UNIVERSITETI I GJAKOVËS ‘‘ FEHMI AGANI ’’

FAKULTETI I MJEKËSISË

Drejtimi: Infermieri e përgjithshme

PUNIM DIPLOME

Tema:

‘‘ Roli i infermieres në trajtimin e fëmijëve me ngecje në

zhvillim psikomotorik ’’

MENTORI: Kandidatja:

Prof. Ass. Dr Ramush Bejiqi Arjeta Lekaj

Gjakovë, 2020

2

Përmbajtja

FALËNDERIM .......................................................................................................................... 4

DEKLARATË............................................................................................................................ 5

Hyrje .......................................................................................................................................... 6

1. PERIUDHAT E MOSHËS ZHVILLIMORE.................................................................... 8

1.1. Faktorët e rritjes dhe zhvillimit tek fëmijët ................................................................. 9

2. ZHVILLIMI PSIKOMOTORIK I FËMIJËS ................................................................... 10

2.1. Ndikimet psikologjike të sëmundjes ......................................................................... 14

3. ÇRREGULLIMET PSIKIATRIKE TË FËMIJËS .............................................................. 16

3.1. Çrregullimi i hiperaktivitetit.......................................................................................... 16

3.2. Çrregullimi i sjelljes dhe ai kundërshtues ..................................................................... 18

3.3. Çrregullimet pervazive të zhvillimit ............................................................................. 21

3.4. Çrregulimet e ankthit ..................................................................................................... 23

3.4.1. Çrregullimi i ankthit të ndarjes ............................................................................... 23

3.4.2. Çrregullimi i obsesioneve me kompulsione ........................................................... 25

3.4.3. Mutizimi selektiv .................................................................................................... 28

3.5. Çrregullimet e eliminimit .............................................................................................. 30

3.5.1. Eneureza ................................................................................................................. 30

3.5.2. Enkopreza (Encopresis) .......................................................................................... 32

3.6. Çrregullimet e gjumit .................................................................................................... 33

3.6.1. Ecja në gjumë (Somnabulizmi) .............................................................................. 34

3.6.2. Tmerret e natës ( Pavor nucturnus) dhe ankthi i natës ........................................... 34

3.7. Çrregullimet e ngrënies ................................................................................................. 36

3.8. Çrregullimet somatoforme ............................................................................................ 39

3.8.1. Çrregullimi sematoform ......................................................................................... 40

3.8.2. Çrregullimi i konversionit. ..................................................................................... 40

3

3.8.3. Dhembjet joorganike të barkut ............................................................................... 41

3.8.4. Mjekimi i çrregullimeve somatoforme ................................................................... 41

4. PENGESAT MOTORIKE DHE SHPREHITË MOTORIKE ............................................. 41

4.1. Tiket (Tics) dhe sindroma Gilles de la Tourette. ...................................................... 41

5. ABUZIMI (KEQTRAJTIMI) I FËMIJËVE ..................................................................... 44

5.1. Faktorët e rrezikut për abuzimin e fëmijëve.............................................................. 44

6. VONESA MENTALE (Retardimi mental) ...................................................................... 45

7. KUJDESI INFERMIEROR NDAJ FËMIJËVE ............................................................... 47

7.1. Administrimi i barnave.............................................................................................. 48

REZYME ................................................................................................................................. 50

Referencat ................................................................................................................................ 51

CV- ja e studentes .................................................................................................................... 52

4

FALËNDERIM

Së pari falënderoj Zotin, që më dha dije dhe shëndet të plotë që të arrijë edhe këtë sukses.

Falënderoj shumë mentorin tim Prof. Dr. Ramush Bejiqi, i cili ishte gjithmonë i gatshëm për

bashkëpunim dhe që me këshillat e tij profesionale kontriboi që ky punim të dal sa më mirë.

Një falënderim i veçantë shkon për familjen time dhe shoqërinë të cilët ishin mbështetja ime

më e madhe që unë të arrijë deri këtu. Ky rrugëtim nuk do të ishte i mundur pa përkrahjen e

vazhdueshme të tyre.

Ju jam mirënjohëse përgjithmonë!

5

DEKLARATË

Unë, Arjeta Lekaj, deklarojë se tema e diplomës ‘‘ Roli i infermieres në trajtimin e

fëmijëve me ngecje në zhvillim psikomotorik ’’ është i llojit të studimit retrospektiv dhe

është punim origjinal. E gjithë literatura dhe burimet tjera që i kam shfrytëzuar gjatë punimit

janë të listuara në referenca dhe plotësisht të cituara. I gjithë punimi është punuar dhe

përgatitur duke respektuar dhe duke u mbështetur në këshillat dhe rregulloren për përgatitjen

e temës së diplomës, të përcaktuara nga ana e Universitetit “Fehmi Agani” në Gjakovë.

6

Hyrje

Rritja dhe zhvillimi paraqesin një proces që fillon me konceptimin (mbrasjen) e qelizës vezë,

e cila, me anë të rritjes dhe zhvillimit bëhet organizëm i rritur.

Rritja është zmadhim i dimensioneve të trupit ose organeve të cilat mund të maten, siç janë,

për shembull: gjatësia (lartësia) trupore, masa (pesha) trupore, perimetri i kokës, perimetri i

krahërorit, trashësia e indit dhjamor nënlëkuror, etj

Zhvillimi - me zhvillim nënkuptohet edhe pjekuria e qelizave, diferencimi i tyre në formë dhe

në aspektin funksional, ndryshimet në sferën emocionale dhe sociale, të kushtëzuara nga

ndikimi interreaktiv i rrethit ku fëmija jeton. Nga kjo nënkuptohet që zhvillimi paraqet dukuri

kualitative, siç janë: kontrollimi neuromuskulor, zhvillimi i shkathtësive, karakteri etj.

Rritja dhe zhvillimi i fëmijës paraqesin një proces të komplikuar. Kur flitet për rritjen, me

këtë nënkuptohet rritja e dimensioneve (gjatësia, masa trupore, perimetri i kokës) të cilat

paraqesin ndryshime kuantitative, ndërsa, nëse bëhet fjalë për zhvillimin, kjo dukuri paraqet

ndryshime kualitative , që nënkupton pjekurinë e funksioneve si dhe në strukturën e disa

organeve apo sistemeve.

Ndërlikimet zhvillimore janë kumulative dhe mund të çrregullojnë disa aspekte të

funksionimit të fëmijës, si atë social, njohës, emocional, moral, sikundër edhe zhvillimit fizik.

Fokusi në çrregullimet psikiatrike që paraqiten gjatë periudhës fëmijërore qëndron në

çrregullimet emocionale dhe të sjelljes dhe shprehjes emocionale dhe të sjelljes, duke mos

lënë anash, çrregullimet e ngrënies, të eliminimit si dhe të ankthit. Një pjesë e madhe e tyre

mund të mos kenë çrregullime por egzagjerime të sjelljes dhe shprehjes emocionale të tyre.

Ashtu si të rriturit edhe fëmijët kanë shprehjet e tyre të temperamentit, disa janë të turpshëm,

disa kanë sjellje sociale të shprehura, disa janë të përmbajtur e disa më pak të kontrolluar.

Nëse një fëmijë ka çrregullim psikiatrik, kjo do të përcaktohet në varësi të simptomatologjisë

si dhe shkallës së dëmtimit të funksionimit të fëmijës. Një vëmendje e veçantë gjatë

vlerësimit të një fëmije duhet ti kushtohet mbivendosjes, apo bashkegzistencës së disa

shenjave të cilat janë karakteristikë për çrregullime të ndryshme.

7

Gjatë vlerësimit dhe diagnostifikimit të një fëmije me çrregullim psikiatrik duhet pasur

parasysh tri aspekte:

1. Kontekstin zhvillimor të fëmijës. Fëmijët në momente të ndryshme të zhvillimit të tyre

shoqërohen me ndryshime kritike, karakteristike për një shkallë të zhvillimit të tyre

njohës, emocional, psikoseksual, psikosocial dhe atë moral e fizik, të cilat krijojnë

ndryshime të sjelljes që janë karakteristikë për atë moshë. Sjelljet të cilat për një

moshë të caktuar janë normale, mund të jenë shenja të një çrregullimi psikiatrik për një

shkallë tjetër të zhvillimit. Në disa raste zhvillimi normal mund të shoqërohet me

probleme që krijojnë vështirësi për mjekun për ta kuptuar nëse është fjala për patologji

apo për normë. Si rezultat i kësaj, vlerësimi duhet të jetë shumëdimensional.

2. Fëmijët rriten në një kontekst familjar, i cili ka ndikime shumë të mëdha në

funksionimin dhe zhvillimin e fëmijës. Një fëmijë i cili rritet në një ambient të dhunës

në familje, gjatë vlerësimit mund t’ju duket jonormal në mënyrën e reagimit të tij ndaj

ekzaminuesit, personelit, prindërve dhe mjedisit. Një fëmijë i rritur në një mjedis

jostimulativ sa duhet mund të i’u lërë përshtypjen e një fëmije me vonesë në

zhvillimin mental dhe motorik.

3. Fëmijët e moshës së hershme nuk kanë aftësi gjuhësore dhe njohëse për t’i përshkruar

me fjalë vuajtjet e tyre kështu që mjeku duhet të jetë i kujdesshëm në observimin dhe

bashkëpunim me pjesëtarët e tjerë që përkujdesen për fëmijën, si p.sh. prindërit,

mësuesit etj.

Vlerësimi psikiatrik i fëmijëve është një proces i komplikuar dhe duhet të bëhet me shumë

kujdes. Për një pjesë të mirë të çrregullimeve nevojitet konsulata e psikiatrit për fëmijë

dhe adoleshentë.

8

1. PERIUDHAT E MOSHËS ZHVILLIMORE

Mosha zhvillimore e fëmijës ndahet në disa periudha:

1. Periudha prenatale (intrauterine) është periudha prej momentit të mbarsjes (fekondimit)

gjerë në lindje (280 ditë ose 10 muaj lunarë). Kjo periudhë përfshin periudhën embrionale

(dy muajt e parë) dhe periudhën fetale (prej muajit të tretë gjerë në lindje). Rol të

rëndësishëm në zhvillim të frytit ka ushqimi i nënës, nëse ushqimi i saj është i dobët, fryti

ngec në rritje. Është vërtetuar se për ngecje në rritje të frytit ndikojnë: konsumimi i

duhait, alkoolit, hipoksia ( mungesa e oksigjenit) etj.

1. Java 10-5 gr 2. Java 13-20 gr 3. Java 36-37 fetusi

përgatitet për lindje

2. Periudha latantit (foshnjës) fillon nga lindja gjerë në fund të vitit të parë të jetës. Kjo

periudhë përfshinë periudhën e të porsalindurit-neonatusit (katër javët e para të

lindjes) dhe periudhën postneonatale (prej muajit të dytë gjerë në fund të vitit të parë

të jetës). Rritja në masë trupore është mesatarisht 700 gr në muaj, ashtu që në moshën

5 muajshe ai e dyfishon masën trupore të lindjes. Prej muajit të 6 e më tej, fëmija i

fiton rreth 450 g në muaj, në mënyrë që me 12 muaj ai ta trefishon masën e tij trupore

në lindje 3200 g në fund të vitit të parë në kushte normale të rritjes e arrin masën

trupore prej 9600 g.

3. Periudha parashkollore kjo periudhë përfshin fëmijët nga fillimi i vitit të dytë të

jetës deri në fund të vitit të gjashtë. Ndahet në dy nënperiudha:

9

a. Periudha e hershme parashkollore ( deri në fund të vitit të tretë) dhe

b. Periudha e fëmijëvë më të rritur parashkollor (nga fillimi i vitit të katërt e

deri në fund të vitit të gjashtë).

4. Periudha shkollore përfshinë fëmijët e moshës 6-12 vjeç apo gjerë në fillimin e

pubertetit. Disa autorë periudhën shkollore e konsiderojnë periudhën prej fillimit gjerë

në mbarimin e shkollimit të obligueshëm (14 vjeç). Kjo periudhë karakterizohet me

mbipeshë ( adipozitet) para pubertetit, e cila te meshkujt zhduket gjatë adoleshencës,

ndërsa te femrat shpesh edhe persiston.

5. Adoleshenca fillon prej mbarimit të pjekurisë seksuale gjerë në mbarim të rritjes dhe

zhvillimit të fëmijës (te vajzat në moshën prej 16-18 vjeçare, te meshkujt prej 18-20

vjeç). Duhet cekur se në botë nuk ekziston një kufi kohor i nocionit të adoleshencës.

Në SHBA fillimi i adoleshencës konsiderohet fillimi i pubertetit (paraqitja e shenjave

seksuale), kurse sipas OBSH-së fillimi i adoleshencës për të dyja gjinitë merret prej

moshës 10 vjeçare pa marrë parasysh shkallën e pjekurisë seksuale.

1.1. Faktorët e rritjes dhe zhvillimit tek fëmijët

Në rritje dhe zhvillim ndikojnë disa faktorë komponentet e të cilëve janë të ndërlidhur mes

vete, siç janë faktorët fizik, psikik, emotiv, social, kulturor e që janë të varur nga ndikimi i

faktorëve të mëposhtëm:

Faktorët e mbrendshëm (endogjen) dhe

Faktorët e jashtëm (egzogjen).

Faktorët trashëgues (gjenetikë). Lartësia definitive e fëmijës është lidhshmëri me mesataren

aritmike të prindërve. Varësi gjenetike të ngjajshme ekzistojnë edhe në pjekurinë kockore,

daljen e dhëmbëve, kohën e paraqitjes së pubertetit etj.

Gjinia - fëmijët e gjinisë mashkullore, janë më të gjatë në lindje në krahasim me ata të

gjinisë femërore, por dallimet zhduken në moshën një vjeçare. Më vonë, në moshën e

pubertetit, paraqiten dallime të theksuara në gjatësi, masë trupore, në propocionet trupore si

10

dhe veçoritë dytësore seksuale. Shkaktarët e këtyre dallimeve nuk dihen por supozohet se

janë lidhje me kromozomin Y.

Nënushqyeshmëria afatgjate (me muaj dhe vite) e ngadalëson rritjen. Varësia e rritjes prej

gjendjes së pasurisë së prindërve është komplekse: përveq ushqimit në rritje ndikojnë edhe

orari i marrjes së ushqimit, gjumi i rregullt, aktivitetet fizike etj. Infeksionet kronike, të cilat e

detyrojnë fëmijën të qëndrojë në krevat për një kohë të gjatë pa dyshim e ngadalësojnë rritjen.

Prej hormoneve që kanë ndikim në rritje dhe në zhvillim janë:

hormoni i rritjes,

hormonet e gjëndrës tiroide,

androgjenet,

estrogjenet,

insulina, etj

Sëmundjet akute përkohësisht ndikojnë në ngecje në rritje, derisa sëmundjet kronike, pastaj

anomalitë e rënda të lindura të zemrës, të cilat fëmijën ‘‘e lidhin’’ për krevat, zakonisht

shkaktojnë ngecje në rritje, derisa infeksionet me kohëzgjatje të sëmundjes më të shkurtër, siç

janë më së shpeshti ato të traktit të frymëmarrjes nuk kanë ndikim në pengimin e rritjes.

2. ZHVILLIMI PSIKOMOTORIK I FËMIJËS

Zhvillimi psikomotorik i fëmijës varet nga pjekuria e sistemit nervor qëndror dhe kalon

nëpër disa faza. Është një proces gjatë të cilit fëmija mësohet t’i kontrollojë si dhe t’i

koordinojë lëvizjet e muskulaturës së tij për qëllime të veta të caktuara. Ky zhvillim

njëherësh është tregues i nivelit të pjekurisë së sistemit nervor.

I porsalinduri, është qenie nën ndikimin e pjesës subkortikale të trurit. Lëvizjet e të

porsalindurit në fillim janë të pakontrolluara, refleksive, fle 16-17 orë gjatë 24 orëve me

ndërprerje prej 2 orësh. I porsalinduri pakënaqësinë e vet (urinë, të ftohtit) e shpreh nëpërmjet

të qarit. Për ta vlerësuar zhvillimin psikomotorik përcillet lëvizshmëria spontane e

muskulaturës si dhe me anë të ekzaminimit të reflekseve primitive.

