uloga kulturnih i strukturnih činilaca u objašnjenju marginalnog

Stefan Janković1 Beograd

Pregledni naučni članak UDK: 316.342.2(73)

Primljeno: 29. 12. 2012. DOI: 10.2298/SOC1303395J

ULOGA KULTURNIH I STRUKTURNIH ČINILACA U OBJAŠNJENJU MARGINALNOG DRUŠTVENOG

POLOŽAJA U SAD: DOMETI I DILEME

The Role of Cultural and Structural Factors in the Explanation of Marginal Social Position in the USA: Scopes and Dilemmas

ABSTRACT The paper gives a historical account of the genesis of marginal social position explanations in the USA, with special emphasis on the characteristics, related to the generating of cultural factors in explanation. In this light, the two fundamental and interrelated concepts are being indentified - the culture of poverty and the underclass, whose conceptual genesis, in a causal manner, varies between structural and cultural grounding. Due the translation of perceived minority behavioural patterns into the dimensions used for defining the marginal social position, conceptual validity of the underclass has been heavily disputed. At the same time, dilemmas created by the implementation of cultural factors constructed in that way open up broader issues of the relationship between culture and structure, lines of determination and the possibility of a consistent explanation of marginal social position. KEY WORDS marginal social position, cultural factor, behavioural patterns, underclass, culture of poverty APSTRAKT Rad daje istorijski prikaz geneze objašnjenja marginalnog društvenog položaja u SAD, sa posebnim naglaskom na osobenosti koje se tiču generisanja kulturnog faktora u objašnjenju. U tom svetlu, identifikuju se dva temeljna i međupovezana pojma– kultura siromaštva i potklasa, a čija pojmovna geneza u uzročnom smislu varira između strukturnog i kulturnog utemeljenja. Usled prevođenja percipiranih bihejvioralnih obrazaca manjina u dimenzije kojim se određuje marginalni društveni položaj, pojmovna valjanost potklase u velikoj meri biva osporena. Istovremeno, dileme stvorene implementacijom ovako konstruisanog kulturnog faktora otvaraju šira pitanja odnosa kulture i strukture, linija determinacije i mogućnosti konzistentnog objašnjenja marginalnog društvenog položaja. KLJUČNE REČI marginalni društveni položaj, kulturni faktor, bihejvioralni obrasci, potklasa, kultura siromaštva.

———— 1 [email protected]

396 SOCIOLOGIJA, Vol. LV (2013), N° 3

Uvod

Geneza savremenih interesovanja za najniži stratum društvene lestvice raslojavanja, ili preciznije rečeno, njihova eksplikativna konstrukcija, nerazdvojiva je od promena koje se zbivaju u društveno-istorijskom kontekstu SAD nakon II Svetskog rata. Iako postoji niz specifičnosti u složenom procesu posleratnih strukturnih promena i posebno postindustrijske transformacije, jedan segment ovih promena se posebno izdvaja, jer su se na tim osnovama koncentrisala dalja objašnjenja marginalizacije. Reč je o socijalnoj i etničkoj rekompoziciji severoistočnih gradova koja je stvorena dolaskom migranata Latino-američkog porekla, mahom Portorikanaca, i ruralnim egzodusom Afro-amerikanaca sa Juga, odnosno generisanjem temeljnih socio-ekonomskih odlika i strukturnog položaja ovih grupa u novom, urbanom kontekstu.2

Konstelacija socio-ekonomskih odlika manjina, sa nadzastupljenim siromaštvom i nezaposlenošću, najpre je konstituisala praktične i saznajne dileme unutar javnog diskursa, čija je refleksija poslužila kao induktivni osnov akademskih objašnjenja. Naime, sam marginalni položaj je, u svetlu prihodovnih nejednakosti koje su najčešći stratifikacijski temelj među američkim autorima (Morris, 1994), gotovo poistovećen sa fenomenom siromaštva. Ipak, sama objašnjenja su, iako implicitno, za temeljni postulat generisanja marginalnog položaja i (klasnog) grupisanja najčešće uzimala nestabilnost položaja na tržištu rada i posledične rizike, među kojima siromaštvo prednjači.

Međutim, ključna specifičnost ovih objašnjenja jeste u korišćenoj uzročnosti nastanka marginalnog položaja. Upravo je presek nadzastupljenosti siromaštva i nezaposlenosti među etničkim manjinama sa percepcijom njihove kulturne distinktivnosti, pružio osnov za izgradnju objašnjenja marginalizacije i srodnih fenomena najpre putem rasnih činilaca, a zatim i bihejvioralanih obrazaca koji su uočeni kao odlike ovih grupa (Curran, 2003).3 Konstrukcija objašnjenja na kulturalističkim osnovama išla je naporedo sa rastućom institucionalizacijom bihejvioralnih nauka i normativizacijom patrijarhalnog srednjeklasnog porodičnog

———— 2 Efekat strukturnih činilaca se pokazao kao dugoročan. S jedne strane, migracija je imala relativno kratkoročne efekte po smanjenje njihove nezaposlenosti kroz povećanje ponude jeftine radne snage, ali je dugoročni proces postindustrijske transformacije posebno pogodio niskoobučenu radnu snagu, dominantnu među etničkim manjinama (Briggs, 2002; Morris, 1994; Gans, 1996; Wilson, 1990). 3 Koreni objašnjenja koja su insistirala najpre na biologizmu, pa zatim i na kulturnim činiocima datiraju još od 19. veka (Welshman, 2006). Ipak, savremeno utemeljenje se može pronaći u Frejzerovoj studiji Crnačka porodica (The Negro Family) iz 1939. godine, gde su, između ostalog ispitivani efekti strukturnih promena i socijalni problemi sa kojima se Afro-amerikanci suočavaju. Posebna pažnja je bila posvećena natproporcionalnoj zastupljenosti porodica vođenih majkama, koje karakteriše nizak prihod, vanbračno rođena deca i „opšta dezorganizovanost porodičnog života”. Iako je deo objašnjenja uključivao efekte strukturnih činilaca, kritičari su smatrali da je Frejzer uzroke siromaštva Afro-amerikanaca tražio u kulturnim normama koje su svojevrstan „artefakt” ropstva (Curran, 2003).

Stefan Janković: Uloga kulturnih i strukturnih činilaca... 397

života nakon II Svetskog rata koje su doprinele da se vizija marginalnog položaja gradi na distinktivnosti, odnosno, posledicama socio-psihološkog odstupanja od ovih obrazaca ponašanja (Welshman, 2006). Time je objašnjenje rastućeg siromaštva, kao rezultata isključenosti sa tržišta rada i samim tim ključne dimenzije klase među ovim gledištima, postepeno uvelo primat (široko uzetog) kulturnog faktora, ospoljenog kroz mnogobrojne bihejvioralne dimenzije, a koje su bile odmeravane kroz kulturne razlike siromašnih u odnosu na srednju i radničku klasu.

Geneza objašnjenja marginalnog položaja u SAD se na taj način uspostavljala u relaciji sa kulturnim faktorom, odnosno na osnovama relativne teorijske antinomije u (ne)uzimanju bihejvioralnih obrazaca grupa i pojedinaca kao ključnog uzroka (re)produkcije marginalnosti. Ovakvo usmerenje je u široj istorijskoj perspektivi otvorilo mnoge dileme koje se tiču objašnjavajućih dometa dva ključna pojma – kulture siromaštva i potklase. Na prvom mestu, validnost upošljenih pretpostavki je u svetlu istorijske uslovljenosti oblika saznanja, dovela u pitanje širi uopštavajući opseg ovih pojmova i, neposredno, same dimenzije kojim se određuje marginalni položaj. Međutim, ove dileme su istovremeno pokrenule pitanja opšteg odnosa kulture i strukture i dinamike determinacije, i konkretno, definisanja i generisanja kulture u tom odnosu.

Od kulturne do strukturne uslovljenosti: temelji analize potklase

Kao i sama geneza objašnjenja marginalnog položaja, i njen začetak je neposredno vezan za dinamiku praktičnih i saznajnih dilema stvaranih u domenu javnog diskursa u SAD (Gans, 1996). Konkretno, reč je o predstavi koju Brigsova označava kao moralnu paniku, a koja se stvarala putem New York Times-a povodom rastućeg broja Portorikanskih migranata u Njujorku kasnih 1940-ih godina. Njihov broj, tada već utrostručen u odnosu na deceniju ranije, postaje temelj za uže vezivanje sa socijalnim problemima i siromaštvom, odnosno rastućom zavisnosti od socijalnih davanja (Briggs, 2002).4 Iako je ovakav diskurs stvorio neposredan pritisak na političke aktere s ciljem iznalaženja rešenja za „problem Portorikanaca”, posledice su bile dalekosežnije. S jedne strane, ovako krupna demografska promena i socio-ekonomska distorzija, prouzrokovala je traženje korena socijalne diferencijacije na rasnim osnovama (ibid; Melendez-Velez, 2005), doprinevši povezivanju spomenutih fenomena sa percipiranom rasnom i kulturnom pozadinom. S druge, zahtevi za institucionalnim rešenjima, upućivani političkim akterima, dali su neposredan doprinos uključenju akademskih aktera koji su bili angažovani na izradi rešenja iz domena socijalne politike.

———— 4 Da paradoks bude veći, udeo Portorikanaca u populaciji koja prima socijalnu pomoć tokom 1940-ih godina nije prelazio 4%. Novine su, pak, iznosile podatak da je njihov udeo čitavih 54%, navodi Brigsova (Briggs, 2002).


