Turkiyede sosyoloji

8/13/2019 Turkiyede sosyoloji

1/196

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2638 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1606

TRKYEDE SOSYOLOJ

Yazarlar

Prof.Dr. Mehmet AKGN (nite 1) Dr. Fahri ATASOY (nite 2)

Prof.Dr. Nilgn ELEB (nite 3) Do.Dr. Yldz AKPOLAT (nite 4)

Prof.Dr. Bayram KAMAZOLU (nite 5, 6) Do.Dr. Ufuk ZCAN (nite 7)

Prof.Dr. Ertan ERBEL - Do.Dr. Ufuk ZCAN (nite 8)

Editr

Prof.Dr. M. aatay ZDEMR

ANADOLU NVERSTES


2/196

indekiler nsz ............................................................................................................ vii

19. Asrda Osmanl Trk Dncesi...................................... 2GR.............................................................................................................. 3BATI LE LKLER VE YENLK HAREKETLER........................................ 3FELSEF AKIMLAR......................................................................................... 5Rasyonalizm................................................................................................... 6

brahim inasi ........................................................................................ 6Hoca Tahsin Efendi................................................................................. 8

Pozitivizm ...................................................................................................... 10

Beir Fuad .............................................................................................. 10Materyalizm.................................................................................................... 13UZLAIMCI BR FKR ADAMI AHMET CEVDET PAA............................. 15DEVRMC BR FKR ADAMI AL SUAV.................................................... 17MUHAFAZAKR MERUTYET BR FKR ADAMI NAMIK KEMAL ...... 19zet ............................................................................................................... 23Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 25Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 26Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 26

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................... 27

Merutiyet Dnemi Dnce Akmlar ................................. 28MERUTYET DNEM DNCE AKIMLARI............................................ 29kinci Merutiyete Kadar Yenileme Hareketleri......................................... 30kinci Merutiyet Dnemi Dnce Ortam................................................. 32Osmanlclk .................................................................................................. 33Batclk/Garplk ........................................................................................ 35slamclk ....................................................................................................... 36Trklk/Turanclk ................................................................................... 38FKR AKIMLARI VE SOSYOLOJNN GELMES....................................... 40zet ............................................................................................................... 44Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 46Okuma Paras ........................................................................................... .. 47Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 48Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 48


Trkiyede Sosyolojinin Kurumsallamas ............................ 50KOLEKTF KLKLERN KURUMSALLAMASI .......................................... 51SOSYOLOJNN TRKYEDE KURUMSALLAMA ALANLARI ................... 53

indekiler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE


3/196


4/196

1960-1980 Dneminde Trkiyede Sosyoloji ........................ 1161960-1980 DNEMNDE TRK SOSYOLOJSNN GENEL ELMLER... 118

ASYA, OSMANLI VE TRKYENN TOPLUMSAL YAPISININ NELTARTIMALARI, TOPLUMSAL DEME VE AZ GELMLK.................. 119KY SOSYOLOJS ....................................................................................... 125GECEKONDU VE KENT SOSYOLOJS ....................................................... 128DN SOSYOLOJS......................................................................................... 129TOPLUMSAL TABAKALAMA VE SYASET SOSYOLOJS ......................... 131

ALE, KADIN VE GENLK SOSYOLOJS................................................... 134zet................................................................................................................ 135Kendimizi Snayalm...................................................................................... 137Okuma Paras .............................................................................................. 138Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 138Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 139


1980-2000 Dneminde Trkiyede Sosyoloji ........................ 142TRK SOSYOLOJSNDE YEN YNELLER ............................................ 143Trk Sosyolojisinde 1980 Sonras Dnmn Sosyo-Politik Temelleri ... 144Sivilleme Tartmalar................................................................................... 1451980lerde Sosyal Teorinin Dnm ....................................................... 1461980-2000 ARASI DNEMDE TRK SOSYOLOJSNDE BALICATEMA VE KAVRAMLAR ................................................................................ 147Deien Bilgi/Bilim Anlay ve Pozitivizm Eletirileri .............................. 147Ulus-Devletin Sorgulanmas ........................................................................ 149Kimlik/Aidiyet ve Din/Laiklik Eksenli almalar ...................................... 151Kreselleme Tartmalar ve Kresellemenin Getirisi Olarak Melezlik... 153Postmodernizmin Girii ve Bat-D Modernlik Tartmas........................ 1541980-2000 DNEMNDE TRK SOSYOLOJSNDE NE IKANBAZI SMLER ............................................................................................... 1561960larn Sonlarndan 2000lere Baykan Sezer Sosyolojisi ....................... 158

TRK SOSYOLOJSNDE YOL AYRIMI ...................................................... 160zet................................................................................................................ 163Kendimizi Snayalm...................................................................................... 164Okuma Paras 1 ........................................................................................... 165Okuma Paras 2 ........................................................................................... 165Okuma Paras 3 ........................................................................................... 165Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 166Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 166


indekiler v

6. NTE

7. NTE


5/196

Trk Sosyolojisinin Temel Nitelikleri ve GenelEilimleri................................................................................... 168

TRKYEDE SOSYOLOJNN ANA YNEL: BATICILIKTRKLK.................................................................................................. 171MPARATORLUKLA LKL SLAMCILIKTAN LAKLE ......................... 178TRK SOSYOLOJSNDE DOU-BATI ATIMASI.................................... 184zet ............................................................................................................... 187Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 188Okuma Paras ........................................................................................... .. 190Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 190Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 190

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 191

Trkiyede Sosyolojivi

8. NTE


6/196

nszTrkiyede Sosyoloji kitab uzaktan eitim yoluyla lisans dzeyinde sosyoloji

programna kaytl rencilere ynelik olarak hazrlanmtr.Trkiyede Sosyoloji kitabnn nitelerini belirlerken geen yzyln banda Darlfnunda (niversite-de) kurulan itimaiyat (sosyoloji) krssyle beraber gelien sosyolojinin zellik-le niversiter at altnda seyrini ve geliimini daha iyi anlamak iin 19. Yzyl d-ncesini ve ardndan da II. Merutiyet dnemine bakmak gerekiyordu. Dolay-syla kitabn ilk nitesi 19. Yzyl Osmanl-Trk dncesine ayrld. OsmanlDevletinin dalma srecinin son evresinde kristalize olmaya balayan sosyolojikdnce niversitede stat kazandktan sonra kurumsallamas arlkl olarak s-tanbul merkezli ve daha sonra da Anadoluda alan niversitelerde blmler ku-

rulmas biiminde bir geliim izgisi gstermitir.Elinizdeki kitabn son alt nitesi cumhuriyet dneminin siyasal krlma ve ge-

i dnemleri dikkate alnarak yazarlarmz tarafndan kaleme alnmtr. Son ni-tede Trk Sosyolojisinin Temel Nitelikleri Genel Eilimleri ele alnarak renciyegenel bir bak as kazandrlmaya allmtr. Her nitenin sonunda zet, srasizde ve kendimizi snayalm blmleri okuduunuz metinleri daha iyi anlamaya

ve snavlara hazrlanmaya yardmc olacaktr.Trkiyede Sosyoloji kitabndaki nitelerin yazlmasna katkda bulunan Prof.Dr.

Nilgn elebiye, Prof.Dr. Bayram Kamazoluna, Prof.Dr. Ertan Eribele, Prof.Dr.

Mehmet Akgne, Do.Dr. Yldz Akpolata, Do.Dr. Ufuk zcana, Dr. Fahri Ata-soya, Ar.Gr. Aslhan Selcen Bingle ve Ar.Gr. Erhan Akaraya; ayrca kita-bn tasarmna katklarndan dolay Yrd.Do.Dr. D. Alper Altunay ve basm ilerin-de alan A..F. Dizgi Birimine emeklerinden dolay teekkr ederim.

EditrProf.Dr. M. aatay ZDEMR

nsz vii


7/196

Bu niteyi tamamladktan sonra;Bat ile ilikiler ve yenilik hareketlerini aklayabilecek,19. Asrda Trk dncesini zetleyebilecek,Trk dncesinde rasyonalizmin yansmalarn deerlendirebilecek,Trk dncesinde pozitivizmin yansmalarn aklayabilecek,Trk dncesinde materyalizmin yanklarn zetleyebilecek,Dengeci ve merutiyeti dnrleri deerlendirebileceksiniz.

indekiler

Matbaa Akl Adalet Zulm

Hrriyet Pozitivizm Materyalizm

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Trkiyede Sosyoloji 19. Asrda OsmanlTrk Dncesi

GR BATI LE LKLER VE YENLK

HAREKETLER FELSEF AKIMLAR UZLAIMCI BR FKR ADAMI

AHMET CEVDET PAA DEVRMC BR FKR ADAMI AL

SUAV MUHAFAZAKAR MERUTYET

BR FKR ADAMI NAMIK KEMAL

1TRKYEDE SOSYOLOJ


8/196

GROsmanl mparatorluu 17. asrdan itibaren Avrupa devletleriyle yapt her sava-ta artk topraklar alarak deil topraklar brakarak geri ekilmeye balamtr. zel-likle 1683teki ikinci Viyana yenilgisi, Avrupa devletlerine Osmanllarn eski g-cnde olmadn gstermitir. 18. asrdan itibaren ise bilimsel, pedagojik, asker

ve ekonomik ynden yeni hayat artlar yaratm Avrupa devletleri karsnda, s-z edilen alanlarda hibir gelime kaydedemeyen, ekonomik ynden art arda ge-len savalar ve isyanlarla birok alanda gelimeyi ve ilerlemeyi unutmu bir Os-manl imparatorluu bulunmaktadr. Batnn bilim, eitim, asker, teknolojik veekonomik ynden bu stnl karsnda baz devlet adamlarmz, Avrupa lke-

leriyle ilikiler kurarak onlarn sz edilen alanlardaki gelimelerinin takip edilme-si ve gerekli yenilik hareketlerinin yaplmas kanaatine varmlardr. Bu nedenle19. asr Trk dncesi nitesinde hem Batyla olan ilikiler, hem bu ilikiler ne-ticesinde lkemizde yaplan yenilik hareketleri sz konusu edilecektir. Bundansonra Bat kaynakl olan felsefi akmlarn lkemizde hangi fikir adamlar tarafndanhangi dzeyde temsil edildikleri zerinde durulacaktr. Ayrca 19. asrda hem ye-niliki, hem geleneki dnceyi eklektik bir tavrla ele alp dengeci bir politikagden Ahmet Cevdet Paann, Trkiye Cumhuriyetinin temel fikirlerini gndemegetiren Ali Suavinin, gnmzde baz fikirleri ne kan hrriyeti dnr NamkKemalin fikirleri verilecektir. Bylece 19. asr hakknda analiz yapabilme imkndoacaktr.

BATI LE LKLER VE YENLK HAREKETLER

Bat ile ilikiler ve yenilik hareketlerini aklayabilmek.

Trklerin Batl olarak isimlendirilen toplumlarla asl ilikileri, aa yukar iki bu-uk asr kadar sren Hal Seferleri zamannda olmutur. nk bu savalar her ikitarafn birbirlerini tanmalar iin frsatlar yaratmtr.

13. asrda Hal seferlerinin duraklamas ve 1204de stanbulda kurulan Latinimparatorluunun 1261de yklmas zerine Bat ile ilikiler nemli hale gelmitir.

1299da kurulan Osmanl devleti, Anadolunun batsnda Bizans yenip stanbulu1453te fethettikten sonra balad Karadeniz sahillerinin fetih ilemini tamamlaya-

19. Asrda Osmanl Trk Dncesi

1A M A


9/196

rak Akdenizin kuzeyindeki Ceneviz hkimiyetini sona erdirmitir. Bu sralarda Su-riye ve Msrda nemli ticaret imknna sahip olan Venedikliler, Osmanl devletiy-le anlamlardr. Bu nedenle Venedik ve Cenevizliler, Trklerin bire bir ilikide

bulunduklar ilk Batl kavimlerdir (Tanpnar, 1976: 37-38).1453ten sonra Avrupada balayan Rnesanstan, gzel sanatlar, bilim ve fenalanlaryla toplumsal ve siyasal kurulular etkilenmilerdir. Bylece Avrupada; ye-ni sanatla, yeni fenle ve yeni tekilatla donatlm devletler domutur. BatdaFrancis Bacon1a (1561-1626) balayan bilimsel hareket, doa glerinden insanla-rn azami lde faydalanma imknn hazrlamtr. Kt ve matbaann kefiyle fi-kirler ve hisler kolaylkla yaylma imknn bulmutur (Atuf, 1930: 36-37).

Batyla Hal seferleriyle balayan ilikiye ramen, III. Ahmet devrine kadar, fi-kir ve sanat alanlarnda dourucu niteliklere sahip etkiler olmamtr. Kara MehmetPaann Viyanaya yapt sefer heyetine katlan Evliya elebi, Avrupayla ilikile-rimizi konu edinen bir eser yazmtr. O, bu eserinde, Viyana ziyareti srasnda ora-

daki ordunun, dzenli ve disiplinli olduunu, onlarn, asker alanda ok iyi dzen-lenmi savunmay glendirici sistemleri bulunduunu bildirmektedir (Tanpnar,1976: 39-43).

28 elebi Mehmet Efendi ise, l721de gittii Parisle ilgili padiaha sunduu se-faretnamesinde, Avrupada yeni teknikler, bilim kurullar, asker okullar, hastane-ler, rasathaneler, terihhaneler, limanlar, karantina yntemleri, hayvanat baheleri,park, tiyatro ve opera gibi hi bilinmeyen elence yerleri bulunduunu belirtir(Berkes, 1973:32).