11

Tab 1. Zhvillimi intrauterine i fetusit sipas javës së shtatëzanisë

Shtatzënia

në javë

Gjatësia e

fryteve, cm

Pesha e fetusit, g Zhvillimi i organeve dhe sistemeve

4 0,1 Plehërimi i vezores, implantimi dhe

embrioni

5 0,15-0,2 Shënoni mëlçinë, pankreasin, sistemin e

sipërm të frymëmarrjes, zemrën.

6 0,4 -0,6 Shfaqja e gjymtyrëve primordiale, duke

dëgjuar rrahjet e zemrës, tubi nervor

mbyllet, formohen pjesë të laringut dhe

veshit të mesëm.

7 0,7 – 0,9 Zhvillohen trake, ezofag, zorrë e vogël,

gjëndra adrenale dhe sternum. Truri po

formohet në mënyrë aktive.

8 0,9 – 1,2 Embrioni dallon qartë midis trupit dhe

kokës, në madhësi ekuivalente. Formohen

rudimet e hundës, syve, gojës dhe organeve

të sistemit riprodhues.

9 1,3 – 1,5 1 Zhvillohet cerebellumi, formohen

gishtërinjtë në gjymtyrët.

10 – 11 2,7 – 3,5 4 Zhvillohen nyjet, buza e sipërme, auricles,

organet gjenitale të jashtme dhe rudimentat

e dhëmbëve të qumështit.

12 9 20 – 25 Formohet një fytyrë, zorrët kontraktohen,

mëlçia prodhon biliare, dhe fëmija lëviz.

13 10 28 Gjymtyrët janë formuar plotësisht.

Pankreasi prodhon insulinë.

14 – 15 12,5 50 – 90 Sistemi ekskretor është aktiv, fëmija

prodhon urinë.

16 16 120 Dallojmë seksin e fetusit. Lëkura është

shumë e hollë, formohen muskujt. Fëmija

nuk lëviz aq rastësisht, nëna ndjen dridhjet e

para.

20 25 280 – 300 Lëkura e foshnjës ka një gëzof dhe një

lubrifikant i ngjajshëm me djathin. Zorrët

formojnë fecesin origjinal. Fëmija është në

gjendje të dëgjojë.

24 30 600 – 800 Funksionimi i veshkave aktivizohet, fetusi

po fiton në mënyrë dinamike peshë.

28 35 1200 Muskujt dhe sistemi riprodhues i fëmijës

formohen.

32 40 1500 - 1600 Eksiston një zhvillim aktiv i shqisave dhe

sistemit nervor: fëmija është në gjendje të

shohë dritën dhe të ndiejë shijen.

12

36 45 2400 - 2500 Fëmija fiton shpejtë peshë, aktiviteti i tij

zvogëlohet.

40 50 – 52 3200 – 3500 Kec është gati për lindjen e botës.

Burimi: E dizajnuar nga autori

Latanti: Nga lindja deri në fund të vitit të parë, latanti zhvillohet shpejtë, çdo javë dhe çdo

muaj paraqitet ndonjë përparim. Zhvillimi psikomotorik sipas muajve ka ecurinë si vijon:

a. Në muajin e parë i posalinduri merr pozitë hipertone fleksive. Ka fundi i muajit të

parë, vendoset në bark, ngreh kokën së paku 3 sekonda, në ditet e para ai nuk sheh,

por kah fundi javës së katërt i fikson gjësendet e ndritshme dhe i përcjell objektet në

lëvizje rreth tij.

b. Në muajin e dytë lëvizjet e latantit janë më të lira por akoma impulsive, refleksive,

në pozitën e ulur, ka artikulim zëri, fillon ti fikson gjësendet përkohësisht.

c. Në muajin e tretë fëmija, për herë të parë qesh, fillon të koordinojë lëvizjen e syve, i

artikulon zërat që i dëgjon, mund të rrijë barkas, reagon në zërime.

d. Në muajin e katërt fillon të jep rezistencë me këmbë, kur mbahet në pozitën

vertikale. Në këtë moshë fillon t’i kapë dhe t’i shtërngojë gjërat p.sh lodrat.

e. Në muajin e pestë latanti interesohet për rrethin ku jeton, është aktiv, fillon të njihet

me rrethin familjar, dallon të huajin nga antari i familjes, i përcjell me sy gjësendet,

reagon në zëra, lëshon zëra vokale.

f. Në muajin e gjashtë tonusi i muskulaturës rritet. Në muajin e 6, latanti fillon rë rri

ulur me mbajtje, mbahet me duar në dysheme apo me gjunjë ose duke i shtrirë

bërrylat.

g. Gjatë muajve 7 dhe 8 latanti rri ulur pa mbajtje, fillon ti dallojë personat e njohur

nga të panjohur, në një mënyrë zhvillohet një lloj frike, merr gjësendet nga tavolina,

nëse i zërohet pas veshit kthen kokën nga po i vjen zëri, reflekset primitive zhduken,

paraqitet buzëqeshja, gjësendet i kap dhe i fut në gojë.

h. Në muajin 8 dhe 9 qëndron disa minuta në këmbë, por me mbajtje, në mbarim të

muajit të nëntë ai lehtësisht qëndron në këmbë pa u mbajtur, shkon rrëshqitazi.

i. Me 10-12 muaj, ngritet në këmbë duke u mbajtur për ndonjë mbajtëse, nëse i

kërkohet e jep gjësendin nga dora, i flet tri fjalë me rëndësi si shprehje. I emëron

gjësendet me zërin e vet.

13

j. Nga muaji i 12-15 i bën hapat e parë vetë, i shqipton fjalët: nëna, baba.

k. Me 2 vjet fëmija mund të mbartë enën nga njëra dorë në tjetrën, të ecë, tenton të hajë

me lugë. I flet 5-100 fjalë, flet pa belbëzim,

l. Me 4 vjet fëmija e din a është mashkull ose femër, vishet vetë, i zgjidh këpucët. Di ti

përgjigjet pytjes se si vepron nëse është i uritur.

m. Me 5 vjet fëmija di të numërojë deri në 4, e di përse i shërben lapsi. Di t’i përdorë

fjalët që kanë të bëjnë me kohën e kaluar.

n. Me 6 vjet fëmija di të njehsojë deri në numrin 13, nëse i ofrohet di të vizatojë

shumëkëndëshin. Fjalët i artikulon pa gabime gramatikore.

Fëmija i periudhës parashkollore: Në periudhën e hershme parashkollore përfshihen

fëmijët nga mosha 1-3 vjeç. Në këtë periudhë fëmija në aspektin motorik është shumë aktiv.

Zakonisht në moshën një vjeçare fillon të ecë. Në moshën 2 vjeçare fëmija mund të bartë

enën nga njëra dorë në tjetrën, të ecë, të vizatojë vijën horizontalisht dhe vertikalisht, tenton

të ushqehet me lugë. Sa i përket të folurit, fëmija 2 vjeçar i flet 5-100 fjalë, ndërsa në moshën

3 vjeçare gjerë në 1000 fjalë. Në këtë moshë fëmija fillon të thur fjali të thjeshta të përbëra

nga 2-3 fjalë.

Marrëdhëniet shoqërore: Fëmija imiton personat e rritur. Merr pjesë në lojë me të tjerët,

lajmërohet edhe agresiviteti. Në moshën 18 mujore gjerë në 2 vjeçare, fëmija fillon të

kontrollojë defekimin dhe urinimin. Në periudhën e vonshme parashkollore përfshihen

fëmijët e moshës 4-6 vjeçare. Sa i përket motorikës vrapon, kërcen, ngjitet shkallëve, noton,

pastaj di t’i ndajë lodrat në bazë të madhësisë, ngjyrës dhe peshës. Vizaton dhe vishet vet. Di

të numërojë deri në 20, fjalori pasurohet.

Kontakti social: Fëmija bëhet vazhdimisht më i pavarur, por kur has në vështirësi kërkon

ndihmën e prindërve.

Fëmija i periudhës shkollore: Në këtë periudhë fëmija ka mjaft aftësi motorike, merr pjesë

në shumë aktivitete. Zhvillohet mjaft edhe në aspektin psikik. Në këtë periudhë fillon të shkoj

në shkollë, fiton njohuri të reja. Dallon të keqen nga e mira. Shpreh interesim për natyrën, të

kaluarën, sportin, muzikën. Bëhet gjithnjë më i pavarur nga prindërit dhe ka dëshirë të

shoqërohet me moshatarë. Në këtë periudhë paraqitet edhe puberteti. Fëmija ballafaqohet me

ndryshime të mëdha, bëhet më i ndjeshëm, preokupohet me veten e vet. E kupton se po rritet,

por njëkohësisht edhe është i hutuar dhe i frikësuar. Në të njëjtën kohë është i pakënaqur me

pamjen (aknet, ekstremitetet e gjata/shkurtëra, trashësia, etj).

14

Puberteti: Fillimi i pubertetit sot është më i hershëm, për shkak të përmirësimit të kushteve

të jetesës. Variacionet fiziologjike të paraqitjes së pubertetit sot janë shumë të gjera, e

gjithashtu ka variacione prej paraqitjes së pubertetit e deri te pjekuria e plotë seksuale.

Supozohet që, nëse puberteti i nënës ka filluar me vonesë edhe puberteti i vajzës së saj do të

fillojë me vonesë. Puberteti paraqitet nën veprimin e hormoneve.

Adoleshenca: Kjo është periudha kur fëmija përfundon rritjen dhe zhvillimin. Në këtë

periudhë të rritjes dhe zhvillimit, bëhet stabilizimi psikik, fitohet vetëbesimi personal. Edhe

gjatë kësaj periudhe zhvillimore, roli i prindërve është i pazëvendësueshëm.

2.1. Ndikimet psikologjike të sëmundjes

Ndikimi i çrregullimeve kronike pediatrike në zhvillimin e fëmijës janë të njohura mirë.

Të dhënat e studimeve tregojnë që fëmijët me çrregullime kronike janë dy herë më shumë në

rrezik sesa ata pa çrregullime për të pasur çrregullime psikologjike.

Nga studimet epidemiologjike kemi të dhëna, sipas të cilave afërsisht 15 % e fëmijëve kanë

disa forma të sëmundjeve kronike apo paftësi. 33 % e fëmijëve, të cilët vuajnë nga sëmundjet

kronike që përfshijnë sistemin nervor, janë në rrezik për të zhvilluar çrregullime psikiatrike,

krahasuar me 12 % të fëmijëve që kanë sëmundje kronike pa prekje të sistemit nervor dhe

vetëm 7 % e fëmijëve të analizuar nga bashkësia kanë treguar rrezik të lartë për çrregullime

psikiatrike.

Megjithatë vlen të thuhet se pjesa më e madhe e fëmijëve, të cilët kanë çrregullime

pediatrike, nuk zhvillojnë probleme psikiatrike. Në rastet e pranisë së çrregullimeve

psikiatrike sëmundja pediatrike shihet si faktor rreziku.

Nuk ka ndonjë model, i cili di ta lidh sëmundjen pediatrike si faktor etiologjik për sëmundje

pediatrike. Përjashtim bën astma, e cila duhet të ketë mikroorganizëm nurobiologjik me

depresionin.

Një prej sfidave të studimeve të sotme është të identifikojë faktorët specifikë, të lidhur me

sëmundjen që bëhen shkak për probleme psikologjike. Megjithatë, gjatë vlerësimit të fëmijës,

duhet të marrim në konsideratë moshën e paraqitjes së çrregullimit kronik pediatrik,

përkujdesjen prindërore, kohën e nevojshme për caktimin e diagnozës, ndikimin e sëmundjës

në dukjen fizike, kohën e pranisë së simptomave dhe shpresën për shërim të plotë.

15

Për ta vlerësuar ndikimin e faktorëve specifikë të rrezikut në zhvillimin e fëmijës, do të

duhej të vendosim fillimin e sëmundjes në një kontekst zhvillimor.

Është e qartë se stresorët për latantin mund të mos e kenë të njëjtën peshë për një fëmijë që

është në adoloshencë. Studimet mbi hospitalizimet e hershme sugjerojnë se fenomeni i

ndarjes nga figura përndjekëse, shoqërohet më veshtirësi për fëmijën, sidomos ata të moshës

2-4 vjeç. Ekzaminimi i fëmijëve, të cilët vuajnë nga astma, ka treguar se për shkak të

hospitalizimeve të shpeshta gjatë moshës 6 muaj deri në tre vjeç, fëmija mund të ketë shkallë

të lartë të problemeve të sjelljes në moshat e mëvonshme.

Problemet në formimin e atashimit parësor, gjatë dy vjetëve të parë të jetës së fëmijës.

Sëmundjet të cilat kërkojnë hospitalizim, në mënyrë të paplanifikuar dhe për një kohë të

gjatë, kanë treguar të jenë të lidhura me zhvillimin emocional të fëmijës.

Gjatë peridhës shkollore sëmundjet, të cilat ndërhyjnë në normalitetin e familjes dhe shkollës

duhet të konceptualizohen si stresorë të mëdhenjë. Gjatë kësaj kohe ndryshimet gjinore luajnë

një rol të rëndësishëm.

Meshkujt duhet të jenë më të ndjeshëm ndaj sëmundjeve që ndërhyjnë në aftësinë e atyre për

t’u marrë me sport, ndërsa për femrat me aftësinë e tyre për të mbështetur plotësisht

aktivitetet me grupin e bashkëmoshatarëve.

Në adoloshencë, sëmundjet që pengojnë krijimin e autonomisë duhet të jenë në mënyrë të

veçantë problematike. Pranimi prej grupit dhe krijimi i marrëdhënieve intime janë të një

rëndësie të veçantë. Një prej shqetësimeve më të mëdha për një adoloshent është ankthi i tyre

rreth të qenit ndryshe prej bashkëmoshatarëve.

Sëmundja kronike ndikon në paraqitjen e shqetësimeve psikologjike, jo vetëm tek fëmija, por

edhe familja në tërësi. Shqetësimet nuk janë të lidhura vetëm me diagnozën, por dhe me

kujdesin afatgjatë ndaj fëmijës së sëmurë.

Tri aspekte janë të rëndësishme:

3. përfitimi i aftësive dhe interesave të jashtme,

4. zhvillimi i koceptit të fëmijës për vetveten dhe

5. zhvillimi i aftësive ballafaquese.

Shumë sëmundje e ngushtojnë mundësinë e fëmijës për tu marrë me aktivitetet e përditshme,

e mbi të gjitha t’iu përkushtohet interesave dhe dëshirave të ndryshme. P.sh, nëse analizojmë

16

fëmijët me paralizë cerebrale për shkak të dëmtimeve në sferen motorike, apo fëmijët që

duhet të kenë restrikcione të dietës, p.sh. me diabet melit, fëmijët që kanë epilepsi që nuk

duhet të kryejnë aktivitet si notimi, ngasja e biçikletës etj.

Gjithashtu, problemet e edukimit janë prezente si pasojë e mungesave në shkollë, boshllëqeve

që krijohen në mësim shtojnë vështirësinë në procesin e të mësuarit, veçanërisht fëmijët të

cilët kanë hiperaktivitet, për shkak të problemeve në përqendrim, mund të kenë pengesa në

mësim, gjë që mund të mos përkojë me pritjet e prindërve ndaj fëmijës, duke rritur në këtë

mënyrë papajtueshmërinë e fëmijës me prindërit.

Sëmundja ka ndikime të ndryshme te fëmija në konceptimin mbi imazhin e vetes dhe

vlerësimin. Shumë fëmijë krijojnë një imazh të shtrembëruar të trupit, besime se sëmundja do

të shkaktojë dëme të paevitueshme dhe shpërfytyrim të tyrin. Këto ide mund të fuqizohen nga

komentet që fëmija merr nga prindërit, të afërmit, apo bashkëmoshatarët.

