiki tj. stohastiki.. Dakle, u velikoj masi pojava korienjem statistike analize moemo odstraniti sluajne veze pojava i doi do sutine ekonomskih zakona. Polje istraivanja ekonomije je dosta sloeno, pa se do otkrivanja

5

ekonomskih zakona moe doi putem statistikih postupaka kao to su zakon velikih brojeva i teorija verovatnie, ime se otkrivaju bitne veze i relacije izmeu pojava, a iskljuuju nebitne.

2.1. Klasifikacija ekonomskih zakona

Kao to je ve navedeno jedna od osobina ekonomskih zakona je manja optost vaenja nego to je to sluaj kod prirodnih zakona. Meutim, ni svi ekonomski zakoni nisu meusobno jednaki po optosti. Zavisno od toga kako i u kojim drutvenoekonomskim formacijama deluju, razlikujemo sledee vrste ekonomskih zakona: Opti i univerzalni zakoni - djeluju u razliitim drutveno-ekonomskim formacijama; najpoznatiji univerzalni zakon je zakon srazmernog rasporeda drutvenog fonda rada na razliite delatnosti; opti ekonomski zakoni predstavljaju pravilnosti delovanja ekonomskih pojava i procesa karakteristinih za razliite drutvenoekonomske formacije - zakon drutvene podele rada (deluje u prvobitnoj zajednici, ali i u kapitalizmu), zakon robnog privreivanja (zakon vrijednosti, zakon ponude i tranje, zakon trinih cijena), zakon postojanja i raspodjele vika rada i vika proizvoda. Posebni, pojedinani i osnovni zakoni - posebni zakoni reguliu privrijedni ivot u okviru jedne drutveno-ekonomske formacije; pojedinani ekonomski zakoni oznaavaju povezanost pojava u odreenoj fazi razvoja drutveno-ekonomske formacije; osnovni ekonomski zakoni vezani su za proizvodni proces drutvenoekonomske formacije -zakon prisvajanja profita, zakon prisvajanja nadnica, zakon akumulacije kapitala, zakon koncentracije i centralizacije kapitala itd.

6

2.2. Najznaajniji ekonomski zakoniNajpoznatiji univerzalni ekonomski zakon je zakon srazmernog rasporeda drutvenog fonda rada na razliite delatnosti. Ovaj zakon se odnosi na potrebu da proizvodnja po koliini i vrsti bude usklaena sa potrebama datog drutva u datom trenutku. Svako drutvo u odreenom periodu raspolae odreenom koliinom rada koji moe uloiti u proizvodnju proizvoda za zadovoljavanje razliitih drutvenih potreba. Svojim djelovanjem zakon srazmernog rasporeda drutvenog fonda rada na razliite delatnosti opredeljuje ponaanje privrijednih subjekata tako da se odrava ravnotea izmeu raspoloivog rada i potreba koje treba da budu zadovoljene. Kako se sa razvojem proizvodnih snaga menjaju obim i struktura drutvenih potreba, menja se i raspored drutvenog fonda rada. Dolazi do privremenih neravnotea, ali se putem trita (preko razmene roba i djelovanjem konkurencije) usklauju odnosi izmeu obima i strukture proizvedenih dobara, s jedne, i drutvenih potreba, s druge strane. Iako je univerzalan, ovaj zakon se modifikuje od jednog do drugog naina proizvodnje - na drugaiji nain se ispoljava u feudalizmu nego, na primer, u kapitalizmu. Ipak, njegova sutina je uvek ista. Ekonomski zakon koji je najvaniji za funkcionisanje robne privrede je zakon vrijednosti. Zakon vrijednosti je opti ekonomski zakon koji izraava bitne veze izmeu drutvenog rada, vrijednosti i cijena roba. Ve je reeno da se ukupan drutveni fond rada mora rasporeivati na razliite delatnosti kako bi se vrilo usklaivanje sa postojeom strukturom i obimom potreba. Nain na koji e se vriti raspored drutvenog fonda rada u sistemu robne proizvodnje odreen je zakonom vrijednosti. Postoji nekoliko osobina zakona vrijednosti koje je potrebno navesti: zakon vrijednosti deluje nezavisno od volje trinih subjekata upuujui ih na neprekidnopoveavanje produktivnosti rada; uslovi proizvodnje razliitih proizvoaa su razliiti - zbog tih razliitih uslova jedni proizvoai jaaju, a drugi propadaju; zakon vrijednosti odreuje odnose izmeu trinih subjekata iz razliitih delatnosti vrei na taj nain funkciju zakona srazmernog rasporeda drutvenog fonda rada na razliite delatnosti;