28 elebi Mehmet Efendiyle birlikte Parise giden olu Said Mehmet Efendi, ziyareti srasnda ksa srede binlerce eserin basldn grd matbaalar gezmi-tir. Said Mehmet Efendi, stanbula dnnce aslen Macaristanl olan Mteferrika b-

rahim Efendi (1674-1745)yle grp, bir matbaa kurulmas iin, Vezir-i Azam b-rahim Paaya (1662-1730) bavurmaya karar vermilerdir. O, Mteferrika brahimEfendiyle birlikte matbaann kurulma gerekesini aklayanVesilet-t-Tbaa is-miyle bir risale yazarak dilekelerini sadrazama sunmulardr.

Onlar, dilekelerinde; yangnlar, isyanlar nedeniyle bir ok eserin yrtldn veya yok olduunu, yazma eserlerin ise hattatlarn dikkatsizliiyle yanl yazld-n, medrese rencilerinin eser bulmakta glk ektiklerini belirterek kitap bas-mna izin verilirse sz edilen eksikliklerin giderileceini bildirmilerdir. Damadbrahim Paa bir encmen huzurunda incelettii bavuruyu uygun bulmu ve ko-nuyu er gr alnmak zere, eyhul slm Abdullah Efendiye havale etmitir.O da, yaplabilecek olas itirazlar gz nnde bulundurarak dinsel baz kitaplarndnda lgt, mantk, heyet, tarih, corafya, edebiyat, tp ve felsefe alanlarnda ya-zlan kitaplarn baslabilecei konusunda fetva verir. Bu fetvaya dayanarak kanbir fermanla 1727 Temmuzunda matbaa kurulur ve Trke eserler baslmaya ba-lanr (Uzunarl, 1978: 158-160).

Kurulan matbaada, XVI. asr sonlar bilginlerinden Vanl Mehmed Bin Musta-fann,Vankulu Lgat ismiyle 31 Ocak 1729da evrilenShah-i Cevheri si, bin ns-ha ve ciltsiz olarak baslan ilk eserdir (Uzuarl, 1978: 161; Korlaeli, 2002: 155).

Ktip elebininTuhfetl-Kibr f Esfaril-Bihr,brahim Mteferrikann e- virdiiTarih-i Seyyah, Aristo ve Gaza1nin fikirlerinin bir eit zeti olanUsll- hikem f Nizam-il-lem (lken, 1966: 17), brahim MteferrikannFyzt- Mk- natiyye, Ktip elebininCihannma sylaTakvimt-Tevarih i ve Nima Tarihi gibi eserler bu matbaada baslmtr (Uzunarl, 1978: 162).

4 Trkiyede Sosyoloji

Matbaann Trkiyeyegetirilmesi, bilim, felsefe,sanat, eitim alanlarndabirok eserin basmnkolaylatrd gibi,rencilerin kitap ve notskntlarnn giderilmesineyardmc olmutur.


10/196

1699da imzalanan Karlofa antlamasyla birlikte Batnn asker, teknolojik veeitim ynnden stnl anlaldndan, baz devlet adamlar, Osmanl ordu-sunun askeri tekniinin yeniletirilmesi gerektiine inanyorlar (lken, 1966: 16).

Bu nedenle III. Mustafa (1757-1773) dneminde, asker alanda ordunun Batesasna gre dzenlenmesi zerinde durulur. Yaplacak yenilikler konusunda, Ba-ron de Tott isimli Macar asll bir Fransz ajan padiaha yardmc olur. Srati oca-nn oluturulmas, yeni icat edilen toplarn kullanlmas, tophanenin slah ve m-hendishane mektebinin kurulmas, bu devrin yenilikleri arasnda yer alr. zelliklemhendishane mektebinde, matematiksel bilgiler alannda yeni ve nemli bir hare-ket olmutur. Baron de Tottun, mhendishanede verdii dersler; Osmanllarn, Av-rupa bilim ve tekniiyle ak bir ekilde ilk bulumas saylr (Tanpnar, 1976: 48).

III. Se1im (1789-1807)in dnemi, yenileme ve kurulular Avrupallatrma fik-rinin yerleme zamandr. O, yenileme ve Batllama hareketlerinde ilk olarak Ye-nieri ocann yannda Avrupa yntemleriyle eitim gren yeni bir ordunun ku-

rulmas ve bu ordunun ihtiyalarn karlamak iin Batllarn fenni harp kitaplar-nn getirilmesi iini ele alr. Bunu gerekletirmek iin hem ierden hem dardanfikirler alnm, Fransa, ngiltere vs. gibi Batl devletlerden kara ve deniz ordulariin uzmanlar istenmitir. Ayrca sefirlikler kurulan Batl lkelerinin Londra, Viya-na, Berlin ve Paris gibi bakentlerine eliler gnderilmitir (Tanpnar, 1976: 52-54).

II. Mahmut (1808-1839) dneminde 1825te Yenieri oca kaldrlm (Berkes,1973: 142) ve yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla yeni bir ordu kurul-mutur. 1828de Asker Ktipler mektebiyle Tbhane mektebi almtr (Ergin,1977: 336). 1828 veya 1829da Cerrahhane kurulmutur. Salk alannda karantina

yntemine geilmitir. 1839da II. Mahmutun emriyle iek as uygulamasnabalanmtr (Berkes, 1973: 163-167).

19. Asrn nemli yenilik hareketleri nelerdir?

Hkmet ras, adliye ileri yksek meclisi ve askeri ra dairesinden ibaretolan meclis kurulmutur. Sadrazamlk, Bavekile dntrlmtr. Bakanlklarbirbirlerinden ayrlmalarna ramen, leri, D leri ve Maliye bakanlklar dn-daki bakanlklar, Milli Eitime balanmtr. eyhulislmlk, hkmet ynetimi d-nda braklarak, slm milletinin din grevlisi haline getirilmitir (Berkes, 1973:153-154). 1838de ilkokullara retmen, tbbiye ve harbiyeye okur yazar renci ye-titirmek gayesiyle Rtiye okullar almtr (Berkes, 1973: 161).

1848de klk kyafette yenilikler yaplmtr. Bylece her derecedeki memurla-

rn mesai ve tatil gnlerinde giyecekleri kyafetler belirlenmitir. Gaye devlet me-murlarna ekil vermek olduundan esnaflarn kyafetleri hari tutulmutur (Er-gin,1977: 1856) Memurlarn fes giymeleri kabul edilmitir (Ergin, 1977: 1859).

FELSEF AKIMLAR

19. Asrda Trk dncesini zetleyebilmek.

19. asrda Trk fikir dnyasnda, gnmzde anlald anlamda sistemli bir ekil-de felsefi fikirlerin ortaya atldklar ve bir gr olarak en ak ekliyle savunul-

duklar sylenemez. nk Tanzimattan nceki dnemlerde eitim ve retimkurumlar olan medreselerin ders programlarnda felsefeye yer verilmitir. Ancak

51. nite - 19. Asrda Osmanl Trk Dncesi

SIRA SZDE

1

2A M A

II. Mahmut (1808-1839)dneminde 1825te Yenierioca kaldrlm ve yerineAsakir-i Mansure-iMuhammediye adyla yenibir ordu kurulmutur.


11/196

bu durum felsefeye gereken nemin verildii anlamna gelmez. Durumun byleolduu felsefe alanyla ilgili olarak yazlan eserlerin azlndan ve hatta var olanla-rnn da birtakm erhlerden ibaret olmasndan anlalabilir. Hal byle olunca fel-

sefi dn tarzna pek itibar etmeyen ve dnce derinlikleri zerinde durmanninsanlk asndan yararlar olduunu fark edemeyen lkelerin insan, bu farkl me-deniyet ve kltre sahip olan lkelerdeki gelime ve ilerlemelerle karlanca, bulkelerin, fikir, bilim ve teknik ynlerinden kendi lkesinden daha stn ve dahaileride olduunu grnce, ister istemez bunlardan etkilenir ve bu gelimeleri, he-

yecanla, hayretle, aknlkla, tereddtle izler. Bylece geri kalm bu lkenin in-san, bu gelimeler karsnda, kabul etme veya kabul etmeme gibi karmak duy-gular arasnda bocalar. Bu ekilde karmak dnce ve duygularn hakim olduulkelerin insanlarndan, olgun ve yaratc dncelerin domasn beklemek birazhayalcilik olur. Byle bir durumda ister istemez felsefi akmlarn, Batdaki anlal-d anlamyla deil, sadece izleri veya yansmalaryla temsil edilmesine neden ol-

mutur. Bundan dolay 19. asrn Trk fikir adamlarnn metotlar, kurallar, d-nl ve ele alnl ekilleri belli olan felsefe sistemlerini kendilerine has yntem-lerle ortaya koyduklarn sylemek doru ve isabetli olmayacandan, sadece ras-

yonalizm, pozitivizm ve materyalizm gibi felsefi akmlarn onlardaki yansmalarzerinde durulacaktr.

Rasyonalizm

Trk dncesinde rasyonalizmin yansmalarn deerlendirebilmek.

Rasyonalizm, doru bilginin kaynann akl olduunu, iyi ve doru eylemin akl-la belirleneceini, insan hak ve hrriyetinin aklla salanacan savunan felsefi g-rtr. Bu felsef grn Trk dncesinde, baz air ve yazarlarda yansmalarzerinde durulacaktr.

brahim inasi1826da stanbulda domutur. Babas, Bolulu Mehmet Aadr. Kk yata Top-hane kalemine giren brahim inasi, orada brahim Efendiden slmi bilimleri -renmitir. Fransz uzman Chateuneuftan Franszca dersi almtr. 1849da Parisegitmi ve 1855te stanbula dnnce Meclis-i Maarif yeliine atanmtr. Reit Pa-adan yardm grmesi, Ali Paann kendisine kar cephe almasna neden olmu-

tur. Sakaln kestirmedii gerekesiyle Ali Paa tarafndan grevden alnmtr. i-nasi, ilk Bat iiri rnei olanTercme-i Manzume yi 1859da yaymlamtr. 1861debrahim Agahla birlikteTercman- Ahval i karmtr.Divan, onun, ilk Bat iirirnei saylr.Divan ndaki Reit Paa kasidesi Ali Paay kzdrdndan Meclis-iMaarif yeliinden alnmtr. Dnsel faaliyetlerini kendisinin kardTasvir-i Efkr da srdrr. Grevden alndktan sonra Parise gitmitir. inasi, burada T harfine kadar bir lgat yazmtr. Ayrca Pariste kendisinden dnsel etki aldErnest Renanla tanmtr. 1870de stanbula dnen inasi, 1871de lmtr (l-ken, 1966: 79-80).


3A M A


12/196

Hisseder nurunu amm ki basret basar Vahdet-i ztna aklmca ehadet lzm

Dilin irdesini bata akl eder tedbirKi tercemn- lisandr an eden takrr

Eder tasavvurunu cism-i ntkn tasvrZiy-y akl ile tefrk-i hsn kubh olunur.

Ki ettiler ana hkmnce adl hak tabrBu adl hakka diynet demi kimi kilTakld nefs hevnn boazna zincir

Halsm umarm ben zamn- adlindeEderse akl-i redin eder buna tedbr

(Ggn, 1987: 5-8; Akyz, 1970: 10-12; Kaplan,Enginn, Emil, 1974: 490-492; Tanpnar, 1976: 200).

Mnacat ve Kasidelerden rnek olarak verilen beyitlerde o, lemin, sanatkara-ne bir ekilde Tanr tarafndan yaratld ve bu konu zerinde akl yrtme yapl-d zaman, bunun rahatlkla anlalabilecei dncesindedir. Beyitlerde o, bilgi-nin aklla elde edileceini, iyi eylemlerin aklla seilebileceini, hakllk ve haksz-ln, aklla ayrt edilebileceini, ilk beyitte, inanma ve dolaysyla iman etmedeakl gcnn nemine iaret ediyor.

Ona gre, yeni girilen Bat medeniyetinin temelinde akl ve adalet vardr. Ka-nun, yeni medeniyetin temeli saylr. Adalet, hak ve hikmet kavramlar yeni de-erler dnyas olarak ortaya kmtr. O, slmiyetin bilgisizlik devrini kapattgibi yeni medeniyetin zulm ve bilgisizlik devrini kapatarak, akl ve adalet devri-ni at dncesindedir. Rejim deiiklii dncesinde olmayan inasi, herke-se eit lde yaklaan bir hkmdar istemektedir. O, zulm ve klelie kardr.Ona gre, zulmn ve kleliin temelinde adaletsizlik ve bilgisizlik vardr. Bilgisiz-liin ortadan kaldrlmasn akl, zulmn ortadan kaldrlmasn adalet temin ede-cektir. Akl adaleti insani gayelere ynlendirdiinden, adalet, akln emrindedir.

Yeni medeniyet, slmyetin ilkelerine uygundur. Dnem, akl a dnemidir.Dnemin insan rasyonel insandr. Rasyonel insann hedefi, insan ve insanlktr.nsanla ancak insann nefsini yenmesiyle ulalabilir. nsann nefsini yenmesiaklla salanacaktr. Adaletli davranlarak zulmn nne geilebilir ve insanlahizmet edilebilir. Tek gaye, insan ve insanlktr; milletler, ona giden yollardr.

Bat medeniyeti, slm medeniyeti gibi akl ve adalete dayanr. Bilgisizlik veadaletsizlik akl ve adaletin dna kmaktr ve yanl yollara sapmaktr. O, her mil-letin layk olduu hkmet tarafndan ynetildii dncesindedir. Hkmet fikri,sorumluluk fikrine baldr. Hkmet, halk memleket ynetimine ortak edebilir-se, sorumluluu o oranda hafifler. Btn ileri kendisi yneten ynetimler, yne-timi ynetimleri altnda tuttuklarndan sorumluluklar o derecede artar. Her i, dev-letin giriimiyle yaplr. Bat medeniyetine girince gereksinimlerimiz arttndan,daha fazla almak gerekmektedir. Toplum gibi toplumlardan ibaret insanlk dabir btndr.

alamayanlar, btnn hasta organlar olduundan, devlet alamayanlara

bakmakla ykmldr. Devlet ile fert arasndaki ilikiler, karlkl hak ve grevilikileridir (lken, 1966: 80-82).


