UNIVERSITETI I PRISHTINËS - Armand Krasniqiarmandi.info/fshab/Teksti-e-Drejta-Turistike-2.pdf · 2.1.3. e drejta në rent e hotelierit ... kuptimi i marrËdhËnjËve kontraktore

UNIVERSITETI I PRISHTINËSSHKOLLA E BIZNESIT

PEJË

Mr.sc. Armand Krasniqi

E drejta në turizem dhe hoteleriNË SHKOLLËN UNIVERSITARE TË BIZNESIT

UN

I VE

R

S I T E T I I P R I S HT

I NE

S

UN

I VE R S I T A S S T U D I O R U M P R I S H T I N

I EN

S IS

2003

UP – Shkolla e biznesit E DREJTA NË TURIZEM DHE HOTELERI Mr.sc. Armand Krasniqi_______________________________________________________________________________________

Recensentë:Dr.sc. Hajredin Kuçi, profesor i Fakultetit Juridk PrishtinëDr.sc. Edmond Beqiri, profesor i Shkollës së Biznesit Pejë

Redaktor përgjegjës:Prof.Dr. Edmond Beqiri

Redaktor teknikMr.sc. Armand Krasniqi

LektorDr.sc. Xhavit Aliçkaj

Të drejtat mbrohen.

Botim i veçantë i Shkollës Universitare të Biznesit - PejëBotues: Universiteti i Prishtinës-Shkolla e Biznesit.

_______________________________________________________________Këshilli i Shkollës së Biznesit të Universitetit të Prishtinës lejoi botimin dhe përdorimin

e këtij teksti në seancën e rregullt të mbajtur më 17.04.2003.

2


Përmbajtja:_______________________________________________________________ ............ 2 Përmbajtja: ........................................................................................................................ 3 VËSHTRIME TË PËRGJITHSHME MBI TURIZMIN DHE TË DREJTËN NË TURIZEM DHE HOTELERI ......................................................................................... 10

1. HISTORIAT I SHKURTËR ................................................................................... 10 2. PROBLEMATIKA E EMERITIMT TË SË DREJTËS NË TURIZEM ................ 11 3. KUPTIMI DHE LËNDA E TË DREJTËS NË TURIZEM .................................. 14 4. METODAT E STUDIMIT TË SË DREJTËS NË TURIZEM .............................. 16 5. SISTEMI I TË DREJTËS NË TURIZEM .............................................................. 17 Duhet të thënë se për arsye praktike dhe përmbajtësore të cilat i afirmon plan-programi i lëndës E drejta në turizem dhe hoteleri, ky tekst përmbanë edhe informacione nga lëmi i rregullimit juridik të themelimit, funksionimit dhe shuarjes së ndërmarrjeve afariste në rajon dhe në disa vende të botës. Kjo pjesë është trajtuar në aspekt më të gjerë më qëllim që studentëve tu ofrohen të dhëna në mënyrë që të mbulohen zbrastirat eventuale nga kjo lëmi. .............................................................. 20 6. BURIMET E TË DREJTËS NË TURIZEM .......................................................... 20

6.1. BURIMET E TË DREJTËS NË TURIZEM ...................................... 20 KONTRATA SI BURIM I DETYRIMEVE NË LËMIN E TURIZMIT DHE HOTELERISË ................................................................................................................ 28

1. KUPTIMI I KONTRATËS (CONCTRATUS) ................................................... 28 2. KLASIFIKIMI I KONTRATAVE ...................................................................... 29 3. LIDHJA E KONTRATËS ...................................................................................... 32 4. FORMAT E LIDHJES SË KONTRATËS ............................................................. 34 4.1. TEKNIKAT E LIDHJES SË KONTRATAVE ................................................... 36

4.2. PAVLEVSHMËRIA E KONTRATËS ........................................................... 38 SUBJEKTET DHE NDËRMARRJET NË TË DREJTËN NË TURIZEM DHE HOTELERI ..................................................................................................................... 41

1. SUBJEKTET E SË DREJTËS NË TURIZEM DHE HOTELERI .................... 41 1.1. PERSONI FIZIK ................................................................................................. 41 1.2. PERSONI JURIDIK .......................................................................................... 43 Personi juridik është krijesë shoqërore i cila ka aftësi juridike dhe afariste për të krijuar, ndryshuar dhe shuar marrëdhënje juridike e që identifikohet në bazë të emrit dhe selis e regjistruar në organin kompetent sipas një procedura të caktuar ligjore. Asnjë person juridik nuk mund të egzistoj pa organet e veta pa të cilat nuk do të kishte mundësi të që ndërmerr veprime juridike. Këto organe mund të jenë inokose ose kolegiale. Thënë ndryshe egzistimi dhe veprimtaria e organeve bën që personi juridik të veprojë me kompetencë në sferën e qarkullimit afarist si subjekt me identitet të veçantë. ..................................................................................................... 43 2. K U P T I M I I N D Ë R M A R R J E S ............................................................ 44

2.1. INDIVIDUALITETI I NDËRMARRJES ...................................................... 47 2.2. ORGANET E DREJTIMIT TË NDËRMARRJES ......................................... 49 2.3. AKTI I PËRGJITHSHEM I NDËRMARRJES DHE DITARI ....................... 51 2.4. KUSHTET PËR NDËRPRERJEN E NDËRMARRJES ............................. 52

3


3. NDËRMARRJA NË TË DREJTËN AFARISTE .................................................. 53 4. SHOQËRIA E ORTAKRISË ................................................................................. 55 5. SHOQËRITË KOMANDITE ................................................................................. 56 6. SHOQËRITË AKCIONARE ................................................................................. 57 7. SHOQËRITË ME PËRGJEGJËSI TË KUFIZUAR .............................................. 61 8. NDËRMARRJET SHOQËRORE .......................................................................... 64 9. NDËRMARRJA PUBLIKE ................................................................................... 65 10. NDËRMARRJET E PËZIERA (NDËRLIDHURA) ........................................... 66 11. NDËRMARRJA AMË E VARUR ....................................................................... 66 12. NDËRMARRJA ME PJESMARRJE TË NDËRSJELLË (RECIPROKE) .......... 67 13. SHOQATAT AFARISTE ................................................................................... 67

SHQYRTIME TË PËRGJITHSHME MBI ROLIN E NDËRMARRJEVE TË UDHËTIMIT E TË TURIZMIT DHE EMERTIMET E TYRE ................................. 68

1. KONTRATAT NË TURIZEM DHE HOTELERI .............................................. 76 2. KONTRATAT NË MES TË OFRUESVE TË SHËRBIMEVE TURISTIKE DHE SHFRYTËZUESVE TË DREJTPËRDREJTË TË SHËRBIMEVE .......................... 79

2.1. KONTRATA MBI SHËRBIMET HOTELIERE ...................................... 79 2.1.1. Detyrimet e hotelierit ........................................................................ 81 2.1.2. Detyrimet e musafirit ....................................................................... 82 2.1.3. E drejta në rent e hotelierit ............................................................... 83 2.1.4. Përfundimi i kontrates ................................................................................. 83 2.1.5. Shkëputja e kontratës ........................................................................ 84 2.1.6. Prishja e kontratës ............................................................................. 84 2.2. KONTRATA MBI SHËRBIMIN ME PIJE DHE USHQIM .......................... 85 2.3.KONTRATA MBI DEPONIMET HOTELIERE ............................................ 85 2.4.KONTRATA MBI KUSHTET E KAMPINGUT ............................................ 87 2.5.KONTRAT MBI VENDOSJE NË APARTAMENTE TURISTIKE .............. 88 Masovitetin i të ashtuquajturit “turizem rezidencial” e përcjellë vazhdimisht diferencimi i ofertave specifike dhe krijimi i formve më të reja lidhur me ofrimin e shërbimeve të vendosjes së musafirëve të cilët në një mënyrë ndryshojnë nga ato të hotelerisë tradicionale. Duke e pasur parasusysh këtë zhvillim dhe diferencim ofertash kanë lindur apartamente turistike së pari në Francë në vitet e gjatdhjeta të shek XX dhe nga aty janë përhapur pothuajse në tërë territorin e Evropes. Emertimi në kuptimin komercial të apartamenteve turistike në praktiken afariste mund të jetë i ndryshëm (“bungalow”, “studio”, “shtëpizë”, “pavilon”, “vilë” etj), por ato dallohen me posedimin e elementeve të përbashkët lidhur me kushtet e përsosura të objekteve që përbëhën nga shumë hapsira përcjellëse në kuadër të një objekt të përgjithshem, sipas një rregullit nga: qëndrimiet ditore, pjesët e fjetjeve, kuzhines, hapsirave të nevojshme sanitare, etj. Apartamentet e tilla zakonishtë ndërtohen si objekte të veçantapor është e mundshme që ato të ndërtohen edhe në blloqe (bllok apartamentesh). Sipas rregullit, në një lokacion të përshtatshem, të ndara fizikisht njëra nga tjetra me hapsira të gjelbërta dhe pjesë për rekreacion, ndërtohen shumica e objekteve apartamente të cilat krijojnë lagje apartamentesh. Lagje të tilla, në kuader të vetin, zakonisht kanë: .................................................. 88 2.5.1. Lidhja e kontratës ......................................................................................... 90

4


2.5.2. Të drejta dhe detyrimet e palëve .................................................................. 91 3. KONTRATA NË MES TË AGJENCIONIT TURISTIK DHE SHFRYTËZUESVE TË DREJTPËRDREJTË TË SHËRBIMEVE ................................................................ 92

3.1. KONTRATA MBI ORGANIZIMIN E UDHËTIMIT .................................... 93 3.1.1.Lidhja e kontratës .......................................................................................... 93 3.1.1. Detyrimet e organizatorit të udhëtimeve ...................................................... 95 4.1.1.Detyrimet e udhëtarit ..................................................................................... 97 4.1.2. Heqja dorë nga kontrata .............................................................................. 98 2.1. KONTRATA MBI NDËRMJETËSIMIN E UDHËTIMIT .......................... 100 4.2.1. Detyrimet e ndërmjetësuesit të udhëtimit ....................................... 101

4. KONTRATAT NË MES TË AGJENCIONEVE TURISTIKE DHE OFRUESVE TË SHËRBIMEVE ................................................................................................... 101 4.1. KONTRATA NË MES TË AGJENCIONEVE TURISTIKE DHE OFRUESVE TË SHËRBIMEVE HOTELIERE ............................................................................ 102

5.1.1. Detyrimet e palëve ...................................................................................... 104 5.1.2. Veçoritë e kontratave të shërbimeve hoteliere të lidhura me individë dhe grupe ..................................................................................................................... 105 5.1.3. Anulimi i kontratës ................................................................................. 106

4.2. KONTRATA MBI ANGAZHIMIN E KAPACITETEVE HOTELIERE ........ 107 5.2.1. Detyrimet e agjencionit turistik ...................................................... 108 5.2.2. Detyrimet e hotelierit .................................................................................. 110

4.3. KONTRATA E BASHKËPUNIMIT NË MES TË AGJENCIONIT TURISTIK DHE QYTETARËVE TË CILËT OFROJNË SHËRBIME .................................... 110 4.4. KONTRATA PËR QIRAMARRJEN E OBJEKTEVE HOTELIERE ............ 112 4.5. KONTRATA E PËRFAQSIMIT NË MES TË PËRFAQËSIVE HOTELIERE DHE NDËRMARRJES HOTELIERE ..................................................................... 113 5. KONTRATA NË MES TË SUBJEKTEVE TURISTIKE ME TË CILËN MUNDËSOHET OSE LEHTËSOHET ZHVILLIMI I VEPRIMTARISË TURISTIKE ............................................................................................................ 114 5.1. KONTRATAT MBI TRANSPORTIMIN E UDHËTARËVE ......................... 114 6.2. KONTRAT E PËR TRANSPORTIMIN E UDHËTARËVE DHE BAGAZHIT NË KOMUNIKACIONIN DETARË DHE UJORË ................................................ 116 6.3. KONTRATA MBI TRANSPORTIN E UDHËTARËVE NË KOMUNIKACIONIN HEKURUDHOR ................................................................. 118 6.4. KONTRATAT MBI TRANSPORTIN E UDHTARËVE NË KOMUNIKACIONIN AJRORË .............................................................................. 120 6.5. KONTRATAT MBI QARKULLIMIN E UDHËTARËVE NË KOMUNIKACIONIN RRUGORË ......................................................................... 123 6.6.KONTRATA MBI SIGURIMIN ....................................................................... 125

6.6.1.Elementet e sigurimit ................................................................................... 127 6.2.2. Llojet kryesore të sigurimit ............................................................ 129 6.2.3. Detyrimet e palëve ...................................................................................... 130 6.2.4. Sigurimi vullnetar në turizem ..................................................................... 133

4.2. KONTRATA MBI FRANSHIZINGUN .......................................................... 135 6.4. KONTRATA MBI TAJM SHERNING - un ..................................................... 139

5


6.5. KONTRATA MBI LIZINGUN ........................................................................ 142 6.6. KONTRATA MBI QIRADHËNJËN E AUTOMOBILAVERENT - A - CAR .................................................................................................................................. 144 6.7. KONTRATA AJRO - ÇARTER ...................................................................... 148 6.8. KONTRATA MBI ÇARTERIN NË KOMUNIKACIONIN RRUGOR .......... 150 6.9. KONTRATA MBI SUBAGJENCIONIN ........................................................ 152

INSTRUMENTET E PAGESAVE DHE DOKUMENTACIONI PËR LEGJITIMIM TË APLIKUESHME NË TURIZEM DHE HOTELERI ............................................. 154

1. Ç E K U ........................................................................................................ 155 2.1. ELEMENTET E ÇEKUT .................................................................................. 158

3. FLETDERGESA – MANDAPOSATA ................................................................... 158 4. LETRAT KREDITORE ........................................................................................... 159 5. ÇEKU I UDHËTARËVE ......................................................................................... 160 6. EVROÇEKU ............................................................................................................ 162 7. KARTELAT KREDITORE ..................................................................................... 164

7.1. PËRSHTATSHMERITË DHE PËRPARËSITË E KARTELAVE KREDITORE .................................................................................................................................. 166 7.2. MARRDHENJËT JURIDIKE NË SISTEMIN E KARTELAVE KREDITORE .................................................................................................................................. 167

7.2.1. Kontrata në mes të emitentit dhe tregtarit ose ofruesit të shërbimeve ....... 167 7.2.2. Kontrata në mes të emitentit dhe pronarit të kartelës kreditore .................. 168 7.2.3. Kontrata në mes të pronarit të kartelës dhe tregtarit ................................... 169 7.2.4. Kontrata në mes të organizatorit dhe emitentit vendas .............................. 169

8. KARTELA DEBITORE ........................................................................................... 170 9. FLETDERGESA TURISTIKE - VAUÇER ............................................................ 170 10. DOKUMENTACIONI PËR LEGJITIMIM DHE SHENJA ................................ 173 KUPTIMI I MARRËDHËNJËVE KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE DHE DISA PARIME PËR ZGJEDHJEN E KONTESTEVE ME ELEMEMT NDËRKOMBËTAR ...................................................................................................................................... 175 1. MARRDHENJËT KONTRAKTORE NDËRKOMBËTARE ................................. 176

1.1. VEPRIMTARITË TURISTIKE ME ELEMENTE NDËRKOMBËTARE ...... 177 2. SISTEMI NACIONAL JURIDIK DHE MARËDHËNJËT KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE ..................................................................................................... 178

2.1. METODAT E TEJKALIMIT TË VËSHTËRSIVE NË MES TË SISTEMEVE JURIDIKE NACIONALE ........................................................................................ 179

3. FUNKSIONIMI I TË DREJTËS KONTRAKTORE ............................................... 179 3.1. FUNKSIONIMI NË BAZË TË PRAKTIKËS TREGTARE NDËRKOMBËTARE .............................................................................................. 180 3.2. BARAZIMI I TË DREJTËS NDËRKOMBËTRE KONTRAKTORE NË BAZË TË ORGANIZIMIT TË AKCIONEVE NGA FORUMET NDËRKOMBËTRE .... 182

3.2.1. Unifikimi nëpërmes normalizimit të praktikës tregtare ekzistuese ............ 182 3.2.2. Unifikimi nëpërmes konventave ndërkombëtare ........................................ 183

LLOJE KONTRATASH NË TURIZEM .................................................................... 185 Sh e m b u j d h e e k s e m p l a r ë ................................................................ 185

1.KUSHTET E PËRGJITHSHME TË AFARIZMIT TË AGJENCIONIT ............. 185

6


I.Vërjetjet hyrëse .................................................................................................. 186 III. Paraqitjet ......................................................................... 186 IV. Pagesat ............................................................................................................ 187 V. Çmimi i aranzhmanit ....................................................................................... 187 VI. E drejta e organizmit në heqje dorë nga aranzhmani ..................................... 187 XI. Vendosja në dhoma ........................................................................................ 190 XII. Dokumentet e udhëtimit ................................................................................ 190 XIII. Informatat .................................................................................................... 190 XIV. Reklamacionet dhe zgjedhjet e ankesave .................................................... 190 XV. Kompetenca e gjyqit ..................................................................................... 191

2. PROGRAMI I UDHËTIMIT ............................................................................... 191 3. VËRTETIMI MBI UDHËTIMIN ........................................................................ 193 4. KONTRATË MBI DHËNJËN DHE SHFRYTËZIMIN E SHËRBIMEVE HOTELIERE ............................................................................................................ 194 5. EKSTRAKTI ........................................................................................................ 199 6. KONTRATË MBI KRYERJEN E SHËRBIMEVE TURISTIKE ....................... 200 7. KONTRATA MBI ALOTMANIN ...................................................................... 204 8. KONTRATË MBI QIRANË FIKSE TË KAPACITETEVE HOTELIERE ........ 207 9. KONTRATË MBI MARRJEN – DHËNIEN ME QIRA TË KAPACITEVE PËR VENDOSJE .............................................................................................................. 209 10. KONRATË MBI BASHKËPUNIMIN AFARIST ............................................. 212 11. KONTRATË MBI SUBAGJENCIONIN ( Nënagjencionin ) ............................ 213 Literatura e shfrytëzuar ............................................................................................. 215

P A R A T H Ë N I E

7


Në botën bashkëkohore turizmi përben nj terësi aktivitetesh të reja në shumë vende shumica nga të cilat akoma nuk kanë eksperience të mjaftueshme për ti zhvilluar këto aktivitete. Duke e përcjellur dinamiken e rrites shumë të madhe të fenomentit të turizmit në disa vende tjera, sidomos në dekadat e fundit shumë shtete angazhohen në drejtim të zhvillimit të kësaj lëmie shumë profitabile si në planin kombëtar ashtu edhe në atë rajonal dhe global.

Shkolla Universitare e Biznesit, e transformuar nga ish Shkolla e lartë Ekonomike, e cila aktialisht funksionon në kuader të Universitetit të Prishtinës, punon sipas plan - programeve mësimore bashkëkohore, konform Deklarates së Bolonjës, sikurse simotrat evropiane.Në kuadër të këtij institucioni të lartë ekziston Departamenti i menaxhmentit në turizem dhe hoteleri. Këtu, përveç tjerash ligjerohet lënda “E Drejta në Turizem dhe Hoteleri”. Në këtë mënyrë dëshirohet që të arrihet qëllimi i njohjes dhe përcjelles shkencore gjithpërfshirëse të proceseve bashkëkohore në lëmin e turizmit dhe hotelerisë në rajon dhe në botë në mënyrë që kuadrot tona të aftësohen për të përvehtësuar dhe aplikuar në jetë të arriturat e caktuara në vendin tonë, natyrisht, duke i pasur gjithnjë parasysh specifikat dhe mundësitë tona konkrete.

Plan – programi i lëndës “E Drejta në Turizem dhe Hoteleri” i cili zbatohet në këtë shkollë, nuk është kufizuar vetëm në trajtimin e çështjeve të ngushta siç ndodh p.sh. në disa lëndë tjera të së drejtës. Duke pasur parasysh natyren specifike të aktiviteteve në këtë sektor të rëndësishëm të ekonomisë dhe dinamiken tejet të hovshme të zhvillimit, mëtohet që në këtë lëndë, përveç njohurive të caktuara ekonomike, të ofrohen edhe informacione dhe institute konkrete juridike, gjë që lëndës i jep karakter multidisiplinar.

Duke e pasur parasysh mungesen e teksteve universitare nga kjo lëndë në gjuhën shqipe, sidomos të një teksti bazë që do të iu dedikohej studentëve të Shkollës Universitare të Biznesit, bëra përpjekje që të hartoj këtë liber pikërisht për nevojat e studentëve të këtij institucioni. Kuptohet, teksti mund të ketë përdorim edhe më të gjerë.

Në sajimin e këtij teksti jam udhëhequr ekskluzivisht nga planprogrami i paraparë për këtë lëndë. Kjo rrethanë ka kushtëzuar kufizime të caktuara në aspektin e përfshirjes në tekst edhe të një seri çështjesh tjera të cilat mbase do të ishin me interes dhe njohuritë e caktuara do të ishin më gjithpërfshirëse. Përveç kësaj, në hartimin e librit kam hasur edhe në vështërsi tjera. Në rend të parë këtu kemi të bëjmë me mungesen e legjislacionit përkatës që e rregullon tërësisht lëmin e turizmit dhe të hotelerisë ndër ne, mungesen e literaturës gjegjëse profesionale juridike, ekonomike, ekologjike etj,. Këto edhe faktorët tjerë mund të jenë më ndikim në mangësit ose zbraztirat e caktuara të cilat mund të jenë prezente në përmbajtjen e librit.

8


Për shkrimin e librit, siç do të shifet nga fusnotat dhe nga lista e literatures së përdorur, jam shërbyer edhe më shumë tekste autorësh dhe teoricenëve të huaj duke insistuar që maksimalisht të shfrytëzoi edhe ato të pakta të vendit që i janë përkushtuar kësaj lëmie. Në këtë drejtim në msa të konsiderueshme kam aplikuar edhe metoden komperative (krahasimore) të legjislacioneve të vendeve të rajonit e që gjenden akoma apo sapo kanë kaluar fazen e tranzicionit ngase aty mund të gjinden ngjajshmeritë e caktuara me rrethanat dhe kushtet ekonomik, shoqërore, natyrore-ekologjike etj, me vendin tonë.

Me respekt të veçantë i falenderoi recenzentët e këtij libri që më këshilla dhe sygjerime të efektshme bënë që ky tekst ta ketë nivelin e caktuar profesional – shkencor. Po ashtu, u jam mirënjohes të gjithë atyre që me mendime kritike, vërejtje e rekomandime evetuale do të më ndihmojnë që në të ardhmen, me rastin e ribotimit të librit, lëshimet të evitohen në masen e së mundshmes.

Pejë, 2003 A u t o r i

9


K a p i t u l l i I

VËSHTRIME TË PËRGJITHSHME MBI TURIZMIN DHE TË DREJTËN NË TURIZEM DHE HOTELERI

1. HISTORIAT I SHKURTËR

Turizmi si fenomen shoqëror daton që nga kohërat e vjetra. Atëhere, sigurishtë që nuk kanë ekzistuar veprimtari të organizuara dhe të koordinuara të subjekteve të caktuara respektivisht bartës të qarkullimeve dhe shërbimeve turistike. Është shumë e vështirë të thuhet se cili ka qenë niveli i zhvillueshmerisë së turizmit pës rënjës së perandoris Romake deri në mesjetë kur udhëtarët e rrallë dhe tregtarët kanë gjetur vend vendosje dhe fjetje, zakonisht në manastire apo bujtinave afer qyteteve (hospince).1 Vetëm në periudhat e më vonëshme të shekullit XV, sidomos gjatë shekullit XIV burimet histo-grafike japin informacione rreth udhëtimeve për plotësimin e dëshirave dhe marrje të diturive në vende të ndryshme. Qysh në fitin 1672 në Francë, për nevoja të vizitorëve vendorë jasha vendit, botohet “ le guide didèle des ètrangers dans le voyage en France” ( ku përveç të tjerave janë dhënë itineraret “short tour” dhe “long tour”). Gjatë kësaj përiudhe kohore edhe të rinjët Anglez, sipas “well-bred”, të cilët kanë udhëtuar nëpër kontinente me qëllim të marrjes së diturive dhe arsimimit janë quajtur turistë.2 Kështu, në bazë të mobilitetit gjithnjë e më të madh, arrihet deri të paraqitja gjithnjë e më e madhe e hoteleve, restoranteve dhe objeketev tjera shërbyese në kuptim të sotëm. Zhvillimi i hovshëm i mjeteve teknike dhe aparaturave elektronike, gjithnjë e më të sofistikuara, që kanë ndikura në zhvillimin e komunikacionit dhe komunikimit, rritjes të vazhdueshme të standardit jetësor, zhvillimit të shpejtë industrial etj, drejtpërdrejtë influencuan ekspansionin e turizmit dhe të gjithë asaj që përfshihet në turizem si lëmi masovike e qarkullimit njerëzorë. Është plotësisht real fakti se sot turizmi i përshkon, ku më pak e ku më shumë, gati të gjithë segmentet e jetës shoqërore (nisur nga hoteleria, agjencionet e

1Prof.Dr.S. Sušić: Turističko Pravo (Droit Touristique) Biblotaka Naučno-istraživačkih Radova, Šibenik 1885. fq.192 Po aty.

10


udhëtimeve, rregullativat devizore, bujqësia, kultura, sporti, shëndetësia etj), e paraqitur qoftë si shkadhësi e organizimeve të ndryshme të “udhëtimeve” apo si lëmi ekskluzive ekonomike. Turizmi në kuptimin dhe përmbajtjen e tij paraqet një grup marrdhënjeve dhe relacioneve komplekse që ndërmirren më qëllim të realizimit të aktiviteteve të caktuara turistik.

Që nga viti 1963 në Konferencën për turizmin të organizuar nga Kombet e Bashkuara, duke e pasur parasysh edhe rëndësinë në aspektin ndërkombëtarë, është potencuar dhe vërtetuar se turizmi është aktivitet fundamental i dëshirueshëm dhe i këndëshëm që meriton falenderime dhe përkrahje nga të gjithë popujtë dhe qeveritë. Rëndësia e turizmit është e pakontestueshme posaqërishtë në zhvillimin e ekonomive kombëtare duke i njohur përparësitë dhe efektet positive të cilat i ofrohen vendit në drejtim të rritjes së mjeteve buxhetore, sigurimit të projekteve për financimin dhe stimulimin e proceseve të tregtisë si në planin nacional po ashtu edhe ndërkombëtar.3

Turizmi si degë shkencore ekonomike, jashtzakonisht komplekse dhe specifike, karakterizohet si faktor burimor i të hyrave nga afarizmi i zhvilluar si brenda vendit ashtu edhe atë ndërkombëtar, kjo lëmi del si “Eksport i padallueshem” që u shërben në mas të madhe qëllimeve të mbulimit të deficitit të bilancit buxhetor. Pikërisht, për shkak të këtij efekti, të gjitha vendet turizmin e trajtojnë me prioritet dhe përpiqën që në kuadrin e projekteve, strategjive dhe programeve zhvillimore ekonomike ti sigurojnë vend i veçantë dhe të merituar.

2. PROBLEMATIKA E EMERITIMT TË SË DREJTËS NË TURIZEM

Duke i pasur parasysh efektet positive që i prodhon turizmi dhe njëkohësisht nevojën për rregullimin juridik bashkëkohor të tij, që në fillim, në teorinë dhe praktiken juridike, janë reflektuar vështirësi të cakatuara për dhënjen një emertimi preciz për të drejtën në turizem dhe përfundimisht të gjithë të pajtohemi me kuptimin dhe përmbajtjen e tij. Kjo vështërësi paraqitet për faktin se baza e turizmit dhe zhvillimi dinamik i tij në masë të madhe vazhdimisht e ndryshon poziten e vet në shoqëri e cila ka si rrjedhojë problemet e definimit të kuptimit të tij në planin juridik. Problemi komplikohet më tutje kur dihet se turizmi ka karakter ndërkombëtar dhe trajtimi i tij më qëllim të përcaktimit të emertimit duhet studiohet bashkarishtë më rregullativen juridike publike vendore (masat intervenuese shtetërore). Karakteri ndërkombëtar i turizmit imponon nevojën e nxjerrës së një legjislacioni cilësor ndërkombëtar uniform në mënyrë që të mund të fitohet një pasqyrë e qartë

3Prof,Dr. S. Sušić: Turističko Pravo. Veper e cituar fq.20

11


rreth kompleksivitetit të kësajë lëmie dhe problematikës së emertimit dhe kuptimit teoriko-juridik duke ofruar argumente për arsyeshmërin e egzistencës dhe jokontestueshmerin e kuptimit të të drejtës në turizem.

Në pjesën ku kuptimi i turizmi është precizuar, edhe pse realisht baza e tij është e papërcaktuar në tërësi, nga shkaku i ndarjes nëpër disa degë që janë të lidhura me të, bazuar në veprimtaritë e zhvilluara specifike dhe konkrete, emertimi i të drejtës në turizem është i mundur të përcaktohet duke i pasur parasysh marrdhënjet specifike që i rrgullon kjo lëmi. Është e kuptueshme që me rastin e përcaktimit të emertimit të turizmit automatikisht precizohet edhe përmbajtja e saj si dhe kuptimi i kësaj disipline shkencore. Pra, natyra heterogjene dhe dinamike e turizmit, në vet përmbajtjen e saj, vazhdimisht paraqitet me veshtirësi në drejtim të unifikimit të kuptimeve të caktuara juridike të cilat i rregullojnë marrdhënjët dhe raporetet e reja ekonomike në këtë lëmi.

Marrëdhënjët specifike juridike në turizem studiohen edhe në kuader të së drejtës biznesore. Kjo lëmi e të drejtës i studion këto marrëdhënje si të veçanta me të cilat rregullohen shërbimët e caktuar ekonomik në lëmin e qarkullimit tregtarë si brenda vendit po ashtu edhe në planin ndërkombëtar. Me qëllim të studimit sa më të mirë të të gjitha këtyre rregullave juridike me të cilat rregullohen marrëdhënjët shoqërore-ekonomike në lëmin e turizmit, veçanarisht nga e drejta biznesore dhe e drejta biznesore ndërkombëtare, veprohet në mënyrë të ndarjes së normave juridike dhe trajtimit të tyre sikurse lex specialis që si të tilla shëndrrohen në lëndë e studimit të veçantë të një dicipline të re juridike.4

Trajtimi i të drejtës turistike si diciplinë juridike e jo si degë e shkencës juridike arsyetohet me faktin se këtu studiohet një sistem qarkor i normave të cilat identifikohen sipas metodes së nxjerrjes-derivative me të cilat nënkuptojmë rregullimin një fushë të caktuar të marrëdhënjëve shoqërore. E drejta në turizem, ashtu edhe siç është tham me lartë, rregullon marrdhënjët turistiko-juridike të cilat karakterizohen për veprimin e tyre jo vetëm në planin kombëtar të vendit por edhe në atë ndërkombëtar. Duhet pranauar se këto marrëdhënje janë lëndë studimi edhe në kuadrin e disa shkencave të tjera juridike dhe ekonomike por, e drejta në turizem, si diciplin e së drejtës, ende është në zhvillim e siper. Andaj, përcaktimi preciz i emertimit dhe kornizave të

4 Një pjesë e madhe e autorëve dhe teoricienëve lidhur me përmbajtjen e lendës së të drejtës në turizem e dakordohen, kush më pak e kush më shumë, për autonomin e kësaj lëmie. Por, gjatë shfrytëzimit të literatures kemi vrejtur se ka pak tekste Universitare që studiojnë atë specifikisht dhe që kjo lëmi në pikpamje tekstuale është pjesë përbërëse e teksteve të së drejtës biznesore. Andaj shumica e përmbajtjeve të cituara në këtë tekst janë të nxjerrura nga tekstet e të drejtës biznesore, respektivisht pjesët ku trajtohet posaqërisht e drejta në turizem dhe hoteleri .

12


kësaj dicipline shkencore, veçanarishtë krijimin e sistemit qarkor të normave dhe metodave të studimit, paraqet detyren prioritare para teorisë së të drejtës.

Normat të cilat janë karakteristike për deget e caktuara të të drejtës e të cilat mund të ndahen edhe në bazë të kuptimit dhe lëndes më të ngushtë, të lidhura me turizmin, konsiderohen se janë norma juridike specifike në kuadër të të drejtës në turizem. Në këtë mënyrë udhëzohet që në kuadrin e të drejtës në turizem të studiohen normat juridike specifike në pikpamje të pozitës së subjekteve të së drejtës turistike si dhe normat juridike në pikpamje të rregullimit të marrdhënjëve në bazë të të cilave mundësohet zhvillimi i turizmit si veprimtari ekonomike duke e trajtuar edhe tërë kompleksivitetin e saj.

Qendrimet e ndryshme të teoricenëve dhe të autorëve të teksteve shkencore rreth çështjes se autonomisë së kësaj dicipline shkencore, posaçërisht lidhur me emetimin “e drejta në turizem” apo “ e drejta në turizem dhe hoteleri”, janë evidente dhe shiquar në vija të trasha mund ti ndajmë dy grup. Në grupin e parë, radhiten botkuptimet e të cilat pak a shumë i afirmon Dr. Skakun i cili duke e trajtuar këtë çështje mendojnë se,.....“termi e “drejta në turizem” mund të konsiderohet adekuat dhe më përmbajtje gjithpërfshirës ndërsa, tendenca që të futet çfaredo termi në atributin “turistike”, si p.sh. “hoteliere” mund të shkaktoj ndryshime sepse në domëthënjën e kuptimit “e drejta” pas së cilës qëndron atributi “në turizem dhe hoteleri” koinsiston automatikisht në reduktimin e kompleksivitetit të turizmit dhe ndikimit të tij në hoteleri respektivisht hapjen e një çështje tjetër cila është e ndërlidhur ka ndikim vetëm në zhvillimin e saj”.5 Ky grup autorësh vlersojnë se dhënja e termit “hoteliere” pas kuptimit “e drejta në turizem” do të ndikonte në lënjën pas dore të segmenteve tjera të cilat janë në kuadër të bazës së turizmit. Grupi i dytë i autorëve, të cilët janë të ndikuar nga shkolla angleze, lidhur me emertimin e “e drejta në turizem” ose “ e drejta në turizem dhe hoteleri” konsiderojnë se emertimi i dytë është shumë më reale dhe, nisur nga kuptimi i bazë juridike dhe ekonomike të turizmit dhe hotelerisë, që është është unik, pavarësisht nga ndarja (turizem dhe hoteleri etj) dhe hetrogjeniteti, e konsiderojnë adekuate emeritmin e juridik të kësaj superstrukture me atributin e drejta “në turizem dhe hoteleri” sepse në këtë mënyrë arrihet precizohen etiologjitë e fjalëve dhe në mënyrë më të saktë përcaktohet objekti i studimit por edhe i veprimit të instituciomeve kompetente. Duke e pasur parasysh lëndën dhe objektin e studimit mendojmë se emertimi “e drejta në turizem dhe hoteleri” është adekuat dhe se radhitemi në anën e grupit të dytë të autorëve lidhur me këtë çështje. Turizmin dhe hotelerinë, para së gjithash e konsiderojmë si veprimtari ekonomike e cila shtrihet në ofrimin dhe shitjen e shërbimeve hoteliere dhe turistike nepërmjet organizatave të specializuara në njërën anë dhe ofruesve të shërbimeve në anën tjetër të cilët në hyjnë në

5 Dr. M. Skakun: Poslovno Pravo, Štampa Čigoja, Beodrad, Treče izdanje, 2000

13


marrëdhënje të përbashkëta më qëllim të plotësimit të detyrimeve konraktore që i prodhojnë efektet e turizmit dhe hotelerisë. Mëgjithatë, ne jemi të vetdishem se emerimi “e drejta në turizem dhe hoteleri” nuk është më i miri dhe tërësishtë gjithpërfshirës që mos të kundërshtohet por, në mungesë të ndonjë emertimi me të mirë e konsiderojmë të pranueshem sepse zgjedhja e emertimit në të vërtetë paraqet çështje në instancë të fundit të një marrveshjeje, e studimi i saj juridik vërtetohet më definicion juridik. Është rrethan positive mundësia e zgjedhjes së këtijë emertimi preciz dhe adekuat sepse lehtësohet në masë identifikimi i përmbajtjës së lëndës të cilës i referohet emertimi.

3. KUPTIMI DHE LËNDA E TË DREJTËS NË TURIZEM

Me të drejtën në turizem nënkuptojmë të gjitha normat juridike të cilat rregullojnë pozitën juridike të ndërmarrjeve apo shoqërive të caktuara që kanë të bëjnë më lëmin e turizmit dhe shërbimeve juridiko-turistike të cilat i lidhin subjektet e autorizuara të së drejtës. Ky definicion i dhënë më sipër rezulton në çështejn se lëndë e të drejtës në turizem konsiderohet dhe trajtohet rregullativa juridike e marrdhënjeve të caktuara specifike ekonomike të cilat krijohen, ndryshohen ose shuhen në lëmin e turizmit. Nisur nga fakti se turizmi ka pasur ndikim të theksuar në nxjerrjen e shumë dispozitave juridike në lëmin e jetës ekonomike dhe joekonomike, definicioni i përmendur më sipër mund të përdoret vetëm si i përgjithshëm respektivisht definicion i margjinalizuar. Zhvillimi i turizmit në një anë dhe rregullimi i tij nga shumë degë tjera të së drejtës, në anën tjetër, drejtpërdrejt influencuan nevojën e rregullimit juridik të këtyre marrëdhënjëve specifike. Shpërndarja e dispozitave juridike të cilat rregullojnë marrdhënjët shoqërore në turizem, bazuar nga kompetencat e organeve të ndryshme të cilat i sjellin ato, hedhin në shesh mungesen e një lidhmeri vertikale të të këtyre dispozitave siç është rasti me degët tjera të së drejtës (e drejta penale, civile etj). Kjo është edhe njëherit argumet më i fortë në anën e atyre teorcinëve të cilët e kontestojnë pozitën e të drejtës në turizem si një sistem të tërësishëm normativo-juridik. Për hirë të një zhvillimi dinamik dhe cilësor të turizmit dhe sigurimit të një rregullative bashkëkohore juridike e cila do të garantonte procesin e këtijë zhvillimi, mendojmë se mungesa e një lidhmërie vertikale të dispozitave juridike nuk është argumet edhe aç i fuqishem i cili mund të mohoj në tërësi të drejtën turistike dhe legjislacionin turistik vetëm pse normat juridike nga lëmenjtë e turizmit janë në kompetenca të organeve të ndryshme të së drejtës në formë të llojeve të ndryshme të dispozitave ligjore.

14


E drejta në turizem paraqet një konglomerat marrëdhënjësh dhe lidhjesh ekonoimke të cilat teoria e së drejtës i parashton para vehtës detyrën e sistemimit dhe klasifikimit të dispozitave juridike që kanë të bejnë me turizmin respektivisht me identifikimin dhe konstatimin e specifikave të të drejtës në turizem. Sistemimi i tillë kërkonë përfshirjen edhe të tradidës, kultures dhe prakikave afariste me qëllim të ndërtimit të sistemit të të drejtës në turizem. Kërkimi i sistemit të kësajë lënde e bënë atë që shkenca dhe teoria juridike të hulumtojnë dhe kërkojnë vazhdimisht instiutet dhe në praktika legjislative, të cila do të kontribuonin në drejtim të përcaktimit të autonomisë së të drejtës në turizem. Një qasje të këtill, sa serioze po edhe aç studioze, të cilën edhe e meriton drejta në turizem, bazohet në prespektiven dhe rolin të cilin e ka kjo disiplinë shkencore, nga specilaizimi permanent i veprimtarive turistike si proces dinamik që automatikisht kërkonë rregullativ cilësore të bazuar po në këtë dinamikë zhvillimore. Para së gjithash, duhet të pranojmë se teoria e të drejtës në turizem nuk do ti trajtojë vetëm marrdhënjët e caktuara specifike juridike në turizem. Zgjerimi i studimit teorik të këtyre marrdhënjëve bazohet në faktin se është e pamundur që të arrihet deri të kuptimi i të drejtës turistike përmes metodave të caktuara të cilat të në proceset kërkimore janë të mundura të arrihen vetëm pas aplikimit të metodave kërkimore-shkencore sociologjike me qëllim të spjegimeve sociologjike të fenomeneve konkrete në lëmin e turizmit. Këto metoda mundësojnë çasje efektive në rrethanat shoqërore të cilat kanë pasur ndikim në lindjen e disa normave të caktuara juridike dhe përmbajtjes së tyre juridike, ekonomike etj,. Fjala është për shpjegimin e shkaqeve dhe kushteve që kanë ndikuar në lindjen e këtyre normave juridiko-turistike dhe vërtetimin e ndikimit të tyre në fenomenin e turizmit. Pas shpjegimit të përmbajtjeve të caktuara sociologjiko-ekonomike rreth fenomenit të turizmit është e drejtë që të vazhdohet me pëshkrimin e normave juridike dhe arsyeshmerinë e strukturës dhe specificitetit të tyre.

Më lartë është konstatuar se marrdhënjët juridike specifike në turizem janë të kushtëzuara pikrishtë nga karakteri i këtyre marrdhënjeve. Bazur në këtë, kjo çështje arsytohet me faktin se lëndë e të drejtës në turizem është rregullativa e caktuar juridike e marrëdhënjëve specifike të cilat krijohen në turizem, respektivisht, marrëdhënje me të cilat realizohen qëllimet ekonomike të turizmit. Këto raporte shoqërore thënë shkurt janë raporte ekonomike të krijuara në mes të subjekteve të së drejtës në turizem bazuar nga ofrimi dhe shitja e shërbimeve turistike për realizimin e fitimit. Marrëdhënjët juridiko-turistike krijohen në bazë të iniciativës të subjeketeve. Lëndë e rregullimit në turizem janë edhe marrëdhënjët në mes të subjekteve ekonomike dhe joekonomike në qoftë se këto marrëdhënje janë të lidhura aspektin ekonomiko-turistik.

15


Me rastin e përcaktueshmerisë të lëndës së të drejtës në turizem arrihet që të përcaktohet edhe përmbajtja dhe kuptimi i saj. Gjatë procesit të përcaktueshmerisë së kësaj lënde paraqiten vështirësi nga shkaku se marrëdhënjët specifike juridike të kësaj dicipline shkencore studiohen edhe në kuadër të së drejtës biznesore dhe të së drejtës biznesore ndërkombëtare të cilat këtyre çështjeve ju qasen nga aspekti i rregullimit të shërbimeve të veçanta turistike në lëmin e qarkullimit si në planin vendor po ashtu edhe ndërkombëtar. Është fare e kuptueshme se ekziston një lidhje e ngusht në mes të së drejtës në turizem, të drejtës biznesore dhe të drejtës biznesore ndërkombëtare por në fund, si nevojë e kohës, e drejta në turizem është pavarësuar duke i identifikuar dhe pranuar elementet specifike të cilat janë karakteristike për këtë lëmi edhe pse ato shpesh i rregullojnë edhe e drejta administrative, penale, reale etj,.

E drejta në turizem për shkak të zhvillimit tejet intenziv të turizmit sot konsiderohet diciplin e veçantë juridike. Në kuadrin e saj studiohen normat juridike të cilat, në pikën e fundit, e kanë determinuar specificitetin e fenomentit turistik, poziten e subjeketeve juridiko-turistike, organizimit të këtyre subjekteve dhe normave juridike të cilat i rregullojnë jo vetëm atë raporte ku subjektet e të drejtës në turizem veprojnë në mes veti por edhe më gjerë duke i përfshirë edhe të gjitha ato marrdhënje me të cilat zhvillohet turizmi.

Koncepti i gjerë i dhënë më lartë mbi lëndën dhe kuptimin e të drejtës në turizem i mundëson teorisë të së drejtës të turizmit që më lehtë të përcaktoj ndarjen e kufive të së drejtës në turizem nga shkencat tjera të së drejtës brenda kuadrit të një sistemi unik juridik. Përcaktimi edhe më i afërt i lëndës së të drejtës në turizem mund të arrihet përmes aplikimit të metodave të caktuara që do të ndihmonin në saktësinë e përcaktueshmerisë të lëndës dhe kuptimit të së drejtës në turizem në drejtim të përforcimit të faktit se kjo diciplinë shkencore është e pavarur dhe e bazuar në çështjet studiuese mbi normat juridike specifike të lëmit të turizmit.

4. METODAT E STUDIMIT TË SË DREJTËS NË TURIZEM

E drejta në turizem është disiplin juridike dhe e shkencave shoqërore që rrjedhimisht normat e saja juridike studiohen në bazë të medotave të ndryshe shkencore si p.sh. asaj socilogjike, historike, materialiste, dialektike etj,. Marrëdhënjet shoqërore-ekonomike në turizem janë fortë të lidhura me normat juridike të së drejtës në turizem. Metodat studimore të çdo shkence ashtu sikurse metodate e të drejtës në turizem janë të pandara nga lënda e tyre. Më konkretisht, metodat e të drejtës në turizem paraqesin një grumbull veprimesh

16


të caktuara me anë të të cilave studiohet lënda e saj lidhur me fitimin e njohurive të mjaftueshme. Qëllimi i aplikimit më të suksesshem të metodave shkencore në të drejtën turistike është i mundur të arrihet nëse më parë ju qasemi sistematizimit të normave juridike të cilat rregullojnë raporetet specifike si në turizmin vendor po ashtu edhe në atë ndërkombëtar.

Ende, edhe sot e kësaj dite, nuk ekzistojnë kushte respektivisht elemente të mjaftushme që të konsiderohet e arsyshme se studimi metodologjike i lëndës duhet jetë i pjesshem apo i tërësishme. Ndarja e të drejtës në turizem në pjesën e përgjithshme ku do të studioheshin çështjet e përgjithshme dhe më të rëndësishme dhe në pjesën e veçantë ku rregullohen çështjet konkrete dhe të përdirtshme, konsiderohet i parsyseshem. Kjo parasyseshmeri koinsiston në problematiken se e drejta në turizem respektivisht, zhvillimi i saj dinamik dhe hetrogjeniteti i saj, nuk lejon një ndarje të tillë për faktin se e drejta në turizem është vetëm një diciplinë e re e pavarur juridike. Në anën tjetër, pikrishtë zhvillimi dinamik i raporteve shoqërore-ekonomike në lëmin e turizmit dhë rëndësia që ka për ekonominë kombëtare aludon në nevojën e krijimit të hapsirave dhe të kujdesit më të madh të teorisë së të drejtës në turizem lidhur më vendin e merituar të saj në kuadër të shkencave juridike dhe shoqërore. Përpjekje të tilla janë evidente sidomos në vendet e zhvilluara dhe po aty ka rezultate praktike. Ndërsa tek ne, dhe në vendet tjera në tranzicion, ku dinamika e zhvillimit të turizimit është minimale, roli i të teorisë së të drejtës në turizem mund të jetë i madh dhe i dobishem në drejtim të dhënjës rekomandimeve për funksionimin cilësor të turizmit.

Turizmi si fenomen shoqëror në përgjithësi zë një vend të rëndësishëm në kuadrin e ekonomive shetrore. Nisur nga mundësitë dhe kapacitetet turistike që i posedon Kosova është plotësishtë e arsyeshme që të pritet se kjo lëmi të rregullohet me norma juridike dhe njëkohësisht në proceset e zhvillimeve të turistike teoria e së drejtës në turizem të kontribuon si rregullatorë por edhe si faktorë stimulues.

5. SISTEMI I TË DREJTËS NË TURIZEM

17


Me sistem juridik nënkuptojmë tërësinë e të gjitha normave të përgjithshme juridike që në përmbajtjen e tyre, lidhur me rregullimin e raporteve shoqërore, operojnë në njësi të shumta më të vogla apo më të mëdha të cilat reciprokisht janë të ndërlidhura, ashtu që, përcaktojnë një tërësi unike të pakundërthënëshme.6

Me qëllim të studimit më të lehtë të normave juridike të cilat kategorizohen në kuadër të diciplinës juridike të të drejtës në turizem është e nevojshme që të behët sistemaitizimi i tyre sipas kritereve të caktuara të objektivizuara. Kjo është e realizueshme përmes aplikimit të metodave sistematizuese që normat juridike tubohen në ngrupe të vogla e të cilat emertohen sipas themelatave apo instituteve të caktuara juridike. Këto të fundit përbëjnë grupin e të gjitha normave juridike të cilat qëndrojnë në lidhje më njërin nga raportet shoqërore apo me grupin me të vogël të raporteve të llojllojshme shoqërore. Instituti juridik, që njëherit është tërësia e normave juridikee të cilat kanë të bejnë me një raport të caktuar shoqëror, është pjesa më e vogël e sistemit juridik si p.sh. kontrata, kontrata mbi alotmanin etj,. Kuptimi i institutit juridik dhe vëllimi i tij nuk është çdo herë i mundur që të saktësisht të vërtetohet sepse kuptimi i një raporti shoqëror, respektivisht raporteve shoqërore të llojee të njejta, po ashtu pamundësohen që saktësishtë të vërtetohen dhe kufizohen nga raporetet tjera në shoqëri. Instituti juridik mund të përmbajë grupe të vogla dhe të mëdha të dispozitave juridike në mënyrë që njëri grup i kushtëzon egzistimin e grupit të dytë. Kështu p.sh. kontrata mbi organizimin e udhëtimit paraqet një institut juridik, ndërsa që kjo kontratë është vetëm njëra nga nënllojet e kontratave të cilat po ashtu paraqesin një institut tjetër juridik.

Normat juridike të së drejtës në turizem mund të sistematozohen duke u bazuar sipas kriterit të përmbajtjes së tyre me kusht që një raport i njejtë shoqëror apo grupë i saj të jenë të rregulluara sipas normave të përgjithshme juridike. Është e mundur edhe situata kur raporti i caktuar rregullohet sipas parimeve themelore të ndryshme që në këtë rast dy grupe normash juridike të njejtin raport e rregullojnë në mënyra të ndryshme duke krijuar kështu dy tërësi sistemesh të veçanta. P.sh. marrëdhenjët juridiko-turistike mud të rregullohen sipas parimeve të ndryshme: si marrdhënje të lira në mes të subjekteve të së drejtës në turizem apo si marrdhënje të dhumëshme të imponuara nga shteti. Normat juridike të cilat i rregullojnë marrdhënjet e lira dhe të vullnetshme në mes të subjeteve në turizem radhiten në të drejtë e turizmit ndërsa, normat juridike të cila rregullojnë marrdhënjët e subjekteve në mënyrë të dhunëshme radhiten në të drejtën adiministrative apo penale.

Mungesa e homogjenitetit të turizmit në sferen e superstruktures juridike vazhdimisht shkakton probleme dhe vështirësi në sferen e qëndrueshmerisë së

6 Dr.sc. R. Smaka: E drejta , Universieti i Prishtinës, Prishtinë 1998 fq.206

18


sistematizimit të normave juridike. Dispozitat e të drejtës në turizem respektivisht të cilat janë të lidhura më turizmin, për nga natyra dhe llojllojshmëria, gjinden të shpërndara në tërë sistemin juridik dhe identifikimi, tubimi dhe sistematizimi i tyre paraqet problem seroz. Edhe sot është aktual mendimi i profesorit të vjetër Antunac i cili në mes të tjerave thot se “numeri i madh i dispozitave juridike në lëmentjë e ndryshëm të jetës shoqërore janë krijuar nga ndikimi i turizmit dhe nevojës së prckaktimit juridik. Pra të gjitha këto dispozita nuk janë zbatuar sipas një plani të parapar, por ato janë nxjerrë dhe janë zbatuar kur kjo u është nevoitur ndonjë organi, varësihst nga rasti në rast, sipas nevojës në kuptim të dispozitave ligjore”.7

Mund të konstatojmë se në sistemin e të drejtës në turizem hyjnë të gjitha ato norma juridike të cilat rregullojnë raportet të cilat mundësojnë realizimin e qëllimeve turistike. Para së gjithash, duhet pasur parasysh së bëhët fjalë për norma juridike specifike të cilat janë karakteristike dhe paraqitën në lëndën e të drejtës në turizem konform karakterit të saj ekonomik por, duke pasur parasysh se këto raporte specifike rregullohen edhe nga degët tjera të së drejtës (fjala është për ato raporte të cilat edhe e drejta ekonomike i rregullon dhe trajton) ekziston mundësia që të drejtën në turizem ta sistemojmë apo ndajmë në katër pjesë;

1) Pjesën e përgjithshme e cila përmbanë normat juridike me të cilat rregullohen të drejtat dhe detyrimet e subjekteve të së drejtës në turizem.

2) Pjesën e statutore të së drejtës që përmbanë normat juridike me anët të të cilave rregullohet pozita juridike e subjekteve të së drejtës në turizem, organizmi i brendëshëm i tyre por edhe normat juridike me të cilat rregullohet statusi juridik jo vetëm i personave juridikë por edhe i atyre fizikë kur ata paraqitën si subjekt i të drejtës në turizem.

3) Në pjesën e të drejtës kontraktore në turizem që përmbanë normat juridike me të cilat rregullohen marrdhënjët e përbashkëta juridike në mes të subjeketeve të së drejtës në turizem kur është në pyetje rregullimi i veprimtarive të caktuara ekonomike dhe joekonomike në lëmin e turizmit.

4) Në pjesën e të drejtës së instrumenteve të pagesës në lëmin e turizmit që përmbanë norma juridike me anët të të cilave rregullohet afarizmi, shërbimet dhe përdormit të parave në turizem.

7 Dr. Antunac I: Ugostitelsko turističko Pravo, (Predavanja), Opatija 1974 fq.3

19


Duhet të thënë se për arsye praktike dhe përmbajtësore të cilat i afirmon plan-programi i lëndës E drejta në turizem dhe hoteleri, ky tekst përmbanë edhe informacione nga lëmi i rregullimit juridik të themelimit, funksionimit dhe shuarjes së ndërmarrjeve afariste në rajon dhe në disa vende të botës. Kjo pjesë është trajtuar në aspekt më të gjerë më qëllim që studentëve tu ofrohen të dhëna në mënyrë që të mbulohen zbrastirat eventuale nga kjo lëmi.

6. BURIMET E TË DREJTËS NË TURIZEM

VËSHTRIM I PËRGJITHSHEM

E drejta në kuptimin e vet të gjerë konsiderohet një grumbull rregullash dhe sjelljeve të përcaktuara nga shteti dhe fuqia e tyre ligjore është e detyrueshme. E drejta e një vendi mund të krijohet në mënyra të ndryshme. Këto mënyra të krijimit të së drejtës njëkohësisht janë edhe burmiet e së drejtës. Burim i së drejtës është çdo element, fakt ose akt që parqesin një rregull të detyrueshme për anëtarët e shoqërisë. Rregullat e detyrueshme, repsektivisht burimet e së drejtës, ndahen në burime formale (burime – akte) dhe burime materiale (burime – fakte).8

A. Burimet e së drejtës në kuptimin material konsiderohen shkaqet apo forcat shoqërore të cilat ndikojnë në lindjen, krijimin, zhvillimin dhe zbatimin e së drejtës si fenomen shoqëror.

B. Burimet e së drejtës në kuptimin formal janë aktet e përgjithshme juridike respektivisht aktet juridike të cilat në vehte përmbajnë normat juridike të përgjithshme në bazë të të cilave krijohen normat apo aktet juridike individuale.

6.1. BURIMET E TË DREJTËS NË TURIZEM

Format në bazë të të cilave shprehen normat juridike të së drejtës në turizem konsiderohën burime formale të së drejtës në turizem. Natyrisht, norma juridike nuk ekziston përderisa ajo nuk është e formuluar por ekzsitojnë vetëm kushtet apo rrethanat për formulimin e saj. Burmiet formale të së drejtës në realitet janë një konstatim i kushteve dhe i rrethanave materiale që quhen norma juridike. Ndërvarsia e burimeve formale nga ato materiale duhet

8 Dr.sc. R. Smaka: E drejta , Universieti i Prishtinës, Prishtinë 1998 fq.206

20


kuptohet vetëm kushtimisht pasi që burimet formale të së drejtës veprojnë në përgjithësi në të drejtën dhe në vet burimin material të së drejtës. Cili akt juridik mund të jetë burim i së drejtës e përcakton e drejta positive. Krijues i burimeve juridike mund të jetë shteti apo ndonjë institucion tjetër sepse në fund të fundit nuk është e rëndësishme kush e krijon atë por kush e zbaton atë.9

Burimet formale të së drejtës në turizem janë të llojllojshme dhe mund të klasifikohen në burime të brendshme – vendore dhe ato të jashtme – ndërkombëtare. Ekziston dallim i madh për sa u përket normave juridike të cilat rregullojnë fushën e organizimit të turizmit dhe subjekteve të tyre, gjë që nuk është rasti tek normat juridike që e rregullojnë lëmin e marrdhënjëve afariste në turizmin vendor dhe ndërkombëtar. Burimet formale të së drejtës në turizem mund të klasifikone edhe nga aspekti se cilën pjesë të materies e rregullojnë. Në këtë mënyrë, pjesën statutore dhe pjesën e të drejtës së instrumenteve të pagesave janë të karakterizuara për nga rregullimi me dispozita të dhunëshme që për marrdhënjët kontraktore në mes të palëve e rregullojnë dispozitat dispozitive. Egzistojnë burime të së drejtës në kuptimin formal të cilat garantojnë dhe e sigurojnë barazi në realizimin e një raport të caktuar juridik.

Të gjitha burmiet formale të së drejtës radhiten sipas fuqis vepruese në një shkall hirarkike. Parasëgjithash, është e rëndësishme është përcaktimi i raportit të ne mës të të ashtuquajturave burime të shkruara juridike dhe atyre të pashkruara juridike. Ndër të parat shkallzoht ligji mëpastaj aktet nënligjore, doket, uzansat etj,. Në vendet që e kanë sistemin juridik të evro-kontinental të rregullimit (Franca, Gjermania, Italia etj), burmiet shkruara juridike kanë fuqi vepruese më të madhe dhe janë të shkallëzuara në fillim. Ndërsa, vendet të cilat kanë sistemin juridik anglo-sakson të rregullimit (Anglia, SHBA-të, etj.), shkallëzimi i burimeve juridike më fushi me të madhe vepruese është i ndryshueshme dhe shpesh herë në dobi të atyre të pashkruara (zakoneve, dokeve etj).

Duke e pasur parasysh që edhe në të kaluaren edhe tani rregullimi i sistemit juridik të Kosovës, por edhe i shumicës së vendeve Evropiane, është i tipit evro-kontinental shkallëzimi dhe radhitja e burimeve të së drejtës në turizem duket kështu;

6.2.1. Kushtetuta Kushtetuta është akti më i lartë juridik i një vendi me të cilën sistemohen normat juridike të përgjithshme që përcaktojnë rregullimin shoqëror, pushtetin shtetror, organizmin shtetror dhe çështjet e pronësisë. Në mbeshtetje të

9 Prof.Dr. S. Sušič; Veper e cituar fq. 33

21


kushtëtutes nxjerren ligjet dhe aktet tjera juridike që gjithnjë duhet të jenë në pajtim me kushtetuten.

6.2.2. Ligji

Shumica e vendeve turizmin e rregullojnë me ligj. Pra, ligji është burimi themelor i të drejtës në turizem. Ligji është njëra ndër format e të drejtës i cili ka forcën me të madhe në raport me format tjera të burimeve të shkruara. Ligjin e sjellin organet kompetente – ligjdhënëse.

6.2.3. Aktet nënligjore

Çështjet e caktuara që kanë të bëjnë me rregullimin e turizmit është e vështirë të rregullohen tërësishtë vetëm me ligj. Andaj, që këto çështje të rregullohen sa më afer dhe detalisht, nxjerren aktet nënligjore të cilat mund të paraqiten në formë të dekretligjeve, urdhëresave, rregulloreve, vendimeve dhe udhëzimeve. Fuqia juridike e akteve nënligjore nuk është e njejtë. Fuqinë me të madhe brenda tyre e kanë urdhëresat të cilat i sjellin organet qeveritare. Urdhëresa sipas fuqisë juridike radhitet menjëherë pas ligjit dhe sjellen më qëllim të jetësimit dhe të zbatimit të ligjit.

6.2.4. Kontratat ndërkombëtare

Qarkullimi i madh i njerëzve si rrjedhojë e zhvillimeve dinamike të të gjithë lëmenjëve shoqërore-ekonomike, në këtë kontekst zhvillimi i hovshem i turizmit, ka qitur në pah nevojën e rregullimit juridik të kësaj lëmie edhe në planin ndërkombëtar. Këto çështje rregullohen në mes të shteteve me anët të lidhjes së kontratave bilaterale dhe multilaterale. Kontratat e këtilla e kanë karakterin e aktit të përgjithshem juridik dhe njëkohësisht shërbejnë si burime juridike. Që një kontratë ndërkombëtare të jetë me fuqi vepruese brenda një shteti duhet të kaloj procedurat e ratifikimit nga parlamenti. Pas ratifikimit kontrata ndërkombëtare konsiderohet burim formal dhe fiton forcen ligjore për shtetin ratifikues.

6.2.5. Doket

22


Doket janë rregulla shoqërore të sjelljes të cilat janë të krijuara dhe stabilizuar nga zbatimi i gjatë të tyre. Mënyra e caktuar e sjelljes, në një situat konkrete, të cilat përseriten shumë herë nga ana e shoqërisë rezultojnë me krijimin e shprehive. Këto shprehi që perseriten edhe në të ardhmen, në situata të njejta, konsiderohen doke dhe njerëzit të fillojnë ti konsiderojnë të detyrueshme.

Doket krijohen në të gjitha sferat e jetës shoqërore dhe janë të llojllojshme. Që sjelljet e caktuara të konsiderohen doke dhe ato të prodhojnë efekte juridike duhet të jenë;

a) Të kuptueshme;b) Vazhdimisht në kuptim të perseritjes së vazhdueshme;c) Të përgjithshme që të gjithë anëtrët e shoqërisë të jenë të bindur mbi

detyrimin e zbatimit, në këtë mënyrë të sjellën të vetëdishëm dhe të vullnetshem dhe këto sjellje të mos jenë të kundërligjshme;

d) Që të jenë të njohura.

Kur doket dhe e drejta shkrihen në një norm unike atëherë krijohet e drejta doksore. E drejta doksore ose e drejta e dokeve krijohet me perseritjen e gjatë të sjelljeve të caktuara nën vetdijën juridike mbi detyrimin e sjelljes së këtill të cilën e përcakton shteti. Kur bëhët fjalë për të drejtën doksore palët janë të vetdishme që kanë detyrim të sillen sipas tyre sikurse të ishte në pyetje ndonjë normë tjetër juridike. Që doket të shkrihen në të drejtë doksore duhet që të sanksionohen nga ana e shtetit.

Në të drejtën tregtare doket edhe sot kanë rëndësi si burim i të drejtës. Me doke tregtare kuptojmë rregullat e caktuara të sjelljes të cilat janë në zbatim për një kohë të gjatë në lëmin e qarkullimit të mallrave. E drejta doksore në afarizmin dhe qarkullimin turistik ka edhe një karakreristikë që koinsiston në veprimin e tyre edhe ndaj atyre të cilët nuk kanë njohuri rreth tyre, nuk i njohin dhe nuk janë të detyrueshem ti njohin ato.10Sipas teorisë moderne juridike nuk kërkohet që doket të krijohen vetëm sipas sjelljes së gjatë por konsiderohet e mjaftueshme se gjatë praktikës juridike sjellja e caktuar të ekziston.

6.2.6. U z a n s a t

Uzansat faktikisht janë lloj i dokeve afariste, mirëpo dallohen nga ato sepse janë rregulla të shkruara, të sistematizuara, kodifikuara dhe të publikuara nga organi kompetent i shtetit apo ndonjë organ tjetër i autorizuar p.sh. oda ekonomike, tregtare etj,.

10 Prof.Dr. S. Sušič; Veper e cituar fq. 38

23


Nëse për rregullimin e çështjes egzistojnë uzansat atëherë ato do të zbatohen para dokeve tregtare (të cilat nuk janë të kodifikuara). Por, nëse nuk ka uzansa atëherë zbatohen doket tregtare.

Teoria klasike juridike uzansat i paraqet si praktikë të fiksuar afariste çështje e cila nuk është qëndrueshme, përkundrazi nxjerrja e uzansave jo vetëm që vërteton praktikat ekzistuese por arrihet që të modifikohen edhe elemente të caktuara që konsiderohen që në të ardhmen mund të zhvillohen si doke afariste. Gjitashtu, uzansat trajtohen si parime dispozitive dhe zbatohen vetëm nëse palët janë të detyruara.

Uzansat, doket e veçanta të mira afariste, doket e përgjithshme të mira afaristedhe doket afariste ndërkombëtare e krijojnë të drejtën doksore që zakonishtë ligjdhënësit udhëzojnë aplikimin e tyre në kuadrin e dispozitave ligjore.

Uzansat e përgjithshme janë të vlefshme për të gjitha deget ekonomike ndërsa ato të veçanta-speciale vetëm për një degët të caktuar ekonomike apo vetëm për llojin e veçantë të mallit. Uzansat sipas kuptimit të teorisë së të drejtës konsiderohen lex contraktus sepse behët fjalë për grupin e rregullave të cilat më dëshiren e palëve mund të zbatohen dhe të shuhen. Për këtë arsye në hirarkin e rregullave të cilat zbatohen në kontrata, uzansat e veçanta radhiten mënjeherë pas kontratës nëse ato nuk janë në kundërshtim me normat dispozitive ligjore.Para së gjithash duhet pasur parasysh se raporti në mes të ligjit dhe uzansave zakonisht rregullohet sipas parimit ku ligjdhënësi citon “ nëse uzansat e përgjithshme, ato të veçanta dhe doket tjera afariste janë në kundërshtim me normat juridike dispozitive të ligjit i cili i rregullon këto marrdhënje, rregullat e ligjit mund të zbatohen vetëm nëse palët shprehimisht nuk e kanë përcaktuar zbatimin e uzansave.”

6.2.7. Praktika gjyqësore

Më praktikë gjyqësore si burim i të drejtës turistike nënkuptojmë vendimet gjyqësore në të cilat norma e njejtë juridike është zbatuar disa here në të njejtën mënyrë. Kuptimet juridike të nxjerrura nga një gjykatë lidhur më një rast nuk e detyrojnë gjykatën tjetër që në një rast të ngjashëm të bien vendime të ngjashme sepse analogjia nuk lejohet. Çështja e lartshënuar sjellë deri tek ajo se a është praktika gjyqësore burim i të së drejtës turistike? Këyre dilemave u pergjigjemi më faktin se praktika gjyqësore mund të jetë burim i së të drejtës turistike vetëm atëherë kur ekzistojnë zbraztira ligjore dhe në bazë të ngjashmërisë së zgjedhjes së kontesteve gjyqësore arrihet deri te plotësimi i këtyre zbraztirave. Gjykatat e shkallëve më të ulëta edhe pse nuk i obligojnë vendimet e gjykatave tjera, ato u kushtojnë vëmendje vendimeve praktike të

24


gjykatave të shkallëve më të larta duke bërë kështu praktikën gjyqësore si burim plotësues të së drejtës.

6.2.8. Shkenca e së drejtës

Shkenca e të drejtës gjithashtu konsiderohet si burim i së drejtës e cila e interpreton normën juridike dhe në aspektin teorik i shqyrton ato. Edhe pse interpertimet e tilla nuk e detyrojnë askënd, më gjithë atë, ato mund të ndikojnë në praktikat gjyqësore dhe të ligjdhënësit. Kështu që edhe pse shkenca e së drejtës turistike nuk është burim i së drejtës në kuptimin formalo-juridik ajo ka rëndësi të veçantë në praktikën gjyqësore dhe në rregullimin legjislativ. E drejta turistike është disciplinë e re e së drejtës para së cilës duhet shqyrtuar dhe sistemuar shumë dispozita të llojllojshme juridike të cilat në çfaredo mënyre e rregullojnë lëndën e turizmit. Rradhitja e burimeve të së drejtës turistike ndërkombëtare ka një rëndësi të shumë anëshme. Kështu si.p.sh. shërbimet zakonore ndërkombëtare kanë përparësi në rapor më uzansat e përgjithshme dhe të veçanta dhe çështjeve të tjera kur raportet janë më elemente të huaja (ndërkombëtare). Kjo natyrisht vlenë atëhere kur palët në kontratë nuk e kanë përcaktuar të drejtën e vendit e cila duhet të aplikohet.

6.2.9. Autonomia e të drejtës në turizem

Autonomia e të drejtës në turizem, ashtu siç e kemi potencuar edhe më lartë, nuk ështe e ndërtuar më një sistemi hirakik të rregullave në pikpamjet të burimeve juridike. Aplikimi dhe përsosja gjithnjë e më e madhe e shërbimmeve zakonore në praktikë tregojnë për një elasticitet teper dinamik në lidhje më sistemin e hirarkis së kësaj lëmie. Bazuar në këtë gjendjeje, vendosaj e një sistemi hirarkik bazuar edhe në burimet ndërkombëtare të së drejtës në turizem është çështje jashtëzakonisht e ndieshme dhe delikate. Konstatimi i lartshënuar bazohet në vështërësitë praktike që dalin si rezultat i dominimit të legjislacionit nacional në relacion më atë ndërkombëtar. Problemet të cilat paraqiten në pikpamje të turizmit që një kohë të gjatë i kanë dhënë kësaj lëmie karakterin ndërkombëtar dhe është e vlefshme që burimet juridike ndërkombëtare dhe nacionale të unifikohen në kuptim të rregulloreve juridike më qëllim të ofrimit të shërbimeve cilësore turistike.

Qarkullimi turistik ndërkombëtar në botën bashkëkohore është i rregulluar më konventa bilaterale dhe multilaterale. P.sh. Konventa për transportin e udhëtarëve dhe bagazhit në komunikacionin hekorudhorë, Konventa për përmbajtjën e dokumenteve të udhëtimit, Konventa për

25


transportin e përkohshëm padoganim të mjeteve turistike të udhëtimit, Konventa për importin e lëndëve turistike personale etj. Rëndësia e konventave ndërkombëtare mbi turizmin qëndron në qëllimet në drejtim të shmangjes nga legjislacionit nacional dhe në raport më atë ndërkombëtarë.