7

djelovanje ovog zakona je stihijnog karaktera; proizvoai nikad sa sigurnou ne mogu znati kolika je zaista tranja za njihovim proizvodima - svaki od njih se na svoj nain prilagoava potrebama potroaa; njihovo djelovanje je stihijno pa je i djelovanje zakona vrijednosti stihijno.

Na zakonu vrijednosti poivaju trite i konkurencija na tritu - zakon vrijednosti prisiljava uesnike u trinoj utakmici na neprekidno prilagoavanje i poboljavanje sopstvenih poslovnih performansi. Zakon vrijednosti je povezan sa jo jednim veoma znaajnim optim ekonomskim zakonom - zakonom ponude i tranje. Po tom zakonu sa rastom cijene odreenog proizvoda raste ponuda tog proizvoda, a opada tranja za njim. I obrnuto kada cijena odreenog proizvoda opada tada opada i ponuda, a tranja za tim proizvodom raste.

2.2.1. Zakon srazmjerne raspodjele drutvenog radaZakon o srazmernoj raspodeli drutvenog rada spada u opte ekonomske zakone drutvene proizvodnje. Ovaj zakon proizilazi iz injenice to je srazmerna raspodela ukupno raspoloivog drutvenog fonda rada na razne vrste privrijednih delatnosti karakteristina pojava za sve oblike privreivanja, bez obzira na istorijski nain i oblik organizovanosti njihove proizvodnje, raspodjele i potronje. Veito i u svim privredama se stalno iznova postavlja pitanje proporcionalnosti odnosa izmeu proizvodnih mogunosti drutvene zajednice za proizvodnim dobrima.Svaka dutvena zajednica u odreenom vremenskom razdoblju raspolae ogranienom masom rada neophodnom da se proizvede drutveno potrebna koliina proizvoda. Drutvene potrebe su s druge strane raznovrsne, kompleksne i u odnosu na koliinu raspoloivih proizvoda koliinski odredive.Proizvodnja po koliini i vrsti proizvoda treba nuno da bude usklaena sa potrebama u datom trenutku. (Ne)usklaenosti proizvoda i drutvenih potreba zavisi neposredno od toga do koje mere je ostvarena srazmerna raspodela raspodela ukupno raspoloive mase rada na pojedine privrijedne oblasti, grane i na ue privrijedne agregate kao to su privrijedne grupe, podgrupe i pojedinano uzeta preduzea.Svaki od navedenih delova privrede ima