Bat medeniyeti, akl, adalet,hak ve hikmet kavramlarnaarlk verir. Akl ve adalet,bilgisizliin ve zulmn sonaerdirilmesi demektir.

Rejim deiikliidncesinde olmayaninasi, herkese eit ldeyaklaan bir hkmdaristemektedir. O, zulm veklelie kardr. Ona gre,zulmn ve kleliintemelinde adaletsizlik vebilgisizlik vardr.Bilgisizliin ortadankaldrlmasn akl, zulmnortadan kaldrlmasnadalet temin edecektir.


13/196

Hoca Tahsin EfendiHoca Tahsin Efendi, 1811de Arnavutluktan amlkn Filat kazasna bal NinatKynde domutur (nal, 1969: 1833, Akn, 1998: 198, . Sami, 1308a: 1628-

1629) lkrenimini babasndan almtr (. Sami, 1308a: 1628-1629). Medreseler-de, slmi ve Arabi bilimleri, Dou edebiyatn tahsil etmitir (. Sami, 1298b:72-76,H. Tahsin, 1311a: 6) Mustafa Reid Paa (1800-1858) tarafndan birka arkadaylabirlikte Avrupa dil ve bilimlerinin renimini yapmak zere Parise gnderilmitir(. Sami, 1308a: 1628) 1857de Pariste, Mekteb-i Osmani retmenlii yapm, ge-celeri Franszca dersi alm, yksek okullarda, fizik, kimya, biyoloji, matematik veastronomi derslerini takip etmitir (lken, 1966: 298; Akn, 1998: 199). 1861de

yurda dnen Hoca Tahsin Efendi, 1862de tekrar devlet tarafndan elilik imamlgreviyle grevlendirildii iin Parise gider. Onun bu ikinci Paris devresi, 28 u-bat 1869da stanbula dnmesiyle sona erer (Akn, 1998: 199-200).

1868de yeni alan Darl-fnnun mdrlne tayin edilir. 1871de sanayi-

nin tevik edilmesi gayesiyle Darl-fnnda bir konferans verilmesini salar (nal,1969: 1834-1835). Konferans sonras yaplan tartmalar nedeniyle, mdrlk grevinden alnr. Bundan sonra Hoca Tahsin, kk bir mektebi medrese ve yurt ka-bul ederek, kalan mrn burada geirmitir (. Sami, 1308a: 1629) 1881de vefatetmitir.

Tarih-i Tekvin Yahud Hilkat , Psikoloji Yahud lm-i Ahvl-i Ruh , Ess- lm-i He- yet , Esrr- Abu Hava , Heyet-i lem , Mrebbi-i Etfl , Gliver Nam- Mellifin Seya- hatnamesi (eviri), Miratssem , Nevamis-i Tabiye (eviri) gibi eserleri vardr.1296daMecmua- Ulm adnda bir mecmua karmtr. Bu mecmuada, onun ta-rih-i hututa dairEklml-Akvm balkl bir yazs bulunmaktadr. Hoca Tahsinin,

yldzlar evreniyle ilgili bir iiri deEss- lm-i Heyet isimli eserinde yer almaktadr.

Bu dnemde felsefi anlamda aklclk zerinde en dikkate deer ekilde duranHoca Tahsin Efendidir. O, duyularla elde edilen bilgiye inanmakla birlikte, insanaklnn bu bilgileri oluturmasnda, genelletirmesinde ve btn kavramada, du-

yulara stnln kabul etmektedir. nk ona gre, insan zihninin derinlikle-rinde, gittike gelierek ortaya kan ve olgunlaan, bir anlama kuvveti bulunmak-tadr ki, insan, ite bu kuvvet sayesinde, eyann hakikatini kefederek kavrar veonlarn farkl derecelerdeki ilikilerini idrak eder. Hoca Tahsin, bu kuvvetin, du-

yumlarmzn gsterdikleri eya ile bu eyalarn, mana ve keyfiyetlerine ait yzey-sel bilgilerle yetinmediini, onlarn derinliklerine nfuz ederek, gzmzn grpulaamad, bir srlar lemine daldn belirtir. Bu kuvvet byle yapmakla, olay-larn bal olduu ve bu olaylarn olmasna sebep olan sebeplerin tesinde iliki-

ler, glge varlklarn arkasnda hakikatler bulur. Hoca Tahsin, bu kuvvetin, illetler ve olu kanununun sonunda bir ilk sebep, beenilen ve sanatkarane yaplm ey-ler dairesinin meydana gelmesinde, olaylarn kendisinden kaynakland, bir mer-kez arad kanaatindedir. Bu yle bir merkezdir ki, zaman ve mekn ve onuniinde bulunanlar, ondan kar ve durmadan dnp yine onda cereyan ederler.

Hoca Tahsin, btn ilimlerin aletinin anlama kuvveti olduu dncesindedir.O, akln, daima hakikate ulamak istediini, hakikatin ortaya kmasnn da, edi-nilen bilginin, gereklie uygun olmasna bal olduunu belirtir. Tzlerin mahi-

yetleri, bize sadece iaretleriyle grnrler. Demek ki, tzlerin bilgisine, herhan-gi bir objenin bilgisine ulatmz gibi ulamamz mmkn deildir. nsanlarnbilgisi, genel olarak, ilikiler ve izlenimlerden ibarettir. Ona gre, insan, ruh vebedenin birlemesinden meydana gelen bir varlk olduundan, dnen, algla-

yan bir varlktr.


Akl, duyumlarngsterdikleri eya ile bueyalarn anlam vekeyfiyetlerine ait yzeyselbilgilerle yetinmez, onlarnderinliklerine ileyerek,olaylarn bal olduu veyabu olaylarn meydanagelmesine neden olannedenlerin tesinde ilikilerve glge varlklarnarkasnda hakikatler bulur.

Bu dnemde felsefi anlamdaaklclk zerinde en dikkatedeer ekilde duran HocaTahsin Efendidir. O,duyularla elde edilen bilgiyeinanmakla birlikte, insanaklnn bu bilgilerioluturmasnda,genelletirmesinde vebtn kavramada,duyulara stnln kabuletmektedir. nk ona gre,insan zihnininderinliklerinde, gittikegelierek ortaya kan veolgunlaan, bir anlamakuvveti bulunmaktadr ki,insan, ite bu kuvvetsayesinde, eyannhakikatini kefederek kavrarve onlarn farklderecelerdeki ilikileriniidrak eder


14/196

ayet insan akl iyi incelenecek olursa, idrak silsilesinin ucunun, duyumlarnson halkasna ulap, onunla temas halinde olduu grlecektir. Ona gre, ayeteski dnrler, duygu, duyum ve izlenimlerin, izler sahasn ve tesirler blgesini

en ince noktalarna kadar belirlemi olsalard, beynin, duyumlarn asl aleti ve ye-ri olduunu anladklar gibi, btn duyumlarn toplanma yeri olduklarn da anla- yacaklard. Bizim beynimiz, duyumlarmz vastasyla, d dnyadaki cisimlerdenetkilenerek birtakm izlenimler alr ve bu izlenimler neticesinde de ruhumuzda bi-lin meydana gelir. Ruhumuzda meydana gelen bu durumdan biz, vicdanmzlahaberdar oluruz. Grme, iitme, tatma, koklama ve dokunma olmak zere beeayrlan d duyularmz, bizim iin dar ile ilikimizi salayan be kap derecesin-dedir ki, bunlar vastasyla elde edilen izlenimler anlama hazinemize dahil olurlar. duyumun ise, vicdan, uur, dikkat, mlahaza, da ait his, hkmn verilmesi, ha-fzann tereddt, genelleme vb. leridir. Ona gre, akl, ruh, idrak, kavram, h-km, dnme, fikir, anlay, duyum vb. leri ilmin tabirleridir. nsan, yaratl iti-

bariyle reti halinde, dnceden nce duyumlama, ok defa duygu ile birbirle-rine benzeyen ruhsal eylemler ve kavram, genellikle kalp ile ilgili tesirler ve dei-iklerle ifade edilen idrak olmak zere trl olaya yakndr.

nsan bilgisi, kendisini bilmekten ibaret olan vicdanla balar. Aklk ve seik-liin, analiz ve sentez sonunda dorularn yanllardan ayklanarak bir araya geti-rilip genelletirilmesinden kaynakland ortadadr.

Hoca Tahsin, akl yrtme kavramnn, duyum, istidl, hkm ve irade gibi ru-hun btnn ierdiini belirtir. O, vicdann, ruhun hi deimeyip etki edici ol-duu, zddnn ise daima deimek zere bulunduu dncesindedir. Bu szden,ruhun ben ile bende cereyan eden iliki neticesinde deimedii, bedenin ise an-cak ruh vastasyla varln srdrdn anlamak gerekir. Beden, ruhsuz varl-

n srdremedii halde, ruh bedensiz varln srdrebilir. Ksaca sylemek gere-kirse, ona gre, birinci olarak i idraktan ibaret olan uur ve vicdan, ikinci olarakd dnyadaki olaylardan bizi haberdar eden duyumlar, nc olarak ta duyum-larn verdiklerinin anlama kuvvetinde hfzedilip hatrlanmasn salayan hafzaykabul etmek gerekiyor.

Hoca Tahsine gre idrakn faaliyetleri kaa ayrlr?

drak ilerini tespit etme hususunda aczimiz bulunmasna ramen, gemitenbugne kadar bu hususta kabul edilenleri drt balk altnda toplayabiliriz:

1. D dnyadaki varlklardan, dolaysz veya dolayl olarak anlama kuvveti

aletleri zerinde meydana gelen tasavvur,2. Organlar vastasyla sinirlerin, duyum zerinde meydana getirdikleri izlenim,3. Sinirler yardmyla beyinde meydana gelen etki ve tasavvur,4. Ruhun irade dediimiz fiilinin meydana geli ve ileyi ekli ki, bu, dier te-

sirlerin tersinedir.Her ne kadar btn akllar, be duyumla alglanabilen aletlere bal ise de, akl

gc, bu alglanabilenleri alp darda bulunmayan ama akla uygun olarak soyut-lanabilen eylerin hepsini ortaya koyar. Mesela darda adam grdmz za-man, akl kuvveti, o adamlarda meydana gelen oluta var olmad halde say-sn oluturur. Ona gre insan akl, bu rnekteki gibi, her eyin nitelik, nicelik vedier unsurlarna dikkat ederek maddeden soyutlayp o eyden ayr olarak bir t-mel kavram tasavvur eder. Mesela, scak su ve krmz bir elbise grp s ve kr-mzla bakmakla, bu iki nitelikten tmel kavramlar oluturur. Bu ekilde olutur-


nsan, ruh ve bedendenmeydana gelmitir. O,dnen, alglayan birvarlktr. nsan bilgisi,kendini bilmekten ibaretolan vicdanla balar. Ruh,kendi bana varlndevam ettirebilir, amabeden varln ruhaborludur. Ruh, gelip geicideil, beden ise gelipgeicidir. Bu nedenle ruhlmsz, beden iselmldr. Akl,duyumlardan hareketlesentezler oluturabilmegcne sahiptir.

SIRA SZDE

2

Grme, iitme, tatma,koklama ve dokunma olmakzere bee ayrlan dduyularmz, bizim iindar ile ilikimizi salayanbe kap derecesindedir ki,bunlar vastasyla eldeedilen izlenimler anlamahazinemize dahil olurlar. duyumun ise, vicdan, uur,dikkat, mlahaza, da aithis, hkmn verilmesi,hafzann tereddt,genelleme vb. leridir.


15/196

duu fikirleri de, alglanabilen paralardan ayrmak iin, buna tmel kavramlaradn verir. rnein armut, kiraz, incir vb.leri olan aalar grlnce, bunlardanmeydana gelen eitli zihinsel ekillere ve ayrlm olduu ktk, dal, filiz, yaprak

gibi mterek eyasn grnce, bunlar bir arada toplayan aa ortak kavramnoluturur. Yine bu kavram armut, kiraz, incir vs. den hibiri olmad halde, belkizihni varlklar dediimiz pekok fertlere ad olarak verilebilir. O, bu kavramn al-tnda yer alan btn ahslarn her birine fert; kiraz, incir vb. leri olan genel kav-ramlarn her birine tr; trleri ieren genel kavrama da cins adn verebilecei-mizi syler. Hoca Tahsin, insan aklnn kazand bilgilerin, tasvir kuvvetinin mey-dana getirdii, bu tmel kavramlar sayesinde olutuunu ileri srer. nsan, dierhayvanlardan ayran bu kuvvettir.

