· Turizm araştırma Dergisi hakemli bir dergidir. Derginin amacı turizm sektörü ve çalışma hayatına ilişkin bilimsel çalışmaların yapılmasına, geliştirilmesine ve

Turizm ve Arastırma Dergisi Journal Of Tourism And Research

Cilt / Volume: 4 Yıl / Year: 2015 Sayı / Number: 1

1

TURİZM VE ARAŞTIRMA DERGİSİ JOURNAL OF TOURISM AND RESEARCH

Hakemli Dergi

ISSN : 2147-0618

Cilt / Volume:4 Sayı / Number:1 Yıl / Year:2015



2

Yönetici Editör / Editor-in-Chief Sayım Yorgun Editör / Editor Muhsin Halis

Alan Editörleri / Fields Editors Abdülkadir Şenkal Mehmet Sarıışık İskender Gümüş

Semra Aktaş Polat Serkan Polat

Editör Sekreteryası / Editorial Secretary Dilek Yıldız

TURAR Turizm Ve Araştırma Dergisi / Journal of Tourism and Research

Adres : Aksaray Mah. Küçük Langa Cad. Bilir İş Merkezi No: 18 E 301 Fatih / İstanbul

Telefon : 0212 585 52 07

Fax : 0212 530 72 99

E-Mail : [email protected]

Turizm araştırma Dergisi hakemli bir dergidir. Derginin amacı turizm sektörü ve çalışma hayatına ilişkin bilimsel çalışmaların yapılmasına, geliştirilmesine ve paylaşılmasına katkıda bulunmaktadır. Yılda iki kez yayınlanır. Gönderilen yazılar yayın kurulunca bilimsel anlatım ve yazım kuralları yönünden incelenir. Daha sonra uygun bulunan yazılar alanında bilimsel çalışmaları ile tanınmış üç ayrı hakeme gönderilir. Hakemlerin kararları doğrultusunda makaleler yayınlanır, düzeltilmek koşuluyla yayınlanır veya yayınlanması reddedilir. Hakemlerin gizli tutulan raporları dergi arşivlerinde beş yıl süre ile saklanır.

Hakem Kurulu Prof.Dr.Kurban Ünlüönen (Gazi Üniversitesi) Prof.Dr.Mustafa Koyuncu (Nevşehir Üniversitesi) Prof.Dr.Cevdet Avcıkurt (Balıkesir Üniversitesi) Prof.Dr.Muhammed Karataş (Akdeniz Üniversitesi) Prof.Dr.Nergis Mutevellioglu (Akdeniz Üniversitesi) Prof.Dr.Kurtuluş Karamustafa (Erciyes Üniversitesi) Prof.Dr.A.Celil ÇAKICI (Mersin Üniversitesi) Prof.Dr.İge Pırnar (Yaşar Üniversitesi) Prof.Dr.Perran Akan (Boğaziçi Üniversitesi) Prof.Dr. Remzi Altunışık (Sakarya Üniversitesi) Prof.Dr.İsmail Kızılırmak (İstanbul Üniversitesi) Prof.Dr.Mustafa Gülmez (Akdeniz Üniversitesi) Doç.Dr.Burhanettin Zengin (Sakarya Üniversitesi ) Doç.Dr.Oğuz Türkay (Sakarya Üniversitesi) Doç.Dr.Atilla Akbaba (Düzce Üniversitesi) Doç.Dr.Hüseyin Çeken (Muğla Üniversitesi) Doç.Dr.Orhan Akova (İstanbul Üniversitesi) Doç.Dr.Oya İnci Bolat (Balıkesir Üniversitesi) Doç.Dr.Murat Selim Selvi (Düzce Üniversitesi) Doç.Dr.Murat Azaltun (Okan Üniversitesi) Doç.Dr.Ebru Günlü (Dokuz Eylül Üniversitesi) Doç. Dr. Maria Dolores Alvarez (Boğaziçi Üniversitesi) Doç.Dr. Emrah Özkul (Kocaeli Üniversitesi) Doç.Dr.Kazım Ozan Özer (Nişantaşı Üniversitesi) Doç.Dr.Mehmet Sarıışık (Sakarya Üniversitesi)

Yrd.Doç.Dr.Suna Muğan Ertuğral (İstanbul Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Ali Şükrü Çetinkaya (Selçuk Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Olgun Kitapçı (Akdeniz Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Halil Özekicioğlu (Akdeniz Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Semra Aktaş Polat (İstanbul Medeniyet Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Lütfi Mustafa Şen (Sakarya Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Bayram Akay (Kırklareli Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Nilüfer V. Toylan (Kırklareli Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Erkan Taşkıran (Kocaeli Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Muharrem Avcı (Kastamonu Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Şevki Ulama (Sakarya Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Serkan Polat (İstanbul Medeniyet Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Şehnaz Demirkol (İstanbul Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Mine Halis (Kocaeli Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Güzel Sadıkova (Kastamonu Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Hande Uyar (Bartın Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Aydoğan Aydoğdu (Kastamonu Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Canan Tanrısever (Kastamonu Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Bayram Şahin (Balıkesir Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Burak Eryılmaz (Amasya Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Kaplan Uğurlu (Kırklareli Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Abdulmenaf Korkutata (Sakarya Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Mehmet Nuri Salur (Necmettin Erbakan Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Ceyhun Can Özcan (Necmettin Erbakan Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Oğuz Başol (Kırklareli Üniversitesi) Yrd.Doç.Dr.Cenk Murat Koçoğlu (Karabük Üniversitesi)

mailto:[email protected]



3

İÇİNDEKİLER

Seyahat, Uluslararası Seyahatler, Turizm, Tarihi Çağlar ve Seyahat Travel, International Travels, Tourism, Historical Ages and Travel

ULUSLARARASI SEYAHATLERİN TARİHİ GELİŞİMİ VE SON SEYAHAT TRENDLERİ DOĞRULTUSUNDA TÜRKİYE’NİN KONUMU

Didar SARI ÇALLI

4 - 28

Halal Hotels, Customer Loyalty, Customer Value, Service Quality

SPECIFYING THE RELATIONSHIP AMONG PERCEIVED SERVICE QUALITY, CUSTOMER LOYALTY AND CUSTOMER VALUE OF THE HALAL HOTELS IN HIGH SEASON