U inicijalnom periodu, pak, suštinska razlika u prilazu kulturi od onog koji je stvaran u javnom diskursu ispoljena je u akademskim interesovanjima, koncentracijom na asimilacioni potencijal manjina. Konkretno, nasuprot žurnalističkoj predstavi o „slabom moralu” i hiperseksualnosti Portorikanki koji su viđeni kao uzrok siromaštva, struktura porodica i dominantni kulturni obrasci manjina su sagledavani u funkciji rastućeg pristupanja tržištu rada i čak, transformacije i „modernizacije” rodnih odnosa koju donosi veća nezavisnost od muškaraca u sferi rada i zapošljavanja. Ovo je posebno bio slučaj u studiji Portorikansko putovanje (A Puerto Rican Journey) Rajta Milsa i saradnika, a koja se kasnije odrazila i na državne migracione izveštaje unutar kojih je njihov asimilacioni potencijal pozitivno sagledan, posebno kroz doprinos nacionalnoj ekonomiji (ibid; Briggs, 2002).

Sve do pred kraj 1950-ih godina, tačnije do konceptualizovanja pojma kulture siromaštva u radu Oskara Luisa,5 sagledavanje marginalnog društvenog položaja mahom je ostalo na ravni odbacivanja ili prihvatanja rasne i etničke utemeljenosti društvenih nejednakosti (Curran, 2003). Slično tome, fenomeni koji se mogu označiti kao socijalno-patološki ili devijantni, posedovali su relativnu pojmovnu autonomiju. Međutim, koncept kulture siromaštva je marginalni položaj postavio kao klasno pitanje (Briggs, 2002), koji vezom socio-ekonomskih nejednakosti (siromaštvom) i „disfunkcionalnosti”, stvara reproduktivnu dualnost. Drugim rečima, kultura siromaštva je ujedno i vid proizvođenja i proizvod, kako se usled ciklične logike odnosi na ponavljanje istih ili sličnih obrazaca ponašanja među porodicama sa niskim prihodom i obrazovanjem kroz generacije. Njena geneza je, pak, reaktivnog i adaptivnog karaktera (Gajdosikienë, 2004; Petrović, 2009), kako je u funkciji integracije migranata u savremeno društvo. Samim tim, uspostavljanje kulture siromaštva i strukturni položaj pojedinaca i grupa, nisu nezavisni od društveno-istorijskog konteksta u kome se nejednakosti uspostavljaju (Bourgois, 2001; Spicker et al, 2006).6

Kulturni, odnosno bihejvioralni obrasci u užem smislu, unutar ovog koncepta dobijaju ključno mesto u objašnjenju reprodukcije marginalnog položaja. Najpre, relativna položajna kontigentnost siromašnih je teorijski ocrtana kroz obrasce koji prave oštru razliku od kultura radničke i srednje klase (Gajdosikienë, 2004). Ove potonje, uzimaju se kao reprezenti dominantne kulture, spram kojih se adaptivna i reaktivna funkcija kulture siromaštva razvija usled ograničenosti izgleda za pokretljivost (ibid) i ograničenosti resursa (Morris, 1994). Međutim, ———— 5 Luis 1958. godine u vidu konferencijskog rada predstavlja koncept kulture siromaštva, koja je potkulturnog karaktera. Dalje ga razvija u studijama Five Families: Mexican Case Studies in the Culture of Poverty iz 1959. i La Vida iz 1966. godine (Gajdosikienë, 2004). 6 Luis je dinamiku kulture siromaštva vezivao za kapitalistička društva, kojima je inherentna nejednakost i čiji se efekti dodatno pojačavaju sa manjkom ili odsustvom socijalne pomoći od strane države. Suprotno tome, Luis je među društvima gde siromaštvo ne rađa specifičnu kulturu, posebno izdvajao socijalistička (Gajdosikienë, 2004).


uspostavljanjem kulture siromaštva stvaraju se dugotrajne i prenosive dispozicije koje doprinose održanju marginalnog položaja. Luis je pobrojao oko sedamdeset međupovezanih socijalnih, ekonomskih i psiholoških osobina kulture siromaštva, koje deluju i na grupnom i na individualnom nivou. Tako siromašne odlikuje odsustvo integracije u šire društvo, zatim specifične forme porodica i oblika afilijacije, ali i individualna osećanja inferiornosti, marginalnosti, zavisnosti i beznađa, koji ih skupa čine nespremnim za psihološki pothvat iskorišćavanja mogućnosti promene date situacije (Gajdosikienë, 2004; Spicker et al, 2006).

Dok se uspostavljanje marginalnog društvenog položaja kod Luisa može pronaći među strukturnim činiocima, kultura predstavlja okvir reprodukcije. Ovaj evidentno fatalistički karakter koji proishodi iz dugotrajnih efekata dispozicija, usko je vezan sa problemom slabe povezanosti pojmova kulture, potkulture i siromaštva (Harding et al., 2010), odnosno relativnom teorijskom autonomijom koju poseduju jedan u odnosu na drugi. Ova slabost je, uprkos odsustvu užeg povezivanja sa rasom ili etnicitetom, očigledno otvorila prostor za različita tumačenja Luisovog pristupa. Tako je Elizabet Hercog u daljem konceptualizovanju kulture siromaštva pošla od relativnog integriteta i dugoročnosti bihejvioralnih odlika siromašnih, među kojima se kao ključni izdvajaju njihovi seksualni obrasci. Utvrđivanjem distinktivnih seksualnih obrazaca kod siromašnih Afro-amerikanaca koji su različiti od obrazaca siromašnih Belaca, povučen je znak jednakosti između siromaštva i rase, gde je posredujući činilac dati bihejvioralni obrazac. Oštro razdvajanje distinktivnih “kultura” manjina od materijalnog aspekta siromaštva, poslužilo je dakle, da rasa postane sinonim za klasu, kako je Afro-amerikancima kao grupi pripisivano siromaštvo, čak i onim pripadnicima koji se prihodovno mogu svrstati u srednju klasu. Da paradoks bude veći, Luis nije video statičnost dispozicija kao apsolutnu, već je izbavljenje iz siromaštva pronalazio na planu jačanja porodica. Međutim, konceptualna autonomija kulture i siromaštva, doprinela je uverenju da čak i promena na ekonomskoj ravni, putem povećanja prihoda, neće nužno eliminisati kulturne dispozicije koje su osnov diferencijacije (Briggs, 2002).

Neke od posledica su bile prihvatanje kulture siromaštva kao osavremenjenog termina za nezasluženo siromašne7 od strane (neo)konzervativaca (Welshman, 2006), koje je na planu smanjenja nejednakosti donela rasno utemeljene socijalne programe (Briggs, 2002; Katz, 1995). Dodatno, kulturalistička objašenjenja su empirijske potvrde dobijale i u vidu rastućeg udela siromašnog manjinskog stanovništva. Ovo je posebno bio slučaj sa programom Pomoći za porodice sa zavisnom decom (Aid to Families With Dependant Children – AFDC), čiji su koreni u Ruzveltovom ekonomskom programu New Deal, a koji će tokom 1960-ih poslužiti kao osnova za proširenje drugih formi socijalne pomoći, kasniju debatu o potklasi (Morris, 1994), kao i za “Rat protiv siromaštva” (Welshman, 2006). Naime, već u

———— 7 Undeserved poor, odnosno osobe za koje se pretpostavlja lična krivica zbog koje se nalaze u siromaštvu.


drugoj polovini 1950-ih godina, udeo Afro-amerikanaca među primaocima AFDC dostiže 42%, sa stalnim trendom porasta (Curran, 2003). Međutim, 1950-te su donele opšti porast od 17% (nevezan za specifičnu etničku grupu), dok je u sledećoj dekadi zabeležen rast korisnika od čitavih 107%, od kojih je njih 70% bilo nastanjeno u urbanim područjima, pri čemu su gradovi na severu zabeležili porast od 175% (Morris, 1994).

Kada je trebalo objasniti zbog čega ovaj udeo raste, karakter programa AFDC i prostorna disperzija korisnika, koja je ispratila migratorna kretanja manjina, pružili su (ponovo) pogodnu osnovu za kulturalistička tumačenja. Naime, ovaj program je bio namenjen jednoroditeljskim porodicama, i to mahom onim vođenim udovicama i samohranim majkama usled odsustva muškarca sa ulogom “donosioca hleba” (breadwinner), a koje se pretežno daju naći među manjinama. Iako su neka kasnija istraživanja pokazala da se ovo povećanje ne javlja niti kao rezultat migracija, niti da su manjine tipični korisnici (Morris, 1994)8, pretegnulo je uverenje da je reč ne samo o posledici, već i uzroku formiranja ovakve strukture porodice. Ovo je bila ključna tačka kontraverznog tzv. Mojnihanovog izveštaja, odnosno studije Crnačka porodica (The Negro Family), koju je Danijel Mojnihan objavio 1965. godine, a gde se struktura Afro-američke porodice označava kao pogođena diskriminacijom, nepravdom i opštim iskorenjivanjem. Mojnihan je pošao od trendova vezanih za strukturu porodice, prema kojima je svako četvrto Afro-američko dete vanbračno, a četvrtina porodica vođena majkom, što zajedno sa rastućom zavisnosti od socijalne pomoći dovodi do posledične dezintegracije porodice. Struktura porodice, uhvaćena u “splet patologije” (“tangle of pathology”), Afro-amerikance vodi neadekvatnom i antisocijalnom ponašanju koje za posledicu ima perpetuaciju siromaštva i deprivacije (ibid; Welshman, 2006).