O, akln ve vehmin ilerini belirlerken, akln, ruh ile ilgili kuvvetlerin ii; veh-min de cisimsel kuvvetlerin ii olduunu belirtir. Vehmin hkmnn, bedensel a-ibelerle ve hayale ait eylerle kark olmasna karlk; akln, bu tr aibelerden

uzak olduuna iaret eder. Ona gre, ruh tmelleri bizzat, tikelleri ise bedenselaletlerle idrak eder. nk ruhun iki ynden iki kuvveti vardr; bunlardan birisi id-raktr ki; fizik tesi alemden, dieri de faaliyettir ki, o da grnen alemden oldu-u iin, hem etki eden ve hem de etkilenen olmu olur. Birincisine teorik, dieri-ne uygulamal akl denir. drak drde ayrlr:

1. Maddenin paralarn idrak etmekten ibaret olan duyumlama.2. Maddi paralar tahayyl etme.3. Be duyudan biriyle alglanamayanlar alglamak demek olan vehmetme.4. Maddelerin ve ksmlarn, paralarn gayrlarn idrak etmekten ibaret olan

dnme.O, bir tek idrakn dahi, nce duyum, sonra tahayyl etme, bundan sonra da

dnme olduunu syler (H. Tahsin, 1310b: 7-45; Akgn, 2005a: 149-155; Ak-gn, 1991b: 201-211).

Pozitivizm

Trk dncesinde pozitivizmin yansmalarn aklayabilmek.

Pozitivizm, olaylarn meydana geli artlarn inceleyerek, onlar arasndaki ilikiler-de benzerlikler bulan ve onlarn, birbirlerini takip edilerinde birini dierine ba-layan, duyularla hissedilen olaylarn dndaki olaylarla ilgilenmeyen, duyularla

hissedilenlerle elde edilen bilgilerin dndaki bilgilere pek deer vermeyen, de-neyle doruluu ortaya konulmam her trl bilgiyi geersiz kabul eden, hissedi-lebilir olaylar ve onlarn kanunlarn deney metodu vastasyla incelemeyi konuedinen, her eyde hakikat ve menfaati arayan veya zellikle zevkleri ve maddimenfaatleri n planda tutan, dncenin metafizik kaytlardan ve hatta her trlmetafizik problemlerden tamamyla kurtarlmasn isteyen, bilgi ilerinin emprikbilimler rneine gre elde edilmesini esas hedef olarak gren bir felsefi akmdr(Korlaeli, 2002: 16-18).

Beir FuadOnu iyi tanyan Ahmet Mithatn bir eserinde, Beir Fuad iin, Ahiren vukuu inti-

harnda sinnini (yan) otuz iki tahmin ettiler. Otuz diyenler dahi oldu. Fakat ben-cesi otuz drtlk, otuz belik idi (A. Mithat, 1305a: 22) eklindeki ifadelerinden,


4A M A

Pozitivizm, olaylar, olaylarniinde kalarak, deney vegzlem yoluyla elde edilenverilere dayanan bilgileri

doru bilgi olarak kabuleder. Deney ve gzlemleilgisi olmayan her eitbilgiyi metafiziksel bilgilerolarak grr. Bu balamdabakldnda pozitivistler,din ve metafiziksel bilgileri,bilgi olarak kabul etmezler.Pozitivizm, bilgide deney vegzlemi esas alan felsefedir.

drak drde ayrlr:1. Maddenin paralarn

idrak etmekten ibaretolan duyumlama.

2. Maddi paralartahayyl etme.

3. Be duyudan biriylealglanamayanlaralglamak demek olanvehmetme.

4. Maddelerin veksmlarn, paralarngayrlarn idraketmekten ibaret olandnme.


16/196

onun, 1887de ld bilindiine gre, 1852 veya 1853 yllarnda domu olduutahmin edilebilir.

lk renimini Fatih Rtiyesinde yapar (Okay, 1969: 40). Burada Arapa ve

Farsay renmitir.Kuran , Franszca evirisinden renmitir. (A. Mithat,1305a: 32) 1862-1867 yllar arasnda renimini Suriyede Cizvit Mektebinde sr-drmtr. 1867-1870 yllar arasnda Asker dad renimini yaptktan sonra,1871de Harbiye Mektebine girmitir. Harbiyeden mezun olduktan sonra, Yave-ran- Hazret-i ehriyar grevinde bulunmutur. 1875-1876 Srp savalarna, 1877-1878 Osmanl Rus savana, Girit isyanlar srasnda oradaki ekya hareketlerinibastrmaya fiilen katlmtr. 1881-1882 yllarnda stanbulda kolaas olarak, Har-biye Levazmat- Umumyesi dairesi tefti heyeti komisyonunda yelik yapmtr.

Askeryedeki son grevi, Haydarpaa Hastanesi hesaplarnn incelenmesine me-mur olarak tayin edilmesidir (Okay, 1969: 40-43). 5 ubat 1887de intihar edereklmtr (Okay, 1969: 75).

Beir Fuad,Envr- Zek, Haver, Gne, Ceride-i Havadis , Tercman- Haki- kat ve Saadet gazetelerinde yazlar yazmtr (Okay, 1969: 52-54).ki Bebek, Binbay Davet, Birinci Kat, Beer, Mebhas- Khf ve Netayici, Mek-

tubat, ntikad ve Voltaire isimli telif eserleri vardr.Beir Fuad,Bir Lokma Ekmein Tarihi , Bedreka- Lisn- Fransev, Miftah-

Usul- Talim, Usul- Talim, Almanca Muallimi, ngilizce Muallimi, Soytar ve Cina- yetin Tesiri isimli eserleri evirmitir.

O, Ahmet Mithat Efendiye yazd mektubunda, felsefi mesleini bilmeyenlereeserlerinde isimlerini verdii filozoflara baklmasn tavsiye etmitir. Onun eserle-rinde, Emile Litre (1801-1881), Claude Bernard, Herbert Spencer, Diderot (1713-1784), Dalembert (1717-1783), De La Matrie (1709-1751) ve Ludwig Bchner

(1824-1899) gibi filozoflarn isimleri gemektedir ki, bu isimler ya materyalist yada pozitivist gre sahip olan filozoflardr.Beir Fuad, Victor Hugonun, matematik bilimine gerei kadar deer vermeme-

sini, her eyi doru olarak inceleyememesine, deney ve gzleme deil, hayallere yer vermesine balar. Ancak o, Victor Hugonun, matematik biliminden tamamenhabersiz olmadn, hele bir kara cmleyi doru drst yazamayan airlere bak-lrsa, ona airlerin Newtonu gzyle baklabileceini ileri srer. nk ona gre,

Victor Hugo, zaman zaman eserlerinde matematikten bahsetmekten ekinmemi-tir. O, ...Hele Ziya Paa merhumunTerci-i Bend inde, en parlak ve en ok rabe-te mazhar olan para, kozmografyaya ait baz zet bilgileri ihtiva eden ksmdr ki,bunun mnderacat on iki yandaki mektep ocuklarna mahsus olmak zere ya-

zlan corafya kitaplarnn mukaddimesinde gkyzne ait verilen balang bilgi-lere gre bile pek noksandr. Ancak fenne uygun fikir ileri srmek bir hayli ara-trma yapmaya bal olup airlerin ou yle klfete girmekten holanmadndan,air olmak iin mspet ilimleri bilmeye gerek yoktur gibi garip bir mtalada bu-lunuyorlar. (B. Fuad, 1302a: 29-30) eklindeki ifadeleriyle, iirin bile pozitif bir ni-telie sahip olmas gerektiini vurgulamaktadr.

Geree uygun olmayan bir eyin yanl kabul edilmesi gerekir. Temele bu fi-kir alndktan sonra, gerekle ilgisi olmayan, tamamyla hayallere dayanan edebi-

yatn, yanllardan baka bir ey getirmeyecei ortadadr. Zira, Beir Fuada gre,E. Zolann, tahayyl etmemeli, bakmal, incelemeli ve grdn gerek iin va-sflandrmal ve tarif etmelidir eklindeki ifadesi, bu fikri dorular niteliktedir. Be-ir Fuad, Zolann sadece gzlemle yetinmediini, gzlemlerini deneyle kaynat-rarak yazarn fikirlerini kullanmasna geni bir alan braktn belirtir. Ona gre,


Victor Hugonun matematikbilimine gerekli deerivermemesinin nedeni, deneyve gzlem yerine hayaledayal bilgilere yervermesidir. Beir Fuadagre, realiteye bal bilgilereitibar edilmelidir. Hattaedebiyatn bile byle olmasgerekir. O, bu konuda Ziya

Paann Terci-i Bendinindahi deney ve gzlemedayanmas gerektiizerinde durur. O, bukonuda E.Zola ile C.Bernard rnek olarak verir.


17/196

Zola, bu hususta, fizyolojiyi canlandran Claude Bernardn,Tpta Tecrbe Uslne Giri isimli eserinde ortaya koyduu esas ilkeleri, edebiyata uygulamakla, bir ok

yerlerinde sadece tabip ifadesini, hikye-i nvis szn deitirmekle yetinmi-

tir (B. Fuad, 1302a: 182-183).Beir Fuad, deneyin nemi zerinde dururken, Claude Bernardn, Eser veolaylar deitirmeksizin, yani tabiat bunlar bize ne ekilde arz ediyorsa, yleceincelemek iin, basit ve bileik inceleme vastalarn bunlara uygulayana gzlemci,herhangi bir maksatla, eser ve tabi hadiseleri deitirmek, yani tabiatn bize arzedemedii, durum ve ekillerde, bunlar zuhur ettirmek iin, basit ve bileik ince-leme vastalarn kullanana tecrbe eden ismi verilir. (B. Fuad, 1302a: 184) eklin-de dile getirdii szlerine yer verir.

O, astronomi biliminin gzleme, kimya biliminin ise deneye dayandn belir-tir. Baz olaylar gzlemlendikten sonra, bunlarn meydana geliini salayan sebep-lerin ne olduklarn dnmek, gzlem ve deneye dayanan bilimlerin esasn olu-

turur. Bundan dolay her hangi bir olayla ilgili olarak birden bire akla gelen fara-ziyelerin geree uygun olup olmadklarn aratrmak iin deneye bavurulur. Be-ir Fuada gre, gzlem gsterir, deney ise bilgili klar. Burada onun dayana-nn, Claude Bernardn, Tecrbeci, tabiatn sorgu hakimidir sznn olduunudnebiliriz.

Beir Fuad, tasvir edilmesi istenilen bir olay, bu metoda bal kalarak, hakikat ve doa dairesi erevesinden karmadan aynen ortaya koyabilmek iin, ne kadarbilgi ve incelemeye ihtiya bulunduu hesaba katldnda, bu yola giren bir yaza-rn meziyetinin klmeyeceini, tam tersine artacan, ykseleceini ileri srer.

Ona gre, bir deney basit olabilir ama unutmamak gerekir ki bu basit deney bi-le bir gzlemin sebep olduu bir fikre dayanmaktadr. Bu fikir ve grlerini delil-

lendirmek iin o, yine Claude Bernarda dayanarak, deney fikrinin, keyfi ve haya-li olmadn, gzlemlenen evrenin, aslnda bu fikrin bir dayanma noktas bulun-duunu, bir zamanlar hayat sahibi olan canllar hakknda deney yapmann imknszolduunun iddia edildiini, ancak bu iddiann geersizliini Claude Bernardn or-taya kardn, kimyada, deney metodunun geerli olduunu, sz konusu ahsnfizyolojiye uygulad metotla baz gerekleri kefederek gsterdiini belirtir (B.Fuad, 1302a: 184-187).

Pozitivizmde, deney ve gzleme dayanmad ileri srlen din ve metafiziepek itibar edilmemesi durumuna Beir Fuadda da rastlanmaktadr.

O, Victor Hugonun, ...Kylerencil ekiniz, her kulbeye Tevrat veriniz, s-zyle, insanlar su ve cinayet ilemekten men etmek iin tavsiye ettii garip ted-

bir, o nispette tebessm gerektirir!... En mthi cinayeti, kt ileri yapan Borgia-lar, Cizvitler ilah.ncil den habersiz miydiler?... Yunan ve Roma medeniyeti, orta-dan kalktktan sonra Hristiyanln hkm srd yerlerde, bilgisizlik ve vahet-ten baka bir eser grlmemi ve bu vahet devri tam XIV asr srmtr. Avru-pann u andaki terakkileri ise, Hristiyanln sona ermeye yz tuttuu andan iti-baren balamtr. Yeni medeniyetin kurucusu olanlar Hristiyan olmalarna ra-men, meslekleri Hristiyanla aykr grldnden zamana gre, kimi ikenceyetabi tutuldu, kimi aforoz edildi (B. Fuad, 1302a: 119-121) eklindeki fikirlerinikendisinin, bu husustaki grlerine delil olarak verir.

O, Felsefeye dair tavsiye edeceim, eserler mtalaa edildikten sonra, eserin a-irane olan ksmlar dnrmzden tard ile yalnz ciddi ksmlarn hfzedersiniz(B. Fuad, 1302a: 20) demektedir. Burada Beir Fuad, airane kelimesiyle, metafizi-i kastetmektedir. Metafizik konusunda onun, ...Bendenizin fikrince filozof unva-


Olaylar, olaylara hibir eyilave edilmeden doannbize sunduu ekildeincelenmelidir. Gzlemgsterir, deney bilgili klar.Deney yapan, doann bireit sorgu hakimi olmaldr.ncelenmesi gereken olay,deney ve gzlem ynteminebal kalnarakincelenmelidir. Deney vegzlem yntemi, keyf vehayal deil, tamamyladorudan doruya realiteyleilgilidir.


18/196

nna layk olanlar, zamannda mevcut olan ilim ve fenlerin hepsine -metafizik gi-bi eyleri ilimden saymadm iin, bu kabilden olan eyler haritir -vakf olmak

ve bu vukufunu ciddi eserleriyle ispatlam olmak gerekir. Ancak XIX. asr, bu se-

beple filozoftan mahrum olmaz; nk Littre gibi, Auguste Comte gibi bir okla-rn yetitirdi. (B. Fuad, 1302a: 31) demesi konuya bakn yeteri derecede ispat-lamaktadr. Ona gre metafizikle ilgilenmek insan fenden ve dolaysyla bilimdenuzaklatrr.