Özgür Arpacı, Orhan Batman

29 - 46

Tourism Movement, Travel Motivation, Destination Marketing, Turkey, Jordan

INSIGHTS INTO THE TOURIST MOVEMENT BETWEEN TURKEY AND JORDAN

Ziad Alrawadieh, Zaid Alrawadieh

47- 65



4

ULUSLARARASI SEYAHATLERİN TARİHİ GELİŞİMİ VE SON SEYAHAT TRENDLERİ DOĞRULTUSUNDA TÜRKİYE’NİN KONUMU

Didar SARI ÇALLI1

ÖZET İnsanlık tarihi kadar eski olduğu kabul edilen seyahat olgusu, yer değiştirme anlayışından sıyrılarak son birkaç yüzyıldır turizmle birlikte anılır olmuştur. Tarihi çağlar değiştikçe, avlanma, merak, sağlık, din, ticaret, eğlence, boş zaman geçirme gibi birçok farklı nedenle gerçekleşen seyahat eylemlerinin günümüzde yarısına yakını tatil odaklı oluşmaktadır. Kıtalararasında köprü görevini gören Anadolu, tarih boyunca seyahatlerde ana rotalar içinde yer almış ve bu yolla doğan kervansaray, han gibi yapılaşmaları barındırmıştır. Cumhuriyet dönemiyle birlikte turizm ve seyahat adına kimi gelişmeler yaşansa da, Türkiye’nin seyahat pazarındaki yerinin temelleri, planlı kalkınma döneminde, özellikle de teşviklerin ardından 1982 sonrasında atılmıştır. Küresel bazda yaşanan kimi şoklara rağmen turizm ve seyahat; bugün dünyanın en hızlı büyüyen endüstrisi konumundadır. Türkiye’nin ise bu pastadan aldığı pay, her geçen yıl artmaktadır. Uluslararası seyahatlerin tarihi gelişimini ortaya koyarak günümüz seyahat trendlerine göre Türkiye’nin edindiği yerin ortaya konulmasının amaçlandığı, literatür tarama odaklı bu araştırma, teorik çerçevede yapılandırılan nitel bir çalışmanın ürünüdür. Seyahat faaliyetlerindeki tarihi değişimi göz önünde bulundurarak günümüz seyahat trendlerine yer verilen çalışma ile, Türkiye’nin seyahat sektöründeki konumunu söz konusu gelişmelerle ilişkilendirmesi bakımından literatüre katkı sağlanması amaçlanmaktadır. Bu bağlamda araştırmanın ilk bölümünde, tarihsel gelişim perspektifiyle uluslararası seyahatlerin tarih öncesi dönemden günümüze kadar gelişimine yer verilmiştir. Uluslararası seyahatler ve turizmin Türkiye’deki gelişiminin tarandığı ikinci bölümün ardından Türkiye Seyahat ve Turizm sektörünün günümüzdeki konumuna değinilerek son seyahat trendleri doğrultusunda önerilere yer verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Seyahat, Uluslararası Seyahatler, Turizm, Tarihi Çağlar ve Seyahat

Jel Kodu: L83 1 Arş.Gör. , Sakarya Üniversitesi İşletme Fakültesi



5

ABSTRACT

Travel, which’s accepted as old as human history, is eluding from the insight of translocation and calling with tourism in the last few centuries. Today, one half of the travel activities coming true holiday oriented while they’re occured for various reasons during historical ages; like hunting, curiosity, health, religion, trade, leisure.

Anatolia which’s like an intercontinental bridge throughout the history, have taken place in the main traveling routes and thus hosted caravansaries and inns within. Although some improvements’ve actualized in the area of travel&tourism during republic preiod, the foundations of Turkey at the market of travel is laid in the planned development period, especially after the incentives were taken by 1982. Despite some shocks on a global basis, tourism and travel; today is the world 's fastest growing industry while Turkey's share of this pie is growing every year.

While it is the product of a qualitative study of structured theoritical framework; this research, which’s revealing the historical development of international travels, aimed to put forward Turkey’s position according to current travel trends. Considering the historical changes in travel activities, the paper includes latest travel trends and correlating it Turkey’s position in travel sector and with this point of view, it’s thought to contribute to literature. In this context, at the first part of this research international travels from prehistoric times to the present day is handled with the perspective of historical developments. After examining the international travel and tourism development in Turkey in the second part, Turkish Travel and Tourism sector is covered in accordance with the recommendations of the latest travel trends referring to the current position.

Keywords: Travel, International Travels, Tourism, Historical Ages and

Travel Jel Classification: L83



6

1. GİRİŞ Tarihte medeniyetlerin oluşumu ve gelişmesinde önemli unsurlardan olan bilimsel ve coğrafi

keşiflerin ortaya çıkmasında büyük etkisi olan seyahatler günümüzde de, gelişmekte olan ve

kalkınmış ekonomilerin en önemli sektörleri arasında yer alan turizmin temel ayaklarından birini

oluşturmaktadır. Bu bağlamda seyahat olgusunun geçirdiği evreler ve gelişimini sağlayan

unsurlar ile yarattığı sonuçların iyi analiz edilmesi, bu hareketten doğacak avantajların maksimize

edilmesini sağlayacaktır.

Ulusal ve uluslararası literatüre yönelik yapılan araştırmada uluslararası seyahat tarihinin

kapsamlı olarak ele alındığı oldukça az sayıda çalışmaya ulaşılmakla birlikte, bu araştırmanın

uluslararası seyahat tarihi ile Türkiye’de seyahat sektörünün gelişim sürecini bağdaştırması

açısından yenilik arz ettiği düşünülmekte ve araştırmacılara bu alanda bir kaynak oluşturması

amaçlanmaktadır. Bu bağlamda çalışmada ilk olarak seyahat kelimesinin etimolojik kökeninin ve

kavramsal yapısının anlatılmasının ardından, uluslararası seyahatlerin tarihi gelişim sürecine,

tarih çağların başlıkları altında sınıflandırılarak yer verilmiş ve ardından Türkiye’de seyahatlerin

gelişimine Cumhuriyet öncesi ve sonrası dönemler için ayrı ayrı değinilmiştir. Cumhuriyet

sonrası döneme kalkınma planlarının turizm sektörüne ve dolayısıyla seyahatlere katkısının altı

çizilerek değinildiği çalışma; tarihi süreçlerin ardından 21. yüzyılda uluslararası platformda ve

Türkiye’de seyahat ve turizm endüstrisine makro bakış altında yorumlanmış; son seyahat

trendleri doğrultusunda Türkiye’nin içinde bulunduğu konum için öneriler getirilmiştir.

1.1. Seyahat Kavramı

İngilizce’deki karşılığı ‘travel’ olan seyahat kelimesinin kökeni, Latince’de bir işkence

enstrümanı anlamına gelen ‘trepalium’ kelimesinden türeyen ‘travail’e uzanmaktadır (Euben,

2006:18). Tarih öncesi dönemlerde seyahat olgusunun genellikle göçler, avlanma gibi zorunlu

faaliyetlerden dolayı ve güç şartlar altında gerçekleşiyor oluşunun kelimenin etimolojik

kökeninin “travail”e dayandığını düşündürmektedir. Bununla beraber seyahatlerin ilerleyen

çağlarla birlikte gelişen teknoloji, artan gelir seviyeleri, beşeri ihtiyaçların değişimi gibi pek çok

nedenle birlikte bir zevk unsuru ve ihtiyaç haline dönüştüğü görülmektedir.

Günümüzde en genel tanımıyla Birleşmiş Milletler (UN) ve Dünya Turizm Örgütü (UNWTO)

tarafından “yolcuların, her türlü amaç ve süreyle farklı coğrafi konumlar arasında hareket

etmeleri” olarak açıklanan seyahat kavramı (2008:9); turizm ve turiste ilişkin yapılan tanımların

da temelini oluşturmaktadır. Söz konusu tanımların çoğu, seyahatin mesafesine, harcanılan

sürenin uzunluğuna ve seyahatin amacına dayalı olarak yapılmaktadır (Goeldner ve Ritchie,

2006:6).



7

Turizm olayının tanımlanmasında dinamik bir unsur olarak kabul edilen seyahat eylemlerinin

(Kozak vd., 2008:2) hepsi turizm faaliyeti olarak kabul görmezken; söz konusu seyahatin amacı

ve mesafesi bu noktada belirleyici olabilmektedir. Öyle ki, seyahatler sırasında alınan mesafe

büyüklükleri, turizm sınıflandırma türlerinden birisini oluşturmaktadır. Bu doğrultuda 3000 km

’nin üzerindeki seyahatler için ‘uzak mesafe turizmi’, 1000-3000 km arası için ‘orta mesafe’;

1000 km’nin altındaki seyahatler içinse ‘kısa mesafe turizmi’ gibi kategoriler turizm literatürüne

girmiş durumdadır (Boniface ve Cooper, 2005:13).