Mojnihanov izveštaj, za razliku od sličnih studija koje su insistirale na “samoobnovljivoj patologiji”, nije bio utemeljen na kratkoročnim etnografskim istraživanjima, već na uvidu u dugoročna kretanja porodičnih struktura, gde su istorijski generisana diskriminacija i posledice ropstva poslužile kao osnov ekonomskim nejednakostima (ibid; Briggs, 2002).9 Međutim, nejasna objašnjenja koje izveštaj nudi, pokrenula su niz kontroverzi i konvencionalnih tumačenja

———— 8 Morisova tvrdi, pozivajući se na istraživanja Kaca (Katz), da su migratorna kretanja bila dominantna tokom 1950-ih godina, dok je udeo manjina, primarno Afro-amerikanaca, među primaocima pomoći tokom 1960-ih bila stabilna, i nisu prelazila četvrtinu svih korisnika (Morris, 1994). Tek tokom 1970-ih godina, dolazi do značajnijeg trenda porasta broja pripadnika etničkih manjina među korisnicima (Oberheu, 1977). 9 Uže terminološko određenje Mojnihana nije povlačilo znak jednakosti između klase i rase; naprotiv, kumulativni efekat diskriminacije je nakon ukidanja zakonskih barijera stvorio dodatno raslojavanje među samim Afro-amerikancima, kod kojih rastuća srednja klasa uvećava razlike u odnosu na sve nepovoljniji položaj niže (Crne) klase (Wilson, 1990).


(Wilson, 1990),10 doprinevši da se kulturne odlike datih manjina ponovo uspostave kao srž objašnjenja i još jednom naprave dihotomnu podelu na “organizovanu” nuklearnu porodicu i “dezorganizovanu” porodicu vođenu majkom, povezujući je sa argumentacijom koja insistira na rasnim osnovama nejednakosti (Briggs, 2002).

Iako su ove kontroverze nastale kao nenameravana posledica, potonja tumačenja ne samo Mojnihanovih, već i Luisovih pretpostavki su u datom društveno-istorijskom kontekstu poslužila kao idejni osnov budućih objašnjenja koja su isticala primat kulturnog faktora u uzročnosti, istovremeno potvrđujući tezu o individualnoj krivici. Time se ponovila stara, devetnaestovekovna tradicija gledanja na uzroke siromaštva kao posledica individualnih odlika, sada preobučena u naučno odelo (Harding et al. 2010). Zato je ključni paradoks ovih gledišta taj što su pretpostavljajući agregaciju i kulturnu homogenost grupe pošla od individualnog nivoa, istovremeno isključujući strukturnu utemeljenost grupnog položaja. No, Mojnihanov izveštaj se u vidu svojevrsnog samoostvarujućeg proročanstva (Nagel, 1974) pokazao anticipativnim, potvrđujući kulturalističke osnove marginalizacije: pretpostavljeni argument o rastućoj zavisnosti od socijalne pomoći i perpetuaciji siromaštva, išao je naporedo sa rastućim stopama rađanja dece izvan braka i stopama porodica vođenih majkom među Afro-amerikancima u decenijama koje su dolazile. Takođe, Mojnihanov rad je zaključke koncentrisao mahom na urbanu Crnu populaciju (Wilson, 1990), postavivši temelje za kasnije prostorno određenje potklase i fenomen getoizacije, kao okvira za agregaciju pretpostavljenih kulturnih karakteristika.

Međutim, rast ovih stopa, iako jeste u vezi sa transformacijom strukture porodice, u uzročnom smislu je bio rezultat uklanjanja insitucionalnih prepreka za primanje socijalne pomoći u vreme Lindona Džonsona, kroz tzv. Rat protiv siromaštva (War on Poverty) koji počinje 1964. godine i temeljnih strukturnih promena u vidu postindustrijske transformacije (Morris, 1994).11 Upravo su ova kretanja, vezana za postindustrijsku transformaciju, bila osnov za prvobitno konceptualizovanje potklase u radu švedskog ekonomiste Gunara Mirdala. Mirdal je, naime, uprkos odsustvu precizne definicije, pojam potklase koristio za označavanje ———— 10 Brigsova navodi da je Mojnihanov izveštaj inicijalno bio vrlo dobro primljen kako od administracije, tako i od strane Afro-američkih vođa Pokreta za ljudska prava. Njegovoj negativnoj stereotipizaciji je doprinela informacija da postoji tajni izveštaj koji kleveta Afro-amerikance. Radilo se o podmetanju od strane njegovih političkih neprijatelja unutar administracije (Briggs, 2002). 11 Uklanjanje zakonskih barijera je proširilo osnovu potencijalnih korisnika pomoći uz institucionalno jačanje prostornih oblika pomoći, usmerenih ka Afro-američkim getima (Community Action Programe). Postindustrijska transformacija, pak, odlikovana je istovremenim rastom radnih mesta koja iziskuju visoko obrazovanje, donela je pad tradicionalnog manufakturnog zaposlenja, po dvostrukom prostornom osnovu: osim geografske dislokacije proizvodnje, koncentracija novih radnih mesta je bila karakteristika predgrađa velikih gradova, koja su naseljena mahom Belom srednjom klasom. Čak i tamo gde je bilo porasta zaposlenja za niskoobučenu radnu snagu, pokazalo se da ta mesta obično popunjavaju migranti. Ovo je doprinelo prostornoj koncentraciji siromašnih Afro-amerikanaca i u nešto manjoj meri, Hispanosa, u centralnim područjima velikih gradova (Morris, 1994).


porodica i pojedinaca koji ispunjavaju najniži ekonomski stratum unutar SAD, odnosno nezaposlene, nesposobne za rad i podzaposlene, koji su dugotrajno isključeni iz nacionalnih ambicija i postignuća. Prema Mirdalu, uzrok ovog fenomena je upravo u strukturnoj transformaciji, odnosno povećanom nivou obrazovanja neophodnom za zaposlenje, sa kojim naporedo idu opšte slabosti redistributivne uloge države, koja formama socijalne pomoći nije uže usmerena ka onima u najnepovoljnijem položaju. Ovo posebno važi za manjine, koje su pod dodatnim teretom diskriminacije (Aponte, 1990; Gans, 1996).

Dakle, prema Mirdalu, potklasu čine delovi proletarijata koji su marginalizovani na tržištu rada usled etničke pripadnosti ili tehnoloških novina u proizvodnom sistemu (Wacquant, 2004). Na planu analize marginalnog položaja, Mirdal uvodi značajnu novinu u periodu već relativno izgrađenog kulturalističkog shvatanja marginalnosti, insistiranjem na strukturnim osnovama sociogeneze potklase. Iako u odsustvu konzistentnije vizije nejednakosti, švedski ekonomista je pojmom potklase ponudio najpre kontigentnu kategoriju za objašnjenje marginalizacije, a zatim i znatno širu osnovu koja prevazilazi ne samo prihodovno uspostavljene nejednakosti, već podrazumeva i mehanizam njihovog generisanja. Taj mehanizam ujedno uključuje istorijski generisan strukturni položaj, kakav je slučaj sa manjinama ili nižim segmentima radničke klase, kao i dinamički aspekt, gde postindustrijska transformacija donosi marginalizaciju (Bourdieu, Wacquant, 1999). Time je pojmovno određenje relaciono konstituisano spram diferencijacije nastale isključenošću sa tržišta rada. No, ovaj strukturni koncept će u nadolazećim godinama jednim delom zadržati strukturne pretpostavke, ali će biti i značajno transformisan u novim okolnostima pod idejnim uticajem ranijih gledišta.

Potklasa između kulture i strukture

Dok su određenja klase i specifične manjinske kulture tek posredno bila teorijski vezana, pojam potklase se od inicijalnog Mirdalovog strukturnog određenja razvio u kontigentnu odrednicu za podjednako ekonomske, socijalne i kulturne aspekte marginalnog položaja. Ova transformacija je istovremeno bila uslovljena pojmovnom diskreditacijom, ali i konceptualnim kontinuitetom sa kulturom siromaštva. Potonji koncept je najpre bio suočen sa snažnom, strukturno utemeljenom kritikom, koja je isticala ograničenja za pokretljivost najnižih slojeva na stratifikacijskoj lestvici, što je rezultiralo pojmovnom diskreditacijom. Međutim, kako Majkl Moris ističe, paradigmatska promena od kulture siromaštva ka potklasi nije označavala (potpuni) konceptualni diskonitinuitet, već je pre bila adaptivne i transformativne prirode. Osim neutralnog karaktera spram negativne konotacije vezane za kulturu siromaštva, odsustvo opšteg vezivanja kulture i siromaštva,12 kao i

———— 12 Prvobitno odsustvo ove veze načinilo je potklasu pogodnom za liberale, ali i za konzervativce, koji su mogli da obnove ovu vezu, bez asocijacija na „istorijski uprljanu teoriju” (Morris, 1989: 129).


prilagodljivost sociološkim konceptima stratifikacije, potklasi su doneli značajnu prednost. No, transformacija potklase se uspostavljala u svetlu rastućih urbanih problema i fenomena vezanih za marginalnost, konceptualno se oslanjajući na ranije definisane dimenzije i, prvenstveno, na isti predmet istraživanja (Morris, 1989).