Beir Fuadn, 19. Asr Trk aydnlar zerinde etkisi olduunu sylemek birazzordur. Ancak II. Merutiyetten sonraki yllarda pozitivist ve materyalist dncednyasna bal olduu bilinen Baha Tevfik, Ahmet Nebil, Subhi Edhem, Dr. Ab-dullah Cevdet, Celal Nuri leri gibi dnrlerin onun takipileri olduu ifadeedilebilir.

Servet-i Fnun dergisinde pozitivist dnrler tantlm ve onlar hakknda bil-giler verilmitir.Ulum-u ktisadye ve timaye Mecmua s gibi dergiler de bu fikir-

lerin tantld dergiler olmutur (Korlaeli, 2002: 175-180).Milli Eitim Tekilatnda grev alan hocalardan Ahmet uayb (1876-1910),Hukuk Mektebinde hocalk yapm, II. Merutiyetten sonra Maarif Meclisi yeli-ine getirilmi ve stanbul Maarif Mdrl grevinde bulunmutur (Korlaeli,2002: 379).

Materyalizm

Trk dncesinde materyalizmin yanklarn zetleyebilmek.

Materyalizm, maddecilik dncesini benimseyerek yegane varln madde oldu-unu, madde dnda hi bir cevherin bulunmadn, maddi ve manevi gerekli-in, znn ve temelinin maddede bulunduunu, zihinsel ve tabiatst hi bir e-

yin olmadn, her eyin hareket halindeki maddeyle veya madde ve enerji ileaklanabileceini, btn niteliksel farkllklarn niceliksel farkllklara indirgenebi-leceini (Runes, ...?: 189; Akgn, 2005a: 16-20; Akgn, 1993c: 49-52) kabul eder.

Materyalizmin Avrupada hzl bir ekilde yayld 19. yzylda, Bat dnyas te-sirlerine almamz ve onlarla ilikilerde bulunmamz, lkemizde de, materyalist fi-kirlere kar bir ilginin domasna neden olmutur. nk bu dnemde, asker,idari, bilimsel, pedagojik vb. gibi baz alanlarda, yukarda da ifade edildii gibi ye-nilik yapma zorunluluu hissedilmitir. Medreselerin eski nemini kaybetmesi,

devletin yenileme gayesiyle yeni eitim kurumlarn amasna neden olmutur.1826da, Avrupai nitelikte alan Tbhane Mektebinin ktphanesi, o sralarn fik-r modasna uygun olarak zamanla materyalist anlaytaki kitaplar ieren bir k-tphane haline gelmitir. Fransz sefiri Mac Forlane, bu ktphanede, Baron dHol-bach (1723-1789)n Sisteme de la Nature nn olduunu, bu kitaptan da, zel-likle Tanrnn olmad, ruhun lmezlii inancnn imknszlnn gsterildii k-smlarnn, renciler tarafndan okunduunu grnce ardn (Berkes, 1973:205-206, Korlaeli, 2002: 161, Akgn, 2005a: 82-83) belirtiyor. Bu durum 1860lar-da materyalizmin lkemize girmesi iin gerekli artlarn hazrlandn gsterir.

Niyazi Berkes, Hoca Tahsinle ilgili olarak, Dogmalara kar ve dn zgrl-ne dnk materyalist felsefelere eilimli Bektailer gibi, o da, Avrupada o za-

man ok moda olan Ludwig Bchnerin yazdMadde ve Kuvvet adl eserin Fran-szca evirisinden ok etkilenen bir kii olmutu (Berkes, 1973: 210) demektedir.


5A M A

Materyalizm, her eyinyegane sebebinin maddeolduunu, maddenin dndazihinsel ve doast hibirgcn bulunmadn kabuleden felsefe anlaydr.

Beir Fuadn, 19. Asr Trkaydnlar zerinde etkisiolduunu sylemek birazzordur. Ancak II.Merutiyetten sonrakiyllarda pozitivist vemateryalist dncednyasna bal olduubilinen Baha Tevfik, AhmetNebil, Subhi Edhem, Dr.

Abdullah Cevdet, Celal Nurileri gibi dnrlerin onuntakipileri olduu ifadeedilebilir.

Medreselerin eski nemini

kaybetmesi, devletinyenileme gayesiyle yenieitim kurumlarnamasna neden olmutur.1826da, Avrupai niteliktealan Tbhane Mektebininktphanesi, o sralarn fikr modasna uygun olarakzamanla materyalistanlaytaki kitaplar ierenbir ktphane halinegelmitir.


19/196

Yine o, Tahsin Efendinin Parisde bulunduu srada materyalist denebilecek eser-leri aratrd (Berkes, 1973: 212) ve Hoca Tahsin, varlna inanmad tekidnyaya mrnn son yllarnn sefaleti iinde ger (Berkes, 1973: 234) eklin-

de ifadeler kullanmaktadr ki, Niyazi Berkesin bu ifadelerinin kesinlikle doru ol-duu sylenemez. Hoca Tahsin fikirlerini verirken, baz yerlerde zaman zamanmulak ve kaamak ifadeler kullanarak, sanki materyalist anlaya sahipmi gibibir izlenim brakmasna ramen onun iin saf anlamda materyalisttir denilemez.nk o, bu ifadelerinin hemen arkasndan, sahip olduu fikirlerinin, yet ve ha-dislere uygun olduunu gstermek zere rnekler veriyor. Ayrca onunEsas- lm- i Heyet isimli eserindeki iirinde, inancnn salam olduunu gsteren ifadeler bu-lunmaktadr. yle ki; o, bu iirinde, Kaderin ykseklii gk cisimlerinin hakkn-da olduu gibi, Hakknda apak Kuran yetleri indirilmitir...Muvaffakiyet verenMevlnn almalarna yardmc olmasyla, Acizane Tahsin, ikmle muvaffak olduitinayla,...zetle aklamasn dinle ne hayret vericidir, O Mevlnn sanat kitabn-

da, lemler beenilmi seilmitir... (H. Tahsin, 1311a: 24-27) demektedir. Btnbu bilgiler dikkate alndnda, Hoca Tahsinin, uurlu bir ekilde materyalizmi sa- vunmadn, ancak baz fikirleriyle, bu felsefe anlaynn lkemize girmesi iingerekli zemini hazrladn syleyebiliriz. Onun, Ludwig Bchnerin,Madde ve Kuvvet isimli eserini okumu olmas muhtemeldir. nk o sralarda, Bchnerinsz konusu eseri ok moda olduu iin, bu eseri, Trk fikir dnyasnda okumayanhemen hemen hi yok gibidir. Hoca Tahsinin fikirleri, materyalist anlaylardan osralarda ayr grlmeyen evrimcilie daha yakndr. nk o, Darwin (1809-1882)in, varlklarn oluumuyla ilgili fikirlerinin gelitirilmesiyle, yaratlma olaynnaklanabilecei kanaatine sahip bulunmaktadr (H. Tahsin, 1310c: 20-24). Bilimsel

ynden ise, onun, pozitivist bir bilim anlayna sahip olduunu syleyebiliriz.

Beir Fuad, Mevcudatn herhangi birini inceleyecek olursak her eyden nceiki ey dikkatimizi ekecektir: Madde ve Kuvvet! u iki kelimenin haiz olduunemi takdir edebilmek iin o isimle zuhur eden bir kitabn felsefe alemince yenibir tarih oluturduunu beyan etmek yeterlidir (B. Fuad, M. Naci, 1304b:70) de-mektedir ki, bu ifadeler, Ludwig BchnerinMadde ve Kuvvet isimli eserindenalnmtr.

O, lemde hibir ey yoktur ki, dikkat ve hayretimizi celb edecek birtakm yksek meseleleri ihtiva etmemi olsun... Bunlar tpk airin yapt gibi airaneszlerle tasvir edilmemelidir. Alimin yapt ekilde bir varln en kk paras-n ele alp mikroskopla inceleyerek, o varln meydana gelii ve yaay hakkn-da bilgi sahibi olmaya almaldr (B. Fuad, M. Naci, 1304b: 71) derken de Bch-

nerin fikirlerine katlmaktadr. Ancak bu ekilde hareket edildii takdirde, doa veevren kitabnn gerekleri meydana karlabilir.Beir Fuada gre, evrende atomlardan gne sistemine kadar herhangi bir e-

yin tasvir edilmesi isteniyorsa, o eyden hayrete ayan, istifadesi gerekli bir veyabirka yn bulunabilir. O, evren kitabnn, her bir sahifesinin bir mucizeye iaretolduu fikrini benimsedii iin, asl hner, te bunlar heceleyip manasn anla-maktan ibarettir (B. Fuad, M. Naci, 1304b:79) der.

Beer adl eserinde, anatominin ilkelerinin evrim geirdii sralarda gsterdikle-ri neticeleri, genel bir ekilde ifade etmek iin hayat kuvveti deyimi biyolojide dai-mi olsa bile, bundan maddenin zellii ile atomlarn hareketlerinin zel bir ekli-ni almas gerektiini (B. Fuad, 1303c: 66) vurgular. Hatta o, gzlemlenen varlkla-rn, biyolojide, gerek zele ve gerekse genele ait olsun, bunlarn fiziksel ve kimya-sal unsurlardan ve belki de, sadece mihanik unsurlardan ibaret olduu grn


Hoca Tahsin fikirleriniverirken, baz yerlerdezaman zaman mulak vekaamak ifadelerkullanarak, sankimateryalist anlayasahipmi gibi bir izlenimbrakmasna ramen onuniin saf anlamdamateryalisttir denilemez.


20/196

de ileri srer. Nitekim kan dolamna ait olan alet, fenn makinenin en basit yasa-larna baldr. Gz bilimi ise fiziin, n krlmas bahsine ait bir alettir. Sindirimborusunda, niastann ekere dnmesi olay ise, kimyasal bir fiildir. Zira o, ha-

yata ait eserlerin bir zellii var ise, o da meydana getirdii neticelerde veya kul-land kuvvetlerde deil, bu kuvvetleri terkip etme eklindedir (B. Fuad, 1303c:68) grn benimser.

Onun ruhun lmszl konusunda Voltaire isimli eserinin hatime ksmn-da, Voltairein ruh hakkndaki fikrini renmek isteyenlerin, onun insan ldktensonra ruhu ne olur? sorusuna verdii cevaptaki szlere itibar etmesi gerektiinibelirtir. Voltairein bu soruya cevab, ...stikbli bilmek ve hatta ruhun ne olduu-nu anlamak kolay olmad. Muhakkak bilirim ki, tabiatta hkm sren mutlak kud-ret, bana hissetmek, dnmek, dndm anlama yetisini verdi. Ben ldk-ten sonra, bu yetiler bana bk kalacak m? diye soru sorulursa, hemen benim deonlara, bir blbl karaku yedikten sonra, blbln t bk kalr m? sorusu-

nu soracam geliyor (B. Fuad, 1304d: 124) eklindedir.Beir Fuad, ayn konuda, Ruh bedenden ayrlnca ne olur? diye sorulan soruya, bn Abbasn Kandilin ya bitince ne olur? sorusuyla karlk verdiini,iki benzetme arasnda bir fark varsa da, manen bunlarn tamamyla birbirinin ay-n olduunu ileri srer. O, Voltairein blbl tebihinin, slam hikmetine uygun ol-duunu syler ve ayet ona zt bir sze rastlanrsa, bunun zamann zorlamalarn-dan dolay ileri geldii (B. Fuad, 1304d: 124, Korlaeli, 2002:183-196) hkmnn

verilebileceini belirtir.Materyalizm konusunda mphem mesajlar veren bir dier dnr, Ahmet Mit-

hat Efendi (1844-1912)dir. Onun kendi kardDaarck dergisinde yazm ol-duu baz makaleler, materyalist anlaylar artrdndan, ar sulamalarla

kar karya kalmtr. rnein, Dvardan Bir Sada, (A. Mithat, 1288b: 99-102, Bo-lay, 1979: 311-312) Veladet, (A. Mithat, 1288c: 49-52) nsan, (A. Mithat, 1288d: 45-47) nsan- Dnyada nsann Zuhuru (A. Mithat, 1288e: 109-116) balkl yazlarn-da, uurlu ve sistemli olmaktan uzak materyalist, hatta evrimci anlaylar vardr.

UZLAIMCI BR FKR ADAMI AHMET CEVDET PAA

Dengeci ve merutiyeti dnrleri deerlendirebilmek.

1822de Lofada dnyaya gelmitir. lkrenimini burada yapmtr. 1839da re-

nimini tamamlamak zere stanbula gitmitir. Fatih Camiinde derslere devam etmi ve renimi esnasnda slmi bilgilerin yannda modern bilgiler de almtr. Miralay Nuri Beye Muhtasar, Meani, Kad Mir gibi kitaplar okutmu, kendisi de ondan he-sap, cebir, logaritma, usul- hendese mecmuatl mhendisin ve oktant risalesi, s-hak Efendinin ulum- riyaziyesi gibi yeni yntemler zerine ulum- riyaziye dersle-ri almtr. Bu arada GelenbevininBurhan n okumutur. 1845te mderris olmu-tur. Murat Molla tekkesine giderek Farsa dersleri yannda Murat Molladan mesne-

vi okumutur. Tasavvuf edebiyatyla ilgili olarak Muhiddin Arabiyi okumutur. Buarada air Fehminin konana devam etmitir. Tavsiye zerine Reit Paann o-cuklarna ders vermek zere konaa devama balamtr. Ali ve Fuad Efendilerle

yakn dost olmutur. Reit Paa, onu baz devlet ilerinde kullanmtr.