Tarih öncesi dönemlere kadar uzanarak insanları devamlı hareket halinde olmaya iten seyahatin,

nedenleri incelendiğinde farklı unsurlarla karşılaşılmaktadır. Tarih çağları değiştikçe din, sağlık,

ticaret gibi seyahat nedenlerine; seyahatlerin niteliği ve sıklığının arttığı 1950’li yıllar ve

sonrasında yenileri eklenmiştir. Teknolojinin gelişimiyle beraber ulaşım araçlarının niteliklerinin

artması, hava, kara, deniz ve demiryollarının gelişmesi, ekonomik refah seviyesinin artışı, sürekli

nüfus artışı gibi unsurlar insanları seyahate iten nedenler arasına girmiştir (Zengin, 2009:49).

Bununla birlikte seyahat nedenlerini 3 ana başlık altında incelemek de mümkündür (Barrows ve

Powers, 2009:420; Rowe vd., 2002:5):

• Boş zaman turizmi (Tatiller, sağlık ve fitness, spor, eğitim, kültür ve din, sosyal

ve manevi faktörler)

• Arkadaş, akraba ziyaretleri ve düğünler

• İş Turizmi (İş toplantıları, sergiler ve ticari fuarlar, konferans ve kongreler,

şirket çalışanlarına verilen teşvik gezileri)

1.2. Tarihsel Gelişim Perspektifiyle Uluslararası Seyahatler İnsanlık tarihi ile başladığı kabul edilen seyahatlerin gelişim evrelerini tarih öncesi dönem, ilk

çağ, orta çağ, yeniçağ ve yakın çağda seyahatler adı altında 5 evrede incelemek mümkündür.



8

1.2.1. Tarih Öncesi Dönem İnsanlığın varoluşuyla beraber başladığı kabul edilen seyahatler tarih öncesi dönemlere kadar

uzanmaktadır. 1 milyon yıl önce insanların Doğu ve Güney Afrika’dan kuzeye; Orta Doğu ve

Asya yönüne büyük bir göç hareketinde bulundukları bilinmektedir. 350.000 yıl kadar

öncesinde Afrika, Avrupa ve Asya’da yaşayan insanların varlığı bu bölgelere olan hareketleri

kanıtlar niteliktedir. 50.000-30.000 yıl öncesinde ise Güneydoğu Asya ve Kuzeydoğu Asya

içlerinden Avustralya’ya ilerleyen insanlar, 15.000 yıl öncesinde kara köprüsüyle Kuzeydoğu

Asya’dan yeni dünyanın kuzey enlemlerine geçmişlerdir (Goeldner ve Ritchie, 2003:60). Zorlu

coğrafi şartlar, daha güvenilir yerlerde barınma isteği bu dönemde yaşanılabilir yerler bulunması

yönünde zorunluluk içeren seyahat ihtiyaçları doğurmuştur. M.Ö. 30000’li yıllardan

M.Ö.10000’lere kadar uzanan Paleolitik dönemde, seyahat olarak tanımlanabilecek davranışların

yine günlük olarak yaşanan hayatta kalma mücadeleleri ve buna bağlı gerçekleşen hareketler

olduğu söylenebilir. Yeni yerlerin keşifleriyle beraber ateşin bulunması ve çeşitli kaynaklara

ulaşılması insanların yerleşik hayata geçmesine zemin hazırlamış ve bu durum seyahatlerdeki

artışı beraberinde getirmiştir. Yerleşik hayata geçmeye başlayan insanların M.Ö. 10000’lerde

başlayan Neolitik dönemle birlikte tarımsal faaliyetlerde bulunması ise seyahati yaşamların daha

da içine sokmuştur (Bhatia, 2002:3).

Neolitik dönemde taşımacılık alanında farklı buluşlar gerçekleşmiş bu da seyahatlerin şeklinde

önemli değişiklikler sağlamıştır. Antik dönemlerde kısa mesafe seyahatleri yürüyerek ya da binek

hayvanları vasıtasıyla yapılmakta iken; uzak mesafeli yolculuklar olması halinde deniz yolu

kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Deniz taşımacılığındaki ilk rotaların Akdeniz’de ve

Mezopotamya ile Mısır nehirleri üzerinde oluştuğu bilinmektedir (Shackley, 2006:7). Gemi

taşımacılığını kimin başlattığı kesin olarak bilinmemekle beraber Mısırlıların bu alanda öncü

olduğunu ve suda yapılan seyahatleri medeniyetlerine çok erken yerleştirdiklerini söylemek

mümkündür. M.Ö. 4000’lerin ilk yarısında Mısır’da papirüs bitkisinin kullanımıyla kano ve sallar

üretilmiş, bu durum Mısırlıların dünyaya açılmasına ve yeni keşifler yapmalarına olanak

sağlamıştır. MÖ.2700’lerde basit salların yerini daha sağlam olan ahşap tekneler, kısa süre sonra

ise fırtınalı denizlerde yol alabilen gemi filoları almıştır (Casson, 1994:22).



9

1.2.2. İlk Çağ (MÖ 3200-MS 375) İlk çağda Akdeniz bölgesinde yerleşmiş medeniyetler seyahat tarihinde büyük dönüşümler

yaşanmasını sağlamışlardır. Ticaret, alışveriş, dini olgular, festivaller, medikal tedaviler ve eğitim

ilk çağlarda gelişmeye başlamış ve seyahat nedenleri oluşturmuştur (Goeldner ve Ritchie,

2006:45).

Mısırlılarla beraber medeniyete büyük katkılar sağlayan Sümerler’in yaklaşık olarak M.Ö.

3500’li yıllarda tekerlek ve parayı icat etmeleri ile ticareti başlatmaları seyahatin modern

çağlarının başlamasına zemin oluşturmuştur (Goeldner ve Ritchie, 2006:41; Bhatia, 2002:4).

İlk çağa ilişkin gerçekleştirilen önemli seyahat örneklerinden birisi de M.Ö.2000’li yıllarda

Fenikeliler’in bütün Akdeniz’e hakim olacak şekilde deniz ticaretine başlamaları ve bu yolla

Britanya Adaları, Batı Afrika ile Asor Adaları’na seyahat etmeleridir. Yapılan savaşların da

insanları seyahate iten etmenler arasında sayıldığı göz önüne alındığında, tarihin en önemli

hükümdarlarından olan Büyük İskender’in ordusunu Yunanistan’dan Asya içlerine; Afganistan-

Keşmir bölgesindeki Hindi Kuş dağları ve İndus Nehri’ne kadar ilerletmesi de altı çizilmesi

gereken hareketlerdendir (Goeldner ve Ritchie, 2006:60).