8

odreeno mesto u ukupnoj drutvenoj podeli rada.Njihova meusobna diferenciranost i ua specijalizacija dovodi do toga da se ove specijalizovane privrijedne delatnosti preteno bave po obimu strukturi proizvodnjom odreene vrste upotrebnih vrijednosti.Raslanjenost drutvene privrede, na osnovu opredeljenosti njenih pojednih delova da se bave proizvodnjom odreene vrste proizvoda utie na povezanost i jedinstvo materijalno-proizvodne strukture drutvene privrede kao celine.U tome zakon srazmjerne raspodjele ukupnog drutvenog rada ima znatnog udela. On opredeljuje ponaanje ljudi tako da oni u privrijednoj aktivnosti angauju srazmerni deo ukupne koliine drutvenog raspoloivog rada kako bi se proizvela odgovarajua masa proizvoda neophodna za zadovoljavanje potreba pojedinaca i irih drutvenih grupa. Neophodnost podele drutvenog rada u odreenim srazmerama ne moe da bude ukinuta odreenim oblikom drutvene proizvodnje , nego ona moe da promeni svoj pojavni oblik. Ovo iz razloga to prirodni zakoni ne mogu biti ukinuti, ve oni u razliitim istorijskim stanjima menjaju oblik u kome se sprovode. Ukupna masa za odreeno vreme raspoloivog fonda drutvenog rada, koja se srazmerno raspodljuje u zavisnosti od drutvenih potreba, sastavljena je na dva dela.Jedan deo se odnosi na minuli, proli rad opredmeen u materijalnim iniocima proizvodnje, jer u njima vie ne dominiraju sredstva uzeta iz prorode.Sve vie dominiraju sredstva za proizvodnju koja su rezultat ranije opredmeenog ljudskog rada.On sada dobija daleko vei znaaj i u obliku prolog rada srazmerno se raspodeljuje pod dejstvom opteg zakona drutvene proizvodnje. Drugi deo ukupne koliine rada jedne privrijedne zajednice predstavlja sadanji rad sadran u raspoliivoj masi radne snage. Ona se u obliku ivog rada spaja sredstvima za proizvodnju i sa njima srazmerno raspodeljuje na pojedine privrijedne grane i druge sektore proizvodnje. Pod dejstvom stalnih promena dolazi do razvoja proizvodnih snaga, to dovodi do nastajanja novih vrsta privrijednih delatnosti. Time se neprekidno menja struktura i obim drutvenih potreba, a one opet izazivaju drugaije srazmere u raspodeli ukupnog drutvenog fonda rada. Sposobnost proizvoaa da za krae radno vreme proizvedu veu koliinu proizvoda prouzrokuje promene proporcionalnih odnosa u raspodeli ukupne mase rada izmeu privrijednih grana i grupa preduzea. Drugi oblik prirodne nunosti srazmjerne raspodjele drutvenog fonda rada ostvaruje se putem delovanja ekonomskih zkona robne proizvodnje.Pod njihovim

9

uticajem relativno se usklauju odnosi izmeu obima i strukture proizvedenih dobara s jedne strane i drutvenih potreba s druge strane.To se postie na indirektan nain , kroz sloen mehanizam trinih odnosa, preko razmene roba i konkurencije.Disproporcije i nesrazmjerne u raspodeli ukupnog drutvenog fonda rada prouzrokuju neravnoteu ponude i tranje proizvoda date vrste.To se odraava na visinu trinih cijena koje usled vee ponude od tranje date vrste robe padaju ispod njihove vrijednosti i obrnuto.

2.2.2. Zakon ponude i tranjeZakon ponude i tranje je ekonomski zakon putem kojeg se formira trina cijena robe, odnosno cijena po kojoj se neka roba prodaje ili kupuje. Cijena neke robe izraava drutveno ekonomski odnos izmeu prodavca i kupca u obliku razmene robe za novac. Kada su ponuda i tranja uravnoteene u trinoj ceni se reflektuje drutveno potrebno radno vreme koje se zahteva za proizvodnju neke vrste robe. U skladu sa promenama ponude i tranje trina cijena oscilira oko svoje ravnotene take-trine vrijednosti u prostoj robnoj proizvodnji i cijene proizvodnje u razvijenoj kapitalistikoj privredi. Kada ponuda nadmai tranju , trna cijena pada ispod ravnotene cijene (vrijednosti) to utie na smanjenje ponude , a porast tranje i obrnuto, ako trina cijena raste iznad vrijednosti. Ponuda se poveava dok tranja pada. Ovaj proces u kome se ogleda drutveni oblik delovanja zakona vrijednosti odvija se u tenji da se odnosi na tritu uravnotee a da se trina cijena robe stabilizuje.. Proizvoai robe ija je individualna vrijednost via od trine cijene nee moi da dobiju na tritu ekvivalent za svoj rad i mogu ak poslovati sa gubitkom. Na drugoj strani proizvoai ija roba bude imala niu individualnu vrijednost od trine cijene , ostvarie ekstra profit (ekstra dobit) Da rezimiramo: zakon ponude mogao bi da se definie kao pozitivna korelacija izmeu cijene i koliine ponude odreenog proizvoda.Poveanje trine cijene imae za posledice poveanje ponude, i obrnuto - smanjenje trine cijene imae za posledicu smanjenje ponude. Zakon tranje glasi:Kada cijena nekog proizvoda raste , tranja e opadati i obrnuto, ako cijena nekog proizvoda opada tranja za njim e rasti, uz neizmenjene ostale faktore.