1850de Meclis-i Maarif yeliine ve Darlmuallimin mdrlne atanmtr.1851deKavaid-i Osmaniye isimli eserinin Padiah Abdulmecidden baslmas em-


6A M A


21/196


22/196

ders kitab olarak okutulanMecelle,Trk Medeni Kanununun 17 ubat 1926da y-rrle girinceye kadar Trk mahkemelerinde nemini srdrmtr.

Mecelle,sadece Trkiye iin deil, btn slam lkeleri iin nemlidir. Batnn

eiinde devaml deimeler halinde olan bir lke iin bu yeterli midir, sorusu so-rulabilir. Cumhuriyetin getirdii medeni kanun fikri o zaman da vard. Burada s-lami hukukun tedvini ile bir Bat lkesinden medeni hukuk evirisi diye kart ikiiddia kendini gstermektedir. Acaba byle bir alternatif o zaman ve sonra kendi-sini zorluyor muydu? Yoksa iki kart iddia arasnda bir orta zm yolu var my-d? te bu sorular, medeni kanun bakmndan slam lkelerinin bulduu eitli -zm yollar zerinde dnmeye gtrebilir. Msr, Endonezya, Pakistan Cumhu-riyetleri birer medeni kanun hazrlamlardr. Msr slam hukuku temellerine da-

yanyorsa da onlar medeni kanunlarn yaparken Avrupa lkelerinin medeni ka-nunlaryla karlatrmlardr. Bu nedenle onlarn hukuklar, Bat hukukunun ek-li ile fkh doktrinleri halini alm rf ve adetler ieriinin birlemesinden domu-

tur. Pakistan medeni hukuku tamamyla slam hukukuna dayanmaktadr. Endo-nezya medeni hukuku memleketin ok eitli rf ve adetleriyle uzlatrmakta, birok yerde rfe snrsz yer vermektedir. Bu slam lkelerinden verilen rnekler,

yukarda sz edilen iki kart gr arasnda zm yollar olduunu gstermek-tedir. Bunlardan hangisinin baarl olaca sorusuna kesin bir cevap vermek g-tr. nk hukuki norm ile rf ve adetin ierii arasnda sentez oran bu artlaragre ok deiik olabilir. Bunu zecek olanlar bu konu zerinde alanlar ola-caktr. Bu durumda yeni bir medeniyet dairesi iine giren veya girmekte olan birtoplumda kltr deimelerinin hzna gre kurulan hukukun ekli, ierii nere-den gelmelidir? Ksacas slami bir hukuk ekliyle yeni hayat artlarnn ieriini mikoymal, Bat hukuku ekline gre lke hayatnn rf ve adetle karm olan s-

lam hukukunun ieriini mi koymal? slam hukukunda drt mezhepten her biri-nin dinsel ekil yannda rf ve adete verdikleri yerin (kyas, icma- mmet vs.) rol-leri deiir.

Bu fkh mezheplerinden en fazla akla yer vereni Hanefi fkh, hukukta evrimikabul eder. Nitekim Osmanl fetva makamlar bundan hareketle, slam hukukunabir yumuaklk vermiler ve bylece yeni hkmler getirmilerdir. Bu hkmlerierisinde toprak hukukunun evrimi, vakflar hukuku, kadnlarn hukuksal stats,miras hukuku vb. nemli yerini almaktadr (lken, 1966: 92-97).

Ali Suavinin Trkiye Cumhuriyetinin esasn oluturan fikirleri nelerdir?

DEVRMC BR FKR ADAMI AL SUAV1839da stanbulda domutur. Davutpaa Rtiyesinde ve ardndan Medresederenim grmtr. lk grevi yoklama kaleminde ktipiliktir. Sonra Bursa Rti-

yesiyle, Simav ve Filibe Rtiyesinde retmenlik, ayrca Filibede ticaret mahke-mesi reislii yapmtr. Arapa, Farsa, Franszca ve ngilizce bilir. M. PhilippeleMuhbir gazetesini karmtr. Yeni Osmanllarla birlikte Avrupaya gitmitir. Lon-dradaMuhbir, ParisteUlum, Bab- Ali gazeteleriyle Franszca olarakRpublique ikarmtr. Bir ngiliz kadnla evlenmitir.Ulum, gazeteden ziyade 64 sayfalk elbyklnde bir dergidir. Abdulhamit dneminde Galatasaray Sultanisine m-dr olarak atanmtr. Galatasaraydaki mdrlk grevinden alndktan sonraMaarif nazr Vehbi Paann konanda korunmutur. 1878 ylnda raan Saraybasknnda ldrlmtr.


SIRA SZDE

3


23/196

O, mam- Azam Ebu Hanifenin, Kuran her milletin kendi dilinde okunabilirsznden hareketle Kuran Trke okumak gerektiini ileri srer. Hatta hutbele-rin Arapa okunmasna kar kar. Hilafet kurumunu kabul etmeyen Suavi, Pey-

gamberin halife diye bir vekil brakmadn, hi kimsenin vekil olmak iddiasndabulunamayacan, halife unvannn sadece Hz. Ebu Bekire ait olduunu syler.Ona gre, halifeliin hibir dinsel temeli yoktur, sonradan icat edilmitir. slamdaruhbanlk diye bir kurum bulunmadndan, teokratik ynetim ekline kardr.Halife, imam, padiah bunlarn hibiri Peygamberin vekili deildir. slamda h-kmdar da ceza grr. Bunun en gzel rnei tahttan indirmedir. Ona gre en bil-gin Mslmanlarn elleri halife ve sultan kanlarna bulamtr. 72 halifenin te bi-ri katledilmitir. Bu nedenle o, mutlakiyet idaresi yerine merutiyet idaresine ge-menin zorunlu olduunu dnr. Ona gre, merutiyet ynetimi cumhuriyetedoru kazanlm bir safhadr. Bylece o, dinsel kanunlara kar laiklii, mutlakidareye kar cumhuriyeti, Osmanlcla kar da Trkl savunur. Dilin g-

lnn harflerden deil, dilin yapsndan kaynaklandn, bu nedenle Latin alfa-besine geilebileceini belirtir.O, tekkecilik ve derviliin slam lkelerini medeniyete, sanat ve ticaret bak-

mndan geri braktn belirtir. Ona gre tekke ve zaviye slamiyete sonradan ba-ka dinlerden girmitir. Resme kar olan yaynlarn karsnda yer alr. nk onagre slamiyet puta tapmay kaldrmak iin heykeli yasak etmitir. Ancak resmi ya-sak eden hibir ayet ve hadis yoktur. Onda en nemli fikirlerden biri de eitim veretimde birlik fikridir. Bu fikir, 1924te ciddi olarak ele alnmtr. Medreselerinoalmasnn fayda ve zararlar zerinde durarak skolastik eitimden modern ei-time geilmesi gerektiini belirtmitir (lken, 1966: 101-113).

Ona gre, hakimiyet, istediini istedii ekilde mutlak olarak yapmak demek-

tir. Mutlak anlamdaki yapma gc sadece Allaha aittir. nsann hakimiyeti, insanagredir. nsan kendi bana btn gereksinimlerini karlayamayacandan topluolarak yaamak zorundadr. Aile ve mmet olmak zere iki toplum vardr. Bunla-rn dayana maddi karlar deil ilah kuvvettir. Doal hukuk denen ey, ilah hu-kuktur. Kii aileye, aile siyasal topluma bal olarak alnnca halk hakimiyeti, siya-sal toplumu oluturanlarn btnnn hkmeti demektir. Hkmet, kanunlar ya-pan, uygulayan ve bu uygulamay salayan gtr. Kanun, yap ve yapmalardanmeydana geldii iin bu yap ve yapma emirlerini kim verecek? nsanlar eit oldu-una gre, insann kendi kendine kanun yapmak ve ceza vermek hakkn kim ve-recek? Kanun yapma gc, insan st bir kaynaktan, Allahtan gelir. Bu kanunu birkii temsil ederse bu ynetim ekli monari, bir ksm insanlar temsil ederse oligar-

i olur, fakat ilah gc btn insanlar temsil ederlerse bu cumhuriyet demektir. Si- yasal toplum zerinde fiil hkmet, ilah hakimiyetin grndr. Ezel adaletburada ortaya kar. Ksaca sylemek gerekirse hkmetin temeli ilahdir. Bylebir ynetim eklinde insanlar eittirler ve eit olarak ykmldrler. Eer toplum-da grler dinlenmezse, o hkmet meru deildir. Halifeliin geerlilii toplumoylarnn oulunun kabulne baldr. Ama hkmetin uygulama yntemleri ila-h deildir. Siyaset bilimi tecrbeyle renilen bir eydir. lah hakimiyet snrsz-dr, fakat kiilerin haklar snrsz olamaz. Esas, toplumun kar olduundan top-lumun can, rz ve mal gvenlii haklar vardr. Meru bir ynetim, bulunduu yer

ve zamann gereksinimine, ahlakna, kabiliyetine uygun olmaldr. Bu nedenle mo-nari, oligari, cumhuriyet ynetimleri, meruluk bakmndan ayn artlara baldr-lar. Gerek emredici ve hkim Allahtr. Bir veya birka meclis kurulmas, bunlarnbirbirlerini kontrol etmesi imametin birliine aykr deildir. Gerek hkmet hal-



24/196

kn hkmetidir. Btn bunlar gz nnde bulundurulacak olursa dnyada cum-huriyetten daha iyi bir ynetim ekli olamaz. Zalim hkmet, toplumun genelininkarn gz nnde bulundurmayan hkmettir. Eer hkmet, yalnz hkmda-

ra, zenginlere veya fakirlere hizmet ederse faydalanan taraf faydalanmayanlar iinzorba halini alr. O, Batllarn cumhuriyet ve oligari Batya, monari Douya ait-tir szne katlmaz. Ona gre slam bilginleri bakan okluu demek olan oligar-iyi, tehlikelerinden dolay beenmemilerdir. Onlar, cumhuriyete hkmetin bor-cu, kamunun kar olduundan iyi gzle bakmlardr. slam bilginleri ahlaksz birhkmet olmayaca konusunda hemfikirdir. Meru hkmet ancak memleketingereksinim, ahlak ve medeniyet derecesine uygun olan hkmettir. O, parlamen-toda, parti kavgalarnn iyi ayarlanamamasndan dolay kamunun faydasnn gze-tilmediini belirtir. Bir partinin iyi dediine dierinin kt dediini ifade ediyor. O,memleketin faydasna olan durumlarda parti karnn gzetilmemesi dncesin-dedir. Partiler, ahlaka ve siyasal terbiyeye dayanmaldrlar (lken, 1966: 124-126).

MUHAFAZAKR MERUTYET BR FKR ADAMINAMIK KEMAL1840da Tekirdada domutur. Babas Mustafa Asm, annesi ise Nesime Hanm-dr. 10 yanda dedesi ile birlikte Karsa gitmitir. stanbula dnnde MemduhFaik ve Hayret gibi airlerle tanmtr. Hersekli Arif Hikmetin evinde airler top-lantsna katlmtr. Gmrk kalemine memur olarak girmitir. inasiyle tanma-s eski iir tarzndan vazgemesine ve fikirlerinde deiiklikler olmasna neden ol-mutur. Mehmet Mansurdan Franszca ve H. Fantondan da hukuk dersi almtr.Fikir arkadalaryla birlikte Parise kamtr. Burada Fransz romantiklerini yakn-dan tanmtr.Diyojen gazetesine fkralar yazmtr. Ebuzziyayla birlikteTasvir-i

Efkar da gazetecilik yapmlar,Hadika ve Sirac da karmlardr. Bundan birkaay nce asl siyasal faaliyetlerini yrttbret gazetesi kmtr.bret 19. saydakapatlm, ancak Mithat Paa sadrazam olunca gazete tekrar kmaya balamtr.

Atand Geliboludan gazeteye yazlar gndermitir.Vatan Yahut Silistre yi oynat-mas ynetimin tepkisini ektiinden, eserin oynatlmas yasaklanm ve Mago-saya srlmtr. Namk Kemalde bu srada dinsel duygular canlanmtr (lken,1966: 130-132, Tanpnar, 1976: 342-418). Abdulhamid devri banda stanbuladnmtr. Mithat Paa ile tanm ve Devlet ras yeliine getirilmitir. Kanun- Esas encmeninde almtr. Bu encmende Padiaha pheli grd her

vatanda memleketten uzaklatrma hakkn veren maddeye itiraz etmitir. Bun-dan sonra Midilliye srlmtr. Grevi Midilliden Rodosa, oradan da Sakza

nakledilmitir. Burada 1888de zatreden vefat etmitir. Onun iirlerinin dndaVatan Yahut Silistre, Zavall ocuk, Akif Bey, Glnihal, Celaleddin Harzemah,Karabela gibi tiyatro eserleriylentibah ve Cezmi isimlerinde yazlm romanlarbulunmaktadr.

Namk Kemal,bret gazetesindeki Avrupa Medeniyetinden bret Dersi Almakisimli yazsnda, bu medeniyete bilinli bir bakn, dayanmay douracan, da-

yanmann okullamaya gtreceini, okullamann bilgilendirmeyi, bilgilenme-nin tezghlar, tezghlarn fabrikay, fabrikalarn bankay, bankann ise refah vezenginlii getireceini ileri srer (lken, 1966: 134).

O, Kavimler Anlamas isimli yazsnda; Osmanl toplumu iin, ayn corafyazerinde hukukta birbirine eit, karda ortak, dilde, rkta, fikirlerde farkl parala-rn birlemesinden meydana gelmi bir toplumdur diyor. Bunun bir baka rnei

yoktur. Bu durum, bu toplumun devamna engel deildir. Alt yzyl srdne


Medeniyet; dayanmay,dayanma okullamay,okullama bilgilenmeyi,bilgilenme tezghlar,tezghlar fabrikalar,fabrikalar bankay,bankanlar refah vezenginlii getirir.