Stoga će potklasa u narednom periodu biti ključan pojam u objašnjenju marginalnog položaja i to najčešće kroz ponovno insistiranje na kulturnom faktoru koji određuje dati položaj. Ipak, u početnom periodu to nije bio slučaj: krajem 1960-ih i početkom 1970-ih godina, pojam potklase je u akademskim objašnjenjima bio retko upotrebljavan, ali pojmovno određenje, iako maglovito, bilo je pretežno u strukturnim okvirima i bez značajnih insistiranja na bihejvioralnim faktorima. Ove rane studije nisu uviđale potencijalni vrednosni disparitet i, štaviše, neke su prikazivale težnje pripadnika potklase za uključenje na tržište rada (Aponte, 1990).13

No, dekadu nakon inicijalnog Mirdalovog konceptualizovanja, pojam potklase kroz niz zasebnih određenja počinje da pored strukturnih obeležja dobija i bihejvioralno. Najpre, članak grupe Čikaških socijalnih radnika, Mura i saradnika, iz 1973. godine, koncentrisao se na objašnjenje devastacije jednog susedstva južnog područja Čikaga, čiji su stanovnici obeleženi kao potklasa koja je konstituisana na osnovama siromaštva, neuspešnih socijalnih programa i neuspelog delanja institucija (Aponte, 1990), koji skupa doprinose stvaranju „opasne crne potklase” (Gans, 1996: 142). Ključni pojmovni zaokret se zbio u drugoj polovini 1970-ih godina, kada su autori magazina Time u nekoliko članaka ocrtali potklasu kao deo urbane sirotinje sa slabom porodičnom strukturom, sklon kriminalu i nasilju, uže vezujući ove obrasce za manjinske kulture (Bauman, 2005; Welshman, 2006).14 Posledica ove bihejvioralne konotacije, pridodate od strane novinara, načinila je da se eksplikativna konstrukcija potklase „odnosi na siromašne ljude, ponovo pretežno Crne, koji su se ponašali na kriminalan, devijantan ili bilo kakav drugi način, drugačiji od srednjeklasnog” (Gans, 1996: 142).15

Ovo je posebno bio slučaj sa verovatno najuticajnijom definicijom potklase tog perioda. Reč je o, primarno implicitnoj, definiciji koja se može izvesti iz niza članaka novinara Kena Aulete, objavljivanih tokom 1981. godine u časopisu New

———— 13 Vredna zapažanja je definicija Glazgova, prema kojoj potklasa podrazumeva dugoročno siromašne, a koji su u svom radno-sposobnom dobu bili na granici egzistencije. Pritom, Glazgov je decidno odbacivao psihološku ili bihejvioralnu uzročnost datog položaja (Aponte, 1990). 14 Bihejvioralnoj (re)konstrukciji je prethodila reinterpretacija kulture siromaštva od strane politikologa Edvarda Benfilda, koja je kulminirala u tematskom broju magazina Time, objavljenom 29. avgusta 1977. godine i posvećenom potklasi. Osim članaka, koji su u vidu deskriptivne analize ukazivali na posledice datih oblika ponašanja kod manjina (Welshman, 2006), slika na naslovnici je ispod natpisa „Manjina unutar manjina – potklasa”, jasno prikazivala ljude tamne puti: http://www.time.com/time/covers/0,16641,19770829,00.html. 15 Uopšte, kako Silverova primećuje, transformacija potklase je išla pod ruku sa usponom Nove desnice, što je i doprinelo reaktivaciji „moralističkog” dimenzioniranja marginalnosti, odnosno potklase (Silver, 1996).


Yorker.16 Sam Auleta se bavio istraživačkim radom, i osim sekundarne analize literature, izveo je i niz intervjua s ciljem definisanja i razumevanja uzročnosti nastanka potklase. Iako je bio svestan da definisanje potklase može uključiti ideološku raspravu, i uprkos odsustvu eksplicitne definicije, Auleta je potklasom označio podgrupu siromašnih pojedinaca koji poseduju bihejvioralne nedostatke, a koji ih odvajaju od drugih siromašnih (Aponte, 1990). U užem smislu, radi se o 1) pasivno siromašnim, dugoročnim primaocima socijalne pomoći; 2) uličnim kriminalcima, izbačenim iz škole i zavisnicima od narkotika, 3) iznuđivačima, 4) beskućnicima, skitnicama, alkoholičarima i nedavno otpuštenim mentalnim bolesnicima. Namera Aulete jeste bila da se pozicija pripadnika potklase definiše bihejvioralnim i okvirima materijalnog standarda koji ostaju izvan njihovog dometa usled čega postoji oko „9 miliona Amerikanaca koji se ne asimiluju” (Auletta, navedeno prema: Morris, 1994: 81).

Auletina definicija se pokazala veoma uticajnom na planu pojmovne geneze, kako je uzimanjem svojevrsne „moralne patologije” kao kriterijuma klasnog grupisanja (Morris, 1994) u prvi plan stavila bihejvioralni konstituens marginalnog položaja. U idejnom smislu, ovakvo utemeljenje će do sredine 1980-ih godina postati dominantno i činiti srž uticajne studije Čarlsa Marija, Gubitak tla (Losing Ground). Iako analitički usmerena na siromašne pojedince, a ne na potklasu,17 ova studija vrlo slično Auletinoj ocrtava marginalni položaj kroz agregaciju ponašanja pojedinaca. Konstituisanje obrazaca koji vode ka marginalnosti, Mari neposredno vezuje za programe socijalne pomoći, implementirane od 1960-ih, čiji je efekat takav da kod korisnika podstiče razvijanje formi zavisnosti i odvraćanja od rada. Ova bihejvioralna uzročnost u (re)produkciji marginalnosti je vrlo slična Luisovom konceptu i javlja se kao adaptacija, odnosno racionalna strategija preživljavanja pojedinaca, čija agregacija vodi ka slabljenju „podsticajne strukture” i uništenju statusnih nagrada. Krajnji ishod primene ovih programa, jeste povećanje „latentnog siromaštva” - fenomena koji podjednako zahvata i pojedince koji su ispod linije siromaštva, kao i one koji se zahvaljujući socijalnoj pomoći nalaze iznad te granice (ibid).

Neposredan porast „latentnog siromaštva”, Mari je pripisao „slomu porodice” i povećanju broja nezaposlenih, posebno među mladima, a koji su direktna bihejvioralna manifestacija adaptivne strategije. Empirijsko potkrepljenje ovih pretpostavki autor temelji na podacima o broju vanbračno rođene dece, koji, uprkos opštem padu do 1980. godine, doživljava značajan porast među Afro-amerikancima, među kojima je 48% dece rođeno van braka, i to pretežno od strane Crnih tinejdžerki. Slično je i sa nezaposlenošću mladih Crnih muškaraca, gde se 40% mlađih od 19 godina može prema Mariju svrstati u „obeshrabrene radnike”. No, Marijeva argumentacija se pokazala problematičnom ne samo zbog izjednačavanja ———— 16 Kasnije su ovi članci publikovani u knjizi The Underclass (Aponte, 1990). 17 Mari je u kasnijim studijama prihvatio pojam potklase.


potonje grupe sa siromašnima, već i zbog uskog definisanja socijalne pomoći, koja se isključivo odnosila na AFDC i SNAP18, i to na podatke za tek jednu državu (ibid). Takođe, sama korelacija između implementacije programa i porasta siromaštva se pokazala empirijski neutemeljenom, i išla je pod ruku sa ključnim paradoksom Marijevog gledišta, koje uprkos tome što je predstavljalo kritiku „sistema”, nije pošlo od temeljnih promena u strukturi zanimanja i posledičnoj promeni u obrascima sklapanja brakova (Morris, 1994). Time su (ponovo) agregatno uzete racionalne strategije pojedinaca činile osnov grupisanja, neumitno isključujući strukturno utemeljenje grupe i potencijalni osnov kulturne adaptacije.

Na ovakvo usmerenje nadovezali su se Rikets i Sohilova, postulirajući da se potklasa generiše kroz distinktivnost bijevioralnih obrazaca od američkog „mainstream-a”, koji kroz socijalizacijski okvir pripadnike potklase uskraćuju za socijalnu mobilnost i nameću troškove ostatku društva (Jargowsky, Yang, 2005). Njihova definicija je predstavljala prvi značajniji istraživački pothvat vezan za potklasu. Dedukovana iz prethodnih istraživanja, prema kojima incidencija datih oblika ponašanja raste u datom prostornom okviru, ovoj definiciji je u operacionalizaciji pridodat i prostorni aspekt, radi obuhvatanja visokih nivoa raznih socijalnih „bolesti”. Potklasa se tako javlja ukoliko se na datom području, definisanom populacijom od 4000 stanovnika19, registruju procenti 1) nezaposlenih muškaraca, 2) vanbračne dece, 3) napuštanja škole i 4) zavisnosti domaćinstva od socijalne pomoći, veći od nacionalnog proseka (ibid; Aponte, 1990). Međutim, Rikets i Sohilova nisu povlačili paralelu između potklase i najnižeg stratuma prihodovne lestvice: naprotiv, siromaštvo se ovde nije pokazivalo nužnim pokazateljem, niti su dati obrasci smeštali potklasne pripadnike među paupere. Stoga u ovom pristupu, upošljena vizija stratifikacije je dimenzionirana primarno na bihejvioralnom aspektu, uprkos određenju putem socio-ekonomskih i demografskih indikatora.