Rëndësi të posaqme në planin e krijimit dhe dhënjës së dokumentave juridik ndërkombëtarë në lidhje më shërbimet dhe marrdhënjët në mes të hotelit dhe musafirit dhe në mes të hotelit dhe agjencionit turistik dhe anasjelltas, ju takojnë organizatave ndërkombëtare kompetente. Dokumentacioni juridik ndërkombëtar në bazë ta ratifikimit të konventave dhe të drejtës së ashtuquajtur konvencionaliste në lëimin e turizmit, përmbanë rregulloren ndërkombëtare hoteliere dhe rregullorën në lidhje më kontratën në mes të organizatave hoteliere dhe agjensioneve të udhëtimit etj. Rregullorja ndërkombëtare hoteliere paraqet parimet themelore ndërkombëtare të rendit shtepiak që njëkohësisht shërben si dokument bazë për nxjerren e rregullave shtepiake në hotele në vende të caktuara natyrisht duke i pasur parasysh edhe kushtet specifike dhe karakteristike të vendit të caktuar.

Rregullorja ndërkombëtare hoteliere e cila në përmbajtjën e vet paraqet zakonet uniforme lidhur më marrdhënjët në mes të hotelit dhe musafirve, gjithashtu ka rëndëi të madhe edhe në kuptim të “një akti i cili përmbanë parimet e përgjithshme të kontratës të cilat nëse janë të njohura ose kanë mundur të jenë të njohura (në qoftë se palët janë thirrur në to ose në ndonjë mënyrë tjetër i kanë pasur parasysh ato) në momentin e lidhjës së kontratës, kanë përparësi mbi dispozitat juridike dhe lajmërimet që janë të paraqitura në dhoma të cilat musairi i ka njohur pasi që është lidhur kontrata.

Rregullorja ndërkombëtare hoteliere rregullon çështjet bazike në lidhje më hyrjen e tij në hotel, më të drejtat dhe detyrimet, rezervimin e shërbimeve dhe pansionit, ndërprerjën e kontratës, përgjegjësin e hotelit për pasurinë e musafirit, pagesen e shërbimeve hoteliere, të drejtat e hotelit për mbajtjën e gjërave të musafirit i cili nuk i ka paguar faturat, rastet e vdekjes në hotel etj. Këto rregulla kanë rëndësi të madhe si në planin naciona po ashtu edhe ndërkombëtarë për faktin se ato janë krijuar sipas një praktike mjaft të gjatë.

Konventa mbi hotelerinë dhe konventat të tjera të rëndësishme për turizmin dhe të drejtën turistike e bazuar në marrdhënje kontraktore në mes të hotelit dhe agjensioneve të udhëtimit, paraqesin një dokument në të cilen janë mbledhur dhe sistemuar një praktikë e bujshme e cila ka ndërtuar zakone të veçanta dhe uzansa në sferen e qarkullimit turistik. Këto rregullore shërbejnë si burime plotësuese pas dispozitave kontraktuese të cilat i pranojnë dhe aplikojnë gjykatat. Në disa vende zakoni orienton në aplikimin e Konventes (Spanjë, Argjentinë, Danimrakë).

Konventa ndërkombëtare >Kontrata mbi udhëtimin< prodhon efekte dhe të drejta dhe detyrime në lidhje më të gjithë organizatorët për

26


ndërmjetësimin e udhëtimeve të cilat i karakterizojnë veprimtarinë turistike si veprimtari qendrore, pavarësisht se a merren më të profesionalistet apo jo, duke u angazhuar dhe pranuar konceptet e dokumentit të lartpërmendur.

K a p i t u l l i II

27


KONTRATA SI BURIM I DETYRIMEVE NË LËMIN E TURIZMIT DHE HOTELERISË

1. KUPTIMI I KONTRATËS (CONCTRATUS)

Kontrata është burim më i rëndësishëm i detyrimeve në kuadër të së

drejtës detyrimore dhe njëkohësisht paraqet një institucuionin qendror në kuadër të komunikimit juridik në mes të palëve kontraktuese.11 Nga kjo del se kontrata ështe fakt juridik i cili ka rëndësi në lëmënjtë të ndryshëm (apo degë të ndryshme juridike e ekonomike) si në të drejtën ndërkombëtare, ashtu edhe në të drejtën famljare, në të drejtën civile, në të drejtën ekonomike dhe në rastin tonë në të drejtën në turizëm. Baza e lidhjës së kontratës është arritja e ndonjë rezultati të caktuar në mes të palëve kontraktuese e cila ka për qëllim të krijojë, të ndryshojë ose të shuaj një marrëdhënje të caktuar juridike. Në teorinë juridike, kontrata definohet si pëlqim i vullnetit në mes të dy apo më shumë palëve deri të e cila vie më qëllim të konstatimit, ndryshimit ose pushimit të ndonjë marrdhënje detyrimore juridike. Kjo nënkupton faktin se kontrata është rezultat i dëshirës së palëve kontraktuese dhe se ato ekzkluzivisht përcaktojnë këtë dëshirë dhe që në shkencën jurudike quhet “parimi i autonomisë së vullnetit”. Aprovimi dhe respektimi i këti parimi ka ardhur në shprehje si rezultat i asaj që palët lidhur më rregullimin e çështjeve të tyre shumë më mirë do të mund ti përcaktonin kushtet dhe rrethanat në kontratë se sa shteti te ndërhyjë më dispozita juridike. Në të drejtën në turizëm më së shpeshti aplikohen të ashtuquajturat kontratat lidhur më ofrimin e shërbimeve respektivisht të gjitha kontratat që kanë të bëjën më ofrimin dhe shitjen e shërbimeve në turizm. Kur marrdhënjët e caktuara shoqërore pretendohen të rregulohën më kontratë, duhet të konstatojmë se si parim i shprhjes së vullnetit të lirë të palëve në të drejtën e detyrimeve konsiderohen:

Liria e palëve kontraktuese që të lidhin apo mos të lidhin kontratën dhe se ato i detyron vetëm vullneti i tyre;

Liria e subjekteve të së drejtës që të zgjedhin personin më të cilin do të lidhin kontratë;

Liria e subjekteve të së drejtës që sipas dëshirës së tyre të përcaktojnë përmbajtjën, kushtet dhe formën e kontratës;

11 Dr.N. Dauti: E drejta e detyrimeve, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë 2001, fq.57

28


Liria e plotë e kontraktuesve që pasi të kenë lidhur kontratë më vullnetin e tyre ta ndryshojnë ose ta shuajnë tërësisht kontratën e lidhur. Mirëpo, në teorin juridike është i pranuar fakti se kontrata e lidhur në mënyrë legale, duhet të jetë ligj për palët, dhe se marrveshja që e kanë arritur palët duhet të respektohet.- Pacta sund servanda.

Kryesisht në praktikë, duke e pasur parasysh veprimin e tyre, kontrarat mund ti rendisim në tri grupe:

a) Kontratat më të cilat krijohen detyrimet;b) Kontratat më të cilat ndryshojnë marrëdhënjet deterymore

dhec) Kontrata më të cilat shuhën marrëdhënjet deterymore.d)

Në praktikë në raste më të shpeshta na paraqitën kontratat nën pikën (a).

2. KLASIFIKIMI I KONTRATAVE

Kontratat në të drejtën detyrimore janë të shumëllojshme qoftë përkah

natyra, përmbajtja e tyre si dhe përkah të drejtat dhe detyrimet që dalin nga ato. Klasifikimi i mëposhtëm është i përgjithshëm dhe është i pranueshëm nga shumica e autorëve dhe praktika juridike posaqërisht në lëmin e turizmit.

• Kontratat e njëanshme dhe të dyaanëshm. Kjo ndarje e kontratave bëhët duke u mbështetur në përmbajtjën e kontratës. Kontrata e njëanëshme konsiderohet ajo kontratë ku vetëm njëra palë kontraktuese është e detyruar të përmbushë ndonjë prestim (kusht) që do të thotë se njëra palë ka vetëm të drejta apo vetëm detyrime. P.sh. kontrata lidhur më faljen, kontrata mbi qiranë. Nuk duhet harruar se të gjtha kontratat janë dypalëshe, por të kontrarat njëpalëshe e kemi fjalën vetëm për detyrimin, për të cilin njëra palë është e detyruar ta përmbush atë.

• Kontratat dypalëshe. Më këto kontrata krijohen aso marrëdhënjeve detyrimore në të cilat dy palët kontraktuese fitojnë ndaj njëra tjetrës të drejta dhe detyrime. Të këto kontrata të drejtat e njërës palë i përgjigjën detyrimit të palës së kundërt dhe anasjelltas. Këto kontratat janë kontrata të shitjës, kontratat mbi organizimin e udhëtimit etj.

29


• Kontratat me emer dhe pa emer. Kontrata me emer janë ato kontrata që janë të parapara dhe që janë të rregulluara shprehimisht me dispozita ligjore. Në kuadër të këtyre kontratave bëjnë pjesë: kontrata e shitjes, e dhuratës, e vepres, e qirasë etj. Numri i këtyre kontratave në sferen e qarkullimit të mallrave dhe shërbimeve është i madh. Kontrata pa emer janë ato kontrata që nuk e kanë emrin e tyre dhe të cilat nuk janë të rregulluara me ligj të cilat lidhen nga palët duke u bazuar në rregullat e përgjithshme të së drejtës kontraktuese. Në kuadër të kësaj kontrate bëjnë pjesë: kontrata për sefin, për ekspozimin, botimin dhe kontrata mbi angazhimin e kapaciteteve hoteliere.

• Kontrata konsensuale dhe formale. Kontrata konsensuale janë ato kontrata, të cilat lidhen me marrëveshjen e thjeshtë të palëve kontraktuese. Palët kontraktuese duhet të shprehin qëllimin e kontraktimit. Këto lloje të kontratave janë karakteristike për marrëdhënjët shoqërore bashkëkohore. Si kontrata konsensuale janë: kontrata mbi shitjen, mbi vepren, mbi qiranë. Kontrata formale janë ato kontrata, që për lidhjen e vlershmërinë e tyre duhet detyrimisht të përmbushet forma e caktuar ligjore. Në qoftë se me kontratë parashifet forma e saj atëherë ajo quhet kontraktore e nëse forma e kontratës është e paraparë më ligj atëherë quhet ligjore.

• Kontratat komutative dhe aleatore. Ky lloj klasifikimi i kontratave është bërë varësisht nga fakti se në çastin e lidhjes, a kanë njohuri palët lidhur me të drejtat dhe detyrat e tyre. Kontrata komutative janë ato kontrata në të cilat palët kontraktuese që nga momenti i lidhjes së tyre kanë njohuri të mjaftueshme për të drejtat dhe detyrimet e tyre. Emertimi komutativ rrjedh prej fjalës latine commutatio, që ka përmbajtjen e ndërrimit, këmbimit.12 Kontratat e sipërshënuara janë shumë të rëndësishme dhe masovike në lëmin e qarkullimit të mallrave dhe të shërbimeve posaqërishtë në krahasim me ato aleatore. Në kuadër të këtyre kontratave hyjnë: kontrata mbi shitjen, këmbimin, sigurimin, qiranë etj. Kontrata aleatore janë ato kontrata në të cilat palët në momentin e lidhjes nuk kanë njohuri për të drejtat dhe detyrat e tyre, por që kjo njohuri do të arrijë nga rrethanat e ardhshme të cilat janë të pasigurta. Në kuadër të kontratave aleatore hyjnë: kontrata mbi sigurimin, lojën dhe kushtin, shitjen e shpresës etj.

12 Dr.N.Dauti:Veper e cituar më lartë fq. 89

30


• Kontrata sipas aderimit (formale tipe të standardizuara). Tek kontrata e rëndomtë ekziston vullneti i të dy palëve për të lidhur një kontratë. Kurse tek kontrata e aderimit kjo bëhët në mënyrë të veçantë duke e bërë pranimin e kushteve (en blac) të cilat i cakton njëra palë. Të kontratat e atëhenzinonit (sipas aderimit) janë prezente këto karakteristika:

a) Ekzistimi i njërës palë kontraktuese superiore (në aspektin e forcës ekonomike që mund të paraqet në treg pozitë monopoliste);

b) Në formë të ofertës së përgjithshme i propozon lidhjen e kontratave një numëri të pacaktuar dhe të pakufizuar të personave;

c) Klauzolat kontraktuese janë pjesë përbërëse dhe të formuluara njëanësisht (nga pala në pozitë më të fortë ekonomike) që pala ti pranoj ashtu siq janë (en blak) në tërësi apo ti refuzojë tërësisht.

• Kontratat formulare. Janë lloj i kontratave të cilat i lëshojnë organizatat dhe ndërmarrjet e ndryshme ekonomike dhe financiare të cilat kanë një numër të madh të klientëve. Kontratat formulare janë të përpiluara në mënyrë mjaft koncize dhe racionale në bazë të përvojës së gjatë të punës së tyre, që afarizmi të kryhet më shpejtë dhë është më rëndësi se këta formularë i parashofin situatat e shumta të cilat mund të paraqitën nga marrdhënja juridike më klientet e tyre në përgjithësi. Sipas rregullit nuk lejohet që të bëhën perjashtime nga këta formularë (më çka nënkuptohet se vërejtjet dhe rezervat e klientëve nuk pranohën). Ka raste të formularëve të caktuar ku është e mundur që klientëve tu ipet mundësia e orientimit të zgjedhjës së disa variantëve që gjithashtu të gjitha dobitë shkojnë në favorë të palës së fortë ekonomike. Këto kontrata zakonisht i përdorin bankat, ndërmarrjet hoteliere dhe të udhhëtareve, të transportit etj.

• Kontratat tipe. Janë kontrata të cilat i rregullojn marrdhënjët e ndryshme afariste në mënyrë “uniforme” të njëjta në ndonjë veprimtari ekonomike.

• Kontratat e standardizuara. Janë kontrata të cilat për dallim nga dy llojet e kontratave të lartpërmendura lënë mundësi të konkretizimit të disa kushteve (zakonisht ato duhet të plotësohën në formularë).

31


Mirëpo, duhet pasur kujdes se edhe pse janë të formuluara nga ekspertet janë të njëanëshme do të thotë në dobi të formuluesit.

Duhet cekur se të gjtha format e kontratave të cilat i kemi cekur (tipe, formulare dhe të standardizuara) janë rezultat i zhvillimit ekonomik dhe i qarkullimit të të mirave materiale më një shpejtësi dhe racionalitet dukshëm më të madh se sa në kohërat e kaluara. Thjeshtë ekonomia moderne repsktivisht edhe turizmi e hoteleira si lëmi ekonomike, i kanë zëvëndësuar format e kontratave klasike duke i zëvëndësuar ato më forma moderne. Ndërhyrja e institucioneve shtetrore që të kontribuojnë rreth sanimit të paqartësive, parregullësive, klauzolave kushtëzuese etj, është pothuajse e logjikshme dhe e domosdoshme sepse në këtë mënyrë mbrohet interesi i konsumatorit dhe i personave të tjerë fizikë dhe juridikë që punojnë në suaza të korrektësisë profesionale.

3. LIDHJA E KONTRATËS

Më lidhjen e kontratës sipas të drejtës së detyrimeve, nënëkuptohet akti i vullnetshëm i palëve që më deklarimet e tyre dëshmojnë vullnetin e tyre për lidhjën e kontratës së caktuar. Që kontrata të jetë valide ( e vlerëshme ) duhet të jenë të plotësuara këto parakushte, respektivisht kushtet esenciale:

a) Aftësia juridikie për lidhjen e kontratës, b). Deklarata e shprehjës së vullnetit të palëve, c).Lënda e kontratës të jetë e vlershme, d).Vlershmëria e bazës juridike dhe e). Forma e kontratës.

Pëlqimi i vullnetit të palëve manifestohet në atë mënyrë që një subjekt ofron diçka në lidhje më ndonjë marrdhënje pronsore juridike, apo në rastin tonë rregullimin e marrëdhënjeve në turizëm, në pikpamje të krijimit, ndryshimit apo pushimit, kurse subjekti tjetër atë e pranon dhe pajtohet më të pa shfaqur kurfar rezerva. Kga kjo del se këto marrdhënje harmonizohen rreth pikpamjeve lidhur më elementet qenësore të kontratës, sepse vetëm harmonizimi i pelqimeve nga ana e palëve kontraktuese nënkupton shprehjen e vullnetit për lidhjen e kontratës. Dëshira është komponente kryesore për lidhjen e çdo kontrate dhe njëkohësisht paraqet fenomen psiqik i cili i ka suazat e veta reale shoqërore-ekonomike në kuadër te të cilave manifestohet, sepse përmbajtja e saj është e determinuar nga kushtete jetës së personit të caktuar

32


dhe mesit ku ai vepron dhe jeton. Rëndësia e shprehjes së vullneiti si fakt juridik në të drejtën ka rolin dhe peshen vendimtare të konstatimit dhe të përfektualizimit të punës juridike siç është kontrata, sepse nga cilësia e shprehjës së vullnetit të palëve varet edhe vlershmëria e ofertës. Fjala është për dëshirën e jashteme si akt i komunikimit dhe të jashtëm ndërnjerëzor. Në lidhjen e kontratave ekziston problemi se a duhet konsideruar si valide atë se çka ka menduar pala (teoria subjektive) dhe atë se çka ka deklaruar pala (teoria objektive). Qenësore është ajo se çka ka deklaruar pala (teoria obketive). Mirëpo ka prejashtime sepse ka raste kur mundësia e shprehës së vullnetit nuk është shprehje e vullnetit të vërtetë. Shprehja e vullneit mund të realizohet kryesisht në dy mënyra themelore:

1.Shprehimisht2.Heshturazi

Shprehimisht vullneti mainefestohet (drejtpërdrejtë apo terthorazi),

qoftë me gojë apo më shenja të cilat paraqesin mënyrën konvencionale të shprehjes sikurse janë luajtja e kokës në shenjë aprovimi. Por kjo mund të jetë edhe në formë gojore apo më shkrim. Në praktikë lidhjës së kontratës i paraprinë oferta (offertum) e cila paraqet deshirën e një anëshme të personit i cili i drejton oferten për lidhjën e kontratës. Që oferta të ketë bazë efektive juridike duhet që së paku ti përmbajë elementët më të rëndësishme të kontratës për të cilën deshiron që ta lidh. Kjo nënkupton që qartë të dihet pala dhe kushtet esenciale rreth lidhjes së kontratës. Që Kontrata të këtë dhe prodhojë efekte juridike duhet që oferta del nga personi i cili e shpreh atë si dhe kjo ofertë ti degohet personit më të cilin dëshirohet që të lidhet kontrata. Pranimi i ofertës (acceptatio) konsiderohet si dakordim në mes të oferuesit dhe të ofertuarit (personit i cili e pranon oferten). Që pranimi të këtë efekte juridike është e duhur që nga personi i cili e pranon ofetën të shprehet qarët se ai pajtohet në tërësi më kushtet e ofertës dhe mbi të gjitha këto marrdhënje kontraktuese duhet ndërtuar mbi bazën e vullneit të palëve. Pajtueshmëria dhe dërgimi i katalogjeve, tarifave të çmimeve dhe informacioneve të tjera nuk konsiderohen oferta të cilat i obligojnë palët, por ato konsiderohën vetëm si thirrje për një ofertë serioze. Gjitashtu edhe lamërimet nëpër gazeta, revisat. Radio, TV, postear, lifleta etj, nuk paraqesin ofertë. Dërgusei i këtyre thirrjeve apo informacioneve është përgjegjës para ligjit nëse në këtë mënyrë i shkakton dëmë ofertuesit, nëse ofetuesi sipas ligjit nuk e ka pranuar ofertën. Lidhja e kontratave në turizën më parë shpesh realizohej në mënyrat klasike. Kjo mënyrë e lidhjës së kontratës posaqërisht në turizëm pothuajse ka qënë teper e ngadalshme dhe tani aplikohet metodat shpejta për lidhjen e

33


kontratës e posaqërisht kontratat athenzione(sipas aderimit). Kontratat atëhenzione (sipas aderimit) lidhën në atë formë që njëra palë ekonomikishtë më e fortë njëanshmërisht i paraqet kushtet e lidhjës së kontratës sipas një formulari të shablonizuar palës tjetër në mënyrë gjenerale, pamundësi që pala tjetër më dëshirën ë vet ti ndrrojë ato. Kjo ofertë e shablonizuar në ofertën sipas formularit nga ana e njërë palë quhet “ofertë gjenerale”. Në bazë të këtyre ofertave gjenerale lidhja e kontratës së aderimit (atëhenzionit) e obligon palën që nënshkruhet në formular dhe më këtë rastë konsiderohet se pala i ka pasur të njohura kushtet e kontratës dhe më dëshirën e vet i ka pranuar. Marrë në përgjithësi karakteristikat e kontratës atëhenzione janë:

Superioriteti i njërës palë të diktoj kushtet e veta ekonomike palës tjetër duke e konsideruar si gjeneral dhe që pala mund ta parnoj tërësisht apo të refuzoj tërësisht.

Kontrata atëhenzione nuk paraqet një prodhim të vendimi të

përbashkët, por në bazë të një formulari pregaditet oferta.

4. FORMAT E LIDHJES SË KONTRATËS

Me formën e kontratës nënkuptojmë manifestimin e jashtëm të përmbajtjës së kontratës. Është parim i përgjithshëm në të drejtën bashkëkohore që aprovimi i kontratës duhet të jetë parimisht konsensual që do të thot se për lidhjen e saj është e nevojshme arritja e pëlqimit të thjeshtë të palëve kontraktuese në çfaredo mënyre. Për disa kontrata, përveç plotësimit të kushteve të përgjithshme, nevoitet respektimi i elementeve të veçanta për lidhjen e saj, formë e cila parashihet në ligj. Ekzistojnë një varg kontratash për lidhjen e të cilave si kushtë qenësor është paraparë përmbushja e caktuar e formes ligjore. Pjesa me e madhe e kontratave lidhet më shkrim por gjithashtu edhe format tjera janë aktuale dhe të ligjshme.

Ligji mbi marrëdhënjet detyrimore sakt potencon se “lidhja e kontratës nuk behët në bazë të ndonjë forme të përcaktuar përveç nëse me ligj përcaktohet ndryshe”13 Më këtë nënkuptojmë se kontratë ka të njëjten fuqi dhe vlefshmeri juridike pavarësisht sa a është e përpiluar me shkrim ose është lidhur me gojë, para ose jashtë gjykatës dhe pa ose me dëshmitarë. Sipas këti ligji egzistiojnë raste kur lidhja e kontratës detyrimisht duhet të bëhet sipas

13 Ligji mbi marëdhënjet detyrimore

34


formës dhe kushteve të përcaktuar paraprakisht ligjore (p.sh. ligji për një kontratë të caktuar kërkon patjetër formën me shkrim dhe vërtetmin e saj në gjykatën kompetente). Nëse ndonjë kontratat formale nuk janë lidhur sipas formës së përcaktuar ligjore, vlefshmëria e tyre juridike nuk vjen në pyetje nëse palët i përmbushin detyrimet të cilat kanë dalur nga kjo kontratë.14

Palët kontraktore mund të ndikojnë në vlefshmerinë e kontratës në përmbushjen e detyrimeve të ndonjë forme të caktuar kontraktore. Në praktikë zakonisht lajmërohen kontrata të cilat lidhen me shkrim gjë edhe e cila zakonisht e rrit shkallën e sigurisë juridike, qartë e pasqyron vullnetin e palve dhe përmbajtjen e kontratës.

Sa u përket kontratave të cilat lidhen me gojë, konsiderohet se palët detyrohen me të gjitha elementet të cilat janë deklaruar, pavarsisht se a janë të vërtetuar me shkrim.

Format për lidhjen e kontratës mund të jenë: solemne, relae, provuese, me shkrim, ligjore dhe kontraktore.

Forma solemne – është formë esenciale dhe element konstituiv i kontratës. Kjo formë duhet të ekzistojë: në kontratat për qiranë e lokaleve afaiste, për ndërtimin, shfrytëzimin e banesës etj. Për këtë lloj forme kontrata duhet të jetë e përpiluar me shkrim.

Forma reale – ekzistonë në ato raste kur dorëzimi i sendit është kusht i veçantë për krijimin e disa kontratave. Dorzimi i sendit duhet të bëhet: në kontratën e huas, depozitit, pengut etj.

Forma provuese – shërben si provë për vërtetimin e ekzistimit të kontratës në rast kontesti ndërmjet palëve kontraktuese. Forma provuese nuk është element esencial i kontratës, por ajo ka funksionin e provimit të vullnetit të shprehur të palëve.

Forma me shkrim e kontratës – është formë e përpiluar me shkrim me anë të dorës, makinës më shkrim, kompjuterit etj, dhe e nënsjkruar nga palët kontaktuese të cilët e kanë lidhur kontratën. Elementet kryesore të formës më shkrim të kontratës janë: teksti i kontratës dhe nënshkrimi i palëve kontraktuese.

Forma ligjore – ekzistonë atëherë kur ligji shprehimisht kërkonë që për lidhjen e një kontratë duhet patjetër të respektohet forma e caktuar. Zakonisht ligjet e vendeve të ndryshme mbi marrdhenjët detyrimore shprehimisht kërkojnë formën më shkrim: të kontratat mbi ndërtimin, mbi licencen, alotmanin etj.

Forma kontraktore – Ekzistonë atëherë kur palët kontraktuese, lidhur me kontraktimin e marrdhënjës së caktuar, marren vesh për formën dhe që kjo formë të jetë kusht i veçantë për vlershmërinë e saj. Kjo kontratë nuk është thelbësore por e karakterit deklerativ.

14 Dr.M. Skakun: Poslovno Pravo, Veper e cituar fq.68

35


4.1. TEKNIKAT E LIDHJES SË KONTRATAVE

4.1.1. Lidhja e kontratave përmes telefonit, telegramit dhe postës elektronike (internetit)

Kontratat mund të lidhen përmes telefonit, telegramit apo posten elektronike respektivisht internetit sepse në një pjesë të madhe të kontratave sidiomos atyre që e rregullojnë marrdhënjët në veprimtari turistike ndërkombëtare nuk është i nevojshëm nënshkrimi i kontratës por mjafton vetëm konfirmimi në bazë të kontakteve të lartpërmendura. Këto procedura të nevojshme dhe efikase e arsyetojnë në maksimum nevojën e aplikimit të tyre sikurse të rasti për lidhjen e kontrates për organizimin e udhëtimit. Lidhja e kontratës përmes telefonit, telegramit apo postes elektronike, pa të cilën tani më nuk mund të mendohet zhvillimi i asnjë veprimtarie, konsiderohet e vlefshme juridikisht. Sipas shumicës së legjislacioneve të cilat i rregullojnë veprimtaritë turistike, momenti i lidhjës së kontratës përmes internetit është konfirmi për pranimin e ofertës.

4.1.2.Lidhja e kontratës përmes personit të autorizuar

Çdo person juridik mund të lidh kontratë në bazë të aftësive juridike dhe zotësisë afariste si në lëmin e qarkullimit të brendëshëm po ashtu edhe të jashtëm pasi që të jetë i regjistruar në organet kompetente. Kontratat dhe punët tjera juridike apo ekonomike mund të kryhën edhe përmes të autorizuarit. Autorizimi bazohet në ligj, statut apo ndonjë ankt tjetër normativ, por më deklarimin personit i cili e ka autorizuar personin tjetër. Ndërmarrjet apo agjencionet turistike i përfaqëson përfaqësuesi i autorizuar i ndërmarrjës konform statutit apo personi i autorizuar nga ndërmarrja. Personat e autorizuar mund të jenë persona që kanë kompetenca të kufizuara dhe autorizime që të lidhin vetëm kontrata të caktuara dhe persona që kanë kopetenca të kufizuara dhe mund të lidhin kontrata për të gjtha çështjët në kuadër të veprimtarisë së subjektit i cili e autorizon.

36


4.1.3. Momenti i lidhjës së kontratës

Momenti i lidhjës së kontratës ka një rëndësi të veçantë juridike për palët kontraktuese për këto arsye:

a). Nga ai moment fillojnë të rrjedhin dhe funksionojnë detyrimet e palëve;

b). Afatet e disa kontratave dhe detyrimeve që dalin nga to fillojnë të rrjedhin sipas rregullit nga momenti i lidhjës së kontratës. Në të gjitha sistemet juridike të vendeve, momenti i lidhjës së kontratës në mes personave që janë prezent është i rregullt dhe i dëshirueshëm sepse momenti i lidhjës së kontratës pasqyron faktin se pala e pranon oferten respektivisht deklaron se pranon oferten. Mirëpo, kur bëhët fjalë për lidhjen e kontratës në mungesë të palëve egzistojnë botkuptime të ndryshme në sistemet juridike të vendeve të ndryshme.Lidhja e kontratës në mes të personave të cilat nuk janë prezent dukshëm krijon probleme të mëdha sepse këtu ekziston se pari distanca kohore në mes të ofertës dhe pranimit të saj. Nëse e analizojmë më kujdes praktikën afaiste, mendimet shkencore dhe sistemet juridike mund të konstatojmë se egzistojnë katër mundësi apo zhgjedhje që janë të pranueshmë në sistemet e ndryshme jurudike:

A. Teoria e deklarimit. Sipas teoris së deklarimit konsiderohet se kontrata është e lidhur në atë moment kur i ofertuari ka bërë deklaratën (p.sh. e ka përpiluar letrën rekomanduese) Kjo teori përfaqësohet në të drejtën Franceze.

B. Teoria e dëgesës. Sipas kësaj kontrata konsiderohet e lidhur në momentin kur i ofertuari e dërgon deklaeratën e tij lidhur më pranimin. (rast ekziston kur ofertuesi ja dërgon letrën postës apo përmes internetit). Kjo përfaqësohet nga e drejta anglo-saksone.

C. Teoria e pranimit. Mund të konstatojmë se kjo në praktikë është më së shumti e pranuar. Këtë e pranojnë sistemet juridike Gjermane, Skandinave etj. Edhe e drejta jonë e pranon këtë teori e cila në rastin konkret merret se kontrata është e lidhur në momentin kur ofertuesi e ka pranuar deklaratën lidhur më pranimin. (p.sh. kur e merr letren apo konfirmimin nga interneti nga ai i cili është ofertuar.

D. Teoria e marrjës në dije. Sipas kësaj teorie kontrata është e lidhur nga momenti kur ofertuesi i ka marrë në dije vetë (në rast kur ai vetë e ka lexuar letrën në të cilën është formuluar pranimi). Përfaqësuesit e kësaj teorie janë Italia, Belgjika dhe Holanda.

37


Nëse i analizojmë më vemendje këto katër teori mund të themi se këto mund të racionalizohën në dy teori themelore.

1. Në teorinë e deklarimit (e cila në vehte përfshinë edhe teorinë e dëgjimit) dhe

2. Në teorinë e pranimit ( në të cilën është futur edhe teoria e marrjës më dije).

4.1.4. Vendi i lidhjës së kontratës

Njëra ndër çështjët e rëndësishme për lidhjën e kontratës konsiderohet vendi i lidhjës së kontratës. Kjo rëndësi rritet sidomos kur është fjala te kontratat e qarkullimit të mallrave dhe shërbimeve në arenen ndërkombëtare. Nga vendi i lidhjës së kontratës përcaktohet se cila e drejtë e shtetit do te aplikohet në marrdhënjët kontraktuese në mes të palëve (e drejta e vandit apo e drejta e huaj). Njëkohësisht, i rëndësishëm konsiderohet edhe vendi i përmbushgjës së kontratës . Çështja e vendit të lidhjës së kontratës zgjedhet në mënyrë të gjithanëshme si dhe momenti i lidhjës së kontratës. Kështu kontrata në mes të palëve prezente konsiderohet së është e lidhur në atë vend ku palët janë ndodhur më rastin e lidhjës së kontratës. Nëse nuk mund të përcaktohet vendi i lidhjës së kontratës konsiderohet ai vend ku ofertuesi e ka selinë e tij, respektivisht vendqendrimin në momentin kur e ka dërguar ofertën.

4.2. PAVLEVSHMËRIA E KONTRATËS

Pelqimi i palëve dhe forma e caktuar për lidhjen e kontratës nuk janë kushte të mjaftueshme për plotfuqishmerinë e kontratës. Fillimisht, është e domosdoshme që shprehja e vullnetit të palëve duhet të jetë në përputhje me të drejtën objektive si dhe përmbajtja e kontratës të jetë e lejushme sipas ligjit. Kontrata, pra, nuk prodhon efekte juridike nëse përmbajtja e saj nuk është e lejueshme sipas dispozitave të së drejtës objektive ose nëse vullneti i palëve nuk është manifestuar lirisht. Kontratat e këtilla konsiderohen të pavlefshme dhe prishen ose anulohen.

Lidhja e kontratave në kundërshtim me dispozitat ligjore, lidhur me interesin publik, të cilat konsiderohen të pavlefshme rrezikojnë sigurinë juridike dhe të individit dhe pikrisht për shkak të këtij interesi ato ndalohen me

38


norma ipmerative, nuk prodhojnë efekte juridike dhe konsiderohen se as që janë të lidhura. Ndërsa, lidhja e kontratave pa i përfillur dispozitat ligjore, lidhur me interesin e individit, vlejnë deri sa palët nuk kërkojnë prishjen e tyre.

Kontratat e pavlefshme perjashtojnë të gjitha efektet juridike dhe nuk krijojnë as të drejta e as detyrime. Në pavlefshmeri mund të thirret çdo palë e interesuar, derisa gjykata ose ndonjë organ tjetër zyrtar sipas detyrës zyrtare deklarohen për shkaqet e pavlefshmerisë ose të kundërtën.

Në këtë kategori radhien këti kontrata:

1. Kontratat e kundërligjshme janë të gjitha ato të cilat janë të ndaluara shprehimisht me ligj,

2. Veprimet amorale juridike janë ato të cilat në përmbajtje fyejnë dhe janë në kundërshtim me standartet e parnueshme morale,

3. Kontratat për fajde janë ato kontratra kur njëra nga palët e keqshfrtëzon palën tjetër e cila gjindet në pozitë të rëndë materiale (ose ndonjë formë tjetër), në mënyrë që vetit ose personit të tretë ti sjellë fitim.

4. Kontratat simulante (mashtruese) janë ato në të cilat palët gjëja se i lidhin më qëllim të fshehjes së gjendjes reale për ndonjë transaksion afaristë të kontrstës,

5. Kontratat fiktive janë ato të cilat nuk i lidhin në të vërtet marrëdhënjet kontraktore, por ato krijonë një pasqyrë se kontrata është lidhur më qëllim të shmangjes së detyrimeve ligjore,

6. Kontratat të cilat personat juridikë i lidhin jasht kopetencave dhe veprimtarisë së regjistruar, dhe

7. Kontratat e lidhura në bazë tëpersonave me paaftësi apsolute.

Kontratat e prishura janë ato në të cilat ekziston dhe mund të dokumentohet vullnetit i vogël i njërës nga palët kontraktuese. Vullneti i vogël mund të paraqitet si: lajthim, mashtrim, kërcnim ose shtrëngim.

Lajthimi është papajtueshmeria e cila ekziston në mes të gjendjes reale dhe asaj të prezentuar të cilën e paraqet personi i caktuar në ndonjë marrëdhënje eventuale. Nisur nga gjendja e pranuar në mënyrë të gabueshme, për ndonjë rrethanë ose gjendje, personat shprehin dëshiren e cila është e nevojshme të prodhojë efekte juridike, atëherë ekzistonë lajthimi i cili e konteston lidhjen e kontratës të ligjshme. Lajthimi mund të jetë në natyren e kontratës, identitet të qarkullimit kontraktues, personit dhe motivit të kontratës. Kontrata konsiderohet e prishur vetëm nëse ekziston lajthimi i cili është i rëndësisë së veçantë për ekziztimin ose inekzistimin e kontratës. Lajthimet

39


sjellin deri të pavlefshmëria e kontratave nëse njëra nga palët nuk ka pasur dijeni për rrethanat reale.

Mashtrimi është nxitja e qëllimshme, rritja ose mbajtja e lajthimit të personi i caktuar lidhur me disa elemente të kontratës me qëllim që ato të futën dhe të lidhen në kontratë. Në këto raste lajthimi të njëra palë është i shkaktuar me qëllim me veprimtarinë e palës tjetër. Është e duhur që në mes të lajthimit dhe dekleratës së shprehjes së vullnetit të egzistoj lidhja shkaktore (kauzale), në mënyrë që lajthimi të jetë shkak për prishjen e kontratës.

Kërcnimi është tendenca e futjes në veprim e ndonjë rrethane të keqe të jashtem nga njëra palë në drejtim të palës tjetrë kontraktuese në mënyrë që ai të ndjejë frigë nga ajo sjellje. Personi e paraqet dëshirën e tij nën ndjenjën e friges dhe nga ndikimi i saj ai nuk konsiderohet i lirë dhe për këtë shkak kontrata konsoderohet e prishur. Për tu thirrur në prishjen e kontratës për shkak të kërcnimit, duhet të jetë serioze, e palidhshme dhe e kundërligjshme.

Shtrëngimi është veprimi i dhunshëm i fizik dhe psiqik personit i që ushtrohet ndaj njërës palë me qëllim të dhënjës së deklaratës për shprehjen e vullnetit. Natyrisht, shprehja e këtillë e vullnetit nuk është e lirë dhe kontrata e lidhur në këtë mënyrë është e pavlefshme. Të pavlefshme konsiderohen edhe ato kontrata të cilat i lidhin personat me aftësi të kufizuar.

Veprimet e caktuara të kontraktuese të pavlefshme nuk prodhojnë efekte juridike dhe konsiderohen sikurse të mos ekzistonin. Është e duhur që organi kompetent sipas detyrës zyrtare të përcaktojë kushtet e pavlefshmëris së kontratës dhe pasojat e shtrëngimit.

Të kontratat e paflefshme, fati i veprimtarisë juridike është plotësisht në duar të personave të cilët janë të dëmtuar nga lidhja e kontratës. Nëse këta persona paraqesin kërkesën për vlerësim, kontrata konsiderohet se nuk ka ekzistuar fare që nga momenti i lidhjes së saj. Afatet për paraqitjen e këresës përcaktohen saktësisht me ligj.

K a p i t u l l i III

40


SUBJEKTET DHE NDËRMARRJET NË TË DREJTËN NË TURIZEM DHE HOTELERI

1. SUBJEKTET E SË DREJTËS NË TURIZEM DHE HOTELERI

I tërë aktiviteti dhe veprimtaria në lëmin e ekonomisë, turizmit dhe hotelerisë zhvillohet nga subjektet juridikë të cilët zënë vendin qendror në sferen e marrëdhënjëve juridike-turistike e përcaktuar sipas rregullatives juridike të vendit. Kur e potencojmë termin subjektet juridike në të drejtë, atëherë automatikisht nënkuptojmë mundësinë që ato të jenë titullarë të të drejtave dhe detyrimeve. Me rastin e krijimit, ndryshimit ose shuarjes së marrëdhënjeve juridike në lëmin e turizmit dhe hoteletrisë, krijohen raporte të shumta juridike në të cilat paraqiten një numer i madh subjektesh.

Është e rëndësishme të theksohet se me zotësi juridike kuptojmë aftësinë e subjektit të së drejtës për të qenë subjekt i së drejtës përkatësisht për të qenë titullar i të drejtave dhe i detyrimeve të caktuara. Zotësia vepruese, e cila në praktikën e të drejtës në turizem dhe hoteleri quhet zotësia për afarizem, konsiderohet aftësia e subjektit të së drejtës për të krijuar, ndryshuar ose shuar me kompetencë veprime të caktuara dhe punë juridike. Zotësinë juridike për të zhvilluar afarizem, në përgjithësi, e kanë personat fizikë dhe subjektet e caktuara juridike.

Në të drejtën në turizem dhe hoteleri, ashtu edhe sikurse në të drejtën biznesore, egzistojnë dhe afarojnë personat fizikë dhe personat juridikë.

1.1. PERSONI FIZIK

Sipas parimeve të përgjithshem të së drejtës, çdo individ i lindur në gjendje normale që ka shenja jete, automatikisht bëhet subjekt i së drejtës. Ka raste, të cilat i parashef ligji, kur edhe fëmija i palindur ende, merret si subjekt i të drejtës me kusht që ai të lindë i gjallë dhe të ketë formën e njeriut. Person i aftë fizik trajtohet çdo person të cilit normat juridike i njohin zotësinë për të qenë bartës i të drejtave dhe detyrimeve në marrëdhënje juridike. Personat pushojnë të jenë subjekt i së drejtës në momentin e vdekjes së tyre, ose me rastin e shpalljes së tyre për të vdekur (konform dispozitave ligjore të vendit).

41


Aftësinë juridike për të zhvilluar afarizem nuk është e detyruar për të gjithën personat fizikë. Kjo definohet si zotësi e krijimit, ndryshimit dhe shuarjes së marrëdhënjeve juridike përmes shprehjes së vullnetit të vet me rastin e lidhjes së punëve juridike. Zotësia për të zhvilluar afarizem detyrimisht supozon aftësinë juridike të personit fizik e që në të kundërten, në raste të caktuara, nuk vlenë. Shiquar nga aspekti i zotësisë për të zhvilluar veprimtari afariste personat fizik janë: 1. persona me pazotësi apsolute për afarizem, 2. persona me zotësi të pjesshme (të kufizuar) për afarizem dhe 3. persona me zotësi apsolute për afarizem.

1. Personat pa zotësi për të zhvilluar afarizem, sipas parimeve të përgjithshme të së drejtës biznesore, janë ata të cilët ende nuk i kanë mbushur 14 vjet (të miturit të rinjë). Të gjitha punët juridike të lidhura nga personat pa zotësi veprimi konsiderohen apsolutisht të pavlefshme dhe të pamundura. Punë juridike në dobi të këtyre përsonave kanë të drejtë ti ndërmarrin vetëm përfaqësuesit e tyre ligjorë. (prindërit ose kujdestari).

2. Personat me zotësi të zvogëluar, relative të veprimit afarist trajtohen të gjithë ata persona nga mosha 14 deri në moshën 18 vjeqare (të mitur të vjeter). Këta persona duke e pasur për bazë zhvillimin e tyre psiko-fizik, në raste të caktuara kur këtë e lejojnë ligjet dhe rregulloret në fuqi, kanë të drejtë, pa pëlqimin e përfaqësuesit të tyre ligjor, të lidhin punë juridike. Të gjitha punët të tjera të cilat nuk janë të përcaktuara sipas ligjit ata janë të detyruar që ti lidhin përmes përfaqësuesit të tyre ligjor.

3. Personat me zotësi apsolute të veprimit afarist trajtohen të gjithë ata të cilët e kanë mbushur moshen 18 vjeqare (personat madhor). Teoria dhe praktika bashkëkohore juridike e bënë ndarjen edhe të këtyre personave në persona të madhor të rinjë deri në moshen 21 vjeqare dhe persona madhor nga mosha 21 veqare. Personat madhor kanë mundësi që plotësisht dhe të pavarur ti ndërmarrin të gjitha veprimet juridike për lidhjen e marrëdhënjeve të caktuara pa kurfar kufizimesh. Kjo duke e pasur parasysh që këta persona të mos kenë smundje shpirtrore që do ti sjellte në gjendje të pallogaritshme e cila nënkupton reflektimin e paraqitjes së vullneit jonormal dhe perjashtimin e zotësisë për të vepruar.

Çdo person fizik dallon nga personi tjetër në bazë të atributeve personale të cilat evidentohen që nga momenti i lindjes në librat e gjendjes civile (librat e të lindurve, matresor, te vdekur, shtetësisë etj). Atributet e personit fizik janë: Emri personal, vendbanimi, vendqendrimi dhe shtetësia.

42


- Emri personal. Secili person fizik e ka emrin e tij personal që shërben për identifikimin e tij nga persona të tjerë. Sipas primeve të përgjithshme të së drejtës emri personal është e drejtë personale e çdo qytetari dhe ka të drejta dhe detyrim që të shërbehet gjatë komunikimit. Me presonal përbëhet nga emri dhe mbimeri.

- Vendbanimi. Quhet zakonisht vendi i personit fizik i cili është i vendosur në atë vend më qëllim që aty të jetojë përherë. Çdo person fizik mund të ketë vetëm një vendbanim sepse pikrisht aty ai realizon të drejtat dhe detyrimet ndaj organeve të pushtetit. Vendbanimi është jashtzakonisht i rëndësishëm sepse sipas tij përcaktohet kompetenca e gjykatës në raste të kontesteve eventuale në ndonjë marrëdhënje juridike. Personi madh ka të drejtën e zgjedhjes së vendbanimit sipas dëshirës por më kusht që të lajmërohetn në organe kompetente të cilat e bëjnë evidentimin e vendbanimeve.

- Vendqëndrimi. Vendbani dallon nga vendqëndrimi sepse personi qëndron në një vend vetëm për një kohë të caktuar respektivisht përkohësisht. Zakonisht vendqëndrimi percaktohet spas nevojave që kanë të bëjnë me punë të përkohshme dhe për këtë po ashtu lajmërohen organet kompetente.

- Shtetësia. Shtetësia është atribut i çdo personi fizik e cila e përcakton lidhjen juridike në mes të një personi fizik dhe shtetit të caktuar.

1.2. PERSONI JURIDIK

Personi juridik është krijesë shoqërore i cila ka aftësi juridike dhe afariste për të krijuar, ndryshuar dhe shuar marrëdhënje juridike e që identifikohet në bazë të emrit dhe selis e regjistruar në organin kompetent sipas një procedura të caktuar ligjore. Asnjë person juridik nuk mund të egzistoj pa organet e veta pa të cilat nuk do të kishte mundësi të që ndërmerr veprime juridike. Këto organe mund të jenë inokose ose kolegiale. Thënë ndryshe egzistimi dhe veprimtaria e organeve bën që personi juridik të veprojë me kompetencë në sferën e qarkullimit afarist si subjekt me identitet të veçantë.

Për të mundur të funksionojë normalisht personi juridik duhet të disponojë me një sasi mjetesh të caktuara dhe pasuri të ndarë nga ato të personave fizikë të cilët e themelojnë atë. Personi juridik si tërësi është bartës i të gjitha të drejtave dhe detyrimeve të cilat kanë të bëjnë me pasurinë e krijuar nga realizimi i qëllimeve për të cilën edh është krijuar.

43


Është thënë se personi fizik duhet të ketë lejen për zhvillimin e veprimtarisë dhe konfirmimin e pranimit të subjektivitetit të tij. Këto dy komponente janë të rëndësishme dhe të ndërlidhura ndër veti e që ndikojnë në realizimin e suksesshem të veprimtarisë konkrete. E drejta e asnjë vendi nuk e njeh statusin e ndonjë grupi personash fizikë qëllimi i të cilëve është i kundërligjshem, përkundrazi me rastin e njohjës së subjektivitetit të personit juridik konsiderohet që qëllimet e tij janë të lejueshme. Pranimi i statusit juridik të personit juridik, varësisht nga rregullativa e vendit, realizohet sipas sistemit të paraqitjes (me rastin e themelimit të personit juridik duhet të plotësohen kushte të caktuara dhe me rastine plotësimit të tyre peroni juridik trajtohet i paraqitur në regjistrin publik), sipas sistemit të koncesionit (statusi i personit juridik arrihet vetëm në bazë të lejës së veçantë të lëshuar nga orani kompetent shtetror) dhe sipas sistemit të regjistrimit (regjistrimi në regjistra publik i detyrueshem me plotësimin e ksuhteve të veçanta).

Me plotësimin e kushteve të përcaktuara me ligj, grupi i personave fizikë e fitojnë statusin e peronit juridik dhe zotësinë juridike. Për dallim nga afrësia juridike e peronave fizikë, e cila është e përgjithshme, personat juridikë kanë aftësi speciale juridike, nga fakti se kuptimi dhe karakteri i tyre varet nga qëllimet e veprimtarisë për realizimin e të cilave është themeluar personi juridik. Themeluesit shprehin dëshiren e personit jurdik për veprimtarinë e tij, deri në masën e kompetencave të lejuara të përcaktuara për persona juridikë. Personi juridik është përgjegjës për dëmin e shkaktuar nga organet e saja ndaj personit të tretë vetëm në kuadër të kryerjes së funksioneve të veta.

Afati për egzistimin e personit juridik nuk është i kufuizuar dhe nuk varet nga kohëzgjatja e jetës së themeluesve. Por, në raste të caktuara, ligji ose rregulloret parashohin modalitete për ndërprerjen e personit fizik. Nderprerja mund të jetë e dhunshme dhe e vullnetshme.

2. K U P T I M I I N D Ë R M A R R J E S

Të gjitha vendet duke iu përshtatrur standardeve dhe kushteve të ekonomisë së tregut synojnë, që përmes ligjeve të vet, sa më sakt dhe drejtë, të definojnë ndërmarrjen si subjekt juridik e cila ka për qëllim zhvillimin e veprimtarisë së caktuar dhe arritjen e profitit. Me veprimtarinë të cilën e zhvillon një ndërmarrje nënkuptojmë qëllimin rreth prodhimit, afarizmit dhe ofrimit të shërbimeve në treg. Me ndrëmarrja kuptojmë një numer të caktuar të njerëzve (pronarëve dhe puntorëve) të cilët e kanë cilësin e personit juridik. Ndrëmarrja ka satusin e subjektit të veçantë juiridik, pozitë kjo pa të cilien nuk ka mundësi që të merr pjesë në marrëdhënjet juridiko-ekonomike në treg.

44


Ndërmarrjet, në përputhshmeri me dispozitat ligjore, kanë mundësi që të zhvillojnë një ose disa veprimtari. Qëllimi themelor për të cilin vepron ndërmarrja është krijimi i profitit. Ndërmarrjet të cilat nuk arrin që të funksionojnë dhe të sigurojnë profit rrezikojnë të likuidohen ose falimentohen tërësisht.

Çdo ndërmarrje e regjistruar më ligj është organizatë e pavarur dhe i ka organet e veta dhe pasurinë e që vet harton politikën dhe strategjinë e zhvillimit, me emrin e vet merr pjesë në qarkullimin afarist dhe vet vendos rreth ndryshimeve evetuale rreth pozitës së vet.

Si në të kaluarën edhe sot vendet e caktuara, varësisht nga forma dhe llojet e pronësisë, nxjerin rregullativa juridike në funksion të themelimit të ndërmarrjeve konform formave të pronësisë dhe kapitalit të investuar. Sipas formave të pronësisë, ndërmarrjet mund të jetë: shoqërore, të përziera dhe private.15

Shoqëritë ekonomike janë ato të cilat kanë pronarin e vet. Ndërmarrja shoqërore nuk e ka pronarin dhe gjatë afarizmit të vet shfrytëzon kapitalin shoqëror. Ndërmarrjet publike zhvillojnë veprimtari të caktuar me interes publik të cilat prodhojën ose ofrojë shërbime të cilat janë të rëndësishme dhe jetike për qytetarët dhe ndërmarrjet tjera. Ndërmarrjet publike i themelon shteti ose organet e pushtetit komunal ose me autorizimin e vet shtetit është e mundur që këtë funksion ta kryjen edhe ndërmarrjet tjera.

Shoqëritë ekonomike ose tregtare sipas themelimit ndahen në: shoqëri me bashkim peronal dhe shoqëri me bashkimin e kapitalit. Shoqëritë e bashkimit personal janë: shoqëritë komandite dhe shoqëritë ortakie. Shoqërit me bashkimin e kapitalit janë: shoqëritë akcionare dhe shoqëritë më përgjegjësi të kufizuar.

Lidhjet në mes të akcionarëve dhe shoqërive akcionare mund të jenë shumë të dobëta. E rëndësishme për funksionimin e shoqërisë akcionare është investimi i kapitalit në shoqëri dhe në bazë të këti investimi fitohen të drejta të caktuara. Qeverisja e drejtpërdrejtë e shoqërisë është e mundur ti besohet menaxherëve të cilët nuk janë akcionarë. Akcionarët mund ti bartin akcionet e tyre në personat e tretë në bazë të përgjegjësive të vogla ose më të mëdha. Ato dallohen edhe në bazë të mjetev të investuara në shoqëri të cilat mund të humbin nga afarizmi i dobët dhe që nuk kanë përgjegjësi për detyrimet të cilat shoqëria i merr në sfern e qarkullimit afarist.

15 Në Kosovë me 29 shkurt të vitit 2000 UNMIK (Misioni i qeversjes së përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë) ka sjellë rregulloren Nr.2000/8 lidhur me regjistrimin e përkohshem të bizneseve në Kosovë. Sipas kësaj rregullorje në nenin 1.3.lejon regjistrimin e të gjitha bizneseve, pavarësisht nga forma e pronësisë, që të bejnë regjistrimin pranë UNMIK-të në regjistrin për regjistrime të përkohshme.

45


Lidhjet në mes anëtarëve të shoqërisë në përgjegjësi të kufizuar ndërlidhen varësisht nga shuma e mjeteve të cilat i kanë investuar në shoqëri. Shuma e mjeteve të investuara në shoqëri automatikisht e përcakton edhe masen e të drejtave dhe të fitimit.

Marrëdhënjet e personave në ndërmarrjet të themeluara me lidhje personale janë shumë më të forta. Themelimi i këtyre shoqërive paraprakisht është i bazuar në njohjen e partnerëve. Secili partner pjesen e vet të kapitalit të investuar mund të bartë në personin e tretë vetëm sipas kushteve më parë të parapara. Anëtarët e shoqërisë ose së paku njëri nga ata kanë përgjegjësi për detyrimet e shoqërisë dhe për mjetet të cilat janë investuar në shoqëri. Me shoqëri drejtpërdrejtë qeverisin anëtarët dhe për këtë arsye themelohet sinteza e pasurisë dhe drejtimi i ndërmarrjës.16

Varësisht nga afati i zhvillimit të veprimtarisë së caktuar, ndërmarrjet mund të themelohen si të përkohshme ose të përherëshme.

Ndërmarrjet sipas madhësisë varën nga numri i të punësuarve. Në bazë të këtij kriteri ndrëmarrjet ndahen në: të vogla (deri në 50 punëtor), të mesme (nga 50 deri në 250 të punësuar) dhe të mëdha (mbi 250 punëtor).

Sipas shtetësisë së investitorëve të kapitalit ndërmarrja ndahet në: vendore ( me investimin e kapitalit nga personat fizikë dhe juridikë vendor), ndërkombëtare (me investimin e kapitalit nga personat fizikë dhe juridikë nga vendet e jashme) dhe e perzier (me investimin e kapitalit nga personat fizikë dhe juridikë të vendit dhe atyre të jashtëm). Sipas ligjit ndërmarrje mund të themelojnë personat fizikë dhe personat juridikë. Zakonishtë personat fizikë mund të themelojnë shoqëri ortakrie, shoqëri komandite, shoqëri akcionare dhe shoqëri me përgjegjësi të kufizuar. Personat juridikë mund të themelojnë shoqëri akcionare, shoqëri me përgjegjësi të kufizuar dhe shoqëri komandite në pronësi të komanditorit. Shteti mund të themelojë ndërmarrje publike. Subjektet fizike dhe juridike ndërkombëtare mund të themelojnë ndërmarrje në territorin e vedndit duke i respektuar dispozitat ligjore dhe rregulloret konkrete të cilat e rregullojnë këtë procedurë.17

Personi fizik mundet që vetëm në një shoqëri të jetë pjestar me përgjegjësi ta pakufizuar për detyrimet e shoqërisë. Ndërmarrja individuale themelohet në bazë të vendimit nëse për themelimin e saj është i interesuar dhe i angazhaur vetëm një person. Ndrësa themelimi i ndërmarrjes nga dy e më shumë personave realizohet në bazë të kontratës mbi themelimin e ndërmarrjes.

16 Dr.M. Skakun: Poslovno Pravo, CIP Beograd 2002 fq. 8217 Rregullorja administrative e UNMIK-ut nr.2001/6 lidhur me themelimin e shoqërive tregtare neni 2 dhe 3, ndërsa permënyren e invsetimeve të huaja proceduratiI rregullon Rregullorja administrative nr.2001/3.

46


Akti i themelimit të ndërmarrjes duhet të jetë i formal-shkruar dhe nënshkrimi i tij të behët para organeve kompetente.18

Sipas marrveshjes për themelimin e ndërmarrjes 19 ndërmarrjës i përcaktohen: Themeluesit dhe nënshkrimi i tyre, formën e pronësisë, shumën e mjeteve financiare, udhëheqjen e ndërmarrjes, afarizmin lidhur me humbjen dhe fitimin, gjykatën kompetente për zgjidhjen e kotesteve eventuale etj.

Përndryshim nga rregullorja e UNMIK-ut, sipas disa ligjeve të vendeve të ndryshme për themelimin e ndërmarrjeve,20 mund të vërehen ndryshime të vogla lidhur me përmbajtjen elementeve esenciale të aktit të themelimit. Akti i themelimit ose kontrata për themelimin e ndërmarrjes duhet të jetë në formë të shkruar.

Investimet e themeluesve në ndërmarrje mund të jenë në formë të parave, sendeve dhe të drejtave, ndërsa të shoqëritë individuale puna ose shërbimet e ofruara. Investimet që nuk janë para të cilat investohen në ndërmarrje, vlerësohen sipas personit që ka detyrime zyrtare me qëllim të vlerësimit, sigurimit dhe mbrojtjes së tyre.

2.1. INDIVIDUALITETI I NDËRMARRJES

Në lëmin e të drejtës afariste ndërmarrjet duhet që të dallohen nga njëra tjetra dhe të kenë karakteristikat e caktuara individuale. Sipas rregullores së UNMIK-ut për bizniset në Kosovë, karakteristikat e ndërmarrjeve duhet të jenë: firma, selia dhe veprimtaria.

Firma është emri në bazë të së cilës identifikohet ndërmarrja dhe të cilën duhet ta posedojë çdo ndërmarrje.21 Firma e ndërmarrjes shënohet në aplikacion për regjistrimin e biznisit të organi kompeten dhe pas lëshimit të çertifiktaes

18 Sipas rregullores së sipërpermendur të UNMIK-ut akti i themelimit të ndërmarrjes nënshkruhet me rastin e plotësimit të dokumentacionit dhe aplikacionit tek organi kompetent komunal i autorizuar nga Ministria e Tregtisë dhe industries sipas rregullorës 2000/ 27. 19 Rregullorja e UNMIK – ut nr.2000/8 në nenin 7, detyron të gjithë personat fizikë dhe juridikë që në regjistrin e UNMIK – ut për regjistrimin e biznisit duhet të shkruhen: emri, adresa , natryra e organizates dhe tipi i veprimtarisë së biznisit si dhe emri, adresa dhe informatat të tjera për kontaktim të përfaqësuesit të tij të autorizuar.20 Ligji mbi ndërmarrjet i Republikës së Kroacisë, Ligjit mbi ndërmarrjet të Serbisë, Ligji mbi ndërmarrjet i Republikës së Maqedoinisë etj, vërehen elemente të pothuajse të ngjajshme me rregulloren e sipërpermendur të UNMIK-ut rreth elementeve që e përbejnë aktin e themelimit. 21 Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2000/8 neni 2 dhe 3.

47


për regjistrimin e biznisit ajo konsiderohet e ligjshme. Në hapsirat e ndërmarrejs duhet të vendoset firma (ose shkurtesa e saj). Pjesë përbërëse e firmës duhet të jenë edhe shenjat të cilat pasqyrojnë veprimtarisë e ndërmarrjes. Po ashtu është në kuadër të saj, duhet të vendoset edhe shenjat mbi formën e ndërmarrjes (shoqëri akcionare ose shoqëri ortakrie). Sipas rregullores firma duhet të përmbajë edhe shenjat e selisë së ndërmarrjes edhe pse selia është element individual i ndërmarrjes. Firma duhet të ketë edhe formën e shenjës identifikuese e cila në një mënyrë është edhe elemet tjetër që kontribuon të dallohet nga firmat tjera që merren me të njejtën veprimtari. Çdo elemen tjetër në kuadët të firmës p.sh. lidhur me përdorimin e fotografisë së ndonjë personi, emrit etj, duhet të ketë patjetër pajtimin dhe autorizimin e tij, e nëse ai nuk ekziston pajtimi i organerve kompetente shtetrore.

Ndrërarrja mund të shfrytëzoj edhe forma të shkurtëra të shenjave të firmës në kuptim të emrit të shkurtër, formës dhe selisë së ndërmarrjes. Format e ndërmarrjes mund të shenjohen me këto shkurtesa:

• sh.a. (shoqëri akcionare);• sh.p.k. (shoqëri me përgjegjësi të kufizuar);• sh.k. (shoqëri komandite);• sh.p.(shoqëri publike).

Firma e ndërmarrjes mund të përmabjë vizatime, fotografi, vitin e themelit të ndërmarrjes, shenjën mbrojtëse etj. Në kuadër të firmes nuk mund të futën emertimet e shteteve të tjera, organizatave ndërkombëtare, emertimet që përmbajnë fyerje etj.

Firma e ndërmarrjes gëzon mbrojtje juridike për ruajtje nga keqpërdorimet dhe rritjen e sigurisë juridike. Mbrojtjen e firmes e siguron organi kompetent i UNMIK-ut dhe gjithashtu lëshuarje e saj rregullohet përmes çertifikatës së themlimit. Në rast të kontesteve lidhur me keqpërdrimin e firmës kompetnete është gjykata kompetente e përcaktuar në kuadër të kontratës ose aktit të themelimit.

Ndërmarrja ka të drejtë që nga gjykata e vednit të regjistrimit të kërkojë që ta mbrojë frimen e vet.

Veprimtaria e ndërmarrjes gjithashtu është njëra ndër karakteristikat themelore të saja. Veprimtaria e ndërmarrjes me kapital shoqëror përcaktohet me statut. Veprimtaria e ndërmarrjes duhet të jetë e përcaktuar në përputhje me llojet e veprimtarive të cilat janë të përcaktuara sipas ligjit. Veprimtaritë me të cilat një ndërmarrje merret me to duhet të jenë të regjistruara në regjistrin e UNMIK-ut sipas rregullores së sipërpërmendur. Sipas rregullores veprimtaria e ndërmarrjes tërësishtë duhet të jetë në përputhje me veprimtarinë e regjistruar.

48


Mirëpo, ndërmarrja ka mundësi të lidh kontrata për kryerjen e dhe të punëve të tjera por gjithmonë ato të jenë në përputhje dhe në lidhje me veprimtarinë e regjistruar dhe të lejuar. Tejkalimi i veprimtarisë së regjistruar dhe marrja me veprimtari të paregjistruara konsiderohet joligjore dhe personat përgjegjës të ndërmarrjes mund të përgjegjen penalisht para gjykatës kompetente.

Secilës ndërmarrje i lejohet ndryshimi i veprimtarisë duke i respektuar dispozitat ligjore të cilat janë në fuqi. Në Kosovë ekziston mundësia e ndrrimit apo plotësimit të veprimtarive të ndërmarrjes konform rregullorës së UNMIK-ut nr. 2000/8 dhe 2000/4 dhe gjithashtu janë të aplikueshme dispozitat e Ligjit mbi themelimin dhe veprimtarinë e ndërmarrjeve të Kosovës.

Selia e ndërmarrjes është vendi ku ndërmarrja e zhvillon veprimtarinë e vet. Nëse veprimtaria e ndërmarrjes zhvillohet nëpër shumë vende, selia konsideohet vendi ku ndodhet drejtoria e ndërmarrjes. Përveç vendit, adresa paraqitet pjesë përberëse e selisë së ndërmarrjes. Selia e ndërmarrjes përcaktohet në aktin e themelimit dhe ka mundësi që të ndrrohet. Sipas selisë së ndërmarrjes përcaktohet edhe kompetenca e gjykatës, kompetenca e institucioneve të shërbimeve tatimore etj.

2.2. ORGANET E DREJTIMIT TË NDËRMARRJES

Sipas diaspozitave ligjore të ligjit mbi ndërmarrjet rregullorës së UNMIK-ut, organet e drejtimit të ndërmarrjes janë:

Kuvendi, si organ i pronarëve, Këshilli drejtues, si organ i drejtimit, Drejtori, si organ i afarizmit dhe Këshilli mbikqyrës, si organ këshillues.

Kuvendi i ndërmarrjeve ka këto përgjegjësi:

sjellë statutin, përcakton politikën afariste, miraton llogarinë vjetore dhe raportin e afarizmit, përcaktojnë shpërndarjen e fitimit vjetor dhe mbulimin e

humbjeve, përcaktojnë nivelin e rritjes ose të zvoglimit të kapitalit, vendosin për ndrrimet statusore, ndrimin e formave ose shuarjen

e ndërmarrjes,

49


zgjedh dhe i thrret në përgjegjësi kryetarin dhe anëtarët e këshillit drerjtues, revizorit dhe likuiditorit,

sjellin rregullore për punën e vet, dhe vendosin për çështje të tjera.

Këshilli drejtues i ndërmarrjes:

pergaditjen e propozim-vendimeve dhe zbatimin e vendimeve të kuvendit,

sjelljen e akteve të përgjithshme të cilat nuk i ka sjellur kuvendi, pergaditë dhe i miraton llogaritë përfundimtare, pegaditë raportet për afarizmin e ndërmarrjes, propozon mënyrën e ndarjes së fitimit, e zgjedh dhe e shkarkon drejtorin, sjellë vendime mbi investimet dhe vendos për bartjen eventuale të

akcioneve dhe destinacionit të akordimit, vednos për themelimin e ndërmarrjeve të reja, sjellë rregulloren për punën dhe kryen punë të tjera.

Drejtori si organ përgjegjës

organizon dhe drejton afarizmin e ndërmarrjes, e përfaqëson ndërmarrjen, angazhohet për ligjshmerinë e veprimtarisë së ndërmarrjes dhe kryen

edhe punë të tjera të cilat i ka të përcaktuara sipas ligjit, statutit dhe aktit të themelimit.

Këshilli mbikqyrës

realizon mbikqyrjen në ligjshmerinë e punës të organeve drejtuese të ndërmarrjes,

kujdeset për përshtatshmerinë e llogarive përfundimtare periodike dhe vjetore,

kujdeset për raportet e afarizmit dhe bilansit të cilat i sjellë kuvendi, i shiqon propozimet për ndarjen e fitimit, sjellë rregulloren për punë e vet dh kryen punë të tjera.

Ndërmarrjet shoqërore të cilat kanë mbi 100 puntorë janë të detyruar që të zgjedhin këshillin drejtues dhe mbikqyrës.

50


Një person mund të jetë anëtar i këshillit drejtues njëkohësisht më së shumti në tri ndërmarrje të cilat nuk e ushtrojnë të njejtën veprimtari, ndërsa kryetari i këshilleve duhet të jetë vetëm në njëren.

Rregullorja parasheh përgjegjësinë solidare të përfaqësuesit të pronarit, antërëve të këshillit drejtues, likuiditorit etj, për dëmët të cilat i shkaktojnë me sjelljen e vendimeve të veta. Anëtarët akcionarë të cilët nuk disponojnë më më shumë se 10 % të kapitalit vetanak, në rast të shkaktimit të dëmit, munden në në Gjykatën kompetente të inicojnë procedurën kundër anëtarëve përgjegjës të ndërmarrjes.

Anëtarët e këshillit mbikqyrës janë përgjegjës ndërmarrjës nëse e shkaktojnë dëmin, gjatë ushtrimit të vëprimtarisë së tyre të autorizuar, qëllimisht ose humbje nga pakujdesia.

Akcionari ose anëtari mund që individualisht të ngrit padi për kompenzimin e dëmit e cila ju ka shkaktuar drejtpërdrejt.

Drejtori i ndërmarrjës është i detyruar që të ndalojnë veprimin e aktit juridik të ndërmarrjes nëse konsideron se ai është në kundërshtim me ligjin ose rregulloret në fuqi. Anëtarët dhe akcionaret të cilë posedojnë së paku 10 % të kapitalit fillestar kanë të drejtë që të inicojnë para organit gjyqësor kompetent procedurën kundër ndonjë akti individual të ndërmarrjes.

2.3. AKTI I PËRGJITHSHEM I NDËRMARRJES DHE DITARI

Statuti, rregullorja ose vendimi mbi themelimin e ndërmarrjes të cilat qartësojë dhe vërtetojnë çështje të caktuara lidhur me veprimtarinë e ndërmarrjes konsiderohen aktet e përgjithshme të ndërmarrjes. Akti themelor dhe i përgjithshme i ndërmarrjes është statuti dhe të gjitha aktet tjera pas saj duhet të jenë në përputhje ne te.

Në regjister evidentohet firma, veprimtaria, selia, përfaqësuesit, roli i themelimit, kapitali fillestar etj. Ndërmarrja dhe përfaqësuesi i saj regjistrone të organi kompetent. Të gjitha ndryshimet të cilat ndodhin në realitet duhet të evidentohen në regjister dhe njëkohësisht të raportohen edhe të organi ku është regjistruar ndërmarrja.

51


2.4. KUSHTET PËR NDËRPRERJEN E NDËRMARRJES

Ndërmarrja veprimtarinë e vet e ndërprenë;

• nëse i është shqiptuar masa e ndalimit të ushtrimit të veprimtarisë;• nëse nderpriten kushtet dhe shkaqet e që e arsyetojnë ekzistimin e

ndërmarrjes;• me kalimin e kohës së kontraktuar për zhvillimin e veprimtarisë;• me vendimin e kuvendit ose të anëtarëve themelues;• nëse numri i anëtrarëve vjen deri në një;• nëse me vendim të gjykatës kompetente vërtetohet inekzistenca e saj në

regjistr;• nëse nuk zhvillon veprimtari me gjatë se afati që është përcaktuar sipas

ligjit;• falimentim;• nëse kapitlai fillestar zvoglohet më shumë se minimumi i duhur;• me lidhjen me ndërmarrje tjera ose me ndarje;• dhe në raste tjera të cilat i parashikon ligji.

Ndrëmarrja e humbë cilësinë e personit juridik me rastin e shlyerejs nga regjistri.