Köleler ve diğer insanların çalışarak hür kesim için boş zaman ve tatil (leisure) fırsatı yarattığı bir

kültürün egemen olduğu Antik Yunan Medeniyetinde bu açıdan bakıldığında turizm ve seyahat

için elverişli bir ortam bulunduğu söylenebilmektedir (Page, 2007:30). İlki M.Ö. 776 yılında

Olimpos Dağı’nda Zeus onuruna düzenlenen olimpiyat oyunları; tüm Avrupa ve Orta Doğu’dan

seyircileri çekerek söz konusu dönem ve sonrasında seyahat ve turizm hareketlerinin artışını

sağlamıştır. Olimpiyat oyunları, seyahat ve turizm sektörünün geçtiği basamaklar arasında önemli

bir yere sahip olup; spor organizasyonu olmanın dışına çıkarak ziyaretçilerin ulaşım için önemli

mesafeler katettiği ve çadır kamplarda konakladığı bir turizm faaliyetine dönüşmüştür. Bu açıdan

bakıldığında olimpiyatlar, kısıtlı bir alana çok sayıda misafirin yerleştirilmeye çalışılması ve hatta

organizasyonun her defasında daha da geliştirilebilmesi için devlet desteği alınması ile modern

turizmin başlangıcı olarak kabul edilebilmektedir (Shackley, 2006; Page, 2007).

Yerleşik kentsel yaşamın başlangıcından daha eski tarihlere dayanan ticaret, çağlar boyunca farklı

seyahat yollarının oluşmasını sağlamıştır. Bu rotalar arasında şüphesiz en önemlisi Şekil 1’de

görüleceği üzere, M.Ö. 600’lü yıllarda kullanılmaya başlanan ve Orta Asya’dan Romalılarla

birlikte Avrupa içlerine kadar uzanan İpek Yolu’dur. İpekle başlayıp bölgede üretilen ve ticarete

imkan sağlayacak bütün ürünlerin çağlar boyunca ticaretinin yapıldığı bu hat, seyahat ve turizm



10

destinasyonlarının gelişiminde de oldukça büyük bir öneme sahip olmuştur. M.Ö. 6.yy’da bir

diğer ticaret yolu olarak kullanılan 1400 mil uzunluğundaki “Kral Yolu”, diğer bir ismiyle “Pers

Kral Yolu”, Manisa sınırları içerisinde bulunan Sardis antik kentinden İran’da yer alan Susa antik

kentine kadar uzanmaktadır. M.Ö. önce 3. Yüzyıla gelindiğinde Çin’de yükselen Han Hanedanı

ile Roma İmparatorluğu arasında kalan bölgede, ticaret yollarını oldukça organize biçimde

bağlaması ile Kral Yolu’nun çok işlevsel bir hale geldiği görülmüştür (Shackley, 2006:8-9).

Şekil 1. Antik Dönemlerdeki Başlıca Kara ve Deniz Yolu Hatları

Kaynak: Shackley (2006:9)

Roma İmparatorluğu’nun En Geniş Sınırları Ticaret Rotaları



11

Bu dönemde, Antik Yunan Medeniyetinin ardından Romalıların seyahat ve turizm faaliyetlerine

katkıları çığır açar nitelikte gerçekleşmiştir. Birçok görüşün aksine gerçek anlamdaki turizm ve

seyahat faaliyetleri, İngiliz aristokratlarının başlattığı Grand Tur’dan çok daha eski tarihlere

dayanmaktadır. Romalılar, yaptıkları müzeler, rehber kitaplar, geceleri içki içen ve gürültü yapan

turistleri ağırlayan deniz kıyısı otelleri, mum ışığıyla akşam yemeği partileri düzenleyen

restoranları, spaları, hediyelik eşya mağazaları, kartpostalları, konser salonları ve daha pek çok

türdeki turistik ürün ve faaliyetleriyle modern turizmin başlangıcını oluşturmuşlardır (Lomine,

2005:69). M.Ö. 150’li yıllarda kimileri halen kullanılmakta olan oldukça başarılı tekniklerle

hazırlanan yol yapımlarına başlamaları oldukça sistematik bir biçimde ilerlemiş, M.S. 117

civarında 50000 mile ulaşmıştır. Sınırları kuzeyde İskoçya ve Almanya’dan güneyde Mısır ve

Akdeniz kıyılarına kadar ilerleyen Roma İmparatorluğu’nda yapılan yollar doğuda Basra Körfezi

ve Irak ile Kuveyt’e kadar uzanmıştır. Bu sayede at üzerinde günde 100 mil civarında yol

almayı başarabilen Romalılar; Akdeniz bölgesindeki ünlü tapınaklara, Mısır’daki piramitlere ve

medikal yönde iyileştirici özelliği bulunan hamamlar ve deniz kıyıları, teatral faaliyetler,

festivaller, olimpiyatlar ve daha bir çok türde eğlence imkanları barındıran Yunanistan ve

Anadolu’ya seyahatler gerçekleştirmişlerdir. İtalya’dan yola çıkarak şimdiki Yunanistan,

Anadolu, Mısır ve Roma’ya dönüşle son bulan seyahat paketi Roma’nın o dönemki

imparatorunun adıyla anılan Agustus Grand Turu olarak bilinmektedir (Lomine, 2005:72). Aynı

dönemde yolların geliştirilmesiyle beraber kolaylaşmaya başlayan ulaşım, zenginlik, boş zaman,

turistik çekicilik ve merakın artması, konaklama talebini de arttırmış turizmin gerçek anlamda ilk

şekillenmesi oluşmaya başlamıştır (Goldner ve Ritchie, 2006:44). Öyle ki destinasyonlar üzerine

bilgi verme amacıyla yazılan ve oldukça eski çağlara değin uzanan seyahat edebiyatı ve turizm

tarihinin önemli örneklerinden birisi; MS. 160-180 yıllarında Pausanias tarafından antik Yunan

Medeniyetindeki destinasyonları tanıtım amacıyla yazılmış rehber kitap olup, Romalılara

dayanmaktadır (Shackley, 2006:2).

İç turizmde oldukça aktif olan Romalılar, yaptıkları kolezyumlarda etkinlikler ve büyük seyirci

kitlelerine sunulan spor faaliyetleri düzenlemişlerdir ki bu durum turizm faaliyetleri için arz

imkanı yaratmıştır. Spa, hamam ve resortlarda dinlenerek ve eğlenerek boş zamanlarını dolduran

orta ve üst sınıf, yılın yaklaşık 200 gününü turizm ve seyahat faaliyetleriyle geçirmiş, bununla

birlikte deniz aşırı yerlerin fethedilmesiyle bu bölgelere iş amaçlı seyahatler gerçekleştirmişlerdir

(Page, 2007:30).



12

1.2.3. Orta Çağ (375-1453) Roma İmparatorluğunun yıkıldığı M.S. 400’lü yılların ardından başlayan karanlık çağda, renkli

turizm faaliyetlerinin uzun bir dönem boyunca durağanlaştığı ve Avrupa’da seyahatin gelişiminin

oldukça olumsuz yönde etkilendiği bilinmektedir. Zengin ve soylu kesimin yok olması, zevk

amaçlı seyahat eden grupları ortadan kaldırmıştır (Bhatia, 2002:8). Köylüler ve asiller şeklinde

gruplar içeren feodal yönetim ve derebeylik sisteminin hakim olduğu topraklardaki turizm

faaliyetlerinin türlerinde de değişim yaşanmış, soylular ve şövalyelerin katıldığı atlı mızrak

turnuvaları popüler hale gelmiştir. Bu tür faaliyetlerin karanlık çağda dahi konaklama ve seyahat

talepleri doğurduğunu söylemek mümkündür (Page, 2007:31). Buna rağmen, 1100’lü yıllara

gelindiğinde seyahat edebilmek için gerekli olan hizmet, konfor ve güvenlik tamamen ortadan

kalkmış, önceki dönemlerde görülen insanları seyahate yönelten motivasyon kaynakları da yok

olmuştur. Dönemin yeni Roma hükümdarlarının ise kitleler için boş zaman ve seyahat

imkanlarının geliştirilmesi konusunda istekli olmadıkları bilinmektedir (Bhatia, 2002:8).