3. ÇRREGULLIMET PSIKIATRIKE TË FËMIJËS

3.1. Çrregullimi i hiperaktivitetit

Çrregullimi i hiperaktivitetit, me dhe pa deficite të vëmendjes, është çrregullim zhvillimor që

paraqitet gjatë fëmijërisë, me praninë e disa shenjave të cilat shkaktojnë dëmtim të funksionit

të fëmijës para moshës shtatëvjeçare, në më së paku dy ambiente (shtëpi-shkollë, shkollë-

bashkëmoshatarë etj). Fëmijët me këtë çrregullim karakterizohen me kohë shumë të shkurtër

të përqëndrimit të vëmendjes, kanë vështirësi në inhibimin e kontrollit, janë impulsiv në

sjellje, kanë lëvizshmëri jonormale për moshën e fëmijës, nuk reflektojnë dhe kanë mjaft

vështirësi për ta kontrolluar aktivitetin e tyre motor dhe social.

Në DSM-IV-TR ( Diagnostic Statistical Manual-version 4-Revised) ky çrregullim ndahet në

tre nëntipe:

me dominim të deficitit të vëmendjes,

me dominim te hiperaktivitetit/impulsivitetit dhe

forma e kombinuar.

Nëse fëmija nuk plotëson kriteret për këto grupe, atëherë caktohet diagnoza, çrregullim i

hiperaktivitetit, forma e padiferencuar.

17

Sipas klasifikimit ndërkombëtar të sëmundjeve verzioni 10 (ICD 10), çrregullim i

hiperaktivitetit është i ndarë nga fotonet e çrregullimit të vëmendjes. Kur çrregullimi i sjelljes

shoqërohet me hiperaktivitet, ky klasifikim ofron diagnozën ‘‘Çrregullim hiperkinetik i

sjelljes’’. Në sistemin e referimit në Kosovë do ta gjeni togfjalëshin terminologjik

‘‘sondroma e hiperaktivitetit’’ që përdoret thjesht si zëvendësim për fjalën çrregullim të

hiperaktivitetit.

Epidemiologjia. Çrregullim i hiperaktivitetit me deficit të vëmendjes është çrregullim i cili

njihet në të gjitha popullatat. Të dhënat e ndryshme mbi shpeshtësinë edhe brenda një

popullate, duhet të jenë të lidhur më shumë me metodologjitë e ndryshme të përdorura për të

përcaktuar shpeshtësinë e këtij çrregullimi. Shpeshtësia e këtij çrregullimi tek fëmijët dhe tek

të rriturit sillet nga 4-8 %. Meshkujt me 9 %, janë më të predisponuar për këtë çrregullim se

femrat me 3.3 %. Ndërsa në studimet klinike shpeshtësia te meshkujt është edhe më e lartë.

Etiologjia. Çrregullimi i hiperaktivitetit mendohet se ka bazë konstitucionale apo gjenetike.

Nuk ka ndonjë të dhënë përfundimisht të aprovuar mbi faktorin gjenetik, por janë gjetur

lidhje të çrregulltimit të hiperaktivitetit me gjentet e receptorëve D. Studimet e bëra në

binjakë kanë gjetur një konkurdancë prej 81% në monozigotë dhe 29% në dyzigotë.

Studiuesit kanë gjetur përmes tomografisë së kompjuterizuara, që emeton fotone (SPECT),

përqëndrime të larta të transportuesve të dopaminës në corpus striatum, struktur kjo

përgjegjëse për planifikim. Nga studimet e bëra tek të rriturit me çrregullimin e

hiperaktivitetit është vrejtur që subjektet e përfshira në këto hulumtime kanë pasur

abnormalitet në funksionin e korteksit promotor dhe atij prefrontal në hemisferën e majtë,

struktura këto përgjegjëse për vëmendjen. Ka shumë faktorë që mendojnë të jenë faktorë

rreziku për shfaqjen e këtij çrregullimi si: familjet disfunksionale, përdorimi i alkoolit gjatë

shtatëzanisë, përqendrimet e larta të plumbit në gjak, aditivët ushqimorë, temperamenti i

fëmijës, përdorim i substancave narkotike nga ana e prindërve etj.

Manifestimet klinike. Fëmijët me çrregullimin e hiperaktivitetit dështojnë t’u kushtojnë

vëmendje detajeve, a po bëjnë gabime të shpeshta kur i bëjnë detyrat ose aktivitetet e tjera,

kanë vështirësi në fokusimin e vëmendjes, nuk përqëndrohen kur jeni duke folur me ta,

harrojnë si dhe shmangin aktivitetet apo detyrat që kërkojnë një shkallë të lartë organizimi.

Dështojnë në ndjekjen e udhëzimeve kur u jepet një detyrë, vazhdimisht janë të pa

vëmendëshem, kanë shpesh shpërthime inati, sikurse edhe probleme me gjumin.

18

Në sferën e hiperaktivitetit dhe impulsivitetit ky çrregullim karakterizohet me vështirësi nga

ana e fëmijës për të qëndruar në një vend të qetë, janë shumë të lëvizshëm, vrapojnë apo

hipin mbi objekt, mbi të cilat nuk hipet, luajnë më duar dhe këmbë ndërsa rrin ulur në karrige,

flasin shumë, japin përgjigjie pa u përfunduar pyetja, nuk e respektojnë radhën për të folur,

ndërpresin aktivitetet e të tjerëve etj.

Diagnoza dhe komorbiditeti (Shoqërimi me çrregullime tjera). Çrregullimi i

hiperaktivitetit mund të imitoj apo shoqërohet me çrregullime të tjera. Çrregullimi i

hiperaktivitetiti shoqërohet me një shkallë të lartë të çrregullimeve të të mësuarit, motorikës

dhe komunikimit, po ashtu bashkegzistenca e çrregullimit të hiperaktivitetit me vonesë

mentale është shumë e shpeshtë.

Çrregullimi i hiperaktivitetit jo vetëm që prek fëmijën, por edhe të rriturit rreth tij. Fëmija ‘‘

prodhon ’’ një ambient përreth tij me probleme të shumta, si: shkallë të lartë të incidenteve,

rrezik të lartë për t’u bërë përdorues substancash narkotike dhe i duhanit, për të pasur

probleme me ligjin, marrëdhënie jo të mira me bashkëmoshatarët, vlerësim të ulët të vetes,

dështime në shkollë si dhe kormobiditetin me çrregullimet psikiatrike, si: depresionin,

ankthin, çrregullimin e përshtatjes, tiket, çrregullimet pervazive të zhvillimit etj.

Çrregullimi i sjelljes dhe ai apozicional është gjithashtu i shpeshtë te fëmijët më çrregullimet

e hiperaktivitetit. Rreth 20-25% e fëmijëve me çrregullime të hiperaktivitetit kanë kriteret dhe

për çrregullim të të mësuarit, sidomos kur fëmija ka probleme me vëmendjen.

Mjekimi. Ekzistojnë disa opsione për mjekimin e çrregullimit të hiperaktivitetit: mjekimi me

barna dhe terapia e sjelljes. Në barnat të cilat përdoren gjerësisht janë stimulantët si:

Methylphenidati (e njohur me emrat Ritalin dhe Concerta), amphetamina (Adderall) dhe

dextroamphetamina (Dexedrine).

Në studimet e fundit ka mbështetje për përdorimin e atomoxetines (Strattera) një barë

josimulant i cili është inhibitor selektiv i rikapjes së norepirefrinës. Antidepresivët triciklikë

përshkruhen shumë rrallë. Trajnimi i prindërve dhe teknikat e sjelljes duhet që të jenë

efektive në menaxhimin e një fëmije me hiperaktivitet.

3.2. Çrregullimi i sjelljes dhe ai kundërshtues

Çrregullimi i sjelljes është një çrregullim psikiatrik i fëmijërisë dhe adoloshencës, i

karakterizuar nga një preziztencë e vazhdueshme për t’i thyer normat dhe rregullat shoqërore,

19

manifestim të agresivitetit ndaj njerëzve dhe kafshëve, shkatërrim të pasurisë, vjedhje e

gënjeshtra si dhe situata të tjera të rënda të thyerjes së normave, si p.sh. largimi nga shtëpia,

shkolla.

Çrregullimi kundërshtues shpesh haset te fëmijët e vegjël dhe karakterizohet me sjellje të

vazhdueshme negative, kundërshtuese, apo edhe poshtëruese, drejtuar figurave madhore dhe

që pengojnë seriozisht funksionimin e fëmijës. Sjellja e fëmijës nuk duhet të karakterizohet

me veprime delikuente apo forma ekstreme të agresivitetit.

Çrregullimi i sjelljes ka një shkallë më të lartë të mos pajtimit me normat shoqërore sesa

çrregullimi kundërshtues. Në të dyja çrregullimet, sjellja duhet të shfaqet më shpesh sesa ne

presim nga shkalla zhvillimore e fëmijës.

Sipas klasifikimit ndërkombëtar DSM – IV llogaritet që kjo sjellje mund të shkaktojë dëmtim

signifikant të funksionimit shoqëror dhe akademik.

Etiologjia. Shkaktarët e këtyre dy çrregullimeve janë të lidhur shpesh me lëndimet e trurit,

epilepsinë, apo çrregullimet e funksionit cerebral, predispozicionin gjenetik,

imtemperamentin dhe personalitetin, dështimet në të mësuar, apo çrregullimet specifike të të

nxënit.

Ka studime që lidhin çrregullimet e sjelljes me eksperiencat traumatike gjatë fëmijërisë apo

abuzimin fizik dhe seksual. Fëmijët të cilët kanë çrregullimin e hiperaktivitetit, kanë treguar

deficit në kontrollimin impulsiv dhe vëmendjes si dhe hiperaktiviteti duhet të ketë një shkallë

të lartë rreziku për të shfaqur çrregullimin e sjelljes.

Shumë studime kanë treguar që fëmijët me kormobiditet të lartë të çrregullimit të

hiperaktivitetit dhe çrregullimin e sjelljes kanë deficit në procedimin auditor të informatave.

Deficitet në procedimin e informatës janë mbështetur dhe nga Dodge (1993) i cili ka

propozuar një model të përpunimit të informacioneve për gjenezën e sjelljeve agresive brenda

interaksioneve sociale.

Ai dha hipotezën që fëmijët, të cilët kanë prirje për agresion, fokusohen në aspektet

kërcënuese të veprimeve të të tjerëve dhe kanë më tepër gjasa për t’i zgjedhur dhe favorizuar

solucionet agresive në rast të sfidave sociale. Disa studime kanë demostruar se fëmijët

agresiv kanë më tepër gabime në regjistrim sesa grupet kontrolluese jo agresive - kjo do të

thotë që janë më pak të saktë në regjistrimin e fakteve të një situate.

20

Gjithashtu është gjetur një lidhshmëri e lartë ndërmjet këtyre dy çrregullimeve me statutin

social dhe ekonomik, prindësimin e varfër, familjen abuzive dhe prindërit me çrregullime të

personalitetit.

Manifestimet klinike. Fëmija me çrregullimin kundërshtues karakterizohet me humbje të

kontrollit, kriza inati, ngatërrohet vazhdimisht me të rriturit, shpesh kundërshton apo refuzon

që t’i përmbush rregullat apo kërkesat e të rriturve, me qëllim që të mërzis të tjerët shpesh

fajëson të tjerët për gabimet e tij.

Shumë shpesh preket apo bezdiset prej njerëzve të tjerë, vazhdimisht është nervoz, si dhe

hakmarrës. Kur çrregullimi kundërshtues kalon në çrregullim të sjelljes, sjellja në fillim mund

të përfshijë ngatërresa, shantazhe, gënjeshtra dhe vandalizma. Më vonë, me zhvillimin e

çrregullimit të sjelljes, sjellja përfshin vandalizma në shkollë, largim nga shtëpia, vjedhje,

dhunime, krime etj.

Në çrregullimin e sjelljes, shenjat së paku duhet të jenë prezente në gjashtë muajt e fundit

dhe përveç shenjave të mësipërme, përfshihen edhe agresiviteti ndaj njerëzve dhe kafshëve,

pastaj të tillët turpërojnë të tjerët, përdorin objekte për të lënduar njerëzit (thika, brisqe etj.)

vjedhin, plaqkitin, bëjnë dhunime, shkatërrim te pasurisë, shkelin në mënyrë serioze rregullat

dhe normat shoqërorë.

Diagnoza dhe komorbiditeti. Meqenëse çrregullimi i sjelljes ka një variacion të shenjave të

sjelljes është e rëndësishme që mjeku të performoj një vlerësim të detajuar para se ta caktoj

diagnozën.

Një numër i madh i instrumenteve janë zhvilluar kohët e fundit për të bërë të mundur

vlerësimin e fëmijëve me këtë çrregullim. Mjeku duhet të hulumtojë në detajë kontekstin e

shfaqjes së problemeve, vlersojë përceptuesit dhe sa është në gjendje fëmija të kontrollojë

situaten.

Anamneza si dhe ekzaminimi neurologjik janë të nevojshme që të përjashtohen disfunksioni i

SNQ dhe çrregullimet tjera që imitojnë çrregullimin e sjelljes. Mosha është një element i

rëndësishëm i vlerësimit, pasi çrregullimi kundërshtues haset më shpesh në moshat e

fëmijërisë së hershme sesa çrregullimi i sjelljes.

Shumica e fëmijëve, të cilat kanë diagnozën të çrregullimit të sjelljes, kanë pasur paraprakisht

çrregullim kundërshtues por jo të gjithë fëmijët që kanë çrregullim kundërshtues përfundojnë

në çrregullimet e sjelljes.

21

Fëmijët e diagnostifikuar me këto dy çrregullime kanë komorbiditet të lartë më çrregullime të

tjera psikiatrike, përfshirë çrregullimin e hiperaktivitetit, depresionin, çrregullimin konversiv

dhe përdorimin e substancave tek adoloshentët.

Mirëpo ekzistojnë mjaft çrregullime të tjera, të cilat mund të kenë siptomatologji të

ngjajshme me çrregullimin e sjelljes në momente të ndryshme të zhvillimit të tyre, si p.sh.:

epilepsia, skizofrenia, çrregullimet e të mësuarit, çrregullimet disociative, çrregullimi i

identitetit, çrregullimet e disponimit etj.

Mjekimi. Kërkohet një vlerësim i plotë, duke i përfshirë të gjitha fushat e funksionimit të

fëmijës dhe vendosja e tyre në kontekst familjar, social dhe kulturor. Një rëndësi e veçantë i

kushtohet trajnimit të prindërve si dhe përdorimit të teknikave të sjelljes me fëmijët me

çrregullim të hiperaktivitetit.

Antidepresivët për depresion si dhe stabilizuesit e disponimit për raste të eksplozivitetit, si

dhe risperidoni është treguar që të jetë efektiv në menaxhimin e impulsivitetit dhe agjitimit.

Prognoza. Studimet klasike të fëmijëve me sjellje asociale kanë treguar se prania e

agresivitetit në moshën parashkollore nuk është prediktore por sociopatinë e tyre në moshën e

mëvonshme, por prania e një shkalle të lartë agresiviteti në fëmijërinë e mesme i rrit shanset

në 50%, sidomos nëse fëmija ka pasur edhe probleme me të mësuarit.

3.3. Çrregullimet pervazive të zhvillimit

Çrregullimet pervazive të zhvillimit janë zakonisht të identifikueshme përpara moshës tre

vjeçare. Në përgjithësi këta fëmijë kanë vështirësi në sferen e komunikimit, marrëdhëniet

sociale si dhe probleme me sjelljen, interesat dhe realizimin e aktiviteteve të ndryshme.

Etiologjia. Është e panjohur, megjithatë përfshin keqformimet gjenetike, ndërlikimet

obstetrike, ekspozimin ndaj toksinave, infeksionet prenatale, perinatale, posnatale. Rubeola te

nënat është lidhur në mënyrë signifikante me një shkallë të lartë të autizmit dhe gjendjeve të

ngjashme me to. Në studimet e fundit është hedhur hipoteza e lidhjes së trivaksines me një

shkallë të rritur të autizmit tek ata fëmijë por kjo hipotezë nuk është vërtetuar.