Ndërmarrësi mund të ndërprejë zhvillimin e veprimtarisë:

• lajmërimin e shkruar;• nëse nderpriten kushtet dhe shkaqet e që e arsyetojnë ndërprerejn e

veprimtarisë së ndërmarrjes;• me kalimin e kohës që është kontraktuar dhe përcaktuar në

regjister;• me humbjen e aftësisë për të vepruar;• me vdekje;• nëse nuk e zhvillon veprimtarinë më gjatë se afati i përcaktuar

ligjor;• me ndalimin e ushtrimit të veprimtarisë;• anulimin e vendimit dhe regjistrimin në regjister;• dhe raste të tjera të cilat i parashef ligji.

52


3. NDËRMARRJA NË TË DREJTËN AFARISTE

Sipas rregullores së sipërpermendur të UNMIK-ut dhe sipas ligjeve të vendeve të caktuara, ndërmarrja ka statusin e personit juridik që nënkupton aftësin e ndërmarrjes për të krijuar, ndryshuar dhe shuar të drejta dhe detyrime. Ndrëmarrja ka pasurin dhe organet e veta. Aftësinë juridike ndërmarrja e fiton me rastin e regjistrimit të organi kompetent dhe këtë aftësi e humbë me rastin e çregjistrimit. Si subjekt i së drejtës, ndërmarrja ekziston edhe gjatë kohës sa zgjatë procesura e falimentimit ose e likuidimit.

Të gjitha ligjet mbi veprimtaritë e ndërmnarrjeve22e inkrimionojnë dhe e sanksionojnë keqpërdorimin e pozitës zyrtare të personit juridik nga drejtuesit ose pronaret e ndërmarrjeve. Disa pjesë të ndërmarrjeve mund të kenë statusin e presonit juridikë më kushtë që kjo të jetë e rregulluar në statutin e ndërmarrjes. Këto pjesë të ndërmarrjes në lëmin e qarkullimit juridik veprojnë nën firmen e ndërmarrjes dhe palë kontraktuese konsiderohet ndërmarrja në tërësi. Pjesët e ndërmarrjes nuk disponojnë me pasuri të tyre që eventualisht të përmbushin ndonjë detyrim por, ato vetëm afarojnë parcialisht dhe i tërë përfitimi në fund llogaritet në llogari të ndërmarrjes.

Zotësia afariste e ndërmarrjes (nën zotësin afariste të ndërmarrjes nënkuptojmë kompetencen për krijimin e të drejtave dhe pranimit të detyrimeve në bazë të deklaratës së vullnentit) pasqyrohet nga veprimtaria e organit kompetent ose të përfaqësuesit të autorizuar nëse është e regjistruar si ndërmarrje më përgjegjësi të pakufizuar.

Pasurinë e ndërmarrjes e përbëjnë e drejta në pronësi për sendet e luajtshme dhe sendet e paluajtshme, mjeteve financiare, të letrave me vlerë dhe të pasurive të tjera. Ndrëmarrja, si subjekt i së drejtës, është pronare e pasurisë së vet dhe ajo me atë pasuri qeveisë në përputhje me vendimet e organave të saja. Duhet të potencohet se pronari i ndërmarrjes nuk don të thot që të jetë pronar i sendeve të ndërmarrjes. Pasuria e ndërmarrjes nuk don të thot se duhet të jetë e barabartë më vlefshmerinë e ndërmarrjes, sepse në vlefshmerinë e ndërmarrjes hyjnë edhe autoriteti, potenciali kadrovik, prespektiva, zhvillimi, synimet etj, që ndikojnë në rritjen ose uljen e vlefshmerisë së ndërmarrjes.

Pjesën me të cilën afaron ndërmarrja e caktuar gjatë zhvillimit të aktivitetit afatrist quhet fondi afarist ose mjetet afariste.

22 Ligji për veprimtarinë e ndërmarrjeve të Kosovës, i Kroacisë, Maqedonisë, Sllovenisë, Serbisë etj, saktësishtë e ndalojnë veprimtarinë e kundërligjshme të pronarit të ndërmarrjes në emer të kompetencave të personit juridik të ndërmarrjes. Kjo veprimtari e kundërligjshme është e inkriminuar edhe me dispozitat ligjore të Ligjeve penale të vendeve të sipërpërmendura.

53


Shoqëritë e kapitalit janë të obliguara që në bazë të rregullorës ose të ligjit në fuqi të ndajnë një përqindje (zakonisht 5 %) nga fitimi në llogari të fondit rezerv të shoqërisë.

Të gjitha detyrimet e ndërmarrjes në sferen e afarizimit llogariten në pasurinë e tërësishme të ndërmarrjes por shiquar në aspektin praktik kjo parasëgjithash vie në shprehjen në kuadër të kalkulimeve në mjete të pagesës që gjinden në llogari të ndërmarrjes. Andaj, dispozita cila rregullon aspektin e pasurisë së tërësishme të kapitalit të ndërmarrjes mund të vie në shprehje vetëm gjatë procesit të falimentimit të ndërmarrjes.

Rregulloret të cilat i kemi shënuar më sipër për zhvillimin e veprimtarive ekonomike në Kosovë qartë rregullojnë edhe mënyrat dhe procedurat në bazë të të cilave përcaktohen personat fizikë të cilët kanë përgjegjësi dhe autorizime që të krijojnë, ndryshojnë ose të shuajnë marrëdhënje juridike në emer të ndërmarrjes. Zakonisht personi që ka përgjegjësi dhe është i autorizuar përcaktohet që më rastin e aplikimit për regjistrimin e ndërmarrjes dhe veprimtarisë. Në bazë të regjistrimit në organin kompetent personi i sipërshënuar ka autorizime dhe njëkohësisht ka aftësi juridike që të ndërmarr veprime juridike në llogari të ndërmarrjes. Me statutin e ndërmarrjes përcaktohet roli i të gjitha organeve të ndërmarrjes dhe njëkohësisht edhe roli i drejtorit i cili mund të jetë i kufizuar. Përveç drejtorit ndërmarrja mund të përfaqësohet edhe nga përfaqësuesi i autorizuar me autorizim sipas dispozitave stautare.

Prokura paraqet një trajtë të përfaqësimit të ndërmarrjes. Kjo është autorizim për përfaqësimin e ndërmarrjes ku kutimi i saj ka përmbajtjen e përcaktuar në ligjin dhe që nuk mund të ndrrohet me aktin e ndërmarrjes. Prokura nuk mund të kufizohet në përmbajtje, kohëzgjatje dhe të kushtëzohet me kushte të ndryshme. Personi i cili e ka prokuren është i autorizuar që të lidh kontrata dhe të kryejë veprime të tjera juridike të cilat janë të lidhura me veprimtarinë e ndërmarrjes. Autorizimi i peronit të prokurës nuk vlen vetëm për lidhjen e kontratave për tjetrësim dhe ngarkes për sendet e paluajtshme.

Prokura i dorzohet drejtorit të ndërmarrjes në cilësinë e përfaqësueit të organit drejtues. Ajo është e pabartshme në përsonat tjerë. Person me prokur mund të jetë edhe ndonjë person i punësuar në ndërmarrje ose person jasht ndërmarrjes. Emri i personit të cilit i dorzohet prokura duhet të evidentohet në regjistrin e regjistrimit të ndërmarrjes.

54


4. SHOQËRIA E ORTAKRISË

Shoqëria e ortakërisë është ndërmarrja e cila themelohet në bazë të kontratës në mes të dy ose më shumë personave fizikë të cilët detyrohen që nga përgjegjësia e tyre solidare e pakufizuar, për detyrimet e shoqërisë, të ndërmarrin veprimtari të caktuara nën një firmë. Anëtarët e kësajë forme të shoqërisë i përgjigjen kreditorëve vetëm në rast se pasuria e shoqërisë nuk është e mjeftueshme për plotësimin e detyrimeve të shoqërisë. Në këtë rast ata përgjigjen në pikpamje solidare. Kjo rregullohet me rastin e themelimit të shoqërisë me norma kognente dhe nuk ka mundësi të ndrrohet. Nëse një anëtarë i shoqërisë i plotëson vet detyrimet e shoqërisë, ai ka të drejtë në kompenzimin e pjeses nga anëtarët tjerë të shoqërisë. Se paku një anëtarë i shoqërisë është i obliguar që për shoqërinë të ketë përgjegjësi të pakufizuar. Sipas ligjit të gjithë antëtarët e shoqërisë janë përgjegjës ndaj detyrimeve të shoqërisë e që në anë tjetër shoqëria nuk është përgjegjëse për detyrimet e anëtarëve të vet.

Shoqëria e ortakrisë themelohet sipas kontratës nga dy ose më shumë përsonave fizikë, çka nënkuptohet se një person nuk ka mundësi të themelojë shoqëri ortakrie. Në bazë të kontratës së themelimit përcaktohet lartësia e mjeteve të themelimit që investohen në shoqëri. Zakonisht ligjet mbi themelimin dhe veprimtatitë e ndërmarrjeve nuk e përcaktojnë saktësisht shumën minimale të mejeteve të nevojshme për investim. Në rast të mungesës së mjeteve për përmbushjen e detyrimeve ndaj kreditorëve ato barten nga pasuria e tërësishme e anëtarëve të shoqërisë.

Investimet në shoqëri duhet të jenë në para, sende dhe të drejta por edhe me punë ose me ofrimin e shërbimeve për shoqërinë. Investimet e anëtarëve në shoqëri nuk është e thënë të jenë të barabarta. Gjatë kohës sa anëtari qëndronë në shoqëri nuk mund të rrisë osë ulë rolin e tij pa pelqimin paraprak të të gjithë antëratëve të tjetë të shoqërisë vetëm në rats se ai e ndërprenë anëtraësinë në shoqëri.

Pasi që shoqëria e ortakërisë është shoqëri tipike e karakterit personal, anëtarët e shoqërisë kanë mundësi që pjesën e vet të investuar ta bartin të personat e tretë vetëm në bazë të pelqimit paraprak të anëtraëve tjerë të shoqërisë. Bartja e pjesëve në mes të anëtarëve të shoqërisë në parim është pa kurfar kufizimi. Nëse shoqëria ballafaqohet me humbjen gjatë afarizmit të vet ajo e zvoglon pjesën e investuar të anëtarëve në kuadër të pasurisë së shoqërisë. Pjesa e cila është fituar dhe e cila i përketë anëtarëve të shoqërisë regjistrohet në kuadër të pjesëve individuale të regjistruara.

Shoqëria e ortakërisë pushon veprimtarinë me likudim, ndryshimie statusore, falimentim si dhe me dispozita të tjera ligjore që janë në fuqi për pushimin e veprimtarisë dhe ndërmarrjeve afariste. Për këtë formë janë

55


karakteristike mënyrat e posaqme të pushimit që dalin nga karakeri personal i marrëdhënjve të kësaj forme të shoqërisë. Këto janë: marrveshja për ndërprerjen e ekzistimit të shoqërisë me pelqimin e të gjithë anëtarëve; perjashtimi i ndonjë anëtrari sipas vendimit gjyqësor në bazë të padisë të anëtarëve tjerë të shoqërisë; suspendimit të ndonjë anëtari nga anëtarësia e shoqërisë. Vdekja e anëtarit të shoqërisë sipas rregullit e pushonë anëtarësin.

5. SHOQËRITË KOMANDITE

Kjo formë e shoqërisë themelohet me kontratë në mes të dy ose më shumë personave me qëllim të zhvillimit të veprimtarisë së caktuar me një firmë të përbashkët, nga të cilët së paku njëri nga ata konsiderohet më përgjegjësi të plotë solidare për detyrimet e shoqërisë (komplimentar), ndërsa rrezikun përcaktohet në bazë të mases së investimt të së paku njërit nga personat (komanditor). Komplimentar mund të jetë vetë vetëm personi fizik ndërsa komanditor mund të jetë personi fizik ose juridik.23Shoqërinë komandite nuk mund ta themeloj vetëm një themelues respektivisht nuk mund të ekzistoj vetëm në me një anëtarë. Shuma minimale e investimit të anëtarëve nuk është e përcaktuar por nuk don të thot që ato të jenë të njejta. Roli i komandatorit në shoqëri përcaktohet në pazë të parave, sendeve dhe të drejtave por jo në bazë të punës dhe shërbimeve të ofruara në shoqëri. Roli i komplimentarit në shoqëri mund të përcaktohet edhe në bazë të punës ose në ofrimin e shërbimeve për shoqërinë. Komnadatori rolin e tij nuk mund ta zvogloj deri sa të ekzistojë shoqëria. Drejtimi dhe afarizmi i shoqërisë është në përgjegjësi komplimentarit. Komandatori nuk mund të drejtojë afarizmin në shoqëri por ka të drejtë të kërkojë raporte të llogarive në pikpamje të afarizmit, librave dhe regjistrave dhe dokumentacionit të afarizmit. Me kontraten e themelimit përcaktohen edhe kushtet e ndarjes së fitimit ku komanditori merr pjesë në bazë të kapitalit të investuar. Komanditori nuk mund ta përfaqësojë shoqërinë përveç në raste kur ai disponon me autorizim.

Ka raste kur ligji i përcakton disa situata kur komanditori obligohet për detyrimet e shoqërisë njësojë sikurse komplimentari, me përgjegjësi të pakufizuar për tërë pasurinë e shoqërisë. E para, komanditori do të jetë përgjegjës nëse emri i tij është i futur në firmen e shoqërisë. E dyta, komanditori si person i autorizuar apo me prokur të shoqërisë përcaktohet që të lidh kontratë me personat e tretë. E treta, komanditori pakufizueshme përgjigjet për detyrimet e shoqërisë nëse ka pranuar që ta drejtojë shoqërinë.

23 Dr.M. Skakun: Veper e cituar 2002 fq. 91

56


Në mes të anëtarëve të shoqërisë pjesët e investimit mund të bartën lirisht, gjë që bartja e pjesës për personin e tretë mund të realizohet në bazë të pajtimit paraprakt të të gjithë komplimentarëve dhe komanditorëve që kanë pjesën me të madhe të investimeve. Në rast të shitjes së pjesës investuese, komanditori dhe komplimenatari kanë përparësi në të drejtën e blerjës.

Nëse nga shoqëria dalin të gjithë komanditorët shoqëria mund të vazhdojë veprimtarinë e vet si shoqëri ortakësh. Nëse nga shoqëria dalin komplementarët, shoqëria mund të vazhdojë veprimtarinë e vet si shoqëri me përgjegjësi të kufizuar ose si shoqëri akcionarësh.

6. SHOQËRITË AKCIONARE

Këto janë shoqëri që i themelojnë personat juridikë dhe personat fizikë më qëllim të zhvillimit të veprimtarisë, për të cilët kapitali themelor ndahet në akcione i përcaktuar sipas vlerës nominale. Kapitali themelor i shoqërisë akcionare e përbenë bashkësinë e vlerës nominale të të gjitha akcioneve.

Shoqëria akcionare themelohet në bazë të kontratës për themelim (nëse e themelojnë dy persona) ose në bazë të vendimit mbi themelimin (nëse e themelon një person) dhe ka statutin e vet. Nëse të gjitha akcionet mblidhen me rastin e themelimit edhe pa dërgimin e thirrjeve për regjistrim dhe me pagesen e akcionit, bëhet fjalë për themeluesin simulan. Nëse dergohet një thirrje personave të tretë për regjistrim dhe pagesën e akcionit atëherë bëhet fjalë për themeluesin sukcesiv..

Shuma minimale për anëtarësim në shoqëri akcionare e themeluesve simulantë është 10.000 dollar amerikan, ndërsa për themeluesit sukcesor shuma për anëtarsim është 20.000 dollar. Në vende të caktuara kjo shumë mund të paguhet edhe në kundërvler me paratë e vendit ku zhvillohet themelimi i shoqërisë akcionare. Shuma minimale e cila nevoitet për një anëtar të shoqërisë akcionare është 500 dollar amerikan.

Investimet e akcionareve mund të jenë në para, sende dhe të drejta. Personi i caktuar fizik mund të themeloj një shoqëri personale akcionare por që të mos jetë i anëtarsuar në ndonjë shoqëri ortakrie, komplimentar në shoqërinë komplimentare, respektivisht të mos jetë sipërmarrës.

Zakonisht për paraqitjen e shoqërisë akcionare në kuadër të dokumentacionit për regjistrim bëjnë pjesë këto dokumente:

• akti i themelimit me nënshkrimin e themeluesve;• vendimi mbi emrimin e përfaqësuesit të autorizuar;• statuti i shoqërisë;

57


• raporti mbi investimet, sendeve dhe të drejtave;• raporti mbi vlerësimin e investimeve, sendeve dhe të drejtave;• raporti mbi shumen e parave të deponuara;• leja e mjeteve të përshtatshme siguruese për rol jofinanciar.

Te themeluesi sukcesiv i shoqërisë akcionare, themeluesit i drejtojnë thirrje publike për regjistrim dhe pagesë të akcioneve (sipas prospektit), e cila përmbanë:

• firmen, selin dhe veprimtarinë e shoqërisë;• lartësinë e kapitalit themelor;• numrin dhe vlerën nominale të akcionit;• vendin dhe regjistrimin e akcionit;• afatin për regjistrimin e akcionit;• vendin, kohen dhe afatin e pagesës së akcionit;• afatin e kthimit të shumës së paguar në rast të dështimit të

themelimit; etj.

Akcioni regjistrohet me nënshkrimin e deklarates personalisht ose në bazë të përfaqësuesit të autorizuar. Regjistruesit e akcioneve kanë detyrim që deri në mbajtjen e kuvendit të themeluesve të paguajë së paku 50 % të parave nga kapitali themelor, respektivisht 50 % të mjeteve të investuara të çdo akcionari. Në rast regjistrimi të më shumë akcioneve që janë paraparë sipas prospektit, themeluesi ka mundësi që të panojnë ose refuzojë kërkesat.

Afati për regjistrimin e akcionit përcaktohet sipas ligjit (zakonisht 3 muaj) nga dita e përcaktuar për regjistrim. Nëse regjistrimi nuk ka sukeses, themeluesit duhet që një afat kohorë (zakonisht tetë ditë) nga dita e skadimit të afatit, duhet të kthejnë shumen e paguar së bashku me kamatë. Nëse regjistrimi i akcionit është i suksesshem, themeluesit dorëzojnë vërtetimin mbi regjistrimin e akcionit e cila përmbanë: kuptimin e dëtyrimeve; të dhënat mbi investimet në sende dhe të drejta; shumen e përgjithshme nominale të seciles klasë të akcioneve nëse ka shumë akcione etj.

Themeluesit duhet ta thrrasin kuvendin themelues në afat prej 60 ditësh nga dita e sakadimit të afatit për regjistrimin e akcioneve. Në të kundërten, konsiderohet se themelimi nuk ka qenë i suksesshem. Kuvendi themelues në mënyrë të plotfuqishme mundet të vendos nëse janë prezent akcionaret të cilët kanë më shumë se gjysmën e kapitalit të regjistruar dhe që kanë të drejtë vote. Kuvendi i themeluesve: vërteton që kapitali filestar është i regjistruar dhe i paguar; pranon ose refuzon regjistrimin e akcioneve të tepërta nëse këto nuk i kanë kryer ose operuar themeluesit; sjellin statutin e shoqërisë; zgjedhin

58


organet e shoqërisë; vendosin për të drejta të veçanta ose speciale për themeluesit; pranojnë vlerësimin vlerës për sende etj. Vendimet në kuvend miratohen në bazë të shumicës së votave të akcionarëve që kanë më shumë akcione me të drejtë vote.

Statuti i shoqërisë akcionare përmbanë dispozita mbi:

• firmen dhe selinë e shoqërisë;• veprimtarinë e ndërmarrjes;• lartësisë së kapitalit themelor dhe mënyrat e pagesës së akcioneve;• vlerës nominale, llojeve dhe kategorive të letrave të akcioneve;• mënyrave të shkrimit të firmës së shoqërisë;• mënyrët e thirrjes së kuvendit të shoqërisë dhe mënyrat e nxjerrjes së

vendimeve;• zgjedhjes, revokimit dhe rrethit të veprimit të organeve të shoqërisë;• përfaqësimit;• ndarjes së fitimit dhe humbjeve;• rezervave;• pasojave të moskryerjes të pagesave ose pagesave jo të afatshme të

akcioneve;• mbrojtjes së ambientit jetësor;• mënyrave të ndrrimit të formëve të ndrmarrjeve;• ndërprerjes së shoqërisë;• procedurat rreth ndryshimeve të statutit;• dhe çështje të tjera që i parashef ligji respektivisht rregullorja

administrative.

Akcioni emertohet me emer ose në bazë të prurësit, ndërsa sipas rradhes së dhënjës mund të jenë akcione e misionit të parë (themeluese) dhe akcione të misioneve tjera. Akcionet mund të jenë të thjeshta (të rregullta) dhe prioritare (të privilegjuar). Akcionet e thjashta jepin të drejtën në qeverisjen e shoqërisë, pjesmarrje në fitim dhe në një pjesë të masës së likuiduar, ndërsa akcionet prioritare sigurojnë përparësi në pagesa të shumave të caktuara ose të përqindjes nga vlera nominale e akcioneve. Secili akcion jep të drejtën e vetos së bashku me vlerën nominale të investuar, e që në statut është e mundur që të parashifet largimi nga kjo e drejtë, nën kushtet që kjo të vlejë për të gjithë akcionerët me të drejtë të vetos.

Akcionerët të cilët disponojnë me akcione të llojeve të njejta edhe në bazë të vlerës nominale të tyre janë të barabartë. Secili akcionar ka të drejtë në pjesën e fitimit në fitimin e përgjithem vjetor të cilën e ka përcaktuar kuvendi

59


(dividentë). Nëse shoqëria ia paguan akcionarit investimin dhe dividentën në kundërshtim me dispozitat ligjore, akcionari është i detyruar që ato ti kthje. Akcionet me emer regjistrohen në librin e akcioneve.

Organet e shoqërisë akcionare të cilat themelohen pa procedura publike për regjistrim dhe pagesa të akcioneve janë kuvendi dhe drejtori, e në raste të cilat i parashe ligji edhe këshilli drejtues dhe ai mbikqyrës.

Organet e shoqërisë akcionare të cilat themelohen në bazë të procedurave publike për regjistrim dhe pagesën e akcioneve janë kuvendi, drejtori dhe këshilli drejtues, e në raste kur e parashef ligji edhe këshilli mbikqyrës.

Kuvendi i shoqërisë akcionare përveç çështjeve të cilat i kemi cekur më siper vendos edhe për:

• ndryshimn e të drejtave të lidhura për disa kategori dhe lloje të akcioneve;

• realizimin e kërkesave të shoqërisë para anëtarëve të këshillit drejtues për shkak të dëmit të shkaktuar;

• përfaqësimin e shoqërisë në gjykatë kundër anëtrëve të këshillit drejtues.

Kuvendi i rregullt thirret së paku një herë në vit nga këshilli drejtues së paku 21 ditë para datës së mbajtjes. Kuvendi mund të vendos nëse janë prezent më shumë se gjysma e akcionarëve. Vendimet sjellen me tri të katërtat e pjesmarrësve në kuvend ( për çështjet që kanë të bëjnë rritjen ose zvogëlimin e kapitalit themelor, ndrrimeve statutore, ndrrimin e formes dhe ndërprerjen e shoqërisë dhe ndarjes së fitimit),ndërsa për çshtje të tjera vendos me shumicë të votave.

Sipas rregullit kuvendi voton publikisht. Këshilli drejtues i shoqërisë akcionare përbëhet së paku nga tre anëtarë. Atë mund të përbëjnë akcionaret, të punësuarit në shoqëri ose persona jasht shoqërisë. Me statut rregullohet mënyra dhe kushtet e revokimit të anëtarëve të këshillit drejtues dhe kjo është e drejtë eksluzive e kuvendit të shoqërisë akcionare. Anëtarët e këshilit drejtues kanë përgjegjësi dhe detyrime të veçanta që shoqërisë akcionare ti kompensojnë dëmin e shkaktuar nëse ai është shkaktuar duke i shkelur dispozitat e rregullores mbi ndërmarrjet.

Këshilli mbikqyrës përbëhët së paku nga tre anëtarë të cilët i zgjedhë kuvendi i shoqërisë akcionare. Vendimet në këtë forum mund të merren nëse janë prezent së paku dy të tretat e anëtarëve, dhe ato janë të vlefshme nëse votohen nga shumica e anatarëve prezent. Veprimtarinë për të cilën ajo është kompetente i ndërmerr dhe i zhvillon me vet iniciativ ose në bazë të kërkesës së akcionarëve të cilë kanë së paku të dhjetën e kapitalit themelor të investuar në shoqëronë akcionare.

60


Rritjen e kapitalit themelor shoqëria akcionare e realizon përmes dhënjës së akcioneve të reja në bazë të rolit të ri. Vendimi mbi rritjen e kapitalit themelor regjistrohet në regjister. Akcionari ka të drejtë të apstenoj nga blerja e akcionit në misionin e ri e bazuar në vlerë nominale. Kuvendi i akcionarëve mund të vendos që ta rrisë kapitalin themelor në bazë të alokimit të mjeteve nga fondi rezerv dhe fitimeve të pandara në kapitalin themelor.

Me vendimin e kuvendit të shoqërisë akcionare, kapitali themelor i shoqërisë akcionare mund të zvoglohet. Vendimi i tillë lajmërohet më qëllim të regjistrimit në regjister. Me vendim për zvoglimin e kapitalit themelor nuk mund të dëmtohet në asnjë mënyrë barazia e akcionarëve.

Likuidimi i shoqërisë akcionare mund të realizohet në procedur të rregullt dhe të shkurtër. Vendimin për zbatimin e procesit të likuidimit mund të sjellin kuvendi ose gjykata kompetente. Nëse vendimin e sjellë kuvendi i shoqërisë akcionare, ajo e emron një ose disa likuiditorë të cilët për kryerjen e këtij procesi fillimisht e deponojnë nënshkrimin e vet në organin kompetent. Likuiditoret kanë kanë autorizime edhe për zhvillimin e procesit falimentimit. Po që së kërkesat e parashtruara të kreditorit nuk e përcaktojnë sakt vleren reale të pasurisë së shoqërisë akcionare, likuiditori automatikisht e ndërpren proceduren e likuidimit dhe parashtron propozim ose kërkesë për zbatimin e procedurës së falimentimit. Pas përmbushjes së detyrimeve ndaj kreditorëve, pjesa e mbetur e pasurisë e shoqërisë akcionare ndahet në mes të akcionarëve, varësisht nga vlera nominale e akcioneve. Mënjëherë pas ndarjes së pasurisë së shoqërisë akcionare, likuiditori i dorzon organit të regjistrimit kërkesëm për shlyerjen e shoqërisë nga regjistri.

Me likuidimin e shoqërisë akcionare në procedurë të shkurtër nënkuptohet veprimi i sjelljes së vendimit mbi ndërprerjen e veprimtarisë së shoqërisë nën detyrimin që të gjithë akcionarët të dorëzojnë deklarate të vërtetuara për përmbushjen e të gjitha detyrimeve ndaj kreditorëve dhe të punësuarve të shoqërisë. Të gjitha akcionarët kanë përgjegjësi solidarë ndaj deryrimeve të shoqërisë deri në tri vjet nga dita e shlyerjes nga regjistri. Shoqëria akcionare e cila është likuiduar sipas procedurës së shkurtër mbi likuidimin shlyhet nga regjistri, ndërsa në regjister regjistrohen emrat personal, vendbanimet, firmat dhe selitë e akcionarëve me klauzolë për përgjegjësinë e tyre solidare nag detyrimet eventuale të shoqërisë.

7. SHOQËRITË ME PËRGJEGJËSI TË KUFIZUAR

Shoqëri më përgjegjësi të kufizuar trajtohet ajo e cila për qëllim të zhvillimit të veprimtarisë së caktuar e themelojnë personat fizikë dhe juridikë të cilët nuk janë përgjegjës për tërsinë e detyrimeve e shoqërisë dhe të cilët

61


mbajnë pjesën e rrezikut vetëm për afarizmin e ndërmarrjes deri në masën e investimeve të veta që përbën kapitalin e përgjithshme të ndërmarrjes. Anëtari i shoqërisë më përgjegjësi të kufizuar investon pjesën e vet në shoqëri dhe në bazë të këti investimi i përcaktohet edhe roli në shoqëri. Pjesa e investimit nuk mund të shprehet në akcione. Kjo shoqëri themelohet në bazë të kontratës mbi themelimin, e nëse e themelon vetëm nga një person në bazë të vendimit mbi themelimin.

Kontrata mbi themelimin e shoqërisë duhet ti përmbajë dispozitat mbi:

• lartësinë e kapitalit të investuar dhe lartësinë e rolit të pjestarëve individual;

• mënyrën dhe kohën e pagesë së parave;• numrin e anëtarëve dhe mënyrat e vendim-marrjes;• emrimin e drejtorit dhe përfaqësimin e ndërmarrjes.

Statuti i shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar përmbanë dispozitat mbi:

• firmen, selin dhe veprimtarinë e ndërmarrjes;• shumën e kapitalit të investuar, llojet dhe lartësinë e rolit të secilit

anëtar;• pjesën e fitimit dhe mënyrën e bartjes së rrezikut dhe mbulimit të

humbjes;• zgjedhjen, revokimin dhe rrethin e veprimit të organeve të

ndërmarrjes;• përfaqësimin, rezervat, mënyrat e ndërrimit të formës së shoqërisë;• ndërprerjen e shoqërisë dhe procedurat e ndryshimit të statutit;• çështje të tjera të rëndësishme për punën e shoqërisë.

Pjesa e parave e themeluar si pjesë e themolore e kapitalit të shoqërisë më përgjegjësi të kufizuar nuk mund të jetë nën shumën minimale e cila është e përcaktuar sipas dispozitave ligjore në fuqi (zakinisht llogaritet shuma minimale 5.000 dollarë amerikan).

Investimet e antarëve duhet të jenë në tërësi të regjistruara sipas fletparaqitjes në regjistar dhe nuk mund të jenë investime të punës dhe shërbimeve.

Në shoqëri më përgjegjësi të kufizuar mbahet libri i pjesëve të investuara të anëtrarëve të shoqërisë i cili në përgjithësi përmbanë:

• emrin dhe adresen, respektivisht firmen dhe selin të të gjithë antarëve të shoqërisë;

62


• bazën e të dhënave mbi lartësinë e investimit të secilit anëtarë dhe lartësinë të cilën e ka paguar;

• ndryshimin e të gjitha të dhënave të cilat evidentohen në librin e investimeve.

Anëtarët e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar kanë dertyime që investojn në tërësi pjesën e vet dhe të përcaktojnë rolin e vet në pasurin e tërësishme të shoqërisë në mënyrë që në bazë të pjesës së investuar dhe rolit të përcaktohet edhe roli i njërit ose të gjithë përsonave të tjerë në shoqëri.

Pjesa e investuar në mes të anëtarëve të shoqërisë më përgjegjsi të kufizuar mund lirisht që të bartet në përputhje me dispozitat statusore. Personit të tretë investimi mund ti bartet vetëm me pelqimin e anëtarëve të tjerë të shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar. Nëse pas një afati të cilin e ka përcaktuar ligji (zakionisht 30 ditë) anëtarët e shoqërisë më përgjegjësi të kufizuar nuk e shprehin deshirën për blerjen e pjesës së investuar ajo mund të bartet në personin e tretë në bazë të kushteve të cilat nuk duhet të jenë më të favorshme për blerësin.

Anëtarët e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar kanë të drejtë në pjesën e fitimit të vërtetuar në bilansin vjetor nëse nuk është përcaktuar ndryshe në kontratën e themelimit të ndërmarrjes. Fitimi në mes të anëtarëve të shoqërisë më përgjegjësi të kufizuar ndahet në bazë të lartësisë së investimeve nëse më kontratë nukë është përcaktuar ndryshe. Investimi ndreprehet nëse kjo është përcaktuar me kontraten e themelimit ose në bazë të pëlqimit të anëtarëve të shoqërisë më përgjegjësi të kufizuar në bazë të së cilave ndërprehen edhe të drejtat dhe detyrimet e anëtrait në bazë të investimit.

Organet e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar janë drejtori, këshilli drejtues dhe mbikqyrës, dhe kuvendi që është i përcaktuar sipas kontratës për themelimin e ndërmarrjes.

Afër fushës së veprimtarisë së ndërmrrjes, konform ligjit ose rregulloreve, kuvendi i shoqërisë më përgjegjësi të kufizuar vendos edhe për:

• procedurave të pagesave;• kthimin e pagesave plotësuese;• ndarjen (pjestimin) dhe ndërprerjen e investimeve;• realizimin e kërkesave të shoqërisë përmes anëtarëve drejtues ose

anëtarëve të shoqërisë në lidhje me kompenzimin e dëmit të shkaktuar gjatë drejtimit dhe afarizmit të shoqërisë;

• përfaqësimin e shoqërisë në procedurat gjyqësore kundër anëtrëve drejtues.

Kuvendin e përbejnë drejtori, organet e përcaktuara me kontratën e themelimit, anëtarët dhe këshilli mbikqyrës. Nëse vie deri të zvoglimi esencial i

63


kapitalit themelor detyrimisht thirret kuvendi. Thirrja për kuvend duhet tu dorzohet anëtarëve të kuvendit së paku shtat dita përpara në formë të shkruar. Kuvendi mund të vendos vetëm nëse marrin pjesë tre të katërtat e anëtarëve të kuvendit të cilët kanë më shumë se gjysmën e votave në kuvend. Për vendimet me të cilat rriten detyrimet ose zvoglohen të drejtat e anëtarëve të shoqërisë duhet pajtimi i të gjithë anëtarëve të shoqërisë më përgjegjësi të kufizuar. Çdo anëtarë me të drejtën e drejtimit të shoqërisë ka të drejten e vetos në përputhje me pjesën e vet të investimit të vërtetuar me kontratë ose statut.

Kontrata mbi themelimin e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar mund të ndryshohet vetëm në pajtim të të gjithë anëtrëve të shoqërisë.

Kapitali themelor i shoqërisë më përgjegjësi të kufizuar mund të ndryshohet vetëm pas ndryshimit të kontratës mbi themelimin.

Kuvendi i anëtarëve të shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar mund të perjashtojën ndonjerin nga anëtarët nga shoqëria nëse nuk i plotëson detyrimit e shoqrisë me çka ai ka të drejtë për kompenzim në bazë të vlerësimit të pjesës së investuar.

8. NDËRMARRJET SHOQËRORE

Ndërmarrja shoqërore është ndërmarrje e cila në përgjithësi është e vepron dhe afaron në bazë të kapitalit shoqëror.24 Organet e ndërmarrjes shoqërore janë kuvedni, këshilli drejtues, drejtori dhe këshilli mbikqyrës. Në ndërmarrjet shoqërore me më pas se 50 të punësuar nuk zgjidhen këshilli drejtues dhe mbikqyrës nëse me statut nuk është përcaktuar ndryshe.

Kuvendin e ndërmarrjes shoqërore e përbejnë përfaqësuesit e të punësuarve nga të gjitha pjesët e ndërmarrjes. Nëse një ndërmarrje ka më pak se 50 punëtorë, funksionin në kuvend e realizojnë të gjithë të të punësuarit. Vendimet sjellen me shumicë të votave të punëtorëve.

Përveç rrethit të veprimeve të kuvendit dhe formave të tjera në ndërmarrje, kuvendi i ndërmarrjes shoqërore vendose edhe për:

• realizimin e kërkesave të ndërmarrjes shoqërore ndaj anëtarëve;• përfaqsimin në procedurat gjyqësore dhe kundër anëtarëve drejtues;• çështjeve nga rrethi i veprimeve të këshillit drejtues, vetëm në bazë të

kërkesës së këshillit drejtues.

24 Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2000/8

64


Këshillin drejtues të ndërmarrjes e zgjedh kuvendi dhe anëtarët e saj mund të jenë nga radha e ekspertëve edhe jasht ndërmarrjes. Rrethi i veprimeve të këshillit drejtues është sikurse edhe për format tjera të ndërmarrjeve.

Drejtorin e ndërmarrjes shoqërore e zgjedh dhe e shkakron këshilli drejtues, respektivisht kuvendi. Nëse drejtori nuk është i zgjedhur, orhani kompetent e vendos ushtruesin e detyrës së drejtorit në një përiudhë kohore deri në një vjet. Drejtori realizon funksionin e vet për intres të ndërmarrjes shoqërore dhe rrethi i veprimeve është përafërsisht i njejtë sikurse i ndërmarrjve të tjera.

Këshilli mbikqyrës i ndrëmarrjes shoqërore ka së paku tre anëtarë dhe mund të përbejnë ekspertët jashtë ndërmarrjes shoqërore.

Statuti i ndërmarrjes shoqërore përmbanë dispozitat mbi:

• firmen, selin, veprimtarinë dhe përfaqësimin;• mënyrën e ndarjës së fitimit dhe mbulimin e humbjeve;• rezervave;• organet e ndërmarrjes dhe mënyrën e zgjedhjes së tyre, revokimin dhe

rrethin e veprimtarive të ndërmarrjes;• akteve të përgjithshme dhe procedurat për sjelljen e tyre;• të drejtat, detyrimet dhe përgjegjësitë e organeve të ndërmarrjes;• autorizimin e pjesëve të ndërmarrjes në sferen e të drejtës afariste,• mënyrën e ndryshimit të statutit të ndërmarrjes;• sigurimin e ambientit jetësor dhe • çështje të tjera të rëndësishme për ndërmarrjen.

9. NDËRMARRJA PUBLIKE

Ndërmarrjet publike të cilat realizojnë veprimtari me interes të përgjithshem i themelon shteti ose njesitë e administraës lokale (komunat). Veprimtari me interes të përgjithshem mund të realizojnë edhe foramat tjera të ndërmarrjeve si dhe ndërmrrësit.

Organet e ndërmarrjeve publike janë këshilli drejtues, këshilli mbikqyrës dhe drejtori. Nëse me aktin e themelimit nuk është përcaktuar ndryshe, drejtorin e ndërmarrjes publike e zgjedh këshilli drejtues.

65


10. NDËRMARRJET E PËZIERA (NDËRLIDHURA)

(të përziera, holding, koncerne etj).

Ndërmarrjet e përziera janë;

1. amë dhe ndërmarrje të varura (përziera, holding, koncerne);2. ndërmarrje me pjesmarrje të ndërsjellë (reciproke)3. holding.

11. NDËRMARRJA AMË E VARUR

Në mes të dy ndërmarrjeve mund të ekzistojë marrdhënja ne mes të ndërmarrjes amë dhe asaj të varur në dy forma: ndërmarrje me ndikim të theksuar në ndërmarrje dhe ndërmarrja me me shumë pjesmarrje.

Ndërmarrja amë ka pjesmarrje të theksuar në ndërmarrjen e varur nëse i posedon drejtpërdrejtë ose terthorazi së paku 25 % të kapitalit të ndërmarrjes varëse, së paku 25 % të votave në kuvendin e ndërmarrjes varëse dhe ka të drejtë që të ketë së paku 25 % të anëtarëve të këshillit drejtues të ndërmarrjes varëse.

Ndërmarrja me pjesmarrje të madhe është gjithashtu ndërmarrje e cila drejtëpërdrejtë ose tërthorazi posedon akcione ose investime në ndërmarrjen tjetër me pjesmarrje mbi 50 % të kapitalit themelor, me mbi 50 % të votave në kuvend dhe të drejtën që të emrojë deri në 50 % të anëtarëve të këshillit drejtues në ndërmarrjen varëse. Ndërmarrja me pjesmarrje të madhe mund të jetë çfaredo forme e shoqrisë tregtare, shoqërore ose publike, ndërsa ndërmarrja e varur mund të jetë e organizuar si shoqëri akcionare ose shoqëri më përgjegjësi të kufizuar, sepse vetëm në to marrdhenjët rregullohen kryesisht me investimin e kapitalit.

Ndërmarrja amë e cila ka pjesmarrje më të madhe në ndërmarrjen varëse ka detyrime që na bazë të çfaredo kërkese të akcionarit të ndërmarrjes varëse të blejë akcionin që shitet nga ai. Nëse ndërmarrja amë posedon më shumë se 75 % të akcioneve të të ndërmarrjës varëse, ka detyrime ndaj kreditorëve të ndërmarrjes varëse në mënyrë solidare pakufi për detyrimet e ndërmarrjes varëse.

Forma më e vështir e lidhjes ekziston të të ashtuquajturat përfshirje e ndërmarrjeve kur disa akcionar posedojnë mbi 90 % të akcioneve në ndërmarrjen varëse. Në këtë rast akcionari ka mundësi që të blejë akcinet e mbetura të ndërmarrjes varëse ku në këtë rast ai nuk e humbë cilësin e përsonit

66


juridik. Këtu qëndron ndryshimi në mes të përfshirjes dhe lidhjes së ndërmarrjeve.

12. NDËRMARRJA ME PJESMARRJE TË NDËRSJELLË (RECIPROKE)

Ndërmarrjet me pjesmarrje të ndërsjellë (reciproke) janë ato ndërmarrje tek të cilat kanë pjesmarrje të kapitalit edhe ndërmarrja tjetër. Që të kenë efekt marrëdhënjët e caktuara juridike, kjo pjesmarrje duhet të jetë më së paku deri në 10 %.

H o l d i n g uJanë ndërmarrje të cilat fillimisht zhvillojnë veprimtari drejtuese, sipas

formës të bashkimit të kapitalit të një ndërmarrje me kapitalin e ndërmarrjeve tjera dhe disponimin me atë kapital. Është e mundur që këto bashkime të kenë trajten e shoqërive të ortakrisë, komanditore, akcionare, më përgjegjësi të kufizuar, shoqërore dhe publike.

13. SHOQATAT AFARISTE

Shoqatë afariste mund të themelojnë dy ose më shumë ndërmarrje, respektivisht ndërmarrës më qëllim të përparimit të afarizmit dhe rritjes së cilësisë së ekonomizimit të veprimtarisë së ndërmarrjes. Këto shoqata janë të karakterit joprofitabil, themelohen me statut dhe regjistrohen në regjister.25

Shenja “Shoqatë afariste” duhet të evdientohet në firmë. Me kontratë mbi themelimin përcaktohen emertimi, koha e themelimit, qëllimet e veprimtarisë, selia, drejtimi, përfaqësimi, përgjegjësia, bashkimi, ndarja në sferen e qarkullimit juridik, perjashtimi, pasuria, kontrolli, ndërprerja e veprimtarisë dhe çështje të tjera të rëndësishme për realizimin e qëllimeve për të cilat edhe është themeluar shoqata arariste.

25 Sipas Rregullores së UNMIK-ut Nr. 1999/22, në territorin e Kosovës është e rregulluar themelimi dhe funksionimi i shoqatave, shoqërive dhe fondacioneve joprofitabile.

67


K a p i t u l l i IV

SHQYRTIME TË PËRGJITHSHME MBI ROLIN E NDËRMARRJEVE TË UDHËTIMIT E TË TURIZMIT DHE

EMERTIMET E TYRE

1. NDËRMARRJET E UDHËTIMITDHE TË TURIZMIT

1.2. ROLI I NDËRMARRJEVE TË UDHËTIMIT

Agjencitë e udhëtimit në turizem zakonisht veprojnë bashkarisht për realizimin e suksesshem të funksionit të turizmit në kuptim më të gjërë, luajnë rol më rëndësi thelbësore edhe në rritje, në zhvillim dhe në shpërndarjen e turizmit si edhe në kontinuitetin e lindjeve të formave vazhdimisht të reja. Njëri ndër funksionet me të vjetra të të turizmit ekzistues, sidomos për ndërmarrjet e vogla, është thjesht funksioni ndërmjetësues në mes të klientëve dhe shërbimeve të ofruara nga një varg subjektesh të interesuara. Këto marrëdhënje, në aspektin kohore, mund të trajtohen edhe si nivel i caktuar prodhimi në të cilin shërbimet e thjeshta të prodhuara nga një bashkësi ndërmarrjesh (transporti, pritja, vizitat,ekskursionet, transferimet etj), vijnë duke u transformuar në një produkt të vetëm të përfunduar, që më tej del në treg me çmime me të ulëta se sa shuma e çmimeve të produkteve të thjeshta që e përbëjnë.26

Ky evaluim i aktivitetit të ndërmarrjeve të udhëtimit por edhe i ndërmarrjeve të tjera turistike dhe hoteliere vazhdon, e që ndërkohë po stimulohet në një raport që është bërë shkak-pasojë, respektivisht nga evaluimi i modelit të konsumit turistik i karakterizuar nga nevoja gjithnjë e më komplekse të konsumatorëve potemcial, të cilët duhet të kenë mundësi të njohin mirë se çfarë ofron tregu dhe çfarë duhet të zgjedhin ndër shumë produkte të cilat janë ofruar. Duke vepruar në këtë mënyrë, ndërmarrja e udhëtimit organizon një koordinim të faktorëve të ndryshëm më ndikim të prodhimit turistik dhe merr në konsideratë rreziqet e prodhimit dhe të tregtimit të produktit final. Në këtë mënyrë, në aspektin ekonomik, ndërmarrja e udhëtimit merr një rol gjithnjë e më përcaktues në zhvillimin e lëmisë së

26 K. Gorica “Turizmi dhe operatoret turistikë” Tiranë, 2000, fq.17

68


turizmit, në përballimin e ofertes dhe kërkesës dhe ndikimin e rregullimit juridik të këtyre funksioneve.

2. KUPTIMI I AGJENCISË SË UDHËTIMIT

Në të gjitha kanalet e shpërndarjes ndodhet gjithmonë një ndërmjetes në mes të prodhuesit – ofruesit të shërbimeve dhe kunsumatorit – shfrytëzuesit të shërbimeve. P.sh. në jetën e përditshme mund të hasim ndërmjtesin –dyqanin e shitjes më pakicë. Këto vende përbëjnë një pikë të rëndësishme për konsumatorin i cili dëshiron të blejë sasi të caktuara produktesh prej prodhuesve të ndryshem sado që ata të jenë largë nga pika e shitjes. Por, kjo është e rëndësishme edhe për prodhuesin i cili sepse ai arrinë që në njësi të caktuara të tregut të ketë përfaqësuesit e vet në treg.

Edhe agjencia e udhëtimit funksionon si një dyqan i shitjes me pakicë, duke u mundësuar kontaktin prodhuesve me tregun e tyre dhe anasjelltas. Midis të gjithë ndërmjetësve të tregut të udhëtimit, hallkën më të rëndësishme e përbën agjencia e udhëtimit.27

Profesoresha Gorica lidhur me përcaktimin e agjencisë së udhëtimit konsideron se “ Agjenci udhëtimi quhet ato ndërmarrje që ushtrojnë aktivitete të tilla si: prodhimi, organizmimi i udhëtimeve, ndërmjetësimet në shërbime, si dhe të gjitha aktivitetet ku përfshihen shërbime asistente dhe pritja e turistëve”.28

Natyrisht rrethi i veprimeve të agjencive të udhëtimit në çdo vend përcaktohet me ligj. Megjithatë, edhe ligji nuk i numëron në mënyrë takstative llojet e veprimeve por përcakton parimet e përgjithshme të ofrimit të prodhimeve dhe shërbimeve turistike për të cilat agjencionet turistike duhet të regjistrohen të organi kompetent.

Zakonisht, në shumicen e vendeve agjencitë e udhëtimeve mund të kryejnë funksione të ndryshme sikurse:

• funksioni i Tour Operatorit që koinsiston në organizmin e udhëtimit të cilat i ofrohen publikut nëpërmjet pikave të veta të shitjes, ose

27 Në SH.B.A. përqindja e produkteve të udhëtimit të shitura përmes agjencive të udhëtimit sipas ofertuesve të ndryshem paraqitet kështu: kompanitë e lundrimit 95%, paketat e udhëtimit të tour operatorëve 90%, kompanitë ajrore në shërbimet ndërkombëtare 80% dhe kombëtare 70%, kompanitë hoteliere 85%, automjetet me qira 50%, shërbimet hekurudhore 85%. 28 K.Gorica, Veper e cituar fq.33

69


nëpërmjet pikave të shitjes që janë nga më të njohurat sikurse janë agjencitë e specializuara;

• funksionin e Tour Organizatorit, i cili koinsiston në ofrimin e udhëtimit duke u bazuar në kërkesat e klientëve të cilët janë të organizuar kryesisht në grupe;

• shpesh agjencia mund të kryjë edhe funksione të tjera si ai i organizimit të shitjeve, shërbimet e pritjes së turistit, të hyrjes, apo shërbimet tjera për tour të karakterit lokal;

• funksionin e tregtarit me pakicë që koinsiston në ndërmjetësimin në mes të prodhuesve – ofruesve të shërbimeve (hotele) dhe klientëve – turisteve;

• funksionin e agjentit të përgjithshem, që koinsiston në përmbushjen e detyrimeve dhe të drejtave në llogari të një ose më shumë klientëve, operacione udhëtimi ose shërbime komerciale;

• Etj.

Ashtu siç u cek edhe më lartë, ligjet nuk parahikojnë një ndarje specifike dhe operative të veprimeve dhe funksioneve të agjencive turistike. Për këtë arsye agjencionet turistike udhtrojnë shumë funksione përnjëherë. Nën ndikimin e rritjes së vazhdueshme të tregut turistik, është arritur që të diferencohen edhe funksionet e operatorëve në drejtim të zvogëlimit të veprimtarive dhe shërbimeve të ofruara. Po ashtu, nga ana tjetër janë shumë të pakët ata Tour Operator të cilët ushtrojnë vetëm një aktivitet në agjenci, gjegjësisht specializim operativ . Është karakteristike se agjencitë e udhëtimit zakonisht i unifikojnë funksionet e tyre të veçanta konform Tour Operatorit – Agjent i përgjithshem.

2.1. TIPET E AGJENCIVE TË UDHËTIMIT

Në funksion të përmbushjes së kërkesave të shumllojeshme të konsumatorëve turistikë, tipet e ndryshme të agjencive të udhëtimit ofrojnë një shumë llojshmeri prodhimesh dhe shërbimesh të udhëtimit. Të gjitha ndahen në:

1. të përgjithshme2. të specializuara

1. Agjenci të përgjithshme – e përbejnë shumicen e agjencive të udhëtimit. Ato janë në gjendje të ofrojnë llollojshmeri prodhimesh dhe shërbimesh për një masë të gjerë klientele dhe

70


tarjtojnë të gjitha llojet e transporteve dhe të akomodimit, rezervojnë të gjitha llojet e udhëtimit dhe konsumatorët mund të gjejnë aty të gjitha llojet e çmimeve. Pronaret e këtyre agjencive besojnë në një diversitet prodhimesh dhe shërbimesh duke konsiderura se kjo metodologji e funksionimit është bazë për të siguruar të ardhura sa më të qëndrueshme. Këto agjenci në përgjithësi kanë synim për sigurimin e konsumatorëve – turistëve miks në kuptim të asaj se 60% të jenë për motive pushimi ndërsa 40% të jenë për motive biznesi. Agjencitë e mëdha janë të ndara në departamente si.p.sh. Deartamenti komercial, Departamenti i pushimeve etj,.

2. Agjencitë e specializuara. Këto marren ekskluzivisht me shitjen e vetëm të një lloji të produktit ose i drejtohen vetëm një lloj kategorie konsumatoresh dhe veprojnë në ato vende ku është i pranishem një segmet shumë i madh tregu. Agjencitë tentojnë të specializohen atëherë kur në një lojkalitet të caktuar ka mjaft agjencione konkurrente. Disa specializime do të ishin:

ofrimi i shërbimeve të udhëtimit për nëpunës shetrorë;

ofrimi i shërbimeve për udhëtime avanturore; ofrimi i shërbimeve të udhëtimit të brezit të tretë; ofrimi i shërbimeve të udhëtimit për motive etnike; Etj.

1.2.1. Konsorcionet turistike

Me koncorsiume kuptojmë një grup të formuar nga agjenci të cilat bashkohen për të arritur objektiva që janë jashë mundësive të çdo anëtari në veçanti, dhe ato përbëjnë një formë organizimi pët t’iu kundërvenë konkurrences së agjencive me njara tjetren.

3. DISA KUPTIME OBJEKTESH HOTELIERE

Pjesa më e madhe e dispozitave ligjore të cilat e rregullojën veprimtarinë turistike dhe hoteliere në mënyrë specifike e rregullojnë materien për kategorizimin e objekteve hoteliere, kushteve minimale për kryerjen e

71


veprimtarisë etj,. Objekt hotelier konsiderohet objekti, respektivisht hapsira në të cilën ofrohen shërbimet e vendosjes, pregaditjes dhe shërbimit të ushqimit dhe kryerja e proceseve të tjera punës në lidhje me vendosjen dhe ofrimin e shërbimeve hoteliere të cilat në pikpamje civile, teknologjike dhe funksionale përbejnë një tërësi veprimesh. Objekte hoteliere konsiderohen edhe dhomat respektivisht shëpitë dhe apartamentet për pushime të cilat ju kreditohen turistëve dhe pushimoret të cilat ofrojnë shërbime personave të tretë. Të gjitha këto duhet të plotësojnë kushtet mininale të përcaktuara me rregulloren e veprimtarisë në mënyrë të të mund të shtrojnë atë.

Objektet hoteliere ndahen në: objekte për vendosje dhe objekte për ushqim dhe pije.

Objektet hoteliere për vendosje janë: hotelet, motelet, pansionet, apartamentet turistike, lagjet turistike, kampet, shtëpitë dhe shëtpizat për pushime, dhomat e deklaruara, pushimoret dhe objektet të tjera të destinuara për pushim dhe rekreacion sipas kategorzimit dhe destinimit të tyre. Në kuadër të kësaj katergorie futën edhe bujtinat dhe objektet tjera të cilat ofrojnë shërbime pavarësisht nga emertimi i tyre.

Hoteli është objekt i cili ofron shërbime të vendosjes, shërbime të ushqimit dhe të pijës dhe shërbime të tjera tradicionale në hoteleri. Hotel konsiderohet edhe objekti i cili ofron shërbime të vendosjes dhe vetëm shërime të ushqimi – shërbimet e mengjesit.

Moteli është objekti i cili është afër rrugëve qaë u destinohet udhëtarëve të cilët shkurtmisht ndalen për të pushuar aty. Në motel ofrohen shërbimet e vendosjes, ushqimit dhe pijeve si dhe kushtet e vendosjes së mjeteve të transportit të musafirëve.

Apartamenti turistik është një grumbull i disa apartamenteve ose i blloqeve të apartamenteve të cilët ofrojë shërbime të vendosjes, ushqimit, pijeve dhe shërbimeve të tjera.

Vendbanimi (lagja) turistike është grumbull i objekteve të vendosjes së tipit bungallov (shtëpi monatazhe), vilave të ndërtuara nga materiali i fortë të ndara në objekte të veçanta për ofrimin e shërbimeve të vendosjes, ushqimit, pijeve dhe shërbimeve tjera nët përcaktuara në hoteleri.

Pansioni është objekt i cili ofron shërbime të vendosjes dhe ushqimit, sipas rregullit për një kohë më të gjatë.

72


Shtëpia apo shtëpiza për pushim është objekt nën pronësinë e personave fizikë ku turistëve u ofrohen shërbime të vendosjes apo shërbime të ushqimit.

Dhoma me qiradhënje është pjesë e ndërteses së banimit, respektivisht banes, ku turistëtve u ofrohen shërbime të vendosjes ose shërbime të ushqimit.

Pushimorja dhe objektet të tjeta për pushim dhe rekreacion konsiderohen kategori të veçanta e objekteve të tipit të mbyllur të cilat ofrojnë shërbime të vendosjes dhe ushqimit por vetëm persona të punësuar, fëmijeve dhe të rinjëve respektivisht anëtarëve të shoqatave dhe shoqërive të ndryshme .

Objektet hoteliere të cilat ofrojë shërbime vetëm për ushqim dhe pije janë: restorani, kafeneja, bifeja, bari, piceria,birraria, furrat e ushqimeve, kafet – ëmbeltore, restoranet e qumshtit, ekspres-restoranet, restoranet me vetshërbim, objektet për ushqim të shpejtë, qebaptoret, kiosqet dhe objektet tjera të ngjajshme në të cilat shiten ushqimet, pijet e të cilat shërbehen përmes shankut.

Objekt hotelier për ushqim dhe pije janë: kafiteria, çajtorja dhe objektet tjera të cilat ofrojnë shërbime të ushqimit dhe pije.

Restorani është objekt hotelier në të cilin shërbehet në tavolina me pije të nxehta dhe të ftohta ndërsa, sipas rregullit gjatë kohës së drekes dhe darkës shërbehet edhe me ushqim. Këto lloje retoranesh mund të jenë klasik dhe të specilaizuar.

Kafeneja është objekt në të cilën përveç pijeve dhe pijeve me filter (ekspres kafeve) shërbehet me ushqim dhe ëmbelësira.

Bifea është objekt ku përveç pijeve dhe pijeve me filter shërbehet edhe një racion ushqim.

Bari është objekt në të cilin shërbehet me pije dhe pije me filter së bashku me ushqime të nxehta dhe të ftohta.

Piceria është objekt në të cilin shërbehet me ushqime dhe pije të cilat janë të testuara dhe specializuara (pizza).

Birraria është objekt në të cilin shërbehet me lloje të ndryshme të birrave dhe lloje të ushqimeve të ftohta dhe të nxehta.

73


Kafe – ëmbeltorja është objekti në të cilin pregaditen dhe shërbehen ëmbelësirat, akulloret pijet dhe kafetë e ndryshme.

Restorani i qumshtit është objekti në të cilin pregaditen dhe shërbehet me të gjitha llojet e ushqimeve me qumsht dhe me miell, burek, pije joalkooloke etj.

Ekspres – restorani dhe restorante me vetshërbim janë objekte në të cilat shërbehet me ushqime të pregaditura dhe pije sipas parimit të vetshërbimit.

Bukpjekësi është objekti ku pregaditen dhe shërbehen me të gjitha llojet e pjekurinave dhe pijeve alkoolike dhe joalkoolike.

Shtëpitë nacionale janë objekte restorante që janë të destinuara për prodhimindhe shërbimin me ushqime dhe pije tradicionale respektivisht aty gjinden ushqimet specifike të karakterit nacional.

Qebaptorja dhe objektet tjera të cilat kanë skara (grill) janë të destinuara për pregaditjen dhe shërbimin me ushqime të shpejta dhe të nxehta dhe lloje të ndryshme të pijeve.

Kiosqet dhe objektet tjera të ngjajshme shërbejnë për pergaditjen dhe shërbimin me ushqime kryesisht të nxehta dhe që shitja e ushqimeve dhe e pijeve shërbehet përmes shankut.

Objektet pranuese për turizmin lundrues janë objkte të instaluara afër ose në ujë e të cilat shërbejnë për pranimin, furnizimin, ruajtjen, mbajtjen dhe renovimin e objekteve lundruese të cilat shfrytëzohen për qëllime turistike, si dhe për ofrimin e shërimeve udhëtarëve.

Objeki lundrues në turizmin lundrues konsiderohet ai objekt i cili sipas karakteristikave teknike është i paraparë për aktivitete turistiko-lundruese.

Objektet pranuerse në kuadër të turizmit lundrues janë:

1. hapsira lundruese,2. vendet e parkimit (lidhëse) të mjeteve për lundrim,3. vendparkimet turistike4. vendpeshkimet.5. qendrat lundruese – turistike.

74


Objektet lundruese rekreative janë objekte nga të cilat vëhen në levizje nga forca njerzore, forca ajrore, motorrike e të cilat shërbejnë për për argëtim dhe rekreacion sportiv.

Objekti lundrues motorrik është anija e cila shërben për transportin e turistëve.

Objekti lundrues me kryqthore turistike është objekt lundrues me ekuipazh të cilët i transportojnë turistët në udhëtime detare kryqthore dhe cirkulative dhe që është e përgaditur për qëndrim disa ditorë të ekuipazhit dhe turistëve në anije.

Objektet pranuese të turizmit lundrues, përveç hasirës skelës (vendi për lëshimin e spirancës) kanë edhe:

1. vendin për sigurimin e ujit;2. vendin për sigurimin e energjisë elektrike;3. instalimin e përshtatshem për ndriqimin e të gjitha hapsirave;4. nyjat sanitare për pastrimin e toaletëve për meshkuj dhe femra;5. pergaditjen dhe personalin për shuarjen e zjarrit;6. çasjen telefonike;7. sigurimine furnizimit me gjera ushqimore dhe ofrimin e shërbimeve

turistike me ushqim dhe pije.

Jahta turistike duhet të ketë:

3. shtretër;4. ndriqimin në tërë hapsirën e anijes;5. WC të përshtatshme – kimike;6. rezervarin për ujë të pishem cilësor;7. hapsirën për ushqim në përputhje me numrin e shtretërve;8. mjetet për pregaditje dhe zierje;9. orenditë për veshmbathje.

75


K a p i t u l l i V

1. KONTRATAT NË TURIZEM DHE HOTELERI

Ofrimi i shërbimeve turistike turistëve në botën bashkëkohore ka shënuar rritje masovike respektivisht, është arritur që veprimtaria turistike të shëndrrohet dhe të trajtohet si disiplinë e veçantë ekonomike-juridike në lidhje angazhimin e subjektet juridikë – ekonomikë dhe subjektet fizikë të cilët merren me këtë veprimrai qoftë si veprimtari primare e tyre, po ashtu edhe në planin sekondar. Legjislacioni i vendit po ashtu edhe i vendeve të tjera orvaten që të ofrojnë zgjedhje të përshtatshme në drejtim të precizimit të veprimtarive të cilat konsidereohen veprimtari a) turistike dhe b) hoteliere dhe njëkohësisht shkenca e të drejtës së turizmit dhe hotelerisë, në aspektin teorik, vazhdimisht merret me studimin dhe ofrimin e zgjedhjeve për fenomenet të reja turistike, lidhur me plotësimin e nevojave turistike, në mënyrë që veprimtaria e turizmit të zhvillohet në mënyrë sa më pefekte.29

Më qëllim të përmbushjes së dëshirave të turistëve në praktikë shërbimet çdo ditë po marrin dimesione të reja dhe të llojllojshme duke i integruar edhe format e standardizuara të shërbimeve tradicionale që ngrisin cilësinë e tyre jo vetëm në planin vendor por edhe në atë ndërkombëtar. Këto marrdhënje të reja karakterizohen sidomios me rolin specifik që e ka përfaqësusi i cili tani qëndron vazhdimimisht në mes të turistit dhe ofruesit të shërbimeve turistike dhe në këtë rast që të mos behët fjalë për shërbime turistike.30

Nisur nga zhvillimi i jashtzakonshem, dinamik dhe heterogjen i turizmit që në fillim të tekstit kemi potencuar së është e vështirë që të përcaktohet një definicion i caktuar dhe preciz për veprimtarinë e gjithmbarëshme turistike. Pra, me veprimtarinë turistike nënkuptojmë ofrimi i shërbimeve turistike nga personat e autorizuar për klientët e tyre në të gjitha format e turizmit. Sipas ligjeve të disa vendeve31 mbi veprimtarinë turistike nënkuptojmë: ofrimin e shërbimeve të agjensinit turistike, rolin e udhëheqësit turistik, përcjellësit, animatorit, përfaqësuesit, ofrimit të shërbimeve me

29 V.Gorenc & V. Šmid “Poslovno Pravo u Turizmu i Ugostiteljstvu” Školska Kniga Zagreb 1999 fq. 730 Po aty.31 Ligjit mbi veprimtarinë turistike të Republikës së Sllovenisë, Kroacisë, Bosnes dhe Hercegovinës, Serbisë, Shqipërisë etj,.

76


lundrim, turizmit shëndetësor, kongresor, sportiv, të gjyetisë dhe formave të tjera të turizmit dhe ofrimit të shërbimeve të tjera turistike.

Po ashtu bazuar në ligjet e lartpërmendura behët një ndarje në mes të veprimtarisë turistike dhe asaj hoteliere. Veprimtaria hoteliere, sipas këtyre ligjeve, konsiderohet tërësia e aktiviteteve lidhur me ofrimin e shërbimeve të ushqimit, pijeve dhe ofrimit të shërbimeve të vendosjes duke i përfshir këtu edhe mundësin e bartjës së ushqimit nga objekti hotelier deri në ndonjë vend tjetër më i largët (p.sh. deri në terene sportive, ekskursione me mjete të përshtatshme dhe speciale për bartje).

Format juridike në bazë të të cilave paraqitën subjektet që zhvillojnë veprimtari turistike janë: shoqëritë tregtare, tregtari individual dhe qytetarët me kusht që veprimtaria e tillë të jetë e lejuar dhe e rregulluar me ligj.

Përveç subjekteve të caktuara juridike turistike të sipërshënuara, në ofrimin e shërbimeve turistike angazhohen edhe një varg subjektesh tjetra ekonomke-juridike dhe është shumë e vështirë të përcaktohet në tërësi se kush merr pjesë në zhvillimin e veprimtarisë turistike. Kjo për shkak se një numer i tyre lamerohen në dhënjën e shërbimeve në turizem dhe hoteleri ndërsa disa lamërohen në ofrimin e shërbimeve vetëm në turizem ose vetëm në hoteleri, në tregti, banka, sigurime, kultur, argetim etj,.

Në turizmin masovik bashkëkohor gjithnjë e më shumë vërehet prezenca e subjekteve që gjatë kontraktimit të një marrëdhënjëve juridiko-turistike gjinden në mes të turistit – klientit dhe ofruesit të shërbimeve të cilët janë agjentet, përfaqësuesit, ndërmjetësuesit, organizatorët etj, të cilët kryejnë veprimtari të koordinimit dhe organizimit në ekonominë turistike. Këto veprimtari ata i realizojnë në emer dhe llogari të turistëve – klientëve, por edhe vet paralelsisht kryejnë veprimtari turistike në emrin e vet dhe në llogari të vetën, veprimtari kjo karakteristike për lidhjen, ndryshimin dhe shuarjen e marrdhënjëve në të drejtën në turizem dhe hoteleri. Ligjidhënësit nuk e rregullojnë ose e rregullojnë vetëm pjesërishtë marrëdhnjët ndërmjetë palëve lidhur me ofrimin e shërbimeve në turizem, të përcaktuar në kontrata, për shkak të faktit se jeta afariste shpesh duhet të mbshtet në burime supsidiare juridike siç janë uzansat, doket afariste, parime të përgjirthshme, kontrata të standardizuara etj, duke e respektuar etiken profesionale në drejtim të ndrëtimit dhe sforcimit të autonomisë së të drejtës turistike dhe hoteliere.

Bazuar në atë çka u tha më lartë mund të konkludojmë se kontratat turistike janë aso veprime ose mosveprime juridike me anë të të cilave rregullohen marrëdhënjët ndërmjet palëve në lidhje më ofrimin e shërbimeve në turizem. Këto marrëdhënje juridike mund ti rendisim në katër grupe themelore:

1. Marrëdhënjet në mes të ofruesve të shërbimeve turistike dhe shfrytëzuesve të këtyre shërbimeve (udhëtarëve, musafirëve etj). Të tilla janë:

77


kontratat e drejtpërdrejta mbi shërbimet në turizem, kontratat mbi ofrimin e ushqimit dhe pijeve, kontrata mbi deponimet hoteliere, kontratat mbi shërbimet e kampingut, kampingu, kontratat mbi vendosjen në apartamentet turistike.

2. Marrëdhënjet në mes të agjensioneve turistike dhe shfrytëzuesve të drejtpërdrejtë të shërbimeve . Kontrata të tilla janë: Kontratat mbi organizmin e udhëtimeve dhe kontratat e ndërmjetësimit të shërbimeve të udhëtimit.

3. Marrëdhënjet në mes të ofruesve të shërbimeve turistike (hotelit, kampit etj) dhe agjencionit turistik. Të tilla janë: Kontratat mbi shërbimet turistike, kontratat mbi angazhimin e kapaciteteve turistike (kontrata mbi alotmanin), kontratat mbi marrjen me qira të objekteve hoteliere dhe kontratat në mes të përfaqësuesit të hotelierit dhe hotelierit.

Të tri grupet e kontratave mund ti konsiderojmë kontrata turistike në kuptimin e ngusht sepsa pavarësisht nga subjektete të cilat i lidhin, përmbajtja e tyre është gjithmonë ofrimi i shërbimeve turistike. Kështu p.sh. përmbajtja e kontratës mbi ofrimin e shërbimeve, drejtpërdrejtë ose tërthorazi, involvohet pothuajse në të gjitha llojet e kontratave hoteliere. Andaj, kontrata turistike janë edhe ato kontrata të cilat ligjdhënësi nuk i patashef por të cilat në një mas janë zhvilluar në praktiken afariste në botën bashkëkohore e të cilët na instancë të fundit janë shëndrruar në kontrata të pavarura të të drejtës autonome turistike. Varësisht nga veprimi i tyre, këto kontrata mund ti trajtojmë si kontrata të përziera, ose si kontrata sui generis, ose si kontrata të cilat përmbajtja e tyre juridike është në përputhje me me ndonjë nga kontratat e “vjetra”. Kontratat në turizem kanë rëndësi specifike, subjektet e veta, përmbajtje specifike nga përmbajtja e kontratave të tjera. Nga kontratat klasike si p.sh. kontrata mbi urdhëreses, përfaqësimin, vepren, qiranë etj, kontratat turistike mund të zbatohen vetëm në planin supsidiar respektivisht mund të zabohen disa rregulla juridike të tyre, por vetëm në përputhje me ligjin respektivisht konform rregullatives autonome të drejtpërdrejtë të të drejtës në turizem.