10

2.2.3. Zakon tendencijskog pada opte profitne stopeProuavajui zakonitosti kapitalistikog naina proozvodnje Marks je u svom delu Kapital" , dao formulaiju tendencijskog pada opte profitne stope. Prema njegovom shvatanju proces kapitalistike akumulacije dovodi do neprekidnog porasta proizvodne snage drutvenog rada uz stalnu tendenciju porasta organskog sastava kapitala. Ovoj zakonitosti Marks je pridavao mnogo znaaja jer mu je ona omoguavala saznanje o protivureenom karalteru kapitalistikog procesa proizvodnje. Rast organskog sastava kapitala izraava razvitak proizvodne snage drutvenog rada, ali istovremeno vodi opadanju profitne stope, koja prestavlja pokretaku snagu i kriterijum kapitalistike proizvodnje.Time nesvesno gui stimulans stanja kapitalistike proizvodnje i uslov akumulacije, ime odreuje istorijsksku uslovljenost i trajanjedatog naina proizvodnje. Vremenom je i sam Marks uoio uticaje koji imaju suprotno dejstvo koji oseaju i ukidaju delove opteg zakona dajui mu karakter samo jedne tendencije. 10 To su: povien stepen eksploatacije rada prvenstveno produavanjem radnog vremena, obaranje najamnina ispod vrijednosti radne snage, pojeftinjavanje elemenata postojanog kapitala , upotreba mainske tehnike poveava proizvodnost rada i smanjuje vrijednost po jedinici konstantnog kapitala, relativna prenaseljenost,ekonomski razvitak stvara rezervnu armiju rada koja podstie osnivanje novih industrija s niim organskim kapitala i viom profitnom stopom , koja u izjednaavanju s niom profitnom stopom starih industrija die optu profitnu stopu, spoljna trgovina omoguava uvoz dobra s niom cenom to utie na pojeftinjenje elemenata konstantnog kapitala, a delom i trokova reprodukcije radne snage. Time deluje u smeru poveanja proftine stope diui stopu vika vrijednosti i obaajui vrijednost konstantnog kapitala.

11

2.2.4. Zakon koncentracije i centralizacije kapitalaZakon koncentracije i centralizacije kapitala su nunost kapitalistikom nainu proizvodnje . Tu postoji dva aspekta: tehniki i ekonomski. Fabrike u kapitalizmu se ne mogu zamisliti bez velikog broja radnika koji meusobno sarauju na istom mestu a ekonomski , kapitalista , kao vlasnik sredstava za proizvodnju, moe postati kapitalista samo ako eksploatie istovremeno veliki broj radnika. Koncentracija kapitala moe da se vri na dva naina: -proirivanjem i usavravanjem postojeih ili - izgradnjom novih preduza. U ovom sluaju bogatsvo kapitaliste raste , ali ostaje injenica da koncentracija kapitala izraava odnose izmeu radnika i kapitaliste . Koncentracija kapitala nuno dovodi do propadanja slabijih kapitalistikih preduzea, pa samim tim ona dovodi i do nune centralizacije kapitala, koja predstavlja neophodnost u tom nainu proizvodnje. Centalizacija kapitala znai preraspodelu svojine, odnosno prava odluivanja nad kapitalom . Poluge centralizacije kapitala predstavljaju akcionarska drutva , kreditni sistem i konkurentska borba. Objedinjavanjem kapitala putem akcionarskih drutava poveava mo najveih ulagaa, kapitalista. Kroz kreditni sistem vri se eksploatacija manjih kapitalista od strane velikih kapitalista.To najee dovodi do bankrotstva manjih i srednjih kapitalista i tako prelazi u ruke krupnih kapitalista. Koncentracija i centralizacija kapitala dovodi do stvaranja monopola koji danas dominira kapitalistikom ekonomijom, tako da ogroman kapitalom upravlja mali broj ljudi.Stoga u razvoj ide i socijalno raslojavanje stanovnitva koje dovodi do klasnog antagonizma koji je svojstven u kapitalistikom drutvu. U ekonomiji se posveuje znaajna panja slobodnoj konkurenciji, jer je relativno lako razumjeti trite na kome ona vlada.