Karanlık çağın ardından orta çağın ilerleyen dönemlerinde Hıristiyanlığın yükselişi, bu dönemde

Avrupa başta olmak üzere tüm dünyada din temalı yapılan seyahatlerde önemli oranda artışı

beraberinde getirmiştir. Kutsal topraklara yapılan hac ziyaretleri, yollardaki bozulmalar ve

güvenlik sorunları seyahatlerin süresini uzatmış ve konaklama ve yiyecek-içecek işletmelerine

talebi arttırmıştır (Page, 2007:31). Dinin, seyahatlerin önemli bir parçası haline geldiği bu

dönemde, seyahatler genellikle yürüyerek ya da binek hayvanların kullanımıyla

gerçekleştirilirken; zengin yolcular botlar ve at arabalarından faydalanmışlardır (Bhatia, 2002:9).

Ortaçağ döneminden 16.yüzyıl sonlarına kadar tarım toplumunda insanların oldukça durağan bir

hayat sürdükleri, bulundukları bölgenin nadiren dışına çıktıkları bilinmektedir. Endüstri

devriminin yaşanmaya başladığı dönemde dahi elit sınıf arasında seyahatlerin bir zevk haline

gelerek yaygınlaştığı, buna karşın tarımla uğraşan kesimin yaşam tarzında değişiklik olmadığı

görülmüştür (Lickorish ve Jenkins, 1997:10).

Ortaçağ döneminde gerçekleştirilen önemli seyahat faaliyetleri arasında 500’lü yıllarda

Polinezyalılar’ın Sosyete Adaları’ndan Hawai’ye kadar uzanan aralıkta yelkenlilerle 2000 mil’in

üzerinde gerçekleştirdiği yolculuk; deniz ticaretini geliştiren ve bu alanda büyük başarılar

sağlayan Vikingler’in 800-1100 yılları arasında İzlanda, Grönland ve Kuzey Amerika’yı keşifleri;

ünlü Venedikli tüccar ve gezgin Marco Polo’nun 1271-1295 döneminde İran, Tibet, Gobi Çölü,

Burma, Siyam, Java, Sumatra, Hindistan, Sri Lanka, Sibirya Kutup Bölgesi ve diğer yerlere

seyahati; İslam’ın Marco Polo’su olarak anılan İbn-i Batuta’nın 1325-1354 yılları arasında 6 kez

Hac ziyareti yapması ve bunun dışında, Hindistan, Çin, İspanya ve Afrika’yı dolaşması yer



13

almakta olup; bu dönemde yaşayan insanların dış dünya hakkında bilgilenmelerini ve seyahat

isteklerinin artmasını sağlamışlardır (Goldner ve Ritchie, 2006:60-61, Bhatia, 2002:5-6).

1.2.4. Yeni Çağ (1453-1789) 1350’li yılların ardından Avrupa’dan çıkış yaparak hızla tüm dünyada sosyo-kültürel ve siyasi

dönüşümler yaşatan Rönesans hareketleri Yeni Çağ’da seyahat eğilimlerinde de etkisini

göstermiştir. İtalya’da başlayan Rönesans, bu bölgeyi 1400’lü yılların sonundan itibaren

Avrupa’nın ekonomi, kültür ve sanat merkezi haline getirmiştir. Aynı yıllarda İtalya

topraklarında görülen savaşlar ise, Avrupa’daki turizm faaliyetlerinin canlanmasını etkilememiş

ve Rönesans’ın daha hızlı yayılmasını sağlarken, seyahat tarihi için dönüm noktası kabul

edilebilecek Grand Tur’ların başlamasına zemin oluşturmuştur (Bhatia, 2002:10).

Grand Turlar Seyahat ve turizm tarihinde oldukça önemli bir basamak olarak kabul edilen Grand Tur’lar;

17.yüzyılda başlayıp, 19.yüzyılın başlarına kadar devam eden; başta İngiliz genç, soylu ve zengin

erkeklerin, eğitim, kültür ve zevk edinmek amacıyla, İtalya’nın bazı kesimleri, Fransa, İsviçre ve

hatta Almanya’da belirli rotalar üzerinde 3 yıla kadar uzayan sürelerle yaptıkları gezilerdir

(Towner, 1985; Hitrec, 2002; Page, 2002; Goldner ve Ritchie, 2006). Şekil 2’de, oldukça geniş

bir coğrafyaya yayılan bu gezilerin haritasına yer verilmiştir.

Şekil 2. 1814-1820 Yılları Arasında Grand Tur Rotaları

Kaynak: Towner, 1985:303



14

İleride tahta geçmesi düşünülen veliahtların siyasi ve kültürel yönden kendilerini geliştirmeleri

için iyi planlanmış ve çok yönlü bir eğitim programı olarak ortaya çıkan Grand Tur’lara zamanla,

diplomatların, devlet adamlarının ve zengin ailelerin çocukları da katılmıştır. Bu turlara katılan

gençlere gittikleri bölgelerde rehberler eşlik etmiştir, öyle ki Hans Honc 1606-1659 yılları

arasında Roma’nın turistik yerlerini yaklaşık 1300 ziyaretçiye gezdirmiştir. Grand Tur’ların

yarattığı turistik faaliyetlerin bir sektör oluşturduğu ve bu alanda çalışan insanların olduğu

bilinmektedir (Kozak, 2008:28).

Yeni Çağ’da seyahat tarihine ilişkin altı çizilmesi gereken örneklere bakıldığında, 1492-1502

yılları arasında Cristopher Columbus’un Bahama, Küba, Jamaika, Orta Amerika ve Güney

Amerika’nin kuzey kesimlerini keşfi en önemli gelişmeler arasında yer almaktadır. Macellan’ın

1519 yılında İspanya’nın batısından deniz yoluyla ilerleyerek dünyanın çevresini dolaşması,

İngiliz denizci James Cook’un Amerika’nın kuzeydoğusu ile ve Pasifik’te Yeni Kaledonya, Yeni

Zellanda, Avustralya ve Hawaii’yi keşfi bu çağa özgü önemli seyahatlerin başında gelmektedir

(Goldner ve Ritchie, 2006:61).

1.2.5. Yakın Çağ (1789-) Dünya tarihindeki siyasi ve endüstriyel değişimlerin oldukça önemli örneklerini barındıran Yakın

Çağ, günümüzdeki anlamıyla modern turizm ve seyahat faaliyetlerinin de başlangıcını

içermektedir.

Sanayi Devrimi 18. ve 19. Yüzyıllardan itibaren buluşlar ve teknolojik gelişmeler sonucu buharlı makinelerin

sanayide kullanımı ile makineleşen endüstriye geçiş, sanayi devrimini yaşatmış, bu yolla istihdam

büyük ölçüde fabrikalarda gerçekleşmeye başlamıştır. 1750’li yıllardan itibaren Avrupa’da kentsel

yaşama geçişin hızlanması ile birçok insan doğduğu yerin dışına seyahat etmeye başlamıştır. Uzun

çalışma saatlerine rağmen işgücünün serbest zaman aktivitelerinde bulunabilmek için geliri ve

zamanı olmuştur. Yaşam çevresi ve iş yaşamındaki köklü değişimler insanların tutum ve

davranışlarını da değiştirmiş, rekreasyon fiziksel ve duygusal bir ihtiyaç halini almıştır. Endüstri

devriminin gerçekleşmesiyle beraber, o döneme kadar büyük ölçüde zengin sınıfın tekelinde

bulunan seyahat olanakları çok daha ucuzlamış ve halkın geniş kesimine hitap eder hale gelmiştir

(Mason, 2003:13). Öyle ki tarihçiler, kitle turizminin gelişiminin, endüstri devrimiyle birlikte ilk

olarak İngiltere’de, orta sınıfın yükselişi ve ucuz ulaştırma imkanlarının doğuşu ile başladığını

iddia etmektedirler (Theobald, 2005:5).