4. Si një tërësi e veçantë e kontratave në sferën e afarizmit në turizem dhe hoteleri paraqiten edhe disa kontratat të cilat, pak a shumë, janë të lidhura për ofrimin e shërbimeve turistike dhe që kanë rol të rëndësishëm në zhvillimin e kësaj veprimtarie. Fillimisht, këto kontrata dallohen për nga specificiteti posaqërisht në lëmin e transportimit të personave (ardhjen, shkuarjen dhe transitit të turistëve). Kjo për shkak se të kontratat mbi organizimin e udhëtimeve praktikisht nuk parashihet tërësisa e shërbimeve të transportit por, gjithnjë e më shumë, në interes të klientëve dhe në interes të biznisit të ofruesve të shërbimeve turistike, turistëve – klientëve ju ofrohen shërbime

78


cilësore në drejtim të shfrytëzimit të të arriturave teknologjike, teknike dhe elektronike në mënyrë që zbraztirat e mundëshme në konrtatë të jenë sa më të vogla. Kjo arrihet përmes poltikave të marketingut dhe zbatimit të tyre më qëllim që ofruesi i shërbimeve të mos e humb identitetin e vet e cila vërtetohet me kontratë të posaqme mbi franshizingun.32

5. Përveç grupeve të sipërpërmendura të kontratve të cilat e rregullojnë lëndën e shërbimeve në turizem, ekonomia turistike gjatë zhvillimit të veprimtarisë së vet lidh e dhe kontrata të tjera tregtare dhe civile të cilat nuk janë specifike vetëm për organizatat turistike. Kështu p.sh. hoteli me organizata tregtare lidh kontrtata për blerjen e mallrave, me organizata ose ndërmarrje transportuese, me lizing – organizatën lidhë kontratë mbi lizingun të mjeteve dhe pergaditjeve të caktuara, me ndonjë person fizik lidh kontraten mbi vepren etj,. Lidhja e këtyre kontratave sigurojnë kushtet për lidhjen e kontatave tjera cilësore në turizem në kuptim më të ngushtë. Nisur nga kjo është më rëndësi të posaçme njohja e lëndës së të drejtës kontraktore dhe njohjës së kontratave të veçanta dhe specifike në lëmin e turizmit më qëllim të zhvillimit të afarizmit të suksesshem në turizem.

2. KONTRATAT NË MES TË OFRUESVE TË SHËRBIMEVE TURISTIKE DHE SHFRYTËZUESVE TË DREJTPËRDREJTË

TË SHËRBIMEVE

2.1. KONTRATA MBI SHËRBIMET HOTELIERE

Kontrata mbi ofrimin e shërbimeve turistike është aso kontrate në të cilën njëra palë – hotelieri merr detyrime që ndaj palës tjetër – musafirit ti ofrojë vendosje të përkohshme dhe shërbime të tjera përcjellëse në objektin e vet dhe që musafiri me rastine shfrytëzimit të këtyre shërbimeve ka detyrimin që të paguaj çmimin e kontraktuar.

Lëndë e kësaj kontrate janë shërbimet e vendosjes që njëkohësisht konsiderohen si elemente qensore të kontratës. Vendosje e klientit – musafitit lajmerohet në tri variante:

1. Vendosja me përdorimin e dhomes, me ose pa mengjes (ushqimin);

32 Vepër e cituar fq. 9

79


2. Pansionin, që përfshin vendosjen me tri ushqimet ditore (mengjesin, dreken dhe darken);

3. Gjysëmpansionin, i cili përfshin vendosjen me mengjesin, dreken ose darken.

Detyrimi i vendosjes nënkupton tërësinë e shërbimeve siç janë: pastrimi, dhoma, ndrrimi i çarafëve, sigurimi i ujit korentit etj.

Me hotelerin (hotelerinë) sipas ligjit mbi turizmin nënkuptohet ndërmarrja dhe subjektet tjera juridike, respektivisht ndërmarrësit të cilët për zhvillimin e veprimtarisë se vet janë të regjistruar të organi kompetent i UNMIK-ut.

Sipas karakteristikave të saja kontrata mbi shërbimet hoteliere është kontratë konsensuale, e paemertuar, me detyrime bilaterale. Duke e pasur parasysh që forma e kësaj kontrate nuk është e rregulluar paraprakisht, kjo kontrat është joformale dhe mund të lidhet në mes të pesonave prezent dhe atyre që nuk janë prezent. Lidhja e kontratës në mes të personave prezent realizohet në momentin kur hotelieri pranon kërkesën e musafirit i cili personalisht kërkon vendosje, pansion ose gjysëmpansion. Nëse oferta është berë përmes telefonit, telefaksit ose postes elektronike (internetit), kontrata konsiderohet të jetë e lidhur në momentin kur musafiri e merr leter konfirmimin e hotelierit rreth ofertes së klientit. Nëse kërkesa mbi rezervimin është e dërguar me leter dergesë pstale, kontrata konsiderohet e lidhur në momentin kur musafiri nga hotelieri pranon pergjigjen mbi pranimin e rezervimit. Për këtë shkak se këto lloje kontratave përmbajnë në vehte grumbull të shërbimeve të ndryshme teoria e së drejtës, gjatë shqyrtimit të tyre, e trajton dhe jep sqarime të ndryshme. Mirëpo, edhe pse ka shumë mendime shumica e teoricienëve pajtohen se kontrata mbi shërbimet hoteliere është unike, autonome dhe kontrat e veçantë SUI GENERIS e cilësuar me specificitetin e saj në kuptim të fizionomisë juridike.

Të kontrata mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere është e rëndësishme që të sqarohet roli dhë rëndësia e rerzervimit. Shiquar juridikisht, kërkesë për rezervimin e shërbimeve për vendosje është oferta e musafirit, ndërsa vërtetimi – konfirmimi i rezervimit të cilën e realizon hotelieri konsiderohet pranim i ofertës. Me vërtetimin – konfirmimin e rezervimit nga ana e hotelierit lidhet kontrata e jo parakontrata në bazë të së cilës merret dertyrimi për lidhjen e kontratës së ardhshme. Me pranimin e rezervimit, kontrata konsiderohet prefekte me mundësi të shkëputjës së një anshme të kontratës nga ana e musafirit, derisa hotelieri rezervimin e pranuar nuk ka mundësi ta shkëput nën detyrimin e realizmit të tërësishëm të detyrimeve kontraktuese. Hoteleieri rezervimin duhet ta pranoj shprehimisht sepse në rast të heshtjes kontrata nuk

80


konsiderohet e lidhur. Pra, heshtja e hotelierit ka disa specifika të caktuara, sepse hotelieri detyrohet që në bazë të kërkesës së musafirit në afat prej tri ditëve të deklarohet shprehimisht për pranimin. Nëse hotelieri në këtë afat nuk paraqitet në oferten të cilën e dërgon musafiri, ai ka të drejët që të këkojë dëmshpërblimin. Hotelierei pra, lidhur me lidhjen e kontratës për shërbime turistike, rreth rezervimit si veprimtari e saj, ka detyrime që nëse ka vende të lira të përmbush kontratën në mënyrë të ti menjanohet sanksionieve dhe rezervimit të dhunëshem ligjor.

Hotelierei perjashtimisht ka mundësi që të shkëpus kontratën nëse musafiri është në pamundësi ose kur nuk është i kënaqur me çmimine ofruar ose kur hotelieri nuk është në gjendje teknike që të pranoj musafirin. Pranimi i rezervimit – konfirmimit nga ana e hotelierit mund të behët edhe me pagesën e akontacionit. Zakonisht akontacioni duhet të vërtetohet – kofirmohet me pagesën e shumës sa pagesa e një dite të pansionit. Natyra juridike e akontacionit nuk trajtohet nga të gjithë teoricentet në të njejtën mënyrë. Ka botkuptime që edhe në këtë rast bëhet fjalë për kaparin (paradhënjën) të cilën hoteliere në rast të mosrealizimit të kontratës nga ana e musfirit nuk ka detyrimin që ta kthej.

Nga kontrata mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere, sikurse edhe të gjitha kontratat tjera të dyanshme, dalin të drejta dhe detyrime si për hotelierin po ashtu edhe për musafirin.

2.1.1. Detyrimet e hotelierit

a). Hotelieri është i detyruar që musafirit ti ofroj në dispozicion hapsirat e nevojshme për vendosje. Me rastin e dhënjes së çelsave të dhomës, hotelieri duhet që ti dorzojë musafirit dhomën e rregulluar dhe mobiluar plotësisht, me çka nënkuptohet vendoseje adekuate dhe cilësore, shtreter, aparatur të rregullt, mbuloja të pastra etj. Nëse vie deri të mungesa e kapaciteteve, hotelieri ka detyrimin që musafirit i cili e ka rezervuar vendosjen, ti ofrojë në dispozicion hapsirat që i disponon për vendosje në të njëjtin vend dhe kategori në të njejtin objekt ose në objektin tjetër të kategorisë së njejtë ose më të lartë.

b). Hotelieri duhet që musafirit ti ofrojë në përdorim të gjitha aparaturat, hapsirat zyrtare të përbashkëta për përdorim të përgjithshem nga të gjithë musafiret siç janë restoranet, baret, bazenet etj.

c). Dhomat dhe hapsirat e përbashkëta hotelieri ka detyrimin ti mirëmbajë në mënyrë që të jenë të përdorëshme. Kjo nënkupton se ka detyrimin e mirëmbajtjes së pullezeve, pastertisë etj.

81


d). Musafirit nga ana e hotelierit duhet ti mundësohet shfrytëzimi papengesa i shërbimeve të kontraktuara. Kjo nënkupton punën e zyrtare ditore, mbajtjen e qetësisë dhe rendit në hapsira të hotelit etj.

e). Hotelieri ka detyrimin që musafirit ti ofrojë të gjitha shërbimet në përputhje në zakonet dhe doket afariste. Sipas uzansave përcaktohen disa shërbime të cilat hotelieri ka detyrimin to ofrojë musafirit siç janë:

• bartjen e bagazhit ose sendeve nga dhe deri në dhomen e hotelit të kategorisë më të lartë;

• ofrimin e të gjitha informacioneve lidhur me shfryëzimin e shërbimeve hoteliere pa kompensim;

• zgjuarjen nga gjumi në kohën e caktuar nga musafiri;• dhënjën e dergesave për musafirin (letrave, telegrameve);• thirrjne e mjekut në rast të smundjes;• dhënjën e sendeve të cilat i ka harruar në hotel musafiri;• dhënjën e faturës së specifikuar së bashku me çmimin e shërbimeve të

shfrytëzuara.

f). Hotelieri ka detyrim që musafirit ti ofrojë shërbime të parapara sipas rendit shtëpiak. Sipas natyrës juridike, rendi shtëpiak është formë e kushteve të përgjithshme të afarizmit hotelier dhe konsiderohet se musafiri i ka pranuar nga momenti i marrjes së dhomës për vendosje.

g). Hotelieri duhet që të përkujdeset për personalitetin e musafirit. Kjo nënkupton se hotelieri ka detyrimin për sigurinë dhe integritetin fizik të musafirit, nëpërmjet garancisë se hapsirat e hotelit janë të sigurta dhe të parrezikshme për banim, që ushqimi është i shëndoshë dhe cilësore, që bazeni është i pastër etj.

h). Hotelierio duhet ti ruaj sendet e musafirit. Disa nga sendet e musafirit menjëherë dorëzohen në ruajtje në dorë të hotelierit me ç’rast automatikisht lidhet kontrata mbi depozitin. Sendet tjera vendosen në vende të dedikuara për to (zakonisht në dhomë). Në rast të humbjes së sendeve të musafirit hotelieri ka detyrimin të kompensojë dëmin e shkaktuar. Përgjegjësia e për sende e humbura të cilat musafiri ka qenë i detyruar ti dorëzojë jë dorë hotelierit, është e musafirit.

2.1.2. Detyrimet e musafirit

82


a). Detyrimet e paraqitjes: Musafiri është i detyruar menjëherë me rastin e mbritjes në hotel të paraqitet të zyrtari i recepcionit, dhe me rastin e lëshimit të hotelit çelsin e dhomës të dorëzojë po ashtu te recepcionisti.

b). Detyrimin mbi marrjen dhe dhënjën e dhomës: Musafiri ka detyrimin e dorëzimit të dhomës me rastin e përfundimit të shfrytëzimit në gjendje të cilën edhe e ka pranuar (kujdesin për ruajtjen dhe mosdëmtimin e inventarit). Për dëmin e shkaktuar përgjigjet materialisht.

c). Detyrimin e përdorimit të hapsirave në bazë të destinacionit.d). Detyrimin e respektimit të musafirëve të tjerë, posaqërisht respektimin e

rendit shtëpiak.e). Detyrimin e pagesës së çmimit të kontraktuar dhe të çmimit të

shërbimeve të shfrytëzuara ekstra.

2.1.3. E drejta në rent e hotelierit

E drejta e rentes (mbajtjes) është e drejtë e kreditorit që sendet e luajtshme

të debitorit, të cilat i ka në duar të veta, deri të cilat ka ardhur në mënyrë të ligjshme, ti mbajë më qëllim të realizimit të pegesës duke i respektuar dispozitat ligjore dhe uzansat të cilat e rregullojnë këtë çështje.

2.1.4. Përfundimi i kontrates

Ashtu sikurse edhe të gjitha kontratat tjera, po ashtu edhe kontrata mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere mund të përfundoj në njëren nga mënyrat të cilat i kemi cekur me lartë. Mirëpo, kontrata mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere ka disa specifika të caktuara të cilat do ti vemë në pah. Kontrata mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere mund të lidhet për kohë të caktuar dhe për kohë të pacaktuar nga e cila edhe varet edhe koha dhe mënyra e përfundimit të kontrates. Kontrata e cila është e lidhur për kohë të caktuar p.sh. “për afat tre mujor”, “15 ditorë”, “deri me 31 dhjetor” përfundon me datën e përcaktuar saktësisht.

Kontratat të cilat janë të lidhura për kohë të pacaktuar janë kontrata të cilat lidhur me afatin e tyre palët nuk janë deklaruar.

83


2.1.5. Shkëputja e kontratës

Kontrata mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere mund të shkëputet në bazë të deklarates së vullnetshme të njërës nga palët kontraktuese për shkak të mospërmbushjes së detyrimeve nga ana e palës tjetër kontraktuese.

Hotelieri ka të drejtë që të shkëpus kontratën nëse musafiri:

• rëndë shkelë Uzansat e veçanta, rendin shtepiak, dhe posaqërsiht nese i pengon musfiret tjerë me sjellje të tij;

• nuk paguan faturen për shfrytëzimin e shërbimeve hoteliere pas shtatë ditë qëndrimi;

• sëmuret nga ndonjë smundje dhe smundje ngjitëse të rrezikshme për musafiret tjerë.

Musafiri mund të shkëpus kontraten nese hotelieri nuk i përmbush detyrimet e kontraktuara dhe rëndë e shkelë rendin shtëpiak. Uzansat e veçanta dhe dokët afariste. Për këto shkaqe, musafiri ka të drejtë në kompensim për dëmin e shkaktuar.

2.1.6. Prishja e kontratës

Nese lidhja e kontratës për ofrimin e shërbimeve hoteliere është lidhur për një kohë të pacaktuar secila nga palët kontraktuese mund të prish atë. Prishja është shprehja e një anshme e dekleratës se vullnetit të palës ndaj palës tjetër që ka për pasojë përfundimin e marrëdhënjeve kontraktore e cila është bazuar në kohë të pacaktuar.

Për vlefshmerin e prishjes së kontratës duhet të jenë të plotësuara këto kushte;

• deklarata e prishjes duhet ti dorëzohet palës tjetër;• deklarata e prishjes duhet të dorëzohet gjithmonë në një kohë

që nuk është përcaktuar më parë;• prishja ndërprehet me rastin e kalimit të afatit të prishjes;• të gjitha veprimet të ndërmarra para deklarates, kreditori ka të

drejtë që të kërkojë përmbushjen e tyre nga debitori.

Të kontrata e lidhur në bazë të qëndrimit “ditë për ditë” deklarata e prishjes duhet të jepet deri në 12 orë para ditës së ardhshme.

84


Para fillimit të shfrytëzimit të shërbimeve, musafiri ka mundsi që të prish rezervimin nën këto kushte:

• deri 12 orë para ditës së parë të shfrytëzimit nese bëhët fjalë për vendosje e cila nuk zgjatë më shumë se dy ditë;

• dy ditë para fillimit të shfrytëzimit të shërbimeve nese bëhët fjalë për vendose prej tri deri në shtatë ditë;

• shatë ditë para fillimit të shfrytëzimit të shërbimeve nese bëhët fjalë për vendosje nga tetë ditë ose gjatë sezonit turistik.

Hotelieri asnjëherë nuk ka mundësi që të prish rezervimin e pranuar dhe ka detyrimin që ta përmbush atë.

Musafiri i cili nuk ka mundur që më kohë të prish kontratën mbi shfrytëzimin e shërbimeve hoteliere, ka detyrim që hotelierit ti kompensoj demin e shkaktuar.

2.2. KONTRATA MBI SHËRBIMIN ME PIJE DHE USHQIM

Në bazë të kësaj kontrate një nga palët – hotelieri merr detyrimin, që

palës tjetër kontraktuese – musafitit, ti ofrojë ushqimin dhe pijet sipas porosisë, ndërsa musafiri me rastin e shfrytëzimit të shërbimeve, detyrohet që hotelierit ti paguaj çmimin e kontraktuar. Natyra juridike e kësaj kontrate është: joformale, e paemertuar, konsensuale, e dyanshme dhe me ngarkesë. Kontrata konsiderohet e lidhur në momentin kur palët dakordohen rreth elementeve themelore të kontratës (drekës, darkës, koktejit, numrit të dhomave, masave, çmimeve të shërbimeve, kohës së shfrytëzmitetj). Sipas rregullit kontrata konsiderohet se është e lidhur në momentin kur hotelieri pranon porosinë e musafirit. Zakonisht çmimi i shërbimeve të rezervuara duhet të jetë më i ulët se çmimi i paraparë në çmimore.

2.3.KONTRATA MBI DEPONIMET HOTELIERE

Kontrata mni deponimet hoteliere është aso kontrate e cila i detyron deponim-marrësit që të marrin në ruajtje sendet e luajtshme të musafirit të cilat ai i sjellë me vete në obkektin hotelier. Detyrimi i marrësit të deponimit – hotelierit përfshinë edhe ruajtjen e sendeve nga dëmtimi ose zhdukja e tyre. Kontrata mbi deponimin e sendeve në hotel nënkupton:

85


• deponimin e sendeve të luajtshme në hotel të cilat musafiri i sjellë më vete në objektin hotelier, por të cilat ai nuk i dorzon “në dorë” të hotelierit për ruajtje dhe

• deponimin e sendeve të luajtshme në hotel të cilat musafiri i “lë në dorë” të hotelierit për ruajtje.

Hotelieri përgjigjet për zhdukjen ose dëmitimin e sendit në të dy rastet dhe përgjegjësia e tij del nga kontrata mbi ofrimin e shërbimeve turistike. Kontrata mbi deponimin e sendeve të luajtshme në hotel zgjatë deri sa të zgjasë kontrata për ofrimin e shërbimeve turistike.

Hotelieri, deponim-marrësi, për humbjen ose dëmtimin e sendit, pavërësisht nga faji, çka nënkupton se për vërtetimin e fajsisë së tij është e mjaftueshme që musafiri të argumentoj lidhjen dhe shkakun në mes të veprimit dhe dëmit. Hotelieri ka mundësi të lirohet nga faji vetëm sese arrinë që të argumentojë se deri të dëmi ose humbja ka ardhur:

• për shkak të fuqisë së lartë;• për shkaqe në vet sendin e deponuar;• për shkak të sjelljes së vet musafirit.

Nga kontrata mbi ofrimin shërbimeve turistike lindin detytimet themelore mbi hotelierin që musafirit ti sigurojë dhe ofrojë shërbimin e kërkuar dhe të kontraktuar dhe në të kundërten, detyrimi themelorë për musafirin është që të bejë pagesën e çmimit të kontraktuar. Nëse musfiri nuk e paguan çmimin që ka për detyrim për shfrytëzimin e shërbimeve të caktuara, hotelieri si kreditorë ka të drejtë që të mbajë sendet e musafirit të cilat i ka sjellë më vete deri sa ai të realizojë pagesën. Ligjëdhënësit e vendeve të jashtme në kodifikimet ndërkombëtare ia njohin të drejtën hotelierit për ti mbajtuer sendet e musafirit, nëse ai nuk i përmbush detyrimet, në mënyrë që ati ti krijojë siguri afariste për të zhvilluar me sukses dhe pa pengesa veprimtarinë e vet.

E drejta për mbajtjen e sendeve të musafirit i cili nuk i përmbushur detyrimet të cilat i ka kontraktuar ka rolin e një mjeti të dhënushem juridik i cili i siguronë mundësinë e realizimit të pagesës nga ana e debitorit – musafirit.

Hotelieri në këto raste ka të drejtë që ti mabjë të gjitha sendet e luajtshme të musafirit përveç: dokumenteve të udhëtimit, leternjoftimit, notesave, fotografive dhe sendeve të tjera të cilat nuk kanë mundësi të shitën.

86


2.4.KONTRATA MBI KUSHTET E KAMPINGUT

Turizmi ekologjik, sportiv dhe rekreativ, posaqërisht i të rinjëve, i njohur me emrin aventuarat e kampingut ose kamping, sot në botën bashkëkohore radhitën në lëmënjët e turizmit masovik si për nga pjesmarrja e turistëve po ashtu edhe për nga shtrirja në planin hapsinor ndërkombëtar. Ky lloj turizmi ka rrjedhë nga deshira e njerëzve, sidomos e atyre që jetojnë në vise urbane, që një pjesë të kohës të kalojnë në vise me të largëta malore, detare etj, në mënyrë që sado pak të bejnë një ndryshim në jetën e tyre. Në vendet të ashtuquajtura “vende të recepcionit”33 Ligjdhënësit e vendeve të cilat i kanë të zhvilluara lëmënjët e turizmit, kujdes të veçantë i kanë kushtuar edhe kampingut dhe për këtë arsye kjo lëmi është rregulluar me një regjim të veçantë juridik, ndërsa afarizmit i është siguruar mbikqyrje e posaqme.34

Në Kosovë as në ligjin e vjetër që e ka rregulluar turizmin e as në rregulloret administrative të cilat i ka sjellë UNMIK-u çështja e rregullimit juridik të kampingut nuk është përcaktuar. Mëgjithë atë, në bjeshkët e Sharrit në Brezovic dhe në bjeshkët e Nemura në Rugovë, janë organizuar një varg kampigjesh të cilat më shuëm e kanë pasur karakterin e rekreacionit – humanitar të financuara nga OJQ-të ndërkombëtare ndërsa, kampingjet të cilat janë të karakterit profitabil siç janë ato të Sllovenisë, Austrisë, Gjermanisë etj, tani për tani nuk ekzistojën.

Bazuar në ligjet e vendeve të cilat i cekem kampingu dhe kampi për vendosje rregullohen sipas dispozitave ligjore të cilat i precizojnë kushtet dhe subjektët për zhvillimin e kësaj veprimtarie. Me kushtet e kampit nënkuptojmë elementet tekniko-shëndetësore të shkallës minimale të cilat duhet të plotësohen. Gjitashtu, njëra nga elementet e rëndësishme për funksionimin e kampit është aspekti pronsoro-juridik i vednit të kampit dhe pozita e musafitit dhe organizatorit të kampingut në pikpamje të përgjegjësisë për sendet e musafirit dhe të drejtat e tyre. Faktikisht, këto janë edhe elementet themelore të kësajë kontrate. Elementet tjera eventuale të cilat lajmërohen gjatë lidhjes së kësajë kontrate u është lënë vullnetit të palëve dhe parimeve zakonore të mira.

33 “Vendet e recepcionit” në terminologjinë e të drejtës në turizem dhe hoteleri e identifikon vendin i cili në mas të madhe ka arritur që ti zhvillojë dhe organizojë lëmënjë të ndryshëm të turizmit. Kjo, në kuptimin e ngushtë nënkupton organizmin e mirë të turizmit si nga ana e shtetit po ashtu edhe nga ana e organizatave turistike.34 Poslovno Pravo u Turizmu i ugostiteljstvo, vepre e cituar fq.63

87


2.5.KONTRAT MBI VENDOSJE NË APARTAMENTE TURISTIKE

Masovitetin i të ashtuquajturit “turizem rezidencial” e përcjellë vazhdimisht diferencimi i ofertave specifike dhe krijimi i formve më të reja lidhur me ofrimin e shërbimeve të vendosjes së musafirëve të cilët në një mënyrë ndryshojnë nga ato të hotelerisë tradicionale. Duke e pasur parasusysh këtë zhvillim dhe diferencim ofertash kanë lindur apartamente turistike së pari në Francë në vitet e gjatdhjeta të shek XX dhe nga aty janë përhapur pothuajse në tërë territorin e Evropes. Emertimi në kuptimin komercial të apartamenteve turistike në praktiken afariste mund të jetë i ndryshëm (“bungalow”, “studio”, “shtëpizë”, “pavilon”, “vilë” etj), por ato dallohen me posedimin e elementeve të përbashkët lidhur me kushtet e përsosura të objekteve që përbëhën nga shumë hapsira përcjellëse në kuadër të një objekt të përgjithshem, sipas një rregullit nga: qëndrimiet ditore, pjesët e fjetjeve, kuzhines, hapsirave të nevojshme sanitare, etj. Apartamentet e tilla zakonishtë ndërtohen si objekte të veçantapor është e mundshme që ato të ndërtohen edhe në blloqe (bllok apartamentesh). Sipas rregullit, në një lokacion të përshtatshem, të ndara fizikisht njëra nga tjetra me hapsira të gjelbërta dhe pjesë për rekreacion, ndërtohen shumica e objekteve apartamente të cilat krijojnë lagje apartamentesh. Lagje të tilla, në kuader të vetin, zakonisht kanë:

a) qendren e pranimit, porten, recepcionin ku musafiret e pranuar marrin informacione, shërbime të këmbimit të të hollave, ruajn sendet me vlerë, marrin posten etj ;

b) zonen e banimit e cila përbëhet nga apartamentet dhe objektet tjera përcjellëse etj;

c) zonat rekreative siç janë plazhet, bazenat, terrenet sportive dhe objekte të tjera të vogla hoteliere (bife, bare etj).

Kontraten e ofrimit të shërbimeve në apartamente turistike të cilën e lidhin musafiret me ofruesin e shërbimeven është kontratë e joformale, e paemertuar, me ngarkesë e cila lidhet në bazë të shprehjes së vullnetit të palëve. Çështja se pse kjo kontratë është e paemertuar, në teorinë juridike arsytohet me faktin se është institut relativisht i ri juridik që është lajmëruar në praktikën afariste, më qëllim të lehtësimit të kutimit të përmbajtjes dhe zbatimit të saj në praktikë. Çfarë hotelieri, në cilësin e ofruesit të shërbimeve hotelieri, i ofron musfirit për çmimin e caktuar në këtë llojë turizmi? Fillimisht, hotelieri duke i shfrytëzuar këshilltarët dhe informacionet i venë në dispozicion apartamentet turistike me të gjitha mjetet përcjellëse, instalime të rregullta dhe orendi cilësore konform standardeve adekuate në të gjitha hapsirat. Nën këto kushte të ofruara, me teknikë të përsosur klimatizimi, servise piatash të cilësisë së lartë dhe paisjeve

88


të tjera të cilat do të shërbejnë për servisimin dhe pergaditjen e ushqimit, ujit, energjis elektrike, vendosaj dhe banimi në këto apartamente bëhet me një cilësi jashtzakonsht të lartë. Musafiret i pret edhe një numer i caktuar i shërbimeve ditore siç janë: bartja e mbeturinave, pastrimi i apartamentit, ndrrimi i çarrqafve të fjetjes së paku në çdo 7 ditë, përdorimi i telefonit dhe internetit, pranimi dhe dërgimi i postes, punët e këmbimit të parave dhe shërbime të tjara specifike varësisht nga vendi. Në kuadër të këtyre shërbimeve ofrohen edhe terrene sportive për rekreacion, bregdeti, parkime etj. Musafiri pret që sendet e vlefshme ti dorëzojë në ruajtje të hotelieri. Në përgjithësi mund të themi se në bazë të kontratës mbi vendosjen në apartamente turistike hotelieri ka detyrimin që ti dorëzojë musafirit, më qëllim të përdorimit, për një kohë të caktuar apartamentin dhe ofrojë shërbime të kontraktuara për një çmim të kontraktuar.

Definicioni i sipërpërmednur i kësaj kontrate dhe natyrën e saj juridike, bile në shiqim të parë, krijon pamjen e kompnimit të elementeve të disa kontratave siç është ajo e qirasë, ofrimit të ushqimit dhe pijeve, shfrytëzimit të terreneve sportive dhe rekreative, etj,.

Nga kjo që e shqyrtuam më lartë nuk është e vështirë të përfundojmë që përmbajtja e kontratës mbi qiranamarrjen dhe qiradhënen nuk mund të sqarojë natyrën juridike të kontratës mbi vendosjen e turistëve në apartamente turistike. Detyrimet e hotelieri,t të cilat karakterizohen me një vëllimi të madh dhe të llojllojshem aktivitetesh, që dalin nga marrëdhënja e qiramarrjes dhe qiradhënjes lidhur me kontratën për vendose në apartamente të turistieve, bejnë që ato të jenë specifike dhe mjaft të komplikueshme që në instancë të fundit e vështerësojnë në mas të madhe përcaktimin e sakt përmbajtjen e kësaj kontrate.

Nese e shiqojmë kontraten mbi vendosjen e turistëve në apartamente dhe kontratën mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere mund të konstatojmë se të dyjat janë kontrata të paemertuara, kontrata mikse të përbëra nga elemente të njejta, kontratë mbi qiramarrjen, vepren, deponimin dhe shitjen, të cila konform çështjeve të cilat i rregullojnë lidhen në njëren nga këto kontrata. Mirëpo, duke e analizuar përmbajtjen e kontraten për vendosjen e turistëve në apartamente turistike gjejmë elemente të pjesmarrje të turistëve në detyrime të banimit të cilat janë të ngjajshme sikurse të kontrata mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere edhe pse për nga natyra e tyre megjithatë nuk janë krejtsisht të ngjajshme. Por, duhet pranuar se shumica e tyre për nga specificiteti dhe vedni i ofrimit të tyre janë transformuar dhe kanë fituar një individualitet funksional karakteristik për realizimin e qëllimit të ofrimit të shërbimeve turistëve për vendosje në apartamente turistike.

Shquar në përgjithësi ndryshiemt në mes të këtyre dy kontratave janë:

• kontrata për ofrimin e shërbimeve hoteliere mund të lidhet edhe vetëm për një ditë ndërsa kontrata për vendosjen e

89


turistëve në apartamente turistike lidhet për një afat së paku shatë ditorë,

• të e para ka më shumë shërbime akcesore35 se sa të kontrata mbi vendosjen e turistëve në apartamente turistike ku turistet shfrytëzojnë vetëm disa shërbime ndërsa të tjerat i realizojnë vetë në bazë të paisjeve të vendosura në apartamente.

Vërtetimi i natyres mikse të kontrates mbi vendosjen e turistëve në apartamente turistike, arrinë që të përcaktojë pozitën e saj në mes të kontratave të të drejtës detyrimore dhe në këtë mënyrë përcakton mënyrën e identifikimit të normave juridike të cilat do të ndryshojnë ose përmbushin dëshirat e palëve. Regjimi juridik i kësaj kontrate themelohet nga elementet mikse normative.

2.5.1. Lidhja e kontratës

Kontrata mbi vendosen e turistëve në parartamente turistike konsiderohet e lidhur në atë moment kur palët me vullnenin e tyre pajtohen për mënyrën dhe vendin e vendosjes, kohen të shfrytëzmimit dhe çmimin që duhet paguar. Të gjitha çështjet tjera që kanë të bëjnë me lidhjen e kësaj kontrate duhet të jenë në përputhje me parimet e përgjithshme të së drejtës detyrimore, drejtës kontraktore dhe uzansave të veçanta në hoteleri. Mëgjithatë, disa çështje specifike që dalin nga natyra e kësaj kontrate duhet të mirren parasysh. Të gjitha këto elemente të komponuara edhe me klauzola specifike të kontratave tipe e bëjnë këtë kontratë interesante dhe instrumet efektiv për realizim e këtij lloji të turizmit.

Palë kontraktuese janë musafiri dhe hotelieri. Nese në apartamentin turistik vendosen shumë persona atëherë përgjegjës për nënshkrimin e kontratës është vetëm njeri (në rast të vendosjes së një familje nënshkruan babai ose nëna). Kontraktuesi bëhet bartës i të drejtave dhe detyrimeve ndaj hotelierit, ndërsa musafiret tjerë të vendosur në atë apartament kanë detyrime dhe të drejta të cilat burojnë nga kontrata për vendosje në apartamentin turistik. Kontrata mund të lidhet nga agjencini turistik në llogari të musafirit kur musafiri është prezent. Sot është dukuri shumë e përhapur lidhja e kontratave më mes të palëve të cilat fare nuk janë prezent në lidhjen e këtyre marrëdhënjeve. Procesi i lidhjes së këtyre marrëdhënjeve kontraktore zakonisht fillon në atë mënyrë që musafiri i dërgon hotelierit kërkesë për rezervim e cila përmbanë klauzolat: mbi apartamentin e dëshiruar, kohën e fillimit dhe

35 Me shërbime akcesore nënkuptohet vëllimi i shërbimeve të cilat duhet ti ofrohen musafirti dhe të cilat zakonisht të shumta.

90


mbarimit të shfrytëzimit të apartamentit dhe adresen e musafirit. Hotelieri ka detyrim që të përgjigjet në çdo kërkesë për rezervim pavërësisht se a pranohet rezervimi apo jo.

Duhet potencuar se, hotelieri me rastin e pranimit të kërkesës nga ana e palës kërkuese nuk e lidh automatikisht kontratën mbi vendosje në apartamentin turistik por konsiderohet që është lidhur parakontrata e cila i përmbanë elemntet qenësore të kontratës së ardhshme kryesore (përshkrimin e parartamentit, kohëzgjatjen e shfrytëzimit të apartamentit, çmimin etj), dhe kohën kur do të jetë kontrata kryesore e lidhur – kontrata mbi vendosjen e turistëve në apartamentin turistik.

Me rastin e lidhjes së parakontratës mbi vendosje në apartamentin turistik nuk arrihet deri të një siguri juridike se musafiri do të lidh kontraten kryesore dhe më këtë rast të shfrytëzojë shërbimet e kontraktuara, e edhe më pak se në rast të dështimit të rezervimit hotelierit do ti kompensohet dëmi i shkaktuar. Pranimi i rezervimit praktikisht e detyron vetëm hotelierin në lidhjen e kontratës kryesore, sepse hotelieri nuk ka mundësi reale që pa musafirin, i cili eventualisht do të mungojë, të arrij të lidh kontraten kryesore. Në funksion të shmangjes së rrezikut të till, në praktik zakonisht hotelieri i kushtëzon musafirit lidhjen e parakontrates me pagesen e një paradhënje36.

Hotelieri është i detyruar që kontraten me musafirin ta lidhë në ditën e fillimit të shfryëzimit të apartamentit.

2.5.2. Të drejta dhe detyrimet e palëve

Kontrata mbi vendosjen e turistëve në apartamente turistike është kontratë më ngarkes nga e cila lindin të drejta dhe detyrime të përbashkëta të hotelierit dhe musafirit.

2.5.2.1. Detyrimet e hotelierit

Detyrimet themelore të hotelierit janë:

• ti dorëzojë në përdorim musafirit apartamentin turistik;• ti ofrojë musafirit shërbime akcesore të kontraktuara;• që të kujdeset për personalitetin e musafirit; dhe• ti ruaj sendet e musafirit.

36 Çmimi i paradhënjes përcaktohet në bazë të çmimit të apartamentit dhe varësisht nga poltikat ekonomke të hotelierve paguhen nga 10% deri në 60% të çmimit të përgjithshem.

91


2.5.2.2. Detyrimet e musafirit

Bazuar në kontratën mbi vendosjen e turistëve në apartamente turistike detyrimet themelore të musafirit janë:

• ta përdorë apartamentin me kujdes si shtëpiak i mirë;• që ti kthej hotelierit apartamentin; dhe • të paguaj çmimin e kontraktuar për shfrytëzimin e apartamentit.

3. KONTRATA NË MES TË AGJENCIONIT TURISTIK DHE SHFRYTËZUESVE TË DREJTPËRDREJTË TË SHËRBIMEVE

92


3.1. KONTRATA MBI ORGANIZIMIN E UDHËTIMIT

Kontrata mbi organizimin e udhëtimit është aso lloj kontrate me anë të së cilës njëra palë - organizatori i udhëtimit detryrohet që palës tjetër – udhëtarit, në emër të vet, ti ofrojë një tërësi shërbimeve të cilat krijohen më rastin e transportimit, qëndrimit dhe shfrytëzimit të shërbimeve të cilat janë të lidhura me udhëtimin ndërsa, udhëtari, për shfrytëzimin e këtyre shërbimeve, detyrohet që organizatorit të udhëtimit ti paguaj çmimin e kontraktuar.37

Si organizatorë të udhëtimeve dhe palë kompetente në kuadër të kësaj kontrate përveç agjencionit turistik ka mundësi që të paraqitet edhe ndonjë ndërmarrje tjetër e cila sipas ligjit e ka të regjistruar këtë veprimtari. Kjo kontratë për kah natyra e saj juridike është kontrat dy palëshe, me ngarkesë, joformale dhe kontratë komutative. Elementet qenësore të kontratës janë lënda e kontratës dhe çmimi i kontratës.

Lëndë e kësaj kontrate janë të gjitha shërbimet turistike të cilat janë të lidhura me detyrimet e transportuesit dhe shfrytëzuesit të udhëtimit e të cilat logjikisht përbëjnë një tërsi me një qëllim të caktuar.

Çmimi është shuma e caktuar e të holave (mund të jetë edhe çmim i caktuar paushal) të cilin e paguan udhëtari para se të fillojë udhëtimi në tërsi ose, sipas marrveshjes paraprake, në kiste.

3.1.1.Lidhja e kontratës

Lidhja e kontratës mbi organizimin e udhëtimeve realizohet në bazë të ofertës të cilën njëra palë kontraktuese – udhëtari i bënë palës tjetër – organizatorit të udhëtimieve, apo anasjelltas, më qëllim të shfrytëzimit të shërbimeve transportuese.

Në rastin e parë, palë e ofertuar është organizatori i udhëtimeve dhe lidhja e kontratës arrihet në bazë të negociatave-bashkëbisedave në mes të udhëtarit dhe organizuesit të udhëtimit natyrisht, gjithmonë në duke e respektuar dëshirën dhe autonominë e vullnetin të palëv.

Në rastine dytë, organizatori i udhëtimeve paraprkisht i shet shërbimet mbi transportin e caktuar me çmim unik për të gjithë udhëtarët. Në këtë rast. po ashtu paraprakisht, në një formular të shypur etj., përcaktohen hollësisht kushtet e kontratës që palës tjetër – udhëtarit nuk i mbetet gjë tjetër vetëm të parnoj ose refuzojë të lidh këtë kontratë pa pasur mundësi që ti ndrroj ksuhtet e kontrates dhe të paguaj çmimin. Kjo mënyrë e lidhjes së kontratës është e

37 Dr. M.Hetemi; E drejta me njohuritë themelore të së drejtës afariste, Prishtinë 1996, fq. 432

93


karakterizuar nga specilaizimi i ndërmarrjeve të udhëtimit dhe aktiviteti që të krijohen procedura efikase dhe lehtësira në marrdhënje kontraktore të cilat për t’u konsideruar së janë lidhur, palër detyrohen të veprojnë përpara. Në këtë rastë bëhët fjalë për të ashtuquajturat kontrata mbi pranimin apo athenzione në të cilat autonomia e vullnetit të njërës palë është shumë e kufizuar.

Praktikisht, udhëtari i cili dëshironë të udhëtoj i drejtohet organizatorit të udhëtimit – agjencionit turistik i cili zakonisht jep informacione apo katalogje të cilat i përmbajnë kushtet e përgjithshme të udhëtimeve dhe çmimet e caktuara për shfrytëzimin eventual të shërbimeve. Udhëtari i cili dëshiron që me organizatorin e udhëtimit të lidh një kontrat konkrete, plotëson ose nënshkruan dokumentin mbi udhëtimin me të cilën përcaktohet udhëtimi i konkret me dhënjën deklarates se i pranon kushtet e përgjithshme të udhëtimit. Lajmerimi mbi pranimin e lidhjes së kontratës mund të behët më shkrim, dërgimin e letres, telefonit, intenetit, telegramit etj,. Organizatori i udhëtimit me rastin e marrjës së lajmërimit nga udhëtari e njofton udhëtarin ose përfqaësuesit e tij të autorizuar për marrjen e lajmit për pranimin e udhëtimit dhe kjo kohë konsiderohet momenti i lidhjes së kontratës dhe nga ky moment kontrata fillon të prodhoj efekte juridike. Informimi nga ana e organizatorit të udhëtimit me të cilin vërtetohet lajmërimi i udhëtarit për udhëtimin konkret, në kuptimin juridiko-teorik ka rëndësi për faktin se palët kontraktuese janë pajtuar me elementet e përgjithshme të kontratës mbi organizimin e udhëtimit dhe momenti i lidhjës së kësaj kontrate konsiderohet momenti prefekt i kontrates e cila në bie në përfundim së bëhët fjalë për kontratën konsensuale.38

Kontrata mbi organizmin e udhëtimeve duhet të përmbajë këto elemente të esenciale: llojet dhe numrin e shërbimeve, afatin e zbatimit, çmimin dhe kushtet e pageses, afatet e skadimit, detyrimet dhe përgjegjësitë të cilat i ndërmerr agjencioni i udhëtarëve dhe udhëtari.

Në përmbajtjën e ofertës për lidhjen e kontratës duhet të jenë prezente të gjithë elementet esenciale të kontratës sepse oferta është propozim për lidhje të kontratës e dhënë nga personi i caktuar dhe nëse kjo ofertë pranohet atëherë konsiderohet se është e lidhur kontrata. Është e kuptueshme që që oferta duhet të jetë e plotë dhe e përcaktuar që ajo të pasi të pranohet të jetë kontratë.

Organizatori i udhëtimit është i detyruar që më rastin e lidhjes së kontratës udhëtarit ti dorzoj vërtetimin me shkrim mbi udhëtimin. Ky vërtetim duhet ti ketë këto elemente: emrin dhe mbiemrin e udhëtarit, vendin dhe kohën e nisjes dhe mbrritjes, kohën e qendrimit, të dhënët elemntare mbi provizinin, si dhe të dhënë të tjera mbi shërbimet të cilat i përfshin çmimi i paguar. Organizatori i udhëtimit udhëtarit i dorzon edhe programin e udhëtimit.

Konventa ndërkombëtare mbi kontratën e udhëtimit parasheh gjithashtu detyrimin e organizatorit të udhëtimit që me rastin e lidhjes së

38 Prof.Dr. S. Sušič; Veper e cituar fq 84

94


kontratës të lëshoj dokumentin mbi udhëtimin të nënshkruar dhe të vulosur. Bëhet fjalë për një traditë të vjetër profesionale që nënkupton se lidhja e kontratës vërtetohet më një dokument të caktuar. Në këtë rast bëhet fjalë për vërtetimin e udhëtimit të cilli udhëtari mund të kërkojë nga ofruesi i shërbimeve. Vërtetimi nuk është shenjë legjitimuese, as dokument me të cilën do të mund të vërtetoheshin raportet kontraktore në mes të udhëtarit dhe organizatorit të udhëtimeve, edhe atëherë kur udhëtari ka lidhur kontratë me dhënësin e shërbimeve në llogarin të palës së tretë sepse vërtetimi nuk e individualizon dhënësin e shërbimeve dhe as llojin e shëbrimit. Shenja legjitimuese paraqet një të vërtetim përmbledhës që informon se në mes të dhënëit të tij dhe palës janë lidhur marrdhënje detyrimore por ato janë të përcktuara në rregulat kontraktore. Vërtetimi mbi udhëtimin është vetëm një argument mbi lidhjen e kontratës mbi organizimin e udhëtimit dhë të prodhimit të efekteve juridike për udhëtarin – poseduesin e vërtetimit dhe organizatorin e udhëtimit – dhënëin e vërtetimit dhe që ku i njejti udhëtar nuk është i individualizuar në momentin e lidhjës së kontratëspor parimishtë është personi i cili do të jetë i individualizuar në momentin e zbatimit të kontratës.

3.1.1. Detyrimet e organizatorit të udhëtimeve

Nga kontrata mbi organizmin e udhëtimeve lindin të drejta dhe detyrime për palët kontraktuese. Detyrimet themelore të organizatorit të udhëtimit janë:

• ofrimi i shërbimeve cilësore;• përkujdesja ndaj të drejtave dhe interesave të udhëtarëve;• dhënjen e informacioneve;• ruajtjen e fshehtësisë së udhëtarit;

3.1.1.1. Detyrimi i ofrimit të shërbimeve cilësore

Detyrimi themelor i organizuesit të udhëtimit është që udhëtarit ti ofrojë të gjitha shërbimet të cilat janë përcaktuar në kontratë mbi organizmin e udhëtimit respektivisht në vërtetimin dhe programin e udhëtimit. Nëse organizatori i udhëtimit u menjanohet kryerjes së zbatimit të disa shërbimeve për palën, drejtpërdrejtë i është përgjegjës shfrytëzuesit-udhëtarit të shërrbimeve për këtë mosbërje e cila ka qenë e përcaktuar në kontratë. Me rastin e ofrimit të shërbimeve udhëtarit, organizatori i udhëtimit është i detyruar që të respektoj standartet doket teknike dhe standartet juridike me të cilat rregullohen disa lloje shërbimesh. Organizatori i udhëtimit është përgjegjës për të gjithë dëmin që i

95


shakohet udhëtarit e cila ka ardhur si shkak i lëndimit të detyrimeve mbi dhënjën e shërbimeve të caktuara sipas kontratës dhe programit.

3.1.1.2. Detyrimi për përkujdesjen e të drejtave dhe interesave të udhëtarit

Dtyrimi themelor i organizatorit të udhëtimit është që kujdeset për të drejta dhe interesat e udhëtarit në përputhje më shërbimet e mira dosore afarste të cilat vlejnë në turizem. Behët fjalë për çështjen e cila nënkupton detyrimin e organizatorit të udhëtimit, e cila duhet të vlerësohet në rastin konkret në përmbajtjen e kontratës. Palët kontraktuese në kuadër të marrdhënjëve të detyrueshme janë të detyruara që të sjellen sipas parimeve të përgjegjësisë dhe ndershmërisë në përputhje më dokët e mira afariste. Në këtë kontekst organizatori i udhëtimit duhët ti ndërmarr të gjtha masat që udhëtarin të mos e sjellë në mashtrim me dhanjën e informacioneve të gabushme apo shkurtimin e të drejtave të caktuara të përcaktuara në kontratë dhe programin e udhëtimit. Detyrim i veçantë i organizatorit të udhëtimit është që të kujdeset në zgjedhjen e personit të tretë – dhënës i shrëbimeve dhe të ndërmarr masa tjera për të siguruar udhëtarin.

3.1.1.3. Detyrimi për dhënjen e informacioneve (sqarimeve)

Organizatori i udhëtimit është i detyruar që udhëtarit ti ofrojë informacione të duhura mbi kushtet e udhëtimit, qëndrimit dhe shërbimeve të veçanta si dhe sqarimeve të cilat kanë të bejnë me cilësinë e mjeteve të udhëtimit dhe vendosjes, orarin e udhëtimeve, formaliteteve doganore, rregulloreve monetare dhe rregullave tjera administrative. Organizatori i udhëtimit është i obliguar që udhëtarit ti ofroj të gjitha sqarimet lidhur me udhëtimin për sigurin e udhëtarit sepse bejhet fjalë për marrdhënje kntraktore të cilat janë të lidhura në bazë të besimit dhe është e natyrshme që udhëtari pret që organizatori i udhëtimit me të cilin ka lidhur kontratë, profesionalisht, të njoftoj detalisht për të gjitha procedurat dhe rrezikun që mund të ndodhë me raastin e mungesës së informacioneve.

Një detyrim i till është edhe për ndërmjetësuesei te kontrata e udhëtimit me ndërmjetsim. Organizatori i udhëtimit i cili tërësisht e ka përmbushëur detyrimin mbi dhënjën e informatave dhe sqarimeve është i liruar nga përgjegjësia në rast se shkaktohet dëmi udhëtarit pasi që ai nuk i’u ka përmbajtur informacioneve dhe sqarimeve. Në të kundërten organizuesi i udhëtimit detyrohet që udhëtarit ti kompenzoj dëmin.

96


3.1.1.4. Detyrimi për ruajtjen e fshehtësis

Organizatori i udhëtimit është i detyruar që të ruaj në fshehtësi çdo informacion që e ka njohur nga udhëtari nga lëmia e jetës së tij private (p.sh. mbi të dhënat personale, llogaritë bankare të hapura gjatë udhëtimit, mbi emrat e bashkëudhëtarëve të ngushtë, bagazhin etj). Dhënja e informacioneve të këtilla mbi udhëtarin ka për pasojë shkelje e detyrimit mbi ruajtjen e fshehtesis dhe organizatori i udhëtimit do të jetë përgjegjës për dëmin të cilin i shkaktohet udhëtarit dhe në raste të caktuara mund të përgjegjet edhe penalisht. Organizatori i udhëtimit nuk do ta shkelë këtë detyrim nëse informatat i dedikohen organeve kompetente shtetrore sipas kërkesës së tyre apo personit të tretë me lejen e udhëtarit.

Ruajtja e fshehtesis është interes i udhëtarit dhe është detyrim i organizatorit të udhëtimit që ti sigoroj ato në përputhje me parimet e sjelljeve të përgjegjshme në afarizem. Kjo e fundit paraqet njërin nga parimet fundamnetale të të drejtës kontraktore.

4.1.1.Detyrimet e udhëtarit

Po ashtu sikurse edhe organizatori i udhëtimit që është i ngarkuar me të drejta dhe detyrime, edhe udhëtari ka detyrime që parafillimit të udhëtimit, gjatë udhëtimit dhe në fund të udhëtimit ti plotësojë ato. Ndër detyrimet më të rëndësishme janë:

• pagesa e çmimit të kontraktuar;• dhënja e të dhënave personale;• plotësimi i kushteve të udhëtimit sipas dispozitave ligjore dhe

kontraktore;

4.1.1.1. Detyrimi i pagesës së çmimit

Detyrimi themelor i udhëtarit është që organizatorit të udhëtimit ti paguaj çmimin ashtu siç është kontraktuar. Udhëtari zakonisht pagauan paraprakisht çmimin e kontraktuar apo fillimisht paguan vetëm një pjesë të çmimit që parimisht nuk dihet se sa do të jetë çmimi përfundimtar i cili zakonisht llogaritet pas shfrytëzimit të shërbimeve të caktuara.

Vendi, koha dhe mënyra e pagesës të çmimit përcaktohen në kontratë. Në të kundërtën, nëse asnje element nuk është cekur në kontratë do të zbatohen parimet e përgjithshme të së drejtës së detyrimeve. Këto parime zbatohen edhe në raste kur ka botkuptime të ndryshme rreth çmimit i cili është dhënë në

97


programin e udhëtimit, vërtetimin e udhëtimit, kontratë etj, me ç’rast përcaktohet mesatarja e çmimeve të dhëna.

4.1.2.2. Detyrimi i dhënjës së të dhënave

Udhëtari ka detyrime në lidhje me dhënjen e të dhënave të vërteta dhe të plota organizatorit të udhëtimit i cili në bazë të tyre do të mud të lidhjte kontratën ma lejuar paraqitjen e zbraztirave të caktuara juridike. Marrdhënjët detyrimeore në bazë të të cilave fillon kontrata mbi organizimin e udhëtimit supozon bashkëpunim në mes të udhëtarit dhe organizatorit të udhëtimit pa të cilin elemenr asnjëra nga palët nuk do të mund të përfundonin me sukses të drejta dhe detyrimet. Kështu p.sh. udhëtari i cili organizatorit të udhëtimit nuk i ofron në dispozicion të dhënat e duhura mbi furnizimin me e biletave të udhëtimit, rezervacionet për vendosje, dokumentat valide për kalimin e kufirtit (pasaporta, dokumenta të udhëtimit, viza etj), praktikisht i vështërson dhe pamundëson organizatorit të udhëtimit që të organizoj udhëtim të suksesshem. Nëse të dhënat e sipeshënuara nuk kanë qenë në dispozicion të organizatorit dhe për sjelljen e tyre ka qenë i detyruar udhëtari, në rast të shkaktimit të dëmit, udhëtarit i ngarkohen të gjitha shpenzimet.

4.1.2.3.Detyrimi i plotësimit të kushteve të udhëtimit sipas dispozitave të parapara ligjore dhe kontraktore

Udhëtari është i obliguar që si pjesmarrësi i udhëtimit të organizuar që për të gjitha çështjet lidhur me dokumentet e udhëtimit, bagazhin dhe për pregaditjen e të gjitha dokumentacioneve për kalime kufitare dhe formalitete doganore të kujdest vet. Në të kundërten udhëtari do të jetë përgjegjës për dëmin eventual të shkaktuar dhe organizatori i udhëtimit nuk do të jetë i detyruar që ti paguaj dëmin.

4.1.2. Heqja dorë nga kontrata

Kontrata mbi organizmin e udhëtimit mund të ndërpritet sikurse edhe kontratat tjera. Por, shumica e ligjeve marrdhënjët detyrimore39 si mënyrë specifike e ndërprerjës së kësaj kontrate parashef të drejtën për heqje dorë nga kontrata të njërës ose palës tjetër lidhur më kontraten mbi organizimi e

39 Dr.M. Skakun; Poslovno Pravo, Beograd 2000 fq.175

98


udhëtimit. Udhëtari në çdo moment të heq dorë nga udhëtimi, pjesërishtë apo në tërësi para ose gjatë udhëtimit. Heqja dorë para fillimi të udhëtimit mund të jetë i përkohëshëm dhe i përherëshëm. Heqja dorë e përkohëshme konsiderohet akti me të cilin udhëtari përkohësisht i lajmëron organizatorit të udhëtimit, natyrisht para udhatimit, për mundësin e rivendosjes së një afati tjetër të aryshem kohor të udhëtimit. Pasojat juridike nga ky ndrushim i marrdhënjeve janë shpenzimet administrative të cilat i ka realizuar organizatori i udhëtimit. Nëse pala – udhëtari përkohësisht heq dorë nga udhëtimi organizatori i udhëtimit ka të drejtë në kompenzimin e dëmit në përqindjen e caktuar të çmimit e cila përcaktohet sipas ligjit. Sipas kushteve të përgjithshme mbi udhëtimin kjo përqindje është e rregulluar kështu: 21 – 30 ditë para filimit të udhëtimit zbriten 10 %; 10 – 20 ditë 20 %; 3 – 9 ditë 40 – 50 % dhe pas tri ditëve 60 deri në 80 % nga totali i çmimit.40

Nëse ndodhë që udhëtari të heq dorë nga udhëtimi gjatë udhëtimit organizatori i udhëtimit ka të drejtë të plotë në tërësinë e çmimit të kontraktuar.

Nën kushtet të cilat udhëtari heq dorë nga udhëtimi nga ndikimi i rrethnave të cilat sikurse të ekzistonin në kohën e lidhjes së kontratës do të ishin të arsyeshme që kontrata të mos lidhej, pavarësisht se kur ato kushte paraqiten, organizatori i udhëtimit ka të drejtë kompenzimi vetëm në shpenzime administrative.

Në rastin kur behët fjalë për ndikimin e rrethanave të cilat plotësisht janë jashta kontrollit të udhëtarit, dhe për shkak të tyre duhet të ndërpritet udhëtimi, behet fjalë për mungesen e mundësaive për udhëtim e jo për heqje dorë nga kontrata.

Organizatori i udhëtimit mund të heq dorë nga kontrata mbi organizimin e udhëtimit në dy raste: për shkak të mbizotrimit të gjendjes së jashzakonshme dhe në mungesë të nië minimmi të udhëtarëve. Të gjitha vendet në legjislacionet e veta parashihin mundësin e një gjendjeje të jashzakonshme kur organizatori i udhëtimit jashta vullneit të vet nuk ka mundësi që ti përfundojë detyrimet e kontraktuara. Me mbizotrimin e kësaj gjendjeje palët kanë mundësi që të kërkojnë ndryshimin ose ndërprerjen e kontratës nëse kushtet për lidhjen e kontratës nga koha e lidhjes së kontratës janë ndryshura dhe në këtë mënyrë e kanë vështerësuar në mas të madhe plotësimin e detyrimit të njëres palë apo sipas këtyre kushteve nuk është e mundur që të lidhet një kontratë e re.

Organizatori i udhëtimit mund të heq dorë nga përmbushja e kontratës në rastë se nuk arrinë që të sigurojë minimumin e caktuar të udhëtarëve të paraparë bë vërtetimin e udhëtimit nën respektimin e rregullit se duhet që ti njoftojë udhëtarët në një afat ligjor, së paku pesë ditë përpara, rreth anulimit të

40 Po aty

99


udhëtimit. Në të dy rastet organizatori është i detyruar të tregojë rrethanat të cilat e lirojnë nga detyrimet kontraktore ose kompenzimi i dëmit të shkaktuar.

2.1. KONTRATA MBI NDËRMJETËSIMIN E UDHËTIMIT

Me kontratën mbi ndërmjetësimin e udhëtimit nënkuptojmë aso kontrate në të cilën ndrërmjetësuesi detyrohet që në emer dhe llogari të udhëtarit të lidhë kontratë, qoftë ajo për organizimin e udhëtimit ose kontratë me të cilën rregullohen shfrytëzimi i një ose disa shërbimeve të cilat do të realizoheshin gjatë udhëtimi ose qëndrimit, e që udhëtari detyrohet që për shfrytëzimin e këtyre shërbimev ndërmjetësuesit ti paguaj çmimin e kontraktuar.41 Në këtë mënyrë ndërmjetësuesi jo vetëm që ndërmjetëson në mes të palëve por ai në emer dhe llogari të udhëtarit lidhë kontrata të caktuara në lëmin e turizmit të cila në rast të mos angazhimit të ndërjetësuesit do ti kishte lidhur vet udhëtari. Mirëpo, angazhimi i ndërmjetësuesit është rezultat i specializimit të subjeketeve të caktuara mbi ofrimin e shërbimeve cilësore që në të kundërtën individit do ti duhe shumë kohë për të lidhur një kontratë cilësore dhe efikase sidomos në lëmin e turizmit.

Shiquar ekonomikisht, kontrata mbi ndërmjetësimin e udhëtimit, si formë juridike, është në funksion të lidhshmërive të aktivitetetev të subjeketeve të specilaiuzuara për ofrimin e shërbimeve të ndërmjetësimit të cilët ofrojnë shumllojshmëri shërbimesh për udhëtarët – turistat. (p.sh. Agjencionet, transportuesit, hotelieret etj). Kjë kontratë është joformale, konsensuale, dypalëshe dhe më ngargesë.

Objekt i kësaj kontrate konsiderohet lidhja e kontratës për organizimin e udhëtimit ose lidhja e kontratës për realizimin e një ose më shumë shërbimeve të veçanta. Çmimi për shfrytëzimin e shërbimeve të kësaj kontrare përcaktohet sipas kontratës por mund të përcaktohet edhe me tarifa të caktuara dhe doke tregrate. Rregullimin e marrdhnëjve kontraktore me ndërmjetësim e rregullon edhe Konventa ndërkombëtare për udhëtimin në neni 17 shprehimisht parashef “ çdo kontratë të cilë agjencioni turistik (në cilësin e ndërmjetësuesit të udhëtimit) e cila lidhet më dhënësin e shërbimeve (transportuesin, hotelierin etj), trajtohen sikurse të jenë të lidhura nga vet udhëtari”.

Subjektet e kësaj kontrate janë udhëtari dhe ndërmjetësuesi i udhëtimit. Udhëtari është personi fizik i cili i është drejtuar dhe ka kërkuar shërbimin e caktuar nga ndërmjetësuesi i udhëtimit. Ndërmjetësuesi i udhëtimit është

41 Dr. M. Skakun, Veper e cituar fq.176

100


personi juridik ose përfaqësuesi i ndërmarrjës turistike i cili posedon ndërmarrjën mbi organizimin e udhëtimeve.

Nga kjo del se të drejtë për të ushtruar veprimtarinë e ndërmjetësuesit të udhtimit kanë personat juridik (ndërmarrjet ose agjencionet turistike) në bazë të ligjit mbi themelimin dhe veprimtarinë e tyre. Gjithashtu ligji i vendit përcakton edhe shkallën e pregaditjes shkollore për personat të cilët veprimtarinë e ushtrojnë në bazë të autorizimeve të veçanta.

4.2.1. Detyrimet e ndërmjetësuesit të udhëtimit

Ndërmjetësuesi është i detyruar që të veprojë sipas urdhërave të udhëtarit dhe tërëishtë në pajtim me intesesin e tyre. Mirëpo, urdhërat e udhëtarëve gjithashtu duhet të jenë në përputhje më kontratën, afarizmin e ndërmjetësuesit dhe në fund me interesin e udhëtarëve të tjerë.

Ashtu sikurse ndërmjetësuesi tjerë, agjencioni turistik dhe ai i udhëtarëve, janë të detyruar që më ndërgjegje të bejnë zgjedhjen e personit të tretë të cilët kanë autorizime ti kryejnë shërbimet e udhëtimit të cilat përcaktohen në kontratë. Sipas rregullit agjenti i përgjegjet udhëtarit për personin e tretë por jo edhe për punën e tij. Kjo rregull është e bazuar në faktin se me lidhjen e kontratës udhëtari hynë në raporte juridike të drejtpërdrejta me dhënësin e shërbimeve për çfarë përgjegjësia mbetet në mes të palëve të cilët ofrojnë – shfrytëzojnë shërbime ndërsa ndërmjetësuesi është përgjegjës vetëm lidhur më procedurat e ndërmjetësimit me të dyja palët.

Për shkak të ngjajshmërisë së kësaj kontratë me kontratën për organizimin e udhëtimit edhe të kjo kontratë vlenë parimi se edhe për çështje për të cilat nuk janë paraparë rregulla të veçanta, të aplikueshme do të jenë normat të cilat vlejnë për kontratat mbi organizimin e udhëtimit

4. KONTRATAT NË MES TË AGJENCIONEVE TURISTIKE DHE OFRUESVE TË SHËRBIMEVE

101


4.1. KONTRATA NË MES TË AGJENCIONEVE TURISTIKE DHE OFRUESVE TË SHËRBIMEVE HOTELIERE

( Kontrata mbi rezervimin)

Me këtë kontratë (e cila zakonisht emertohet kontratë mbi rezervimin) detyrohet hotelierei që në bazë të kërkesës së agjencionit turistik respektivisht për klientet e saj të bejë rezervimin e vendosjes, ushqimit dhe shërbimeve të tjera sipas çmimit të kontraktuar dhe pagesës së provizimot agjentor dhe që agjencioni të detyrohet që ti përmbush shërbimet e pagesës së drejtpërdrejt ose që në rast se këkohet që pagesa të realizohet drejtpërdrejt në mes të turidtit dhe hotelierit, klientit ti lëshoj fletdërgesën turistike (vauçer). Pasi që për të gjiitha llojet e këtyre kontratave duhet që tu paraprinë kërkesa e agjencionit turistik për rezervacion, kontrata llogaritet e lidhur në momentin e hotelieri e pranon këkesën e drejtuar ndaj tij. Për këtë kontratë shpesh përdoret edhe emertimi “kontratë mbi rezervimin” apo “kontratë rezervuese mbi shërbimet hoteleire”.

Kontrata mbi rezervimin është e datës më të re në raport me kontratat tjera tradicionale. Në praktikën afariste ajo është vazhdimisht prezente dhe po ashtu në Konventën AIN dhe FUAAV ajo është e definuar si kontratë në të cilën hotelieri i caktuar i siguron agjencionit turistik që do ti ofrojë shërbime turistike klientit-turistit të agjencionit turistik. Konventa parashef dy lloje të shërbimeve për; udhatërt individual dhe udhëtaret në grup.

Definicioni i kontratës hoteliere që është dhënë në kuptim të gjerë mund të zbatohet edhe të kontrata mbi alotmanin sidomos lidhur me parimet e përgjithshme të cilat rregullojnë marrdhënjët e grupeve musafirëve. Agjension kontrata për grupe të musafirëve lidhet me anë të agjencionit turistik që më kuptimin e saj funksioni i partnerit kontraktues në këtë kontratë paraqitet në një cilësi të re që nënkupton lindhjen e dy kontratave të reja - kontraten e agjencionit turistik lidhur me shërbimet hoteliere dhe kontraten mbi alotmanin. Ngjashmeria e këtyre kontratave mund të vërhet në lëndën e tyre e të cilat janë shërbimet hoteliere. Në këtë kuptim, kontrata e agjencionit turistik mbi shërbimet hoteliere dhe kontrata mbi alotmainin konsiderohen nënkontrata të kontraës mbi shërbimet hoteliere. Ndryshimi themelor në mes të kontratave mbi shërbimet hoteliere, në një anë të kontratës së agjencionit turistik lidhur me shërbimet hoteliere dhe në anën tjetër të kontratës mbi alotmainin qendëron në atë se të parën mund ta lidh musafiri drejtpërdrejt më hotelierin ndërsa, të parë dhe të dytën mund ti lidh agjencioni i udhëtarëve. Kontratën e agjencionit turistik mbi shërbimet hoteliere dhe kontratën mbi alotmainin i lidhin hotelieri dhe agjencioni në mënyrë që hotelieri në bazë të kësaj kontrate ofron shërbime turistëve – klijentëve të agjencionit turistik. Agjencioni pra. Lidh kontrata me turistet dhe me hotelierin.

102


Duke e pasur parasysh që kontrata e agjencionit turistik mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere dhe kontrata mbi alotmanin përputhen në elemente të shumta, do ti paraqesim ndryshimet me esenciale të tyre:

1. Kontrata e agjencionit turistik për ofrimin e shërbimeve hoteliere lidhet individualisht nga rasti në rast nderisa kontrata mbi alitmanin lidhet në të shumtën e rasteve për grupe të turistve – persovane të cilat agjencioni turistik i dërgon hotelierit në aspektin kontinuale në kontigjente.

2. Kontrata e agjencionit turistik për ofrimin e shërbimeve hoteliere parashef ofrimin e shërbimeve të caktuar individit ose grupit në kohën e përcaktuar (nga ...deri në ), ndërsa kontrata mbi alotmanin parashef që hotelieri ti vënë në dispozicion agjencionit të gjitha kapacitetet e mundëshme gjatë kohës së zgjatjes së kontratës.

3. Kontrata e agjencionit turistik për ofrimin e shërbimeve hoteliere lidhet për një kohë të shkurt ndërsa ajo e alotmainit lidhet për një afat maksimal deri në pesë vjet.

4. Te kontratat e agjensioneve për ofrimin e shërbimeve hoteliere me rastin e shfrytëzimit të shërbimeve paguan ose agjencioni ose musafiri ndrësa të kontrata mbi alotmanin shërbimet i paguan vetëm agjencioni.42

Palët kontraktuese në kontratën e agjencionit për ofrimin e shërbimeve hoteliere janë: agjencioni turistik dhe hotelieri. Të dyja palët duhet të jenë persona juridikë dhe të jenë të regjistruar në regjistrin e organit kompetent.

Kontrata e agjencionit turistik mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere ka dy variante:

kur ka të bejë me udhëtarët - turistet individualë dhe kur ka të bejë me udhëtarët në grup

Udhëtari individual është individi (klienti) i cili nepërmes të agjencionit turistik siguron shërbimet hoteliere duke mos i shfrytëzuar parasëgjithash privilegjet e parapara për grupin.

Grupi konsiderohet një numer i personave të cilët udhëtojnë bashkarisht të cilët agjencioni turistik dhe hotelieri i konsiderojnë një tërësi të veçantë dhe si të tillë gëzojnë kushte të veçanta në tarifat çmimore të cilat i përcaktojnë sipas kontratës.

Edhe më sipër është theksuar që kjo kontratë lidhet gjithherë në bazë të rezervimit e cilia mund të jetë gojore dhe me shkrim por zakonisht vërtetohet

42 Dr. M. Skakun, Veper e cituar fq.178

103


me anë të një dokumenti (letres, internetit, telefaksit etj). Kontrata llogaritet që të jetë e lidhur në momentin kur hotelieri e pranon oferten, e cila detyrimisht duhet të jetë më shkrim. Kjo kontratë është kontratë formale, konsensuale, e dyanshme dhe me ngarkesë.

5.1.1. Detyrimet e palëve

Nga kontrata mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere lindin një numer i detyrimeve për të tri anët: hotelierein, agjencionin dhe musafirin.

5.1.1.1. Detyrimet e hoteliereit

Hoteliere para së gjithash është i detyruar që klientit të agjencionit ti ofroj shërbimet e rezervuara dhe në të gjitha raportet t’u përmbahet obligimeve kontraktore sepse në të kundërtën është i detyruar që të paguaj dëmshpërblimin varësisht nga dëmi i shkaktuar. Në raste të caktuara, kur kjo është e lejuar së paku tre javë përpara, hotelieri ka mundësi që musafirin ta dergoj në hotelin tjetër të gategorisë së njejtë ose më të lartë.

Shërbimet të cilat i ofron hoteliere për klientet e agjencionit duhet të jenë të cilësisë së njejtë sikurse që ato të cilat i ofron në kushte të njejta klientëve të vet.

Hotelieri gjithashtu është i detyruar që të përmbahet nga sygjerimit ndaj shfrytëzuesit të shërbimeve që ai të jetë klient i tij i drejtpërdrejt. Po ashtu, obligohet që të jep të dhëna të sakta agjencionit mbi kategorizimin e lokacionit dhe të objektit hoteliere dhe mbi llojët dhe cilësinë e shërbimeve. Në të kundërtën hotelieri është përgjegjës për dëmin e shkaktuar.