12

Meutim, suvremena trina privreda poznaje i druge oblike konkurencije, gdje se prvenstveno misli na monopolsku. Za istu monopolsku strukturu trita karakteristino je da na strani ponude postoji samo jedan ponua - monopolist, a na strani potranje samo jedan kupac - monopsonist.

3. ZAKON VRIJEDNOSTIEkonomski zakon koji je najvaniji za funkcionisanje robne privrede je zakon vrijednosti. Zakon vrijednosti je opti ekonomski zakon koji izraava bitne veze izmeu drutvenog rada, vrijednosti i cijena roba. Ve je reeno da se ukupan drutveni fond rada mora rasporeivati na razliite delatnosti kako bi se vrilo usklaivanje sa postojeom strukturom i obimom potreba. Nain na koji e se vriti raspored drutvenog fonda rada u sistemu robne proizvodnje odreen je zakonom vrijednosti. Postoji nekoliko osobina zakona vrijednosti koje je potrebno navesti: zakon vrijednosti deluje nezavisno od volje trinih subjekata upuujui ih na neprekidno poveavanje produktivnosti rada; uslovi proizvodnje razliitih proizvoaa su razliiti zbog tih razliitih uslova jedni proizvoai jaaju, a drugi propadaju; zakon vrijednosti odreuje odnose izmeu trinih subjekata iz razliitih delatnosti vrei na taj nain funkciju zakona srazmernog rasporeda drutvenog fonda rada na razliite delatnosti; delovanje ovog zakona je stihijnog karaktera; proizvoai nikad sa sigurnou ne mogu znati kolika je zaista tranja za njihovim proizvodima svaki od njih se na svoj nain prilagoava potrebama potroaa; njihovo delovanje je stihijno pa je i delovanje zakona vrijednosti stihijno. Na zakonu vrijednosti poivaju trite i konkurencija na tritu zakon vrijednosti prisiljava uesnike u trinoj utakmici na neprekidno prilagoavanje i poboljavanje sopstvenih poslovnih performansi. Zakon vrijednosti je povezan sa jo jednim veoma znaajnim optim ekonomskim zakonom zakonom ponude i tranje. Po tom zakonu sa rastom cijene odreenog proizvoda raste ponuda tog proizvoda, a opada tranja za njim. I obrnuto

13

kada cijena odreenog proizvoda opada tada opada i ponuda, a tranja za tim proizvodom raste. Na cijenu utiu vrlo sloeni , heterogeni i promenljivi inioci, razliitog stepena i pravca delovanja. Pre svega, nivo, struktura i kretanje cijena uslovljeni su rasporedom i razvojem proizvodnih inioca u odrenenoj privredi. Odnosi raspodjele na raznim nivoima, su determinisani bazinim svojinskim odnosom nad sredstvima za proizvodnju, koji odluujue utiu na prirodu i strukturu cijena. Na nivo, strukturu i kretanje cijena u vrlo visokim i rastuem stepenu utiu i spoljno ekonomski odnosi i uopte uslovi reprodukcije. Na cijenu utie iroka skala ekonomski veoma teko definisanih inilaca, kao to su kultura ( i iz nje izvedena robna kultura, kultura potronje i dr.), istorijski razvoj ( iscrpljen u vidu tradicije i ustaljenih navika ), psiholoki faktori ( imitacija, reklame...) i dr. Na kretanje cijena od posebnog su znaaja i promene na strani tranje u uem -konjukturnom smislu, a koje su uzrokovane ciklinim promenama u rasporedu i ponaanju nosilaca privrijednog rasta. Pojavni trini oblik cijene karakterie pre svega to da ona uvek predstavlja odrenenu sumu novca koju odreneni uesnik trita dobija, oekuje ill zahteva ( prodavac ) za odrenenu proizvedenu ill raspoloivu upotrebnu vrijednost. Karakteristika cijene je da ona kao odnos trokova inputa i otput-a proizvodnje odrenuje relativnu ekonomsku poziciju uesnika trita, kao ekonomskih subjekata i pojedinaca. Cijena odrenuje odrenene ekonomske pozicije i menuodnos privrijednih grana, cijena odrenuje ekonomski poloaj, menuodnose i dinamiku razvoja regiona u odrenenoj privredi, cijena u savremenim uslovima postaje sredstvo formiranja odnosa i alokacije resursa u svetskim razmerama (terms of trade - odnosi). U svom najoptijem znaenju cijena je je novani izraz vrijednosti, odnosno odrenene koliine utroeno drutveno priznatog rada u svakoj pojedinanoj robi. Ta definicija ukazuje na tri osnovna elementa cijena, na sadrinu, veliinu i kretanje i njen izrazito drutveni karakter ( rad stie svojstvo supstance vrijednosti tek posle njegovog drutvenog priznavanja). Zbir svih elemenata strukture cijena ini vrijednost robe Cijena je novano ime rada ostvarenog u robi. U praksi za pojedinu vrstu robe ili uslugu, formira se najpre cijena kotanja koja ini osnovni deo strukture cijena, i na to doda odgovarajaua dobit. U naim uslovima nije formiran jedinstven pristup utvrnivanju strukture cijene. Trinu cijenu moemo definisati kao novani izraz trine vrijednosti robe. To je cijena koja se