Studimet neuroanatomike dhe ato të neuroimazhit kanë të dhëna për keqformime të

regjioneve të trurit, sidomos ato të lobit temporal dhe frontal si dhe trurit të vogël. Rritja e

përmasave të amygdales dhe hipokampusit nuk kanë qenë të rralla te fëmijët me autizëm.

22

Gjithashtu, implikimet e neurotransmetuesit që vijnë mes serotoninës janë gjetur në 1/3 e

fëmijëve.

Megjithatë, të dhënat janë të ndryshme tek individë të ndryshëm. Në përgjithësi, 10% e

fëmijëve me autizëm kanë edhe çrregullime të tjera mjekësore. Çrregullimet më të sheshta

pervazive të zhvillimit janë:

1. Autizmi. Është çrregullim më i shpeshtë tek meshkujt sesa te femrat në një raport

4:1. Shpeshtësia është përafërsisht 10-15 fëmijë në 10.000 fëmijë. Fëmijët me

autizëm kanë një shkallë nga e rënda deri në mesatare të komunikimit,

shoqërizimit dhe problemeve të sjelljes. Shumë prej tyre kanë edhe vonesë në

zhvillimin mental.

2. Sindroma Rett. Është diagnostikuar vetëm tek femrat. Zhvillimi i fëmijës deri në

moshën 18 muaj është normal dhe më pas fëmija fillon të humbas aftësitë e

fituara, sidomos ato motorike, si të ecurit dhe të lëvizurit. Kjo gjendje shoqërohet

me humbjen e aftësive të tjera, si të folurit, arsyetimi si dhe mundësinë për t’i

përdorur duart.

3. Çrregullimi dezindegrativ i fëmijërisë. Është një çrregullim shumë i rrallë, i cili

lidhet me regresionin e dukshëm të shumë funksioneve (aftësia për të lëvizur,

kontrolli i sfinktereve, aftësitë sociale dhe të folurit, lojës, aftësive përshtatëse,

sjellje përsëritëse manierizmi) mbasi fëmija ka pasur një zhvillim normal deri në

moshën dyvjeçare.

4. Sindroma Asperger. Është një çrregullim zhvillimor i cili karakterizohet me

mungesë të aftësive sociale, vështirësi në krijimin e marrëdhënjeve, koordinim

dhe përqëndrim të varfër, një hapësirë interesash shumë e ngushtë, por me një

inteligjencë normale dhe aftësi gjuhësore të përshtatshme, sidomos në fushën e

fjalorit dhe gramatikës. Aspergersi duhet të zhvillohet më vonë se autizmi, apo së

paku diagnostifikohet më vonë, personat më sindromen Asperger kanë një

intelegjencë mesatare dhe lehtësisht mbi mesataren. Ndonjëherë atyre iu referohet

formulimi ‘‘autizëm më funskionim të lartë ’’

Manifestimet klinike. Sjellja e fëmijëve me çrregullime pervazive karakterizohet me

vështirësi të fëmijës në ambiente jofamiljare. Shpesh fëmija është shumë rezistent në

ambiente të tilla për të mësuar. Fëmija mund të ketë sjellje, përsëritëse, si përplasja e duarve,

23

luajtja me gishtat e tij, lëvizja e duarve në afërsi të fytyrës, ngrënja e një ushqimi të caktuar,

veshja e një rrobe të caktuar, preferenca ndaj objekteve me të njëjtën ngjyrë apo formë etj.

Gjithashtu fëmijët më çrregullime pervazive te zhvillimit mund të krijojnë lidhje më objekte

të ndryshme të cilat mund të jenë të çuditshme si p.sh., bateritë, fshesa e rrymës, koshin e

mbeturinave, apo të kenë preferenca për forma, shije dhe aroma të ndryshme. Shumë nga

fëmijët me këto çrregullime kanë një reagim të ulët, apo të shtuar ndaj stimujve sensorialë.

Për këtë arsye shumë nga prindërit mendojnë se fëmija nuk dëgjon dhe është mjaft e shpeshtë

që këta fëmijë përfundojnë në kontrollë tek ortorinolaringologu apo oftamologu. Disa fëmijë

shmangin kontaktin fizik. Fëmijët më këto çrregullime kanë vështirësi në imitim. Ata kanë

vështirësi në detyrat që kërkojnë të menduar simbolik apo abstrakt, në mënyrë të veçantë

kuptimin e gjuhës së folur dhe gjesteve, fleksibilitetet, vëmendjen, mësimin dhe aplikimin e

rregullave dhe në përdorimin e informatave.

Një numër i vogël i fëmijëve me çrregullime pervazive tregojnë aftësi të shkëlqyera në

muzikë, matematikë, mekanikë dhe lexim. Shumë prej tyre janë edhe hiperaktivë, kanë

vështirësi në të kuptuarin e rrezikut dhe shpesh kanë sjellje të pakontrolluara dhe janë

impulsive.

Mjekimi. Terapia e sjelljes, edukimi për ta avansuar zhvillimin më normal, sidomos në gjuhë

dhe socializim, edukim prindëror, janë aspektet esenciale. Gjithashtu, merren në konsideratë

grupet përkrahëse apo terapia individuale dhe mjekimi i komorbiditetit si dhe impulsivitetit.

3.4. Çrregulimet e ankthit

Çrregullimet më të shpeshta të ankthit janë:

çrregullimi i ankthit të ndarjes,

çrregullimi i obsesioneve me kompulsione dhe

mutizmi selektiv.

3.4.1. Çrregullimi i ankthit të ndarjes

Çrregullimi i ankthit të ndarjes përshkruhet atëherë kur fëmija ka frikë të madhe, e cila nuk

është karakteristike për moshën e fëmijës, sa herë që është larg anëtarëve të familjes, në

24

mënyrë të veçantë nga figura përkujdesëse. Fëmijët me ankthin e ndarjes kanë frikë se do ta

humbin familjen, apo ata janë të sigurt që diçka e keqe do ti ndodhë anëtarit të familjes nëse

ndahen prej tyre.

Ankthi i ndarjes është pjesë e zhvillimit normal te fëmijët e vegjël dhe përbën patologji, kur

ai paraqitet tek fëmijët e periudhës parashkollore dhe atë shkollore. Fëmijët përjetojnë një

ankth të ekzagjeruar në situatat e reja, si p.sh.: shkuarja në shkollë, ankth ky që dëmton

funksionimin e fëmijës.

Çrregullimi i ankthit të ndarjes prek rreth 3-4% të fëmijëve. Diferencat gjinore janë lehtësisht

të anuara nga gjinia femërore.

Etiologjia. Ka një numër të madh të teorive që mund ta shpjegojnë shfaqjen e çrregullimit të

ankthit të ndarjes. Predispozicioni i rritur i fëmijëve që kanë në anamnezën e tyre të tanishme

të çrregullimit të ankthit, bënë të pamundur ndarjen e tre komponentëve të këtij çrregullimi,

në të cilin përfshihen komponenta gjenetike, predispozicioni familjar si dhe marrëdhënia

prind-fëmijë.

Ekzistojnë disa teori, të cilat përpiqen ta shpjegojnë etiologjinë e çrregullimit të ankthit të

ndarjes, si teoria e sjelljes me theks në frikën e kushtëzuar, bazuar në gjeneralizimin dhe

përforcimin e stimulit, si dhe ajo psikoanalitike e cila e lidhë ankthin me konfliktet e

brendshme të pavetëdijshme në raport me impulset agresive dhe seksuale.

Gjithashtu temperamenti dhe atashimi i pasigurt duken të jenë të lidhur ngushtë me shfaqjen e

këtij çrregullimi. Çrregullimi i ankthit të ndarjes mund të nxitet nga ngjarje të frikshme, si

p.sh.: tërmetet, ndarjet e gjata nga prindërit, streset e rënda në familje, ngjarjet e veçanta në

jetën e fëmijës (fillimi i shkollës, shtëpia e re) si dhe sëmundjet.

Manifestimet klinike. Meqenëse fëmijët me ankth të ndarjes nuk mund të qëndrojnë larg

anëtarit të familjes ai apo ajo mund të izolohet nga bashkëmoshatarët apo aktivitete të

ndryshme jashtë shtëpisë. Gjithashtu fëmija mungon në shkollë duke sjellë probleme në

arritjet akademike. Çrregullimi i ankthit të ndarjes manifestohet me sjellje apo shenja fizike,

si: kokëdhembje, dhembje barku në mënyrë të veçantë kur hetojnë që figura përkujdesëse do

të largohet. Ata nuk durojnë që ta kenë personin larg syve, i shkojnë mbrapa, duan që të flenë

së bashku me të.

Fëmijët ankohen për ëndërra të frikshme, shqetësohen vazhdimisht për sigurinë e personit, ata

mund të kenë atakë paniku nëse figura përkujdesëse largohet. Refuzojnë të shkojnë në shkollë

25

apo në aktivitete të tjera. Kur ata janë larg figurës përkujdesëse ndihen të tërhequr, apatikë, të

mërzitur, qajnë, kanë vështirësi të koncentrohen si dhe në varësi të moshës së fëmijës ata

ankohen për frikë nga kafshët, grabitësit, aksidentet, errësira, etj. Shqetësimi rreth vdekjes

është i shpeshtë. Fëmijët me këtë çrregullim shpesh kërkojnë vëmendje të vazhdueshme, janë

kokëfortë dhe intruzivë.

Diagnoza diferenciale dhe komorbiditeti. Fëmijët që vuajnë nga çrregullimi i ankthit të

ndarjes mund të kenë komorbiditet me depresionin, çrregullime të tjera ankthi, çrregullimin e

panikut si dhe çrregullimet somatike. Klinicistët duhet të jenë të kujdesshëm të përjashtojnë

këtë çrregullim me skizofreninë me fillim në fëmijëri, çrregullime pervazive të zhvillimit,

ankthin e gjeneralizuar, frikën specifike si dhe çrregullimin e përshtatjes me ankth. Vlerësimi

klinik duhet të përdoret për ta përcaktuar kur një reagim është normal me zhvillimin e

fëmijës.

Mjekimi. Mjekimi i këtyre fëmijëve mbështetet në disa drejtime: terapi familjare, modifikim

i sjelljes, mbështetje individuale dhe në rastet kur e lejon mosha, terapi kognitive. Në rastet e

mungesave në shkollë nevojitet një intervenim i përbashkët fëmijë-prind-shkollë.

Teknikat që përdoren në këtë bashkëpunim kanë të bëjnë me vendosjen e limiteve,

eliminimin e përfitimit dytësor, trajnimin mbi teknikat e relaksimit, ekspozimin gradual ndaj

shkollës. Dërgimi me forcë në shkollë i fëmijës mund të rezultojë me kriza të inatit.

Përshkrimi i antidepresivëve ndonjëherë mund të shoqërojë intervenimet e tjera për 2-4 javë.

Prognoza. Episode të ankthit mund t'i kthehen fëmijës në momente të ndryshme të jetës së

tij, si p.sh.: kur vdes ndonjë i afërt, ndërrimi i shkollës, ndërrimi i vendbanimit, etj. Në disa

fëmijë episodet e ankthit mund të vazhdojnë për një kohë të gjatë. Në adoleshencën e

vonshme shumë rrallë mund të takohen episode të tilla.

3.4.2. Çrregullimi i obsesioneve me kompulsione

Çrregullimi i obsesioneve me kompulsione është një kategori e veçantë e çrregullimeve të

ankthit. Një fëmijë me çrregullim obsesiv ankohet për mendime, imazhe, apo impulse

intruzive, të padëshirueshme të cilat edhe pse fëmija nuk ka kontroll mbi to shpesh është në

gjendje t'i kuptojë se vijnë prej mendjes së tij.

Ndërsa ato rrjedhin nga mendja, obsesionet mund të përfaqësojnë operacione të ndryshme

mendore, si p.sh.: përsëritje e fjalëve të thjeshta, mendime, frika, kujtime, figura ose edhe

26

skena të ndryshme. Ndërsa kompulsionet janë veprime të caktuara me qëllim të përgjigjes

ndaj një nevoje të brendshme të obligueshme për të ndjekur rregulla të ndryshme apo rituale.

Fëmijët me kompulsione referojnë nevojën për të ndjekur një rregull të caktuar si: numërim,

rregull, veprime përsëritëse, palosje në mënyrë të përsëritur, etj. Nëse një fëmijë ka

çrregullimin obsesion me kompulsione, mund të ketë frikë se mos çdo gjë që prek e

kontaminon nga mikrobet dhe për t'u çliruar nga ky mendim i lan duart sa herë që prek

ndonjë objekt.

Efektet e obsesioneve mund të jenë nga më të lehtat deri te shumë të rënda. Këto mund të

çrregullojnë jetën familjare, sociale dhe shkollore të fëmijës.

Etiologjia. Hulumtuesit akoma nuk i kanë zbuluar shkaktarët e këtyre çrregullimeve, por janë

duke u kryer studime të shumta mbi keqformimet e trurit, influencën gjenetike si dhe faktorët

e ambientit. Metodat kompjuterike të skanimit të trurit kanë gjetur aktivitete të ndryshme në

pjesë të ndryshme të trurit te fëmijët me çrregullime të obsesioneve kompulsive, krahasuar

me ata pa këto çrregullime dhe janë gjetur zgjerime të ventrikujve, zgjerim ky i varur nga

gjinia, mosha, kohëzgjatja dhe lloji i shenjave.

Në studimet e bëra në të rritur me çrregullime obsesive kompulsive janë gjetur keqformime

në korteksin frontal, bërthamat lentikulare si dhe në funksionimin e bërthamave bazale.

Keqformime në pjesë të tjera të trurit, imbalanci në nivelin e neurotransmetuesve në mënyrë

të veçantë të serotonines, mund të jenë kontributorë të këtij çrregullimi.

Ekziston një predispozitë e rritur gjenetike te të afërmit e rrethit të parë dhe një përputhje më

e madhe në mes të binjakëve monozigot krahasuar me ata dizigot. Sidoqoftë, tipet e

ruminacioneve dhe ritualet nuk janë gjithmonë të njëjta tek anëtarët e prekur të familjes.

Po ashtu ekziston një lidhshmëri gjenetike ndërmjet sindromës Touret, çrregullimit të tikeve

motorike kronike dhe çrregullimit obsesiv-kompulsiv.

Manifestimet klinike. Obsesionet me kompulsione janë një sëmundje me dekurs kronik, ku

shpeshtësia e obsesioneve ndryshon në kohë të ndryshme si në përmbajtje, ashtu edhe në

objekte. Ankthi është shenja më e shpeshtë për të cilën ankohen fëmijët. P.sh. fëmija mund të

ndjejë se duhet të ndjekë të njëjtën rrugë për në shkollë në mënyrë që të shmang ndonjë

fatkeqësi që mund t'iu ndodh prindërve.

27

Nëse fëmija nuk e ndjek në mënyrë precize këtë rregull, atëherë ai do të ndihet i zhytur në

ankth dhe shumë shpesh mund të zhvillojë ndjenjën e mospërmbushjes së obligimit.

Manifestimet e tjera klinike janë:

Obsesionet janë mendime, ide, përfytyrime dhe impulse të padëshirueshme, të cilat

ndërpresin të menduarit normal të fëmijës dhe shkaktojnë ankth, frikë perzistente se mos

lëndohet fëmija, apo ndonjë i afërm i familjes, nevojë eksesive për t'i bërë gjërat në mënyrë

perfekte dhe korrekte.

Në adoleshencë raportohen më së shpeshti obsesione që kanë lidhje me infektimin nga

mikrobet, papastërtitë, sëmundjet, simetria, religjioni, etj. Obsesione, të lidhura me

funksionimin e trupit, preokupimet seksuale, frika se mos lëndon veten apo familjarët.