18.yüzyılla birlikte nüfusun ve refahın atışı ile turizm sektörüne olan talep; boş zaman, para ve



15

merak (şimdiki deyimiyle tüketici tercihleri) tarafından uyarılarak büyümeye başlamıştır. Buharlı

makinelerin icadı ile buharla çalışan lokomotiflerin seyahatte kullanılmaya başlanması ulaşım

araçlarında önemli gelişmeler doğurmuş, güvenli ve ucuz ulaşımın sağlanması ve yolculuk

süresinin büyük ölçüde kısalması ile seyahat endüstrisi önemli gelişmeler kaydetmiştir (Lickorish

ve Jenkins, 1997:10-11).

İlk Seyahat Acentaları ve Thomas Cook

Ulaşım araçlarındaki gelişmeler sonucu kitlelerin seyahat eğilimlerinin artması ile 1841 yılında

Thomas Cook tarafından başlatılan seyahat acentacılığı, seyahat ve turizmin kurumsal anlamda ilk

ciddi adımı olarak kabul edilmekle birlikte (Türsab, 2010a); aynı tarihlerde demiryollarında

halihazırda geziler düzenlendiği bilinmektedir (Lickorish ve Jenkins, 1997:17). 1822 yılında

İngiltere’de Robert Smart kendini ilk buharlı gemi acentasını kuran kişi olarak tanıtmış, Bristol

kanallarıyla limanlara, İrlanda’ya yolcular taşımıştır. 1814-1898 yılları arasında faaliyette bulunan

Thomas Bennett’in ise, bireysel inclusive seyahatler konusunda ilk uzman olduğu

düşünülmektedir (Goldner ve Ritchie, 2006:55). Bu dönemde tanınmayı başaran bir diğer

girişimci ise denizaşırı yolculuklar ve özellikle İsviçre’ye kayak turları düzenleyen Henry

Lunn’dır (Page, 2007:41).

Asıl mesleği marangoz ve din adamlığı olan Thomas Cook, İngiltere halkının sosyo-kültürel

problemlerinin büyük ölçüde alkole dayandığını, daha az içki tüketimi ve daha iyi eğitimle bu

sorunun önemli oranda çözüleceğini düşünmüştür. Cook bunun üzerine alkol karşıtı destekçileri

Loughborough’daki bir toplantıya götürmek üzere ilk paket turu organize ederek, 1841 yılında,

İngiltere’de bulunan Leicester’den Loughborough’a 12 mil mesafede olan özel bir gezi

düzenlemiştir. 500 civarında yolcuyu taşıyan trende yolcu başına 1 şilin ücret alınmıştır (Thomas

Cook, 2010a). Bu trenin, resmi olarak reklamı yapılan ilk gezi treni olduğu kabul edilmektedir.

Böylelikle Cook, hukuki olarak demiryolu gezileri düzenleyen ilk acente olarak tanınmış ve tüm

dünyada benzer oluşumların yaşanmasına önderlik etmiştir. Cook’un hızla büyüyen şirketi,

refakatli turları geliştirerek Avrupa kıtasına, Amerika’ya ve ardından tüm dünyaya yayılmıştır

(Goldner ve Ritchie, 2006:55). Otelcilerle de iyi ilişkiler içinde bulunan Cook, 1870’li yıllarda,

taşıdığı yolcuların konakladıkları otellerde para yerine kullanabilmeleri için otel kuponları ve

seyahat çekleri oluşturarak bir ilki daha başlatmıştır (Thomas Cook, 2010a). Birinci Dünya Savaşı

ile büyük zararlar yaşayan ve kapanan birçok acentenin aksine, kriz ortamından sıyrılmayı başaran

Cook (Page ve Durie, 2009:348), bugün 31000 kişiye istihdam yaratmaktadır.



16

Sektördeki 169. dolduran şirket halen dünyanın en büyük tur operatörlerinden biri olarak yoluna

devam etmektedir (Thomas Cook, 2010b).

Savaş Dönemleri

Dünya siyasi yapısındaki önemli değişimler, 1914-1918 yılları arasında yaşanan 1. Dünya Savaşı,

1939-1945 yılları arasında da 2. Dünya Savaşı ile etkilerini göstermiştir.

Dünya Savaşı, uluslararası turizm hareketlerini kısa vadede oldukça olumsuz etkileyerek durma

noktasına getirirken (Page ve Durie,2009; Page,2007); savaşın etkisiyle teknolojide yaşanan

büyük değişimler sayesinde uzun vadede karayolu taşımacılığını geliştirmiş; bu durum, seyahat ve

turizm endüstrisinde son derece olumlu etkiler meydana getirmiştir. Savaş yıllarında başlayan

motorlu araçlar dönemi, 1920 yılında 200.000 olan motorlu araç sahiplerinin sayısını, 1939 yılına

gelindiğinde 2 milyona ulaştırmıştır (Page, 2007:50). Bununla birlikte yeni trendler oluşmaya

başlamış, sosyal turizm; kamp ve karavanlar, gençlik yurtları, motorlu araçlarla ucuz ulaştırma ve

turlar ile kendini göstermiş, yurtdışına yapılan turlarda ise önemli oranda artış görülmüştür. Tüm

bu ilerlemeler ise tarihte görülen en büyük ekonomik kriz kabul edilen 1929 Büyük Buhranı’yla

sekteye uğramıştır (Lickorish ve Jenkins, 1997:12).

Savaşın ardındaki dönemde refahın artmasıyla toparlanan turizm endüstrisinin gelişmesi 1929

krizi ile aniden kesilmiş, yeniden ilerleyiş ise 2.Dünya Savaşı’nın ardından gerçekleşmiştir ki bu

savaşın sonrasındaki yıllar turizmde kalkış evresi olarak adlandırılmaktadır. Turizmin gelişerek

endüstri halini almaya başlamasının, kalkış evresiyle beraber olduğu kabul görmektedir (Ritchie

ve Crouch, 2005:32). İkinci dünya savaşının ardından ticari hava endüstrisinin gelişmesi ve

savaşta kullanım fazlası askeri uçakların sivil yolcu taşımacılığına aktarılması ile başlayan

havayolu taşımacılığı uluslararası turizmin hızla gelişmesine imkan sağlamıştır (Theobald,

2005:5, Page, 2007). İkinci endüstri devrimi olarak da anılan savaş sonrası dönem, yoğun

biçimde teknolojik gelişmelere sahne olurken, bu durum zenginleşmeye ve kullanılabilir gelirin

artmasına yol açmış, yaşam tarzı ve davranışları değiştirmiştir (Lickorish ve Jenkins, 1997).