Hotelieri është i detyruar që ti përmbahet çmimeve të përcaktuara me agjencionin turistik. Në rast se palët përcaktojë një çmim të veçant, ajo duhet të jetë më e ulët se sa e paguan musafiri i drejtpërdrejt. Me rastin e vërtetimit të rezervimit çmimet nuk mund të ndrrohen. Ato mund të ndrrohen vetëm pas kalimit të afatit tridhjet ditor.

Detyrim i hotelierit është që agjencionit ti paguaj provizionin në një përqindje të caktuar nga çmimi i shërbimeve të ofruara sipas kontratës. Lartësia e provizionit përcaktohet me kontrat e nëse kjo nuk është përcaktuar me kontrat, përcaktohet sipas dokeve afariste ndërkombëtare me 10 % nga çmimi i shërbimeve pa tatime dhe servis. E drejta në provizion i takon agjencionit edhe në raste kur kontrata zgjatet.

5.1.1.2. Detyrimet e agjencionit turistik

104


Dertyrimet e agjencionit turistik në bazë të kontratës së lidhur me hotelierin janë pagesa e faturave, prejashtimisht në rastet kur është përcaktuar që vet klienti ti paguaj ato. Agjencioni është i deryruar që ti paguaj vetëm shërbime të cilat janë të përcaktuara në dokumentin e rezervimit të dërguar hotelit.

Agjencionit turistik nuk i lejohet që klientit të vet ti ofroj çmime më të larta se ato të cila i ka dhënë hotelieri në tarifat e veta dhe për të cilat agjemsionit turistik i llogaritet provizioni si pjesë e fitimit. Agjencioni turistik është i obliguar që ti dorzoj klientit-turistit urdhëresën turistike (veuçer) për realizmin e qëllimeve të pagesave. Perjashtim benë rasti kur musafiri i paguar drejtpërdrejt hotelierit.

Agjencioni duhet që hotelierit ti ofrojë informacione të plota dhe të sakta për kushtet të cilat i disponon dhe ofron ai, cilësin e tyre, përbërjen e musafriëve dhe të gjitha të dhënat tjera të cilat mund të rëndësishme për kryerjen e regullt të veprimtarisë së hotelierit.

Nuk lejohet që agjencioni turistik të realizoj rezervime të shërbimeve turistike për disa hotelier në të njejtën kohë dhe për të njejtit shfrytëzues. Kjo për shkak se konsideërohet se agjencioni disponon me kohët të mjaftueshme të informoj të gjithë klientet dhe vetëm pas dhënjës së informacioneve duhet të realizoj rezervime por vetëm për një hotelier.

5.1.2. Veçoritë e kontratave të shërbimeve hoteliere të lidhura me individë dhe grupe

Nëse musafiri individual fillon që të shfrytëzoj shërbimet hoteliere para kohës së përcaktuara në kontratë apo nuk i shfrytëzon më heret, agjencioni detyrohet që hotelierit ti kompenzoj dëmin e shkaktuar. Agjencioni mund të lirohet nga ky kompemzim nëse hotelieri nuk ju ka përmbajtur detyrimeve të përcaktuara kontraktuese. Nëse musafiri nuk arrin në hotel sipas kohës së përcaktuar dhe rezervimi nuk është anuluar apo është anuluar me vonesë, dëmi i shkaktuar i llogaritet agjencionit turistik sipas tarifave mbi paushallin.

Edhe më lartë është cekur se grup turistik konsiderohet një numer i caktuar personash të cilët udhëtojnë së bashku në mënyrë të organizuar, sipas një programi, e të cilin agjencioni turistik dhe hotelieri një tërësi për të cilët hotelieri mundëson shërbime të veçanta dhe zbritje të tarifave çmimore të përcaktuara në kontratë. Grup konsiderohet tërësia e personave jo më pak se 15 (pesëmbëdhjet) nën përcjelljen e udhëheqësit ose të përfaqësuesit e autorizuar të agjencionit. Grupi anjëherë nuk e paguan çmimin e shërbimeve

105


drejtpërdrejtë hoteliereit por paguan vetëm të organizatori. Çmimi i ofruar dhe kontraktuar në mes të agjencionit turistik dhe klientëve nuk duhet të jetë më i madh se sa çmimet e zakonshme të hotelierit të parapara sipas tarifave çmimore. Agjencioni turistik është i obliguar që në një afat sa më potimal (më së paku 14 ditë) para mbrritjës së grupit ti dorzoj orarin e përcaktuar të vendosjes së udhëtarëve-turistëve sipas dhomave (ROOMING LIST). Nëse ky orar nuk realizohet përgjegjësia bie mbi agjencionin. Musafirët vendosen sipas listës së sjellë nga agjencioni ndërsa, ndrrimet eventuale mund të ndodhin por vetëm brenda kuadrit të kapacitetve me të cilat disponon hotelieri.

Të gjithë udhëtarët-turisët të grupit të caktuar duhet të jenë të vendosur në një objekt hotelier por në rast se kjo është e pamundur që të zbatohet, hotelieri këta musafirë mund ti vendos në një objekt tjetër të të njejtës kategori apo të një kategorie më të lartë sipas çmimit të njejtë. Nëse një ose disa musafir nga grupi nuk arrinë më kohë, agjencioni turistik detyrohet që hotelierit ti kompenzoj dëmin e shkaktuar. Nëse musafiri nga grupi ose udhëheqësi i grupit turistik kanë probleme lidhur me shfrytzimin e shërbimeve hoteliere, e obligojnë hotelierin që menjëherë të shqyrtojë kundërshtimet dhe të ndërmarrë masa adekuata, varësisht nga arsyeshmëria e kundërshtimit, ti plotësoj tërësisht të gjitha obligimet kontraktore dhe njëkohësisht udhëtarëve tu kompenzoj dëmin e shkaktuar apo ofrimin e shërbimeve tjera si kompenzim. Marrveshja evendtale ne mes të klientit dhe hotelierit patjetër duhet të përpilohet më shkrim. Por, nëse kjo marrveshje nuk mund të arrihet, agjencioni turistik detyrohet që hotelierit ti paraqes kundërshtimin e klientit së bashku me rekomandimet e veta mbi pikpamjet se si do të jetë e mundshme që të zgjidhet çështja. Nëse hotelieri nuk përgjigjet në një afat 15 ditorë pas pranimit të kundërshtimit, konsiderohet sa ai nuk e pranon këtë kundërshtim dhe rekomandimet e agjencionit turistik.

Agjencionit turistik nuk i lejohet që ndaj klientëve të vet të faturoj çmime me të larta se sa ato të cilat i ka dhënë hotelieri dhe ku i është i llogaritur edhe provizioni. Agjencioni turistik është i obliguar që ti dorzojë urdhëresën turistike (vauçer) prejashtim bejnë rastet kur musafiri i paguan drejtpërdrejt hotelierit.

5.1.3. Anulimi i kontratës

Kontrata e agjencionit turistik mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere mund të ndërprehet për disa shkaqe të cilat më parë nuk janë paramenduar se do të ndikojnë në ndërprerjen e kontratave juridiko- detyrimore. Njëra ndër

106


mënyrat karakteristike të ndërprerjës së kësaj kontratë është edhe anulimi i kontratës.

Të drejtën për të anuluar kontratën e mban vetëm agjencioni turistik. Kontrata mund të anulohet pjesërishtë apo tërëishtë ndërsa vet anulimi mund të jetë i përkohshëm apo i përherëshëm. Nëse një kontratë anulohet sipas afatit të përcaktuar ligjor, agjencioni turistik lirohet nga të gjitha detyrimet dhe përgjegjësit ndaj hotelierit me kushtë që mjetet financiare të paguara të kthehen të agjencioni. Kur behët fjalë për anulimin e kontratës jashta afateve të përcaktuara ligjore, agjencioni turistik është përgjegjës dhe detyrohet që hotelierit ti realizojë kompenzimin e dëmit. Anulimi i shërbimeve kontraktore duhet të evidentohet në shkrim. Afatet e anulimit të kontratës përcaktohen më ligj dhe ato quhen afate ligjore.

4.2. KONTRATA MBI ANGAZHIMIN E KAPACITETEVE HOTELIERE

(Kontrata mbi alotmanin)43

Marrdhënjeve në mes të agjensioinit turistik dhe hotelierit rregullohen me një numer të madh kontratave. Ndërsa vendi më i rëndësishëm në sferen e rregullimit të këtyre raporteve i takon kontratës mbi angazhimin e kapaciteteve hoteliere apo kontrates mbi alotmanin e cila tërësisht është në funksion të kontratës së organizimit të turizmit.

Me kontratën mbi angazhimin e kapaciteteve turistike në lëmin e hotelerisë, apo kontratën mbi alotmanin, nënkuptojmë detyrimet e hotelierit për një afat të caktuar kohor ti vë në dispozicion agjencionit turistik një numer të caktuar të pansioneve-shtretërve në një objekt të caktuar.44 Kjo kontratë gjithashtu nënkupton, përveç elemnteve të cekura më lartë, të ofrojë shërbime hoteliere klientëve të cilët i dërgon agjencioni turistik dhe t’i paguaj agjencionit turistik provizimin e caktuar. Agjencioni turistik është i obliguar që maksimalisht të angazhohet, që në bazë të afateve të përcaktuara kontraktore të plotësojë të gjitha kapacitetet që i ka në disponim dhe të paguaj çmimet e shfrytëzimit të alotmanit mbi kapacitetet hoteliere.

Subjekte të kontratës mbi alotmanin janë hotelieri dhe agjencioni turistik.

Edhe pse palët kontraktuese na këtë kontratë janë agjencioni turistik dhe hotelirei, musafiri është ai i cili i shfrytëzon shërbimet dhe ka të drejtë në zbatimin e shërrbimeve të cilat janë të përcaktuara në kontratë lidhur me

43 Emertimi i kësaj kontrate rrjedhë nga flaja angleze “allotoment” që do të thot ajo “çka është e ndarë” apo e “shpërndarë”. 44 Verona A. Know – how u anglo-në të drejtën Amerikane. Zagreb, 1975 fq..231

107


vendosjen, ushqimin etj,. Musafri sipas kësaj kontrare nuk është klient i drejtpërdrejt i hotelierit por ai është klient i agjencionit turistik.

Kontrata mbi alotmanin duhet të lidhet në formë të shkruar. Nëse agjencioni dhe hotelieri nuk i kanë selit e ndërmarrjeve në një vend, kontrata konsiderohet e lidhur vetëm në momentin kur hotelieri e pranon oferten e drejtuar. Pranimi duhet të jetë po ashtu në formë të shkruar dhe i bazuar në kërkesën e lidhjes së kontratës dhe gjithashtu, të përmbajë çmimin e shërbimeve të kontraktuara. Nëse hotelieri dhe agjencioni turistik i kanë të rregulluara marrdhënjët e tyre në bazë të parimeve të përgjithshme të veprimtarisë caktuara, ato të jenë pjesë e kontratës së caktuar të alotmainit. Për këtë është e arsyeshme, edhe pse jo e detyrueshme, që parimet e përgjithshme të veprimtarisë të shtypen edhe në formularin e kontratës mbi alotmanin. Kontrata mbi alotmanin është kontratë e pavarur, tipike, e emertuar, konsensuale, e dy anëshme, formale dhe me ngarkesë.

5.2.1. Detyrimet e agjencionit turistik

Kontrata e alotmanit parashef detyrimin e agjencionit lidhur më veprimtarin e saj për të plotësuar kapacitetet e kontraktuara të hotelierit. Nëse deshirohet që kjo veprimtari të sigurohet plotësisht lidhur me angazhimin e kapaciteteve atëherë duhet që kjo të përcaktohet sakt në kontratë. Këto detyrime janë të rëndësishme dhe prodhojnë pasoja juridike të ndryshme në rast të mosplotësimit të tyre. Nisur nga sigurimi i detyrimeve veçojmë: kontratën e përgjithshme mbi alotmanin dhe kontratën e alotmanit me garancione të përmbushjes.

Për shkak të jostabilitetit të tregut turistik, në praktikë aplikohen zakonishtë kontratat e alotmanit në të cilat agjencioni turistik obligote në përmbushjen e tërëishme të kapacitetve të hotelierit. Nëse agjencioni nuk arrinë që të mbledhë numrin e majftueshme të musafirëve dhe për këtë e njofton me kohë hotelierin, agjencioni i kryen detyrimet e veta kontraktore. Në këtë mënyrë agjencioni arrinë të drejtën që në objektin hotelier t’i dërgon vetëm një numer të caktuar të musafirëve duke plotësuar vetëm një pjesë të kapaciteteve të angazhuara, e që hotelieri është i detyruar ti parnoj edhe pse në numer të vogël.

Në rast të rritjes së interesimit për destinacione të caktuara turistike, hotelieri vie deri të situata që të kërkojë nga agjencioni garancione për të përbushur kapacitetet e tija. Kjo rregullohet me sjelljen e kaluzolave të veçanta në kuadër të kontratës mbi alotmanin që detyron agjencioni ti përmbush kapacitetet e angazhuara. Nëse agjencioni nuk i përmbush detyrimet rreth

108


plotësimit të kapacitetve të angazhuara është e obliguar që t’i paguaj dëmin hotelierit për mosshfrytëzimin e shtretërve për çdo ditë.

Te kontrata mbi alotmanin agjencionit turistik i mbetet përgjegjësia që të informoj hotelierin mbi plotësimin e kapaciteteve të angazhuara. Nëse agjencioni arrinë që ti plotësojjë të gjitha kapacitetet që i ka në dispozicion duhet ta informoj hotelierin në një afat paraprak dy mujorë para se të fillojë zbatimi i kontratës mbi alotmanin dhe me vazhdime në çdo 30 ditë. Para mbrritjes së musafirëve, agjencioni detyrimisht duhet t’i dergojnë hotelierit ROOMING LIST e cila përmbanë informacione rreth mbi numrin e musafirëve, shpërndarja e tyre në dhoma dhe të gjitha specifikat e shërbimeve kontraktuese.

Në rast se agjencioni nuk është në gjendje të përmbushë kapacitetet e angazhuara, detyrohet që në bazë të afateve të përcaktuara në kontratë apo sipas afateve doksore të informoj hotelierin dhe t’i parashtroj listen momentale të musafirëve. Këto afate nuk mund të jenë më të shkurta se 14 ditë para arrdhjes së grupit gjatë sezonit dhe 7 ditë pas sezonit. Me kapacitetet të cilat nuk janë të përfshiera në lajmërimin e agjencionit turistik mund të shfrytëzohen lirisht nga hotelieri. Hotelieri, gjithashtu ka të drejtë të disponoj me kapacitet e angazhuara të cilat agjencioni nuk i ka kërkuar sipas afateve t’i shfrytëzoj. Nëse agjencioni brenda afateve të përcaktuara nuk informon lidhur me shfytëzimin e kapaciteteve të angazhuara, nuk e dërgon listen e musafirëve, nuk e lajmëron hotelierin që do të heq dorë nga kapacitetet e angazhuara, detyrohet që hotelierit t’i paguaj dëmin për mos shfrytëzimin e kapacitetve.

Në rastet kur agjencioni rregullisht informon hotelierin mbi shfrytëzimin e kapacitetve, por musafiri nuk arrin, obligohet që të paguaj dëmin e shkaktuar në një lartësi prej 2/3 të çmimit për mosshfrytëzimin e shërbimeve apo lartësia përcaktohet sipas kontratës. Agjencioni lirohet nga ky detyrim nëse tregon se kanë mbretruar kushtet e gjendjes së jashzakonshme.

Agjencioni turistik dhe hotelieri e kontraktojnë çmimin e shërbimeve të njejtë sikurse hotelieri ofron për musafirë të tjerë. Musafiri çmimin e shfrytëzimit të shërbimeve i’a paguan agjencionit e jo hotelierit.

Element themelor i kontratës mbi alotmanin është çmimi i shërbimeve turistike për të cilin palët duhet të arrinë marrveshje. Zakonisht çmimet e agjencionit turistik janë më të lira se sa ato që hotelieri i inkason nga musafiret e drejtpërdrejtë. Çmimi llogaritet për person dhe për ditët e shfrytëzuara për pansion apo gjysëmpansion dhe rrallë ndahen për vendosje dhe për shërbime ushqimore.

Njëkohësisht, me lidhjen e kontratës mbi alotmanin, agjencioni turistik lidh kontratë edhe me musafirin për shfrytëzimin e shërbimeve turistike. Me rastin e dërgimit të musafirëve në hotel, agjencioni turistik është i deryruar që t’u lëshojë leje të veçantë me shkrim e cila në praktikë njihet si vauçer dhe e

109


cila është forma dhe përmbajtja e saj është e njejtë në të gjitha agjencionet. Vauçeri shërben si argument që personi është klient i agjencionit turistik me të cilin ka lidhur kontratë mbi alotmanin (dokumet legjitimiteti) në bazë të së cilës llogariten shërbimet e ofruara në mes të agjencionit turistik dhe hotelierit.

5.2.2. Detyrimet e hotelierit

Shumica e ligjeve mbi marrdhenjet detyrimore parashohin që hotelieri të marrë përgjegjësin gjatë kohës së përcaktuar të vejë në dispozicion një numer të caktuar të shtretërve dhe t’u ofrojë shërbime personave të cilët i dërgon agjencioni turistik sipas një forme të caktuar me shkrim. Hoteleieri nuk mund që njëanshëm të ndrrojë ose anulojë pjesrishtë apo në tërësi kontratën mbi alotmanin derisa agjencionit turistik i është lejuar që të angazhojë kapacitete të caktuara pa e pësuar dëmin e shkaktuar. Që të mos vie deri të kjo situat, hotelieri shumicën e herave në praktikë për të njejtat kapacitete dhe për të njejtën kohë lidh kontrata me dy apo më shumë agjensione turistike. Mirëpo, në rast se hotelieri nuk i plotëson kushtet e parapara sipas kontratës mbi alotmanin, është i detyruar që të paguaj dëmin e shkaktuar agjencionit. Ndersa, agjencioni në anën tjetër detyrohet që klientit t’i paguaj dëmin e shkaktuar për ndërprerjen e kontratës.

Hotelieri është i obliguar që t’i ofrojë musafirëve të agjencionit turistik vendosej dhe shërbime sikurse edhe personave të tjerë me të cilët ka lidhur kontrata të drejtpërdrejta mbi shërbimet turistike. Këto detyrime zakonisht nuk zbatohen në praktikë për shkak se klientet e agjencionit turistik nuk paguaj drejtpërdrejtë dhe çmimet e pagesave të shërbimeve janë zakonisht me të vogla derisa musafirët e drejtpërdrejtë paguajnë çmim me të lartë dhe të drejtpërdrejtë.

4.3. KONTRATA E BASHKËPUNIMIT NË MES TË AGJENCIONIT TURISTIK DHE QYTETARËVE TË CILËT OFROJNË

SHËRBIME

Disa nga ligjet të cilat e rregullojnë turizmin njihohin edhe kontraten e bashkëpunimit në mes të agjensioneve turistike dhe të qytetarëve të cilët sipas kushteve të caktruara me ligj ofrojnë shërbime hoteliero – turistike. Me këtë kontrat zakonisht rregullohe dy llojë marrdhënjeve jurdike.

110


1. Marrdhënjët lidhur me ofrimin e shërbimeve në turizem dhe hoteleri, qytetarët i realizojnë terthorazi nëpermes të agjencionit turistik dhe hotelierit konform dispozitave ligjore në fuqi. Në këtë kontratë rregulohe marrdhënjet specifike sipas të cilave qytetarët, dhënësit e shërbimeve të caktuara turistiko-hoteliere, ju ofrojnë për shfrytëzim të shërbimet e caktuara të dërguarve - turistë nga agjencioni turistik ose ndërmarrja hoteliere për kohë dhe çmim të caktuar.

Me këtë kontratë palët i definojnë llojet e shërbimeve, kapacitetet e mundëshme për vendosjes dhe të shfrytëzimit, mënyrën e pagesës së shërbimeve, përcaktimin e të drejtave dhe të detyrimeve, kohëzgjatjen e shërbimeve të ofruara dhe të kontratës, provizionin, etj. Njëra ndër obligimet themelore të organizatorit të këtyre marrdhnëjëve specifike qëndorjnë në realizimin e pagesën së shërbimeve të shfrytëzuara në emer të qytetarëve ofrues të shërbimeve dhe për këtë lëshojë faturën. Në kuadër të pjesës së paguar në emrin e shërbimeve të shfrytëzimit të shërbimeve turistike ndahet edhe provizioni për organizatorin respektivisht agjencionit turistik ndërsa pjesa tjetër i paguhet qytetarit.

2. Disa ligje mbi veprimtarinë turistike45heshturazi e lejojnë mundësinë për kontraktimin e të disa marrdhënjeve të drejtpërdrejta në lëmin e turizmit në realcionin agjension turistik – qytetarë. Sipas kësaj qytetarëve të cilët kanë hapsira të mjaftueshme për vendosje, qendrim dhe banim i’u mundësohet që këto kapacitete t’u ofrohen në për shfrtyëzim turistëve. Ligjëdhënësit duke e pasur parasysh specifikat e disa vendeve, dëshirën e turistëve dhe natyren e turizmit lejon mundësin që qytetarët të ofrojnë drejtpërdrejtë shërbime të caktuara dhe specifike. Qytetarët të cilët dëshirojnë që të ofrojnë shërbime të caktuara janë të obliguar që paraprakisht të plotësojnë disa kushte ligjore që kanë të bejnë më infrastrukturën, hapsirën, kushtet sanitaro-teknike që duhet të jenë të kategorizuara. Kategorizimi vlenë për kampshtëpiza, vikendshtëpiza, dhoma, apartamente për pushim të cilat i kategorizon organi kompetent sipas vendimit të bazuar në ligj. Afati i vlershmërisë së kategrorizimieve është gjithashtu i përcaktuar me ligj për një përiudh të caktuar kohore çka nënkupton nevojën që pas kalimit të këtijë afati prap të realizohet procesi i rikategorizimit.

Detyrimet themelore të mysafirit janë të lidhura me pagesen e çmimit të kontraktuar për shfrytëzimin e shërbimeve nga qytetarët dhe koinsiston në respektimin e dokeve që udhëzojnë sjelljet në objekte hoteliere (p.sh. të mos shkakohen dëme, respektimin e rendit shtepiak, respektimin e personalitetit të mysafirit etj).

45 p.sh. Ligji iR të Kroacisë dhe iR. të Serbisë

111


4.4. KONTRATA PËR QIRAMARRJEN E OBJEKTEVE HOTELIERE

Me rastin e lidhjes së kësaj kontrate ndërmarrja hoteliere merr detyrime që agjencionit të caktuar turistik ti vejë në dispozicion objektin e caktuar hotelier për një kohë të gjatë, pjesërishtë ose në tërësi, më qëllim të vendosjes dhe ofrimit të shërbimeve të akcesore klientëve të agjencionit, nën detyrimin e agjencionit për pagesen e çmimit të kontraktuar hotelit. Lëndë e kësajë kontrate nuk janë vetëm objektet e caktuara (hoteli, moteli, kampi, plazha etj,), por edhe i tërë inventari dhe personeli i nagazhuar në objekt. Personeli i punësuar në objekt mbetet që edhe më tutje të vazhdoj punën në drejtim të ofrimit të shërbimeve për klientet e agjencionit turistik por nën mbikqyrjen dhe udhëzimet e organizatorit dhe menaxherit të agjencionit turistik.

Lidhur me shfrytëzimin dhe angazhimin e kapaciteteve të marra me qera, agjencioni turistik angazhohet që të dergojë numer të caktuar të përsonelit të nevojshme dhe së bashku me personalin e hotelit të arrijë që të ofrojë shërbime cilësore hoteliere-turistike. Me kontratë gjithashtu përcaktohen një varg prestimeve të cilat kanë të bejnë me përcaktimin e obligimeve rreth mirmbajtjes së objektit, hapsirave të gjelbërta, pastërtis së plazhit etj. Të gjitha shërbimet të cilat i ofron agjencioni turistik për shfrytëzuesit njëkohësisht janë marrdhënje juridike në mes të agjencionit turistik dhe klientëve – mysafirëve të hotelit.

Kjo kontratë është e paemertuar, konsensuale, e dyanshme, me ngarkesë dhe formale sepse detyrimisht duhet të lidhet ipas ligjit dhe në formë të shkruar.

Hotelieri sipas kësaj kontrate ka për obligim dhënjën e objektit në shfrytëzimin agjencionit turistik në gjendje të rregullt dhe të shfytëzueshme në aspektin ekonomik sipas cilësive dhe kapacitetit. Objekti konsiderohet i rregullt nëse i përshtatet kushteve të kontraktuara të cilat sigurojnë gjendje të atillë që objekti të mund të funksionoj dhe të ofrojë shërbime normale hoteliere. Hotelieri mund të jetë përgjegjës në rast të paraqitjes së mungesave materiale të cilat pamundësojnë një funksionim cilësor dhe normal të objektit hotelier sipas kontratës. Gjithashtu, hotelieri është përgjegjës edhe në rast të pengesave eventuale juridike lidhur me personin e tretë i cili konform të drejtave të veta mund të kufizojë ase ndalojë shfrtyëzimin e objektit.

Agjencioni turistik detyrohet që për shfrytëzimin e objektit hotelier t’i paguaj hotelierit çmimin e kontraktuar pavarësisht se sa ka arritur që ta shftytëzojë atë. Agjencioni turistik ka detyime që objektin ta përdorë në përputhje me destinacionin dhe sipas kushteve të përcaktuara në kontratë mbi qeranë. Për dëmet e shkaktuara në objekt gjatë afatit të shfrytëzimit të objektit me qera, është përgjegjës agjencioni, pavarësisht se kush e ka shkaktuar dëmin

112


personeli shërbyes apo mysafiri. Ndryshe nga natyra juridike e kontratës klasike për qeranë në bazë të së cilës qeradhënësi është i obliguar që të bejë mirmbajtjen e objektit, të kontrata e qerasë së objeketev hoteliere detyrimi i mirmabjtjes kalon në qeramarrësin respektivisht agjencionit turistik. Kjo është rregulluar kështu për shkak se në këto objekte zhvillohet një frekuencë jashtzakonisht e madhe e mysafirëve ndërsa që objekti i nënshtrohet një amortizimi të shpejtë. Pasi që hotelieri mbetet pronar i objektit hotelier, pas përfundimit të afafti të kontratës, agjencioni turistik është i detyruar që objektin ta kthej të pronari në gjendje të rregullt. Agjencioni turistik nuk mund të jetë përgjegjës për amortizimin real të objektit apo për amortizmimin i cili ka ardhur si pasojë e vjetërsimit të objektit.

4.5. KONTRATA E PËRFAQSIMIT NË MES TË PËRFAQËSIVE HOTELIERE DHE NDËRMARRJES HOTELIERE

Me përfaqësimin hotelier në planin ndërkombëtar nënkuptojmë veprimtarinë e organizatave të caktuara komerciale ndërkombëtare ose vendore në lidhje me hotelet individuale ose me ato grupe të hoteleve me qëllim të realizimit të mundësive të depertimimit të suksesshme në tregun ndërkombëtar në konkurencë me hotele të tjera të cilat veprimtarinë e tyre e bazë jnë në një sistem tjetër të organizmit dhe rezervimit. Baza e kësaj kontrate është mjaft specifike sepse përfaqësia e hoteleve ndryshonë tërësisht nga agjencioni turistik sepse agjencioni turistik vazhdon vetëm të rezervojë vende në secilin hotel për klientet e vet ndërsa përfaqësia rezervon vende vetëm për hotelet të cilat ajo i përfaqëson dhe ofron shërbime tjera specifike. Shërbimet të cilat i ofron përfaqësuesi janë më komplekse në raport me atë të agjencionit turistik.46

P.sh. përfaqësia e bashkësisë së hoteleve të Britanisë së Madhe ofron këto shërbime për anëtaret e vet:

Informacione të plota mbi e mundëshme për qera-marrje me të gjitha detalet dhe çmimet për çdo hotel, grup, shërbime etj:

Fotoprospekte dhe fotomateriale për hotelet anëtare; Rezervime shumë të shpejta.47

Tani me zhvillimin e marrdhënjeve dinamike në turizem edhe agjencionet turistike në praktikë, gjithjë e më shumë, orientohen në bashkëpunim me përfaqësitë e hoteleve në mënyrë që të sigurojnë këto raporte dhe duke ju shmangur rrezikut mungesen e vendeve për vendosjen e

46 Fridman. G.H.L. Law of Agency, Butterworts. 198247 Holloway. J.C.; The Buisness of Tourism, 1985 London

113


mysafirëve – klientë të vet, posaqërisht në lidhje me aranzhmanet ndërkombëtare.

Hotelieri me lidhjen e kontratës me përfaqësine e hoteleve realizon fitim me të madh. Përfaqësia, praktikisht shëndrrohet në një shërbim të specialiuar rezervimi me një numer të vogël të të punësuarve ofron shërbime të specializuara profit dhe produktivitet me të madh.

5. KONTRATA NË MES TË SUBJEKTEVE TURISTIKE ME TË CILËN MUNDËSOHET OSE LEHTËSOHET ZHVILLIMI I

VEPRIMTARISË TURISTIKE

5.1. KONTRATAT MBI TRANSPORTIMIN E UDHËTARËVE

Më kontratat mbi transportin e udhëtarëve nënkuptojmë ato lloje kontatash në bazë të së cilave njëra palë – transportuesei merr për obligim që palës tjetër - shfrytëzuesit të shërbimeve mbi udhëtimin në mënyrë sa më të

114


sigurtë ti siguroj dhe realizoj transportimin deri në destinacionin e caktuar sipas kushtëve dhe mënyrave të përcaktuara në kontrartë. Më këtë rast shfrytëzuesi i shërbimve të udhëtimit i paguan çmimin transportuesit. Kontratat për udhëtimin e personave në shumicën e legjislacioneve të vendeve të ndryshme është rregulluar më ligj të veçantë sipas specifikave dhe zhvillimeve shoqëroro-ekonomike të secilit vend. Kontrata mbi transportimin e udhëtarëve dhe gjërave të tyre personale edhe pse në praktikë është e realizueshme si një tërësi e shrëbimeve, në terori kjo trajtohet e ndarë dhe bëhët fajlë për dy objekte të një kontrate apo të dy kontratave. Dispozitat e përgjithshme të kësaj kontrate përmbajnë disa kushte themelore dhe elemnetare që transportuesi është i obliguar që ti siguroj gjatë dhënjës së shërbimeve të udhëtimit. Këto janë siguria, komoditeti (të volitshme) dhe higjenike. Kontratat mbi transportin e udhëtarëve janë kontrata joformale, të dyanëshme dhe më ngarkesë dhe më prestime të vazhdueshme. Mënyra e lidhjës së sajë është e bazuar në vullnetin e palëve kontraktuese më rastin e blerjës së tiketës (bletës) së udhëtimit. Më së shpeshti bëhët fjalë për kontratat që lidhën në bazë të deklaratës dhe që përmbajtja e sajëe rregulluar më dispozita të përgjithshme ligjore lidhur më kushtet e pagesës që duhet të jenë transparaente dhe të njohura nga udhëtari më rastin e lidhjës së kësaj kontrate. Transoprtuesit janë të obliguar që të lidhin kontrata mbi transportimin e udhëtarëve, vetëm nëse në mjetin e udhëtarëve ka vende të lira. Palë në këtë kontratë janë transportuesit dhe udhëtarët, por kontratën mund ta lidhin edhe të autorizuarit e palëve siq mund të jetë rasti më agjencionet turistike. Transportuesi është i obliguar që udhëtarit ti dorzoj tiketen (bileten) e udhëtimit e cila paraqet vetëm argument që është lidhur kontrata mbi udhëtimin por nuk është kusht për vazhdimsinë e plotë. Kjo do të kuptohet se në rregullësinë e kontratës nuk do të këtë ndikim humbja e tiketës (biletës) së udhëtimit sepse ekzistimi i kontratës së udhëtimit mund të vertetohet më mjete tjera të arguentimit. Duke i pasur parasysh llojet e ndryshme të veprimtarisë turistike, si transportues i udhëtarëve mund të paraqiten; shërbimet e udhëtimeve detare, lumore, qarkullimit në liqe dhe kanale, transportuesi hekurudhorë, rrugorë, ajror. Më lartë është ceku se secili vend në bazë të dispozitave ligjore i rregullon marrdhnjët ndërmjet udhëtarit dhe transportuesit. Në përgjithësi është i pranuar kuptimi se udhëtarë konsiderohet personi i cili në bazë të kontratës mbi transportin ka të drejtë të udhëtoj. Në këtë grup hyjnë edhe

115


personat të cilët percjellin mjetin e udhëtimit dhe kafshët të cilat udhëtojnë në bazë të kontratës mbi transportimin e sendeve. Transportues është personi i cili merret më këtë veprimtari të bazuar dhe regjistruar sipas ligjit. Më poshtë do ti japin disa informacione të shkurtëra për përmbajtjën e disa kontratave të transportimit të udhëtarëve në bazë të llojve të udhëtimit.

6.2. KONTRAT E PËR TRANSPORTIMIN E UDHËTARËVE DHE BAGAZHIT NË KOMUNIKACIONIN DETARË DHE UJORË

( Ujërave të brendshme)

6.2.1. Kuptimi i kontratës

Anijetari në një anë obligohet që udhëtarit apo udhëtarëve që gjinden në anijën e tij tij tu siguroj transportin deri në destinacionin e caktuar dhe udhëtarët obligohën që transportuesit ti paguajn çmimin e kontraktuar. Anijetari është personi i cili lidhë kontratë apo me të cilin lidhet kontrata pa varësisht se transportin e caktuar e kryen më mjeta të veta transportuese apo mjete të ndonje subjekti tjetër. Udhëtari ose shfrytëzuesi i shërrbimeve të udhëtimit është personi të cilt anijetari është i obliguar që sigoroj udhëtimin. Më së rezervimet dhe sigurimin e udhëtimit e bënë vet udhëtari po ka raste kur këtë detyrë e kryen edhe agjencioni turistik. ( tek kontratat çartar për kohën e udhëtimit). Detyrimi më i rëndësishëm i anijetarit më rastin e sigurimit të udhëtimit të udhëtarit është ruajtja e integritetit trupor (që ti sigurojë minimumin e komforit në anije, ti sigurojë ushqimin edhe nëse udhëtohet më shumë ditë se që është paraparë etj). Bileta e udhëtimit paraqet një mjetë argumenti për përmbajtjën e kontratës mbi transportimin e udhëtarëve në komunikacionin detarë dhe lumorë brenda vendit. Mëgjitë atë ka mundësi që edhe pa biletë udhëtimi udhëtarri të hyjë në anije por me kusht që menjëherë ti lajmërohet organizatorit të udhëtimit dhe më atë rast është i obligaur që të bëjë pagesën e biletës veprim i cili tregon për lidhjën e kontratës.

6.2.2.Të drejtat e udhëtarit për prishjën e kontratës

Udhëtari ka të drejtë që të heq dorë nga kontrata. Në shumicën e legjislacioneve parashihën dy situata; Njëra qëndron në të drejtën e udhtarit që vullnetarisht të deklaron se heq dorë nga udhëtimi në bazë të rrethanave të

116


caktuara dhe në rastin tjetër kur ka vonesa të mjetit për kryerjën e udhtëimit në kohën e caktuar ose në nderprerjën e tijë që mund të zgjatë një kohë të gjatë.

6.2.3.Të drejtat e anijetarit (transportuesit)

Anijetari detyrohet që ti përmbushë të gjitha detyrimet ndaj udhëtarit të cilat janë shfaqur më rastin e ndonjë aksidenti dhe shaktimit të lëndimeve trupore ose vdekjes së udhëtarit (kontrata mbi sigurin trupore të udhëtarit) dhe njëkohësisht bagazhit të cilin transportuesi është obliguar që ta siguroj. Përgjegjësia e transportuesit është themeluar në atë se vet transportuesi është dahsur që ti ndërmerr të gjitha masat që të mos vie deri tek ndonjë aksident. Nëse përgjegjësia e tij është e sypozuar ai mund të dëshmoj se edhe pse i ka marrur të gjitha masat për të bërë sigurimin e udhëtimit, pafaij e tij ato janë shkaktuar. Në këtë rast transportuesi nuk është përgjegjës. Ndryshe të gjitha të drejtat që dalin nga kontrata lidhur më pagesën që duhet të bëjën shfrytëzuesit e shërbimit të udhëtimit që janë të përcaktuara në kontratë janë edhe të drejtat e transportuesit.

6.2.4.Transporti i bagazhit

Transportimi i bagazhit është njra nga prestimet e kontratës mbi udhëtimin. Shumica e legjislacioneve më bagazh nënkupton të gjitha gjërat (edhe automobilin i cili gjindet në anije) të cilat qarkullojnë në bazë të konratës mbi qarkullimin e mallrave dhe shtazëve. Është shumë e arsyeshme që të bëhët dallimi në mes të bagazhit dhe bagazhit të ahtuquajtur të dorës. Bagazhi i dorës konsiderohet ajo të cilën udhëtari e ka në disponim afër vehtës. ( të cilën e ruan në kabinë apo e cila gjindet në automjetin e tij). Më lërtë është cekur se transportimi i bagazhit ndahet dhe rregullohet posaqërisht. Për këtë arsye është e rëndësishme që përgjegjësia e anijetarit të përcaktohet në bazë ta asaj se a bëhët fjalë për bagazhin apo bagazhin e dorës. Në shumicën e legjislacioneve pajtohën më konstaimin se nëse në kontratë nuk është përcaktuar ndryshe, anijetari është përgjegjës për bagazhin e dorës dhe për sigurimin e integritetit trupor. Më gjithëse bagazhi i dorzohet në ruajtje anijetarit gjatë udhëtimit, anijetari është i obliguar që udhëtarit ti lëshoj vërtetimin për dorzimin e bagazhit. Ky vërtetim verteton pronarin e bagazhit dhe autorizimin e anijetarit që e ka marrur bagazhin. Vërtetimi i bagazhit supozohet të jetë i vërtet më bagazhin e dorzuar nëse nuk vërtetohet e kundërta. Më rastin e përfndimit të udhëtimit është e mundur që;

117


a) Që bagazhi të humbet ku më këtë rast anijetari është i obliguar që udhëtarit ti paguaj dëmin;

b) Që udhëtari nuk e ka marrë bagazhin dhe anijetari është i obliguar që ta ruaj nën rrezikun dhe pagesë ndaj transportuesit ose ti dorzoj bagazhin për ruajtje ndonjë personi tjeter.

Anijetari në të dy rastet mund të lirohet nga përgjegjësia nëse vertetohet se dëmi i shkaktuar pasi që udhëtari nuk i ka plotësuar obligimet ose në raste të jashtzakonshme.

6.3. KONTRATA MBI TRANSPORTIN E UDHËTARËVE NË KOMUNIKACIONIN HEKURUDHOR

6.3.1.Kuptimi i kontratës

Më kontratën e transportimit të udhëtarëve në transportin hekurudhor nënkuptojmë atë kontratë ku hekurudha (në cilësin e transportuesit të udhëtarëve) obligohet që rregullisht më bazë të kontratës të transportoj udhëtarin deri tek vendi i caktuar (stacioni hekurudhor) ndërsa udhëtari për shërbimin e shfrytëzuar ti paguaj trasportusin çmimin e kontraktuar. Transportues në transportin hekurudhor zakonisht janë ndërmarrjet publike apo private hekurudhore. Udhëtarë është çdo person i cili në bazë të kontratës mbi të drejtën e udhëtimit ka të drejtë në udhëtim pavarësisht se a e ka bileten e udhëtimit e cila nuk është kushtë për ligjshmërinë e kontratës mbi transportin e udhëtarëve më hekurudhë por veq një argumet i cili tregon se kjo kontratë është e lidhur. Në praktikë lidhur më transportimin e udhëtarëve me hekurudhë më së shpeshti rregullohet më dispozita ligjore mbi transpotin e udhëtarëve me hekurudhë. Obligimet e përgjithshme të transportuesit janë që ti pranoj udhëtarët në bazë të kontratës që e kanë lidhur. Hekurudha nga ndonjë obligim i përgjithshëm mund të lirohet vetëm nëse për këtë nuk ekzistojnë kurfar mundësive (plotësimi i kapaciteteve, mungesa e vendit të lirë etj) ose në rast të ndërprerjës së përkohëshme të qarkullimit hekurudhorë. Ligji u ndalon ndërmarrjeve hekurudhore transportimin e udhëtarëve të cilët janë të smuar më ndonjë smundje ngjitëse ose është i dyshuar se mund të ketë ndonjë sëmundje të tillë. Transportuesi hekurudhorë mund tu nderprejë udhëtimin udhëtarëve të cilët e prishin rendin dhe qetësinë publike, sjellje të pakulturuar ose nën ndikimin e alkoolit.

118


Obligimet më të rëndësishme të transportuesit hekurudhorë janë që më rregullësi dhe më kohë ti dergojën udhëtarët në vendin të cilin e kanë përcaktuar në kontratë në trenin dhe kategorin e cila është lajmëruar në rendin e udhëtimit. Në rastë të biletes së rezervuar transportuesi është i obliguar që udhëtarit ti siguroj vendin e caktuar apo të ngjajshëm.

6.3.2. Të drejtat e udhëtarit të heq dorë nga kontrata

Udhëtari ka të drejtë që të heq dorë nga udhëtimi dhe ti kthehet pagesa e bërë nëse transportuesi hekurudhorë nuk niset më kohë e cila është përcaktuar në radhën e udhëtimeve apo sipas kontratës. Udhëtarit të cilit pa fajin e tij , në rast të ndërmprejës së udhëtimit dhe humbjes së lidhjës që ka pasur me trenin tjetër për shkak të mbrritjë më vonesë duhet ti sigurohet që menjëherë në trenin tjetër të udhëtoj apo ti sigurohet që ai dhe bagazhi i tij të kthehet në venin e nisjes me bileten kthyese apo mund që edhe të heq dorë tërësisht. Udhëtari është i obliguar që transportuesit ti paguaj çmimin e kontrarktuar e cila është e përcaktuar më tarifa mbi transportin e udhëtarëve me tren. Në transportin hekurudhorë është e rregult që pagesa e biletes të bëhët përpara se të udhëtohet.

6.3.3. Obligimet e transportuesit hekurudhorë

Transportuesi hekurudhorë është përgjegjës në rste të vdekjës, lëndimeve trupore, si dhe gjatë ndërprerjës së udhëtimit në vende të ndryshme. Ngajshëm sikurse edhe anijetari, transportuesi hekurudhore është përgjegjës për dëmin e shkaktur të cilin ai e ka provokuar apo ka qenë i vetdishëm që mund të ndodhë. Në raste që kjo gjë nuk ka mundur për tu ndaluar, apo në raste të jashzakonshme, përgjegjësia nuk bie në transportuesin. Të drejtat e udhëtarit për të procedurën e kërkimit të dëmshperblimit janë të përcaktuara më ligjin e secilit vend.

6.3.4.Transportimi i bagazhit

Kuptimi i bagazhit të dorës apo bagazhi është i njejtë sikurse të transporeti detarë dhe lumorë. Andaj udhëtari gëzon të drejtën mospagesës për bagazhin e dorës. Hekurudha është e obliguar që ti paguaj dëmin udhëtarit për bagazhin e dorës në qoftë se ati ju ka dëmtuar apo asgjasuar bagazhi pa fajin e tij. Nga kjo përgjegjësi mund të lirohet hekurudha nëse vertetohet se ky dëmë është shaktuar më fajin e udhëtrit ose në bazë të kushteve të jashtzakonshme të cilat hekurudha nuk ka pasur mundësi që ti parandaloj.

119


Udhëtari është i obliguar që bëjë reklamimin e sendeve të humbura dhe të dëmtuara të bagazhit të dorës mënjerë. Prejashtim bënë rasti kur dëmi është shkaktuar në raste të ndeshjës së trenave dhe kur udhëtari nuk ka qenë në gjendje të rregullt shendetsore të bëjë një gjë të tillë.

6.4. KONTRATAT MBI TRANSPORTIN E UDHTARËVE NË KOMUNIKACIONIN AJRORË

6.4.1.Kuptimi i kontratës

Më kontratën mbi transportimin e udhëtarëve në komunikacionin ajrorë nënkuptojmë atë kontratë e cila udhëtarit në këtë llojë transporti transportuesi obligohet që më rastin e lidhjës së kontratës për mënyrën e udhëtimit, udhëtarin ta transportoj deri në vendine mbrritjës ndërsa udhëtari ti paguaj transportuesit çmimin për shërbimin e kryer. Edhe tek kjo kontratë në vend të udhëtarit të lajmërohet peroni i autorizuar ose ndërmjetsuesi (agjencioni turistik) të cilëve transportuesi obligohet që të bëjë transportin e udhëtarëve të cilët i dërgon porositësi i udhëtimit. (Më së shpeshti për këtë bëhët fjalë për kontratën çarter për një udhëtim apo disa udhëtime apo për një priudhë më të gjatë kohore). Obligimet e transportuesit në komunikacionin ajrorë janë: që ti transportoj udhëtarët në kohën e përcaktuar në kontratë apo sipas orarit të qarkullimit; të ndajë bileten e udhëtimit individuale apo grupore. Është e rreggult që bileta e udhëtimit të ndahet dhe shënohet sipas emrit dhe nuk do të mund që ndonjë person tjetër të shfrytëzoj shërbimin pa pajtimin e transportuesit. Edhet te kjo kontratë bileta e udhëtimit nuk është kusht për vlershmërinë e kontratës së udhëtimit por ajo vlen vetëm si provë. Bileta e udhëtimit përmbanë edhe informacione të caktuara të cilat janë; data dhe ora e nisjes, ora e mbritjës dhe ndonjë shëmin tjetër.

6.4.2.E drejta e udhëtarit që të heq dorë nga kontrata

Udhëtari ka të drejtë që heq dorë nga kontrata para nisjes se udhëtimit në komunikacionin rrugorë brenda vendit 24 orë përpara, ndërsa në atë ndërkombëtarë 48 orë. Nëse udhëtari vepron sipas rregullave të lartpërmendura ka të drejtë që ti kthehen mjetet financiare respektivisht është e mundur që të paguan vetëm 10 % të shumës së përcaktuar në bileten e udhëtimit.

120


Udhëtari ka të drejtë të heq dorë nga udhëtimi në raste të veçanta të arsyeshme edhe gjatë udhëtimit nëse bëhët fjalë për vdekjen e anëtarëve të familjës ose përcjellësit pa të cilin udhëtari nuk mund të vazhdoj udhëtimin, smundjën e udhëtarit etj, për të cila rrethana transportuesi duhet të jetë i njoftuar më kohë para filimit të udhëtimit. Në rastë kur në relacionin e fluturimit vendor shtyhet për dy orë, ndërsa në qarkullimin ndërkombëtarë për 4 orë pas orarit që ka pasur të fluturoj aeroplani, udhëtari ka të drejtë të heq dorë nga kontrata dhe të këroj që ti kthehen mjetet financiare ose që të kërkoj nga transportuesi airor qe sa më shpejtë ta kthej në vendin ku e ka marrë udhëtarin. Nëse udhëtari nuk e shfrytëzon këtë të drejtë atëhere aviotransportuesi është i obliguar që për një afat më të gjatë udhëtarit ti siguroj ushqimin dhe akomodimin (fjetjen) më së gjati për 24 orë. Aviotransportuesi lirohet nga obligimet e tilla nëse shtyrja e udhëtimit është bërë si rezultat i institucioneve shtetrore apo rrethanave për të cilat është përgjegjës vet udhëtari. Udhëtari ka të drejtë që të heq dorë nga kontrata nëse aviotransportuesi nuk e ka bërë lidhjen e linijave edhe pse ka qene i informuar dhe se në bileten e udhtërait janë dhënë informacionet të tilla. Udhëtari i cili nuk dëshiron që ta shfrytëzojë këtë të drejtë duhet ti sigurohet ushqimi dhe akomodiomi jo më shumë se 24 orë. Ndonjëherë ndodhë që në transportin airorë ndonjëherë të ketë nderprerje të lidhjeve të përcaktuara më parë për shkaqe të cilat ushëtari është i pafashëm. Nëse vie deri tek kjo dhe në transportin airor nacional deri në 3 ore dhe atë ndërkombëtarë deri në 5 orë, udhëtarit i takojnë të drejtat e poshtshënuara;

a) Mund të kërkoj nga aviotransporteri që më mjete të veta ose të tjera të fluturimit të dërgohet deri të destinacioni i kontraktuar;

b) Mund të këroj nga aviotransportuesi që për një kohë të shkurtër atë dhe bagazhin ta kthej deri në vendin e nisjes dhe ti kthehen mjetet e pagesës;

c) Mund të heq dorë nga kontrata dhe nga aviotransportuesi të kërjoj që ti kthehen mjetet e pagesës për pjesën e rrugës të cilën nuk e ka realizuar.

Udhëtari i cili nuk heq dorë nga kontrata i takjonë e drejta zakonore për ushqimin dhe akomodimin (fjetjen) për të cilat është përgjegjës aviotransportuesi. Nëse udhëtri kontratën e ka lidhur përmes përfaqësuesit të autorizuar apo ndonjë agjencioni turistik, atëhetrë ai çdo të drejtë duhet ta realizoj nga personi më të cilin ka lidhur marrdhënje juridike.

121


6.4.3. Përgjegjësitë e ajrotransportuesit

Përgjegjësitë e aviotransportuesit janë në relacion të kompenzimit të dëmit udhëtarëve të cilat nga pasojat e ndonjë rrethane vdesin, lëndohën në kohën e udhëtimit. Njëkohësisisht aviotransportuesi mbanë përgjegjësi edhe në rastë të pësimit të dëmit të udhëtarit më rastin e shtyrjës, vonesës etj. Aviotransportuesi mund që tu menjanohet obligimeve të tilla vetëm nëse vertetohet e i kanë ndërmarrur të gjtha masat për të larguar pengesat dhe rreziqet por kjo asesi nuk ka qene e mundur.

6.4.4.Transportimi i bagazhit

Udhëtari ka të drejtë që pa kurfar kompenzimi të bëjë transportimin e bagazhit të dorës. Sasis dhe dimensioni i bagazhit përcaktohet në bazë të standardeve ndërkombëtare dhe të drejtës zakonore. Është e rëndësishme që bagazhi i dorës të mos paraqet gjëra të cilat mund të jenë të rrezikshme për sigurin e udhëtarëve dhe aviotransporterit. Në vende edhe në transportin ndërkombëtar ekzistojnë norma që e përcaktojnë sasinë dhe dimensionin e bagazhit të dorës. Përgjegjësia e aviotransportuesit për dëmtimin e bagazhit të udhëtarit ekziston vetëm atëherë kur bagazhi është dëmtuat apo zhdukur më fajin e të lartpërmendurit. Gjithashtu aviotransportuesi është përgjregjës që më rastine fatkeqësive të paguaj dëmin për bagazhin nëse dëmi i shkaktuar ka ndodhur më fajin e tij. Përndryshe është obligim i udhëtrarit që vet të kujdeset për bagazhin e dorës për ato ai vet ka përgjegjësi. Udhëtari që në bagazhin e dorës ka gjësende më vlerë të madhe është i obliguar që aviotransportuesin ta lajmërojë dhe nga ai të merr vërtetimin mbi dorzimine gjësendeve për ruajte dhe vlerën e tyre nga aviotranspotuesi. Në transportin airorë duhetë bëhët dallim sa i përketë të ashtuquajturës “ bagazhit të regjistruar” për të cilin aviotransportuesi është i obliguar ta pranoj dhe për këtë të japi vërtetimin e caktuar. Gjithashtu sasia dhe dimensioni i këti lloj bagazhi është i përcaktuar më norma për statndared nacionale dhe ndërkombëtare. Aviotransportuesi ka të drejtë që të shkurtoj të drejtën e marrjës më kohë të bagazhit të regjistruar dhe bagazhi më vlerë për të cilin ekziston vërtetimi nëse e konsideron të dobishme dhe në drejtim të sigurimit të udhëtarvev por më qëllim që në një afat sa më të shpejtë të bëjë dorzimin e bagazhit udhëtarit.

122


6.5. KONTRATAT MBI QARKULLIMIN E UDHËTARËVE NË KOMUNIKACIONIN RRUGORË

6.5.1.Përmbajtja e kontratës

Më kontratën për transportimine udhëtarëve në komunikacioni rrugorë kuptojmë atë llojë kontrate ku transportuesi obligohet që në rregull dhe në mënyrë të përshtatshme ti transportoj udhëtarët deri në vednin e caktuar dhe udhëtari për shërbimin e shfrytëzuar duhet ti paguaj çmimin. Kuptimi i udhëtarit është i njetë edhe sikurse tek kontratat e tjera mbi transportimin e udhëtarëve. Ndryshimi qndron të bileta e udhëtimit pasi që te kontratat e tjera në bilet janë të evidentuara emri dhe mbiemri dhe në bazë të biletës që ka emer dhe mbiemer konstatohet lidhja e kontratës. Biletat e atrnsportuesve rrugorë në shumicën e rasteve janë dëshmi e lidhjës së kontratës vetëm më rastin e sjellës së saj. Pra nuk është kusht emeri dhe mbiemri. Transportues i udhëtarëve në komunikacionin rrugorë më së shpeshti mundn të jenë ndërmarrjet të cilat janë të regjistrauara tek organi kompetent pavarësisht se a bëhët fjalë për ndërmarrjët në pronësi shetrore, shoqërore, private dhe personi fizik (taxi). Për lidhjën e kontratës së transportimit të udhëtarëve kriterium për lidhjën e sajë janë që vetë udhtari mund të lidhë kontratë më transportuesin dhe kur ndonjë subjekt tjetër juridik bënë porosinë për një kontratë të tillë për interesin e udhëtarëve. Përgjegjësitë e përgjithshme të transportuesit janë që ti pranoj udhëtarët për udhëtim dhe më ta të lidhë kontratë për transportin rrugorë Të gjitha obligimet dhe të drejtat të tjera mbi këtë kontratë janë të ngjashme më ato të kontratave të tjera.

6.5.2. Të drejtat e udhëtarit të heq dorë nga kontrata

Udhëtari ka të drejtë që të heq dorë nga kontrata nëse transportuesi nuk u përmbahet obligimeve mbi nisjen më kohë sipas mënyrës së përcaktuar në kontratë, respektivisht sipas rendit dhe destinacioni të udhëtimit. Udhëtari ka të drejtë që të heq dorë nga udhëtimi në transportin vendor 2 orë përpara dhe në atë ndërkombëtarë 6 orë përpara. Në të dy rastet ka të drejta të kthimit të mjeteve të pagesës më 10 % humbje.

123


Në rast të nderprerjës së udhëtimit për të cilin nuk është fjtorë udhëtari, ka të drejtë;

a) Mund të kërkoj nga transportuesi që më mjete të përshtatshe ta dërgoj deri te destinacioni i kontraktuar;

b) Mund të kërkoj nga transportuesi që së bashku më bagazhin e vet ta kthej në vendin e nisjes dhe ti kthehen mjetet e pagesës;

c) Mund të heq dorë nga udhëtimi dhe nga transportuesi të kërkojë kthimin e mjeteve të pagesës.

Detyerimi themelor i udhëtarit është që tarnsportuesit ti bëjë pagesën sipas tarifave mbi transportin apo në bazë të çmimit të kontraktuar.

6.5.3. Përgjegjësitë e transportuesit në komunikacionin rrugorë

Transportuesi në komunikacionin rrugorë është përgjegjës në raste kur për vonesa ose ndërprerje të udhëtimit vdes ose dëmtohet shëndeti i udhëtarit. Gjithashtu ai është përgjegjës edhe për persnalin zyrtar në automjetin transportues gjatë udhëtimit. Që të jetë transportuesi përgjegjës për dëmin e shkaktuar udhëtarit, udhëtari duhet të jetë brenda automjetit, duke hyrë apo duke dalur nga mjeti i transportit. Në këtë rast është e mundur që përgjegjësia e transportuesit të prejashtohet nëse udhtari është lëndëur më fajin e vet ose kur kjo ka ndodhur si shkak i rrethanave të cilat nuk ka mundur ti evitoj ose parashef transportuesi.

6.5.4. Bagazhi i udhëtarit

Bagazhin të cilin udhëtari ja dorzon transportuesit ky i fundit është i obliguar që të njejtin të ja kthej udhëtarit në ratsin e mrritjës në destinacionin e caktuar në kontratë. Bagazhi mund të transportohet më pagesë apo pa pagesë nëse pagesa për bagazhin është kalkuluar në çmimin e biletes. Transportuesi i jep vërtetimin udhëtarit për bagazhin e regjistruar ndërsa për bagahin e dorës nuk bëhët kurfar pagese. Rastet tjera lidhur më dëmtimin, humbjen apo ruajtjën e bagazhit të dorës apo të regjistruar zgjidhen sipas rregullave të cilat i kemi paraqitur në kontratate lartshënuara.

124


6.6.KONTRATA MBI SIGURIMIN

Zhvillimi i çdo veprimtarie afariste përmban në vete një rrezik të caktuar jo vetëm të natyrës ekonomike por konkretisht rrezikun e dëmtimit ose të zhdukjes së mallrave ose shërbimeve të caktuara. Më qëllim të zvogëlimit respektivisht menjanimit të rrezikut, që nga kohërat antike vie deri të organizimi i disa shoqërive të caktuara të cilat anëtarëve të vet, në raste të ckatuara, u kanë kompensuar dëmin e shaktuar nga shkaktrët e ndryshem. (Edhe Kodi i Hamurabit e ka rregulluar kompensimin e dëmit dhe vjedhjeve për karavanet e udhëtarëve). Ligji i Radosit nga shekulli III, pa.er.so., e ka rregulluar juridikisht përgjegjësinë për hudhjen e mallit në deti dhe rastet e fatkeqësive detare. Në vendet e njohura tregtare siç është Italia, gjatë mesjetës, lindin institucionet e sigurimit të ngjajshme me këto të kohërave të sotme. Kontratat e para të sigurimit lajmërohen gjatë shekullit XIV. Përiudhat e më vonëshme karakterizohen me komercializimin gjithnjë e më ta mdh të sigurimit, e që rëndësi të veçantë të për zhvillimin e sigurimit bashkëkohor ka LOYD-a (1779). Sigurimin, njëkohësisht mund ta trajtojmë edhe në aspektin apo karakterin sociologjik, ekonomik dhe juridik. Shiquar nga aspekti ekonomik, sigurimi ka për qëllim përfshirjen e pasojave ekonomike të cilat kanë shkaktuar dëmin, në mënyrë që të arrihet deri të kompensimi i dëmëve. Lëndë e studimit të ekonomistëve në këtë lëmi janë aspekti i sigurimit të burimeve të mjeteve dhe akumulimit të tyre, strukturat e premisë, ruajtjes së pasurisë, efekteve ekonomike etj,.

Nga aspekti juridik, elemet i rëndësishëm konsiderohen çështjet statutare të shoqërive të sigurimit (pozita e shoqërive të sigurimit, forma dhe llojet e shoqërive, bashëksitë e rrezikut, shoqëritë e risigurimit etj), pastaj problematika e të drejtës afarsite në sferen ndërkombëtare dhe të drejtës private (veprimtaria e shoqërive të sigurimit jashta shtetit, kontratat me elemente të jashtme – ndërkombëtare etj.), dhe shiquar nga aspekti nacional sigurimi si marrëdhënje obligativojuridike krijohet me rastin e lidhjes kontratës mbi sigurimin.

Kontrat për sigurimin është aso kontrate në të cilën kontaktuesi i sigurimit obligohet që në bazë të pranimit reciprocitetit dhe të solidaritetit të bashkojë një sasi të mjeteve në në bashkësinë e sigurimit, respektivisht në të ashtuquajturën bashëksi të rrezikut (të siguruesi), kurse bashkësia – enti obligohet që në rast të ndodhjës së ngjarjës e cila është e përcaktuar për sigurim, t’ia paguaj të siguruarit apo ndonjë personi të tretë kompensimin (shpërblimin), ose shumën e caktuar apo të bejë diçka tjetër.48

48 Prof..Dr. M.Hetemi; Veper e cituar fq. 440

125


Siguruesi është pala e cila në kontratën e sigurimit merr detyrime dhe përgjegjësi për pagesën e një pjese të caktuar të mjeteve të pageses apo të bejë diçka konkrete në rast se i ndodh rasti i caktuar të siguruarit.

I siguruari (shfrytëzuesi i shërbimeve) është personi i cili lidh kontratën në emr dhe llogari të veten duke i paguar premit dhe duke i krijuar vehtës mundësinë e sigurimit të rasteve të caktuara evetuale.

Kontraktuesi i sigurimit është personi i cili lidh kontratë në emer dhe llogari të sigurimit, në emer dhe llogari të të siguruarit dhe në llogari dhe emer të palës së tretë. Shfrytëzuesi i sigurimit (p.sh. pala e tretë) dallon nga pala e siguruar për atë se është jasht kontratës me rastin e lidhjes së saj, nuk lajmerohet as personalisht as përmes përfaqësuesit përderisa pale e siguruar lidh kontratë në llogari dhe emer të tij.

Personi i siguruar është ai i cili për nevojne e sigurimit të jetës dhe shëndetit të vet duhet ti parasheh ngjarjet e mundshme (vdekjen, sëmundjen, lendimin, pensionin etj). Sipas të drejtës nuk është e thënë që një person të jetë çdo herë i siguruar sepse ai mund të jetë i siguaruar edhe nga pala e tretë e cila përgjigjet për ndodhjen e ngajrjeve të parapara eventuale të vdekjes, sëmundjes, lëndimit etj, varësisht nga pjesa e pagesës së shumës së caktuar.

Egzistojnë shumë llojet të sigurimeve të cilat aplikohen në botën bashkëkohore. Trajtimi i tyre pothuajse është i pamundur në këtë tekst për shkak se e drejta në turizem i rregullon vetëm marrdhënjët specifike andaj këtu do të trajtohen vetëm ato lloje të sigurimit që janë po ashtu specifike për lëmin e turizmit.

Llojet themelore të sigurimit janë: sigurimi i obligueshem ligjor dhe sigurimi kontraktor ose vullnetarë. Sigurimi i obligueshem ligjor është rezultat i veprimit të dispozitave ligjore imperative, ndërsa sigurimi kontraktor ose vullnetar është rezultat i krijimit të marrdhënjëve të caktura vullnetare në mes të sigurimit dhe të siguruarit.

Kontrata për sigurimin sipas natyrës së saj juridike është konsensuale, e dyanëshme, me ngarkesë dhe e emertuar, me elemnte aleatore (kontrata mbi fatin), dhe formale sepse për tu lidhur prefekt duhet që të respektohen detyrimisht dispozitat ligjore mbi sigurimin.

Kontrata mbi sigurimin trajtohet si athezion kontratë sepse sipas rregullit i siguruari pranon tërësishtë, pjesërishtë apo kumulativisht plotësimin kushteve të cilat i ka paraparë siguruesi me rastin e nënshkrimit e polisës së sigurimit e cila më parë është e hartuar dhe shtypur.

126


Zhvillimi i veprimtarive turistike dhe aktiviteti i turistëve gjatë udhëtimeve dhe vendosjeve në vende turistike, potencialisht konsiderohen se mund të ju nënshtrohen rreziqeve të ndryshme. Burimet e këtyre rreziqeve mund të jenë, para së gjithash, mjetet e transportit, aktivitetet e shtuara fizike në kushtet klimatike të ndryshuara, lëndimet trupore etj. Për shkaqe të rreziqeve të sipërpermendura, kontratat mbi sigurimin kanë një rëndësi të veçantë për mbarvajtjen e veprimtarive turistike pikërisht për faktin se në këtë arrihet integritetit dhe personalitetit të turistit t’i sigurohet një trajtim efektiv dhe cilësor. Kontratën mbi sigurmin e lidh vet turisti por edhe agjencioni turistik në emer të tij.

6.6.1.Elementet e sigurimit

Elementet esenciale të sigurimit janë marrdhënjët specifike shoqërore-ekonomike të cilat shprehen sipas shumës totale e sigurimit, rrezikut, rastit të siguruar, interesit të sigurimit, premis së sigurimit, kompenzimit për sigurimin, polisës së sigurimit, rezervave të sigurimit dhe risigurimi.

Shuma totale është shuma më e lartë e kontraktuar apo e përcaktuar sipas ligjit të cilën i siguruari është i obliguar që ta paguaj për sigurimin e rastit.Vlera reale e interesit të siguruar dhe shuma totale e sigurimit duhet të jenë kompatibile, çfarë në realitet edhe ka mundësi të mos jenë. Këto marrëdhënje emertohen edhe si nënsigurime dhe passigurime. Nënsigurimet ekzistojnë kur shuma tolate e sigurimit është më e ulët se vlera reale e interesit të siguruar dhe në rast të shkaktimit të dëmit sigurimi i kompenson të siguruarit dëmin e caktuar e jo kompensimin e vlerës reale të dëmit të shkaktuar. Passigurimet ekzistojnë kur shuma totale e sigurimit është më e madhe se vlera reale e sigurimit të interesit të caktuar. Jo rrallë kjo formë e sigurimit është e kundërligjshme dhe kundër qëllimeve të sigurimit sepse, duke i shfrytëzuar përparësitë e kësaj forme të sigurimit, i siguruari ka mundësi të mashtrojë dhe të shkaktojë dëmin i cili i shërben të siguruarit për pasurim të paligjshem dhe në dëm të shoqërisë së sigurimit. Nëse shuma totale e sigurimit të kontraktuar është me e lartë se shuma se vlera e interesit të siguruar, dhe në këtë rast të dy palët kanë qenë të pandërgjegjshme, kontrata mbetet në fuqi, shuma totale e sigurimit ulët në vlerën reale për interesin e siguruar dhe premitë zvoglohen po ashtu në shuma reale.

Rreziku konsiderohet mundesia e ngjarjes së papritur të ardhshme e cila mund të sjellë deri të dëmtimi i pasurisë ose lëndimin e të siguruarit. Që ndonjë ngjarje që shkakton dëm të mund të jetë lëndë për sigurim duhet që të plotësohen këto kushte:

127


a) Të jetë e mundur, sepse rreziqet për të cilat sigurohet pasuria ose personi paraprakisht janë të ditura botërisht, ndërsa ngjarjet të cilat nuk mund të parashifen nuk ka mundësi që të sigurohen.

b) Ngjarja e siguruar të jetë e pavaruar nga dëshira e sigurimit dhe e personit të tretë të interesuar. Kjo për shkak që të mos vie deri të provokimi i qëllimshem i çështjes së siguruar.

c) Që të jetë i pavetdishëm dhe i paqëllimshem, qoftë në kuptim të veprimeve, qoftë në kuptim të momentit të veprimeve.

d) Që të shkaktohe pasojat e dëmshme në pasurinë ose shëndetin e të siguruarit.

e) Që interesi i siguruar dhe rreziku potencial të jetë i lejuar me ligj dhe njëkohësisht moral.

Interesi i sigurimit konsiderohet interesimi i ndonjë personi (subjektet e interesave) që interesi i siguruar të mos ndodh. Interesi i sigurimit është “causa (kauza) e sigurimit” sigurimi i qëllimeve ekonomike. Nuk ekziston sigurim ku përsoni i siguron sendet e huaja nga të cilat nuk ka asfar të drejta subjektive.

Rasti ose interesi i siguruar është ngjarje që më parë e pritur e përcaktuar në kontratën e sigurimit në bazë të së cilës, nëse rasti ka ndodhur dhe është shkaktuar dëmi, dëtyrimet e sigurimit përcaktohen në drejtim të kompensimit të dëmit të caktuar. Reziku dhe rasti ose interesi i siguruar janë dy elemente të ndërlidhura në mes veti ku rreziku ka mundësi potencoale për shkaktimin e dëmit, ndërsa rasti ose interesi i siguruar, në rast të shkaktimit të dëmit, është real respektivisht i realizuar. Kontrata mbi sigurimin është e pavlefshme nëse në rast të lidhjes së saj ka përfunduar rasti rasti i siguruar ose ai rast veq është në proces, ose ka mbretruar vetdija se rasti do të rrjedh etj. Barra për dokumentimin e rastit i cili mund të ndodh, bie mbi të siguruarin, respektivisht personin e siguruar.

Premia e sigurimit është shuma e pagesës të cilën i siguruari, respektivisht kontraktuesi i sigurimit në bazë të kontratës mbi sigurimin ose ligjit paguan sigurimin. Premitë e sigurimit paraqesin mjetet në bazë të të cilave formohen fondet e sigurimeve me të cilat realizohen kompensimi i dëmëve nga sigurimi dhe aplikohen masat të tjera preventive.

128


Kompensimi nga sigurimi është shuma e caktuar në formë të të hollave të cilat i siguruari është i detyruar ti paguaj sigurimit ose shfrytëzuesit të sigurimit deri në momentin e veprimit të rastit ose interesit të kontraktuar.

Polisa e sigurimit konsiderohet letër me vlerë që dëshon lidhjen e kontratës mbi sigurimin cila mund të lëshohet me emer, sipas urdhërit dhe sipas prurësit. Polisa e sigurimit i përmbanë këto elemente:

1. Palët kontraktuese;2. Sendin apo personin e siguruar;3. Rrezikun e përfshier në sigurim;4. Kohëzgjatjën e afatit të sigurimit dhe mbuleses;5. Shuma e sigumimit;6. Preminë;7. datën e lëshuarjës së polisës së sigurimit;8. Nënshkrimin e palëve kontraktuese.

Rezervat e sigurimit janë fontet e sigurimit të cilat formohen nga premitë e sigurimit e të cilat të siguruarit i bashkojnë në bashksinë e sigurimeve.

Risigurimi është kontatë e të siguruarit me risigurimin në bazë të të cilës i risiguruari merr detyrime që në rast të veprimit të rastit të siguruar, për të cilat ka marrë detyrime, do të marr një pjesë të rrezikut ose rrezikun në tërësi, dhe në këtë rfast detyrohet që të paguaj pjesën shtesë të premis në llogari të sigurimit.