Kompulsionet janë të shpeshta dhe përfaqësohen nga veprime, si: larja e shpeshtë e duarve,

kontrollimi i shpeshtë i dyerve, çantës së shkollës, dritareve, numërimi, përsëritja e gjërave

apo vendosja e objekteve në një rend të caktuar, lutja etj.

Fëmijët në varësi të moshës, variojnë, në të kuptuarin e obsesioneve. Nganjëherë ata mund t'i

përcaktojnë obsesionet dhe kompulsionet si joreale, por nganjëherë nuk janë të sigurt dhe

besojnë në frikën e tyre. Fëmijët, për shkak të obsesioneve, mund të kenë probleme me

vëmendjen, përqendrimin, gjë që sjell përkeqësim të arritjeve të tyre akademike si dhe në disa

raste dëmton funksionimin e fëmijës me bashkëmoshatarët.

Fëmijët me obsesione mund të kenë probleme me gjumin. Reagimi i prindërve ndaj

obsesioneve dhe kompulsioneve mund të sjellë edhe më shumë probleme te fëmijët si dhe në

vonimin e kërkimit të ndihmës.

Diagnoza. Diagnoza mbështetet në vlerësimin klinik si dhe në testet psikologjike. Shpesh

fëmijët me obsesione kanë frikë t'i rrëfejnë shenjat e tyre. Është e preferuar që informacioni të

mblidhet nga burime të ndryshme. Krijimi i marrëdhënieve të mira me fëmijën janë esenciale

pasi ata mund të jenë anksiozë se çfarë po ju ndodh. Testet klinike dhe psikologjike japin një

pasqyrë mbi funksionimin intelektual, praninë e stresantëve, karakteristikat e mekanizmave

mbrojtës të fëmijës.

Gjithashtu ka teste që ia japin mjekut një ide mbi thellësinë e shenjave, si p.sh.: "Shkalla e

vlerësimit të Yales për obsesione dhe kompulsione te fëmijët" (Y- BOCS) si dhe "Lista e

28

sjelljeve të fëmijës" (CBCL) e cila ndihmon edhe në vlerësimin e shoqërimit me sëmundje të

tjera.

Çrregullimi obsesiv - kompulsiv mund të jetë pjesë edhe e çrregullimeve të tjera si:

çrregullimi psikotik, çrregullimi hipokondrik, anoreksia nervore, çrregullimet organike

mendore, çrregullimi pervaziv, çrregullimi postraumatik, fobitë, çrregullimi i panikut. Mbetet

në detyrën e klinicistit të vlerësojë komorbiditetin dhe diferencimin e tyre.

Mjekimi. Mjekimi i opsesioneve dhe kompulsioneve përfshin: psikoterapinë dhe mjekimin

me barna. Mjekimi me antidepresantët e grupit të SSRI (Frenuesit e rikapjes së serotoninës),

si fluoxetine, paroxetina, fluvoxamina, duken të jenë efektiv në mjekimin e çrregullimit të

obsesioneve dhe kompulsioneve te fëmijët.

Në mënyrë që të vlerësohet nëse fëmija po i përgjigjet terapisë, duhet që të merret koha e

duhur për ta vlerësuar efektin e barit. Studimet tregojnë që fëmija duhet të marrë barnat më së

paku 12 javë. Terapia ndërpritet gradualisht. Te adoleshentët clomipramina është bari më i

preferuar.

Efektet anësore të clomipramines duken të jenë të shumta. Për këtë kërkohet fillim me dozë të

ulët, e cila rritet gradualisht. Në llojet e psikoterapive, terapia kognitive dhe e sjelljes është e

suksesshme. Çrregullimi obsesiv nuk kërkon hospitalizimin e fëmijës.

Prognoza. Te fëmijët me episode të obsesioneve mund të paraqitet remison i plotë, por te një

numër i tyre paraqitet rishfaqja e episodeve. Në këtë rast nuk mund të jepet një përfundim i

përgjithësuar. Përgjigjia e dobët ndaj mjekimit, prezenca e tikeve, si dhe psikopatologjia e

prindërve, predispozon fëmijën për një prognozë jo të mirë.

3.4.3. Mutizimi selektiv

Mutizmi selektiv është një çrregullim i rrallë te fëmijët. Fëmijët që kanë këtë çrregullim nuk

flasin në një apo në më shumë situata, edhe pse kanë kapacitete të plota për të folur dhe për ta

kuptuar gjuhën e folur e ndërsa flasin në situata të tjera. Ata funksionojnë normalisht në të

gjitha fushat e tjera si atë të sjelljes apo të mësuarit, edhe pse duken të turpshëm.

Fëmijët me mutizëm selektiv flasin kur janë vetëm, kur janë me miq të ngushtë si dhe

ndonjëherë me familjarët, por nuk janë të tillë në shkollë, apo në ambiente publike.

29

Etiologjia. Shpjegimet mbi etiologjinë janë nga më të ndryshmet. Numri më i madh i

ekspertëve mendojnë se shkaqet janë psikologjike, biologjike, interpersonale si dhe të lidhura

me faktorët e ankthit. Një numër i fëmijëve, të cilët vuajnë nga mutizmi selektiv, vuajnë

gjithashtu nga çrregullimi i ankthit.

Disa prej fëmijëve vijnë nga familje me anamnezë të mutizmit turpit të thellë apo kanë

çrregullime të ankthit.

Ky çrregullim nuk është pjesë e çrregullimeve në komunikim, një pjesë e mirë e tyre

komunikojnë përmes ekspresionit të fytyrës, gjesteve, etj.

Në disa raste mutizmi selektiv është pjesë e çrregullimeve pervazive të zhvillimit, apo të

ndonjë çrregullimi psikotik. Nuk është gjetur ndonjë shkaktarë për të shpjeguar këtë

çrregullim edhe pse janë gjetur disa evidenca mbi komponentin hereditar dhe se ky

çrregullim takohet më shpesh te femrat sesa te meshkujt.

Manifestimet klinike. Nganjëherë mjekët e ngatërrojnë këtë çrregullim me autizmin apo

sindromen Asperger sidomos nëse fëmija nuk komunikon me pediatrin. Mutizmi selektiv i ka

disa karakteristika, si më poshtë:

- Dështim i vazhdueshëm i fëmijës në të folur në një ambient të caktuar (p.sh. në shkollë)

ndërsa flet në situata të tjera.

- Ky shqetësim ndërhyn në funksionimin e fëmijës si në shkollë edhe në funksionimin e tij

social.

- Ky problem duhet të jetë së paku evident një muaj.

Mospërdorimi i gjuhës së folur nuk është për shkak të aftësive të limituara njohëse dhe nuk

duhet të jetë pjesë e çrregullimit të komunikimit, çrregullimit pervaziv dhe çrregullimeve

psikotike.

Fëmijët me mutizëm selektivi kanë disa karakteristika, si: nuk buzëqeshin dhe kanë një

shprehje të zbrazët, janë shumë të ndjeshëm, në shkollë mund të kenë përgjigje telegrafike,

ata ndihen shumë anksiozë në situatat ku duhet të flasin etj. Kanë vështirësi të flasin për veten

dhe me shumë vështirësi flasin për ndjenjat e tyre.

Diagnoza dhe diagnoza diferenciale. Është i domosdoshëm kompletimi i të gjitha

ekzaminimeve para se të caktohet diagnoza. Nevojiten vlerësimi psikiatrik, vlerësimi

neurologjik, në mënyrë të veçantë përjashtimi i lëndimeve të trurit, ekzaminimi i gojës dhe

30

fytyrës për ndonjë keqformim eventual, vlerësimet psikometrike si dhe vlerësimi i të folurit.

Fëmija duhet të vlerësohet për probleme psikologjike të lidhura më traumat, abuzimin fizik,

seksual, etj.

Mutizmi selektiv duhet të dallohet nga të gjitha çrregullimet që shoqërohen me dëmtim të të

folurit si: problemet me dëgjim, vonesë mendore, çrregullimet pervazive, çrregullimet e

komunikimit, afazioni, skizofrenia dhe çrregullimin e konversionit.

Mjekimi. Fillimi sa më i shpejtë i intervenimit mund ta përmirësojë situatën e fëmijës.

Nevojitet një ndërhyrje multidisiplinare. Përfshihen teknikat e sjelljes, terapia familjare si dhe

qasja psikodinamike. Prindërit dhe mësuesit duhet të përfshihen në mjekim dhe duhet t'i

bëjnë me dije, në mënyrë të qartë, pritjet e tyre ndaj fëmijës.

Meqenëse ky çrregullim shumë shpesh shoqërohet me ankthin, mjekimi me frenuesit e

rikapjes së serotoninës mund të ndikohet, si p.sh.: fluoxetina.

3.5. Çrregullimet e eliminimit

Çrregullimet më të shpeshta të eliminimit janë:

eneureza dhe

enkopreza.

3.5.1. Eneureza

Eneureza joorganike është urinimi i përsëritur në rroba gjatë ditës (enuresis diurna) apo gjatë

natës në gjumë (enuresis nocturna) në mënyrë të pavullnetshme dhe të pa qëllimt, te fëmijët

ku kontrollimi i fshikëzës duhej të ishte arritur.

Eneureza mund të jetë parësore, atëherë kur fëmija asnjëherë nuk ka arritur për një kohë të

caktuar të ketë munduar ta kontrollojë urinimin dhe eneureza dytësore kur urinimi rifillon pas

një periudhe të kontinencës prej më së paku një muaj sipas klasifikimit ndërkombëtar të

sëmundjeve (ICD-10) dhe 6 muaj sipas diagnostic statistical manual version IV (DSM-IV).

Shpeshtësia. Në moshën 3 vjeçare, 34% e fëmijëve lagen natën dhe 26% e tyre urinojnë

ditën. Fëmijet e moshës 5-6 vjeçare lagen rreth 3% gjatë ditës dhe 10-15% gjatë natës.

Shpeshtësia ulet me rritjen e moshës, duke arritur në 1-3% pas moshës 12 vjeçare. Në një

31

studim të bërë në Kosovë, te fëmijët e moshës 7-18 vjeçare është gjetur një prevalencë e

enurezës nuktume prej 26% në popullatën e përgjithshme.

Deri në moshën 4 vjeçare duhet të ketë një shpërndarje të barabartë si te meshkujt, ashtu edhe

te femrat, por me rritjen e moshës shihet eneureza e cila paraqitet 2 herë më shumë te

meshkujt sesa te femrat.

Etiologjia. Nuk ka një shkaktar të vetëm që do të mund të shpjegonte eneurezën. Në

eneurezën parësore, vonesa në maturimin e kontrollit të fshikëzes së urinës shihet si faktor

parësor. Studimet gjenetike sjellin të dhëna që eneureza ka incidenca më të lartë në familjet

ku prindërit apo fëmijët kanë pasur probleme të urinimit të pakontrolluar. Në një numër të

vogël të fëmijëve, eneureza, është e lidhur me keqformime të rrugëve gjenito-urinare, por kjo

nuk ndodh për shumicën e tyre.

Në eneurezën dytësore, faktorët psikologjikë janë zakonisht shkaktarë të saj.

Te fëmijët e moshës 4-6 vjeçare mund të paraqitet rikthimi kalimtarë i urinimit nën

influencën e disa faktorëve, si: ndryshimi i vendbanimit, lindja e një fëmijë të ri,

hospitalizimi, abuzimi dhe trauma të ndryshme.

Megjithatë eneureza mund të jetë edhe shenjë e diabetit melit, diabetit insipid, epilepsisë,

vonesës në zhvillimin mental apo çrregullimeve neurologjike.

Diagnoza. Kjo diagnozë nuk përdoret nëse ekziston ndonjë arsye organike, si p.sh. shkaqe

neurologjike, keqformimet e traktit urinar apo infeksionet (edhe pse infeksioni mund të

paraqitet në mënyrë dytësore, për shkak të urinimit të vazhdueshëm, sidomos te femrat). Në

përgjithësi, eneureza nuk diagnostikohet tek fëmijët nën moshën 5 vjeçare, apo nëse

ekzistojnë të dhëna për vonesa të përgithshme në zhvillim.

Eneureza nuk shoqërohet me çrregullime psikiatrike, megjithatë shpeshtësia e problemeve

emocionale dhe atyre të sjelljes duket të jetë më e lartë se në popullatën e përgjithshme.

Shoqërimi më i shpeshtë është me vonesën në zhvillim, enkoprezën dhe çrregullimet e

gjumit. Ka disa raportime për paraqitjen e enurezës dytësore për shkak të disa problemeve, si:

hipertirodizmi, kapsllëku dhe çrregullime tjera hormonale.

Edhe pse janë raportime jo të shpeshta, nevojitet të bëhen ekzaminimet e nevojshme për

përjashtimin e shkaktarëve organikë.

32

Mjekimi. Mënyra e menaxhimit ndikohet nga natyra e enurezës (parësore apo dytësore);

rrethanat në shtëpi (mund të shkaktojnë vështirësi praktike për disa tretmane, marrëdhëniet

prind-fëmijë, qëndrimi prindëror ndaj tretmanit); mosha e fëmijës.

Mjekimi i saj ka principe fiziologjike (psikoedukimi) mjekimi me barna, psikologjikë

(mjekimi psikoterapeutik) si dhe të sjelljes (përdorimi i teknikave të sjelljes). Në aspektin e

mjekimit me barna, antidepresivët triciklik si: imipramine, amizoli janë përdorur në mjekimin

e enurezës. Ka studime që tregojnë se antidepresivët triciklik të jenë superior ndaj placebos,

por relapset janë të shpeshta pas ndërprerjes së tyre.

Dezmopresina, është bar i cili ka treguar sukses në mjekimin e enurezës por relapset

vazhdojnë të jenë të larta pas ndërprerjes së tij. Përdoren edhe dyshekët me alarm, të cilët

ndihmojnë fëmijën për tu bërë familjarë me ndjesinë e mbushjes së fshikëzës së urinës.

Prognoza. Shumica dërmuese e fëmijëve normal në aspektin fiziologjik, me raporte të

shëndetshme individuale dhe familjare, do të reagojnë në njërën prej programeve të

mësipërme.

Rreth 15% e fëmijëve e ndalin eneurezën brenda një viti. Numri më i madh i fëmijëve

pësojnë remision spontan deri në moshën 12 vjeçare. Ndërsa, aty ku ekzistojnë faktorë

komplikues, rezultati është më pak i sigurt.

3.5.2. Enkopreza (Encopresis)

Enkopreza është ndyrja me feqe e rrobave të brendshme, apo dalja në vende të

papërshtatshme të një fëmije, i cili e ka arritur paraprakisht kontrollin e defektimit. Ky

çrregullim diagnostikohet atëherë kur fëmija ka së paku tre muaj me këtë shenjë dhe mosha

është mbi 4 vjeç, pasi mendohet se pas kësaj moshe fëmija duhet ta ketë arritur kontrollin e

defekimit. Fëmija i ndytë rrobat gjatë ditës dhe është karakteristikë se mund ta mohojë edhe

kur era është evidente.

Nëse fëmija nuk e ka arritur akoma kontrollin e të dalave jashtë, atëherë enkopreza është

parësore, ndërsa kur ajo shfaqet pasi fëmija e ka arritur kontrollin, atëherë specifikohet si

dytësore. Fëmija së paku duhet ta ketë pasur një vit të kontrollit të defekimit.

Mendohet që ky çrregullim të jetë më i shpeshtë te meshkujt dhe te fëmijët nën moshën 10

vjeçare (1-2 %). Një shkallë e lartë e këtij çrregullimi shihet të fëmijët me vonesë në

zhvillimin mental si dhe të fëmijët që vijnë nga një shkallë e ulët sociale.

33

Etiologjia. Enkopreza duket të jetë e lidhur ngushtë me kapsllëkun, çrregullimet

neurologjike, psikologjike si dhe nga ndërhyrjet kirurgjike. Është tipike ta shohësh një fëmijë

me enkoprezë, i cili ka anamnezë të gjatë me kapsllëk.