Nalazi istraživanja su pokazali nekoliko međusobno povezanih problema. Najpre, pronađeno je da 1% američke populacije živi u (ovako) definisanim područjima potklase, kao i da se ona mahom nalaze u gradovima Severoistoka. Takođe, autori su došli do nalaza da se potklasna područja u 61% slučajeva poklapaju sa „područjima ekstremnog siromaštva”20, ali i da se tek 28% potonjih može označiti kao potklasno (Aponte, 1990). Uz odbacivanje veze siromaštva i potklase, deo objašnjenja je skrajnut, kako autori niti pokazuju da se prihod može uzeti kao uzrok generisanja potklasnih područja (i to u istorijskom smislu) na ———— 18 Supplemental Nutrition Assistance Program, odnosno program finansijske podrške u kupovini hrane. 19 Ovo je približna mera koju koristi federalna statistička služba US Census Bureau. 20 Područja ekstremnog siromaštva (extreme poverty areas) prema definiciji US Census Bureau-a, čine ona susedstva u kojima se preko 40% stanovništva nalazi ispod granice siromaštva http://www.census.gov/apsd/www/statbrief/sb95_13.pdf . S druge strane, mnoštvo autora je, pored etničke kompozicije i prostornog odvajanja, uzelo ovaj prag kao materijalni aspekt getoizacije (Welshman, 2006).


pretpostavkama njihovog gledišta, niti da je siromaštvo rezultat potklasnih bihejvioralnih obrazaca. Ovo potonje, vezano je s arbitrarnošću uzetih indikatora i njihovom sveopštom valjanošću u objašnjenju potklase: naime, prisustvo visokih stopa datih pokazatelja na agregatno uzetom području ne odnosi se nužno na sve stanovnike, te ostaje otvoreno pitanje da li se svi mogu svrstati u potklasu. Uopšte, pitanje je da li se može povući znak jednakosti između prostorno koncentrisanog oblika ponašanja i klasnog pripadništva. Čak i uvođenjem efekata socijalizacije u objašnjenje (ibid), pretpostavljena jedinstvenost karakteristika gubi iz vida dinamički aspekt geneze potklasnih područja, koje uz arbitrarnost kriterijuma, odnosno njihovu slabu uzročnu eksplikaciju, čini ključnu slabost ovog pristupa (Jargowsky, Yang, 2005).

Ova teorijska rekonstrukcija kulturnog faktora, uprkos razlikama među ovim pristupima, načinila je da dominantno usmerenje u objašnjenju marginalnog položaja bude oslonjeno na bihejvioralnu disfunkcionalnost, koja tvori kolektivitet „izvan politike i društvene strukture, (i) izvan uobičajenog jezika klase i stratuma” (Katz, 1995: 64). Problematičnost ovih pretpostavki je posebno vidljiva na ravni operacionalizacije, gde se upošljene dimenzije i indikatori oslanjaju na raniju kulturalističku tradiciju, dobijajući paradoksalnu empirijsku potvrdu o vezi kulturnih odlika manjina i marginalnosti. No, objašnjenjima marginalnosti je pridodata i prostorna dimenzija, u svetlu povećanog interesovanja za fenomen getoizacije koji od 1970-ih godina ispunjava javni i akademski diskurs u SAD. Stoga će kulturni činoci, posebno prostorno određeni bihejvioralni obrasci, i u narednom periodu biti u fokusu objašnjenja, ali će značaj strukturnih činilaca i njihov uticaj na kulturu sve više biti isticani. Ovo je posebno slučaj sa Vilijamom Džulijusom Vilsonom, čiji je rad koncentrisan na objašnjenje efekata koje strukturne promene u vidu postindustrijske transformacije imaju po većinski Crna urbana susedstva, ali i na njihovo povezivanje sa kulturnim aspektom u kontigentnu definiciju potklase.

Mnoštvo autora upravo Vilsonov rad uzima kao najznačajniji primer strukturne definicije potklase (Small, Newman, 2001; Morris, 1994; Gans, 1996; Welshman, 2006), mada takvo određenje ne isključuje nužno značaj kulturnog faktora u objašnjenju. Naime, primarno strukturna definicija potklase se može susresti u ranijim radovima, konkretno u studiji Opadajući značaj rase (The Declining Significance of Race), gde Vilson najpre polazi od fundamentalne promene rasnih odnosa, čiji opadajući značaj postavlja socio-ekonomske osnove za utemeljenje klasne pozicije. Time potklasa predstavlja najnižu klasu na socijalnoj lestvici, konstituisanu na osnovama niske obučenosti i slabo plaćenih i nestabilnih poslova, što je linija razlike između Crnog proletarijata i rastuće Crne srednje klase. Iako je za Vilsona potklasa sačinjena primarno od Crnih proletera, ona nije određena bihejvioralnim, već trendovima tržišta rada: tako je rapidno povećanje nezaposlenosti mladih Afro-amerikanaca objašnjeno promenama u ekonomskoj strukturi, koje smanjivanjem ponude poslova u manufakturi i dislokacijom proizvodnje direktno utiče na nisko obučene Afro-amerikance. Ovakav položaj


generiše izvesne bihejvioralne odlike i to kroz dugotrajni efekat nezaposlenosti usled kog dolazi do smanjenja samopouzdanja. Zbog toga, porast korisnika socijalne pomoći samo dodatno slabi poziciju Crnog muškarca na tržištu rada (Morris, 1994).

S druge strane, studija Stvarno deprivilegovani (The Truly Disadvataged)21 dalje razrađuje strukturno usmerenu argumentaciju, stavljajući je u širi odnos sa kulturnim činiocima. Naime, osim toga što se analitički koncentriše oko Crnih urbanih susedstava i getoizacije, Vilson veću pažnju poklanja bihejvioralnim aspektima unutar ovih susedstava, ili, njegovim rečima, „oštrom porastu socijalnih patologija u geto zajednicama” (Wilson, 1990: 6), i to kroz širu istorijsku transformaciju ovih socioprostornih jedinica. Slično prethodnoj studiji, Vilson polazi od strukturnih promena koje su dalje odredile kontekstualne prilike: strukturni odnosi i posledična nejednakost konstituisali su se na osnovama rasne diskriminacije, koja je prilikom migracija na Sever svoj poseban karakter u odnosu na druge etničke grupe dobijala u odsustvu etničke monopolizacije zanimanja kod Afro-amerikanaca. Kao rezultat, u strukturi zanimanja se nepovoljnost njihovog položaja zasnovala na niskoj obučenosti, koja ih je zajedno sa nadzastupljenom mladom populacijom u starosnoj strukturi načinila posebno ranjivima na ekonomske promene. Te promene su se kroz intenzivnu deindustrijalizaciju i povećanje udela uslužnog sektora u privrednoj strukturi SAD, odrazile na Afro-američka susedstva u vidu povećanja nezaposlenosti, usled smanjene tražnje za nisko-kvalifikovanom radnom snagom, pretežnom u ovim delovima grada. Nekada geografski disperzovano siromaštvo se počelo koncentrisati u specifičnim susedstvima gradova, konstituisanim deindustrijalizacijom i paralelnim odseljavanjem srednje klase.

Ovaj potonji proces, relevantan je kao bihejvioralni aspekt, pošto su odseljavanjem srednje klase iz ovih susedstava nestali i modeli za ugledanje koji su „emitovali” socijetalne norme i vrednosti i prenosili težnju za društvenom pokretljivošću na nižu klasu. Odsustvom tih modela, odstupanje od društveno dominantnih normi se ne opaža kao devijantno, pa se stanovnici ovih četvrti ponašaju u skladu sa lokalnim etosom, što ih dodatno odvaja od šireg društva. Iako to ne znači da postoji linearna veza između grupa koje odlikuje npr. devijantnost i onih koji su zavisni od socijalne pomoći, njihova socioprostorna izolovanost ih čini kongruentnim. Usled toga, oni su izloženi povećanoj stigmatizaciji, pa su im i mogućnosti za izlazak iz takve situacije smanjene, što ih skupa čini rezigniranijima. Mada se Vilson poziva na podatke koji na sličan način govore o kulturnoj distinktivnosti potklase, on smatra da se implikacije ovakve izolacije ne mogu jednostavno svesti na kulturu siromaštva, tj. da joj geto kultura nije sinonim. ———— 21 Vilson ovu studiju postavlja na temeljima debate oko određenja potklase, i uopšte, marginalnog položaja, vođene između konzervativaca i liberala. Dok su ovi drugi insistirali na efektima rasne diskriminacije i poricali postojanje specifične kulture potklasnih pripadnika, argumeti konzervativaca su se bazirali na obrascima ponašanja. Vilson nastoji da izgradi sveobuhvatno objašnjenje, kritikujući pritom aistoričnost argumenata liberala vezanih za rasnu diskriminaciju, nastojeći da pobliže pronađe uzroke bihejvioralnih fenomena na kojima konzervativci insistiraju.


Zapravo, ključ razumevanja bihejvioralnih specifičnosti geto potklase leži u socijalnoj izolaciji i efektima koncentracije koji se postavljaju u vidu ograničenja i mogućnosti. Zbog toga, odsustvo modela za ugledanje, uklanja „socijalne amortizere” („social buffers”) i kroz interakciju u socijalizaciji uskraćuje mlade za „razvoj kognitivih, lingvističkih i drugih obrazovnih i radnih veština potrebnih za svet rada u mainstream ekonomiji” (ibid: 57).22

Vilson tako potklasu definiše kao sačinjenu od „pojedinaca kojima nedostaju obuka i veštine ili doživljavaju dugoročnu nezaposlenost ili nisu deo radne snage, (zatim) pojedinaca koji su uključeni u ulični kriminal ili druge oblike aberantnog ponašanja, (kao) i porodica koje doživljavaju siromaštvo i zavisnost od socijalne pomoći” (ibid: 8). Time je ova definicija utemeljena na posledicama odsustva zaposlenja i na kontigentnosti marginalizacije koja se stvara izvan, odnosno, isključenošću iz „sistema zanimanja u SAD”, čime je temeljna stratifikaciona pretpostavka položaj na tržištu rada. No, Vilsonov rad je otvorio daleko veću dilemu po supstantivni karakter potklase od strukturne pozicije (mada je ona ključ za konstituisanje prema ovom gledištu), a to je utvrđivanje kulturne specifičnosti, i načina na koji potencijalni kulturni kompleks doprinosi da se data strukturna pozicija (re)produkuje. Ovo je posebno slučaj povodom mogućnosti uopštavanja uticaja (jednom uspostavljene) kulture na deprivilegovanost, odnosno obrazaca koji vode ka isključenju sa tržišta rada, koju Vilson određuje kroz efekte koncentracije i socijalne izolacije u getoiziranim susedstvima. Međutim, pretpostavka o prostornoj koncentraciji društvenih fenomena, otvorila je niz metodoloških problema (Small, Newman, 2001), od kojih su dva posebno važna.