14

formira na tritu i po kojoj se robe prodaju i kupuju. Preko trine cijene i trine vrijednosti, zakon vrijednosti regulie odnose menu proizvonaima, unutar iste grane i izmenu razliitih grana proizvodnje. Za izvrenje ugovorne obaveze prodavcu je potrebno krae ili due vreme u zavisnosti od obima isporuke. Od znaaja je i pitanje ukupne ugovorene vrijednosti robe ili usluge. to je isporuka obimnija, treba i rok isporuke da bude dui, a stim i ugovorena vrijednost odgovarajue. Da bio se u uslovima ovakve nestabilnosti cijena na tritu omoguila razmena dobara i usluga u menunarodnom obimu i to sa dovoljno sigurnosti kroz mogue korekcije ugovorne cijene, po smislu i velini nastalih promena u trokovima proizvodnje, robe koja je ptedmet kupoprodaje, dolo se na ideju o primeni raunskog metoda klizne skale. Pri razmatranju umesnosti primene metoda klizne skale u konkretnom spoljnotrgovinskom poslu, treba uvaiti sledea osnovna pravila: klizna skala se moe i ne mora primenjivati kod spoljnotrgovinskih poslova na manje ugovorene vrijednosti i sa kradim rokom isporuke; ako je u pitanju kupoprodajni ugovor na velike iznose ugovorene vrijednosti, pa i sa relativno kraim rokovima isporuke, kliznu skalu treba primenjivati; kod kupoprodajnih ugovora na velike ugovorne vrijednosti i sa duim rokovima isporuke primena klizne skale ni pod kakvim uslovima ne bi smela da izostane.

3.1. Funkcija zakona vrijednostiZakon vrijednosti je osnovni zakon robne proizvodnje prvenstveno zbog toga to on regulie osnovne ekonomske odnose izmedu privrijednih subjekata u sistemu robne privrede. Tu se pre svega ima u vidu da se svoenjem individualnih radnih vremena na drutveno-potrebno radno vreme formira veliina vrijednosti robe koja predstavlja osnovni i odreujui kriterijum meusobnih odnosa robnih proizvoaa. Naravno, ne previa se, pri tome, injenica da se njihovi stvami odnosi realizuju preko trinih cijena robe. Medutim, trine cijene se ne formiraju kao nekakve samostalne i autonomne ekonomske veliine. Naprotiv, veliina vrijednosti robe je upravo njihova odreujua determinanta. Pri tome, posebno valja imati u vidu da se trina vrijednost i trina cijena formiraju kao rezuitat jednog procesa razmenskih

15

odnosa.. U stvari, one su meusobno organski povezane i cine jednu neodvojivu celinu. Otuda i zakijuak: proces istovremenog formiranja trine vrijednosti i trine cijene predstavlja osnovnu funkciju zakona vrijednosti.