O, Batllarn cumhuriyet veoligari Batya, monariDouya aittir sznekatlmaz. Ona gre slambilginleri bakan okluudemek olan oligariyi,tehlikelerinden dolaybeenmemilerdir. Onlar,cumhuriyete hkmetinborcu, kamunun karolduundan iyi gzlebakmlardr. slambilginleri ahlaksz birhkmet olmayacakonusunda hemfikirdir.


25/196

gre bundan sonra da devam edebilir. Buna o, bir eit federalizm anlayyla kavimler anlamas demitir. Mezhep, dil ayrlklarnn birlie engel olmadna dair Avrupadan, Fransa, ngiltere, Avusturya, Belika ve svireyi rnek olarak verir.

Din, rk, dil ayrlklarna ramen vatan birliinin birletirmeye yettiini belirtir. Te-oride kavram bir ekil olan vatann, eit haklar, ortak karlar korumada demir is-tihkmdan daha kuvvetli olduuna dair fikirler kklemitir. Byle bir duruma iti-raz etmek mmkn deildir. Ona gre, memur, halkn velisi deil hizmetkrdr(lken, 1966: 135-136).

O, Umum Hukuk isimli yazsnda, bu hukuku, bir toplumun gerek bakatoplumlarla, gerekse kendi bireyleriyle ilikilerinden ileri gelen kaideler olarak ta-nmlar. Genel hukuk, uluslararas, siyasi ve idari olmak zere e ayrlr. Toplum,kendini oluturan bireylerden ayr dnlemez. Bu ilikilerden, bireysel hukuk-tan baka ilkelerin domas imknszdr. Devletlerin ilikilerini gerektiren ilkeleredevletler hukuku denir. Bu ilkeler, bireylerin ilikilerine ait ilkelerden ayr olamaz.

Uluslararas hukuk, bireyler hukukunun toplamndan ibarettir. Siyasal hukuk, hu-kukun bireylerle devlet arasndaki ilikileri dzenleyen ksmdr. dare hukuku, bi-reylerle idare blmlerinin ilikilerini gerektiren hukuktur. Umumi hukuk, bunla-rn toplamndan ibaret olduundan baka bir ey sylemeye gerek yoktur. Siyasalhukuk, mmetin hakimiyeti, hkmet glerinin ayrlmas, memurlarn sorumlulu-u, bireysel zgrlk, eitlik, fikir zgrl, basn zgrl, toplant zgrl,tasarruf hakk, evlerin masunluu ve mahremlii gibi ilkelerden ibarettir. Halknhakimiyeti, genele ait bo bir hak deil, her bireyin yaratltan getirdii kendineait bamszln gereklerindendir. Batdan lkemize gelmekte olan terakki tufan,bir gn lke fertlerinin gzlerini aacaktr (lken, 1966: 137-138).

Namk Kemal, bir toplumda bireylerin derecelerine gre, ynetici ve memur

olarak bulunmasnn haklarn korunmas iin olduunu belirtiyor. Ona gre, y-netici ve memur snflar dndaki bireylerin birbirlerine ve genele kar sahip ol-duu yapma gcnn manevi ifadesine kamu sans denir. Siyaset biliminde ka-mu sans, halkn bir problemde birletii genel kanaattir. lkemizde kamu san-s yoktur iddiasnda bulunanHakaik dergisi, kamu sansndan ne kastedildiinianlamamaktadr. Byle bir iddiada bulunabilmek iin Trkiye tarihine bakmakgerekir. Ona gre, hibir olayda, zalimlerin dnda kimsenin klna dokunulma-mtr. Mslman olsun veya olmasn hi kimsenin dkknn soyma olaynn ol-mamas lkemizde kamu sans bulunduunu gsterir. Ancak her dnemde ka-mu sans fikri, devrine gre deimi olabilir. nceki dnemlerin kamu sans-nn imdi anlalamamas bu nedenledir. Hibir zaman hibir lke kamu sansn-

dan yoksun olamaz. Ona gre, Hakaik dergisi, kamu sans fiilde ilememekte-dir anlamnda kamu sans yoktur diyorsa, sadece kendi dneminde grlen fi-kir karklna ibret gzyle bakmas, bu iddiann ne kadar yersiz olduunugsterecektir (lken, 1966: 139).

Namk Kemal, Aile isimli yazsnda, orta halli bir ailenin evine gidilir ve nasl yaadna baklrsa, neler tespit edilebilir, bunun zerinde duruyor. nce bylebir ailede baba gze arpar. Baba, bir zamanlar ocukmu, onun her trl gerek-sinimini karlayan bir dads ile bir kedisi varm. Byyp evlilik yana gelinceonu evlendirmiler. Evlenince dads gitmi, yerine bac gelmi. Beyinin gerekli ge-reksiz ne kadar gereksinimi varsa, ei onu karlamadan rahat etmezmi. Babannocukluunda besledii kedisi, evlendikten sonra gitmi, onun yerine bir iki ocukgelmi. imdi ise eitim ad altnda btn dndklerini ocuklarnn fikir ve vic-danna yerletirmeye alrm. Evin hanmn ise ocukluunda vasisi giydirirmi,


Namk Kemal, bir toplumdabireylerin derecelerine gre,ynetici ve memur olarakbulunmasnn haklarnkorunmas iin olduunubelirtiyor. Ona gre, yneticive memur snflar dndakibireylerin birbirlerine vegenele kar sahip olduuyapma gcnn maneviifadesine kamu sans denir.


26/196

15-16 yalarna geldiinde vasi gitmi, yerine bir efendi gelmi. imdi ise ii gcmideleri fesada sokacak yemekleri yapmak, iki dnde bir elbise giymektir. Onagre, nikah ve nafaka davalar iki hanedan mr srer. Oullar ise sknt ekme

dnyasna her trl hayat koruma imknndan yoksun olarak gelmilerdir. O, ba-baya masraf grme, anaya ise khya kadn gzyle bakarlar diyor. rnek olarak verilen byle bir ailenin haline bakanlar iin bykler hala ocuk, kkler ise ha-la cenindir (lken, 1966: 140).

Namk Kemale gre Avrupa Medeniyetinden niin ibret almalyz?

O, Medeniyet isimli yazsnda, eski filozoflara dayanarak medeniyetin, insa-nn toplum halinde yaamas anlamnda alndnda, insandaki terakki yeteneinintoplum halinde ortaya kmasndan dolay, insan hayat iin doal bir ey olduu-nu syler. Siyaset bilimi ise, medeniyetin, rahatlkta olgunluk olduunu kabul

eder. Rahatlk eitli anlamlar artrdnda, rahatlkta olgunluk anlamnda me-deniyet, gerekli midir, deil midir? Fakir bir sofrada karnn doyurmaya alm ka-naatkar bir kimsenin duyduu rahatlk, yaldzl karyolada yatan bir adamn raha-tndan az mdr? Medeniyetin salad zenginlik, manevi doyumu arttrp mruzatr m? Medeniyetin getirdii salam binalar hastal durdurur mu? Medeniyettelgraf icat etmi, fakat yaknndaki komularnn durumundan haberdar olmayanaresize gre Amerikadaki olaylar renmenin ne anlam var? Ona gre, bu eitdnceler doa ve istidattan tam bir gaflet eseridir. Dnyaya geldiinde imknbakmndan btn hayvanlardan eksik olan insan, sonradan medeniyet sayesindegelitirdii imknlarla onlarn stne kyor. nsann ortaya koyduu gelimelermedeniyet sayesinde olduundan, medeniyet asla ihmal edilemez. Her eyden n-

ce insann en nemli hakk, hrriyetle yaamaktr. Hrriyet ise medeniyetle koru-nur. Medeni toplumlarda grlen baz ahlakszlklarn nedeni, medeniyetin yanluygulanmasdr. nk rahatlkta olgunluk tarifinde, ahlakszlklarn men edilmesi

vardr. Eer bir memlekette iki nefsi ldrecek derecede yaygnlamsa, dalka- vukluk incelikten, yalanclk igzarlktan saylmaktaysa, o lkede rahatlk da isteristemez bozulmu olur (lken, 1966: 141-142).

O, Hrriyet gazetesinde kan yazlarnda meveret yntemi hakkndaki fikirle-rini verir. Bu yazlarnda o, uray- Devlet (Dantay), uray- mmet (Kanun Ku-rucu Meclis), Senato konularn ele alp ilemektedir. Ayrca mektuplarna yaplanitirazlara da cevaplar vermektedir.

Namk Kemal, bret isimli yazsnda, Franszlarn doksan yl nce insan hak-

larn dnyaya yaymaya baladklarn, bilimsel teorilerin uygulama alanna girme-sinden itibaren buhar gcn ve elektrii kefettiklerini, denizde ve karada mesa-feleri ksalttklarn, hava gaz ile geceyi gndze kattklarn, tbbn akl durduru-cu gelimeler kaydettiini, hukukun kamu sansnn himayesine girdiini, bilgi ta-savvur snrlarnn sonuna ulatn, iktisat biliminin ileri bldn, bir ocuunbile artk eski iilerden fazla rn verdiini, sanatn insan gcnn stne kmaksevdasna tutulduunu, ticaretin alacak bir itibar kazandn, bin irketten zen-gin kimseler, bir devletten gl irketler doduunu belirtiyor. Eer sz edilenbu gelimeleri gerekletirenlerin dirilmeleri mmkn olsayd, belki de onlarn hibiri mutluluu iin kendilerini feda ettikleri dnyann bu dnya olduuna inan-mazlard. Ona gre, medeni gelimelere ibretle bakmamak, gelimelerden haber-siz olmaktr. Eer fabrika yoksa sanatn, irket kurulamamsa ticaretin ilerlemesimmkn deildir. Bir slm Bankas yoksa, zenginlik yok demektir. Ona gre, biz


SIRA SZDE

4

Dnyaya geldiinde imknbakmndan btnhayvanlardan eksik olaninsan, sonradan medeniyetsayesinde gelitirdiiimknlarla onlarn stnekyor. nsann ortayakoyduu gelimelermedeniyet sayesindeolduundan, medeniyet aslaihmal edilemez. Her eydennce insann en nemlihakk, hrriyetle yaamaktr.Hrriyet ise medeniyetlekorunur.


27/196

hl dedelerimizin miraslaryla yaammz srdryoruz. O, bazlarnn bizde pa-ra olmadndan istediimizi yapamaymz mazeret olarak gsterdiklerini ancakfabrika ve irketler olmadan parann olmayacan sylyor. Bu durumda, serveti-

miz olmadndan bilgiden, irketten, sanattan; bilgimiz, irketimiz, sanatmz ol-madndan servetten yoksun mu kalalm? Doada her sebep bir bakasnn sonu-cu, her sonu da bir bakasnn sebebidir. Burada sebepler ve sonular arasnda ilkolan ok kolay kefedilebilir. Ona gre, bu hareket noktas belirince sebepler zin-ciri ilemee balar. O, bizim toplum olarak her isteimizin gereklemesini ncehkmetten, sonra eer geeklemezse Allahtan beklediimizi belirtir. Oysa h-kmet, halkn ne babas, ne hocas, ne vasisidir. Eer hkmet, bireylerin bilgisi-ne, mlkn mamurluuna, insanln olgunlamasna, medeniyetin ilerlemesinehizmet ederse, hem kendinin, hem halknn, hem btn dnyann yararna yardmetmi olur. Hkmet asl grevi olan adaletin uygulanmasyla urarsa, ondanbundan fazlasn istemeye hakkmz yoktur. Bu dnyann dzeltilmesi ve halkn

eitimi Allahn ii deildir. Allah, sadece doa dzenini yaratm, bu dzendenders karmasn ise insanlara brakmtr. Doal kaynaklarmz ortaya karmak is-tersek, medeniyet bakmndan ilerlemi milletlerden ibret almamz yeterli olacaktr(lken, 1966: 150-151).



28/196


Bat ile ilikiler ve yenilik hareketlerini akla-

yabilmek.Trklerin Batl lkelerle ilikileri Hal Seferle-riyle birlikte balam, ancak 18. asra kadar do-urucu anlamda herhangi bir gelime kaydedil-memitir. Bu asra gelindiinde hemen hemenher alanda geri kalm bir Osmanl imparatorlu-u bulunmaktayd. Baz devlet adamlar tarafn-dan bilim, felsefe, sanat, teknoloji ve ekonomikalandaki geri kalmlk tespit edildiinden, aske-r, eitim ve idari ynden yenilik yaplmas kara-rna varlmtr. Aa yukar 400 yla yakn birsre sonra lkeye matbaa getirilmitir. Bunu ta-kiben ilk olarak asker alandaki yenilik hareket-lerine, ardndan da bilim, idari ve eitim alanla-rndaki yenilik hareketlerine balanmtr.

19. Asrda Trk dncesini zetleyebilmek.Dnsel alanda yntem ve ortaya konuluu iti-baryla yaratc dnceler gelitiren dn adam-larmz olmamtr. En azndan Trk-slam felse-fesi alannda olumu olan felsefe gelenei de-

vam ettirilmi olsayd byle bir durumla karla-lmam olabilirdi. Bunun neticesi olarak yeni fi-kir ve grler gelitiren deil en azndan eksik-lii hissedilen felsefe alannn doldurulmas iinBat kaynakl olan felsefe anlaylarnn temsiledilmesi yoluna gidilmitir. Ancak btn bunlararamen 19. Asr Trk dncesi iin yeni sayla-bilecek nemli fikirleri lkemizde dile getirendn adamlarmz olmutur.