Dhembja që shkaktojnë lëvizjet e masës së feçeve bëjnë që fëmija të frenojë sa më shumë që

është e mundur daljen e tyre, duke rritur në këtë mënyrë më shumë shanset për ta bërë më të

vështirë daljen e tyre. Fëmija nuk ka kontroll mbi këtë situatë.

Diagnoza dhe diagnoza diferenciale. Enkopreza funksionale mund të fillojë si një reagim

ndaj defekimit të dhimbshëm, trajnim joadekuat gjatë trajnimit të tualetit si dhe problemeve

të lidhura më ambientin fizik (tualet i papërshtatshëm, i papastër, larg shtëpisë etj).

Enkopreza mendohet të jetë një problem fizik me komponente psikologjike (por kjo e dyta

nuk është faktor etiologjik, është faktor precipitues). Enkopreza mund të shoqërohet me

çrregullimin kundërshtues, çrregullimin e sjelljes.

Mjekimi. Një numër i madh i metodave përdoren për të mjekuar këtë problem mjeksorë.

Laksativët janë barna që më shpesh përdoren. Teknikat e sjelljes janë të nevojshme për të

arritur një mjekim të suksesshëm.

Shumë fëmijë të cilët vuajnë nga enkopreza kanë edhe anamneze të defekimit të dhembshëm,

fobi nga tualeti ose sjellje refuzuese për të shkuar në tualet. Me qëllim të eliminimit të

problemeve të mësipërme shumë mënyra sigurohen për të ndihmuar fëmijët me enkoprezë ku

pjesa më e madhe e tyre mbështeten në principet, si: zbrazja e kolonit, defekim pa dhembje

dhe i rregullt. Është e rëndësishme të kuptohet që përpara se fëmija të angazhohet në mënyrat

e sjelljes duhet të sigurohemi që përmbajtja e zorrëve është e butë. Kështu që përdorimi i

dietave më përmbajtje të fibrave e shpejton peristaltikën e zorrëve duke rritur mundësinë e

defekimit.

3.6. Çrregullimet e gjumit

Çrregullimet më të shpeshta të gjumit janë:

ecja në gjumë,

tmerret dhe

ankthi i natës.

34

3.6.1. Ecja në gjumë (Somnabulizmi)

Ecja në gjumë, apo somnambulizmi, është një gjendje e vëmendjes së alternuar në të cilën

individi ngrihet nga shtrati gjersa është në gjumë dhe ecën. Episodet e tilla zgjasin deri në 20

minuta. Gjatë kësaj periudhe fëmija nuk ka asnjë shprehje në fytyrë, sillet sikur nuk i bënë

përshtypje ambienti dhe tregon nivel të ulët të vetëdijes dhe përgjigjes. Kur zgjohen ata nuk

mbajnë mend të jenë zgjuar gjatë natës.

Fëmija gjatë episodeve mund të ecë nëpër dhomë, por edhe jashtë, është vështirë ta zgjosh

fëmijën, zakonisht ai kthehet në shtrat pas një udhëzimi të thjeshtë. Aktivitetet komplekse

janë të pazakonshme. Shpesh fëmija mund të mos ecë, por të bëj levizje pa ndonjë qëllim të

caktuar dhe duke murmuritur.

Mendohet se ekziston një lidhshmëri e ngushtë ndërmjet ecjes në gjumë dhe tmerreve të

natës. Somnambulistët janë në rrezik të lëndohen, sidomos në mjedise të panjohura.

Diagnoza diferenciale. Somnambulizmi duhet të dallohet nga epilepsia psikomotorike gjatë

gjumit. Në epilepsi ekzistojnë zakonisht disa sjellje, si p.sh.: shtrëngime të duarve apo

përplasje të buzëve (edhe pse këto lloje të shenjave mund të paraqiten edhe tek ecja në

gjumë). EEG vërteton diagnozën e epilepsis.

Somnambulizmi në fazën 3-4 të gjumit dhe epilepsia psikomotorike mund të ekzistojnë te

fëmijët për shkak të shpeshtësisë së të pamurit. Të ecurit në gjumë duhet të diferencohet nga

tmerret e natës, nga sindromi i apnesë në gjumë, si dhe çrregullimeve tjera.

Mjekimi. Pas caktimit të diagnozës, duhet të jepen këshilla për krijimin e sigurisë në dhomë

dhe mjedisin rrethues. Ndoshta edhe mund të jetë e domosdoshme që fëmija të flejë në katin

përdhesë. Është e rëndësishme që prindërit të krijojnë një ambient të sigurt ku fëmija nuk

mund të lëndohet gjatë ecjes në gjumë.

Për të parandaluar daljen jashtë apo kërcimin nga dritaret, prindërit duhet t'i sigurojnë me

çelës. Prindërit duhet të informohen rreth natyrës së çrregullimit.

3.6.2. Tmerret e natës ( Pavor nucturnus) dhe ankthi i natës

Që të dyja këto përfshijnë përvojën e frikës dhe reagimin fiziologjik ndaj saj edhe pse

ekzistojnë dallime ndërmjet tyre.

35

Tmerri i natës, i cili paraqitet zakonisht në fazën 3-4 të gjumit, zakonisht ndodh 2 orë pas

fillimit të gjumit. Në mënyrë tipike, fëmija do të ngrihet në shtrat me një pamje të tmerruar

qan, bërtet, bënë lëvizje të pakontrolluara, djersitet, flet përçart, zbehet ose skuqet në fytyrë

dhe nuk është i zgjuar. Fëmijët në përgjithësi nuk kujtojnë në mëngjës që kanë pasur një

episodë të tillë, për këtë arsye kjo eksperiencë është më shqetësuese për prindërit, apo të

afërmit që flenë më të.

Ankthi i natës ose ëndërrat e frikshme natën për dallim nga tmerret e natës, mbahet mend më

mirë, dhe zakonisht fëmija zgjohet dhe kanë atak frike, nga ajo që kanë parë në ëndërr.

Ankthi i natës ndodh në periudhën e gjumit me lëvizje të shpejta të syve - Rapid Eye

Movements (REM) të gjumit, prandaj paraqitet më vonë se tmerret e natës që paraqiten në

fazën jashtë periudhës me lëvizje të shpejta të syve - Non Rapid Eye Movements (NREM).

Kur ankthi i natës shfaqet në fëmijëri zakonisht është i lidhur ngushtë me fazën e zhvillimit të

fëmijës. Ato janë më të shpeshta në periudhën parashkollore dhe atë shkollore, pasi fëmijët

më të vegjël e kanë vështirë të bëjnë dallimin midis realitetit, fantazisë dhe ëndërres.

Meqenëse fëmijët e kësaj periudhe kanë një fantazi të gjallë rreth figurave të ndryshme që

mund të ndikojnë në paraqitjen e ëndërrave të frikshme. Ëndërrat e frikshme lidhen shpesh

edhe me sëmundjet që shoqërohen me temperaturë të lartë. Tmerret e natës janë të lidhura më

ngushtë me fëmijën sesa me stresin.

Epidemiologjia. Tmerret e natës dhe ankthet e natës janë të zakonshme në fëmijëri dhe

paraqiten me një shpeshtësi prej 1-4 % të fëmijëve. Janë shumë më pak të zakonshme në

moshën e rritur.

Etiologjia. Tmerret e natës kanë predispozicion familjar. Ata mund të reprodukohen me disa

antagonistë të benzodiazepinëve. Kjo ka çuar në teoritë rreth substancave endogjene të këtij

lloji apo çrregullime në sistemin receptor endogjen të benzodiazepinëve. Në fëmijëri tmerret

e natës mund te jenë të shoqëruara me obstruksion të rrugëve të sipërme të traktit të

frymëmarrjes dhe mund të zhduken pas adenoidektomisë, megjithëse është vështirë të dihet

nëse operacioni e shkakton këtë, apo ndërprerja e rutinës së gjumit me rastin e pranimit në

spital.

Diagnoza diferenciale. Tmerret e natës dhe ankthet e natës duhet të dallohen nga njëri-tjetri.

Kur fëmija ka tmerre nate, do të duhet mbështetur në të dhëna anamnestike dhe në parametra

të tjerë e të përjashtohet epilepsia. Në tabelën 2 është prezantuar diagnoza diferenciale në mes

të tmerrit të natës dhe ankthit të natës.

36

Tabela 2. Diagnoza diferenciale në mes të tmerrit dhe ankthit të natës.

Faktorët Tmerri natës Ankthi natës

Mosha 3-8 vjeç Në çdo moshë

Gjinia Meshkujt më të predispozuar Nuk ka dallim

Faza e gjumit Jashtë periudhës së lëvizjeve

të shpeshta të syve (NREM)

Në periudha të lëvizjeve të

shpeshta të syve (REM)

Kujtesa Nuk kujtohet në mëngjes Ka kujtesë për çfarë ka ndodhur

A ndikohet nga stresi PO PO

Mjekimi. Ankthet në vete nuk kërkojnë mjekim me barna, me përjashtim të rasteve kur ajo

është e shoqëruar me ndonjë çrregullim tjetër, si: depresioni, çrregullimi i stresit

postraumatik, keqpërdorimi i substancave apo abuzime të rënda fizike, seksuale dhe

emocionale. Te tmerret e natës duhet punuar me prindërit, në mënyrë që ata me gjakftohtësi

të ballafaqohen me episodet e tmerreve.

Ata duhet të presin që tmerri të kalojë vetë, vetëm duke e qetësuar fëmijën. Teknika të tjera të

thjeshta ndonjëherë mund të ndryshojnë rutinën e qetësimit, p.sh. nëse fëmija merr pije të

ngrohtë, lahet në mbrëmje etj. Kur fëmija ka ankthe të natës apo ëndërra të frikëshme, duhet

të ndiqet nga psikologu klinik apo psikiatri për një qasje më të strukturuar.

Prognoza. Tmerret e natës tejkalohen spontanisht. Ankthet e natës janë një ngjarje jetësore,

por nëse paraqitet me një shpeshtësi më të madhe se zakonisht, atëherë në këto raste mund të

ndihmohet duke u kushtuar vëmendje presioneve gjatë ditës.

3.7. Çrregullimet e ngrënies

Çrregullimet e ngrënies te fëmijët janë më të shumëllojshme se në moshën e rritur. Në to

përfshihen, përveç anoreksisë dhe bulimisë, edhe çrregullimi i ngrënies selektive, çrregullimi

emocional i shmangies së ngrënies si dhe sindroma e refuzimit pervaziv të ngrënies.

Meqenëse një numër i fëmijëve mund të mos i përmbushin kriteret për ndonjëren prej

kategorive të klasifikimit ndërkombëtarë të sëmundjeve (ICD 10), atëherë mund të përdoret

kategoria e çrregullimeve të ngrënies të paspecifikuara gjetiu.

37

Në vitet e fundit një numër i madh i hulumtimeve është fokusuar jo vetëm në shkaqet e

çrregullimeve të ngrënies, por edhe në gjetjen e mënyrave më të mira të mjekimit të tyre.

Pediatritë duhet të identifikojnë dhe kuptojnë rreziqet që bartin këto çrregullime, në mënyrë

të veçantë hulumtimin e kontekstit familjarë, për të parë ndikimin që mund të ketë ky rreth jo

vetëm në shkaqet e problemeve të ngrënies, por dhe për t'i identifikuar faktorët pozitivë që

mund të përdoren në mjekim.

Etiologjia. Çrregullimet e ngrënies te fëmijët ashtu si edhe te të rriturit janë parë si një

sindromë me një numër të madh të faktorëve etiologjik të përfshirë në to, si: biologjikë,

psikologjikë, familjarë dhe social-kulturorë.

Mekanizmat gjenetikë dhe ato neurofiziologjikë kanë një kontribut të rëndësishëm në

paraqitjen e anoreksisë dhe bulimisë. Të afërmit e gjeneratës së parë të atyre që kanë

çrregullime të ngrënies kanë 6-10 herë më shumë shanse për të zhvilluar probleme të ngrënies

se ata nga popullata e shëndoshë.

Deri tash nuk është gjetur ndonjë gjen specifik për këto çrregullime, por studimet në binjakë

tregojnë një konkordancë të rritur ndërmjet monozigotëve krahasuar me dizigotët. Studimet

në neurofiziologjinë e çrregullimeve të ngrënies janë mbështetur në inhibitorët e rihapjes së

serotoninës, sidomos në rëndësinë e tyre në mjekimin e bulimisë dhe anoreksisë nervoze.

Çrregullimet më të shpeshta të ngrënies janë:

Anoreksia nervoze. Është një çrregullim i ngrënies që karakterizohet me refuzim për ta

ruajtur masën trupore, apo nuk arrijnë masën e duhur, si pasojë e përdorimit të metodave që e

pengojnë shtimin në masë trupore, si p.sh.: dieta, ushtrimet fizike etj. Fëmijët kanë

shtrembërim të përceptimeve mbi formën dhe madhësinë e trupit. Preokupime mbi formën

dhe masën trupore janë të përhershme sa që fëmija i përshkruan që ato i rrijnë në kokë gjithë

kohën.

Fëmijët nuk e humbasin oreksin, por kanë një frikë të madhe se mos fitojnë në masë trupore.

Fëmijët gjithashtu zhvillojnë edhe shenja të tjera, si tërheqja nga shoqëria, bëhen nervozë

shumë lehtë, mund të zhvillojnë ndjenjën e pafuqisë, ndihen të padobishëm, kanë vlerësim të

ulët për veten. Ky çrregullim shumë shpesh shoqërohet me depresion apo çrregullime

obsesive- kompulsive.

Bulimia. Është çrregullim i ngrënies, i cili karakterizohet nga episode të pakontrolluara të

ngrënies së një sasie shumë të madhe ushqimi brenda një kohe shumë të shkurtër. Gjithashtu

38

fëmija ka preokupim të vazhdueshëm mbi masën e cila çon në episode vjelljeje mbas

përdorimit të ushqimit. Ky çrregullim ka shumë të përbashkëta me anoreksinë nervore, duke

përfshirë shqetësimin mbi formën e trupit dhe masën trupore. Të vjellat e shpeshta mund të

shkaktojnë çrregullime të elektroliteve dhe ndërlikime të tjera.

Çrregullimi i ngrënies selektive. Fëmijët me këtë çrregullim janë normal në masë trupore

dhe gjatësi (lartësi), ekzaminimi objektiv është pa ndryshime.

Nganjëherë ky çrregullim vjen pas një periudhe normale ngrënieje, por numri më i madh i

fëmijëve kanë probleme me ushqimin dhe këta fëmijë në mënyrë strikte ushqehen vetëm me

një lloj ushqimi. Zakonisht ky problem kalon në adoleshencë dhe në një numër shumë i vogël

i tyre mund të ketë probleme edhe në moshën madhore.

Pika. Pika është ngrënia e substancave joushqyese, si: dheu, gëlqerja, letrat, goma, cigaret etj,

ose edhe e ushqimeve të papërpunuara, si mielli, patatet, etj. Që të konsiderohet pika duhet që

kjo sjellje perzistente të jetë shfaqur së paku një muaj. Emrin ky çrregullim e ka marrë nga

një zog (emri i zogut Grizhël), i cili ushqehet me gjithçka. Pika mund të shoqërojë gjendje si

shtatzënitë, fëmijët e vegjël si dhe fëmijët me vonesë në zhvillimin mental.

Pika te fëmijët mund të jetë e rrezikshme, pasi ngrënia e substancave me përmbajtje helmi

sjellë intoksikimin e fëmijëve dhe në disa raste edhe në dëmtim të trurit të tyre.

Po ashtu shoqërohet me çrregullime të traktit tretës. Numri më i madh i fëmijëve kanë

çrregullime biokimike, më së shpeshti mungesën e hekurit. Në përgjithësi, fëmijët ngrenë

edhe substanca të cilat nuk kanë lidhje me elementin për të cilin ka mungesë fëmija.