3.2. Zakon vrijednosti kao osnovni zakon robne proizvodnjeNajoptije, zakon vrijednosti je osnovni ekonomski zakon proizvodnje i raspodjele u sistemu robne privrede. On je, dakle, organski vezan za sistem proizvodnje robe To je, naime, objektivni unutranji regulator osnovnih ekonomskih odnosa u svim istorijskim oblicima robne proizvodnje. Zakon vrijednosti je, u stvari nain ispoljavanja zakonski srazmernog raspodela dru[tvenog fonda rada na razne delatnosti, jer taj zakon ima optu vanost za sve sisteme privreivanja, pa samim tim, i za robnu proizvodnju. Ukupan drutveni fond rada mora se u svim sluajevima rasporeivati na pojedine. vrste delatnosti (grane) i oblasti proizvodnje, u skladu sa postoje.im obimom i strukturom potreba,. medutim, nain regulisanja tih srazmera moe biti raziiit Tako, u uslovima robne proizvodnje, raspored tog ukupnog drutvenog. fonda rada regulie" zakon vrijednosti. Proizilazi, dakle, da je prostorni i vremenski domet delovanja zakona vrijednosti odreen prostorriim i vremenskim razmestajem". (postojanjem) proizvodnje robe. Jednostavno, on je optevaei osnovni zakon za sve istorijske oblike drutvenoekonomskih odnosa koji se zasnivaju na ekonomskim vrijednosnim kriterijumima (na proizvodnji i raspodeli-vrijednosti), bez obzira na njihovu vremensku i prostornu lokaciju. Naravno, to ne mora da znai da je nain ispoljavanja zakona vrijednosti uvek i u svim drustveno-ekonomskim usiovima u svemu isti. Naprotiv; zavisno od stepena razvijenosti robne proizvodnje, s jedne strane, i karaktera proizvodnih odnosa s druge strane, nain njegovog ispoljavanja u mnogo emu moe biti razliit. Stoji, meutim, istovremeno i injenica da je delovanje zakona vrijednosti u nekim svojim aspektma istovetno u svim istorijskim oblicima robne proizvodnje. To takoe spada u opte karakteristike robne proizvodnje. Zakon vrijednosti deluje nezavisno od volje privrijednih subjekata, pri emu on stalno upuuje na poveavanje

16

prdduktivnosti rada i prilagoavanje potrebama potronje i zahtevima potroaa.. To vai za sve istorijske oblike robne proizvodnje. Svodenje individuaino utroenih koliina rada, po jedinici proizvoda na jednu prosenu veliinu ima optu vanost. Takav proces sadran je u samoj prirodi robne proizvodnje i on postoji nezavisno od volje samih robnih proizvoaa. Znai, oni moraju da snose i posledice koje nastaju u tom procesu. Jer, jednostavno, prodajna cijena odreene vrste robe je ista, iako uslovi njene proizvodnje individualno mogu biti vrio raziiiti

3.3. Trina vrijednostRad predstavlja psihofiziko troenje oveka u procesu proizvodnje. Ovako shvaen rad bez obzira da li se radi o prostom ili sloenom radu predstavlja apstraktni rad. On je zajedniko svojstvo svih roba i slui za izjednaavanje roba i odreivanje kvantitativnog odnosa njihove razmene. Vrijednost robe je odreena koliinom apstraktnog rada koji je uloen u njenu proizvodnju. Konkretan rad stvara upotrebnu vrijednost, a apstraktni rad odreuje vrijednost robe. Meutim, roba ima i koliinu. Koliina opredmeenog apstraktnog rada sadranog u robi predstavlja trinu vrijednost robe. Pri tome treba naglasiti da se trina vrijednost robe odreuje prosenom koliinom apstraktnog rada potrebnog za njenu proizvodnju. Stoga, trina vrijednost robe nije nita drugo nego vrijednost konkretne pojedinane robe odreene drutveno potrebnim radnim vremenom. Nju odreuju uslovi proizvodnje koji vae u momentu realizacije robe, a ne uslovi pod kojim je roba proizvedena.1

3.4. Trina cijenaZa razliku od opteg pojma cijena robe, naziv trina cijena predstavlja novani izraz veliine trine-vrijednosti robe, Tako je, u stvari.. cijena robe blie odreena, u tom smislu to je to (trina cijena) oznaka za onu koliinu novca koja je vrijednosno ekvivaientna veliini trine vrijednosti robe. S druge strane, taj isti naziv upotrebljava se i kao oznaka za koliinu novca koja se na tritu stvarno moe dobiti za jedinicu odredene vrste robe, bez obzira kolika je njena trina vrijednost.