Mason, 1990 yılında yaptığı yayınında, 19. ve 20. yüzyılın erken dönemlerinden itibaren turizm

sektörünün gelişimini 5 ana nedene bağlamıştır (Mason, 2003:13):

• Endüstri devrimiyle beraber üretimin artışı ve yaşam standartlarının yükselmesi

• Ulaşım teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte ucuzlayan seyahat araçlarına erişimin

kolaylaşması (19. yüzyılla beraber demir ve deniz yollarının; 20. yüzyılla beraber arabalar

ve hava taşıtlarının kullanılmaya başlanması)



17

• 19. Yüzyılın sonlarına doğru yıllık izinlerden doğan tatil anlayışının oluşması

• Çevreye olan algının değişmesi, çekiciliklerin gelişmesi

• Eğitimdeki ilerlemeler ve dünya savaşlarının sonucunda, farklı bölgelere olan merakın,

denizaşırı iş seyahatlerinin ve genel olarak seyahat isteklerinin artması

Maaşlar ve ücretlerdeki yükselişler, izin sürelerindeki artış, motorlu araç sahiplerinin sayısının

artması, yolcuların turlarını güvenli ortamlar sayesinde bağımsız olarak organize edebilmeleri,

1950’lerden itibaren hava ve karayolu ağlarının büyük atılımlarla gelişmesi, özelikle jet

taşımacılığının ilerlemesi, tur operatörleri tarafından yeni ürünler ve satış tekniklerinin

geliştirilmesi, internetin yayılması ile bilgiye ulaşımın kolaylaşması, konaklamada yeni formların

ortaya çıkması gibi nedenlerle uluslararası turizm 20.yüzyılın ilerleyen dönemlerinde de büyük

bir hızla ilerleme kaydetmiştir (Mason, 2003:14; Page, 2007:53).

Yakın Çağ’a ilişkin basamak kabul edilebilecek seyahat örneklerinden en önemlisi ise şüphesiz

1969 yılında Amerikalı astronotlar Neil Armstrong, Edwin Aldrin Jr. ve Michael Collins’in

Ay’a gerçekleştirdikleri yolculuktur ki bu durum yakın çağda teknolojik gelişmelerin seyahat

üzerindeki etkisini vurgular niteliktedir (Goldner ve Ritchie, 2006:61). 2001 yılına gelindiğinde

Dennis Tito, uzaya seyahat eden ilk turist olarak seyahat tarihine geçmiştir (Randolph, 2003:5).

1.3. Türkiye’de Turizm Sektörü ve Seyahatlerin Gelişim Süreci Bulunduğu coğrafi konum sayesinde insanlık tarihi boyunca önemli medeniyetlere ev sahipliği

yapan Anadolu, önemli ulaşım ağlarının da geçiş noktasını oluşturması açısından seyahat

tarihinde adından sıklıkla söz ettirmiştir.

1.3.1. Cumhuriyet Dönemi Öncesi İlk ve orta çağlarda sahip olduğu termal kaynaklar ve dini merkezler ile çok sayıda ziyaretçi

ağırlayan Anadolu toprakları, giderek artan yolcu trafiğini kolaylaştırmak ve cazip hale

getirebilmek için Selçuklu devleti zamanında han ve kervansaraylarla zenginleştirilmiştir

(Avcıkurt vd, 2009:4). Önemli duraklar üzerine kurulan kervansaraylarda, konaklayan yolculara

üç gün boyunca ücretsiz yemek verilmesi ve hayvanlarının bakımları dahil olmak üzere her türlü

ihtiyaçlarının karşılanması seyahatleri oldukça kolaylaştırmıştır. Güzergahların güvenliğinin

devlet tarafından sağlandığı Anadolu Selçuklu döneminde, tacirlerin uğradığı zararlar sigorta

benzeri bir sistemle devlet tarafından karşılanmakta olup, bu durum ticaretin, dolayısıyla bu yolla

genişleyen seyahat hareketlerinin de giderek artmasını sağlamıştır (Kozak, 2008:29).



18

Osmanlı tarihi boyunca seyahatin en önemli örneklerinden biri de şüphesiz hac yolculukları

olarak gerçekleşmiştir. Birisi Kahire, diğeri de İstanbul merkezli iki ayrı hac rotasının takip

edildiği topraklarda; Kahire merkezli hac kervanları Kahire-Kızıldeniz arasını çölden geçtikten

sonra deniz yoluyla Arap Yarımadası’na ulaşmakta; İstanbul merkezli kervanlar ise İstanbul-

Eskişehir-Konya- Toroslar-Adana-Şam-Mekke hattında seyahat etmekteydi. Hac kervanlarına

katılan yolcu sayısı, Osmanlı arşivlerinde net olarak bulunmamakla birlikte; değişik kaynaklar

yoluyla 17000 ile 80000 arasında değişen farklı sayılara ulaşılmaktadır (Kozak, 2008:34).

Osmanlı İmparatorluğu döneminde de Anadolu’da farklı büyüklükte seyahatler gerçekleşmekle

birlikte, modern anlamda seyahat ve turizmle ilgili hareketlerin ilkinin Sultan Mahmut zamanında

buharlı gemilerin alımı ve yapımına başlanması ile olduğu söylenebilir. Bununla beraber, modern

anlamda ilk iç turizm ve seyahat hareketinin ise Sultan Abdülaziz döneminde gerçekleştiği

bilinmektedir. Seyahat imkanlarının kolaylaşması ile Avrupa gezisine çıkan hükümdarın batılı

devletlerdeki fuarları gezip etkilenmesi sonucu, 1863 yılında Sultanahmet Meydanı’nda Sergi-i

Umumi-i Osmani adı ile Osmanlı’nın ilk uluslararası fuarı kurulmuştur (Türsab, 2010a). Fuarı

ziyaret amacıyla Avusturya başta olmak üzere çeşitli ülkelerden turistlerin İstanbul’a gelmesiyle

birlikte, farklı yerleri görmek amacıyla seyahat edilebildiğinin farkına varan İstanbul’un elit

kesimi Avrupa gezilerine katılmaya başlamıştır (Atay ve Yıldırım, 2009:122).

1883-1977 yılları arasında Paris-İstanbul hattında demiryolu seferi yapan Wagon-Li firmasına ait

Orient Express treni, uzun yıllar Osmanlılara Avrupa’ya raylı sistem yoluyla seyahat ettirmiştir.

1895 yılından itibaren ise İstanbul’a gelen yolcular, şirketin satın aldığı Pera Palas Oteli’nde

konaklama imkanı bulmuştur. Şark Ekspresi adıyla da bilinen tren, 1. Dünya Savaşı ile sekteye

uğrayan seferlerine hava taşımacılığının gelişmesi ile 1977 yılında DDY’ye devredilerek

Türkiye’den ayrılmıştır (Atay ve Yıldırım, 2009:122).

1.3.2. Cumhuriyet Dönemi Türkiye turizm endüstrisinin gelişimine bağlı olarak değişen seyahat çizgisini; ekonomik yapının

şekillendiği kalkınma planlarının uygulandığı dönemler ve öncesindeki dönem olarak iki ayrı

başlık altında incelemek fayda sağlayacaktır.

1.3.2.1. Planlı Kalkınma Dönemi Öncesi (1923-1962) Yeni kurulan bir ülke olması dolayısıyla iç ve dış pek çok sorunla karşılaşan Türkiye

Cumhuriyeti’nde, kurulduğu ilk yıllarda turizm alanında önemli hareketler görülmemekle

birlikte, planlı kalkınma dönemi öncesinde, gelecek yıllarda sektörün gelişimine etki edebilecek

bazı kuruluşların temeli atılmıştır.