Bashksigurimi është kontratë mbi sigurimin në bazë të së cilës disa sigurime për një lëndë të caktuar lidh kontratë me një të siguruar në bazë të marrëveshjes e përcakton bartjen dhe ndarjen e rrezikut. Të gjitha sigurimet i përgjigjen të siguruarit në kompensimin e plotë. Ndryshimi në mes të risigurimit dhe bashksigurimit qëndron në atë se në të parin ndarja e rrezikut realizohet në mënyrë horizontale, ndërsa në të dytën ndarje e rrezikut ndahet në mënyrë horizontale.

6.2.2. Llojet kryesore të sigurimit

Sigurimi sot në botën bashkëkohore është aç i zhvilluar sa që ka

mundësi sigurimi nga çdo llojë rreziku. Pikrisht nga llojllojshmeria e

129


sigurimeve të cilat tani ofrohen është e arsyeshme trajtimi dhe klasifikimi i tyre për studime shkencore.

Sipas vendit ku rreziku kërcnon, sigurimi mund të jetë: tokësor, detar dhe ajror. Sipas lëndës dallojmë sigurimin: pasuror dhe personal. Sigurimi pasuror ndahet në: sigurimi i sendeve dhe sigurimi nga përgjegjësia. Sigurimi nga përgjegjësia është ose sigurimi në të cilën i siguruari siguron të sigueuesi bartjen e përgjegjësisë për dëmin e shkaktuar. Në këto raste sigurimi përgjigjet për dëmin i cili është përcaktuar në kontratë të i dëmtuari duke i kompensuar dëmin.

Karaktersitikat themelore të sigurimit të pasurisë janë:

a) Që rreziku i përfshier në sigurim mund të shkaktohet në pasurinë e ndonjë personi;

b) Që qëllimi i sigurimit të jetë kompensimit të dëmit të shkaktuar, që nënkupton se sigurimi nuk mund të përfshijë nivelin e dëmit më lartë se sa lartësia e dëmit;

c) Që të drejta ng asigurimi mund të kenë vetëm personat të cilët kanë interes juridik që të mos i godet dëmi.

Të sigurimi personat ndryshojnë në: sigurimin e jetës dhe sigurimin nga rastet e fatkeqësive e që karakteristikat tyte të përbashkëta janë:

a) Që rreziku i përfshier në sigurim të shkaktohet në personin e siguruar;

b) Që qëllimi i sigurimit nuk është kompensimi i dëmit në rastin e siguruar, por kundërveprimi i pagesës së premive, që paraprakisht është përcaktuar në shumën totale pavarësisht nga dëmi i mundshëm;

c) Që ekzistimin e interesit material në anën e shfrytëzuesit nuk është kusht për realizimin e të drejtave nga sigurimi.

Për nga mënyra e krijimit sigurimi mund të jetë vullnetarë ose i detyruar.

6.2.3. Detyrimet e palëve

Kontrata mbi sigurimin është kontratë e cila përcakton punët juridike me detyrime dypalëshe me të cilat përcaktohen dy detyrime themelore të

130


palëve: që i siguruari të paguan premin të sigurimi dhe që sigurimi, në rast të caktuar për interesin e siguruar, të paguan shumën totale të kontraktuar. Kështu, si të njëra palë po ashtu edhe të tjetra paraqiten grumbull i detyrimeve të cilat i detyrojnë palët me rastin e lidhjes së kontratës si me rastin e afatit të sigurimit ppo ashtu edhe në momentin e veprimit të rastit të siguruar.

6.2.3.1. Detyrimet e personave të siguruar

Në momentin e lidhjes së kontratës mbi sigurimin i siguruari ka detyrimin e paraqitjes së rrethanave të cila vlejnë për përcaktimin e rrezikut dhe pageses të premisë së parë sigueuese. Pasi që i siguruari më mirë i njeh rrethanat të cilat janë të vlefshme për përcaktimin e rrezikut ai është në detyrim që ato ti lamëroj të sigurimi me rastin e lidhjes së kontratës. Rregullorja mbi sigurimin49 me dispozita ka përcaktuar të drejtat e sigurimit në raste të cilat mund të sjellin deri të pavlefshmeria e kontratës, respektivisht në raste të shkaktimit të dëmit të qëllimshem ose nga shkaku i mospasraqitjes së plotë të sitautës.

Në momentin e lidhjes së kontratës së sigurimit, i siguruari detyrohet të paguaj premin e parë.

Gjatë zgjastjes së sigurimit i sigurauari ka detyrime: të pagesë së rregullt të premive të sigurimit, të lajmërimit të sigurimit për ndryshimet lidhur me rrezikun dhe shmangjes nga mundësia e veprimit të rastit të siguruar.

Për të pasur mundësi pritjeje për plotësimin e detyrimeve nga ana e sigurimit, i siguruari është i detyruar, deri sa të zgjatë afati i sigurimit të kontraktuar, ti paguaj premitë sipas afateve kontraktuese pa shtyrje.

Lidhja e kontratës mbi sigurimin nuk e liron të siguruarin nga detyrimi që ndaj lëndës së siguruar të sillet pa kujdes të duhur. I siguruari, vazhdimisht, është i detyruar që të ndermerr masa ligjore, kontraktuese dhe veprime ose mosveprime të tjera më qëllim të shmangjes dhe pengimit së rastit të siguruar. Nëse ai nuk sjellet ashtu, e për këtë nuk ka arsye, detyrimi i sigurimit zvoglohet deri në masë për dëmin e shkaktuar për që ka ardhur si rezultat i mos përmbushjes së detyrimeve të sigurimit.

Nëse paraqitet rasti i siguruar, i siguruari ka detyrim që ta lajmëroj sigurimin për ekzistimin e rastit të siguruar dhe gjithashtu angazhimin, kujdesin dhe marrjen e masave individuale për zvoglimin e dëmit të paraqitur. Afati për paraqitjen e rastit të siguruar si cili është paraqitur në realitet është i përcaktuar në kontratën e sigurimit ose me ligj. Nëse i siguruari nuk i ndërmerr veprimet e

49 Rregullorja administrative e UNMIK-ut nr. 2001/25 Mbi licencimin, mbikqyrjen dhe rregullimin e Kompanive të Sigurimit dhe të ndërmjetësuesve të sigurimit

131


kontraktuara ose detyrimet e përcaktuara ligjore për të pataqitur rastin detyrohet që sigurimit ti paguaj dëmin e shkaktuar.

Rasti eventual i siguruar i cili është paraqitur në realitet automatikisht e obligon të siguruarin që aktivisht të sjellet në drejtim të kufizimit të pasojave të shkaktuara.

6.2.2.2. Detyrimet e shoqërive të sigurimit

Në momentin e lidhjes së kontratës mbi sigurimin, sigurimi ka detyrimin që të siguruarit ti dorzojë kushtet dhe detyrimet e sigurimit në mënyrë që i siguruari vullnetarisht ose detyrimisht që të pranojë oferten për sigurim.

Sigurimi duhet që të siguruarin ta njoftojë për përmbajtjen e kushteve të përgjithshme të afarizmit të cilat paraqesin pjesë autonome të së drejtës formunale, të cilën e nënshkruan njëra palë ndërsa detyrohet pala tjetër. Te kontrata mbi sigurimin sigurimi është i detyruar që të njoftoj kontraktorin e sigurimit që kushtet e përgjithshme dhe ato të veçanta të sigurimit janë pjesë integrale respektivisht përbërëse e kontratës dhe mundësish ti dorzojë tekstin e tyre nëse këto kushte nuk shtypura në polisen e sigurimit.

Detyrimet që duhet të ekzekutohen duhet të jenë të shtypura në polisën e sigurimit. Sipas ligjit mbi marrdhëdhënjet detyrimore sigurimi ka të drejtë që të refuzoj oferten për sigurimin me çka heshtja në ofertë nuk nënkuptohet si refuzim por pranim i ofertes. Mëgjithatë, konsideojmë se të të siguruarit e detyrueshem, ligjdhënësi e përcakton dhe siguron jo vetëm të siguruain por edhe sigurimin për lidhjen e kontratës mbi sigurimin.

Gjatë afatit sa zgjatë sigurimi, sigurimi ka dertyrime për siguruarin dhe në interes të tij të ndërmerr disa veprime. Prasëgjithash, detytimin e gadishmerisë të vazhdueshme financiare lidhur me mbajtjen e rezervave të sigurimit dhe të ndërmarrjes së masave preventive më qëllim të pengimit të dëmit i cili mund të kërcënon dhe pasojave eventuale të tyre. Në raste të humbjes së polisës së sigurimit, sigurimi duhet të lëshoj polisën e re, dhe me kontratë mund të përcaktohen edhe detyrime të tjera të sigurimit për kohën sa zgjat sigurimi.

Nëse ndodh rasti i siguruar, sigurimi është i detyruar ti paguaj të siguruarit kompensimin ose shumen totale e cila është përcaktuar në kontratë. Detyrime e tilla siguruesi është i obliguar që ti kryej për kohë të caktuar sipas kushteve të kontratës ose sipas dispozitave ligjore të cilat e rregullojnë këtë çështje. Nëse është e duhur që të përcaktohet lartësia e dëmit të shkaktuar, siguruesi detyrohet që të inkasojë një pjesë të kompensimit në emer të të siguruarit deri në përcaktimin e tërësishëm të dëmit. Pjesa totale e pagesës realizohet me rastin e përcaktimit të dëmit. Në rast se siguruesi dhe i siguruari

132


nuk mund të pajtohen për llojin, shkaqet ose për pasojat fatkeqësisë, çështja zgjedhet në gjykatën kompetente me ndihmen e ekspertit.

6.2.4. Sigurimi vullnetar në turizem

Për zhvillimin e veprimtarisë turistike sigurimi ka një vend të rendsishëm, parasëgjithash për shkak se nomat ligjore imperative i detyrojnë organizatat turistike që në raste të caktuara të lidhin kontrata mbi sigurimin.

Ngritja e vetëdijes për arsyeshmerin e shfrytëzimit të sigurimit në turizem po ashtu edhe në lëmenjtë tjerë të jetës shoqërore dhe ekonomike, ka sjellur deri të lindja dhe lidhja e kontratave të ndryshme mbi sigurimin vullnetar sidomos nga përgjegjësia për dëme, të cilat sikurse të mos ekzitonin këto kontrata, do ti paguante organizata turistike. Gjithashtu, edhe vet turistet arrinë që të sigurohen nga shkalla më e lartë e rrezikshmeris të cilat mund tu kanosen me rastin e shfrytëzimit të shërbimeve turistike gjatë udhëtimeve jashta vendit. Me lidhjen e kontratave të caktuara mbi sigurimin, edhe turistet edhe ofrueseit e shërbimeve turistike munden që në një masë të madhe të sigurohen nga çdo rrezik në mënyrë që të menjanojnë ose të zvoglojnë pasojat e dëmshme nëse ndodh rasti i siguruar.

Njëra ndër parimet themelore për sigurimin në turizem është mënyra vullnetare e sigurimit. Me rastine shqyrtimit të disa kontratave të cilat e rregulojnë zhvillimin e veprimtarisë turistike konstatohen detyrimet e orrganizatave turistike, hoteleve dhe agjensioneve turistike lidhur me kompensimin e dëmti të shkaktuar material dhe jomaterial në llogari të shfrytëzuesve të shërbimeve. Për këtë arsye organizatat e ndryshme turistike lidhin kontrata mbi sigurimin lidhur me përgjegjësinë e sigurimit për dëmin e shkaktuar me anë të të cilave në masë të madhe arrinë që të minimizojnë shumën e kompensimit e cila del nga detyrimet e përcaktuara në kontratë.

Kontratat e mundëshme mbi sigurimin të cilat konsiderohen interesante që i lidhin organizatat turidtike janë:

a). Sigurimi i musafirëve në hotel nga pasojat e mundëshme në rast të fatkeqësive. Kontraktues mund të jetë çdo organizatë hoteliere ose person fizik të cilit i ofrohen shërbime hoteliere dhe turistike. Kontrata mbis sigurimin e musafirëve lidhet sipas evidencës së musafirëve e cila fillonë të prodhojë efekte në momentin kur musafiri evidentohet në regjistrin e hotelin respektivisht në momentin e fitimit të statusit të musafirit. Siguruesi ka detyrime ndaj musafirit gjatë tërë kohës sa qëndron ai në hotel ose jasht tij deri në momentin e përfundimit të kontratës. Në sigurimin e musafirëve në hotel përfshihen edhe sigurimi nga përgjegjësia e hotelit në raport me musafirin e

133


siguruar për shkak të lëndimeve dhe dëmtimeve trupore si dhe për humbjen ose zhdukjen e sendeve të musafirit.

b). Sigurimin plotësues i anëtarëve të shoqatëve të ndryshme (shoqatave të gjyatarëve, peshkatarëve etj) nga pasojat e rastit të fatkeqësisë evetuale.

c). Sigurimin plotësues të musafirëve në vende publike për larje dhe freskim nga pasojat e mundëshme të fatkeqësisë eventuale.

d). Sigurimin plotësues të turistëve nga pasojat e fatkeqësis gjatë kohës së organizmit të udhëtimit në të gjitha llojet e komunikacionit.

e). Sigurimin plotësues të personave gjatë kohës së verimit, dimrimit, llogorimit etj., nga pasojat e fatkeqësive eventuale.

f). Sigurimin plotësues të udhëtarëve në sferen e komunikacionit publik nga pasojat e faktkeqësive eventuale.

Përveç kontratave mbi sigurimin të cilat i lidhin parasëgjithash subjektet juridikë, sot pothuajse në masë të njejtë këto kontrata i lidhin edhe turistes individualishtë. Në praktikë më së shpeshti lamërohen këto forma të sigurimit të turisteve:

sigurimi i bagazhit; sigurimi nga rastet e fatkeqësive gjatë udhëtimit; sigurimi nga përgjegjësia për dëmin të cilin turisti e shkakton gjatë

udhëtimit; sigurimin për rastet e smundjes gjatë udhëtimit; sigurimin nga dëmi i shkaktuar nga automobili, ajroplani, anija etj. sigurimin për kthimin e shpenzimeve nëse turisti nuk fillon ose e

ndërpren udhëtimin të cilin e ka organizuar agjencioni i udhëtimit. sigurimin e shpenzimeve për renovime dhe riparime të cilat mund

të shkaktohen gjatë udhëtimit etj.

Turisteve përveç sigurimeve për gjëra individuale është e mundur që tu ofrohen edhe “sigurime në paket” të cilat përfshinë lloje të caktuara të sigurimeve të sipërshënuara. Duhet që të theksohet se, nëse nuk është ndryshe e përcaktuar në kontratë, kontrata mbi sigurimin fillonë të prodhojë efekte juridike nga 24 –orët e para të nënshkrimit të polisës së sigurimit e cila është e përcaktuar në kushtet e polisës së sigurimit.

134


Nëse në kontatën e sigurimit është përcaktuar kohëzgjatje e sigurimit, marrëdhënjët mbi sigurimin përfundojnë sipas datës së përcaktuar në kontratë. Nëse afati i kohëzgjatjes së kontratës mbi sigurimin nuk është i përcaktuar në kontratë, secila nga palët ka mundësi që ta shkëpusin me rastin e mbrritjes së premisë, nën detyrimin e lajmërimit me shkrim të palës tjetër së paku tre muaj para skadimit të premisë. Kontrata mbi sigurimin nderpritet nëse është zhdukur sendi i siguruar ose sendi në lidhje në bazë të të cilit është lidhur kontrata mbi sigurimin nga përgjegjësia.

4.2. KONTRATA MBI FRANSHIZINGUN

Kontrata mbi franshizingun50 është një institut relativisht i ri juridik i krijuar nga autonomia gjithnjë e më e madhe e të drejtës ekonomike. Kjo konsiderohet një sistem i ri kontraktues për distribuimin të mallrave dhe shërbimeve e cila u lind dhe u zhvillua në SHBA prej nga u përhap edhe në vendet tjara të Evropës.51

Më qëllim të të kuptuarit me të afërt të përmbajtjes respektivisht të karakterstikave të kontratës për franshizingun shumë autorë kanë dhënë mendime përafërsisht të njejta. Profesori Skakun lidhur me përmbajtjen e kontratës mbi franshizingun e citon ekspertin amenrikan HAROLD BRAUN i cili thekson se “franshizingu është marrveshja gojore ose me shkrim, për një afat të caktuar ose të pacaktuar, në bazë të së cilës një person i ofron personit tjetër përdorimin e licencës së firmës, shenjave përdoruese ose shenjave të tjera, në bazë të një interesi të përbashkët rreth plasamnit të mallërave dhë shërbimeve”.52

Rregullat e shoqërisë ndërkombëtare për franshizingun (IFA) përmbajnë definiconin mbi franshizingun të cilën e definojnë si ....”marrëdhënje kontraktore në mes të ofruesit dhe shfrytëzuesit të franshizingut në bazë të të cilës ofruesi i franshizingut ofron ose detyrohet të mbajë interesin e vazhdueshem lidhur me afarizmin e pranuesit të franshizingut, sikurse edhe në sferat siç janë KNOW – HOW, dhe të trajnimit deri sa që pranuesi detyrohet që të afaroj nën firmen e përbashkët, pamjen e

50 Rrjedhë nga fjala angleze (franchisingu) e cila është përkthyer në frangjishte si (franchise) dhe që përdoret edhe në gjermanishte si (franchise) që nënkupton privilegjin respektivisht koncesionin.51 Dr. M. Hetemi; E drejta me njohuritë themelore të së drejtës afariste, Prishtinë 1996 fq. 47052 Dr. M. Skakun, Veper e cituar fq. 203

135


jashtme të saj ose procedurave të cilat i përkasin ofruesit e të cilat ai i kontrollon, si dhe për burime të veta investon kapitalin në afarizem”.

Sipas shumicë së autorëve, të cilët e kanë trajtuar në aspektin shkencor kontratën mbi franshizingun, aktgjykimi COUR DE PARIS i vitit 1978 konsiderohet si “akt i cili në aspektin përfashirjes të gjithmbarëshme i ka përcaktuar elementet specifike të marrëdhënjëve të përbashkëta juridiko-kontraktore të franshizingut. Sipas këtij aktgjykimi “franshizing definohet si metodë e bashkëpunimit në mes të dy ose më shumë organziatave ekonomike, ofruesve të franshizingut dhe shfrytëzuesve të franshizingut, në kuadër të së cilës paraqiten ofruesi i franshizingut, në cilësinë e pronarit ekskluziv të të drejtave lidhur me përdorimin e firmes, vulës, shenjave përdoruese, simboleve dhe shenjave të tjera të paregjistruara të identifikimit, si dhe të diturive dhe eksperiencave të cilat i ofrohen në dispozicion pranuesit të franshizingut, me të drejtën e shfrytëzimit të tyre, në bazë të një kompensimi të caktuar ose në bazë të realizimit të përparësive lidhur me grumbullin e prodhimeve dhe shërbimeve, origjinale ose specifike, në qëllim të shfrytëzimit të detyruar dhe të plotë të tyre në përputhje me teknikat komerciale të cilat ofruesi i franshizingut i ka të provuara në një treg të caktuar dhe më qëllim të arritjes së një zhvillimi të përshpejtuar të veprimtarisë ekonomike të ndërmarrjes për të cilën konsideron të lidh kontratën –për franshizingun: kjo kontratë mund të përmbajë edhe ndihmen komerciale, financiare dhe industriale në mënyrë që të mundësoj integrimin më të lehtë në veprimtarinë ekonomike të ofruesit të franshizingut, dhe gjithashtu kontrollin e caktuar ofruesit të franshizingut pse që pranuesi i franshizingut e investon edhe një pjesë të teknikave të veta origjinale dhe KNOË – HOË, me të cilën mundëson ruajtjen e imixhit të mallit të vulosur i cili është në shitje, zhvillon klientelen me shpenzime më të vogla dhe rentabilitet për të dy anët, të cilat mbajnë deri në fund pavarësi të plotë juridike”.53

Prof. Vilmi Gorenac kontratën mbi franshizingun e trajton si “ kontratë e cila e detyron ofruesin e franshizingut që të vë në dispozicion një pjesë të caktuar të mallrave ose të ofrojë shërbime të caktuara me përdorimin e emrit, shenjës së mallit, pergaditjeve dhe të drejtave të tjera të mbrojtura, në aspektin teknik, teknologjik dhe organizativ në bazë të njohurive dhe eksperiencave, dhënjës së këshillimeve dhe trajnimeve, dhe që pranuesi franshizingut detyrohet që për shfrytëzimin e tyre të paguaj kompensimin dhe gjatë afarizmit të vet tu përmbahet detyrimeve të marra, siç është rasti i shfrytëzimit të materialeve, pergaditjeve, KNOW – HOW etj.54

53 Dr.M.Vasileviċ, veper e cituar fq.54654 V.Gorenc & V.Šmid: Poslovno Pravo u Turizmu i Ugostiteljstvo, Zagreb 1999, fq. 191-192

136


Ashtu siç është cekur edhe më sipër franshizingu është lajmëruar kah fundi i shekullit XIX në SHBA dhe deri në gjysmën e shekullit XX ka qenë prezent në sferen e prodhimit dhe qarkullimit të automobilave dhe naftes. Nga viti 1950 franshizingu ka shënuar një zhvillim posaqërisht në lëmin e pergaditjes së ushqimit të shpejtë (Mc Donald’s), ebartur ne Evrop nga firmat amerikane. Pasi që kontrata mbi franshizingun, në shumicen e vendeve, ka mbetur jashta një tretmani të caktuar nga ligjdhënësit, burim supsidiar për këtë punë juridike, përveç parimeve të përgjithshme të afarizmit, shfrytëzohen edhe dispozitat e ligjit mbi të drejtën e detytimeve dhe dispozitat e ligjit mbi veprimtarinë e jashtme tregtare. Kontrata mbi franshizingun është kontratë e paemertuar, formale, e dy anëshme, me ngarkesë, formulare dhe komutative.

Ndarjet më të rëndësishme të kontratës mbi franshizingun janë: franshizingu i mallrave, franshizingu i qarkullimit afarist dhe franshizingu i prodhimit ose franshizingu industrial.

Franshizingu i mallrave është lloj franhizingu në bazë të të cilit ofruesi i franshizingut (prodhuesi i mallrave) i jep tregtarit të cilin e zgjedh të drejtën e shitjes të ndonjë lloji të prodhimit të caktuar në një territor saktësisht të përcaktuar deri të shfrytëzuesi i fundit-blersi. Lëndë e kësaj kontrate nuk është vetëm transferimi i të drejtave ekskluzive të shitjes, por edhe transferimi i njohurive dhe eksperiencave si dhe procedurat rreth përdorimit të firmes dhe vules. Duhet potencuar se pranuesi i franshizingut është tregtari i pavarur i cili para personit të tretë vepron sipas emrit të vet dhe në llogari të vet.

Franshizingu në qarkullimin afarist, ose franshizingu i shërbimeve është si i cili ofruesi i franshizingut i ofron pranuesit të franshizingut një tërësi të shërbimeve (të drejtat e shfrytëzimit të njohurive afariste dhe teknike, dhënjës së shërbimeve nën emrin tregtar, vulës dhe shenjave të tjera, mjeteve, reçetave, rregullave, dizajneve, perparimeve teknike etj.). Ky lloj i franshizingut është karakteristik për sferen e hotelerisë (Holiday Inn, International Hilton, Mc Donad’s, Maxim, Moule a Gateau), rrjeteve të pikave të furnizimit me karborante, pastrimeve kimike, tregjeve të automobilave etj.

Franshizingu Industrial (prodhues) nënkupton aso lloj të franshizingut lëndë e të cilit përveç prodhimit dhe shitjes së mallrave të caktuara në pikpamje të rregullimit të procesit të përdorimit dhe aplikimit të disa fazave tekniko-teknologjike në prodhim sidomos të prodhimeve ushqimore dhe të pijeve. Pranuesi i franshizingut në këtë rast zbaton vetëm një pjesë të procesit vetanak tekniko-teknologjik ndërsa pjeën dërmuese e blenë të ofruesi i franshizingut. Ky lloj i franshizingut tani është i kufizuar vetëm në sferen e

137


prodhimtarisë së pijeve joalkoolike (Coca cola, Pepsi Cola), prodhimeve të miellit, birrave etj.

Palët kontraktuese në kontratën e franshizingut janë: ofruesi i franshizingut dhe pranuesi i franshizingut. Detyrimet themelore të ofruesit të franshizingut janë:

• përdorimi i të drejtave ekskluzive të shitjes së mallrave dhe shërbimeve;

• koncesionet lidhur me të drejtat e përdorimit të vules;• koncesionet lidhur me të drejtat e përdorimit të firmës dhe

shenjave të tjera afariste;• koncesionet lidhur me KNOW – HOW (metodat e prodhimit,

reçetave, formulave, procedurave të prodhimit, metodat e përfirimit të klientëve, organizimin e plasnamit dhe qarkullimit, medodave të kalkulimit dhe financiare etj).

• kryerjen e kontrollit;• ofrimin e shërbimeve plotsuese.

Detyrimet themelore të pranuesit të franshizingut janë:

• detyrimin që gjatë afarizmit të vet të aplikoj dhe zbatoj të gjitha udhëzimet, standardet e afarizmit, procedurat teknologjike gjatë prodhimit të pijeve dhe ushqimit dhe arsimimit të njejtë dhe të përbashkët;

• detyrimin e furnizimit me mallë nga ofruesi i franshizingut ose presonit të tretë të cilin e përcakton ai;

• detyrimin e investimeve të përcaktuara;• detyrimin e ruajtjes të sekretit afarist;• detyrimin e pagesës së kompensimit.

Për nga natyra juridike kontrata mbi franshizingun përmbanë elementet e kontratës mbi licencen, kontratën mbi KNOË – HOË, kontratës mbi përfaqsimin, kontratën mbi punën, kontratën mbi shitjen, kontratën mbi vepren, kontratën mbi shoqërinë, kontratën mbi shërbimet dhe kontratën mbi qiranë. Më qëllim që të mos thellohemi më tutje në analizen e kësaj kontrate, si dhe a bëhet fjalë për natyrën juridike të një kontrate të pavarur ose jo, edhe ne dakorohemi, sikurse shumica e autorëve, se kontrata mbi franshizingun trajtohet si konglomerat respektivisht kontratë e përzier.

Përparësit dhe specifikat e kontratës mbi franshizingun në lëmin e turizmit, e posaqërisht në hoteleri dhe restoranteri janë:

138


• mundësia e shfrytëzimit të firmes hoteleire ose restoranteske, shërbimeve cilësore specifike, ndihmen në arsimimin e edukimin dhe në specializimin e kuadrave të nevojshme në hoteleri dhe turizem;

• ofrimin e ndihmes në afarizem, marketing, kontabilitet, shërbime informative etj;

• zbatimin e metodave të reja teknike dhe teknologjike gjatë afarizmit në hotele dhe restorane më qëllim të depertimit në tregje dhe ofrimit të klientëve të rinjë;

• shmangien nga gabimet e mundëshme fillestare;• standardizimin e objekteve dhe mjeteve, afarizmit të

shërbimeve, të cilat nuk kanë efekte të musafiret të cilët kërkojnë këto lloje të mallrave dhe shërbimeve.

Kontrata mbi franshizingun mund të ketë sukeses jashtzakonisht të madh në qoftë se pranuesi i tij i’u përshtatet standardeve, ndryshimeve cilësore, punës ekipore, afarizmit duke angazhaur njohuri dhe dituri intelektuale dhe profesionale dhe në fund përdormit të të arriturave më të reja tekniko-teknologjike.

6.4. KONTRATA MBI TAJM SHERNING - un

Turizmi si degë e ekonomisë vazhdimisht qendron në proces të

përshtatjes ndryshmeve, nevojave dhe kërkesave shoqërore bashkëkohore. Natyrisht, ndryshimi i vazhdueshem i këtyre marrdhënjeve shoqërore ka imponuar edhe ndryshimet e turizmit të bazuar në filozofinë e shërbimeve klasike në forma më të reja, fleksibile dhe cilësore turistike. Njëra nga format e reja të kontraktimit të marrdhenjëve specifike në turizem dhe praktikën afariste është kontratë mbi tajm-sheringun.55

Kontrata mbi tajm-sheringun është aso kontrate në të cilën njëra palë kontraktuese-dhënesi i tajm-sheringut detyrohet që ti jap në shfrytëzim palës tjetër-shfrytëzuesit të tajm-sheringut të drejtën e shfrytëzimit ekonomik të një objekti të caktuar ekonomik sipas afateve të caktuara kohore të përcaktuara në kontratë ndërsa, pala tjetër kontraktuese - shfrytëzuesi i tajm-sheringut detyrohet që objektin, që është lëndë e kësaj kontrate, ta shfrytëzoj sipas afatit

55V.Gorenc&V.Šmid: Veper e cituar Tajm-shering : Kontratë mbi të drejtën e kufizuar kohore për shfrytëzimin e kapaciteteve të vendosjes dhe kapaciteteve të tjera përcjellëse të objektit të caktuar.fq.195

139


dhe destimimit të objektit ekonomik dhe standardeve profesionale dhe për këtë palës tjetër ti paguaj çmimin e kontraktuar. Kontrata mbi tajm-sheringun është e mundur që të lidhet edhe në mes të subjekteve të cilat nuk zhvillojnë veprimtari ekonomike.56

Në sferen e turizmit kontrata mbi tajm-sheringun trajtohet si kontratë specifike sipas të cilës ofruesi i kapaciteteve turistiko-hoteliere për një kohë të përcaktuar detyrohet që bartësit të të drejtave ti dorzojë në përdorim njesitë vendosese për musafir sipas kushteve kontraktuese për një afat të caktuar (për numer të caktuar vjetesh dhe për numer të caktuar pjesësh të kapaciteve-njesive) nën detyrimin e krijimit të mundësisë të shfrytëzimit të shërbimeve plotësuese (hapsirave të përbashkëta, tereneve sportive etj.) në mirmbajtjen e njesive të vendosjes në objekte të tjera, dhe që shfrytëzuesi detyrohet që për to të paguaj paraprakisht kompensimin e caktuar (para fillimit të shfrytëzimit të njësive të vendosjes) si të shpenzimeve të mirmbajtjes, dhe mundësisë që shfrytëzimin e të drejtave të veta ta bartë në personin e tretë.

Praktika afariste e vendeve të ndryshme kanë krijuar disa modalitete të kësaj kontrate. Rregullimi i kësja kontare me ligj është realizar vetëm në disa vende p.sh. Francë, Portugali etj. Egzistojnë dy lloje karaktersitike të këtyre kontratave:

A. Kontrata mbi tam-sheringun në bazë të të cilave mund të arrihet deri të pronësia apo bashkëpronësia, dhe

B. Kontrata mbi tajm-sheringun në bazë të së cilës mundësohet realizmi i të drejtës në shfrytëzimin e objektit të caktuar.

Edhe pse kontrata mbi taj-sheringun mund të trajtohet si institut i veçantë juridik, përmbajtja e saj është e përberë nga komponimi i elementet të disa kontratave. Parasëgjithash, dallojmë dominimin e elementeve të kontratës mbi qeranë.

Vendet e caktuara në bazë të legjislacionit varësisht nga interesi i tyre, rregullojnë marrëdhenjët e caktuara për tajm-sheringun në bazë të këtyre dy formave. Por, forma e dytë në praktikë është shumë më e aplikueshme posaqërishtë kur bëhet fjalë për shfrytëzimin e objekteve afariste. Po ashtu, në këto ligje përcaktohen subjektet, kushtet dhe objektet të cilat mund të jenë lëndë e kësaj kontrate.

Me lidhjen e kësaj kontrate lindin të drejta dhe detyrime për palët kontraktuese. Të drejtat e palës – shfrytëzuese janë këto:

• E drejta e shfrytëzimit të objektit të caktuar turistik në përputhje me destinimin;

56 Prof..Dr. M.Hetemi; Veper e cituar fq. 470

140


• E drejta që objekti të shfrytëzohet vetëm për vetëm për një përiudhë të caktuar kohore gjatë vitit (p.sh. për 7, 14 ose 21 ditë);

• Të drejtën e shfrytëzimit maksimal kohor e përcaktuar sipas kontratës;• Detyrimin themelor që para shfrytëzimit të objektit të paguaj një shumë

të caktuar dhe pjesën e shpënzimeve për shërbime të përcaktuara në kontratë.

Më sipër është cekur se kontrata mbi tajm-sheringun i përmbanë pjesën me të madhe të elemneteve të kontratës mbi qiranë por duhet potencuar se ajo karakterizohet edhe me posedimin e elementeve të kontrateve turistike si p.sh. kontratës mbi shërbimet hoteliere, kontratës mbi alotmanin etj,. Andaj, mund të konstatojmë se kontrata mbi tajm-sheringun është kontratë e emertuar, formale (patjetër duhet të përpilohet më shkrim), e dy anëshme, e vazhduar, me ngarkesë dhe e ka karakterin e kontratave tipe dhe formale.

Kontrata mbi tajm-sheringun duhet të përmbajë të dhënët mbi objektin turistik, çmimin e kohëzgjatjes së shfrytëzimit, kohën dhe mënyrat e pagesave, përiudhat kohore lidhur shfrytëzimin e objekteve turistike, të dhënat mbi përiudhat kohore të shfrytëzimit për njesi të vendosjes, pagesen e shpenzimeve për mirmbajtjen e objeketeve turistike dhe kushtet e specifikuara se si munden personat e caktuar ti shfrytëzojnë këto shërbime në objektin i cili është kontraktuar me tajm-shering. Nëse kjo kontratë nuk i përmbanë elementet e sipërshënuara, nuk prodhon kurfar efekte juridike.

Me të dhëna lidhur me objektin turistik nënkuptohen përshkrimi i afërt i vend-vendosjeve dhe të njesive në objektin hotelier. Çmimi është pjesa nomionale e kompenzimit të cilën ka detyrimin që ta paguan shfrytëzuesi i kontratës. Shfrytëzimi kohor i përcaktuar në kontratë nuk mund të jetë më i shkurtër se pesë ose më i gjatë se tridhjet vjet. Koha gjatë vitit ndajet në 52 javë (njësi kohore), e më kontarë parashihet se në cilën njësi kohore skadon afati i kontratës. Më fillimin e shfrytëzimit të objektit hotelier nënkuptohet koha kur fillon për herë të parë mundësia e vendosjes në njësi të marra nga poseduesi i të drejtave. Shpenzimet e mirmbajtjes duhet ti mbulojnë të gjitha veprimet të cilat e bëjnë më cilësor shfrytëzimin e vendosjeve hotelire, meremetimet, renovimet, pjeset e ndrrimeve dhe mjeteve të tjera. Bartëasi i të drejtave të shfrytëzimit të objeketeve – njesive ka mundësi që ti bartë edhe të personi tjetër për një përiudhë të caktuar kohore.

Përveç elementeve përmbajtëse të kësaj kontrate, në të mund të futen edhe elemente të tjera të shtuquajtura fakultative, varësisht nga rasti në rast. Disa klauzola, duke i pasur parasysh dispozitat e pakta normative të kësaj kontrate, mund të rregullojnë detalisht çështjen. Këto mund të jenë:

141


• Numrin maksimal të personave të cilët mund ta shfrytëzojnë njesinë e kontraktuar me kontratë;

• “CHEK – IN” dhe “CHECK – OUT” kohën;• shfrytëzimin e objektit turistik nga ana e bartësit të të

drejtave;• pasrtimin, mirmbajtjen dhe drejtimin e objektit;• shërbime të tjera të cilat i ofrohen bartësit e të drejtave;• vendosjen alternative;• pasojat nga mospërmbushja e kushteve të kontratës.

Kontrata mbi të drejtën e shfrytëzimit kohorë të objekteve turistike detyrimisht duhet të jetë e lidhur në formën më shkrim, sepse në të kundërten nuk prodhon efekte juridike. Të drejtën e shfrytëzimit kohor të objekteve turistike nëse kontraktohet për palujtshmeri regjistrohet në librat e tokës, respektivisht në libra të tjerë adekuat pran organit kompetent. Regjistrimi realizohet në bazë të kontratës dhe të drejtat shenohen në listen e ngarkesave. Ligjet e vendeve të cilat e rregullojnë këtë institut juridik, mundësojnë që të drejtat nga kjo kontratë mund të barten edhe në personat juridikë dhe personat fizikë. Në praktikë, kjo më së shpeshti ndodh me dëshiren e bartësit të të drejtave lidhur me zëvendësimin e njesive kohore të sigurojë shfrytëzimin e pushimeve në vende tjera ose objekte të tjera turistike. Bartja e të drejtave realizohet drejtpërdrejtë ose terthorazi në shfrytëzues të tjerë me një afat lamërimi 10 deri 15 ditë paraprakisht.

Me kontratë përcaktohen edhe kushtet e shfrytëzimit “TIME SHARE EXCHANGE PRIVILEGES” të bartësve të të drejtave, respektivisht anëtarëve ndërkombëtar ose vendor të “EXCHANGE” organizatës.

6.5. KONTRATA MBI LIZINGUN

Kontrata mbi lizingun paraqet një mori marrdhenjësh juridiko-ekonomike tipike të cilat zbatohen në praktikë pa e pasur një rregullativ të caktuar juridike. Në kohët e fundit, për shkak të rëndësisë që ka ky institut juridik, disa vende kanë filluar që me dispozita juridike këto marrdhënje të caktuara ti rregullojnë detalisht.

142


Kontrata mbi lizingun ka lindur si institut juridiko-ekonomik pas luftës së dytë botërore gjatë zhvillimit të formave të reja të transaksioneve ekonomike në vende të zhvilluara ekonomikisht. Emertimi i kësaj kontrate lizing (leasing) ka prejardhjen nga fjala angleze “lease” që nënkupton qiran apo diç që ipet me qira. Përmbajtjes e kësaj fjalije në këtë kontratë inkorporon një tërësi të elementeve kontraktore në bazë të të cilave njëra palë është e detyruar që palës tjetër ti dorzojë sendin për një përiudhë të caktuar kohore më vërje në dispozicion për përdorim, në rastin tonë sendin – objektin turistik. Pala e cila e merr me lizing objektin është e detyruar që palës ofruesi ti paguaj çmimin e qiras sipas kushteve të kontraktuara. Definicioni i sipërshënuar nuk është i përcaktuar tërësishtë për teorinë e shkencës juridike. Kjo papërcaktueshmëri e definicionit është rezultat i lindjës së vazhdueshme të marrdhenjëve ekonimike të reja bashkëkohore e të cilat shpesh janë edhe të komplikuara.

Në praktikë, veprimtaria lidhur më përmbajtjen e lizingut i ka të inkorporuara në vehte disa elementet të kontratave të njohura si p.sh. kontratën mbi qiranë, kontratën mbi shitblerjen, kontratën mbi vepren, kontratës mbi ofrimin e shërbimeve etj,. Elementet e kontratave të sipërpërmendura, në kuadër të kontratës së lizingut, mbledhen dhe plotësohen në mënyrë që në fund paraqesin një institut konkret juridik i cili i rrergullon marrdhenjët e caktuara unike juridiko-ekonomike respektivisht një kontratë bashkëkohore të së drejtës afariste. Profesori Rozenberg lidhur me definicionin e kontratës mbi lizingun thot se “me lizing nënkuptojmë një metod të veçantë për financimin e qëllimeve investive si të sendet e paluajtshme po ashtu edhe të ato të luajtshme të cilat sipas kontratës shfrytëzohen për një përiudhë të caktuar kohore, marrdhënje këto që janë të lidhuar në bazë të lizingut në mes të ofruesit të sendit-objektit dhe marrësit të ati sendi-objekti”.57

Palët kontraktuese në punët e lizingut janë: ofruesit i lizingut dhe marrësi i lizingut. Në mënyrë të caktuar në marrëdhënje juridike marrin pjesë edhe prodhuesit e lëndëve të lizingut dhe financuesit e punëve. Ofruesi i lizingut i lëshon në dorë shfrytëzuesit të lizingut kompensimin e përcaktuar (qiranë) që mund ta kontraktojë ta paguaj në kiste. Ofruesi i lizingut mund të jetë edhe prodhuesi i lëndëve (mjeteve) por edhe personi i cili terthorazi merr pjesë në punët e lizngut.

Lëndë e kontratës së lizingut mund të jenë sendet e luajtshme dhe sendet e paluajtshme. Në praktikë, kjo kontratë më shpesh lidhet për sendet e luajtshme si p.sh. makinave, kompjuterëve, makinave ndërtimore, mjeteve të komunikacionit etj,. Qëllimi i lidhjes së kontratës së lizingut është krijimi i mundësisë dhe të drejtës së shfrytëzimit të një tërësie të mjeteve, të cilat subjekti i caktuar nuk mund ti blehen, për të cilat përiudha e amortizimit nuk është me e gjatë se sa koha e qendrueshmërisë së tyre në kontratën e lizingut.

57 Prof.Vudi Rozenberg :Ugovor o autonomnog prava, Zagreb 1974

143


Elementet qenësore të kësaj kontrate janë veprimet e caktuara me sendet të cilat dorzohen në shfrytëzim dhe çmimi i shfrytëzimit. Koha e zgjatjës së kontratës së lizingut nuk konsiderohet element shumë i rëndësishem e cila zakonisht zgjatë deri në pesë vjet por jo më shumë se dhjetë vjetë. Kjo kontratë mund të shkëputet pa përmbushjen e kushteve të caktuara. Elemente plotësuese mund të konsiderohen përcaktimi i afateve kohore të shfrytëzimit dhe mënyrat e pagesës së çmimit të kontraktuar. Gjithashtu, në mesin e elementeve plotësuese karakteristike për këtë kontratë radhitën edhe: përdorimi i lokacionit; garancionet teknike; servisimi dhe përmbajtja mjeteve; aftësimi i kuadrit; punimi i programeve; e drejta e qerasë; arbitrazhz; etj,.

6.6. KONTRATA MBI QIRADHËNJËN E AUTOMOBILAVERENT - A - CAR

Qiradhënja e automobilave (rent –a-car) paraqet punë tejet komplekse me të cilën merren ndërmarrjet e caktuara të cilat janë të specializuara vetëm në këtë lëmi afariste, si dhe turoperatoret të cilët në ekipet e veta kanë njësi të veçanta afaristepër qiradhënjën e automobilave.

Agjencioni i parë në botë RENT – A – CAR është themeluar pas luftës së dytë botrore në SHBA. Për ofrimin e shërbime të udhëtimit nga destinacioni i caktuar deri në ajrport, Avis grumbulloj automobila, pasi që u konstatua se transporti deri në ajroport është jashtzakonisht i dobët, dhe i ofroj ata me qira për oficeret amarikan për kohë dhe relacion të shkurtë. Pas kësaj kjo veprimtari është përhapur dhe ka ardhur deri të themelimi i parë i organizatës për qiradhënjën e automobilave e emertuar “AVIS”. Gjatë viteve të pesdhjeta AVIS kalon në Evrop në një qytet afër Londrës ku nga aty organizon hapjen e AVIS perfaqësive në Evropën perendimore. Në vitet e gjashtdhjeta në Vijen është hapur drejtoria e AVIS-itpër vendet e Evrpoes qendrore dhe lindore.

RENT - A - CAR kompanitë afarojnë sipas dysh sistemit. Sistemi i parë i afarzmit zbatohet në vendet të cilat janë në kuadër të drejtorisë qendrore. Sistemi i dytë i afarizmit zbatohet në vendet të licencuara. Fjalë është për ndërmarrje të veçanta të nga Evropa jug-lindore të cilat licencohen nga drejtoria për të kryer një veprimtari të këtill.

Nga viti në vit po shënohet rritje e veprimtarisë së RENT – A – CAR (për shkak të kërkesës së madhe lidhur me mënyren tejet bashkëkohore të ofrimit të shërbimeve e karakterizuar si INDUSTRIA E RENT – A – CAR-it) që njëkohësisht është shëndrruar në sinonim për marrjen me qira të automobilave sipas motos “Wr try harder”- përpiqemi që të jemi më të mirët.

144


Secila AVIS i licencuar është i organizuar në mënyrë të veçantë dhe kjo organizatë nuk ka mundësi që të jetë kompatibile me atë të përgjithshme – gjenerale, respektivisht sipas rregullores e cila vlen në tërë botën. Secila organizat e cila e ka të lidhur kontratën me AVIS-in është e organizuar sipas standardeve ndërkombëtare të AVIS-it dhe rregulloreve të vendit në të cilin zhvillon veprimtari.

Çdo shfrytëzues potencial i automjeteve të marra më qira është i detyruar që të nënshkruaj konrtaten mbi marrjen me qira dhe të pajtohet më të gjitha dispozitat e saj. Kontrata RENT – A – CAR është formale, e dyanshme, dhe me ngarkesë. Në atë janë të parapara kushtet e qiras, kushtet e sigurimit, shërbimet plotësuese etj.

6.6.1. Kushtet e qiramarrjes

Çmimi përcaktohet në valutën e vendit në të cilin vepron organizata ose në € (euro) dhe përfshien: afatin e qiras, kilometrazhen e kaluar, sigurimin nga përgjegjësia lidhur më dëmin e shkaktuar ndaj personit të tretë dhe nga shkatrrimi i automjetit nga zjarri.

Qiramarresi personalisht dhe është materialisht përgjegjës për dëmin e shkaktuar ndaj personit të tretë në raste të fatkesive të komunikacionit.

Çmimi i qiras nuk i përmbanë këto rreziqe të mundëshme: 1.havaritë të cilat ndodhin në rast të ndeshtjes së komunikacionit dhe pala paguan dëmin e tërësishëm të shkaktuar, 2. vjedhjen e automobilit gjatë kohës sa e ka nën qira dhe nëkëtë rast pala paguan vleren e tërësishme të automobilit, 3. invaliditetin ose vdekjen gjatë ndeshjes së komunikacionit.

Vlerësimi i shkallës së dëmitimit dhe vleës së automobilit të vjedhur përcaktohet sipas parimeve të shoqrisë së sigurimeve.

6.2.3.2. Kushtet e sigurimit

6.2.3.3. Sigurimi për dëmin e shkaktuar në aksident automobilistik

Çdo rast i ndeshjes së automobilit gjatë kohës së qiramarrjes duhet që ti lamërohet polcisë së trafikut në mënyrë që të plotësohet dhe pregaditet Raporti mbi ndeshjen lidhur me arsyetimin e afarizmit të agjencionit RENT-A-CAR.

Qiramarrësi ka mundësi që të sigurohet për dëmin në automjet në rast të ndeshjes dhe të evidentohet në ballinen e kontratës mbi qiran me pagesen e sigurimit për dëmin me pjesmarrje ose jo në dëm.

145


Në rast të ndeshjes së automobilit të marr me qira, në rastin kur qiramarrësi e ka blerë sigurimin për dëmin, caktimi i nivelit të kësaj pjesmarrje në dëm është kompetenc e policisë së trafikut se bashku me shoqërinë e sigurimit në bazë të raportit të bërë në vendin e ngjarjes. Sipas këtij sistemi, qiramarrësi nuk e ka blerë në tërësi sigurimin andaj, paguan një pjesmarrje varësisht nga niveli i dëmit të shkaktuar.

Shuma e pjesmarrjes së paguar për dëmin i kthehet qiramarrësit në rast organet kompetente të gjyqësisë e shpallin fajtorë palën tjetër.

Nga pagesa e pjesmarres në dëm lirohen qiramarrësit të cilët bljenë sigurimin për dëmin pa pjesmarrje në dëm, nën detyrimin që ndeshjen evetuale ta paraqes të policia e trafikut.

Nëse ndeshja nuk i është lajmëruar policisë së trafikut, qiramarrësi paguar shumën e tërësishme të dëmit të shkatuar, pavarësisht se a e ka blerë sigurimin për pjesmarrje ose pa pjesmarrje në dëmin eventual.

Qirammarësi është i detyruar që të sigurojë dekleratën më shkrim lidhur me Raportin mbi ndeshjen, pavarsisht se a e ka blerë sigurimin me pjesmarrje ose jo.

6.2.4. Sigurimi nga rastet e vjedhjes së automobilit

Vjedhja ose zhdukja e automobilit gjatë kohës së qiramarrjes detyrimisht duhet të lamërohet në organet policore në territorin ku ka ndodhur vjedhja. Qiramarrësi mund të blejë sigurimin për tu siguruar nga vjedhja eventaule e automobilit gjë e cila duhet të evidentohet në kontratën e RENT – A – CAR-it.

Në rast të vjedhjes së automjetit gjatë kohës së marrë më qira, vjedhje e cila është lamëruar në polcinë e trafikut, në rast se qiramrrësi e ka blerë sigurimin e pjesshem, qiramarrësi paguan vetëm pjesërisht në bazë të normave të përcaktuara për grupet e caktuara të automobilave.

Nëse vjedhja nuk u është lajmëruar organeve kompetente policore, qiramarrësi e paguan tërësisht dëmin e shkaktuar agjencionit.

Dias automjete kanë të instaluara aparatuar të sofistikuara të alarmimit. Rastet e vjedhjeve të këtyre automjeteve konsiderohen sikurse qiramarrësi të mos e kishte kyqur sistemin e alarmimit. Në këtë rast qiramarrësi është i detyruar që të paguaj në tërësi dëmin e shkaktuar me rastin e vjedhjes.

6.2.5. Sigurimi i udhëtarëve

Qiramarrësi ka mundësi që të sigurojë vozitësin dhe udhëtarët në automjet në rast të invaliditet ose vdekjes në rast të ndeshjes në komunikacion

146


duke e evidentuar këtë çështje në Kontratën e qirasë dhe pagesen e sigurmit të udhëtarëve sipas listes së çmimeve.

Të gjitha kushtet e sipërshënuara: 1. sigurimi për dëmin ndaj personit të tretë, 2. sigurimi për dëmin në automjet, 3. sigurimin për vjedhjen e automjetit, dhe 4. sigurimin personal nuk vlejnë në rastet kur qiramarrësi ose vozitësi tjetër e shfrytëzojnë respektivisht e ngasin automjetin nën ndikimin e alkoolit, droges ose sjelljeve të papërgjegjshme në komunikacion.

Qiramarrësi ka detyrim që automjetinn e marr me qira nuk do ta shfrytëzojë:

• për qëllime kundërligjore (kryerjen e veprave penale, kundervajtjeve kufitare dhe kundërvejtëse);

• për transportimin e udhëtrarëve dhe mallrave me kompensim;• për transportimin ose terheqjen e automjeteve të tjera ose

pjesëve të tyre;• për pjesmarrje në gara automobilistike;• për auto-shkolla dhe pergaditjen e vozitësve.

Shpenzimi i karborantes nuk është i futur në çmimin e qirasë dhe qiramarrësi është i detyruar para kthimit të automjetit të mbush plot rezervarin e automobilit.

Shuma e karborantit e cila mungon pas kthimit të automobilit paguhet përmes kontratës mbi qiramarrjen. Në rast të kthimit të automjetit me më pak karborant, qiramarrësi paguan pjesën e shpenzimeve të veçanta të plotësimit të karborantit deri në 10 % në çmimin e karborantit të shfrytëzuar.

Pasrtimi i automobilit është nën detyrimin e qiramarrësit.Qiramarrësi nuk ka mundësi që automjetin e marr ta jap me qira

peronit tjetër në shfrytëzim pa lajmërimin paraprak dhe evidentimin e të dhënave të vozitësit të dytë në kontratë. Dëmët të cilat shaktohen nga shfrytëzimi i automjetit nga ana e vozitësit të autorizuar i bartë qiramarrësi.

Vozitja e paautorizuar e automjetit nga ana e vozitësit i cili nuk është i regjistruar në Kontratën mbi qiran, lidhur me dëmin e shkaktuar duhet të paguhet veçanarisht.

Në raste kur voizitësi është deri në moshën 25 vjeqare llogaritet pjesa shtesë e çmimit.

Dëmtimi i gomave dhe felneve jashta elemeteve të regjistruara i paguan qiramarrësi.

Humbja e çelsit të alarmit të automjetit po ashtu e paguan qiramarrësi veçanarisht.

147


6.7. KONTRATA AJRO - ÇARTER

Çarter airo-kontrata është një kontratë specifike për transportimin e udhëtarëve dhe sendeve në lëmin e transportit ajror përmes marrjes me qera të ajroplanit. Kjo kontratë është e dyanshme, konsensuale dhe me ngarkesë.

Çarteri është institut i cili ka lindur nën ndikimin e zhvillimit të airo-transportit turistik i cili rregullon të drejtat e palëve kontraktore, posaqërishtë të drejtat e ajrotransportuesit gjatë zhvillimit të veprimtarisë së vet. Zhvillimi i komunikacionit ajrotransportues me fluturake të sigurta dhe komoditet të lartë për turistët kanë ndikuar në lindjen e tri mënyrave themelore të lidhjes së kontratës me ajrotransportuesin me anë të:

a) Dhënjës së biletes së udhëtimit;b) Dhënjën e fletdërgesës; dhec) Marrveshjes për çarter fluturimin.

Historikisht, fluturimi i parë çarter është lajmëruar në SHBA në shtatot të vitit 1967 në relacionin në mes të Nju Jorkut dhe Çikagos. Zhvillimi më i madh i këtyre marrdhenjëve është shënuar pas luftës së dytë botrore të ndërmarrjet gjermane të cilat kanë marr aeroplanë nën çarter (qera) nga pamundësia e prodhimit të ajroplanëve. Për këtë arsye ata i kanë shfrytëzuar ajroplanët e huaj për një përiudhët të caktuar kohore duke i dhënë të njejtit me nënqera organizatave të tjera të transportit ajror në Gjermani.

Pas promovimit të kësaj mënyrë të veprimtarisë transportuese janë shënuar edhe mënyra të tjera të çarterit të cilat u janë adaptuar formave dhe kërkesave sidomos të udhëtimeve grupore turistike. Njëra ndër format e reja e ashtuquajtur “INCLUSIVE TOURS” nënkupton të drejtën e udhëtimit të turistit me ajroplan me të drejtën e shfrytëzimit të vendosjes hoteliere, ushqimin dhe shërbime të tjera.

Kontrata mbi çarter ajrotransportin është kontratë mbi qeramarrjen e aeroplanëve transportues dhe hapsires së veprimtarisë ajrotransportuese së bashku me personelin përcjellës apo pa te, e cila lidhet në mes të pronarit të ajrioplanëve, pronarit të hasirës ku zhvillohet veprimtaria ajrotramsportuese dhe shfrytëzuesit të këtyre shërbimeve.

Sipas përmabajtjes së kësaj kontrate, nëse një fluturim shtyhet ose për shkaqe të ndryshme vie deri të ndryshimi i orarit të fluturimit etj, ajrotransportuesi duhet të lejoj fluturimin e ri sipas kërkesës së subjetit i cili ka lidhur çarter kontratë brenda afatit të qirasë dhe që njëkohësishtë mund të vie deri të ndryshimi i çmimit.

Në kuadër të çarter çmimit përfshihen shpenzimet mbi: karburentet, vajrat për mirëmbajtjen e aeroplanëve, taksave të fluturimit, parkimi dhe

148


vendparkimi në ambientet të mbyllura, pagave, çmimin e fluturimit, meditjet e ekuipazhit dhe shpenzimet e shërbimeve zyrtare. Në kuadër të këtij çmimi janë të përfshiera dhe shpenzimet e transportit rrugor nga vendi i nisjes deri të vendi i fluturimit, shpenzimet eventuale të vizave, taksat e kontrollit doganor dhe çdo gjë e cila është e lidhur me udhëtimin dhe bagazhin e udhëtarit për ngarkim-shkakim si dhe sigurimin e tyre. Duhet pasur parasysh se sipas kësaj kontrate në bileten e udhëtimit duhet të kalkulohen edhe shpenzimet e aterimit të dhunëshëm eventual.

Marrësi i ajroplanit nën çarter pajtohet që ajrotransportuesit duhet ti paguaj një çmim më të lartë nëse vie deri të ngritja e çmimeve dhe e ndryshimit të vlerës së parave në nivele ndërkombëtare.

Marrësi i çarterit ka detyrime edhe ndaj magacionerit për ti paguar çmimin për kompenzimin e dëmit në rast se i ka shkaktuar dëm me bagazhe të udhëtarëve.

Në kontratë më ajrotransportuesin, marrësi i çarterit paraprakisht para çdo fluturimi duhet ta paguaj çmimin e kontraktuar sipas valutës së përcaktuar në llogari të tij. Nëse kjo pagesë nuk realizohet sipas afateve të përcaktuara automatikisht paguhet kamata. Ajrotransportuesi ka të drejtë që të shkëpus kontratën në mënyrë të një anëshme, paparalamërim zyrtar ose vendim gjyqësor nëse marrësi i çarterit nuk arrinë që të përmbush detyrimet ndaj ajrotransportuesit. Nëse ajrotransportuesi e ka të pamundur realizimin e fluturimit, kontrata anlohet dhe çarter çmimi rifondohet në llogari të çarter marrësit. Nëse aeroplani është vënë në dispozicion të çarter marrësit sipas kërkesë së tij, ndërsa fluturimi nuk realizohet, marrësi i çarterit është i detyruar që të paguaj edhe shpenzimet e qendrimit të aeroplanit në ambiente të ajroporit, posaqërisht në vende të mbuluara. Nëse marrësi i çarterit ka mundësi që vetëm pjesërisht të shfrytëzojë fluturimin, ai paguan vetëm sipas mundësisë së shfrytëzimit.

Me marrveshje me shkrim në mes të palëve, marrësi i çarterit do të nënshkruan kontratën për shfrytëzimin e pjesërishëm ose të tërësishëm të çarter hapsirave. Në këtë rast, marrësi i çarterit ka përgjegjësi të plotë rreth procedurave me nënkontraktuesit rreth veprimtarisë me të cilen ai merret. Ajrotransportuesi e ruan të drejtën që çdo pjesë ta pakontraktuar të ajrotransportuesit ta shfrytëzojë pa kurfar kompenzimi ndaj çarter marrësit.

Është shumë e rëndësishme dhe pothuajse esenciale se me rastin e lidhjes së kësaj kontrate koha e përcaktuar e fluturimit asnjëherë nuk është e garantuar dhe ajrotransportuesi çdo herë ka të drejtë të heq dorë nga fluturimi. Nëse ajrotransportuesi nuk e përmbush detyrimin e fluturimit ai i paguan çarter marrësit dëmin vetëm atëhere kur janë në pyetje gabimet në kuadër të dispozitave kontraktuese të ajrotransportuesit. Përjashtim nga përgjegjësia kanë ndikimi i rrehtnanave të jashtzakonshme.

149


Kjo kontratë nuk ka mundësi të anulohet para fillimit të fluturimit nga ana e çarter marrësit. Mirëpo, disa fluturime serike, apo vetëm njëra nga ato, mund të anulohen me pagesen e një përqindje të caktuar të çmimit, varësisht nga afati i cili llogaritet në ditë dhe orë prej nga është anuluar fluturimi.

Pasi që marrësi i çarterit është përgjegjës për kontrollin e udhëtarëve dhe bagazhit të tyre, momentin e grumbullimit dhe vërtetimin e dokumentacionit të udhëtimit në rast të shkaktimit të dëmit nga udhëtarët, detyrohet që të paguaj xhobat dhe kompenzimet rreth dëmëve eventuale të shkaktuara.

Lidhur me aeroplanin përgjegjës është piloti kryesor lidhur me çështjet se a do të fluturoj, ateroj, ku dhe si etj.

Në rast të kontestit në mes të palëve zakonisht tentohet që ajo të zgjidhet sipas rrugëve miqsore. Mirëpo, nëse kjo nuk është e suksesshme Gjykata kompetente është vendi i fundit. Deri të ndryshimi i dispozitave të kontratës është e mundur të arrihet vetëm më pelqimin e palëve.

6.8. KONTRATA MBI ÇARTERIN NË KOMUNIKACIONIN RRUGOR

Kontrata mbi transportimin e udhëtrave në sferen komunikacionit të

lirë rrugorë sipas parimit komunikacionit çarter është kontratë e dyanshme, konsensuale dhe me ngarkesë. Palët janë: qiramarrësi (ai i cili e shfrytëzon transportin) dhe ofruesi i shërbimeve për realizimin e udhëtimit. Me këtë kontratë rregulohen të drejtat dhe detyrimet e qiramarrësit dhe ofruesit të shërbimeve të udhëtimit. Palët kontraktuese arrinë marrveshje për:

• mjetet e transportit që u ipen me qera shfrytëzuesve, respektivisht qiramarrësve, për vende të ulejes dhe relacionin, kohën e nisjes dhe mbrritjes;

• shumën e çmimit të kontraktuar lidhur me kryerjen e shërbimeve (vozitjes). Nëse transporti është i përcaktuar për udhëtime jashta vendit, atëherë shfrytëzuesi duhet të paguaj edhe taksat dalëse nga vendi për mjetin e transportit dhe peronat të cilët i transporton. Të gjitha obligimet lidhur me taksat, vizat, karborantin etj, janë detyrime të cilat duhet ti përmbush qiramarrësi.

• detyrimi i kompensimit për shfrytëzuesin e udhëtimit është i fiksuar në bazë të vendeve të siguruara. Për seciln udhëtar më

150


shumë se sa që është përcaktruar, duhet të paguhet kompensimi i caktuar në bazë të biletave të shitura;

• llogaritja dhe pagimi i detyrimeve të qirasë ndaj qiradhënësit realizohet pas me ardhjen e automjetit në vendin e nisjes, respektivisht mbrritjes sipas marrëveshjes. Shitja eventuale e biletave në vend ndale ose gjatë rrugës llogaritet më vonë respektivisht me rastin e mbrritjes së automjetit në vendin e nisjes;

• transportuesi është i detyruar që me kohën e përcaktuar të vë në dispozicion mjetin e transportit të pergaditur teknikisht, të pastër dhe me mjete përcjellëse (mikrofonin, kasetofonin, instrumentet e klimatizimit për nxehje dhe ftohje etj). Vendosja e automjetit respektivisht autobusit në vendin e nisjes sipas rregullit duhet të bëhet 15 minuta para kohës së nisjes. Në rast të vonëses së automjetit më shumë se 15 minuta, shfrytëzuesi i shërbimeve mbanë të drejtën që qiradhënësit me rastin e llogarisë përfundimtare ti ndal p.sh. 10 % të shumës totale të kontraktuar, e në rast të voneses më shumë se 30 minuta mund ti ndalë deri në 20 % të shumës së kontraktuar. Pas 60 minutave vones të qiradhënësit, shfrytëzuesi i udhëtimit ka të drejtë që të angazhoj automjetin tjetër;

• nese për shkak të defekteve ose mungeses së pergaditjes transportuesi nuk është në gjendje të realizoj udhëtimin e kontraktuar, është detyrim i tij që të siguroj automjetin tjetër të katrgorisë së njejtë ose më të lartë për të realizuar kontratën. Në rast se transportuesi respektivisht nënshkruesi i kontratës nuk është në gjendje që të sigurojë automjet tjetër adekuat të transportit, shfrytëzuesi i udhëtimit mban të drejtën që të angazhojë ytransportuesin tjetër, dhe ndrrimi eventual në çmim për angazhimin e ri i ngarkohet transportuesit të më parshem respektivisht nënshkruaesit të kontratës;

• në rast të defekteve ose fatkeqësive të komunikacionit gjatë udhëtimit të kontraktuar transportuesi ka detyrime, që nëse automjeti nuk është në gjendje që të vazhdoj udhëtimin e kontraktuar, që në llogari të veten duhet të sigurojë automjetin tjetër të transportit i cili do të realizojë deri në fund udhëtimin e kontraktuar. Në rast se transportuesi nuk ka mundësi që të realizojë këtë detyrim, shfrytëzuesi i udhëtimit ka mundësi që vet që marr masa për sigurimin e transportit, respektivisht të angazhojë automjetin tjetër (në territorin e vendit dhe jashta

151


tij). Shpenzimet e bëra për këtë çështje i ngarkohen nënshkrusit të kontratës-transportuesi.

• transportuesi është i detyruar që të sigurojë dokumentet e duhura të udhëtimit dhe lejet e nevojshme për realizimin e kontratës si në udhëtim gjatë vendit po ashtu edhe jasht tij. Dëmët e shkaktuara nga mungesa e dokumentacionit të sipërshënuar janë nën përgjegjësin e transportuesit.

Kjo kontratë hynë në fuqi ditën e nënshkrimit të palëve, respektivisht nga datat kur për herë të parë duhet të realizohet transporti i udhëtarëve. Kontrata është e kufizuar në pikpamje kohore, e përcaktuar nga minimumi i vozitjeve të cilat duhet të realizohen për përmbushjen e kontratës. Nderprerja e kontraët mund të bëhet me vullnetin e të dyja palëve. Transportuesi mundet, respektivisht ka të drejtë, të kundërshtoj të pranoj sendet e udhëtarëve (mallin) i cili nuk është në përputhje me dispozitat ligjore (p.sh. material shperthyes, karborante, kimikale etj). Shfrytëzuesi i udhëtimit ka detyrime që ti përmbahet në tërësi kushteve të kontratës, e që ndrrimet në udhëtimin janë të mundëshme vetëm me pelqimin e transportuesit. Për tejkalimin e kilometrazhes së kontraktuar, kompenzimi realizohet në fund të udhëtimit. Organizata ofruese e shërbimeve turistike detyrohet që në rast të kërkesës së më shumë mjeteve të transportit, ti sigurojë ato nga firma e vet ose nga ndonjë firm tjetër të një cilësie të njejtë ose me të lartë, respektivisht konform kushteve të parapara në kontratë. Shfrytëzuesi i transportit ka detyrime që të ketë në autotransportues udhëheqësin e udhëtimit i cili ka të drejtë kontakti me udhëtarët që nënkuptonn se personeli drejtues nuk ka të drejtë dialogu të drejtpërdrejtë me udhëtarët. Përcjellësit dhe personeli drejtues i autotransportuesit duhet të jetë i pergaditur në mënyrë që të ruaj imazhin e firems dhe që të jenë në shërbime kompetent të udhëtarëve. Çdo elemet i cili nuk është i rregulluar me kontratë, ka mundësi që të rregullohet me Anekse kontraktuese e cila është pjesë integrale e kontratës kryesore.

Në raste të kontesteve, palët kontraktuese fillimisht duhet të provojnë që të arrinë marrëveshje e nëse kjo nuk është e mundur ata i drejtohen gjykatës kompetente.

6.9. KONTRATA MBI SUBAGJENCIONIN

(Nënagjencionin)

Kontrata mbi subagjencionin është një nga kontratat e të drejtës detyrimore. Palët kontraktuese janë dy agjensione turistike, të cilat me kontratë

152


i rregullojnë të drejtat dhe detyrimet e veta. Përmbajtja e kontratës është bartja e të drejtave të një agjencioni turistik në agjencionit tjetër turistik.

Agjencioni turistik i cili ka të drejtë të shes angazhmane turistike, njëkohësisht ka detyrime që këto angazhmane ti ofroj agjencionit tjerë turistik me të cilin ka lidhur kontartë mbi bashkagjagjencionin.

Agjencioni turistik i cili ka të drejtë që angazhmanet turistie ti shes detyrohet që të lamëroj të gjitha vërtetimet dhe fletpagesat e realizuara gjatë shitjes së angazhmaneve turistike në mënyrën të cilën e ka parapar agjencioni turistik me rastin e lidhjes së kontratës.

Agjencioni turistik i cili i bartë angazhmanet turistike në agjensinit tjetër turistik ka detryrim që ti mundësoj bashkagjencionit realizimin e një përqindje për angazhmane të shitura.

Kontrata lidhet për një vit e nëse nuk shkëputet automatikisht vazhdohet edhe për një vit. Shkëputja e kontraës duhet të bëhet 30 ditë para saktimit të saj.

Kontrata themelohet në bazë të parimeve të përgjithshme të të drejtës detyrimore, moralit afarist, të respektit të ndërsjellë, marrëveshjeve, ruajtjeve të interesave të përbashkëta në raport me personat e tretë dhe ruajtjes së sekretit afarist.

Palët kontraktuese detyrohen që vetëm në raste të cilat nuk mund ti zgjedhin vet kontestet ti drejtohen gjykatës kompetente.

Kjo lloj kontrate është e shpesht në praktiken turistike si në planin ndërkobëtar po ashtu edhe në atë vendor. Kjo kontratë radhitet në kontrata të dyanshme dhe me ngarkesë.

K a p i t u l l i V

153


INSTRUMENTET E PAGESAVE DHE DOKUMENTACIONI PËR LEGJITIMIM TË APLIKUESHME NË TURIZEM DHE

HOTELERI

VËSHTRIME TË PËRGJITHSHME

Të gjitha vendet në kuadër të sistemeve të veta financiare dhe qakrullimin financiar me botën e jashtme angazhohen që me dispozita ligjore dhe në bazë të praktikave të pranueshme afariste të rregollojnë këtë lëmi në mënyrë sa më efikase dhe cilësore.

Përmbushja e detyrimeve të ndërsjalla më mjete financiare në mes të debitorit dhe krerditorit mund të reralizohet të tri mënyra:

me pagesen e detryimeve financiare me të gatshme duke e bërë pagesën me para të gatshme qofshin ato të letrës ose monedha metalike. Kjo mënyrë e pagesës është karakteristike për shumë vende e posasqërisht kur bëhët fjalë për pgesën me para të imëta për obligimet ditore të qytetratëve. Mirëpo, kjo nuk do të thot se edhe shumat e pagesve të mëdha të mos përmbushën me para të gatshme në dorë sidomos në mes të personave fizikë;

me pagesen e detyrimeve financiare në formë gjysëm të gatshme e cila realizohet nëpermjet surrogateve të parave sikurse janë çeku dhe kambiali. Që të jetë e mundur të realizohet një mënyrë e tillë e qarkullimit është e domosdoshme që njëra nga palët (debitori ose kreditori) të kenë të hapur llogarinë rrjedhëse nëpërmjet të cilës njëra nga palët paguan në të gatshme;

me pagesën e detyrimeve pa të gatshme nënkuptojmë përmbushjen e obligimeve pa prezentimin e parave të gatshme, nëpërmjet të librezave të llogarive rrjedhëse të debitorit në llogari të kreditorit. Kjo mënyrë e pagesës karakterizohet për detyrimin e posedimit të llogarive rrjedhëse të të dy palëve të ekzekutuesi i urdhërit-banka.