Najpre, ukoliko se uzme da susedstva predstavljaju kontigentni okvir za generisanje bihejvioralnih obrazaca potklase, onda se implicitno podrazumeva i da je efekat susedstva na stanovnike u krajnju ruku jednak, odnosno da postoji relativna kulturna kohezija. Kad je reč o ovom problemu, istraživanja su dala različite rezultate: iako su sama susedstva strukturno generisana, stabilna uzročna veza između pretpostavljenih obrazaca i deprivilegovanosti na tržištu rada nije utvrđena. Mada je specifičan uticaj zasebnih faktora – poput obrazovanja, prihoda i sl. prema mišljenju Smola i Njumana tek površno uziman u ovim istraživanjima, opšti zaključak je da unutar susedstava postoji raznolikost obrazaca ponašanja i ishoda aktivacije tih obrazaca (ibid; Harding et al. 2010).

Još veća dilema se javlja kod ocrtavanja granica susedstava, kao okvira unutar kojih pretpostavljeni efekti deluju. Vilson, naime, nije išao dalje od geografskog i popisnog registrovanja potencijalnih efekata susedstva, gde su preuzeti pokazatelji

———— 22 Utoliko, kulturne odlike se javljaju kao značajne za razumevanje obrazaca ponašanja među pripadnicima potklase u getoiziranim susedstvima i, uopšte, njihovog društvenog položaja, ali primarno u vidu adaptacije na strukturna ograničenja i mogućnosti koja nastaju socijalnom izolacijom. Tako porast broja porodica samohranih majki, Vilson tumači nestabilnošću nestabilnosti koje odsustvo zaposlenja Crnog muškarca stvara (Wilson, 1990; Wilson, 1991/92).


pokazivali visoke vrednosti.23 No, konceptualizacija susedstva očigledno zahteva daleko veću razrađenost dimenzija osim granica i socijalnih mreža unutar kojih se odvijaju interakcije, a putem kojih se pretpostavlja da susedstva utiču ili određuju strukturnu poziciju rezidenata. Tako procesualnost potencijalnog dejstva tih mehanizama iziskuje da se pored socijalizacije, koja uzgred, podrazumeva relativnu pasivnost, takođe precizno odrede i mehanizmi putem kojih se rezidentima getoiziranih susedstava stvaraju strukturna ograničenja i mogućnosti, upravo kako Vilson to pretpostavlja. Smol i Njuman pored socijalizacijskih modela, prepoznaju i značaj tzv. instrumentalnih modela, utemeljenih na ograničenjima koja susedstva stvaraju. Insistiranjem na dostupnosti institucionalnih resursa, kao i informacija i mreža vezanih za zapošljavanje (Small, Newman, 2001), ovi modeli čine da se potencijalne kulturne osnove sagledaju na znatno širem planu, uključujući i faktore koji su spoljni susedstvima.24

Uprkos ograničenjima vezanim za teškoće operacionalizacije, Vilsonove studije su na izvestan način otvorile polje za analizu potklase, specifičnih bihejvioralnih obrazaca i getoiziranih susedstava u širim (rasnim) odnosima moći i nejednakosti. Ovo je posebno bio slučaj sa ponovnim interesovanjem za rasu. Najpre je Dženks aktuelizovao značaj rasnih razlika u obrazovanju, uzimajući ih kao „kulturni konflikt” koji značajno doprinosi marginalizaciji Afro-amerikanaca (ibid). Nedugo zatim, Masej i Dentonova su u studiji Američki aparthejd (American Apartheid) iz 1993. godine centralno mesto u objašnjenju geneze potklase i prostorne koncentracije siromaštva, posvetili rezidencijalnoj segregaciji na rasnim osnovama. Ovi autori smatraju da efekti strukturnih promena, poput dislokacije proizvodnje i posledičnog povećanja siromaštva među crnom populacijom, ne bi bili sami po sebi u stanju da proizvedu socioekonomske posledice i da stvore štetne obrasce ponašanja i stavove, odnosno kulturu segregacije. Štaviše, oni smatraju da je Crni geto institucionalizovani aparat koji potpomaže druge rasno-diskriminativne procese, u svetlu šire rasne subordinacije. Zbog toga je Vilsonova teza o klasnoj bifurkaciji Afro-amerikanaca tek delimično tačna, jer uprkos odseljavanju, Crna srednja klasa ima daleko deprivilegovaniji rezidencijalni položaj u odnosu na Belu srednju klasu (Massey, Denton, 2001; Charles, 2003).

Ovime je rasna rezidencijalna segregacija u svojoj getoiziranoj formi postavljena kao ključni strukturni činilac geneze potklase i međupovezanih fenomena. Podaci koje ovi autori navode, u velikoj meri potkrepljuju pretpostavku o rezidencijalnoj segregraciji, koja najvećim delom uzrokuje i prostornu koncentraciju siromaštva, kao bitnu potklasnu značajku. Ukoliko se pridruže i efekti klasne

———— 23 Zapravo, Vilson nije išao dalje od administrativne podele i određenja US Census Bureau-a, dok je svoje zaključke mahom temeljio na susedstvima Čikaga, uzimajući ih kao opšte za SAD (Fridrih. 2005). 24 Smol i Njuman ističu da iako većina ovih studija nije dobila značajniju pažnju, njihov inovativni pristup u izučavanjima prostornih aspekta društvenih fenomena je doneo znatno unapređenje.


segregacije uzrokovane odseljenjem srednje i radničke klase na kojima Vilson insistira, procenat siromašnog stanovništva se dodatno povećava. No, dok kod Vilsona kulturni mehanizmi održanja strukturne pozicije, posebno na međugeneracijskom planu, nisu dalje razrađivani od pretpostavke o dugotrajnom socijalizacijskom efektu bihejvioralnih obrazaca, Masej i Dentonova tvrde da potklasna kultura izvrće srednjeklasne vrednosti, te je usled toga opozicionalnog karaktera. Njihova pretpostavka je da se dati bihejvioralni obrasci šire kroz procesualnost socijalnog pritiska (peer pressure) u vršnjačkim interakcijama, što je posebno slučaj sa prestankom obrazovanja ili kreiranjem distinktivnog oblika govora koji u velikoj meri sprečavaju društvenu pokretljivost (Massey, Denton, 2001).

Studija Maseja i Dentonove, uprkos tome što je predstavljala ozbiljan pokušaj povezivanja strukturnih i kulturnih činilaca u okvirima analize potklase, tek delimično uspešno potvrđuje tezu o specifičnoj „kulturi segregacije”, odnosno karakteru suprostavljenosti na čijim se temeljima uspostavlja strukturni položaj.25 No, ova studija je manifestovala širi problem vezan za kulturni faktor u objašnjenju marginalnog položaja, koji je utemeljen na komparativnom protivstavljanju „geto kulture” ili manjinske kulture, romantizovanom kulturnom „mainstream-u”, shvaćenom u srednjeklasnim okvirima (Small, Newman, 2001). Time su i Američki aparthejd i Vilsonove studije, uprkos strukturnom utemeljenju, došli na sličnu tačku kao i druga (kulturalistička) gledišta, koja široko uzetu kulturu postavljaju na principima odstupanja od konvencionalno uzetih modela, a koji nakon procesualnog uspostavljanja datog položaja doprinose njegovoj fiksaciji i perpetuaciji. Problematičnost ovih pretpostavki će u nadolazećem periodu biti predmet ne samo kritičkog preispitivanja povodom dometa kulturnog faktora u objašnjenju marginalnog položaja, već i ispitivanja opšte valjanosti pojma potklase.

Umesto zaključka: dileme i dometi „debate o potklasi”

Rane 1990-te godine donose značajne promene u izučavanju marginalnog položaja, koje se javljaju kao kulminacija tzv. „debate o potklasi” (Morris, 1994; Gans, 1996). Ishodi ove debate su, u najmanju ruku, protivrečni. S jedne strane, opšta pojmovna valjanost potklase je bila uzdrmana nizom argumenata koji govore u prilog tezi o suštinskoj neupotrebljivosti, ideološkoj obojenosti i nužnosti odbacivanja. U tom svetlu, mnoštvo autora je odbacilo analitičku valjanost ovog ———— 25 Podacima kojima se ovi autori služe, nedostaje longitudinalni karakter i uže povezivanje sa efektima prostorne koncentracije, obzirom da oni mahom predstavljaju opšte ukazivanje o istorijskoj suprotstavljenosti Afro-američke kulture ili njenoj adaptivnoj funkciji, što može biti, između ostalog, i vrednosna percepcija samih autora. Osim toga, ovi autori nisu predočili jasnu vezu kulturnih aspekata i održanja strukturnog položaja izvan ravni hipoteze o opozicionalnom karakteru geto kulture. Na kraju, kao i druge studije, i Američki aparthejd je u najvećoj meri ostao na pretpostavci o odstupanju od konvencionalno shvaćenih vrednosti, mahom vezanih za tržište rada.


pojma26 u korist analize zasebnih aspekata marginalizacije, poput urbanog siromaštva, segregacije i posebno, urbanih susedstava, pritom uzimajući pojedince, a ne klase za glavne jedinice analize (Small, Newman, 2001). Ovakvo usmerenje je, s druge strane, doprinelo pojmovnoj fragmentaciji i relativnom odsustvu kontigentnosti u izučavanju marginalnog društvenog položaja, ali ne i eliminaciji kulturnog faktora u objašnjenju, koji će ostati relevantan kod autora koji su zadržali grupni karakter analize (ibid). Stoga će „debata o potklasi” otvoriti temeljne dileme vezane za kontigentnost pojma potklase i posredno, pitanja vezana za opštost objašnjenja marginalnog društvenog položaja u svetlu širih društvenih nejednakosti, kao i dileme vezane za opšti odnos kulture i strukture.