Trk dncesinde rasyonalizmin yansmalar-

n deerlendirebilmek.brahim inasi, iirlerinde ve dier yazlarnda,rasyonalist anlayn etkisi altnda kalarak evre-nin sanatkarane bir ekilde Tanr tarafndan ya-ratldn, doru bilgiye akl yrtme yoluylaulaldn, iyi, doru, gzel ve adil eylemlerinakln rehberliiyle tespit edildiini ileri srmek-tedir. Onun yeni medeniyetin temelini, akl veadaletin oluturduu eklindeki ifadeleri de ras-

yonalist anlayn uzantlardr. Ayn ekilde bu

dnemde Trk dncesinde Hoca Tahsin Efen-

di de, bilgi anlaynda deneysel bilgiyi esas al-masna ramen, bu bilgilerin oluturulmasnda,genelletirilmesinde ve btn kavramada aklnduyulara stnln kabul etmesiyle rasyona-list anlayn uzantlarn temsil eden dnrle-rimizden birisi olmutur.

Trk dncesinde pozitivizmin yansmalarn aklayabilmek.19. asrda Trkiyede pozitivizmin temsilcisi Be-ir Fuad olmutur. nk o, incelenmesi gere-ken bir olay, deney ve gzlem yntemine balkalarak, incelenen olayn iinde kalarak, o ola-

yn olmasna neden olan sebepleri tespit etmekgerektiini sylemektedir. Ona gre, deneydekeyfilik / subjektiflik ve hayalilik yoktur. Bu ne-denle deneyle elde edilen bilgiler, doru bilgiler-dir ve bilimseldirler. Beir Fuadda, genel anlam-da Auguste Comteun pozitivist dncesininuzantsn bulmak mmkndr.

Trk dncesinde materyalizmin yanklarn zetleyebilmek.Bu asrda Trk dncesinde materyalist anlay-n sistemli ve bilinli bir ekilde savunulduunusylemek zordur. Ancak fikir krntlar eklindede olsa, baz dnrlerimizde materyalist anla-

ylara rastlanabilir. evremizdeki eyay incele-diimizde iki ey dikkatimizi eker ki, bunlarmadde ve kuvvettir diyen Beir Fuad ile, 1872 y-lnda Dvardan Bir Sada ile Veladet balkl

yazlarnda Ahmet Mithat Efendi materyalist ie-

rikli krntlar halinde fikirler ileri srmlerdir.Bu nedenle her iki dnr Trk dncesindemateryalizmin temsil edilmesine zemin hazrla-mlardr. Materyalizmin Trk dncesindekiasl uzantlar ikinci Merutiyet (1908) sonrasndaBaha Tevfik ve arkadalarnda grlebilir.

zet

1A M A

2A M A

3A M A

4A M A

5A M A


29/196


Dengeci ve merutiyeti dnrleri deerlendirebilmek.

Ahmet Cevdet, geleneki, yeniliki, gemile za-man arasnda eklektik bir yol izleyen dnr-dr. Yazm olduu kanun kitabMecelle de, Ha-nef fkhn esas alarak Batdaki hukuksal yasa-larla dengeci bir yol izlemitir.Mecelle,1926 me-deni kanununun kabulne kadar geerliliinisrdrmtr.

Ali Suavi, hem slami hem yeniliki yn olanbir dnrdr. Bu nedenle kendisi iin SarklDevrimci denilmitir. Yukarda belirtilen birokfikri, Cumhuriyet Trkiyesinin temelini olutur-mutur. Kanunun kaynan Allahta grr. Mut-

lak yetkinin sadece Allaha ait olduu dnce-sindedir. oulun iradesini temsil eden idare ola-rak Cumhuriyeti grr. Her insann doal hakkolarak can, mal ve rz gvenliini savunmas d-nemi iin olduka nemlidir. Meclislerin kurul-masn ve birbirlerini kontrol etmesini imameteaykr bulmaz.Namk Kemal, insann en temel hakk olarak, ya-ama hrriyetini esas alr. Allah dnda insann

yaama hrriyetine engel olabilecek bir g yok-tur. Dnemi iin yeni saylabilecek, medeniyet,

kamu sans, umumi hukuk, ray- devlet, yanidantay; ray- mmet, yani kanun kurucu mec-lis, senato gibi kavramlar gndeme tar. Ailesosyolojisini ilgilendiren bir makale yazar. Mede-niyetin Avrupa lkelerine kazandrdklarn szkonusu ederek, bu gelimelerden lke olarakders karmamz gerektiini vurgular.

6A M A


30/196


1. Osmanllarn ilk iliki kurduu Bat lkesi aada-kilerden hangisidir?

a. Franszlarb. Avusturyallarc. Venediklilerd. Prusyallare. Cenevizliler

2. Matbaann Trkiyeye getirilmesinde rol bulunandevlet adam kimdir?

a. Mehmet Sait Efendib. Evliya elebic. Kara Mehmet Paad. 28 elebi Mehmet Efendie. brahim Paa

3. Yenieri Oca 1826da hangi padiah zamanndakaldrlmtr?

a. III. Mustafab. II. Mahmutc. III. Selimd. II. Abdulhamite. II. Mehmet

4. brahim inasiye gre Bat Medeniyeti esasn hangifikirler oluturur?

a. Bilgisizlik-Zulmb. Klelik-Baskclkc. Zorbalk-Dayatmaclkd. Akl-Adalete. Oryantalizm

5. Hoca Tahsine gre, insan dier hayvanlardan ay-ran zellik nedir?

a. Hareket etmesib. remesic. Solunum yapmasd. Anlama gce. Duygusal olmas

6. Beir Fuada gre, varlklarda dikkati eken ey nedir?a. Ruh ve bedenb. Akl ve duyumlarc. Madde ve kuvvetd. ekil ve ekilsizlike. Beden ve akl

7. Beir Fuad, hangi felsefi anlaya daha yakndr?a. Rasyonalizmb. Evolsyonizmc. Pozitivizmd. Amprizme. Postmodernizm

8. Ahmet Cevdet Paann kanun kitab aadakiler-den hangisidir?

a. Mecelleb. Tarih-i Cevdetc. Ksas- Enbiyad. Kavaid-i Osmaniyee. ntikad

9. Ali Suaviye gre, snrsz yetki kime aittir?

a. nsanab. Hkmdarac. Doayad. Allahae. Kutsal kitaba

10. Namk Kemale gre, insann en doal hakk nedir?a. Dayatmaya boyun emekb. Emirleri yerine getirmekc. Kle olmakd. Hr yaamak

e. taatkr olmak

Kendimizi Snayalm


31/196


1. c Yantnz yanl ise Bat ile likiler konusunu yeniden gzden geiriniz.

2. a Yantnz yanl ise Yenilik Hareketleri konu-sunu yeniden gzden geiriniz.

3. b Yantnz yanl ise Yenilik Hareketleri konu-sunu yeniden gzden geiriniz.

4. d Yantnz yanl ise brahim inasi konusunu yeniden gzden geiriniz.

5. d Yantnz yanl ise Hoca Tahsin konusunu yeniden gzden geiriniz.

6. c Yantnz yanl ise Beir Fuat konusunu yeniden gzden geiriniz.

7. c Yantnz yanl ise Beir Fuat konusunu yeniden gzden geiriniz.

8. a Yantnz yanl ise Ahmet Cevdet Paa konu-sunu yeniden gzden geiriniz.

9. d Yantnz yanl ise Ali Suavi konusunu yeniden gzden geiriniz.

10. d Yantnz yanl ise Namk Kemal konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 meclisin kurulmas, sadrazamln babakanla d-ntrlmesi, eitim alannda rtiye okullarnn al-mas, klk kyafette yeniliklerin yaplarak devlet me-murlarna ekil verilmesi, 19. Asrn nemli yeniliklerin-den saylr.

Sra Sizde 2drakn ileri; varlklardan dolayl veya dolaysz aklzerinde meydana gelen tasavvur, sinirlerin duyum ze-rinde meydana getirdikleri izlenim, sinirler yoluyla be-

yinde meydana gelen etki ve ruhun irade denilen fiili-nin meydana gelii ve ileyii olmak zere drde ayr-lr. Akl, duyumlarla alglanabilenleri alp, darda bu-lunmad halde akla uygun olarak soyutlanabilenleriortaya koyar.

Sra Sizde 3 Ali Suali, Trkiye Cumhuriyetinin temeli saylabilecekfikirlere sahiptir. nk laiklik ilkesi, halifeliin kald-rlmas, Latin alfabesine geilmesi, tekke ve zaviyelerinkaldrlmas, tevhid-i tedrisata geilmesi, hutbelerin vedualarn Trke okunmas ve yaplmas, teokratik bir

ynetimden Cumhuriyete geilmesi gibi fikirler onunsavunduu fikirlerdir.

Sra Sizde 4Namk Kemal, bret isimli yazsnda, Franszlarn dok-san yl nce insan haklarn dnyaya yaymaya baladk-larn, bilimsel teorilerin uygulama alanna girmesindenitibaren buhar gcn ve elektrii kefettiklerini, de-nizde ve karada mesafeleri ksalttklarn, hava gaz ilegeceyi gndze kattklarn, tbbn akl durdurucu geli-meler kaydettiini, hukukun kamu sansnn himayesi-

ne girdiini, bilgi tasavvur snrlarnn sonuna ulatn,iktisat biliminin ileri bldn, bir ocuun bile artkeski iilerden fazla rn verdiini, sanatn insan gc-nn stne kmak sevdasna tutulduunu, ticaretin a-lacak bir itibar kazandn, bin irketten zengin kim-seler, bir devletten gl irketler doduunu belirti-

yor. Bu nedenle ona gre, meden gelimelere ibretlebakmamak, gelimelerden habersiz olmaktr. nsannortaya koyduu gelimeler medeniyet sayesinde oldu-undan, medeniyet asla ihmal edilemez. Her eydennce insann en nemli hakk, hrriyetle yaamaktr.

Hrriyet ise medeniyetle korunur.

Kendimizi Snayalm Yant AnahtarSra Sizde Yant Anahtar


32/196


A. Mithat. (1305a).Beir Fuad , stanbul: Tercman-

Hakikat Matbaas. A. Mithat. (1288b).Dvardan Bir Sada , Daarck,S.4,

stanbul: Muharririn Zatna Mahsus Mat. A. Mithat. (1288c). Veladet , Daarck, S. 2, stanbul:

Muaharririn Zatna Mahsus Mat. A. Mithat. (1288d).nsan , Daarck, S. 2, stanbul:

Muharririn Zatna Mahsus Mat. A. Mithat. (1288e).nsan-Dnyada nsann Zuhuru ,

Daarck, S. 4, stanbul: Muharririn Zatna MahsusMat.

Akgn, M. (2005a).Materyalizmin Trkiyeye Girii ,

Ankara: zkan Matbaaclk. Akgn, M. (1991b).Hoca Tahsin Efendinin lim ve

Felsefe Anlay , Fen-Edebiyat Fak.,EdebiyatBilimleri Aratrma Dergisi, S. 19, Erzurum: Fen-Edebiyat Fak.,Ofset Tesisleri.

Akgn, M. (1993c).Materyalizmde Kimlik Problemi ,Trk Yurdu, S.66, Ankara: Sistem Ofset Ltd.ti.

Akn, . F. (1998).Hoca Tahsin , Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. 18, stanbul: Ali RzaBaskan Gzel Sanatlar Matbaas A..

Akyz, K. (1970).Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi . Ankara: Dou Matbaaclk ve Ltd. ti.

Atuf, N., (1930). Trkiye Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme . Ankara: Milliyet Matbaas.

Berkes, N. (1973). Trkiyede adalama . Ankara:Bilgi Basmevi.

Beir, F. (1302 a). Victor Hugo . stanbul:Beir, F., Mallim N. (1304b).ntikad . stanbul: Mahmu

Bey Matbaas.Beir, F. (1303c).Beer . stanbul: Mihran Matbaas.Beir, F. (1304d). Voltaire . stanbul: irket-i Mrettibiye

Matbaas.Birand, K. (1955). Aydnlanma Devri Devlet

Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri . Ankara: SonHavadis Mat.

Bolay, S. H. (1979). Trkiyede Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi . stanbul: Polat Mat.

Ergin, O. (1977). Trkiye Maarif Tarihi . c.1-2-5,stanbul: Eser Matbaas.

Ggn, . (1987).Eski ve Yeni Harflerle Yeni Trk Edebiyat Metinleri . Konya: Seluk niversitesi

Yaynlar: 30, Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar: 3.H. Tahsin. (1311a).Esas- lm-i Heyet . stanbul: stepan

Mat.

H. Tahsin. (1310b). Psikoloji Yahud lm-i Ruh .

stanbul: Artin Asaduryan irket-i Mrettibiye Mat.H. Tahsin. (1310c). Tarih-i Tekvin Yahud Hilkat .

stanbul: Artin Asaduryan irket-i Mrettibiye Mat.nal, . M. K. (1969). Son Asr Trk airleri . c.3,

stanbul: M.E.B.Kaplan, M., Enginn, ., Emil, B. (1974). Yeni Trk

Edebiyat Antolojisi 1 . 1839-1865, stanbul:Edebiyat Fakltesi Matbaas.

Korlaeli, M. (2002).Pozitivizmin Trkiyeye Girii ve lk Etkileri . Ankara: nc Basmevi.

Okay, M. O. lk Trk Pozitivist ve Naturalisti Beir

Fuad . stanbul: Dergah Yaynlar.Runes, D. D. The Dictionary of Philosophy . New

York: Philosophical Library.. Sami. (1308a). Tahsin,Kamusl Alm . c.3

Documents

Turkiyede sosyoloji