Përmbushja e detyrimeve me gjysëm të gatshme ose me jo të gatshme arrinë që të zvoglojnë sasinë e të hollave në qarkullim që në anën tjetër ndikojnë që komintent bankat me sasin e parave që disponojnë në llogari të vetat të rrisin potencialin kreditor duke i zvogluar rezervat e parave me qëllim të fundit të sigorojë rentabilitetin bankarë dhe profit real në kuadër të sistemit monetaro-financiar.

Format e pagesave me para të gatshme janë me të përshtatshme dhe më efektive për përmbushjen e detyrimeve në turizem. Kjo për shkak se turizmi

154


nënkupton udhtime të shpejta dhe masovike, qëndrim në vende të ndryshme, pagesa të shpejta dhe të shpeshta në vende të ndryshme të rruzullit toksor. Pikrisht për këtë arsye thuhet se turizmi është “krijues” i formave të pagesave në gjysëm të gatshme dhe në të pagatshme. Në kuadër të turizmit janë zhvilluar format tipike të pagesave siç janë TRAVELLER’S çeqet, respektivisht janë instrumente të tjera të afarizmit pa të cilat zhvillimi i marrdhënjëve turistike bashkëkohore në mes të agjensioneve turistike dhe hoteleve as që mund të mendohet.

Më poshtë do të përpiqëmi që të trajtojmë disa instrumente të pagesave të cilat janë karakteristike në lëmin e qarkullimit dhe afarizmit turistik si p.sh. çekun, evroçekun, fletdergesën – mandaposten, letrat kreditore,vauçerin, dokumentet dhe shenjat të tjera legjitimuese.

1. Ç E K U

Format e herëshme të çeqeve janë lajmëruar që në Egjiptin dhe Babiloninë e vjetër në kuptim të fletdërgesave të punuara dhe përpiluara në lëkur. Dokument i ngjajshme me çekun e sotem paraqitet në kohërat e reja në Holand dhe Belgjik. Përdorimit më masovik i tij është shënuar në Angli në shekullin e XVII. Çeqet ishin ndër dokumentet e para të cilat u janë dhënë anëtarëve – tregtarë pas deponimit të parave në bankën komintente dhe përbushja e detyrimeve është realizuar sipas prurësit i cili e ka sjellur çekun dhe të cilit i është paguar shuma e përcaktuar në çek. Në atë kohë funksioni i çekut është rregulluar sipas parimeve të së drejtës doksore. Ligji i parë mbi çekun është sjellur në Francë në vitin 1865 i cili definohet si dokument i shkruar në formë të urdhërit të pagesës që i shërbën dhënesit që në llogari të vetën ose në llogari të personit të tretë të paguaj një pjesë ose tërësisht shumën e përcaktuar në çek nga llogaria e vet si TRASAT. Fjala çek e ka prejardhjen nga fjala angleze CHECK – vërteto-kontrollo dhe nga fjala franceze ECHEC – revizion shtetror.58

Çeku është leter me vlerë të cilin lëshuersi i çekut – TRASANTI i jep urdhër TRASATIT – zakonisht bankës që nga mjetet e veta të deponuara ti paguaj prurësit të çekut – REMINTENTIT ( i cili mund të jetë edhe trasat) shumën e përcaktuar në çek.

Çeku është letër me vlerë i cili rregullohet sipas ligjit dhe parimeve të përgjithshme të qarkullimit të letrave më vlerë. Zakonisht ligjdhënësit nuk e japin definicionin e çekut dhe rrall e përmendin natyren e tij juridike. Lidhur

58 V.Gonenc V. Šmid: “Poslovno pravo u turizmu i ugostitelstvu”. Školska Knjizica, Zagreb 1998, fq.205

155


me zgjedhjen e kontesteve eventuale lidhur me çekun zabtohen parimet e përgjithshme të qarkullimit të letrave me vlerë dhe dispozitat e Ligjit mbi të drejtën e detyrimeve.

Ndryshimet themelore në mes të çekut dhe kambilait qëndron në atë se çeku shërben si instrumet i pagesës dhe për nga natyra e vet është mjet i pagesave, ndërsa që kambiali para së gjithash ka karakterin e mjetit kreditor. Për këtë shkak thuhet se kambialet i lëshon ai që nuk i ka paratë, ndësra çekun e lëshon ai që i ka paratë. Do ti japim edhe disa elemente dalluese në mes të çekut dhe kambilait më qëllim të idenifikimit të këtyrë letrave me vlerë. Nëse bëhet fjalë për çeqet me të cilat paguhet brenda territorit të vendit ato mund të trasohen vetëm në bankë, postë dhe institucione të tjera kompetente. Në momentin e lëshuarjes së çekut, trasanti duhet të këtë mbulesen të trasati, derisa kambiali mund të trasohet në persona tek të cilët trasanti apsolutisht nuk ka mbulesë, por ai e siguron mbulesen në momentin e dorzmimit të kambialit. Për punët lidhur me akceptimin e çekut nuk janë të duhura ( sepse duhet të ekzistojë mbulesa e trasatit ), derisa punët akceptuese për kambialin janë njëkohësisht kushte të pagesës. Çeku mund revokohet, ndërsa kambiali i lëshuar është i parevokueshem. Te kambialet personale trasanti dhe trasati çdo herë duhet të jenë persona të ndryshëm. Të çeku nuk është i rëndësishm udhëzimi i remitentit, deri sa të kambiali kjo është e rëndësishme. Çeku është letër me vlerë sipas pamjes dhe nuk është e nevojshme përcaktimi i afatit të arritjes, ndërsa të kambiali afati i arritjes çdo herë duhet të jetë i përcaktuar saktësisht.

Shtetet moderne ngutshem janë duke krijuar kushte maksimale për aplikueshmerinë e çeqeve në mënyrë që sa më shumë që të jetë e mundur, për shkak të përparësive, sigurisë dhe dobishmerisë, si në planin nacional dhe ndërkombëtar pagesat realizohen përmes çeqeve.

Paratë është shumë më mirë të deponohen dhe të ruhen në banka, dhe të fitohet kamata e caktuar, se sa ato të ruhen dhe të mbahen të pronari i tyre. Kapitali i koncentruar në banka investohet në veprimtari ekonomike dhe joekonomike dhe që nga proces përfitojnë jo vetëm deponuesit dhe bankat por edhe ekonomia dhe shoqëria në tërësi.

Me deponimin e parave në banka, bana krijohen kursimet ekonomizon dhe afaron me to duke i pasur parsysh edhe riskun në rast të ndryshme të manipulimit. Me deponime të parave të gatshme në banka zvoglohet efekti i qarkullimit të tyre, me çfarë edhe arritet funksioni i zvoglimit të misionit të masës së pareve. Me pagesat me çeqe neutralizohen problemet të cilat lindin me rastin e qarkullimit të valutave të ndryshme në një vend, e ndërsa pagsa me çekun virman ka rolin e vërtetimit të pagesës me çka, po ashtu, zvogëlohet mundësia e gabimeve deri të të cilat ka mundësi të arrihet me rastin e kryerjes së pagesave në të gatshme.

156


Në praktikën afariste janë të njohura lloje të ndryshme të çeqeve të cilët mund të klasifikohen sipas kritereve të ndryshme. Sipas personit i cili e shfrtyëzon çekun i ndajmë:

çekun sipas prurësit – sjellësit, çekun sipas urdhërit dhe çekun sipas emrit.

Çeku prurësit respektivisht sjellësit nuk e përmbanë emrin e subjektit sipas të urdhërit të cilit duhet të paguhet detyrimi i përcaktuar në çek. Çeku i tillë çdo herë shënohet klauzola “Paguajni sjellësit-prezantuesit”. Në rastin ku në çeku nuk është i shënuar remitenti, çeku konsiderohet i referuar nga prezantuesi i tij.

Çeku sipas urdhërit përmbanë klauzolën “Paguani sipas urdhërit”. Kur çeku është dhënë sipas urdhërit, detyrimi i përcaktuar në çek duhet t’i paguhet remintentit apo subjektit në të cilin remitenti i bartur të drejtat e veta duke sipas metodes së indosamente.

Çeku sipas emrit është çeku që në te shënohet emri respektivisht thirrja e subjektit të caktuar në llogari të të cilit jepet dokumenti i çekut. P.sh. “paguani për ADI Coompany në Pejë”.

Përveç çeqeve të sipërshënuara ekzistojnë edhe lloje të tjera të çeqve të cilat janë të njohura në sferen e qarkullimeve afariste. Ndër më të njohurat janë:

Çeku llogarita apo virman shërben për realizimin e pagesave ndërmjet trasantit dhe remintentit pë përdorimin e parave të gatshme. Në këtë çek vehët klauzola “vetëm për llogaritje”, në bazë të bëhet regjistrimi i shumës së çekut në barrë të llogarisë të mjeteve të trasantit dhe në favor të mjeteve të remintentit. Në këto raste trasanti, zakonisht, është debitor ndaj remitentit.

Çeku i bariruar është çek i gatshme i arkës, i cili, nëpërmjet procesit të baririmit shëndrrohet në çek llogaritar. Ky çek zakonisht ka përdorim në sferen e qarkullimit të pagesave ndërmjet subjekteve juridike. Baririmin e çekut mund ta bëjë poseduesi i çekut si dhe trasanti. Baririmi i çekut realizohet në përgjithësi dhe veçanarisht. Në përgjithësi çeku barirohet kur në të tërhiqe dy viza paralele të pjerrta në të cilat shktuhet klauzola “nëpërmjet bankës”, ndërsa baririmi i veçantë realizohet kur ndërmjet dy vizave të pjerrta paralele shënohet emri i bankës së caktuar.

157


Çeku i gatshem ose i ashtuquajturi çeku i arkës jepet, kur trasanti e urdhëron trasantin që nga mbulesa e trasantit t’i paguaj remitentit shumën e çekut në të holla të gatshme në llogari të trasatit.

Rekta – çeku është çek i cili e posedon klauzolen “jo sipas urdhërit” me çka nënkuptohet transferimi i tij mund të realizohet vetëm nëpërmjet të cesionit të rëndomtë.

2.1. ELEMENTET E ÇEKUT

Elementet e çekut si leter me vlerë janë:

o shënimi së eshtë çek;o udhëzimi i pakusht për t’u paguar shuma e caktuar e të hollave nga

mbulesa e trasantit;o emri i subjektit të cilit duhet ti paguhet nga çeku (trasati);o vendi ku duhet të paguhet çeku;o shënimet për ditën dhe vendin e dhënies së çekut;o nënshkrimin e subjektit që e jep çekun (trasantit).

3. FLETDERGESA – MANDAPOSATA

Pjesa me e madhe e vendeve të regjionit ku bënë pjesë edhe Kosova59

në Ligjet e veta mbi të drejtat e detyrimeve, bejnë fjalë për fletdërgesën, rolin dhe rëndësinë e saj në sferen e qarkullimit financiaro-monetar. Në përgjithësi për fletdergesen, mund të konstatohet se urdhëri i shkruar mund të jetë i lëshuar nga prurësi i saj. Në këtë rast, çdo posedues i letrave me vlerë e ka të përcaktuar pozitën sipas urdhërdërguesit. Marrdhenjët në mes të pranuesit të dergesës (mallërave ose shërbimeve) dhe fletdërgesës krijohen vetëm në mes të poseduesve të letrave me vlerë dhe personave të cilët i kanë lëshuar lertrat me vlerë. Fletdërgesa sipas prurësit i përmbanë të gjitha elementet e letrave me vlerë sepse kërkesa në urdhër është e lidhur për vet dokumentin dhe i përketë bartësit të saj. Urdhëri i shkruar që benë fjalë për para, letra me vlerë apo për sende të lujtëshme mund të lëshohet sipas urdhëreses “sipas urdhërit” dhe vetëm nga prurësi i cili është personi që merret me veprimtari të caktuar ekonomike dhe nëse ajo për çka fletdërgesa ka për qëllim të realizon hynë në kuadër të kësaj veprimtarie. Nisur nga qëllimi i realizimit të këtyre aktiviteteve

59 Ligji mbi veprimtarinë turistike të Kroacisë, Sllovenisë, Bosnes e Hercegovinës, Maqedonisë, Serbisë etj.

158


kjo lloj fletdërgese emertohet fletdërgesë tregtare. Të kjo duhet në aspektin komulativ duhet të përmbushen tri kushte;

a) të përmbajë urdhërin të dhënë nga urdhërdhënësi;b) që urdhëri të jetë i dhënë për letrat me vlerë ose sendet e luajtshme;c) që urdhërdhënësi i cili ushtron veprimtari ekonomike duhet ti

përmbush detyrimet nga fletdergesa brenda veprimtarisë së tij ekonomike.

Të fletdergesat e qytetarëve të cilat zakonisht janë të emertuara, transferi i tyre realizohet në bazë të cesionit, ndërsa kur fjala është për fletdërgesat sipas prurësit, transferi realizohet me dhenje të fletdërgesës.

4. LETRAT KREDITORE

Letrat kreditore janë letra me vlerë të cilat i lëshon agjenti (në këtë rast asinganti sipas rregullave bankare) duke i dhënë urdhërin dërguesit (asigantit sipas rregullit bankës tjetër) që të shfrytëzojë dokumentacionin (asignatorit) dhe të paguja shumën maksimale të të hollave e ashtuquajtur terësinë e shumës së përcaktuar në letra kreditore. Letrat kreditore karakterizohen për përdorimin e tyre në udhëtime të gjata me vende të rralla të qëndrimit, aty ku ato janë në qarkullim, si në planin kombëtar dhe po ashtu ndërkombëtar. Përpatësitë e letrave kreditore në raport me parat e gatshme janë të njejta sikurse të çeqet. Letrat kreditore dallohen për nga përparësitë në raport me çeqet sepse ato nuk paguhen menjëherë terësishtë, por ndonjë shumë e caktuar mund të paguhet edhe pjesërishtë. Pjesa e paguar evidentohet në lertat kreditore më të cilat realizohet pjesa e pagesës e cila me pastaj i kthehet asignantit për shfrytëzim të mëtutjeshëm derisa ajo të shfrytëzohet maksimalisht. Kur të arrihet që letrat kreditore të shfrytëzohet “maksimalisht” asiganti bilancon llogarinë përfundimtare me asignantin lidhur me qarkullimin e letrave kreditore.

Të letrat kreditore i ndeshim dy raporte të ndërsjalla të pavarura njëra nga tjetra. I pari është raporti ndërmjet asignantit dhe asignatit respektivishtë bankës dhënëse të letrave kreditore dhe bankës së pagesave të detyrimeve nga letrat kreditore. Raporti i dytë në mes të asignantit dhe asignatit është raporti në mes të bankes dhe klientit i cili tek banka e ka mbulesen dhe lartësinë e mjeteve të pagesës të evidentuar në letrat kreditore që në bazë të kësaj banka (asignanti) lëshon letrat kreditore.

Letrat kreditore shërbejnë për pagesa në të gatshme dhe sipas virmanit dhe mund të qarkullojnë sipas urdhërit me emer ose sipas prurësit.

159


Ligjet e vendeve nuk e përcaktojnë saktësisht përmbajtjen e letrave kreditore por ato duhet të përmbajnë shenjën e përcaktimit të letrave kreditore, afateve, shumës së pagimit, emrit të asiganitit, emrit të asignantit, daten dhe vendin e dhënjës dhe nënshkrimin e asignantit si dhe urdhërin e pakushtë për pagesën e shumës së të hollave “maksimale”.

Asignant letra kreditore shfrytëzohet vetëm nëpermjet të bankës dhe ka rëndësi jashzakonisht të madhe edhe në turizem. Kemi dy llojeve të lertave kreditore. Letra kreditore e thjeshtë është e tillë me anë të së cilës urdhëri për pagesën i është drejtuar një banke të caktuar. Letra kreditore cirkulative është e tillë në bazë të së cilës shfrytëzuesi i letrave kreditore mundet që në një ose disa banka respektivisht në të gjitha bankat komerciale asignante të realizoj qëllimin e letrës kreditore. Është më se e qartë që letrat kreditore paraqesin njërën nga format më të përshtatshme të pagesave në turizem duke krijuar mundësit e realizimit të pagesave efektive dhe të mundëshme në vende të ndryshme gjatë veprimtarisë turistike.

5. ÇEKU I UDHËTARËVE

Çeku i udhëtrarëve është lajmëruar në fund të shekullit XIX në SHBA si instrument specifik i pagesave kur agjencioni turisti AMERIKAN EXPRES COMPANY ka filluar që tu shpërndajë klientëve të vet çeqe të tilla për realizimin e qëllimeve turistike nën emrin Traveller’s checque. Lindja e këti çeku është kushtëzuar nga nevoja e sigurimit të mjeteve të pagesave të turistëve nga humbja e parave të gatshme dhe krijimit të mundësive për lehtësimin e sistemit të pagesave sikurse me lertat kreditore në një ose disa banka komerciale. Ky lloj çeku ka forma të ndryshme të vlerave monetare p.sh. (1, 10, 20, 50, 100). Është interesante se ky çek njifet dhe është në qarkullim që njëqind vjet ndërsa në anën tjetër pjesa më e madhe e legjislacioneve nuk e rregullojnë saktësishtë.

Mëgjithatë, për shkak të rëndësisë që ka në konferencat për organizimin bankar (në Bruksel me 1963 dhe në Stokholm në vitin 1963) është miratuar formulari unik i çekut të udhëtarëve pasi që disa nga bankat vetëm i kishin pranuar qarkullimin e këtyre çeqeve.

Përparësitë e përdorimit të çeqeve të udhtëreve janë të shumë, ndërsa më të rëndësishmet janë këto sepse:

o Me anë të çekut është e mudnur të paguhet gati çdo kund (në hotele, banka, qendra tregtare etj), dhe mund të këmbehet edhe në pare të gatshme. Gjitashtu, çeqet e udhëtarëve mund të shfrytëzohen edhe për pagesen e shërbimeve të caktuara në turizem. Për shkak të mënyrës së

160


realizimit të tyre (nënshkrimit të dyanshëm në kohën e blerëjs dhe pagesës), është e vështirë që të falsifikohet.

o Organizatave të cilave ju shitet në llogari të huaj përfitojnë provizion.o Bankave dhe organizatave turistike për shërbimet e tyre përfitojnë nga

shfrytëzuesit dhe parat i marin menjeherë, ndërsa të çeku i udhëtarëve pagesa realizohet vetëm pasi që turisti të shfrytëzojë ndonjë shërbim dhe për këtë shkak nënkuptohet se për këtë kohë parat e paguara para shitjës së çekut shfrytëzohen pa kamatë për kohë të pacaktuar.

Çeqet me të njohura të udhëtarëve janë ato të cilat i lëshojnë agjencionet turistike (Amerikan Expres Company, Neë York dhe Thomas Cook and Son Ltd, Londra) dhe bnakave (Bank of Amerika-San Francisko; City Bank-Neë York; Barclays Bank-Londër; Midland Bank Ltd.-Londër; Ëestminster Bank Ltd.-Londër etj).

Çeku i udhëtarëve paraqitet si një instrument i pagesës në sferen e qarkullimit të pagesave në aspektin ndërkombëtar edhe pse për nga natyra është shumë i afrët me çekun e rëndomt. Në shkencën e së drejtës dallojmë disa kuptime lidhur me natyrën juridike të çekut të udhëtarëve. Në këtë rast, nuk do të lëshohemi në trajtimin e këtyre kuptimeve, por do të konstatojmë se shumica e autorëve pajtohen me atë se çeku i udhëtarëve karakterizohet me shumë elemente specifike. Pavarësisht nga këto botkuptime teoriko-shkencore është e vërtet se në praktik edhe më tutje janë duke zhvilluar këto letra me vlerë dhe gjithnjë e ma shumë janë prezente në qarkullimin e pagesave posaqërishtë në afarizmin e organizatave turistike.

Çeqet e udhëtarëve i shesin drejtpërdrejt lëshuarsit e tyre ose nëpërmjet të agjentit të autorizuar për shitjen e tyre. Çeqet e udhëtraëve shitën me para në të gatshme apo nëpermjet të llogarive të veta me autorizim. Blerës të çeqeve të udhëtarëve mund të jenë vetëm subjektet fizike. Nga blerësit paguhet provizioni (sipas rregullit 1 % nga vlera e çekut të shitur). Element themelor i çekut është edhe kontrata e shitblerjës në mes të shfrytëzuesit dhe shitësit të çekut. Në momentin e blerjes së çekut shënohet data e shitjes së tij, shenja e shfrytëzuesit (remintetnitit), afati i pagesës, subjekti trasant etj., dhe më rëndësi të veçantë është vendosaja e nënshkrimit të blerësit në vendin e caktuar të çekut. Kur remintenti e tërheq çekun për pagesë, është i obliguar që edhe një herë të nënshkruan çekun në të njejtën mënyrë sikurse më rastin e blejrës. Me çekun e udhëtarëve mund të paguhet jo vetëm në banka trasate por edhe në vendet tjera të pagesave p.sh. (zyre turistike, këmbimore, hotele etj,), sipas valutës në bazë të së cilës është lëshuar çeku.

Rast të humbjes, vjedhjes ose falsifikimit të çkut të udhëtarëve janë të rralla por prap se prap janë të mundëshme. Në raste të tilla procedurat zhvillohen në drejtim të dëshmimit të faktit se personi i paautorizuar ka arritur që të falsifikoj

161


çekun me anë të nënshkrimit dhe identifikimit të subjektit përgjegjës për krijimin e kësaj mundësie të kundërligjshme. Në çdo rast i dëmtuar është shfrytëzuesi – remintetnti. Të çeku i udhëtarëve nuk është e mundur që të realizohet amortizimi në bazë të të cilit çeku i humbur, vjedhur apo i dëmtuar shpallet i pavlefshem. Procesin e amortizimit në këto raste e zëvendëson instititu i rifondimit (dëmshpërblimit) me çka nënkuptohet pagesa e çeqeve të humbura apo dhënjën e të rinjëve të vlerave të njejta. Pasi që udhëtari paraprakisht i ka paguar çeqet është përgjegjës për vjedhjen ose humbjen e tyre. Dëmshpërblimin mund të realizohet në bazë të plotësimit të një formulari apo aplikacioni të cilin e dorzon banka.

6. EVROÇEKU

Evroçeku është lloj i letrave me vlerë të cilën emituesi i saj garanton që do të paguaj nën prezentimin e karteles garantuese sipas kushteve të caktuara të sistemit të qarkullimit të evroçeqeve. Karakteristikat themelore të këti lloji të pagesës qëndron në atë se për të realizuar pagesën duhen të egzistojnë dy dokumente: çeku dhe kartela garantuese që nënkupton se çeku pa kartelë garantuese është i papagueshem. Kartelat garantuese të çeqeve janë lajmëruar për herë të parë në Belgjik gjatë vitit 1967 dhe pak me vonë edhe në Gjermani, Luksemburg dhe Holand. Varësisht nga niveli i qarkullimit të mallrave dhe shërbimeve turistike në mes të shteteve të sipërpermendura dhe po ashtu në mes të shteteve të tjeta tani anëtare të Bashkimit Evropian, që nga viti 1969 me iniciative e shoqërisë bankare gjermane janë themeluar kushtet e afaizmit të evroçekut. Sipas këtijë sistemi të pagesave, qytetarët e kyqur në këtë sistem, u mundësohet që të tërheqin para dhe të paguajn mallra dhe shërbime (posaqërisht turistike) në cilin do vend i cili është i kyqur në këtë sistem. Të gjithat këto pagesa në sistem janë të liruara nga çfaredo ngarkesa të tjeta të provizionit etj. Evroçeku shfrytëzuesve të tij u ofron lehtësira të rëndësishme në pikpamje të shfrytëzimit të mundësive që në bazë të tij të realizojë qëllime në shumë vende me vaulta të ndryshme; të paguaj në mënyrë të drejtpërdrejt me çek; pagesen e çekut e garanton banaka etj,. Që nga 01 prilli i vitit 1974 sistemi i pagesave pa të gatshme në bazë të evroçeqeve funksionon në mbi 36 vende të Evropes dhe më largë.

Po ashtu mund të konstatojmë se jo të gjitha vendet që janë jashta sistemit të BE tërësisht i kanë pranuar zgjedhjet të cilat i aplikojnë Gjermania, Franca, Britania e Madhe dhe vendet e Beneluksit. Para së gjithash, pjesmarrja në sistem të tillë mund të jetë aktive dhe pasive, varësisht nga ajo se në një shtet a është i kyqur në qarkullimin evroçeqeve. Numri i vendet pasive, që për

162


momentin në Evrop janë më shumë, në bazë procesit të integrimit sistematik në BE, vazhdimisht janë duke u zvogluar.

Më lartë kemi potencuar se me rastin e pagesës me evroçek duhet të prezentohen dy lloje të dokumenteve: kertela garantuese dhe çeku. Kartelat garantuese i lëshojnë bankat ose ndonjë organizatë kreditore të vendeve aktive në BE para hapjes së llogarive të posaqme që shërbejnë si mbulesa për realizimin e pagesave të evroçeqeve. Shfrytëzuesi e mbanë kartelen garantuese me vehte dhe ajo njëkohësisht shërben si dëshmi e egzistimit të mbulesës dhe si dëshmi e identitetit të shfrytëzuesit. Kartela garanuese përmbanë i përmbanë këto elemente:

në ballinën e saj është shenja identifikuiese e bankës ose e organizatës kreditore e cila e ka lëshuar kartelen;

emrin e pronarit; vendin ku është nënshkruar; numrin e llogaris; numrin e karteles dhe daten e afatit të përdorimit; në pjesën e prapme shënohen kushtet e lëshuarjes dhe kushtet të cilat

emitetnti garanton për pegesa.

Evroçeku plotësohet në atë mënyrë që pronari të saktoson datën dhe vendin e dhënjës, shenjën e shfrytëzuesit, shumën e valutës në bazë të së cilës çeku është i vlerësuar dhe nënshkrimin i cili duhet të jetë poltësisht identik me nënshkrimin në kartelen garantuese.

Kushtet e përgjithshme të pagesës së çeqeve janë:

a) Çeku është i vlefshem për pagesë të aftashme aç sa vlen edhe kartela garantuese;

b) Emertimi i bankës ose organizatës kreditore të cilët e kanë lëshuar çekun duhet të jenë identike me emeritimin në kartelen garantuese;

c) Nënshkrimi i deponuar në kartele garantuese dhe dyuhet të jetë identik me nënshkrimin në çek;

d) Shuma në çek nuk mund të kaloj maksimumin e lejuar;e) Numri i karteles garantuese duhet të evidentohet në pjesën e prapme të

karteles;f) Për realizimin e pagesës më më shumë se dy çeqe duhet që identiteti i

komintentit të vërtetohet edhe në bazë të ndonjë dokumenti tjetër siç është leja e njoftimit apo pasaporta që kanë forografi të sakt;

g) Banka e cila paguan në bazë të çekut përfiton provizionin;h) Çeku duhet ti prezentohet bankës-trasate në afatin brenda 20 ditëve nga

data e lëshimit.

163


Pronari i evroçekut dhe karteles garantuese lidhur me mjetet e veta të deponuara në llogarin rrjedhëse, i krijohen mundësitë që si në vendin e vet po ashtu edhe në vendet tjera pasive të realizojë pagesat e mallrave dhe shërbimeve dhe njëkohësisht shmangjes së këmbimit të devizeve dhe procedurave të tjera adiministrative.

Edhe pse në pamje të parë të dhënët e kartelës garntuese dhe të dhënat e çekut janë të ngjajshme, në mes të tyre egzistojnë dallime. Kartela (çekore) garantuese e evroçekut është dokument me të cilin dëshmohet garanca bankare dhe egzistimi i mbulesës dhe po ashtu në bazë të kësaj kartele mund të blehen drejtpërdrejtë mallra dhe shërbime në ato vende apo hotele të cilat i pranojnë llojet e caktuara të kartelave kreditore

7. KARTELAT KREDITORE

Njëra nga intencat të rëndësishme dhe themelore në botën bashkëkohore në lëmin e një afarizimi cilësor është edhe krijimi i mundësisë së qarkullimit monetar të mallrave dhe shërbimeve pa perdorimin e parave të gatshme. Ky synim i institucioneve vendore dhe ndërkombëtare monetare është i mundur të arrihet me aplikimin e një numri të caktuar të mënyrëve të pagesave me jo të gatshme disa nga të cilat i kemi përmendur edhe më sipër.

Njëra nga format e pagesës pa të gatshme, e cila është evidentuar në sferen e qarkullimit të pagesave, është edhe instrumenti i pagesës i emertuar si kartelë kreditore. Nën ndikimin e zhvillimit të madh të sistemeve kompjuterike – elektronike dhe mjeteve tjera moderne të komunikimit të shpejtë lidhur me sigurimin dhe llogaritjen e të dhënave, përdorimi i karelave kreditore është përhapur dhe është duke u përhapur shume shpejtë. Për këtë arsye, në ato vende të cilat e kanë arritur këtë zhvillim, egzistojnë një numer i madh i kartelave kreditore në qarkullim e të cilat karakterizohen me ndryshme të caktuara në mes veti. Që të konsiderohet një instrument i pagesës kartelë kreditore duhet të plotësohen një minimum i caktuar i marrdhënjëve dhe veprimeve. Kartelen kreditore e emiton banka, organizata tregtare ose turistike. Kartela kreditore i mundëson pronarit të saj që me rastin e prezentimit të mund të paguaj mallin të shitësi i cili është i kyqur në sistem e të cilit emintenti i paguan shumën e caktuar vetëm pas mbrritjes së faturës, në bazë të një llogaria përfundimtare bilaterale të emintentit dhe shitësit të mallërave. Kartela kreditore duhet ti ketë këto të dhëna: emertimin dhe shenjën e emintentit, emrin dhe mbiemrin e shfrytëzuesit; nënshkrimin origjinal të shfrytëzuesit; shenjën e vendit të lëshuarjës; datën deri kur vlen kartela; numri i seris së dhënjës; shenjën që nuk

164


lejohet bartja dhe sa a është kartele lokale apo ndërkombëtare. Në praktikë ndeshim edhe të dhëna të tjera të cilat varën ekskluzimvisht nga emitetnti i tyre.

Në të ashtuquajtura kartela kreditore speciale paraqiten dy pjesmarrës në marrdhënje të caktuar, respektivisht shfrytëzuesi dhe shitësi i mallërave apo ofruesi i shërbimeve i cili njëkohësishtë është edhe emitent i kartelës kreditotre.

Të kartelat universale marrdhënja juridike krijohet në tre pjesmarrës: marrdhënja e emitentit dhe pronarit të karteles; marrdhënja në mes të pronarit të karteles dhe shitësit të mallit ose ofruesit të shërbimeve dhe marrdhënja në mes të tregtarit ose ofruesit të shërbimeve dhe emitentit.

Pronari i karteles kreditore e realizon mallin ose shërbimin për të cilin është i interesuar me rastin e prezentimit të karteles dhe nënshkrimit të faturës. Mënjeherë pas marrjës së raportit mbi shitjen e mallit apo shfrytëzimit të ndonjë shërbimi, emitenti i paguan pjesën e parë të pagesës tregtarit ose ofruesit të shërbimeve duke i ngarkuar llogarinë e shfrytëzuesit të karteles kreditore. Pjesa e dytë dhe përfundimtare e pagesës realizohet në mes të pronarit karteles kreditore dhe emitentit me rastin e mbrritjes së raporteve përfundimtare. Marrë në përgjithësi funksioni i karteles kreditore, në mes të tregtarit respektivisht ofruesit të shërbimeve dhe pronarit të karteles, është ai i dokumentacionit të legjitimimit sepse me rastin e nënshkrimit të faturës nga ana e pronarit të karteles kreditore e detyron emitentin që nga llogaria e tij të bejë përbushjen e detyrimeve. Pasi që shfrytëzimi i kartelave kreditore në një mënyrë është internacionalizuar, posaqërisht në lëmin e turizimit, nënkupton mundësin e përdorimit të saj të të gjitha organiztat ndërkombëtare të cilat kartelat e caktuara kreditore i paranojnë. Me këtë nënkuptojmë se me sistemin e katrelave kreditore praktikisht zëvendësohen të gjitha monedhat dhe krijohet njëkohësisht një sistem i ri të pagesave dhe funksioin i ri i këmbimit.

Sipas emitetëve kartelat i ndajmë në:

a) Kartela kreditore të udhëtimit dhe rekreacionit të cilat i lëshojnë organizatat e specializuara (Diners) apo koncernet turistike (American Express Co,);

b) Kartelat kreditore bankare (Bank Credit Cards);c) Kartela kreditore të tjera të shtëpive të mallërave, shitësve të

karburantëve, aviokompanive, renta-a-car, shtëpive hoteliere.

Kartelat kreditore sipas pronarëve ndahen;

a) Personale (e lëshuar sipas emrit dhe mbiemrit);b) Familjare (për anëtarët e familjes së ngushtë);c) Lëndore ( e lidhur për furnizimin ose shfrytëzimin e shërbimeve të

caktuara të lidhura për lëndën e caktuar).

165


Lidhur më letrat kreditore mund të konstatojmë se ato janë letra të legjitimacionit SUI GENERIS në bazë të të cilave pronari i kartelës kreditore është i autorizuar që nga tregtari ose ofruesi i shërbimeve të kërkojë mallin ose shërbimin ndërsa që tregtari ose ofruesi i shërbimeve kanë detyrimin që të mundësojnë realizimin e kërkeses. Kartela kreditore është dokument me anë të së cilës pronari tregon autorizimin e vet në cilësinë e personit fizik ose juridik, të cilët kanë lidhur kontratë me emitentin e karteles kreditore, për shitjen e mallit ose të shërbimit. Kartela është e pabartëshme, në kuptim të bartjes së të drejtave, ndërsa që tregtari ose ofruesi i shërbimeve janë të autorizuar që vërtetojnë çmimin e caktuar dhe nënshkrimin e pronarit të katreles në faturën shitëse. Letra kreditore nuk është letër me vlerë por ajo është dokument i rëndësishëm e identifikimit të personit të autorizuar.

7.1. PËRSHTATSHMERITË DHE PËRPARËSITË E KARTELAVE KREDITORE

Pjesmërrësit që zhvillojnë afarizem përmes katrelave kreditore realizojnë nga kjo lehtësira dhe përshtashmeri të cilat do të provojmë që ti sqarojmë më poshtë.

Emitentet nuk janë të kufizuar vetëm në pjesmarrjën e tyre për emitimin e katrelave kreditore, por aktiviteti i tyre zgjerohet edhe në drejtimin dhe organizimin e sistemit të tërësishëm dhe të caktuar të kartelave kreditore. Interesi i tyre është rritja e qarkullimit të pagesave, posaqërisht me botën e jashtme, përmirësimin e teknologjisë për punë pa para të gatshme, uljen e shpenzimeve të afarizmit, krijimin e marrëdhënjeve të reja në mes të tregtarëve – ofrueve të shëbimeve dhe blerësve – shfrytëzuesve të shërbimeve, rritjen e numrit të komitentëve sidomos nëse fjala është për bankat emitente të karkelave kreditore.

Përparësitë e pronarëve të kartelave kreditore para së gjithash janë ekonomike. Me prezeantimin e katrelës kreditore proari i saj merr mallin, ose shfrtyëzon shërbime, pa rrezikun e bartjës së parave të gatshme, humbjes së kohës për të ndërruar patarë nga një valutë në valutën tjetër dhe procedurave të tjera gjatë udhëtimit në vende të jashtme. Pronari i karteles kreditore mund të blejë mallra dhe shfrytëzojë shërbime, pavarësisht nga fakti se a ka para ose jo. Me këtë arrihet një siguri e nevojshme, posaqërisht gjatë udhëtimit në botën e jashtme. Nëse pronari i karteles kreditore mbet pa para të gatshme mundet që të përfaqësuesi i karteles të terheq para (deri në një mas të caktuar). Në fund,

166


është e qartë se më shfrtyëzimin e karteles pronari i saj fiton kredit për kohë të caktuar me rastin e blerjes të ndryshme.

Tregtarët dhe ofruesit e shërbimeve interesin e vet e kanë në rritjen e plasmanit, sigurimin e burimeve stabile në treg lidhur me shit-blerjen dhe ofrimin e shërbimeve. Me kyqjen e tyre në sistemin e karteleve kreditore fitojnë reklama papagesë sepse ato gjinden në vet kartela kreditore, prospekte dhe lista të emitentëve të kartelave kreditore gjatë blerjeve dhe shfrytëzimit të shërbimeve në ato firma.

Interes për shfrytëzimin e kartelave kreditore ka edhe shoqëria në tërësi. Interesi themelor del nga përparësitë e mundësive të realizmit të pagesave pa para të gatshme dhe itresave dhe përparësive të tjera siç janë: stimulimi i konsumit, e cila ndikon pozitivisht në procesin e prodhimit, vie deri realizimi më i shpejt i mallrave dhe shërbimeve, evitohet mundësia e humbjeve për shkak të qarkullimit të mjeteve etj.

Pasojat negative për përdorimin e kartelave kreditore janë kryesisht të lidhura me përdorimin e paautorizuar të tyre (vjedhjes) ose tejkalimin e mundësisë së shfrytëzimit të tyre të mjete të cilat më pastaj duhet të kompensohen përmes procedurave gjyqësore.

7.2. MARRDHENJËT JURIDIKE NË SISTEMIN E KARTELAVE KREDITORE

Në sistemin e afarizmit të kartelave kreditore lamjërohen katër marrëdhënje juridike kontraktore:

kontrata në mes të emitentit dhe tregtarit ose ofruesit të shërbimeve; kontrata në mes të emitentit dhe pronarit të kartelës kreditore; kontrata në mes të pronarit të karteles kreditore dhe tregtarit; dhe kontrata në mes të organizatorit të jashem dhe emitentit vendas.

7.2.1. Kontrata në mes të emitentit dhe tregtarit ose ofruesit të shërbimeve

I tërë sistemi i kartelave kreditore themelohet në bazë të kontratës

emitentit – tregtar, ose ofruesit të shërbimeve dhe në bazë të kontratës shfrytëzues – emitent. Të drejtat dhe detyrimet e veta emitenti dhe tregtari i rregullojnë me kontratë të posaqme të dyanëshme athezione në bazë të së cilën ndërmarrja kontraktuese e cila futet në sistem paranon kushtet e caktuara pa mundësi të ndrrimit dhe plotësimit, sepse i tërë sistemi duhet të jetë unik.

167


Detyrimet themelore të tregtarit, ofruesit të shërbimeve, në bazë të kësaj kontrate janë:

• pranimi i kartelës kreditore dhe shitja e mallit;• aplikimi i çmimeve të njejta për mallra dhe shërbime edhe për blerës

të tjerë;• pagesen e provizionit të caktuar;• paraqitjen e rregullt të ekstratit respektivisht çertifikatës për kërkesat

e emitentëve;• respektimi dhe zbatimi i udhëzimeve të komitentëve etj;

Detyrimi më i rëndësishëm i emitntëve është përgjegjësia personale për pagesen e faturave të arritura, me çka nënkuptohet se tregtari, respektivisht ofruesi i shërbimeve, të drejtat e veta kreditore, të realizuara nga shfrytëzuesi, ti bartë nga emitenti në llogari të veten.

7.2.2. Kontrata në mes të emitentit dhe pronarit të kartelës kreditore

Elementi i dytë i rëndësishëm i marrëdhënjëve në mes të emitentit dhe pronarit të katreles kreditorer themelohet po ashtu me kontratë të veçantë. Ajo krijohet ashtu në mënyrë që personat juridikë ose fizikë paraqesin kërkesë për dhënjën e kartelës kreditore, dhe njëkohësisht i pranojnë kushtet e përgjithshme të emitentit. Natyrisht, kjo kërkesë mund të refuzohet ose pranohet. Paraqitja e kërkesës nga ana e personit të interesuar shiquar juridikisht është ofertë, ndërsa kontrata konsiderohet e lidhur në momentin kur paraqitësit të kërkesës i dorzohet kartela kreditore. Kjo gjithashtu është kontratë e dyanshme dhe athezione në të cilën palët kontraktuese ngarkohen me të drejta dhe detyrime.

Detyrimet themelore të pronarit të karteles kreditore janë:

• realizimi i pagesës në dobi të emitentit për shumën të cilën i është paguar tregtarit, ofruesit të shërbimeve, sipas faturave të arritura dhe afateve të përcaktuara;

• pagesa e rregullt e antarësisë;• lajmërimin e emitentit për humbjen e karteles etj.

Detyrimet e emitentit bazohen në:

168


• dhënjën e karteles kreditore shfrytëzuesit të saj;• pageset e rregullta dhe të përkohshme të realizuara nga tregtari, ofruesi

i shërbimeve turistike;• ofrimin e informacioneve e rëndësishme për shfrytëzuesit e katrelave

kreditore.

7.2.3. Kontrata në mes të pronarit të kartelës dhe tregtarit

Është kontratë në të cilën tregtari, respektivisht ofruesi i shërbimeve në bazë të veprimtarisë së vet të rregullt, në raste konkrete, lidhin me shfrytëzuesit e kartelave kreditore. Në praktikë, kjo kontratë ka elementet e kontratave të emertuara ose të paemertuara ( mbi shitjen, përfaqësimin, ndërmjetësimin, shërbimet hoteliere etj).

Të gjitha kundërshtimet nga kontratët e tilla, pronari i kartelës kreditore drejton partnerit në kontratë, e jo emitentit të katreles. Nëse tregtari ka vërjetje në lidhje me pagesat, ai ka mundësi që ti drejtohet vetëm emitentit të katreles kreditore në bazë të kontratës që ka lidhur me te.

7.2.4. Kontrata në mes të organizatorit dhe emitentit vendas

Kartelat kreditore dhe sistemi në bazë të të cilit ato funksionojnë, janë

krijesë e specializimit të organizatave të ndryshme, turistike dhe bankave nga Amerika dhe janë zgjeruar në tërë botën. Diner’s Club fillimisht i ka hapur përfaqësitë e veta na Londër (1953), Paris (1954), por që në shpejtësi shumë të madhe në ato vende janë haor edhe organizata të tilla nacionale. Në praktikë marrdhënjët më mes organizatorit dhe emitentit rregullohen me kontratë e cila nuk është e thënë që çdo herë të rregullojë të njëjtën lëndë. Më së shpeshti bëhët fjalë për kontratën e përfaqësimit dhe kontratën e franshizingut. Përfaqësuesi lidh kontratë me personin e tretë në llogari të organizatorit, kështu që efekti juridik i kontratës rrjedhë në drejtim të organizatorit e jo në drejtim të përfaqësuesit.

Me kontratën mbi franshizingun ofruesi i franshizingut bartë të pranuesi i franshizingut në bazë të kompensimit të caktuar të drejtat e shfrytëzimit të formulave komerciale të konkretizuara në firmë, shënjes siguruese, vules, shërbimeve, organizimeve, strategjive komerciale dhe marketingut. Në bazë të kësaj kontrate emitenti i karteles kreditore ka krijuar organizata nacionale të cilat edhe pse juridikisht dhe financiarisht të pavarura, në përgjithësi afarojnë sipas dispoziave të kontratës mbi franshizingun. Ofruesit e franshizingut lidhin

169


kontrata pothuajse të njejta me të gjitha palët në kuptim të parimeve, këshu që i tërë rrjeti shfrytëzues të franshizingut afarojnë pothujase në mënyrë të njejtë, dhe tërë sistemi i funksionimit të kartelave kreditore është sistem i afarizmit të standardizuar.

8. KARTELA DEBITORE

Ashtu sikurse kartela kreditore edhe kartela debitore paraqet një

instrumet pagese me jo të gatshme. Me organizimin e afarizmit me kartela bakare merret kompania ndërkomëbate “Visa International Association” nga Sab Francisko, dhe llogaritet të ketë një anëtarësi mbi 100 milion anëtarë (shfrytëzues të kartelave). Kartelë debitore mund të merrin personat fizikë të cilët posedojnë llogari devizore, pasi kërkesës dhe procedurave selektuese. Shfrytëzuesi i katreles mund të blej mallra dhe të shfrytëzojë shërbime në të gjitha vendshitjet dhe vende të tjera të ngjajshme atu ku ekziston shenja “VISA”, por vetëm në vlerën e cila ështe e shënuar në llogari të karteles. Në mënyrë të njejtë personi ka mundi terheqjeje edhe parave të gatshme por gjithmonë pëe aq sa ka vlerë të shënuar në llogari të katrtelës.

Procedura e shfrytëzimit të kartelave shumë e thjesht. Shfrytëzuesi i kësaj katrele nënshkruan lerten e shitjes e cila paraqet faturen. Vendi i shitjes (akceptant) i dërrgon faturat qenders së VISA-së, dhe qendra i’a dërgon faturat bankave themelore në të cilat janë të hapura llogaritë ose llogaritë devizore e shfrytëzuesve. Bakna themlore të e cila është e hapur llogaria e shfryëzuesit sipas faturave të arritura nga shitësit ose ofruesit e shërbimeve, në llogari të tyre bënë pagesat nga llogaria e poseduesit të katreles debitore në llogari të tyre. Shfrytëzuesi i katreles debitore informohetnë bazë të çertifikatit mbi gjendjen e llogarisë së tij dhe lidhur me kryerjen e dertyimeve të urdhëruara nga ai. Shfrytëzuesi i kartelës debitore nuk i paguan vet pagesat e bërë për në emer të tij këti i kryen banka.

9. FLETDERGESA TURISTIKE - VAUÇER

Fletdergesa turistike është dokument të cilin e lëshon agjencioni turistik për klientin e vet në bazë të së cilës klienti obligohet që dhënësit të shërbimeve (hotelierit) ti paguhen shërbimet e kontraktuara me agjencionin turistik. Shërbimet turistike, për nga natyra e vet paraqesin një seri të nevoja dhe dhe kërkesash të llojllojshme dhe realizimi i gjithmbarëshëm i tyre, në

170


parim, duhet të futet në përmbajtjen e veuçerit. Fletdërgesa turistike është institut specifik për turizimin dhe për veprimtaritë tjera nuk ekziston.

Përparësitë e fletdergesës turistike për udhëtraret janë:

• Nuk nevoitet që të kenë para të gatshme me vehte;• Me lehtësi realizojë shfrytëzimin e të gjitha shërbimeve të parapara;• Arrihet siguri me e lartë gjatë udhëtimit.

Përparësit e fletdergeses për agjencionit turistik janë:

• Ekonomike, sepse udhëtrai të gjitha detyrimet i paguan paraprakisht, ndërsa agjencioni ofruesit të shërbimeve i paguan detyrimet vetëm pasi që klienti të shfrytëzojë shërbimet me ç’rast agjencioni disonom për një kohë me mjetet e pageses.

Ofruesi i shërbimeve përfiton këto lehtësi:

• Paraprakisht është në dijeni se çfarë natyra dhe cilësie të shërbimeve është i obliguar të ofroj për shfrytëzuesin e shërbimeve të evidentuara në vauçer.

Fletdergesen origjinale vauçer e marrin shfrytëzuesit e shërbimeve ndërsa kopjen e parë dhe të dyten e marrin ofruesit e shërbimeve që më vonë rregullojnë bilancin përfundimtar me emitentin e fletdergeses. Kopje e tretë mbetet të emitenti dhe dergohet e ruhet në shërbimin e kontabilitetit. Kopja e fletdergeses vauçer vlenë edhe në raste se humbet origjinali i vauçerit. Në këtë rast shfrytëzuesi do ti shfrytëzoj të gjitha shërbimet të cilat dalin nga përmbajtja e kopjes së vauçerit të cilat emitenti i ka kontraktuar me orfuesit të shërbimeve. Vauçeri sipas rregullit është leter me emer kështu që nuk mund të bartet në personin tjetër respektivisht personi tjetër nuk mund të kërkojë që në emrin e dikujt tjetër të shfrytëzoj ndonjë shërbim.

Në praktikë, pothuajse në masën të madhe, nuk ka keqpërdorime të veuçerit sepse para dhënjës së tij partneret në afarizmin turistik i detalizojnë të gjitha elementet esenciale të marrdhënjëve që duhet të realizohen. Shërbimet e caktuara të evidentuara në përmbajtjen e vauçerit janë të pandrrueshme. Nëse mysafiri kërkon shërbime të cilat nuk janë të evidentuara në vauçer, ka për obligim që ti paguan drejtpërdrejtë ofruesit të tyre. Agjencionit turistik mund ti fakturohen vetëm ato shërbime të detajuara dhe të shfrytëzuara sipas vauçerit.

Vauçeri mund të klasifikohet në mënyra të ndryshme. Sipas numrit të shërbimeve ndahet në: individuale dhe grupore; sipas llojit të shërbimeve të cilat duhet tu ofrohen mysafirëve hekurudhore, airore, detare, hoteliere; sipas

171


detyrimeve financiare në plotësisht të mbuluara (në rastin kur agjencioni merr mbi vehte detyrimin që të përmbushë tërësisht pagesen sipas vauçerit), pjesërisht të mbuluar (kur agjencioni vetëm pjesërishtë merr obligim që paguaj shërbimet e përcaktuara në vauçer) dhe të pambuluar (kur pagesen e detyrimeve në tërësi nuk e merr agjencioni por vet klienti).

Egzistojnë një numer i fletdergesave turistike tipe vauçer të cilët kanë edhe përmbajtje të caktuar. Do ti përmendim fletdergesat vauçer hoteliere, të agjencionit, kreditore dhe airo-fletdergesen.

Fletdergesen hoteliere e lëshon agjencioni turistik të emertuar për hotelin me të cilin e ka të lidhur kontratën mbi alotmanin apo kontratën mbi ofrimin e shërbimeve hoteliere. Shërbimet dhe vlerën e tyre maksimale agjencioni i definon saktësishtë në vauçer. Ekziston vauçeri i thjeshtë dhe vauçeri “FULL CREDIT”. Të i pari duhet të jenë të evidentuara saktësisht të gjitha shërbimet që mund të shfrytëzohen sipas datës së fillimit dhe mbarimit të shfrytëzimit. Vauçeri “FULL CREDIT” përmbanë një numer me të madh të shërbimeve doksore hoteliere dhe themelohet në egzistimin e kontratës së posaqme në mes të hotelierit dhe të agjencionit turistik.

Në origjinalin e fletdergeses hoteliere, e cila i dorzohet mysafirit, nuk shifet lartësia e çmimit të shërbimeve hoteliere, por ai çmim evidentohet në kopje të cilat mysafiri nuk i diasponon. Kjo metod është e legalizuar edhe në konventën NOT-79 dhe në ligjet e vendeve të caktuara sipas të cilave as agjencionet turistike e as hotelieret nuk do ta informojnë udhëtarin për çmimet në përmbajtjen e kontratës hoteliere.

Fletdergesen e agjencionit e lëshon agjencioni për shërbime të ndryshme individuale ose në tërësi për shfrytëzuesin e drejtpërdrejt të tyre.

Vërtetimi mbi pranimin e depozitit për shërbime hoteliere ose vauçerin kreditor e lëshon agjencioni turistik lidhur me parnimin e akontacionit edhe pse janë rezervuar shërbimet hoteliere. Klientit me vauçer kreditor i vërtetohet se është paguar një pjesë e depozitit dhe në bazë të saj është berë rezervimi i vendosjes. Nëse klienti e anulon shërbimin, agjencioni nga depoziti i dhënë i paguan hotelierit dëmin e shkaktuar.

Fletdergesa ajrofluturuese përdoret ekskluzivisht në mes organizatës turistike dhe kompanisë airotransportuese ose në mes të kompanive airotranspotoese. Këtu personi i tretë paguan të agjencioni ose airokompania për bileta të airoplanit paraprakisht. Ai i cili pranon parat lëshon biletat e udhëtimit në komunikacionin airor dhe siguron të dhënat dhe i dorzon airokompanisë.

Me dhënja e fletdërdesës turistike realizohen shumë funksione. Ajo shërben si dëshimi e identifikimit, dokument për llogaritje bilancore dhe urdhër për përmbushjen e shërbimeve të caktuara.

172


Fletdergesa vauçere realizon edhe funksionin e dokumentit të identifikimit që i prezentohet hotelierit lidhur me personin shfrytëzuesin e shërbimeve të cilin e dergon agjencioni të hotelieri në bazë të kontrates paraprake mbi alotmanin.

Në bazë të fletdergeses turistike realizohet edhe llogaria në mes të agjesnionit dhe hotelierit. Në fund, fletdergesa turistike përmbanë urdhërin për hotelierin që ai të ofroj mysafirit shërbimet që janë të evidentuara në të.

Fletdergesa turistike nuk është leter me vlerë sepse ajo nuk përmbanë të drejtat për shërbime, kështu që udhëtarit të cilit i humbet fletdergesa vauçer mund të fitojë shërbime vetëm nëse provon se ai ka të drejtë të disponoj me ato.

Ligjet mbi të drejtat e detyrimeve60dobet i definojnë fletdergesat turistike vauçer. Ato njëzerit potencojnë se vauçeri është dokument i emertuar dhe nuk mund të bartet me ç’rast e humbin karakterin e letrave me vlerë. Njëra nga funksionet me të rëndësishme të vauçerit qëndron në atë që prurësi legjitimohet si person i autorizuar lidhur me shfrytëzimin e shërbimeve të kontraktuara në mes të agjencionit turistik dhe hotelierit. Në bazë të prezentimit të vauçerit dhënësi i shërbimeve është i detyruar që të realizoj disa obligime sipas dokumentit të prurësit dhe njëkohësisht me anë të këtij dokumenti legjitimohet shfrytëzuesi i shërbimeve. Për këtë arsye në ju bashkohemi mendimit të autorëve të ndryshëm që dakordohen se fletdergesa turistike paraprakisht është dokument legjitimimi që përmbanë edhe disa funksione të tjera që janë karakteristike edhe për letrat me vlerë SUI GENERIS.

10. DOKUMENTACIONI PËR LEGJITIMIM DHE SHENJA

Dokumentacioni për legjitimim janë ato dokumente të cilat përmbajnë detyrimin e caktuar të lëshuarsve të tyre, e që në to nuk është i evidentuar shfrytëzuesi dhe që nga ato dokumente nuk mund të arrihet që të drejtat e caktuara të bartën të tjetri. Një dokument të mund të cilësohet si legjitimues duhet të plotsohen këto kushte:

• Të përmbajë detyrimin e caktuar të lëshuarsit të dokumentit;• Që në dokument të mos jetë përcaktuar personi shfrytëzues;• Që as nga dokumenti dhe as nga përmbajtja e dokumentit të mos ketë

mundësi të bartën të drejtat e caktuara në personin tjetër.

60 Ligjet mbi të drejtat e detyrimeve të Kroacisë, Sllovenisë, Bosnes e Hercegovinës, Maqedonisë etj.

173


Dokumentacioni për legjitimim është i ngjajshem me letrat me vlerë por ato nuk konsiderohen letra me vlerë. Dallimet themelore ne mes tyre qendrojnë në:

a) Detyrimet nga përmbajtja e dokumentacionit për legjitimim nuk dalin nga vet ajo, por ato vetëm e bejnë me shenjë egzistimin e detyrimit të disa marrdhënjëve detyrimore (kontrata mbi transportimin), me përmbushjen ose ndërprerjen e detyrimeve ato e humbin rëndësin. Të letrat me vlerë e drejta e caktuar buron nga vet letra me vlerë dhe ajo e drejtë është e inkorporuar në të. Dokumentacioni legjitimues përmbanë lloje të detyrimeve dhe lëshuesin e saj, por nuk i përmbanë ato të dhëna të cilat duhet ti përmbajnë letrat me vlerë.

b) Dokumentacioni legjitimues nuk janë të dedikuar për cirkulim në qarkullimin juridik dhe në praktik nuk barten. Përkundër kësaj, letrat me vlerë janë të dedikuara për cirkulim dhe në mënyrë të caktuar bartën nga njëri në tjetrin person.

c) Me rastin e humbjes së letrave me vlerë humbet edhe e drejta ne to, ndërsa me humbjen e dokumentacionit për legjitimim e drejta nuk pushon dhe ajo është e mundur të realizohet ende nëse në ndonjë mënyrë arrihet që të dëshmohet për egzistimin e saj.

Shenjat legjitimuese janë numer i caktuar materialesh (letrave, metaleve, plastikave) nga të cilat janë të ndërtuara në mënyrën e caktuar për të shenjuar p.sh. gardaroben etj,. dhe që përmbajnë numrin ose shenjen dhe zakonisht nuk përmbajnë asgjë konkrete mbi detyrimet e dhënësit. Shenjat legjitmuese lëshohen në bazë të ndonjë raporti juridik në mes të lëshuersit ( të marrësit të detyrimeit) dhe prurësit ( kreditorit) dhe shërben si dëshmi në bazë të të cilës konstatohet se kush është kreditori.

Ndryshimi në mes të letrave legjitimuese dhe shenjave legjitimuese janë:

• Dokumentacioni legjitimues përmbajnë shenjat e detyrimeve të lëshuarsit, deri sa shenjat legjitimuese nuk përmbajnë agjë nga detyrimet e lëshuarsit të saj;

• Lëshuarsi i dokumentacionit legjitimues është i detyruar që të përmbush detyrimet, pa mundësin e shqyrtimit se a ka ardhur deri të dokumenti në mënyrë të legale apo jo. Lëshuarsi i shenjave legjitimuese çdo herë ka mundësi të shqyrtojë shenjat materiale të legjitimacionit të sjella nga subjekti i caktuar, kështu që në rast të kontestit prurësi i shenjës duhet të dëshmojë kreditorin karakterin specifik. Kreditori nga shenja legjitimuese mund të kërkojë

174


përmbushjen e detyrimeve edhe nëse i ka humbur shenja legjitimuese (p.sh. numri i gardarobes);

• Shenja legjitimuese shërben vetëm vetëm që të tregojë se kush është kreditor, por nuk është dëshmi mbi të drejtën në ndonjë kundërligjshmeri me rastin e kryerjes së ndonjë vepre të paligjshme;

• Për shenjat legjiytimuese nuk aplikohen rregullat sikurse për letrat me vlerë por për secilin rast konkret duhet mbajtur dhe kërkuar qëllimin përfundimtar të lëshuarsit dhe pranuesit të shenjës.

Në fund, mund të përfundojmë se të dokumentacioni për legjitimim dhe shenja legjitimuese e drejta nuk del nga ato, por e drejta e kreditorit lind në bazë të lidhjes së kontratës paraprake dhe që vet dokumentacioni dhe shenjat për legjitimim sherbejne për legjitimin e kreditorit në një marrdhenje detyrimore.

K a p i t u l l i VI

KUPTIMI I MARRËDHËNJËVE KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE DHE DISA PARIME PËR ZGJEDHJEN E

KONTESTEVE ME ELEMEMT NDËRKOMBËTAR

175


1. MARRDHENJËT KONTRAKTORE NDËRKOMBËTARE

Zhvillimi i tregut ndërkombëtar në përmasa botrore ka ndikur që qarkullimi i njerëzve, mallrave dhe kapitalit të jetë shumë dinamik dhe dominant në marrdhenjët shoqërore. Format themelore në bazë të të cilave krijohen marrdhenjët ekonomike ndërkombëtare janë bazuar në tregti por në dekadat e fundit është vërejtur edhe dominimi dhe masovizimi i turizmit ndërkombëtar. Këto marrdhenje në lëmin e turizmit ndërkombëtar kanë pasur ndikim edhe në të drejtën e vendit e cila ka detyrimin e rregullimit të marrdhenjëve kontraktore dhe pozitën e palëve kontraktore të cilat me veprimtarinë e vet ose në marrdhënjet e caktuara i krijojnë jashta shtetit, e të cilat krijojnë dhe prodhojë efekte juridike për vendin. Prezenca e çfaredo elementi të jashtëm – ndërkombëtar në përmbajtjen e kontratës krijojnë efekte të rëndësishme juridike në marrdhënjet e caktuara kontraktore. Që nga themelimi i shtetit është e njohur se sistemi juridik naciona në një vend, bazuar në sovranitetin e shtetit, rregullonë tërësisht të gjitha marrdhënjet brenda territorit të shtetit. Kontrata e lidhur me elemente ndërkombëtare ka ndikuar në paraqitjen e tendencave të shteteve që secila pavarësisht nga tjetra, në bazë të ligjit nacional, të zgjedhë kontestin eventual kontraktor. Duke e pasur parasysh se marrëdhënja e caktuar kontraktore është marrëdhënje e cila në përmbajtje është unike, për hirë të sigurisë më të madhe juridike, automatikisht ka imponuar nevojën e rregullimit të saj në bazë të një ligji. Në praktik, parashtorhen pyetjet se në bazë të cilit ligj, ose në bazë të cilave elemente, është e mundur që të lejohet zbatimi i ligjit tjetër pasi për zgjedhjen e konfliktit konkret ligji i vendit e rregullon me dispozita me të cilat efektivisht e zgjidh çështjen. Zhvillimi i tregut dhe qarkullimi i madh i njerëzve, mallrave, kapitalit dhe shërbimeve, edhe në lëmin e turizmit, kanë imponuar nevojën që sistemi i të drejtës nacionale respktivisht dispozitat e caktuara ligjore të krijojnë favore dhe të orienojnë që në raste të zgjedhjes së kontratës më elemente ndërkombëtare, të apliokohen parime e të drejtës ndërkombëtare private të cilat përmbajnë kritere për zgjiedhjen e konfliketeve në mes të drejtave nacionale. Pikrisht për këtë arsye, parimet e kësaj dege të shkencës juridike këto konteste dhe ineteresin e shtetit për zgjedhjen e tyre i quan kolozion ose konflikt i normave. Normat e këtilla e kanë karakterin ndërmjetësues sepse ato nuk i rregullojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë marrdhënjet e caktuara juridike por ato paraqesin kritere për zbatimin e të drejtës kompetente të vendit të caktuar e cila drejtpërdrejtë është e autorizuar në pikpamje legale të rregullojë ose të zgjidh marrdhenjën juridike me element ndërkombëtar.

Marrëdhënjet kontraktore ndërkombëtare ose marrdhenjët kontraktore me element të huaj sipas profesorit Drashkiq definohehn si “ marrdhënje kontraktore të cilat i përmbajnë disa elemente në bazë të të cilave konsiderohet

176


se për këto marrdhënje janë të interesuara së paku dy shtete në bazë të sovranitetit të vet, elemete në bazë të të cilave ka ardhur deri të lindja e konfliktit në mes të drejtave nacionale”.61

Për rregullimin e marrdhënjeve kontraktore ndërkombëtare mund të aplikohen tri lloje të parimeve juridike:

A. Parimet e të drejtës ndërkombëtare private;B. Parimet e të drejtës civile ose të drejtës tregtare dhe

detyrimore;C. Parimet uniforme të të drejtës publike.

1.1. VEPRIMTARITË TURISTIKE ME ELEMENTE NDËRKOMBËTARE

Kontrata mbi ofrimin e shërbimeve turstike në sferen e qarkullimit ndërkombëtar është aso kontrete me të cilën ofruesi i shërbimeve detyrohet, me kompensim, të ofrojë shërbime të caktuara turistike (p.sh. vendosje, ushqime, organizmin e udhëtimit etj) për turistët e huaj ose për organizatat e huaja turistike.

Ligjit mbi qarkullimin e mallrave dhe shërbimeve me vendet e jashtme përmban këtë definicion: “Me veprimtari turistike me boten e jashtme nënkuptojmë veçanarisht ato veprimtari të lidhura me sferen e qarkullimit ndërkombëtar turistik: shitjen e shërbimeve hoteliere (vendosja, ushqimi etj), organizimin dhe zhvillimin e udhëtimeve turistike dhe fluturimet me botën e jashtme, organizimin e vizitave të karakterit kulturor, ekonomik, sportiv etj, organizimin e peshkimit dhe gjyetis sportive dhe ofrimin e shërbimeve në komunikacion në sferen e qarkullimit të turizmit ndërkombëtar”62

Veprimtartit për ofrimin e shërbimeve turistike në sferen e qarkullimit ndërkombëtar realizohen nga ndërmarrjet turistike dhe hoteliere të vendit si dhe nga organizatat ekonomike të cilat janë të regjistruara të organi kompetent për kryerjen e punëve të transportit ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve me botën e jashtme.

Në aspektin ndërkombëtar veprimtaria e organzimit të turizmit është e rregulluar me miratimin e llojeve të caktuara të kontratave tipe dhe kushteve të përgjithshme (si p.sh. rregullorja ndërkombëtare për rendin shtepiak të cilën e ka nxjerrur Organizata ndërkombëtare e hoteleve dhe ndërlidhja ndërkombatare e agjensioneve të udhëtimit). Këto uzansa i definojnë të drejtat dhe detyrimet e agjensioneve dhe të hoteleve me rastin e pranimit të musafirëve

61 Draškiċ M.: Medjunarodno privredno ugovorno pravo, Beograd 1988. 62 Gazeta Zyrtare e Republikes Federative të Jugosllavisë nr.15/1977

177


dhe ofrimit të shërbimeve. Para së gjithash, Uzansat i rregullojnë çështjet e dënimeve dhe kontraktuara dhe panelet në rast të mosrespektimit të detyrimeve të kontraktuara.

Praktika turistike ndërkombëtare ka krijuar një seri kontratash të cilat rregullojnë kryerjen e shërbimeve turistike në lëmin ndërkombëtar. Është potencuar se kontratat mbi ofrimin e shërbimeve turistike janë mjaft të ndërlikuara dhe se ato rregullojnë marrëdhënjët në relacionin : shfrytëzues të shërbimeve turistike – agjencioni turistik; organizata turistike – hoteli dhe hoteli shfrytëzues i shërbimeve. Në afarizmin turistik më të rëndësishmet janë marrëdhënjët në mes të agjencionit turistik dhe hotelit, posaqërisht ato të cilat janë karakteristike për karakterin sezonal të afarizmit. Këtu dominojnë: kontrata mbi qiranë e objekteve hoteliere, kontrata në bazë të kërkimin dhe vërtetimin e rezervimit dhe kontrata mbi alotmanin.

2. SISTEMI NACIONAL JURIDIK DHE MARËDHËNJËT KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE

Sistemet juridike të kodifikuara nacionale lajmërohen kryesisht në fillim të shekullit XIX, pothuajse njëkohësisht me lindjen e shteteve nacionale. Këti procesi i ka parapri partikularizmi i praktikës juridike në mesjetë, sidomos në fushën e të drejtës tregtare. Po ashtu, edhe më lartë kemi e cekur se gjatë kësaj përiudhe është krijuar dhe afirmuar e drejta tregtare (LEX MERCATORIA, JUS MERCANTORUM), e cila në mënyrë unike i ka rregulluar marrëdhënjët ndërkombëtare tregtare të asaj kohe.

Krijimi i sistemeve juridike unike, të kodifikuara në aspektin nacional, ka reflektuar efekte positive për shkak të tejkalimit të përqarjeve dhe unifikimit dhe zgjërimit të hapsirave të rregulluara juridikisht brenda një shteti. Njëkohësish, efektet negative atomatikisht janë reflektuar në drejtim të anulimit të të drejtës tregare e cila në aspektin uniform i ka rregulluar marrëdhënjët ekonomike ndërkombëtare duke e shtuar pasigurinë për shkak të ndryshimeve të cilat ekzistonin në mes të sistemeve juridike nacionanle.

Sot në botë egzistojnë përafërsish mbi dyqindë shtete të pavarura dhe po aq sisteme juridike nacionale. Ndryshime në mes të tyre janë të mëdha të krijuara nga ndikimi i shkaqeve dhe faktorëve të ndryshëm. Mirëpo, ajo se çka sot ne na intereson, është fakti se mënyra e rregullimit të marrëdhënjve kontraktore në shumicën e këtyre sistemeve juridike nuk iu përshtatet nevojave bashkëkohore që kanë të bëjnë me qarkullimin e mallrave, njerëzve dhe kapitalit. Pasi që nuk është e mundur, dhe ndosha edhe e nevojshme, të jepen zgjedhje konkrete për secilin sistem juridik , që kanë të bëjnë më marrëdhënje kontraktore, e konsiderojmë më vlerë grupimin e sistemeve juridike sipas

178


rëndësisë dhe funksionit që kanë në rregullimin e këtyre raporteve. Këtë ndarje do të bëjmë sipas jurisitit të njohur gjerman Ernest Pable i cili konsideron sistemet më me ndikim në rregullimin e marrëdhënjëve kontarktore janë:

a) Sistemi juridik i Evropes qendrore në të cilin bënë pjesë edhe Gjermania, Zvicrra dhe Austria.

b) Sistemi juridik Roman të cilin ë përbëjnë Franca, Italia dhe Spanja.c) Sistemi juridik Anglo-Amerikan i cili i përfshinë vendet e

Komonveltit.d) Sistemi juridik Skandinav i cili i përfshinë vendet sikurse Norvegjia,

Suedia dhe Danimarka.

2.1. METODAT E TEJKALIMIT TË VËSHTËRSIVE NË MES TË SISTEMEVE JURIDIKE NACIONALE

Metoda e parë që mundëson tejkalimin e vështërsive të krijuara nga sistemet juridike nacionale është e drejta ndërkombëtare private me parimet e veta për zgjedhjen e konfliktit të ligjeve. Edhe pse emertimi “E drejta ndërkombëtare privare” krijon përshtypjen se fjala është për internacionalizimin e përgjithshme të këtyre parimeve, konsiderohet e saktë se burimet e këtyre parimeve juridike të kësaj dege shkencore më shumë janë karakterin nacional. Kjo e drejtë është “ndërkombëtare” në atë masë sa ajo zbatohet në kuadër të marrëdhënjve me elment të huaj. Rregullat universale për zgjedhjen e konflikteve të sistemeve juridike nacionale nuk egzistojnë, por secili sistem ka parimet e veta të cilat ndryshojnë nga njëri tjetri. Nga ajo që potencuam më lartë, palët kontraktuese të kontrata me elemente të jashme nuk janë të sigurta në raste eventuale të kontesteve, cila e drejtë do të aplikohet për kontratën konktere dhe çfarë të drejtash dhe detyrimesh nga ajo mund të efektojnë.