1

Dr Jovan Sejmenovi, Osnovi ekonomije, cit.str.177

17

Znai, dok je cijena robe samo opta pojmovna oznaka za novani izraz vrijednosti robe, trina cijena robe se upotrebljava kao naziv za nain i mehanizam formiranja. toga novanog izraza. Tada se, naime, objanjava kako se stvamo formira ta kolicina novca koja se dobija kao protivvrijednost za odreenu vrstu robe. Ona nastaje kao rezuitat stihijskog (spontanog) sueljavanja razliitih uslova ponude s jedne i razliitih uslova tranje s druge strane. Naime, individualni uslovi proizvodnje bilo koje robe uvek su razliiti. To znai, da zavisno od individualno utroene koliine rada po jedinici proizvoda, robni proizvoai mogu da ponude svoju robu po razliitim cijenama. Medutim, zavisno od toga kako se u odnosu na razliite uslove ponude odreene vrste robe ponaaju njihovi kupci, prodavcima se objektivno namee potreba da koriguju cijene svojih roba, u smislu da poveevaju cijenu robni proizvoai ija se roba vise tra. I, upravo taj proces stalnog usaglaavanja pojedinanih uslova ponude (cijena po kojima se roba nudi) sa stvarno postojeim uslovima na tritu ima za rezultat da se cijena formira kao jedna jedinstvena prodajna cijena odreene vrste robe. Trina vrijednost i trina cijena robe meusobno su organski povezane, jer nastaju kao rezultat jednog istog procesa. Sutina njihovog meuodnosa konstatovana je ranije, kada je reeno da je trina cijena robe novani izraz trine vrijednosti. Dakle, veliina trtne vrijednosti robe osnovna determinanta trine cijene. Medutim, to ne znai da se one moraju poklapati: Naprotiv, trina cijena zavisi i od toga kolika je stvarna drutvena potreba za odreenom vrstom proizvoda u odnosu na proizvedenu koliinu te robe, odnosno kolika je tranja za tom robom. Re je, dakle, o tome da e trina cijena odreene vrste robe biti via od njene trzine vrijednosti ako je tranja za tom vrstom proizvoda vea od proizvedene (ponude) robe. I obrnuto, trina cijena e biti nia ako je proizvedena koliina robe vea od stvarnih potreba (od tranje) za tim proizvodima. Medutim, ako bi se promenila tranja - bilo da poraste ili da opadne u odnosu na postojeu ponudu, trina cijena se vie ne bi poklapala sa veliinom trine vrijednosti. Vea tranja u odnosu na ponuenu koliinu robe imala bi za rezuitat i viu trinu cijenu u odnosu na veliinu trine vrijednosti robe (i obrnuto).

18

4. ZAKLJUAKStanje kada je ponuda jednaka tranji, odnosno trina cena jednaka trinoj vrednosti robe se retko ostvaruje u stvarnom ivotu. U sluaju da se i ostvari ravnotea ponude i tranje, to e vrlo kratko trajati. Najee ponuda odstupa od tranje. Ukoliko je ponuda jedne vrste robe vea nego tranja, onda je trina cena nia od trine vrednosti. Ukoliko je tranja vea od ponude, onda kupci trae vie te robe nego to je proizvoa nudi, tada je trina cena vea od trine vjednosti robe. Takvo stanje omoguava proizvoaima robe da ostvaruju dobit jer je drutveno priznato vreme vee od drutveno potrebnog radnog vremena. Meutim, ni ovakvo stanje ne traje dugo. Delovanjem zakona vrednosti, dolazi do postepenog izjednaavanja trine cijene i trine vrednosti robe.

19

5. LITERATURA1.S.Bara,B.Staki:"Osnovi ekonomije",3.izmenjeno izdanje,Fakultet za finansijski menadment i osiguranje,Beograd,2005 godine. 2. D. Dragii,B. Ili, B.Medojevi,M.Pavlovi:"Osnovi ekonomije",centar za izdavaku delatnost Ekonomskog fakulteta,Beograd,2005 godine.

20