Sama debata je inicijalno bila pokrenuta povodom pitanja specifičnosti potklase u širim stratifikacionim okvirima, da bi ubrzo najveća dilema postala negativna konotacija koja je pratila ovaj pojam kako u javnom, tako i u akademskom diskursu. Naime, u ovom periodu postaje jasno da se sama eksplikativna konstrukcija zbivala u svetlu strukturnih promena, ali da je bila određena percepcijom kulturne distinktivnosti etničkih manjina kod kojih su zapaženi bihejvioralni obrasci napravili osnov za kulturalistička tumačenja, od kulture siromaštva do bihejvioralno shvaćene potklase. Tako su segmenti opažene kulture manjina prevođeni u teorijske pretpostavke u vidu dimenzija putem kojih se određuje dati položaj, dok je homogenost date grupe bila uspostavljana na protivstavljanju konvencionalnim obrascima (Wacquant, 2004). Ovakva konstrukcija je istovremeno imala i socijalnu i političku funkciju: u slučaju prve, usled pojmovne širine kojom se može „stratifikovati” devijantnost, potklasa je bila korisna kao (srednjeklasni) pronalazak za otklon od kompleksnosti urbanih problema (Katz, 1995), dok je kod druge liberalima omogućila ponovno povlačenje veze između ponašanja i zavisnosti. Istorijska transformacija pojma potklase je stoga, bila u funkciji izgradnje ideološke alatke koja se implicitno oslanja na diskurs „okrivljavanja žrtve” i stereotipe o manjinama (Welshman, 2006).

Ovi kritički uvidi, posebno su zastupljeni kod Vakanta, koji iznosi verovatno najoštriju ocenu o objašnjavajućem karakteru i dometu potklase. Pozivajući se na Burdijea, ovaj autor označava potklasu kao „naučni mit” („scholarly myth”), koji predstavlja diskurzivnu formaciju u naučnom pakovanju, preformulisanu u neutralne okvire radi održanja pretpojmovnih rasnih razlika u SAD. Vakant kroz konfliktnu perspektivu sagledava pojmovno generisanje potklase u rasnim okvirima, koji u pseudonaučnom maniru obnavljaju devetnaestovekovnu „patogenetsku” viziju rasnih kultura koje vode devijantnosti i lenjosti. Pritom, dve paradigme se posebno izdvajaju, predstavljajući (buržoasku) podelu na javnu i privatnu sferu kojima pripadnici potklase predstavljaju pretnju. Dok je prva paradigma vezana za nasilne

———— 26 Vilson je slično, odbacio potklasu u korist pojma „geto sirotinja” (ghetto poor), ali je ipak zadržao temeljnu pretpostavku prema kojoj stratifikacija nije zasnovana samo na materijalnim razlikama već i na različitom kulturnom iskustvu (Morris, 1994).


ulične bande koje okupiraju javni prostor, druga se odnosi na majku-tinejdžerku koja je viđena kao opasnost po privatnu sferu; skupa, ove konstrukcije su, prema Vakantu, rezultat odbacivanja Američkog vrednosnog sistema, te zbog toga „necivilizovani Crnci nemaju mesta u novom kastinskom i klasnom poretku” (Wacquant, 2004: 108).

Sam uspeh upotrebe pojma potklase, i to primarno kroz socijalne efekte poimanja u okvirima Crnog geta, Vakant vidi na planu pojmovne deistorizacije, esencijalizacije i depolitizacije. Deistorizacija donosi gledanje na geto kao relativno nov fenomen, generisan tokom 1980-ih godina, zanemarujući, pritom, postojanje podele potproletarijata na Beli i Crni, odnosno isključenosti druge grupe na rasnoj i klasnoj osnovi. Ipak, njihov grupni karakter je primarno rezultat statističke agregacije, a ne substantivnosti grupe, te pripisivanje pretpostavljenih kulturnih odlika pojedincima čini da se putem efekta esencijalizacije zanemare rasno utemeljene razlike. Usko vezan sa ovim je i efekat depolitizacije, koji zahvaljujući tvrdnji o „individualnom padu”, doprinosi odbacivanju kolektivnog principa kod mera socijalne politike, kako sam uzrok nije kolektivnog karaktera (Wacquant, 2004).

Herbert Gans, na drugoj strani, iako svestan problematičnosti vezane za potklasu, za razliku od Vakanta inicijalno ne odustaje u potpunosti od traženja definicije i kontigentnog pojma za objašnjenje marginalnog društvenog položaja. Polazeći od istoričnog nastojanja da se uvide efekti koje postindustrijska transformacija donosi na planu restrukturacije tržišta rada, promena u tražnji za određenim tipovima kvalifikacija i obrascima zaposlenja, Gans posvećuje pažnju promenama na osnovu kojih je Mirdal ustanovio koncept potklase. Tako ovaj autor predlaže termin „potkasta” za označavanje osoba koje su dugoročno isključene sa tržišta rada i skrajnute na ekonomsku marginu, ili pak, za one koji nikada nisu bili uključeni formalno, već u neformalno tržište rada. Iako pripadnost potkasti donosi nemogućnost društvene pokretljivosti, to ujedno ne označava i apsolutnu isključenost, kako je funkcija potkaste u širim okvirima klasnog raslojavanja ospoljena u vidu postojanja potencijalnog rezervnog kontigenta radne snage koji utiče na depresijaciju visine nadnica (Gans, 1996; Welshman, 2006).

Međutim, Gans je ubrzo uvideo da je potkasta problematična kao pojmovna alternativa, pošto i ona predstavlja zbirnu kategoriju kojoj mogu biti pripisana raznolika značenja (Welshman, 2006). S druge strane, Vakant na ovom planu u nekoliko radova razrađuje strukturno utemeljene teze. Najpre, ovaj autor nudi idealno-tipski model „napredne marginalizacije”,27 koji podrazumeva efekte ———— 27 Vakant pobraja šest ključnih karakteristika „napredne marginalizacije”: 1) razgradnja zaposlenja zasnovanog na nadnicama; 2) odsustvo funkcionalne veze između makroekonomskih trendova i deprivilegovanih susedstava; 3) teritorijalna fiksacija i stigmatizacija populacije deprivilegovanih susedstava; 4) teritorijalno otuđenje; 5) gubitak zaleđa, koji se odnosi na nekadašnji funkcionalni aspekt „geto zajednica”; 6) simbolička i socijalna fragmentacija, koja odražava klasnu dekompoziciju kroz odsustvo simboličkog jedinstva kolektiva kakve su klase (Wacquant, 1996).


postindustrijske transformacije i prostorne koncentracije, kao i efekte stigmatizacije i diskriminacije (Wacquant, 1996), koji će u kasnijim radovima biti označeni terminom „hipergetoizacije”. Te novije studije donose potenciranje na rasnom karakteru „hipergetoizacije” i kažnjavajućim osobenostima neoliberalne države (konkretno SAD), koja transformacijom oblika socijalne pomoći reaktivira nejednakosti i odnosi se „disciplinujuće” prema marginalnim slojevima (Wacquant, 2009).28 Međutim, marginalni društveni položaj se ovde odnosi primarno na rasno utemeljenu rezidencijalnu segregraciju i urbano siromaštvo, koje doduše, ne podrazumeva isključivo prihodovne nejednakosti, već šire životne šanse.

No, dometi ovih pristupa, uprkos nužnosti kritičkog preispitivanja potklase i odbacivanja onih bihejvioralnih osnova koje vode ka diskursu „okrivljavanja žrtve” (Welshman, 2006), vrhune u pojmovnoj diskreditaciji, zasnovanoj na pretpostavci o ideološkoj utemeljenosti. Paradoks ove (potpune) pojmovne diskreditacije je ne samo u tome što i sama može biti ideološki utemeljena, već i u posledičnoj fragmentaciji u objašnjenju marginalnosti. Naime, eliminacijom teorijski apstraktnog pojma, kakva je potklasa, ponuđene alternative primarno dobijaju karakter zasebnih, konkretno-istorijskih dimenzija marginalnog položaja, istovremeno isključujući mogućnost kontigentnog objašnjenja marginalnosti, posebno u svetlu širih društvenih nejednakosti. Time se značajno potiskuje ključno unapređenje koje su doneli strukturni pristupi, utemeljeno na sagledavanju kulturnih činilaca kao spoljnih (poput rasno-diskriminacijskog odnosa i potonje refleksije) u generisanju strukturne pozicije pojedinaca i grupa, kao i njihovoj opštoj funkciji u (re)konfiguraciji i (re)produkciji širih odnosa društvenih nejednakosti.