Parktika juridike bashkëkohore ka treguar tendencën gjithnjë në rritje në drejtim të aplikimit të metodave më efikase dhe të përgjithshme të cilat janë: krijimi i rregullave juridike uniforme në rrugë të ndërkombatërizimit dhe unifikimit.

3. FUNKSIONIMI I TË DREJTËS KONTRAKTORE

179


Rruga deri në krijimin e marrëdhënjëve shoqërore të cilat cilat kanë ndikuar në kodifikimin e së drejtë e deri në krijimin e saj kanë kaluar nëpër një një rrugë mjaft e gjatë. Ky proces, lidhur më marrëdhnjët me elemet të huja, ka qenë dhe ende është edhe më i vështirë dhe i ndërlikuar. Procedurat për zyrtarizimin e kodifikimit dhe unifikimit janë mjaft të koklavitura dhe të ngadalshme sa që proceset ekonomike nuk kanë mundur të presin. Për këtë arsye, pothuajse spontanisht, nëpërmjet të praktikës në sferen e tregtisë ndërkombëtare, nëpërmjet dokeve, rregullave të përgjithshme të afarizmit, kontratave tipe dhe formulare, gradualisht është krijuar një e drejtë profesionale të cilën nuk e ka krijuar shteti por organizatat e ndryshme tregtare. Nisur nga praktikat tregtare ndërkombëtare në teorinë e të drejtës është emertuar si e drejtë tregtare autonome ndrëkombëtare. Unifikimi përmes kontratave ndërkombëtare, kronologjikisht ka ndikuar në procesin e unifikimit spontan. Mund të konstatohet se kodofikimi i të drejtës dhe rregullave materiale në lëmin e të drejtës kontraktore ndërkombëtare ka pasu dy pikpamje kryesore të zhvillimit:

• spontan, përmes praktikës tregtare ndërkombëtare dhe• zyrtar, përmes akcioneve të organizuara të forumeve ndërkombëtare.

3.1. FUNKSIONIMI NË BAZË TË PRAKTIKËS TREGTARE NDËRKOMBËTARE

Parimi i autonomisë së shprehjes së vullnetit të palëve është afirmuar gjërësisht në të gjitha sistemet juridike në lëmin e marrëdhënjëve deterymore. Pra, të gjithë ligjdhënësit nisen nga supozimi se vet palët në mënyrën më të mirë dhe të përshtatshme do të i rregullojnë marrëdhënjët e tyre pasurore, të bazuar në interesin e përbashkët dhe rrethanat konkrete për secilen punë juridike. Parimi i vullnetit të palëve ka luajtur rolin kryesor në formimin e rregullave uniforme juridike të tregtisë ndërkombëtare. Duke i shfrytëzuar mundësitë të cilat i ka reflektuar parimi i autonomisë së vullnetit, tregtarët ndërkombëtar kanë thelluar positivisht marrëdhënjët e tyre pothuajse deri në fund dhe plotësisht duke i regulluar ato me kontratë. Këto marrëdhënje janë sforcuar më tutje duke i paraparë dhe inkuadruar të gjitha elemntet, në mënyrë detale, në kontratë me të cilën i rregullojnë çështjet e ndryshme që kanë të bëjnë edhe më kontestet eventuale, ligjin e aplikueshme nacional etj. Përseritja

180


e vazhdueshme e klauzolave më përmbajtje të njejtë në këto kontrata arrinë që të shëndrrohen në rregulla doksore të tregtisë ndërkombëtare, të cilat në praktikë e derogojnë sistemin e vjetruar juridik nacional.

Në procesin e unifikimit të të drejtës ndërkombëtare tregtare përmes praktikës rol të rëndësishëm kanë luajtur organizatat e mëdha dhe të fuqishme profesionale dhe shoqata të cilat kanë qenë në pozitë të influencojnë tipizimin e rregullave në një lëmi të caktruar të të drejtës ndërkombëtare tregtare. Me kontratat e tyre tipe dhe formulare paraprakisht kanë qenë të rregulluara edhe elementet më të imta, konfrom klauzoles për “kryerjen e veprimtarive më lehtësi dhe më siguri”. Palët të cilat dëshirojnë që të lidhin kontratë me anëtarët e këtyre organizatave nuk kanë mundësi të tjera vetëm që t’i pranojnë në tërësi ose të refuzojnë në tërësi kushtet e kontratës, dhe se pikrisht nga kjo emertohen kontrata sipas aderimit (pranimit) apo kontratë athezione.

Si formë e unifikuar e tipizimit të kontratave janë edhe kushtet e përgjithshme ose kushtet e afarizmit të cilat i sjellin organizatat profesionale të sipërpërmendura në lidhje me rregullimin e marrëdhënjve kontraktore në një lëmi shkencore të caktuar.

Me kushtet e përgjithshme dhe kontratat formulare janë krijuar parimet ndërkombëtare tregtare të cilat perjashtojnë zbatimin e të drejtave nacionale dhe sjellin në praktikë teknika të reja për lidhjen e kontratave. Ato themelohen në atë që palët pa shumë mund dhe me pak kohë të shpenzuar të lidhin kontrata me të cilat i rregullojnë në detale marrëdhënjët e tyre. E drejta e cila është krijuar si produkt i këtyre marrëdhënjëve, në teorin juridike, quhet e drejta formulare. Duke ju falenderuar këtyre, në lëmi të ndryshme shkencore të tregtisë ndërkombëtare është krijuar një rregullim i ri juridik i cili perjashton përdorimin e sistemit juridik nacional. Në mënyrë që plotësisht të përjashtohet mundësia e intervenmimit të gjykatave në raste të caktuara kontestuese, tregtarët ndërkombëtar kanë parapar kompetencën e mekanizmave të veçantë respektivisht arbitrazhave ose gjykatave të zgjedhura. Shiquar në aspektin e përgjithshem, tregtarët ndërkombëtar në kontratat e tyre ju menjanohen aplikueshmerisë të të drejtave nacionale, gjykatave duke arritur kështu që të krijojnë një sistem të veçantë të sanksioneve që do të shqiptoheshin kundër atyre palëve të cilat refuzojnë që të zbatojnë vendimet e arbitrazhit për të cilin janë përcaktuar në kontratë paraprakisht.

Vërjetjet themelore të cilat në mënyrë të arsyeshme ti bëhën të drejtës formulare bazohen në faktet se ato vazhdimisht i rregullojnë në mënyra të ndryshme marrdhënjët, se ato vazhdimisht është kontradiktore dhe jo e plotë, që nuk ofron tregtarit ndërkombëtar siguri juridike për çka edhe është krijuar, që tekstet e kontratave janë të stërzgjeruara dhe të komplikuara, që nuk ka parime themelore të bazuara në logjiken e një sistemi juridik positiv i cili do të mundësonte plotësimin e zbraztirave dhe zgjedhjen e kundërshtimeve, që nuk

181


rregullon në mënyrë unike çështjet të cilat në të drejtën nacionale futen në lëmin e dispozitave imperative dhe në fund që është shëndrruar në një instrument presioni në dorë të partnerëve më të fortë ekonomikisht. Pavarësisht nga elementet positive dhe negative që ka e drejta formulare në praktikë ajo është duke u zhvilluar, edhe pse ndoshta në mënyrë anarkike, duke i rregulluar në detale çështjet, në bazë të klauzolave dhe autonomisë së vullnetit të palëve të cilat lidhin kontrata.

3.2. BARAZIMI I TË DREJTËS NDËRKOMBËTRE KONTRAKTORE NË BAZË TË ORGANIZIMIT TË AKCIONEVE NGA FORUMET

NDËRKOMBËTRE

Unifikimi i të drejtës kontraktore ndërkombëtare nëpërmjet forumeve

kompetente ndërkombëtare ka vajtur në dy drejtime të nisur nga dy konventa. E para ka shkuar në drejtim të asaj që si bazë të merret egzistimi i praktikës afariste, ndrësa e dyta ka kërkuar nga ligjdhënësit unifikimin e sistemeve juridike si në plain e brendshem po ashtue dhe në atë ndërkombëtar nëpërmjet të kodifikimeve ndërkombëtare. Rrgullat të cilat janë propozuar të nxjerren duheshin të kishin karakterin e përgjithshme dhe apstrakt. Sipas këti koncepcioni, kodifikimi ndërkombëtar duhet të themelohet në ligje, jurispondencë dhe në doktinenë shkencore nacionale. Ajo ishte dashur të ofrojë burime juridike të përgjithshme dhe autoritative në mënyrë që të kontribuohet në intrepretim të njejtë të kontratave dhe krijimin e praktikës unike në organet e judikaturave nacionale.

3.2.1. Unifikimi nëpërmes normalizimit të praktikës tregtare ekzistuese

Në kuadët të këtij koncepcioni është e posaqërisht e rëndësishme aktiviteti i Komisionit Evropian Ekonomik, Kombeve të Bashkuara dhe Odes Ndërkombëtare Tregtare.

Komisioni Evrpoian Ekonomik ka miratuar një seri kolntratash tipe dhe rregullave të përgjithshme të njohura si “kontrata të Gjeneves”. Më këtë është tentuar të krijohen modele të unifikuara të kontratave tipe dhe kushte të përgjithshme më qëllim të zvoglimit të paqartësive për palët dhe evitimit të dominimit eventual të ndonjërit prej tyre. Këto kontrata themelohen në metoden e zbatimit të tyre vullnetar, dhe janë të plota në atë masë sa që të perjashtojnë zbatimin e çfaredo të drejte nacionale.

182


Sukseset më të rëndësishme, në planin e unifikimit të kryera nga ana e Odes për Tregti Ndërkombëtare, na dyshim, janë aprovimi i Incotermc-it, grumbull rregullash për interpretimin e terminologjisë kryesore të cilën e përdorin në kontrata të jashtme tregatre, rregullave unike dhe dokeve për dokumentimin e akreditivëve, të pranuara nga ana e bankave gati në të gjitha vendet e botës.

Bazë për interpretimin e rregullave kanë qenë doket e tregtisë ndërkombëtare. Incotermc-e janë dalluar për një pjesmarrje mjaft të gjërë në zbatimin e dokeve ndërkombëtare, në mënyrë që sipas teorisë së të drejtës konsiderohen të detyrueshme në zbatim edhe në rast se palët nuk janë deklaruar për to.

Të rëndësishme janë edhe aktivitetet e organizatave të ndryshme shkencore dhe instituteve më qëllim që tregtisë ndërkombëtare ti vëhet në dispozicion aso rregullash të cilat ekonomistet do të i shfrytëzonin gjatë afarizmit të tyre. Duhet të ceket edhe aktiviteti i Shoqërisë për të drejtën ndërkombëtare, Shoqërisë për të drejtën shkencore ndërkombëtare, Institutit për të drejtën ndërkombëtare etj.

3.2.2. Unifikimi nëpërmes konventave ndërkombëtare

Aktet e unifikuara më përpara, karakterizohen me zbatimin e tyre vullnetar. Kjo nënkupton se këto akte janë zbatuar vetëm në ato kontrata në të cilat palët janë thirrur në to ose ato nuk janë perjashtuar. Detyrueshmerinë e zbatimit të rregullave të unifikuara mund të sigurojnë vetëm aktet të cilat i kanë miratuar organet kompetente shtetrore përmes konventave ndërkombëtare. Koncepti për unifikimin zyrtar fillon nga ligji, jurispodencë dhe doktrinë shkencore dhe rezultate e para janë arritur në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Të arriturat më të rëndësihme në këtë lëmin janë arritur lidhur me pasurinë industriale, komunikacion, të drejtës kambialore dhe çekore. Tendencave për të qëndruar dhe vazhduar më tutje në këtë drejtim i kanë kontribuar edhe organizatat (shtetrore) ndërkombëtare.

Lidhja e Kombeve, gjatë kohës sa ka funksionuar, ka kryer unifikimin e rregullave në lëimin e shenjave më vlerë dhe të arbitrazhes tregtare ndërkombëtare.

Organizata e Kombeve të bashkuara ka vënë në dukje gjithashtu rëndësinë e aktiviteteve për unifikimin e të drejtës tregtare dhe këtë si në planin botror po ashtu edhe në plain regjional. Më rëndësi të veçantë në kuadrin e veprimtarisë së OKB-së lidhur me unifikimin e së drejtës, hap të rëndësishëm ka paraqitur themelimi i komisionit të veçantë në OKB-së për të drejtën tregtare ndërkombëtare (UNCITRAL) në vitin 1966. Përafërsisht, për tri

183


dekada puna e UNCITRAL ka dhënë rezultate të rëndësishme, duke sjellur këto Konventa dhe rregullore:

• Konventa e OKB mbi paparashikueshmerinë para shitjes ndërkombëtare;

• Konventa e OKB mbi kontratat për shtijen ndërkombëtare;• Konventa e OKB mbi trasimin kambialit personal ndërkombëtar;• Konventa për çeqet ndërkombëtare;• Rregullorja për arbitrazhin UNCITRAL;• Konventa për transportin e mallrave; dhe• Rregullat uniforme mbi klauzolat për shumën e kontraktuar për shkak

të mospërmbushjes.

Metoda dytë, lidhur me natyrën uniforme të të drejtës kontraktore, karakterizohet me efeke të rregullimit të marrëdhënjëve të caktuara. Me miratimin e ligjeve të ngjajshme rregulohen marrëdhënjët e caktuara nëse ato e kanë karakterin ndërkombëtar, ndërsa ligji nacional, nëse edhe më tutje qëndron në fuqi rregullon vetëm marrëdhënjët e karakterit të brendshëm. Kjo nënkupton se me miratimin e konventës në praktikë egzistojnë dy lloje dispozitash:

• rregullat e ngjajshme ligjore të miratuara në konventë, e cila zbatohet në marrëdhënje kontraktore me palët të të cilët njëra i përketë shtetit të huaj me të cilin është nënshkruar konventa;

• rregullat ligjore nacionale të cilat edhe më tutje zbatohen në marrëdhënje kontraktore të cilat kanë element të huaj.

Ligjet uniforme si burime të së drejtës tani për tani janë mjaft të rrallë, sepse janë rezultat i një pune të gjatë, të vështirë dhe të koklavitur. Shembull ilustrativ është ligji uniform mbi shitjen ndërkombëtare për sjelljen e saj iniciativa është ndërmarrë qysh në vitin 1929. Që atëherë janë ofruar katër projekt-ligje, janë mbatur dy konferenca ndërkombëtare dhe janë bashkangjitur një seri vërjetjsh dhe sygjerimesh të qeverive nacionale. Ligji ka hyrë në fuqi në vitin 1972 dhe vetëm në 10 shtete. Është tërësishë e qartë se procedurat e tilla të gjata dhe të komplikuara nuk i konvenojnë nevojave dinamike të tregtisë ndërkombëtare.

184


LLOJE KONTRATASH NË TURIZEM

Sh e m b u j d h e e k s e m p l a r ë

1.KUSHTET E PËRGJITHSHME TË AFARIZMIT TË AGJENCIONIT“Lumbardhi trade” Pejë

185


I.Vërjetjet hyrëse

Me blerjen e njërit nga aranzhmanet _____________________ (në

tekstin e mëtutjeshëm organizatori) në këtë mënyrë i pranoni kushtet dhe udhëzimet e publikuara këtu. Të gjitha ato që janë cekur në këto “Kushte të pëtgjithshme të udhëtimit” për ju (në tekstin e mëtutjeshëm udhëtari) dhe për ne është detyrim juridik dhe pjesë përbërse e kësaj kontrate. Këto kushte do të jenë bazë për zgjedhjen e të gjitha kontesteve evetuale në mes Jush si udhëtar dhe Neve si orgazues të udhëtimit. Kushtet e publikuara këtu janë në përputhje me ligjet në fuqi dhe uzantat e veçnta mbi turizmin dhe hotelerinë.

II. Përmbajtja e aranzhmanit

Bashkë më secilin aranzhman organizatori i programit shpallë përmbajtjen e tij, respektivisht të gjitha shërbimet që i keni blerë, andaj nuk merr përsiper asnjë detyrim të ofrimit të çfaredo shërbimi tjetër. Përmbajtjen e aranzhmanit organizatori do ta realizojë në tërësi dhe në mënyrë e parashikuar, më perjashtim të rrethanave të veçanta dhe ndikimit eventual të fuqisë madhore-vis major (lufta, çregulimet, grevat, aksionet terroriste, fatkeqësitë elementare, intervenimet e autoriteteve kompetente etj). Me rastin e kryerjes së shërbimit të sillemi me kujdesin e organizatorit të mirë.

III. Paraqitjet

Paraqitja bëhet me shkrim në njerën nga vendet për shitjen e programit dhe konsiderohet si definitive atëherë kur vërtetohet nga Shërbimi i rezervimit qendror. Më nënshkrimin e dokmentit të paraqitjes dhe me programin e rezervimit, paraqitja e juaj bëhet detyrim për Ju, si blerës, dhe në Ne, si organizator të udhëtimit. Paraqitjet pranohen, parimisht, deri në plotësimin e numrit të paraparë të pjesmarrësve të udhëtimit. Me pagesen e rezervimit të aranzhmanit, përmbyllet kontrata shit-blerëse në mes të udhëtarit dhe organizatorit të udhëtimit në formë të paraqitjes në të cilën udhëtari me nënshkrimin e vet konfirmon se është i pelqimit me të gjitha kushtet e cituara dhe i dorëzohet një egzemplar i paraqitjes.

186


IV. Pagesat

Me rastin e paraqitjes, paguhet rezervimi i detyrueshem, ndërsa për pjesën e mbetur të shumës së plotë, udhatëri është i detyruar të sigurojë pagesën me së largu deri në prag të udhëtimit.

V. Çmimi i aranzhmanit

Bashkë më çdo aranzhman, në programin e tij, ose në tabelë të posaçme, është theksuar çmimi i cili i mbulon shërbimet e përmbajtjes së aranzhmanit. Organizatori mbanë të drejtën e ndryshimit të çmimit nëse vije deri të ndrimi i çmimeve të shërbimeve të cilat ndikojnë në çmimin e aranzhmanit. Në të kundërten, aplikohen uzansat që lidhen me heqjen dorë nga aranzhmani. Në rast të ngritjes së çmimit më të lartë se 10 %, udhëtari mund të prishë kontratën mbi udhëtimin pa qenë i detyruar të kompensojë dëmin.

VI. E drejta e organizmit në heqje dorë nga aranzhmani

Organizatori mund të heqë dorë plotësisht ose pjesërisht nga aranzhmani nëse para ose gjatë kohës së realizimit vije deri të rrethanat e jashtzakonshme të cilat nuk mund të evitohen ose të eliminohen e të cilat, sikur të kishin egzistuar në kohën e shpalljes së shitjes do të paraqisnin arsye të mjaftueshme që organizatori të mos shpallë programin e as mos të pranojë paraqitje.

Organizatori mund të heqë dorë nga aranzhmani edhe atëherë kur tubohet numri minimal i udhëtarëve i paraparë për disa lloje aranzhmanesh dhe atë:

- për çarter aranzhmane (marrje me qera) të ajroplanit nën 80 % të plotësimit të kapaciteteve të ajroplainit;

- për aranzhmane me linjë të rregullt të ajroplanit nën 20 udhëtar;- për aranzhmanin me autobus nën 35 udhëtar.

Organizatori është i detyruar që më së paku 5 ditë para fillimit të shfrytëzimit të aranzhmanit të lajmëroj për heqjen dorë të udhëtimit në tërësi.

Në raste të këtilla organizatori nuk ka dertyrim të paguaj çfaredo dëmi udhëtarëve por d të ua kthej pagesen e tyre në tërësi.

Nëse organizatori e ndërpren realizimin e filluar të aranzhmanit për arsyet e cekura më lartë, ka të drejtë në kompensim për të gjitha shpenzimet e bëra

187


(deri atëherë) lidhur me shërbimet dhe afarizmin duke i ndërmarrë njëkohësisht masat e nevojshme për mbrojtjen e interesave të udhëatrëve.

VII. Menjanimi (devijimi) nga aranzhmani

Për shkak të detyrimeve që ka organizatori ndaj ofruesve të shërbimeve dhe të shpenzimeve reale, organizatori është i detyruar që në rast të heqjes dorë nga aranzhmani, ta mban pjesën e cekur të pagesës së aranzhmanit.

Udhëtari ka mundësi të heqë dorë nga aranzhmani eksklusivisht me shkrim në pikën (vendin) e shitjes. Data e heqjes dorë me shkrim paraqet bazë për llogaritjen e shpenzimeve të heqjes dorë, nëse nuk është bërë pagesa e sigurimit të heqjes dorë nga aranzhmani si vijon:

- më shumë se 30 ditë para fillimit të shfrytëzimit të aranzhmanit paguhet shuma e cila është komopensimi i të gjitha shpenzimeve të bëra;

- prej 22 deri 29 ditë, ndalet 15% e çmimit të aranzhmanit;- prej 15 deri 21 ditë – ndalet 25% e çmimit të aranzhmanit;- prej 8 deri 14 ditë –ndalet 50% e çmimit të aranzhmanit;- prej 0 deri 7 ditë – ndalet 80% e çmimit të aranzhmanit;

Nëse udhëtari tërhiqet nga udhëtimi pa heqje dorë (paraprakisht) ose pas fillimit të shfrytëzimit të aranzhmanit, ndalet shuma e tërësishme e çmimit të aranzhmanit. Ndryshimi i terminit të udhëtimit trajtohet si tërheqje nga aranzhmani.Nëse udhëtari siguron zëvëndësimin ose zëvëndësimin e gjerë organizatori, do të ndalë, respektivisht do të paguaj nga udhëtari shumën e cila është kompensimi i të gjitha shpenzimeve të bëra.

VIII. Sigurimi nga heqja dorë e aranzhmanit

Në qoftë se udhëtari vullnetarisht dëshiron që të paguan sgurimin nga heqja dorë e aranzhmanit, është i detyruar që këtë ta bën me rastin e pagesës së parë ose rezervimit të aranzhmanit. Me këtë sigurim udhëtari mbulon dëmin e shkaktuar në rast të heqjes dorë nga shfrytëzimi i aranzhmanit. Rastet e dëmshpërblimit të mbuluara me këtë sigurim janë të parapara me ekstraktet nga kushtet e sigurimit të cilat i merr çdo i siguruar që i inkason sigurimi.

Me raste të këtilla të dëmshpërblimit, me kusht të posedimit të të gjitha provave valide, udhëtarit i kthehet shuma e tërësishme e paguar për aranzhman e zvogëluar për shumën e premisë së paguar.

188


IX. Detyrimet e organizatorit dhe të udhëtarëve

Organizatori është i detyruar që të sjellet me kujdesin e organizatorit të mirë, si në kryerjen e shërbimeve, ashtu edhe rastin e zgjedhjes së ofruesit të shërbimeve, si dhe të kujdeset për të drejtat dhe interesat e udhëtarëve konform traditës së mirë në turizem. Organizatori është i detyruar që udhëtarit të ia ofrojë të gjitha shërbimet e cekura në program për aranzhmanet e caktuara dhe ti përgjigjet udhëtarit për dëmin e shkaktuar për shkak të mospërmbushjes së shërbimeve ose të një pjese të shërbimeve. Vendosa e kontraktuar mund të zëvendësohet me vendose të njejtë ose të kategorisë së më të lartë. Organizatori përjashtohet nga çdo përgjegjësi në rast të ndryshimeve dhe mosrealizimit të shërbimeve të cilat janë shkaktuar nga forca më e lartë (Pika II) si dhe vonesave të mjeteve të transportit të cilat nuk shkaktohen nga paprëgjegjësia e transportuesit sipas dispozitave dhe konventave ndërkombëtare.

Udhëtari është i detyruar që të kujdeset që ai personalisht, dokumentet dhe sendet e tij ti plotësojnë kushtet e parapara me dispozita kufitare, doganore, shëndetësore etj, si të vendit tonë, ashtu edhe të vendeve në të cilat udhëton, që ti përmbahet rendit shtepiak në objektet turistike dhe hoteliere si dhe të bashkëpunoj me përfaqësuesin e organizatorit dhe ofruesit e shërbimeve me qëllime të mira. Në rast të mosrespektimit të këtyre detyrimeve, udhëtari i përgjigjet organizatorit për dëmin e shkaktuar të cilin duhet ta kompensojë.

X. Bagazhi

Tarifat për bartjen e bagazhit deri në 15 kg të bëhën papages sipas dispozitave të ajro-transporuesve. Fëmijët në moshën deri në 2 vjet nuk kanë të drejtën e transportit falas të bagazhit. Bagazhi transportohet në rrezik të udhëtarit dhe të transportuesit. Në rast të humbjes të bagazhit, udhëtari, ë vendin e ngjarjes, duhet të përpilojë procesverbalin bashkë më përfaqësuesin e transportuesit dhe të veprojë sipas dispozitave në fuqi. Organizatori nuk përgjigjet për bagazhin e dëmtuar ose të humbur si dhe për vjedhjen e gjërave dhe gjësendeve me vlerë në objektet e vendosjes. Organizatori mund të ndërmjetësojë në mes të udhëtarit dhe transportuesit por pa detyrimin material ndaj asnjërit.

189


XI. Vendosja në dhoma

Nëse udhëtari nuk e ka kontraktuar dhe blerë dhomën me komfor të posaçëm, sipas orjentimit ose katit, do të pranojë vendosjen në çfaredo dhome e cila në mënyrë zyrtare është regjistruar për dhënje.

XII. Dokumentet e udhëtimit

Udhëtari është i detyruar që të tërheqë dokumentet e udhëtimit (vauçerin, biletat e trenit, ajroplanit ose autobusit) më së afërmi 3 e më së largu 7 ditë para fillimit të realizimit të aranzhmanit.

XIII. Informatat

Informatat e dhëna me gojë në vendin e shitjes, të përfaqësuesi i organizatorit dhe të personat e tretë, nuk e detyrojnë më tejë organizatorin nga përmbajtja e aranzhmanit të programit.

XIV. Reklamacionet dhe zgjedhjet e ankesave

Udhëtari është i detyruar që menjëherë në vendin e ngjarjes,të bëjë reklamimin e shërbimit ose shërbimeve jodekuate të përfaqësuesi i organizatorit e nëse ky nuk gjindet, të ofruesi i shërbimit. Udhëtari është i detyruar të bashkëpunojë më përfaqësuesin me qëllim të mirë dhe të evitojë shkaqet e ankesës.

Në qoftë se shkaku i ankesës nuk evitohet, udhëtari harton për këtë vërtetimin me shkrim bashkë më përfaqësuesin e organizatorit ose më ofruesin e shërbimit. Nëse udhëtari, për çfaredo arsyesh qofshin ato, e lëshon hotelin ose vendosjen private para mbarimit të aranzhmanit, është i detyruar që nga ofruesi i shërbimit (recepcioni i hotelit, përfaqësuesi i organizatorit ose zyrës turistike), të merr vërtetimin e konfirmuar mbi gjatësinë kohore të qëndrimit. Pas kthimit nga rruga, më së largu në një afat prej 8 ditësh, udhëtari ia dorzon kundërshtiminm me shkrim vendit të shitjes në të cilin e ka bërë pagesen për udhëtim, në ç’rast e bashkangjet edhe vërtetimin e nëshkruar nga përfaqësuesi i organizatorit ose ofruesi i shërbimeve.

Organizatori është i detyruar që të merr vendim me shkrim lidhur me këtë kundërshtim në afat prej 14 ditësh nga dita e marjes së dorëzim të kundërshtimit, gjegjësisht, nëse udhëtari nuk i ka kompletuar dokumentat e

190


nevojshme – nga dita kur do të bëhët ky kompletim. Derisa organizatori të mos merr vendim, udhëtari heq dorë nga ndërmjetësimi i çfaredo personi tjetër i institucioneve gjyqësore dhe dhënja e informacioneve mjeteve të informimit publik. Kompensimi sipas kundërshtimit është i mundshem deri në nivelin e çmimit të aranzhmanit. Më këtë udhëtarit i mohohet e drejta në kompensimin e dëmit ideal.

XV. Kompetenca e gjyqit

Në rast se vije deri të kontesti në mes të udhëtarit dhe organizatorit, konstatohet kompetenca e gjyqit në vendin në të cilin afaron organizatori.

2. PROGRAMI I UDHËTIMIT

Qëllimi i udhëtimit:- Kampionati Evrpoian basketbollistik

Vendi i mbrritjes dhe vendosjes:- TIRANË – Hoteli TiranaMjeti i transportit: - Autobus

Minimumi i udhëtarëve; - 40 persona

P r o g r a m i

Nr. Dita dhe vendi Përshkrimi i qëllimeve

1 Dita 1. Nisja e autobusit para Shkollës Universitare të Biznesit në orën 07.00

Pejë - Tiranë Gjatë rugës ndalja sipas nevojes. Ushqimi I gatshem gjatë rrugës

Arritja në Tiranë në orët e pasditës. Vendosja në hotelin

191


Tirana. Në mbrëmje darka - kohë e lirë

2 Dita 2. Mengjesi në hotel në bazë të fjetjes

Tiranë Para dite e lirë për shfrytëzimin e kohës për nevoja personale

pas drekës në orën 14.00 organizohet nisja me autobus nga hoteli deri

në pallatin "Asllan Rusi" ne garat kualifikuese.

Në orën 20.00 kthimi me autobus nga pallati në hotel, Darka

3 Dita 3 Mengjesi në hotel në bazë të fjetjes. Në orën 10.00 nisja me autobus

Tiranë për në gara -qerekfinalja. Në orën 12.30 kthimi me autobus para hotelit.

Dreka, deri në orën 15.30 pushim dhe në orën 15,35 vajtja me autobus

në gjysëmfinale. Ora 17.30 - kthimi me autobus deri para Hotelit.

Në mbrëmje darka - kohë e lire

4 Dita 4 Mengjesi në hotel. Në orën 10.00-vizitë grupesh në Muzeun kombëtar

Tiranë Në orën 12.00 vizitë grupore në Qendren kombëtare të arteve

Dreka ushqim I gatshem në autobus. Pas dite kohë e lirë

Në orën 18.00 Nisja me autobus para Hotelit për në pallatin e sporteve

"Asllan Rusi"-Finalja e kampionatit basketbollistik. Menjëherë pas ndeshjes

kthimi me autobus në Hotel. Darka

5 Dita 5 Mengjesi në hotel. Nisja me autobus në orën 09.00, para hotelit.

Tiranë Vizitë qytetit historik të Krujës dhe Kalasë së Skenderbeut

Krujë Orna 12.00, nisja për në Pejë. Ndalesa të shkurtëra sipas nevojes.

Pejë Arritja në Pejë para Shkollës Universitare të Biznesit në orët e mbrëmjes.

Agjencioni turistik “Lumbardhi trade” Pejë ka të drejtë të ndryshojë çmimin e aranzhmanit në rast të ndryshimet të çmimit të transportit si dhe të anulojë aranzhmanin në rast të lajmërimit të numrit të pamjaftueshem të udhetarëve.

Programi është në harmoni me kushtet e përgjithshme në fuqi për agjencionin.

192


3. VËRTETIMI MBI UDHËTIMIN

“Agjencioni i udhëtimit “Lumbardhi” Pejë”

( Travel agency)

Fillimi _______________ Zgjatja ___________________________ Nr. i udhëtarëve___________

Shërbimi – oferta ______________________________

Kthimi ______________________________________ Shifra e dhomës____________

Përshkrimi i dhomës ___________________________

Emri dhe mbiemri i udhëtarit _______________________ viti i lindjes ___________

193


Çmimi i paguar themelor ________________________ pagesa shtesë___________

Zbritjet – kamatat ________________ TVSH ______________ Çmimi i terësishëm_____________

Konfirmoj me nënshkrimin tim se jam i njoftuar me kushtet e udhëtimit nga progami gjegjës me të cilin jam i pëlqimit dhe të njejtin e pranoj në emër timin dhe të

udhëtarve të tjerë.Shënimet e udhëtarit kryesor ________________________

_______________________ nga ___________________ telefoni nr._______________

Shifra e agjentit të shitjes __________________

___________________________________ (nënshkrimi i palës blerëse)

_________________________________________ (nënshkrimi i personit të autorizuar të agjencionit)

Pejë , Me datën;______________

4. KONTRATË MBI DHËNJËN DHE SHFRYTËZIMIN E SHËRBIMEVE HOTELIERE

Palët kontraktuese:

Agjencioni turistik “__________________________” të cilin e përfaqëson__________________________ dhe ____________________________________

( në tekstin e mëtutjeshëm – Hoteli) të cilin e përfaqëson ________________________

e lidhin këtë:

K O N T R A T Ë

194


Mbi dhënjën dhe shfrytëzimin e shërbimeve hotelierenë vitin ________ në Hotelin ________________

Neni 1.

Hoteli detyrohet që të sigurojë shërbime dhe ushqim për grupin e turistëve të cilët me ndërmjetësimin e ________________________ do të vijnë në ____________________në vitin____________ sipas grafikonit i cili paraqet pjesën përbërëse të kësaj kontrate. Hoteli është i detyruar që:

- turistët ti vendos në dhoma 1/1 dhe 1/2 me gjendje komplete sanitare;- shërbimet rreth ushqimit ti ofrojë sipas menysë e cila është pjesë përbërëse e

kësajë kontrate

Neni 2.

____________________________ detyrohet që shërbimet në kuptim të nenit 1, të kësaj kontrate, për çdo udhëtar ti paguaj nga:

- për pansion të plotë _________________ € neto - bruto- për gjysëm pansion _________________ € “ “- për fjetje _________________ € “ “- për mengjes _________________ € “ “- për drekë _________________ € “ “- për darkë _________________ € “ “

gjatë gjithë periudhës së shërbimeve.

Taksa e qëndrimit prej __________ € është e inkorporuar në çmimin e pamsionit.

Hoteli detyrohet që të lejojë _______________________ provizionin prej ______ % ose __________ € nga çmimi i cekur.

Neni 3.

Hoteli detyrohet që të lejojë gratis ________________________ prej __________ % Gjegjësisht ______________ €.

Neni 4.

Dispozita të veçanta

195


_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Neni 5.

Hoteli detyrohet që të sigurojë shërbime nga neni 1 i kësaj kontrate për udhëheqjen e rrugës dhe shofrin e autobusit me çmim prej:

- për pansion të plotë __________________ € neto (bruto)- për gjysëm pansion ___________________ € “ “- për fjetje ___________________ € “ “- për mengjes ___________________ € “ “- për drekë ___________________ € “ “- për darkë ___________________ € “ “

gjatë gjithëpëriudhës së shfrytëzimit të shërbimeve.

Në çmimin e pansionit, gjysëmpansionit dhe të fjetjes është e inkorporuar taksa e qëndrimit për çdo person prej _____________ € në ditë. Vendosja për personat nga ky nen do të bëhet në dhomat 1/1 për një person.

Neni 6.

Shërbimet shtesë që hoteli do të ua ofrojë musafirëve, e të cilat nuk janë të kontraktuara ose nuk janë potencuar në vauçer, hoteli do ti kompensojë drejtpërdrejtë nga musafirët.

Neni 7.

Hoteli detyrohet që, pa asnjë kompensim, për grupin i cili e lëshon hotelin në orët e pasditës ose të mbrëmjes, të sigurjë dhoma 2/2 për çdo grupë për vendosjen e gjësendeve.

Neni 8.

Hoteli dertyohet që, me rastin e arritjes dhe vajtjes së grupit, të sigurojë hapsirë për parking të autobusit – (autobusëve) në afërsi të këti objekti. Hoteli është i detyruar që, pa asfar kompensimi, të ofrojë transportin e gjësendeve deri në recepcion të hotelit dhe anasjelltas – me rastin e vajtjes. Në rast të mosrealizimit të këti detyrimi nga ana e hotelit, _________________________ (agjencioni) ka të drejtë në llogaritjen e penaleve prej _____________ € për çdo person.

196


Neni 9.

Duke e respektuar interesimin e partnerit, hoteli do të bejë furnizmimin me _________ copë prospekte të objektit.

Neni 10.

Hoteli do ti mundësojë përfaqësuesit të _______________________(agjencionit) që në çdo kohë ta kontrollojë cilësinë e shërbimeve dhe plotësimin e detyrimeve të kësaj kontrate.

Neni 11.

Hoteli do ti bartë të gjitha shpenzimet e shkaktuara nëse musafirit të ________________të agjencionit nuk i ofrohen shërbimet e shënuara në kontratë ose ato janë të cilësisë më të lartë dhe atë:

a) nëse musafiri nuk është i vendosur ashtu siç është parashikuar në kontratë;b) nëse paisjet e hotelit, ushqimi dhe servisimi nuk u përgjigjen marrëveshjeve

të arritura me rastin e kontraktimit;c) nëse hoteli nuk siguron transferimin e qantave prej autobusit; në recepcion

dhe anasjelltas.Neni 12.

Pa pëlqim më shkrim të _____________________________ (agjencionit), hoteli nuk do të mundët, në rast të stërmbushjes së kapaciteteve me musafirë të vetë ose të agjensioneve të tjera, musafiret e __________________ (agjencionit) ti vendos në ndonjë objekt tjetër hotelire i cili nuk është kontraktuar.

Neni 13.

Në rast të vendosjes së grupit, më pëlqimin e _____________________ në ndonjë objekt tjetër që nuk i përgjigjet cilëisë dhe kategorisë nga neni 1 i kësaj kontrate,_________________________ ka të drejtë në përllogaritjen e penaleve për shërbimet për të cilat është arritur marrëveshja për çdo person dhe ditë të veçantë prej _______ €. Të gjitha shpenzimet që shkaktohen për shkak të ndërrimit të objektit,______________do të ia faturojë hotelit.

197


Neni 14.

______________________ detyrohet nepërmes përfqësuesve të vetë ti ndajë vauçeret për të gjitha shërbimet e parapara me këtë kontratë. Vauçeret do ti dorëzohen recepcionit të hotelit, në dy egzemplarë, në ditën e përfundimit të shërbimeve. Hoteli detyrohet që origjinalin e vauçerit të ia dergojnë __________________ bashkë me faturen. Llogaritja dhe pagesa do të bëhen në ditën e përfundimit të shërbimeve.

Neni 15.

Hoteli do të ia dergojë _____________________ faturën për kryerjen e shërbimeve në afat prej 8 (tetë) ditësh nga dita e përfundimit të shërbimeve.

Neni 16.

_________________________ detyrohet që faturat e paranuara ti paguaj me urdhëresën virman në afat prej 15 ditësh nga dita e përfundimit të shërbimve ose do të dërgojë njërin nga instrumentet e pagesës të parapar me ligj.

Neni 17.

________________________ ka të drejtë stornimi të të gjitha shërbimeve të kontraktuara në rast se partneri i jashtem ndërpret dërgimin e grupeve. Ndërprerja dërgohet në afat që nuk mund të jetë më i shkurtër se 3 (tri) ditë me _______________(leter, internet, fax, telefon etj).

Neni 18.

_________________________ dhe hoteli kanë të drejtë të heqjes dorë nga kontrata pa afat nëse njëra nga palët i shkelë dispozitat e kësaj kontrate deri në masën që, duke i marrë parasysh interesat e musafirëve, bashkëpunimi i mëtutjeshëm bëhet i papranueshem.

Neni 19.

________________________ ose hoteli, pjesërisht ose në terësi mund ti ndryshojnë dispozitat e kësaj kontrate vetëm më pëlqim me shkrim të dyanshme.

198


Neni 20.

Partneret afarist janë të detyruar që këtë kontratë ta trajtojnë si sekret afarist.

Neni 21.

Për të gjitha kontestet eventuale sipas kësaj kontrate, kompetente është gjykata ____________________ në ______________.

Neni 22.

Kjo kontratë është përpiluar në gjatë (6) kopje identike nga të cilat secila nga palët i mbanë nga tri (3).

Vendi ____________________ Palët kontraktuese

Data_____________________ 1.______________________ 2. ________________________

5. EKSTRAKTI

I RENDIT SHTEPIAK DHE LISTA E ÇMIMEVE E HOTELIT

1) Musafiri është i detyruar që çlamërimin e dhomës t’ia paraqet recepcionit më së voni deri në orën 12.00 të ditës, e dhomën ta lironë më së vini deri në orën 14.00.

2) Gjërat me vlerë, stolitë dhe të hollat duhet lenë hotelit që ti ruaj. Përndryshe, nëse nuk veprohet në këtë mënyrë, hoteli nuk përgjigjet për gjëra të tilla të humbura.

3) Shfrytëzimi i dhomës i lejohet vetëm musafirit i cili e ka paguar atë në mënyrë të rregullt dhe i cili është i paraqitur në recepcion.

4) Prishja e qetësisë në hotel dhe shkelja e rendit, mund të kenë si pasojë largimin e musafirit nga hoteli.

5) Me rastin e daljes, musafiri është i detyruar që të mbyllë dhomën dhe qelsin t’ia dorëzoj protierit ose recepsionistit të hotelit. Nxjerrja e qelsit jash hotelit

199


është rrepsisht e ndaluar. Qelsi i dhomës gjatë qëndrimit në hotel merret në bazë të karteles së hotelit me numer të dhomë.

6) Është e ndaluar futja e kafshëve në hotel. Shfrytëzuesve të shërbimeve nuk i është e lejuar që në objekte hoteliere të fusin materia që ndezen lehtë ose aso eksploduese, materiale me kundermim të rëndë etj.

7) Musafiri është i detyruar që t’ia kompensojë hotelit dëmin e shkaktuar në pronën e hotelit.

8) Musafiri ka mundësi të kërkojë servimin e ushqimit dhe të pijeve në dhomëme ç’rast bën pagesën e veçantë në lartësi prej 10 % të çmimit të udhqimit dhe pijeve

9) Bisedat telefonike bëhen drejtpërdrejtë nëpërmes telefonit lokal në dhomë, ndërsa lidhjet urbane dhe ndërkombëtare bëhen nepërmjet centralit telefonik të hotelit.

10) Shërbimet e hotelit mund të paguhen paraparakisht, por përfundimi i tyre e, nëse musafiri qëndron më gjatë në hotel – fatura paguhet në çdo 7 (shatë) ditë.

11) Çdo musafiri i vëhet në dispozicion Rendi shtepiak detal dhe uzansat e veçanta mbi hotelerinë nga recepcioni i hotelit.

Çmimi i dhomës nr..................................................

Taksa e qëndrimit ...................................................

Sigurimi ...................................................

TVSH .......................................................

Në çmimin e dhomës llogaritet edhe mëngjesi dhe servisi

HOTELI .....................................................................

6. KONTRATË MBI KRYERJEN E SHËRBIMEVE TURISTIKE

E lidhur me datën___________________ në mes të:

1. _______________________________________ (afjensionit turistik)

2.________________________________________(shfrytëzuesit të shërbimeve)

200


Neni 1.

Me këtë kontratë palët kontraktuese i përcaktojnë të drejtat dhe detyrimet reciproke në kryerjen, gjegjësisht shfrytëzimine shërbimeve turistike dhe shërbimeve tjera.

Neni 2

Shfrytëzuesi detyrohet që _____________________________(1), sipas nevojave vetanake, ti sigurojë të gjitha shërbimet bga lëmi i veprimtyarisë së _____________________________ (1).

Neni 3.

Konform nenit 1. të kësaj kontrate __________________________ (1) detyrohet

që shfrytëzuesit, në kërkesë të tij, t’ia ofrojë këto shërbime;

- rezervimet dhee dhënjët e biletave të aeroplanëve;- rezervimet dhe dhënjët e biletave të trenit;- rezervimet dhe dhënjët e biletave të anijes;- marrjen em qira të objektve lundruese dhe fluturakeve;- sigurimin e vizave, dokumenteve të udhëtimit etj;- dhënjën e shërbimeve “rent – a – car” (me dhe pa vozitës); - organizimin e vizitave profesionale (organizatave ekonomike, tregtare etj,

enteve shëndetësore, institucioneve kulturo – artistike etj, si brenda vendit ashtu edhe jasht tij;

- organizimin e udhëtimeve brenda dhe jasht vendit për ekspozita, panaire, simpoziume, kongrese, seminare, dhe udhëtime të tjera studiuese me kushte të veçanta;

- organizimin e ekspozitave, panaireve, simpoziumeve, kongreseve, seminareve dhe udhëtimeve të tjera studiuese në vend dhe jash tij;

- organizimin e çfaqjeve specifike dhe programe animacioni;- organizimin e qëndrimit të partnerëve afaristë në vend dhe jash tij;- organizimin e kotejeve dhe pritjeve zyrtare (oficiale);- organizimin e vizitave lokale dhe të programeve specifike me ciceron

profesional i cili i njef disa gjuhë të huaja;- organizime të programeve të posaçme për musafir (vizita qyteteve me anije,

helikopter etj);- organizimin e transferit, pritjes dhe asistimin e partnerëve afarist (në

aeroport, stacion hekurudhor, dhe në vende të tjera);

201


- sigurimin e personelit teknik dhe përkthyesve profesionist për takime të niveleve ndërkombëtare;

- sigurimin e paisjeve teknike për tubimet të cilat i organizon shfrytëzuesei;- organizimin e udhëtimeve individuale në vend dhe jasht vendit;- organizimin e udhëtimeve në grup (pushime vjetore, udhëtime studimi etj);- sigurimin e vendosjes në hotel të të gjitha kategorive në vend dhe jash tij;- sigurimin e vendosjes në objekte private;- shënjën e shërbimeve hoteliere;- punimi (sajimi) i zgjidhjeve ideore dhe shtypjen e ftesave, broshurave dhe

materialit tjetër të ngjajshem grafik;- dhe kryerjen e veprimeve të tjera nga kjo lëmi

nga_______________________

Neni 4.

__________________________ detyrohet që të gjitha shërbimet nga neni 4 i kësaj kontrate ti kryej në mënyrë cilësore dhe me kohë, sipas parimeve të mira afariste, duke i reklamuar shfryëzuesit: biletat më të favorshme, lidhjet më të shkurtëra, tarifat më të ulëta duke pasur kujdes rreth zgjedhjes së partnerëve më solid që marrin pjesë në dhënjën e shërbimeve turistike të kërkuara.

Kur është në pyetje sigurimi i dokumenteve të transportit (udhëtimit),__________ detyrohet që shfrytëzuesit t’ia dërgojë në afatsa më të shkurtër.

Neni 5.

Shfrytëzuesi e autorizon përsonin_______________________ nr.i tel._________

i cili do ti drejtohet ______________________me kërkesë për dhënjën e shërbimeve të caktuara. Në rast pengesash të këti personi, shfrytëzuesi do të emerojëpersonin tjetër për të cilin gjë do ta njoftojë________________________me shkrim.

_________________ gjithashtu e autorizin personin ______________________me nr. të tel._____________ i cili e merr në dije dhe koordinon realizimin e të gjitha kërkesave të shfrytëzuesit. Në rast të pengesave për të përmendurin _______________do ta caktojë personin tjetër për çka do ta njoftojë me shkrim shfrytëzuesin.

Neni 6.

Shfrytëzuesi nevojat e veta për shërbime do të ia paraqet me kohë _______________________ me gojë ose më shkrim (telefon. Emil, fax etj). Në rast të paraqitjes me gojë, shfrytëzuesi është i detyruar të njejtën ta konfirmojë me shkrim në afat prej 3 (tri) ditësh, gjegjësisht me rastin e pranimit të dokumentave udhëtare – turistike.

202


Neni 7.

Me rastin e pranimit të dokumentave udhëtare – turistike dhe të faturave, personi i autorizuar i shfrytëzuesit do të konfirmojë pranimin e tyre me nënshkrim dhe vulë.

Neni 8.

_____________________ detyrohet që shfrytëzuesit t’ia dërgojë faturat në bazë të çmimeve nga programi konform kushteve të përgjithshme të udhëtimeve, gjegjësisht në tërësi në harmoni me çmime të përcaktuara.

Neni 9.

Kontraktuesit janë të pelqimit që shërbimet e kontraktuara mund të paguhen edhe me mjete të tjera të pagesës në përputhje me dispozitat ligjore në ç’rast kjo do të precizohet varësisht nga shërbimi konkret i cili paguhet (çek, mandapostë, urdhëresë etj).

Neni 10.

Nëse shfrytëzuesi nuk i paguan shërbimet e kryera sipas afatit të paraparë në nenin 8 të kësaj kontrate, është i detyruar ta paguaj kamaten në lartësi që ofruesi i shërbimeve i paguan bankës së vet afariste e nëse ajo ësht më e ulët se kamata se sa ajo që paguhet në bankë, atëherë kamata paguhet në lartësi të kamatës-vonësë ligjore për përiudhën e vonesës.

Neni 11.

_________________________ detyrohet që, në kërkesë të shfrytëzuesit, ti dërgojë programet, prospektet dhe materialin tjetër informues nga lëmi i fushveprimit të vet.

Neni 12.

Shfrytëzuesi dertyrohet që në mënyrë të përshtatshme të njoftojë njerëzit mbi lidhjen e kontratës dhe me mundësitë që i ofron si dhe ti distribuojë programet, prospektet dhe materialin tjetër informues.

Neni 13.

203


Kjo kontratë është lidhur për kohë të pacaktuar dhe mund të ndërprehet reciprokisht (dyanshmërishtë) nëpërmjet lajmërimit me shkrim për një afat më së paku prej 90 ditësh.

Neni 14.

Për çështjet të cilat nuk janë rregulluar me dispozita kontraktuese, do të aplikohen dispozitat positive ligjore, respektivisht palët kontraktuese do ti rregullojnë me aneks të veçantë.

Neni 15.

Të gjitha kontestet që eventualisht do të rrjedhin nga kjo kontratë, palët kontraktuese do të përpiqen ti zgjedhin në mënyrë të qetë, e në rast të kundërt, kontratën do ta zgjedhin nëpërmjet gjykatës kompetente në ______________________.

Neni 16.

Kjo kontratë është e sajuar në 4 (katër) kopje identike nga të cilat nga dy i mbajnë palët kontraktuese.

Neni 17.

Kjo kontratë hyn në fuqi dhe do të aplikohet prej ditës së nënshkrimit të palëve

_______________________________ ____________________________ (për shfrytëzuesin) (për Agjencionin)

7. KONTRATA MBI ALOTMANIN

Kontrata mbi angazhimin e kapacitetev turistike

E lidhur në mes :

1. Ndërmarrjes turistike “______________________” (në tekstin e mëtejmë agjencioni)

nga njëra anë dhe

2. Ndërmarrjes hoteliere “______________________ “ (në tekstin e mëtejmë – hotelieri)

në anën tjetër.

204


Neni 1.

Palët kontraktuese kanë arritur marrëveshje që hotelieri të dorzojë në dispozicion agjencionit alotmanin me gjithsejtë ____________ shtretër, në periudhën kohore prej __________ deri me ____________ në këto objekte:

1.__________________________________ kategoria ___________2.__________________________________ ********** ___________

` 3.__________________________________*********** ___________

Struktuta e dhomave, respektivisht e alotmanit, në përgjithësi është si vijon:

Neni 2.

Çmimet e dhomave sipas ditëve janë në varshmëri nga objekti, struktura e dhomave dhe llojet e shërbimeve dhe atë:

- Me çmime përfshihet shfrytëzimi i kapaciteteve gjatë sezonës që nënkupton periudhën prej __________ deri me __________.

- Çmimet nga ky nen jasht sezonës që nënkupton përiudhën prej _________ deri me ____________.

Neni 3.

Pansioni i plotë përfshinë fjetjen dhe mëngjesin, drekën dhe darkën, ndërsa gjysëmpansioni – fjetjen, mëngjesin, derkën ose darkën.

Në çmimin e alotmamin nuk është përfshier edhe taksa e qëndrimit lartësinë e së cilës e përcakton organi kompetent komunal.

Fëmijët deri në mbarimit të moshës 7 vjeq i lejohet zbritje prej 30 %.

Përllogaritja e zbritjeve të lejuara bëhet me rastin e llogaritjeve të shërbimeve të kryera grupit në të cilin gjinden shfrytëzuesit e këtyre favoreve.

Neni 4.

Agjencioni ka të drejtë në provizion prej _________% në çmimin nga neni 2 i kësaj kontrate i cili lejohet pas shërbimeve të bëra.

Neni 5.

205


Palët kontraktuese kanë arritu marrëveshje që, përveç provizionit të përcaktuar me këtë kontratë, hotelirei do ti lejojë agjencionit në çdo________ shfrytëzues të shërbimeve, gratis për udhëheqësin e grupit, vozitësin dhe ndihmësin e tij të agjencionit në bazë të fjetjes me pansion të plotë.

Neni 6.

Agjencioni detyrohet që hotelierit, më së largu 7 ditë jashtë sezonës dhe 14 ditë gjatë sezonës, para fillimit të shfrytëzimit të shërbimeve, të ia dërgojë paralamjërimin e numrit të shfrytëzuesve.

Rezervimet e kontraktuara sipas alinesë së mësipërme mund të anulohet brenda afatit si në alinenë e sipërshënuar.

Nëse agjencioni nuk ju përmbahet afateve të precizuara me këtë kontratë, hotelieri ka të drejtë në kompensim të dëmit në lartësi prej çmimit të tri fjetjeve dhe njërit nga tri shuajtjet kryesore (drekë ose darkë) për çdo rezervim.

Neni 7.

Hotelieri i detyrohet agjencionit për përmbushjen e të gjitha detyrimeve të nevojshme sipas kësaj kontrate dhe në tërësi sipas standardeve dhe uzansave dhe i përgjigjet agjencionit për kompensimin e dëmit në rast të mospërmbajtjes ose përmbushjes vetëm të pjesshme të detyrimeve dhe shërbimeve hoteliere.

Neni 8.

Hotelieri do të ia dërgojë agjencionit faturat me vauçerët e bashkangjitur menjëherë pas bërjes së shërbimeve, gjegjësisht pas shkuarjes së grupit, të clat duhet paguar në afat prej __________ ditësh prej ditës së marrjës së faturave.

Neni 9.

Kjo kontratë hyn në fuqi në ditën e nanshkrimit dhe do të fillon të zbatohet prej datës_____________.

Neni 10.

Në rast kontesti, palët kontaraktore do të përpiqën që vet të zgjedhin atë ne bazë të një marrëveshje reciproke. Në të kundërtën kontraktohet kompetenca reale dhe vullnetare të gjykata_________________ ne _________________.

Neni 11.

206


Kjo kontratë është sajuar në gjatë ekzemplarë identikë nga të cilat nga tri egzemplarë i mabjnë palët.

Agjencioni Hotelieri

____________________________ __________________________

8. KONTRATË MBI QIRANË FIKSE TË KAPACITETEVE HOTELIERE

E lidhur me dt.____________________ në mes të:

1. ________________________________________

2. _________________________________________

Neni 1.

207


______________________ i jep, ndërsa __________________________ i merr me qira fikse kapacitetet e vendosjes (duke nënkuptuar këtu edhe shërbimet në bazë të gjysëmpansionit) prej _____________ krevetëshe në përiudhën prej _______________deri me _____________ sipas strukturës së dhomave ______________ trekrevateshe dhe dykrevateshe të cilat do ti shfrytëzinin ______________________(musafiret, nxënësit, punëtarorët) me çmim per një (1) pansion = _________ €.

Kapacitetet e marra me qira ______________________ do ti shfrytëzojnë në ______________ turne nga _______ ditë dhe ato në këto termine:

1. _____________________________2. _____________________________3. _____________________________4. _____________________________5. _____________________________6. _____________________________

Neni 2.

Palët kontraktuese janë të pelqimit që çmimi i kontraktuar nga neni 1 i kësaj kontrate të paguhet______________________________________________________.

Neni 3.

_______________________ detyrohet që të shfrytëzojë ekskluzivisht krevatet e marra me qira sipas strukturës së dhomave sipas nenit 1 të kësaj kontrate, që do të thotë se në dhoma nuk mund të vendoset numer më i madh i shfrytëzuesve se sa që është numri i krevatëve.

Në rast nevoje,e më kërkesë me shkrim të ____________________________, ___________________________ do të lejojë numer shtesë të kerevatëve me çmim si në nënin 1 të kontratës.

_____________________ nuk ka të drejtë që kapacitetet e marra me çmime me qira ti jep një personit tjetër me qira.

Neni 4.

Duke e marrë parasysh bashkëpunimin afarist të palëve kontraktuese ____________________ detyrohet që për nevoja të ngrohjes së objetit (objekteve), të sigurojë _________________ sipas çmimeve aktuale me pakicë në ditën e blerjes sipas dinamikës për të cilën do të merren vesh.

208


Neni 5.

Shfrytëzuesit e shërbimeve nga _____________________ janë të detyruar ti përmbahen rendit shtëpiak në fuqi në objektin hotelier dhe se për çfaredo dëmi evntual do të bëjnë kompensimin.

Nëse shfrytëzuesi i shëbimeve refuzon të kompensojë dëmin _______________Detyrohet ta bëjë këtë pasi të jetë dorëzuar (dërguar) dokumentacioni mbi dëmin.

Dëmi pëcaktohet dhe shuma e tij vlerësohet nga përfaqësuesit e _______________________ dhe ______________________ .

Neni 6.

Kjo kontratë është e përpiluar në katër eksemplarë nga të cilët palët kontraktuese i mbajnë nga dy.

___________________________ ______________________ (për agjencionin) (për hotelin)

9. KONTRATË MBI MARRJEN – DHËNIEN ME QIRA TË KAPACITEVE PËR VENDOSJE

E lidhur me dt.__________________ në ______________________ në mes të:1._______________________________________2._______________________________________

Neni 1.

___________________ i len në dispozicion, ndërsa _______________________ pranon shfrytëzimin e kapaciteteve të vendosjes në ____________________ në gjendje

209


që shigen dhe atë:

1._____________________________________2._____________________________________

Neni 2.

_______________________ kapacitetet e caktuara do ti shfrytëzojë prej ________________ duke filluar prej ditës së nënshkrimit të kësaj kontrate me mundësi të zgjatjes së afatit nëse palët gjëjnë për këtë interes.

_______________________ këto kapacitete to konstatuara do ti shfrytëzojë për vendosjen e ___________________ dhe nuk ka të drejtë që kapacitetet e marra me qira ti jep mëtej poashtu me qira.

Neni 3.

________________________ është i detyruar ta lalmërojë fillimin gjegjësisht shfrytëzimin e kapacitetve nga neni 1 i kësaj kontrate dhe atë më së voni 21 ditë para fillimit të shfrytëzimit në sezonë e 7 ditë jasht sezonës.

Në “sezonë” në kuptim të kësaj kontrate konsideohet përiudha kohore prej __________ deri me ________________, ndërsa përudha kohore “jasht sezonës” prej _______________ deri me të vitit kalendarik.

Kapacitetet nuk mund të shfrytëzohen në periudhën kur hoteli është i mbyllur me qëllim të rregullimit, të renovimit etj.

Palët kontraktuese janë marrë vesh që ________________________ ka të drejtë që kapacitetet e kontraktuara ti shfrytëzojë për kryerjen e veprimtarive të veta të rendomta të cilat ___________________ nuk i shfrytëzon ose që për të cilat nuk është bërë paralamërimi në afatet e parapara me këtë kontratë.

Neni 4.

_______________ detyrohet që në shpenzime të veta të bën paisjen e ____________________ nga neni 1 i kësaj kontrate pa fituar çfaredo të drejte tjetër në këtë bazë.

_______________ ka të drejtë ta bën adaptimin eventaul të papaciteteve të marra me qira nëse ka marr pelqim të veçatë me shkrim për këto nga ______________

Në rast të marrjes së pelqimit për adaptimin, shpenzimet bijnë në barrë të ____________________ pa të drejtë regresi ose çfaredo të drejtash ose kërkesash tjera në këtë bazë.

210


Neni 5.

Palët kontraktuese janë marrë vesh që qiraja e kapaciteteve të kontraktuara të jetë:

- për shfrytëzimin në sezonë gjithsejtë ___________ €- për shfrytëzimin jasht sezonës gjithsejtë ____________€

Në çmimin e cekur nuk është llogaritur taksa e qëndrimit e cila bie në barrën e _________________ i cili është i detyruar ta paguaj drejtpërdrejtë pas dhënjës së shërbimit.

Çmimi i kontraktuar nuk do të ndryshojë nëse ai paguhet përpara dhe për tri vjet për të gjitha kapacitetet e angazhuara me kompensim, menjëherë pas nënshkrimit të kësaj kontrate.

Nëse palët kontraktuese nuk arrijnë marrëveshje për kompensimin sipas alinesë së mësipërme, pagesa sipas kësaj kontrate do të bëhet muaj për muaj, deri me dt. 05 të muajit në vijim në llogari të ____________________ pas pranimit të faturës, ndërsa çmimi kontraktues do të ndryshojë, gjegjësisht do të harmonizohet sipas çmimeve të tregut.

Në rast të vonesës do të përllogaritet kamatë-vonëse.

Neni 6.

______________________ do të paguaj qiran dyfish nëse:

- pas skadimit të kontratës nuk do ta liron hapsirën (objektin) nga njerëzit dhe gjësendet;

- në rast të ndërprerjës së kontratës e pas kalimit të afatit të heqjes dorë, nuk e liron objektin nga njerëzit dhe gjësendet.

Neni 7.

Kontrata mund të prishet edhe para afatit të kontraktuar nëse:

- _____________________ nuk e pranon ndryshimin e çmimit;- _____________________ nuke paguan qiranë në mënyrën dhe

lartësinë e paraparë me këtë kontratë;- _____________________ shfrytëzuesi i kapaciteteve, në

kundërshtim me kontratën shkakton dëm të konsiderueshem me faj të tij ose me faj të personave për të cilët iu është përgjegjës.

211


- _____________________ shkelë ose rrezikon autoritetin (rejtingun) e _____________________ dhe standardëve të tija afariste.

Para skadimit të afatit, kontrata mund të prishet edhe me pelqimin e dyanshëm të palëve.

Neni 8.

Prishja (ndërprerja) e kontratës bëhte me shkrim 30 ditë para ndërprerjes fakike.

Neni 9.

Nëse gjatë rrjedhjes së afatit të kontratës paraqiten çështje të cilat kërkojnë rregullimin e tyre, ato do të rregullohen me aneks të posaçëm.

Neni 10.

Në rast kontesti, kontraktohet kompetenca e gjykatës __________________ në ______________.

Neni 11.

Kontrata është e sajuar në gjashtë ekzemplarë identikënprej të cilave palët i ndalin nga tri.

______________________________ ___________________________

10. KONRATË MBI BASHKËPUNIMIN AFARIST

E lidhur me ____________________ në _________________ në mes të:

1. ___________________________________

2._____________________________________

Neni 1.

212


Palët e konsiderojnë interes të përbashkët që të afarojnë në mënyrë siç është përcaktuar në këtë kontratë.

Neni 2.

Ngase palët në veprimtaritë e veta kanë elemente të përbashkëta, arrinë marrëveshje të shesin, gjegjësisht të shfrytëzojnë aranzhmane turistike, rent – a – car shërbime, bileta aeroplanesh, të ushtrojnë propagandë të përbashkët dhe forma tjera të afarizmit për të cilat mund të paraqitet nevoja.

Neni 3.

Për punët të cilat do ti ndërmerr ________________________ garanton fitim _____________ të shumës prej ____________________.

Këtë fitim ____________________ do ta inkasojë sipas dispozitës _________.

Neni 4.

Kohëzgjatja e kësaj kontrate do të jetë pesë (5) vjet në mënyrë që ajo mund të zgjatet me aneks të kontratës, nëse bashkëpunimi afarist do të zhvillohet në mënyrë që të dy palët do të realizojnë profit të knaqëshem.

Neni 5.

Kontestet eventuale, nëse do të pranojë nga afarizmi i kësaj kontrate, palët do ti zgjedhin në mënyrë të qetë e, nëse në këtë nuk kanë sukses, kontrata do të zgjidhet nëpermjet gjykatës kompetente në _________________________.

Kontrata është e sajuar në tri ekzemplarë.

___________________________ ___________________________

11. KONTRATË MBI SUBAGJENCIONIN ( Nënagjencionin )

E lidhur me ________________ në _______________ në mes të:

1. Agjencionit turistik “_______________________” në tekstin e mëtejmë organizatori i udhëtimeve dhe

213


2. _________________________ në tekstin e mëtejmë – agjenti.

Neni 1.

Me këtë organizatori i udhëtimeve dhe agjenti i rregullojnë të drejtat dhe detyrimet reciproke në punët që organizatori i udhëtimeve ia cedon (bartë) agjentit të drejtëm e shitjes s mëtejme të aranzhmaneve të veta turistike.

Neni 2.

Agjenti detyrohet që aranzhmanet e marrura turistike nga organizatori i udhëtimeve ti qet në shitje dhe në terësi tu përmbahet dispozitave të kësaj kontrare, ofertave, kushteve të udhëtimeve dhe udhëzimeve të organizatorit të udhëtimeve për të cilën gjë do ta lamjëroj blerëin e fundit të aranzhmanit.

Organizatori i udhëtimeve detyrohet që agjenti ti sigurojë numer të mjaftueshem ekzemplaresh sipas “Kushteve të përgjithshme të afarizmit” si dhe programin e udhëtimeve veç e veç.

Neni 3.

Bashkëpunimi i organizatorit të udhëtimeve dhe agjentit sipas kësaj kontrate do të bazohet në dispozitat e Ligjit mbi marrëdhënjet detyrimore dhe me parimet e moralit afarist të afaristëve të mirë me dertyrimin e respektimit reciprok, bashkëpunimit (negociatave), marrëveshjeve, respektimit të interesave reciproke në raport me personin e tretë dhe të ruajtjes të sekreteve të afarizmit.

Neni 4.

Agjenti detyrohet që paralamërimet, vërtetimet dhe pagesat e aranzhmaneve turistike ti kryej sipas kushteve dhe në mënyrë siç vendos organizatori i udhëtimeve.

Neni 5.

Organizatori i udhëtimeve i lejon agjentit provizionin për shitjen e aranzhmaneve në shumën prej ____________ € nga vlera bazë të secilit aranzhman, gjegjësisht më shumë ose me pak nëse këtë organizatori i udhëtimeve e parashef me rastin e ofrimit të aranzhmanave turistike.

Neni 6.

214


Kjo kontratë do të vlejë një vit nga data e lidhjes së saj. Nëse palët kontraktuese nuk e paralamjërojnë ndërprerjen e kontratës 30 ditë para skadimit të afatit të kontratës, kontrata automatikisht zgjatet edhe për vitin vijues.

Neni 7.

Palët kontraktuese detyrohen që kontestet eventuale ti zgjedhin me marrëveshje. Nëse kështu nuk do të kenë mundësi, kontraktohet kompetenca e gjykatës në______________.

Neni 8.

Kjo kontratë është sajuar në katër ekzemplarë identikë nga të cilët çdo palë kontraktuese i mbanë nga dy.

Agjencioni Turistik Agjencioni Turistik

____________________________ __________________________ (organizatori i udhëtimeve) ( A g j e n t i )

1. Avio – çarter kontrata2. Kontrata mbi transportimin e udhëtarëve në komunikacion e lirë

rrugor në bazë të parimit të çarter – komunikacionit3. Kontrata mbi dhënjën e automobilit

Literatura e shfrytëzuar

1. Avramov & S. Kreċ.M., Medjunarodno javno pravo, Beograd. 1977

2. Atiyah P & Adams J.N., The Sale of goods, London 1995

3. Anderson, R.A.., The Hotelman’s basic Law, New Jersy 1965

4. Vasileviċ M. Trgovačko Pravo, Beograd, 1996

5. Vasileviċ M. & Skakun M., Privredno Pravo, Beograd 1990

215


6. Capar R. Turističko i ugostiteljsko pravo, Opatija 1998

7. Ciceri B & Xhafa H., Drejtimi financiar, Tiranë 2000

8. Corke J., Tourism Law, Huntingdon, 1989

9. Dauti N., E drejta e detyrimeve, Prishtinë 2001

10. Fridman, G.H.L. Law of Agency, Butterworts, 1983

11. Hetemi M., E drejta me njohuritë themelore të së drejtës afariste, Prishtinë 1996

12. Hetemi M., Pagesat ndërkombëtare, Prishtinë 2001

13. Jeliçiq B., Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare, Prishtinë 1985

14. Gashi M., Bazat e turizmit, Prishtinë 1986

15. Gorica K., Politikat turistike, Tiranë 2001

16. Gorica K., Turizmi dhe operatoret turistikë, Tiranë 2000

17. Gorenac V., Poslovno pravo u turizmu, Zagreb 1985

18. Gorenac V., Trgovaċko pravo – ugovori, Zagreb 2000

19. Gorenac V., Trgovaċko pravo – društva, Zagreb 1998

20. Gorenac V., Gospodarsko pravo, Zagreb 2001

21. Gorenac V. & Šmid., Poslovno Pravo u turizmu i ugostiteljstvu, Zagreb 1999

22. Đjuroviċ R., Medjunarodno privredno pravo, Beograd 1991

23. Sušiċ S., Turističko pravo, Beograd 1986

24. Smaka R., E drejt,a I. drejta dhe shteti II. E drejta biznisore, Prishtinë 1998

25. Smaka R., E drejta biznisore, Prishtinë 2001

26. Skakun M., Poslovno Pravo, Beograd 2000

27. Holloway J.C. The business of Tourism, 1985

28. Reka B., E drejta e Unionit Evropian, Prishtinë 2000

29. Mustafa I., Ndërmarrja në biznesin bashkëkohor, Prishtinë 1997

30. Kristo I., Biznesi ndërkombëtar, Tiranë 2002

Ligjet1. Zakon o obligacionim odnosima, Sl. SFRJ br. 29/1987

2. Zakon o osnovima sistema osiguranja imovine i lica, Sl. SFRJ br.24/76

3. Ligji mbi mbrojtjen e konsumatorëve, nxjerrë nga Kuvendi Popullor i

Republikës së Shqipërisë nr. 8192/06.02.1997

4. Ligji mbi qarkullimin e mallrave dhe të shërbimeve Gz. E RSFJ Nr.15/1977

216


217

Documents

UNIVERSITETI I PRISHTINËS - Armand Krasniqiarmandi.info/fshab/Teksti-e-Drejta-Turistike-2.pdf · 2.1.3. e drejta në rent e hotelierit ... kuptimi i marrËdhËnjËve kontraktore