Mjekimi. Në mënyrë që mjekimi të jetë sa më efektiv është e nevojshme së pari të

përcaktohet se sa serioz është problemi. Mbështetur te Kreipe, fëmijët me shkallë të lehtë janë

ata që kanë shtrëmbërime të lehta të imazhit të trupit, që kanë të ruajtur së paku 90% të masës

trupore optimale për moshën, që nuk kanë shenja eksesive të humbjes në masë trupore, por që

përdorin metoda të ndryshme për të humbur në masë trupore. Në këtë fazë është e nevojshme

të ndërtohen qëllime për fitimin në masë trupore. Një dietolog është i nevojshëm që të

përfshihet në mjekim.

Nëse fëmija është në një fazë më të avancuar është e nevojshme të konsultohen profesionistë

me eksperiencë në këtë fushë. Qasja multidisiplinare ndaj këtyre problemeve përmirëson jo

vetëm gjendjen e fëmijës, por dhe të problemeve të lidhura me të.

39

Në rastet e rënda, kur fëmija ka nënushqyeshmëri të rëndë, është i dehidruar, ka çrregullime

të elektrolitëve, çrregullime të EKG-së, jostabilitet fiziologjikë, si dhe çrregullime të tjera,

kërkohet hospitalizimi i fëmijës. Ushqimi me sondë nazogastrike zbatohet në rastet e rënda.

Edukimi dhe mbështetja e të sëmuarit është e rëndësishme në mënyrë që i sëmuari ta kuptojë

natyrën e çrregullimit.

Barnat përshkruhen në varësi të gjendjes së të sëmurit, kohët e fundit frenuesit e rikapjes së

serotoninës kanë filluar të përdoren në mjekimin e anoreksisë dhe bulimisë, sidomos në rastet

e shoqërimit me çrregullime psikiatrike, si depresioni, ankthi etj.

3.8. Çrregullimet somatoforme

Çrregullimet somatoforme janë një grup i çrregullimeve në të cilët të sëmuarit shfaqin shenja

fizike në mungesë të ndonjë çrregullimi organik, i cili mund të shpjegojë prezencën e këtyre

shenjave. Këto çrregullime mund të prezantohen më një spektër të gjerë të shenjave. Këto

çrregullime janë të vështira dhe tepër të komplikuara për t'u kuptuar. Ato shfaqen me shenja

fizike, janë të pavullnetshme dhe nuk janë nën kontrollin e fëmijës, por ato kuptohen nga

familja dhe fëmija, si sëmundje organike. Ato shpesh edhe ngatërrohen nga ana e mjekëve më

sëmundje në të cilat fëmija i stimulon apo i prodhon shenjat.

Bashkëveprimi i aspekteve psikologjike me ato fizike kanë qenë fushë e studimeve të shumta.

Megjithëse jo shumë është kuptuar në këtë ndërlidhje, shihet që ato ndërveprojnë në mënyra

të ndryshme. Ngjarjet stresuese mund të ndikojnë në paraqitjen e ndryshimeve fiziologjike, të

cilat më pas paraqiten me shenja fizike te fëmija. P.sh. në një fëmijë me bronkit kronik,

ndryshimet në ekstrem të disponimit mund të bëhen shkaktarë për ndryshime fiziolologjike,

të cilat mund të rezultojnë me atak të astmës. Ngjarjet stresuese duket të kenë lidhje me

ulçerën peptike, dhembjet e barkut, migrenën etj.

Disa çrregullime psikiatrike kanë në spektrin e tyre shenja somatike, si p.sh.: fëmijët që

vuajnë nga anoreksia nervoze, depresioni, ankthi, çrregullimi i hiperaktivitetit, fëmijët që

vuajnë nga obeziteti etj. Shpeshtësia e çrregullimeve të këtij grupi është e vështirë të thuhet

me saktësi për shkak të vështirësisë që kanë fëmijët të diagnostikohen. Një pjesë e mirë e

fëmijëve bëhen pre e ekzaminimeve të shumta derisa të dërgohen te psikiatri i fëmijëve për

diagnostikim.

Çrregullimet më të shpeshta somatoforme janë:

40

3.8.1. Çrregullimi sematoform

Është një sëmundje që paraqitet me dhembje të shumta, të cilat përfshijnë disa organe në një

kohëzgjatje në më shumë se disa muaj, e cila rezulton me dëmtim të funksionimit të fëmijës,

ose me kërkimin e vazhdueshëm të ndihmës mjekësore.

Sëmundja është kronike dhe lidhet ngushtë me shqetësime psikologjike, me dëmtim të

funksionimit shoqëror dhe me sjellje të kërkimit të ndihmës në mënyrë të vazhdueshme.

Etiologjia e këtij çrregullimi është e panjohur, edhe pse shumë faktorë janë gjetur të lidhur

me të. Faktorët social, kulturorë si dhe ata etnikë mund të kenë ndikim në zhvillimin e tyre.

Një numër i limituar i hulumtimeve sjellin fakte mbi uljen e metabolizmit në lobin frontal dhe

gjithashtu një numër i fëmijëve kanë predispozicion familjar. Sipas klasifikimit

ndërkombëtar, kriteret për caktimin e diagnozës përfshijnë: katër shenja nga pjesë të

ndryshme të trupit (p.sh.: koka, barku, shpina, ekstremitetet, kraharori) apo funksione

(menstruacionet, urinimi, defekimi, etj.). Dy shenja gastrike që nuk kanë dhembje (p.sh.

nauze, vjellje, mostolerim të ushqimeve). Një shenjë seksuale që nuk ka dhembje

(menstruacione të çrregullta, hemorragji etj.). Një shenjë pseudoneurologjike (humbja e të

folurit, paraliza, retencion urinar etj.).

3.8.2. Çrregullimi i konversionit.

Është një sëmundje me shenja dhe deficite, të cilat prekin funksionet motorike dhe mendore

të fëmijës e që në pamje të parë të krijojnë përshtypjen e një çrregullimi organik. Shenjat apo

deficitet nuk prodhohen në mënyrë të vullnetshme nga fëmija, apo nga përdorimi i ndonjë

substance. Paraliza, verbimi dhe shurdhimi janë shenja të shpeshta të çrregullimit konversiv.

Ky çrregullim në të rritur është i lidhur ngushtë me çrregullimet e personalitetit antisocial,

histronik, i varur dhe atë pasiv e agresiv. Shpesh ky çrregullim shoqërohet nga shenja

depresive, ankthi si dhe me rritje të rrezikut për vetëvrasje.

Ky çrregullim karakterizohet nga shenja mendore (parestezi dhe anestezi të gjymtyrëve,

shurdhim, verbim, apo mjegullim të shikimit), shenja motorike (këputje, paraliza, lëvizje të

çrregullta, lëvizje koreiforme, tike etj.) dhe sulme joepileptike. Kjo e fundit mund të jetë

shumë e vështirë të dallohet nga sulmet epileptike pasi shumë shpesh këto dy gjendje mund të

bashkekzistojnë.

41

Këto shenja mund të paraqiten kur fëmija është ballafaquar me ndonjë ngjarje stresuese, ose

në raste jo të rralla të paraqiten pas kalimit të ndonjë infeksioni virusal.

3.8.3. Dhembjet joorganike të barkut

Ky lloj çrregullimi paraqitet më shpesh te fëmijët e moshës 5-12 vjeçare. Dhembja përjetohet

në mënyrë difuze në bark dhe mund të shoqërohet me dhembje të tjera në mënyrë të veçantë

në gjymtyrë. Në raste jo të rralla dhembja vjen pas ndonjë ngjarje stresuese për fëmijën,

fillimi i vijimit në institucione parashkollore, i shkollës, por te numri më i madh i fëmijëve

nuk gjendet ndonjë faktor nxitës. Dhembja zgjatë disa orë dhe ka tendencë të përsëritet.

Te një numër i vogël i fëmijëve këto dhembje shoqërohen me të vjellura, dhembje koke dhe

me temperaturë subfebrile, dhembjet joorganike janë difuze dhe shoqërohen edhe me

dhembje të tjera. Zakonisht kjo gjendje shoqërohet edhe me shenja të problemeve

emocionale.

3.8.4. Mjekimi i çrregullimeve somatoforme

Duhet të jetë sistemik, me përfshirje jo vetëm të fëmijës, por edhe të prindërve dhe të gjithë

personave të rëndësishëm për funksionimin e fëmijës. Mjeku së pari do të duhet ta qartësojë

qëndrimin e prindërve ndaj shenjave që ka fëmija, a e shohin ata si një çrregullim organik apo

psikologjik.

Prindërit duhet të sqarohen për situatën të cilën është duke e kaluar fëmija. Ndonjëherë

shtrimi në spital mund të ndikojë në përmirësimin e shenjave. Mënyra e mjekimit të fëmijës

do të varet nga natyra e problemit. Psikoterapia individuale mund të jetë e dobishme.

4. PENGESAT MOTORIKE DHE SHPREHITË MOTORIKE

Pengesat motorike dhe shprehitë motorike më të shpeshta janë: tiket dhe sindroma Gilles de

la Tourette.

4.1. Tiket (Tics) dhe sindroma Gilles de la Tourette.

42

Një “ tik i thjeshtë ” është një lëvizje apo vokalizim i pavullnetshëm, i shpejtë, joritmik dhe

përsëritës. Edhe pse tiket vlerësohen si të pavullnetshme, ato ndonjëherë mund të shtypen apo

ndalohen përkohësisht nga fëmija. Të gjitha llojet e tikeve si ato motorike dhe vokale,

përkeqësohen nga stresi, lodhja, gëzimi, zemërimi etj. Ato më rrallë paraqiten kur fëmija

kryen aktivitete që kërkojnë përqendrim të lartë, e sidomos kur fëmija kënaqet nga aktiviteti.

Tiket zakonisht përfshijnë një grup të veçantë muskulor, p.sh. mbyllja e syrit, ngritja e

supeve, dridhja e kokës dhe grimasat e fytyrës.

Tiket vokale mund të jenë hungërimë, piskamë, ulërimë, tërheqje e hundëve, pastrim fyti që

ngjan me kollitjen etj.

Tiket motorike me komplekse përfshijnë kërcimin dhe trokitjen dhe në rastet ekstreme

copropraxia (gjeste të pahijshme). Tiket komplekse vokale mund të përfshijnë shprehje

eksplozive të fjalëve. Kur fjalët janë të pahijshme, atëherë kjo quhet coprolalia. Mund të

ekzistojnë disa imitime të gjesteve (echopraxia) dhe të fjalëve (echolalia). Afro 10-24% e

fëmijëve manifestojnë tike ndonjëherë gjatë zhvillimit të tyre, por shumica janë të thjeshta

dhe kalimtare.

Ndërsa sindroma Tourette ka një shpeshtësi prej 1:1.000 të meshkujt dhe 1:10.000 të femrat.

Tiket e thjeshta janë shumë më të shpeshta se sindroma Tourette. Mosha mesatare e fillimit

është 7-9 vjeçare. Diagnoza e sindromës Tourette zakonisht vihet më vonë, ndoshta sepse

shpesh fillon me tike të thjeshta motorike.

Etiologjia. Tiket supozohen të jenë rezultat i disbalansit të neurotransmitereve. Vëmendje i

është kushtuar uljes së aktivitetit metabolik në ganglionet bazale dhe disfunksionin

dopaminergjik.

Megjithatë, edhe fusha të tjera të trurit dhe një numër i madh i neurotransmetuesve janë bërë

objekt i shumë studimeve. Predispozicioni gjenetik është i pranishëm si të tiket edhe të

çrregullimet obsesive-kompulsive.

Manifestimet klinike. Varen prej llojit të çrregullimit: Çrregullimi i tikeve kalimtare. Ky

çrregullim karakterizohet nga prania e një ose më shumë tikeve motorike ose vokale ose të

dyjave së bashku shumë herë gjatë ditës, në pjesën më të madhe të ditëve për një periudhë së

paku 4 javë. Kohëzgjatja e këtij çrregullimi është një vit ose më pak. Fillimi është para

moshës 18 vjeçare.

43

Çrregullimi i tikeve kronike. Ky çrregullim karakterizohet nga prania e tikeve motore ose

vokale, por jo e të dyjave së bashku shumë herë gjatë ditës, në pjesën më të madhe të ditëve

për një periudhë së paku njëvjeçare dhe kur fëmija nuk ka pasur remison të plotë që të ketë

zgjatur më shumë se dy muaj.

Diagnoza dhe diagnoza diferenciale. Paraqitja esenciale e çrregullimit të tikeve janë

prezenca e tikeve motorike dhe atyre vokale si në rastin e sindromes Gilles de la Tourette (të

dyjave së bashku). Zakonisht fëmijët i mohojnë tiket, pasi nuk janë të vetëdijshëm për

prezencën e tyre. Ekzaminimi neurologjik është i domosdoshëm për të përjashtuar ndonjë

shkaktarë organik. EEG është e domosdoshme për t'i përjashtuar sulmet mioklonike.

Vlerësimi psikiatrik është i rëndësishëm për ta vlerësuar lokacionin anatomik, shpeshtësinë,

numrin, kompleksitetin si dhe peshën e tyre në kohë.

Duhen vlerësuar gjithashtu komponentët, si: ankthi, sjellja, arritjet akademike, disponimi si

dhe strese të tjera që mund të kenë ndikim në shpeshtësinë e tikeve. Tiket duhet të

diferencohen nga lëvizjet e ngjajshme me tiket që shfaqen nga përdorimi i disa substancave

(psikostimulantet) apo nga gjendja mjekësore si Chorea Huntington apo encefaliti

postvirusal.

Tiket duhet të diferencohen nga lëvizjet koreiforme, lëvizjet distonike, çrregullimi i lëvizjeve

stereotipike, apo çrregullimi pervaziv gjithashtu edhe nga kompulsionet. Shoqërimi

(komorbiditeti) më i shpeshtë i sindromes Gilles de la Tourette është me çrregullimin obsesiv,

hiperaktivitetin, ankthin, impulsivitetin, ndonjëherë me problemet e të mësuarit.

Mjekimi. Tiket kalimtare nuk kanë nevojë për mjekim. Mjafton që mjeku t'i këshillojë

familjarët që të ulin vëmendjen ndaj lëvizjeve që bën fëmija apo dhe kritikës së lëvizjeve të

tyre. Tiket kanë nevojë për një qasje multidisiplinare, pasi shpesh fëmijët bëhen objekt i

ofendimeve në shkollë.

Prandaj një lidhje e mjekut me familjen dhe shkollën do të ishte më se e rekomandueshme.

Teknikat e relaksimit, psikoterapi e shkurtër dhe ndonjëherë barnat mund të ulin shpeshtësinë

e tikeve.

44

5. ABUZIMI (KEQTRAJTIMI) I FËMIJËVE

Abuzimi i fëmijëve përfshinë abuzimin fizik, emocional dhe seksual të fëmijëve. Edhe pse

një numër i madh i abuzimeve ndodhin në ambientin familjarë të fëmijëve, një numër i

konsiderueshëm i abuzimeve ndodhin në institucione parashkollore, shkolla etj.

Në kategorinë e abuzimit futet dhe neglizhimi, i cili mund të jetë fizik, edukativ apo

emocional. Shembull i neglizhimit fizik është dështimi për t'ia ofruar fëmijës ushqimin,

higjienën, veshmbathjen etj. Neglizhimi edukativ shfaqet atëherë kur prindi nuk i jep mundësi

fëmijës për t'u edukuar në shkollë.

5.1. Faktorët e rrezikut për abuzimin e fëmijëve

Abuzimi është i lidhur më shumë faktorë, si ata individual, social, kulturorë dhe familjarë.

Faktori kulturor përfshinë ballafaqimin e popullatës ndaj dhunës dhe pranimin e dhunës si një

mjet i zgjidhjes së problemeve. Masmedia luan një rol të rëndësishëm në këtë mes. Prindërit e

rinj, personaliteti i prindërve si dhe prania e çrregullimeve mendore duket të kenë rol në

paraqitjen e abuzimeve të ndryshme.