S druge strane, ništa manje paradoksalno je da upravo kulturni činilac, povodom kog je bila pokrenuta kritička revizija, unutar savremenih studija počinje da se uzima sa daleko više opreza. Konkretno, iako je pojmovna fragmentacija doprinela da se fokus analize marginalnog društvenog položaja usmeri od klasne strukture ka podskupovima siromašnih, uz istovremeno oživljavanje pristupa kulture siromaštva (ibid), teče i rešavanje nekih od dilema nastalih u ranijem periodu (Small, Newman, 2001). Prvi važan pomak jeste relativno prihvatanje značaja uloge kulture, i što je još važnije, približavanje u definisanju kulture.29 Naime, ranije

———— 28 Njegov pristup, izložen u studiji Kažnjavanje siromašnih (Punishing the Poor) iz 2009. godine, ali i drugim radovima (Wacquant, 2009; 2004; 1996), podrazumeva istorijsko generisanje strukturnih odnosa, gde posebnu ulogu igra rasno-diskriminacijski osnov društvenih nejednakosti, posebno u slučaju Afro-amerikanaca. Slično Vilsonu, kao i Maseju i Dentonu, Vakant se osvrće na efekte koncentracije siromaštva, ali pritom nema u vidu isključivo prihodovne nejednakosti, već širi aspekt deprivilegovanosti. No, za razliku od ovih autora, Vakant od kulturnih činilaca u objašnjenju unosi isključivo rasno-diskriminacijski odnos za koji pretpostavlja da je institucionalizovan. Stoga, kulturni faktor se u ovom objašnjenju javlja kao spoljni faktor hipergetoizaciji. 29 Kompleksnost rasprave povodom definicije kulture dodatno opterećuje činjenica da se kultura pojmovno generisala unutar antropoloških koncepata, što doprinosi slaboj vezi sa ekonomskim i društvenim fenomenima (Harding et al, 2010).


studije su upošljavale podjednostavljenu i statičnu viziju kulture, poimanu u okvirima normi i vrednosti, i to bez eksplicitne definicije same kulture, njenog odnosa sa drugim društvenim podsistemima i posebno, dinamičkog uticaja na generisanje marginalnosti. Iako konsenzus povodom definicije ne postoji, primetno je da se ona sada uzima u konstruktivističkim okvirima oruđa, odnosno veština, navika i životnih stilova koji pružaju okvir za strateško određivanje akcije (ibid).

Na ovim temeljima, Harding et al. ističu da koncepti poput okvira, narativa, repertoara, institucija, simboličkih granica, socijalnog kapitala i sl., pokazuju daleko veći heuristički potencijal od pristupa normi i vrednosti. Ovi koncepti se, naime, odnose na perceptivne i kognitivne mehanizme koji za aktere čine podjednako ograničavajuć i omogućavajuć kulturni okvir akcije. Sam odnos sa strukturom time dobija dinamički karakter, dok se kulturne forme, relevantne za determinaciju i/ili potonji međuodnos, analitički konkretizuju (Harding et al, 2010). Posredno, ovakvo konceptualno usmerenje donosi i ukidanje empirijski neutemeljenih pretpostavki, implicitno generisanih u ranijim studijama – najpre pretpostavke o linearnom uticaju široko uzimanog pojma kulture, a koja proishodi iz pretpostavke o homogenosti, nastale agregacijom individualnih osobina u datim grupnim i prostornim okvirima.

Primena ovih koncepata, s druge strane, pruža empirijski protivrečne rezultate koji podjednako potvrđuju i opovrgavaju vezu kulture i strukturnog položaja (ibid; Small, Newman, 2001), čime sama konkretizacija, ospoljena kroz analitički fokus na zasebne kulturne aspekte (poput obrazovanja, radnih navika i sl.), (takođe) potencijalno fragmentuje uticaj kulture. No, čini se da su ovi protivrečni empirijski nalazi, kao i opšti problemi generisani u ovoj debati, primarno rezultat odsustva temeljnog pristupa kulturi i odnosa između kulture i društvene strukture, ali i odsustva generativnog i mehanizma transmisije kulturnih odlika, kao dinamičkog aspekta tog odnosa. Kad je reč o potonjem problemu, kulturni mehanizam koji potencijalno stoji iza generisanja i reprodukcije potklasnog položaja zahteva daleko temeljniju operacionalnu razradu od pređašnjih, koja će doprineti relacionom i dinamičkom sagledavanju, posebno na planu sociogeneze datih odnosa u društveno-istorijskom kontekstu unutar kog se posebnosti potklasnog položaja uspostavljaju, a među kojima su i one vezane za kulturu. Zbog toga je i sam odnos između kulture i strukture nužno postaviti ne samo izvan okvira linearnosti, već i na konstruktivističkim osnovama gde se sama kultura neće uzimati izolovano, več kao dinamički fenomen (re)izgradnje mogućnosti i ograničenja u široj istorijskoj perspektivi i širim odnosima društvenih nejednakosti.

Literatura

Aponte, Robert (1990): „Definitions of the Underclass: A Critical Analysis”, u: Sociology in America, priredio: Gans, Herbert J, Sage Publications, London and New York, str: 117-137;


Bauman, Zygmunt (2005): Work, Consumerism and the New Poor. Maidenhead: Open University Press;

Bourdieu, Pierre, Wacquant, Loïc (1999) „On the Cunning of Imperialist Reason”, u: Theory, Culture and Society, Vol. 16 (1), str. 41-58;

Briggs, Laura (2002): „La Vida, Moynihan and Other Libels”, u: CENTRO Journal, Volume XIV, Number 1, str. 75-101;

Bourgois, Phillppe (2001): „Culture of Poverty”, u: International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, volume 4, priredili: Smelser, Niel, Baltes, Phillipe, Elsevier Science, Oxford, str. 11904-11907;

Charles, Camila Zubrinsky (2003): „The Dynamics of Racial Residential Segregation”, u: Annual Review of Sociology, volume 29, str. 167-207;

Curran, Laura (2003): „The culture of race, class, and poverty: the emergence of a cultural discourse in early cold war social work (1946-1963)”, u: Journal of Sociology and Social Welfare, Sept v.30 no.3, str: 15-25;

Fridrih, Jirgen (2005): „Da li siromašni delovi grada čine lokalno stanovništvo siromašnijim? Dejstvo konteksta siromašne gradske četvrti na lokalno stanovništvo”, u: Urbana sociologija, priredili: M. Petrović i S.Vujović, Zavod za udžbenike, Beograd;

Gajdosikienë, Indrë (2004): „Oscar Lewis’ Culture of Poverty: Critique and Development”, u Sociologija, Mintis ir veiksmas 2004/1, str.88-96;

Gans, Herbert (1996): „From “Underclass” to “Undercaste”: Some Observations About the Future of the Post-Industrial Economy and its Major Victims”, u: Urban Poverty and the Underclass, priredio: Mingione, Enzo, Blackwell, Oxford and Cambridge, MA, str: 141-152;

Harding, David; Lamont, Michele; Small, Mario Luis (2010): „Reconsidering Culture and Poverty” u: The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, volume 629, str.6-27;

http://www.census.gov/apsd/www/statbrief/sb95_13.pdf; http://www.time.com/time/covers/0,16641,19770829,00.html; Jargowsky, Paul; Yang, Rebecca (2005): „The Underclass Revisited: A Social Problem in

Decline”, u: Brooking Working Paper, The Brookings Institution, Washington DC; Katz, Michael (1995): Improving Poor People: The Welfare state, “the Underclass”, and

Urban Schools of History, Princetown University Press, Princetown; Massey, Douglas; Denton, Nancy (2001): American Apartheid: Segregation and the Making

of the Underclass, Harvard University Press, Cambridge and London; Melendez-Velez, Edgardo (2005): „The Puerto Rican Journey Revisited: Politics and the

study of Puerto Rican Migration”, u: CENTRO Journal, Volume XVII, br.2, str:193-221; Morris, Lydia (1994): Dangerous Class: The underclass and social citizenship, Routledge,

London and New York;


Morris, Michael (1989): „From the Culture of Poverty to the Underclass: An Analysis of a Shift in Public Language”, u: The American Sociologist, Summer 1989, Volume 20, br.2, str: 123-133;

Murray, Charles et al. (1996): Charles Murrey and the Underclass: The Developing Debate, The IEA Health and Welfare Unit, London;

Nagel, Ernest (1974): Struktura nauke: problemi logike naučnog objašnjenja, Nolit, Beograd;

Oberheu, Howard (1977): „Studies of the Characteristics of AFDC Recipients”, u: Social Security Bulletin, Vol. 40 No. 9, str: 15-20;

Petrović, Mina (2009): Transformacija gradova: ka depolitizaciji urbanog pitanja, ISI Filozofskog fakulteta, Beograd;

Silver, Hilary (1996): „Culture, Politics and National Discourses of the New Urban Poverty”, u: Urban Poverty and the Underclass, priredio: Mingione, Enzo, Blackwell, Oxford and Cambridge, MA, str: 105-138;

Small, Mario Luis; Newman, Catherine (2001): „Urban Poverty After The Truly Disadvantaged: The Rediscovery of the Family, Neighborhood and Culture”, u: Annual Review of Sociology, volume 27, str: 23-45;

Spicker, Paul; Leguizamon, Sonia Alvarez; Gordon, David; Øyen, Else (priređivači) (2006): Poverty: An International Glossary, Zed Books, London;

Wacquant, Loïc (2004): „Decivilizing and demonizing: the remaking of the black America Ghetto”, u: The Sociology of Norbert Elias, priredili: Loyal, Steven, Quilley Stephen, Cambride University Press, Cambride, str: 95-121;

Wacquant, Loïc (2009): Punishing the Poor, Duke University Press, Durham and London; Wacquant, Loïc (1996): „The Rise of the Advanced Marginality: Notes on its Nature and

implications”, u: Acta Sociologica, Vol. 39, str: 122-139; Welshman, John (2006): Underclass: A History of Excluded: 1880-2000, Hambledon

Continuum, London; Wilson, William Julius (1991/’92): „Another Look at the Truly Disadvantaged”, u: Political

Science Quarterly, Volume 106, No 4. str: 639-656; Wilson, William Julius (1990): The Truly Disadvantaged: The Inner City, the Underclass

and Public Policy, University of Chicago Press, Chicago and London.

Documents

uloga kulturnih i strukturnih činilaca u objašnjenju marginalnog