Të porsalindurit parakohe, fëmijët me keqformime të lindura, sëmundje kronike,

temperament të vështirë dhe që jetojnë në ambiente të varfëra janë më të predispozuar ndaj

abuzimit.

Manifestimet klinike. Fëmijët e abuzuar zakonisht diagnostikohen pas paraqitjes së tyre në

qendrën emergjente, apo atë parësore si pasojë e lëndimeve, ose problemeve të sjelljes. Një

pjesë e fëmijëve ankohen për dhembje të cilat nga ekzaminimet e bëra nuk rezultojnë me

ndonjë bazë organike.

Fëmijët me anamnezë të abuzimit fizik dhe të neglizhimit kanë një rrezik të lartë të zhvillimit

të çrregullimeve psikiatrike, duke përfshirë edhe krijimin e një stili të dezorganizuar të jetës.

Jeta e dezorganizuar përfshinë shenja të çrregullimit disociativ, depresionit, ankthit si dhe

nervozës, apo sjelljeve agresive.

Manifestimet klinike në keqtrajtimin e fëmijëve janë të lidhura ngushtë me llojin e abuzimit.

Në një studim të bërë në vitin 2006 është gjetur se abuzimi emocional dhe seksual është i

lidhur ngushtë me depresionin, e ndërsa abuzimi fizik dhe fëmijët që janë dëshmitarë të

dhunës familjare janë parë të kenë një lidhje mesatare me depresionin.

45

Fëmijët që i nënshtrohen abuzimit seksual kanë më shumë shenja të ankthit dhe disociacionit

si dhe të irritabilitetit. Fëmijët, të cilët i nënshtrohen abuzimit verbal kanë më shumë shenja të

nervozës dhe agresivitetit. Çrregullimi i stresit postraumatik është një nga çrregullimet e

shpeshta te fëmijët e abuzuar. Në abuzimin seksual fëmija fillon të ketë ndryshime të

papritura të disponimit, dhembje barku, agresivitet, interes të shtuar ndaj seksit, masturbime

të shpeshta, tentim vetëvrasje, largime nga shtëpia, ankth, anoreksi, nervozë, refuzim të flasë

etj. Shenjat fizike të abuzimit janë të dukshme në ekzaminimin e fëmijës.

Mjekimi. Mjekimi është i lidhur ngushtë me praninë apo jo të çrregullimeve psikiatrike dhe

në mënyrë të veçantë me motivimin e prindërve për të marrë ndihmë profesionale. Në raste të

tilla protokolli mbi mbrojtjen e fëmijëve duhet të respektohet. Në raste jo të rralla fëmija do

të ketë nevojë për shtrim në spital, apo për largim nga shtëpia, në rastet kur abuzimi ndodh në

familje.

6. VONESA MENTALE (Retardimi mental)

Vonesa mentale nënkupton jo vetëm një nivel të ulët të koeficientit të inteligjencës (IQ prej

70 e më poshtë), por edhe deficit të funksionimit përshtatës të fëmijës. Fëmija mund të ketë

prezencë të niveleve të ndryshme të aftësive në fusha të ndryshme të zhvillimit të tij në varësi

të shkallës së vonesës mentale.

Etiologjia. Vonesa mentale është e lidhur me faktorë psiko-social dhe atë biologjikë, apo

kombinim i të dyjave. Megjithatë, në 30-40% të rasteve, etiologjia mbetet e paqartë. Deficiti

intelektual dhe përshtatës mendohet të përcaktohet nga ndërlidhja midis mekanizmit

poligjenik dhe faktorit social. Vonesa mentale dhe ajo e rëndë janë gjetur të lidhura në më

shumë se 200 sindroma biologjik (sindroma e kromozomit X- fragjil, paraliza cerebrale

mikrocefalia, hipotiroidizmi, hiperbilirubinemia rubeola, sindroma Angelman, skleroza

tuberoze, toksoplazmoza, infeksionet me citomegalovirus etj).

Nga të gjithë fëmijët dhe adoleshentët me vonesë mentale 30-70% e tyre kanë

bashkekzistencë edhe të një çrregullimi psikiatrik. Fëmijët me vonesë mentale kanë katër

herë më shumë shanse për një çrregullim psikiatrik se fëmijët me inteligjencë normale.

Afërsishtë 10% e fëmijëve më vonesa mentale kanë kritere të plota për çrregullimin e

hiperaktivitetit. Rreth 5% e fëmijëve më vonesë kanë autizëm, por afërsisht 80% e fëmijëve

me autizëm kanë shkallë të ndryshme të vonesës në zhvillim.

46

Disa çrregullime, si pika, ruminimet, problemet e të mësuarit, problemet e të folurit,

vetëlëndimet e qëllimshme, depresioni, çrregullimi obsesiv me kompulsione, ankthi, duken të

jenë të pranishme në shkallë më të lartë te fëmijët me vonesë mentale.

Vonesa mentale klasifikohet në:

Vonesë të lehtë mentale (IQ 50-70);

Vonesë mesatare mentale( IQ 39-49);

Vonesë mentale të rëndë (IQ 20-38) ‘

Vonesë mentale tepër të rëndë (IQ më e vogël se 20).

Diagnoza. Koeficienti i intelegjencës ose i zhvillimit paraqet raportin në mes të moshës

mentale të fëmijës dhe moshës së tij kalendarike. Llogaritet në bazë të testeve psikologjike.

Përcaktimi i koeficientit të inteligjencës është një informatë, e cila ndihmon në përcaktimin e

shkallës së vonesë. Vlerësimi i shkallës së funksionimit të fëmijës duhet të bëhet me anën e

instrumenteve të standardizuara, në mënyrë që ta kemi një pasqyrë të qartë të funksionit

social dhe aftësive përshtatëse të fëmijës.

Vlerësimi përmes intervistave të strukturuara me prindër do të na shërbente për ta vlerësuar

shkallën e përshtatshmërisë së fëmijës në pesë fusha: komunikimin, aftësitë rutinore,

shoqërizimin, aftësitë motorike dhe sjelljet përshtatëse. Këto kompetenca krahasohen me

pritjet në raport me moshën që ka fëmija. Vlerësimi mjekësor përfshin ekzaminimin objektiv,

testet laboratorike, elektroencefalogramin, rezonancen magnetike, etj.

Mjekimi. Informimi i prindërve rreth diagnozës është një nga pikat kryesore të mjekimit.

Informimi duhet të mbështetet në të gjitha informatat e mbledhura nga mjeku dhe duhet të

përfshijë, natyrën e vonesës, hapat e mëtutjeshëm për zhvillimin e fëmijës etj. Informimi sa

më i shpejtë i prindërve është i një rëndësie të veçantë. Informimi i parë duhet të bëhet nga

mjekë të specializuar dhe ai që do ta ndjekë fëmijën në vazhdim. Njëkohësisht prindi duhet të

informohet për të gjitha burimet të cilat mund ta mbështesin në edukimin e fëmijës.

Barnat përdoren në rastet e bashkekzistencës së çrregullimeve psikiatrike, apo çrregullimeve

të tjera organike. Sjelljet vetëlënduese trajtohen me largimin e objekteve të rrezikshme, barna

dhe teknika të sjelljes. Në rastet e ndryshimeve të rënda të sjelljes përdorimi i neuroleptikëve

është i rekomandueshëm.

47

7. KUJDESI INFERMIEROR NDAJ FËMIJËVE

“E drejta për trajtimin më të mirë të mundshëm, është e drejtë elementare, veçanërisht

për fëmijët”

Fëmija është qenia njerëzore më e ndjeshme e shoqërisë. Ai ka nevojë për përkujdesje në

plotësimin e nevojave themelore fiziologjike. Vitet e para të rritjes së fëmijës konsiderohen si

faza më e rëndësishme e zhvillimit, me ndikim të përjetshëm për shëndetin, zhvillimin,

mirëqenien dhe reproduksionin. Latantët dhe fëmijët e vegjël në esencë janë të rrezikuar, ata

nuk mund të avokojnë për veten e tyre dhe për këtë arsye nuk janë në gjendje për t’u

vetëmbrojtur.

Andaj infermierët luajnë një rol të rëndësishëm në mbrojtjen e fëmijës, sepse përveç ofrimit

të menjëhershëm të kujdesit shëndetësor, i mësojnë prindërit se si duhet të kujdesen për

fëmijën, ushqyerjen adekuate dhe si të sigurojnë kushte më të favorshme për zhvillimin e

fëmijës.

Infermieria pediatrike është në përputhje me përkufizimin e rishikuar të infermierisë nga

Shoqata e Infermiereve Amerikane (2003), e cila përcakton qartë filozofinë e kujdesit

pediatrik, që fokusohet në:

Kujdesin e përqendruar të fëmijës në familje,

Kujdesin ndaj traumave,

Menaxhimin adekuat të rasteve.

Aktivitetet dhe roli i infermieres në kujdesin e fëmijës orientohet në plotësimin e nevojave

njerëzore themelore. Kujdesi shëndetësor për fëmijë ka për qëllim përparimin dhe ruajtjen e

shëndetit, përmes sigurimit dhe monitorimit të rritjes dhe të zhvillimit të duhur, parandalimin

e sëmundjeve, lëndimeve, shërimin dhe rehabilitimin si dhe edukimin shëndetësor të

prindërve dhe kujdestarëve të fëmijës lidhur me kujdesin dhe ushqyerjen e tij.

Qasja e kujdesit të përqendruar të fëmijës në familje realizohet përmes tre komponentëve

kryesorë:

Respektit,

Bashkëpunimit dhe

Mbështetjes.

48

Vendimmarrja etike ka rëndësi të posaqme në ofrimin e kujdesit të fëmijëve dhe fokusohet

në:

Autonominë – që nënkupton të drejtën e pacientit për të vetëvendosur.

Mosshkaktim i dëmit – që nënkupton obligimin për të parandaluar dhe zvogëluar dëmin.

Përfitimin – që nënkupton obligimin për të promovuar mirëqenien e pacientit.

Drejtësinë – që përfshinë konceptin e paanësisë.

Parimet e infermieres pediatrike janë:

- E përqendruar në familje;

- E sigurt në përkujdesje;

- Vazhdimësia e përkujdesit;

- Të përkrahet rritja dhe zhvillimi i fëmijës;

- Të përkrahet vetëmotivimi i fëmijës dhe i familjes.

Kujdesi infermieror i fëmijëve të sëmurë prej sëmundjeve të ndryshme përfshinë këto

obligime të infermieres:

- Obligimet e infermieres në realizimin e procedurave diagnostike të sëmundjes;

- Obligimet në aplikimin e barnave;

- Vlerësimi i gjendjes së përgjithshme të fëmijës së sëmurë;

- Përkujdesjen ndaj fëmijës së sëmurë;

- Ushqyerjen e fëmijës;

- Edukimi shëndetësor i fëmijëve dhe prindërve.

Obligimet (detyrat) e infermieres pediatrike janë të llojllojshme dhe varen prej natyrës së

sëmundjes, gjegjësisht prej sistemeve (trakteve) të organizmit.

7.1. Administrimi i barnave

Administrimi i barnave është një proces unik dhe mjaft sfidues, sidomos për infermieret

pediatrike. Infermierja, para se të bëj administrimin e barnave, duhet të dijë pesë rregullat e

administrimit të barit: i sëmuri i duhur, bari i duhur, rruga e duhur, doza e duhur dhe koha e

duhur e administrimit të barit.

49

Pastaj duhet të ketë njohuri për rritjen dhe zhvillimin e fëmijës në çdo fazë të jetës, pasi doza

e barit që koordinohet, duke u bazuar në moshën e fëmijës, në peshën (masën) trupore dhe

gjatësinë (lartësinë) e tij, nga natyra e sëmundjes, etj. Pra, në mënyrë korrekte ta kalkulojë

barin.

Para administrimit të barnave, nga familjarët merret informacion nëse fëmija ka pasur alergji

në ndonjë bar, sepse shumica e fëmijëve shfaqin reaksione të ndryshme në barna.

Sensitiviteti dhe reaksioni mund të manifestohen ndoshta më shumë te fëmijët me

metabolizëm të shpejtë, i cili afekton absorbimin, shpërndarjen dhe eleminimin e barit.

50

REZYME

Punimi i diplomës me titull “Roli i infermieres në trajtimin e fëmijëve me ngecje në zhvillim

psikomotorik” është realizuar në Universitetin e Gjakovës “Fehmi Agani”, Fakulteti i

Mjekësisë, Dega Infermieri.

Në këtë punim është përdorur metodologjia e rishqyrtimit të literaturës. Punimi është i

përbërë nga 7 kapituj, 2 tabela dhe 3 fotografi.

Kapitujt e këtij punimi kanë në përmbajtje këto tema: periudhat e moshës zhvillimore,

zhvillimin psikomotorik të fëmijëve, çrregullimet psikiatrike të fëmijëve, pengesat motorike

dhe shprehitë motorike, abuzimin e fëmijëve, vonesat mendore dhe në përfundim kujdesin

infermieror ndaj fëmijëve.

51

Referencat

1. Azemi,M., Shala, M. me bashkëpunëtorë, Pediatria, Prishtinë, 2010.

2. Azemi,M., Ismaili-Jaha, V. me bashkëpunëtorë, Pediatria dhe kujdesi infermieror,

Prishtinë, 2016.

3. Philip Graham, Jeremy Turk, Frank Verhulst.: Child psychiatry: A development

approach; Oxford Medical Publications, 1998, 101-110.

4. Shala M. Lakoret e percentileve të rritjes intrauterine sipas javëvë të gjestinacionit

(28-42), Neanotologjia- Njohuri bazë mbi të porsalindurin, Rilindja, Prishtinë, 2008.

5. Joinson C, Heron J, ButlerU, et al: Psychological differences betëeen children ëith

and ëithout soiling problems. Pediatrics 2006 May; 117(5): 1575-84.

6. Pocet Guide to the ICD -10, Classification of Mental and Behaviuoral Dosorders ëith

glossary and diagnostic criteria for research; Ëorld Health Organization, Geneva

1994.

7. Altschuher, S, Ludwig, S: Pediatric at GLANCE, Philadelphia, 1997, USA,: Un.

Endocrionology dis, Sy. Marfan, faqe 198-199

8. Scheartzrc, Barret MJ, Saba G: Family terapi in bulimia, in handbook of

psychotherapy for anorexia nervoza and bulimia. Edited by Garner DM, Garfinkel PE,

NEË York Guilford, 1985, pp 280-307.

9. Stein DJ, (2002). Obsessive-compulsive disorder. Lancet, 360(9330): 397-405.

10. Toupin, J., Drey, M., Pauze, R., Mercier, H., and Fortin, L. (2000). Cognitive and

familial contributions to conduct disorder in children. Journal of Child Psychology

and Psychiatry, 3, 333-44.

11. Young MH, Brennen LC, Baker RD, Baker SS: Functional encopresis: symptom

reduction and behavioral improvement. J Dev Behav Pediatr 1995 Aug; 16(4): 226-

32.

12. Broe, V., Pediatric nursing care plans, Second Edition, Little Broën and company

Boston, Toronto, 1985.

13. Barisic, N., i suradnici, Pedijatrijsa neurologija, Medicinska naklada, Zagreb, 2009.

14. Delmar’s Textbook of Basic Pediatric Nursing, Delmar Publishers, 1999.

52

CV- ja e studentes

Të dhënat personale

Mbiemri Lekaj

Emri Arjeta

Datëlindj 14.07.1998

Vendlindja

Gjakovë

Shtetësia Kosovare

Kombësia

Shqiptare

Adresa Novosellë e Poshtme

Numri I telefonit +38348310968

e- mail

Edukimi

lekajarjeta16@gmail.com 160306026

Shkollimi fillor

Shkollimi i mesem

Shkollimi themelor

SHFMU ‘‘ENGJULL

GJONI’’

SHMM “Hysni Zajmi”

Gjakovë,Mjekësi e

Përgjithshme

Universiteti i Gjakovës

“Fehmi Agani”Gjakovë.

Fakulteti I Mjekësisë-

Drejtimi Infermieri