19

Cumhuriyetin kuruluşuna oldukça yakın günlerde, 18 Ekim 1923’te kurulan Milli Türk Seyahat

Acentalığı Ziya ve Şürekası (NATTA); turizm ve seyahat acentacılığı alanında adı geçen

kurumlardan ilki olarak kabul edilmekte ve bilet satışlarıyla birlikte otomobil kiralama, broşür

basma, rehber sağlama, iç ve dış seyahatler düzenleme gibi faaliyetlerde bulunarak seyahatlerin

gerçekleşmesine fırsat sağlamakta idi (Türsab, 2010a). Atatürk’ün yabancı rehberler ve

kuruluşlarca Türkiye’nin yurtdışında kötü bir imaj oluşturulmasının önüne geçebilmek için 1923

yılında kurduğu Türk Seyyahin Cemiyeti ise, 1930 yılında Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu

adını alarak son derece başarılı rehber ve tercümanlar yetiştirmiş, Türkiye’nin ilk tanıtım afişleri,

yol haritaları, otel rehberleri ve broşürlerinin hazırlanması gibi ilklere imza atarken ülke imajının

düzelmesi ve seyahatlerin artmasında önemli rol oynamıştır (Kaya, 2009).

1924 yılında Türkiye’nin ilk yataklı vagonunun hizmete girmesini, 1925 yılında daha sonra Türk

Hava Yolları İşletme İdaresi adını alacak olan Türkiye Teyyare Cemiyeti’nin kurulması takip

etmiştir. THY’nin temellerini atan cemiyetin kuruluş yılının dünyadaki diğer havayolu

firmalarıyla aynı döneme denk gelmesi ise altı çizilmesi gereken bir noktadır. 1930’lara

gelindiğinde Türkiye’ye gelen turist sayısının 50000’leri bulması ile turizm devlet bünyesinde ele

alınmış, aynı yıl, Dahiliye Vekaleti Emniyeti Umumiye Müdüriyeti bünyesinde turizm işleriyle

sorumlu bir şube kurulmuştur. Turizmle ilgilenen ayrı bir ofisin kurulması ise 1934 yılında ilk kez

İktisat Bakanlığı’nın Dış Ticaret Dairesi’ne bağlı TÜRK OFİS adında kurulan büro ile

gerçekleşmiştir. 1937 yılında Iktisat Bakanlığı içinde bir Turizm Müdürlüğü kurulurken,

kurumlarıyla yavaş yavaş gelişmeye başlayan Türkiye turizmi için 1938 yılında Türk Ofis’in

Neşriyat ve Propaganda servisi içinde bir Turizm Masası oluşturulmuştur (Türsab, 2010a).

İzmir fuarından dolayı DDY’nin düzenlediği seferlerde indirimli bilet tarifesi uygulaması ve

seyahatlerde bu yolla görülen artış, cumhuriyet Türkiye’sinin yurtiçi turizm faaliyetlerinin de

başlangıcı kabul edilmektedir. 1939 yılında Turizm Müdürlüğü, Ticaret Bakanlığına bağlı Turizm

Dairesi’ne dönüştürülmüştür. Diğer yandan turizmin devlet bakanlıkları içindeki yerinin tam

olarak belirlenemediği bu dönemde, sektörün ülke ekonomisine katkısının daha iyi

değerlendirilmesi ve gelişmelerin bütün devlet birimleri tarafından izlenebilmesi için

Bakanlıklararası Turizm Komisyonu kurulmuştur. 1940 başlangıcında turizm dairesi, Mutbuat

Umum Müdürlüğü’ne 1943 yılında da Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü’ne bağlanırken; 1949

yılındaki hükümet programı çerçevesinde Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü Basın-Yayın ve

Turizm Genel Müdürlüğüne dönüştürülmüş ve turizm işleri bu müdürlük içindeki Turizm

Dairesine bırakılmıştır (Türsab, 2010a).

1950’li yıllardan itibaren devlet desteğinin azaldığı sektörde özel yatırımlar için teşvikler verilmiş



20

ve bu doğrultuda farklı kurumlar oluşturulmuştur. Turizmin iktisadi önemi üzerinde daha çok

durulan 50’lerde, özellikle ulaştırma alanında yapılan yatırımlar arttırılmıştır (Ünlüönen ve

Kılıçlar, 2004:3). Bu yıllarda ivme kazanan Türkiye turizm ve seyahat sektöründe 1950’lerde 100

dolayında acenta bulunmaktadır. 1950’lerin sonlarında giderek canlanan sektörde sayıları artan

acentalar, Türkiye Seyahat Acentaları Cemiyeti (TÜSTAC) adı altında toplanmaya

başlamıştır.1954’de kurulan Türkiye Turizm Bankası sermayesini 1960 yılında TC. Turizm

Bankası AŞ’ye devretmiş ve bu banka 2 yıl sonra faaliyetlerine başlayabilmiştir (Türsab, 2010a).

1960 yılında Türkiye’de yaşanan 27 Mayıs İhtilali, seyahatlerin önünü keserek iç ve dış turizm

hareketlerini durma noktasına getirmiş, yapılan yatırımların sekteye uğramasına, kredilerin ve

yapılacak projelerin belirli bir dönem boyunca iptaline neden olmuştur (Ünlüönen ve Kılıçlar,

2004:3).

1.3.2.2. Planlı Kalkınma Dönemi (1963-) 1963 yılından itibaren 5 yıllık kalkınma planlarını uygulamaya koyan Türkiye’de, turizm

sektörünün geliştirilebilmesi için daha ciddi örgütlenmelere gidildiği görülmektedir. 1963 yılında

ilk defa bakanlık bünyesinde örgütlenen turizm sektörü Turizm ve Tanıtma

Bakanlığı’nın

kurulmasının ardından daha da kurumsallaşmış, söz konusu bakanlık 1983 yılına gelindiğinde

Kültür Bakanlığı ile birleşerek T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1989 yılında TC. Turizm

Bakanlığı, 2003 yılında ise tekrar T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı adını almıştır (Kaya,

2009:209).

Kalkınma planlarının uygulamaya koyulması ile birlikte, sektörde hızlı gelişmeler görülmüş;

birinci beş yıllık kalkınma planının ilk yılı olan 1963’te gelirlerden daha fazla olan turizm

giderleri, iki yıl gibi kısa bir sürede gelirlerin altına düşürülmüştür (DPT, 1963). Tablo 1’de

görüleceği üzere bu dönemde 198 bin olarak belirlenen yabancı ziyaretçi sayısının 2013 yılına

gelindiğinde 34 milyonu aşarak yaklaşık 180 kat büyüdüğü görülmektedir (TÜİK, 2014).

Kalkınma planları incelendiğinde (DPT, 2010) Türkiye’de seyahat ve turizm sektörünün

geliştirilebilmesi için yapılan yatırımların giderek arttığı ve detaylandığı görülmektedir. Birinci

kalkınma planı döneminde karayolu ulaştırmasının turizm için önemine değinilerek

karayollarının geliştirilmesinin önemi üzerinde durulmakta olduğu ve tarihi hac yolunun

tamamlanması gerekliliğine değinildiği görülmektedir.



21

Tablo 1. Yıllar İtibariyle Yabancı Ziyaretçi Sayıları, Turizm Gelir ve Giderleri

Yıllar Yabancı Ziyaretçi Sayısı

(Bin Kişi)

Turizm Gelirleri

(Bin $)

Turizm Giderleri

(Bin $)

1963 198 7 659 20 511 1973 1. 338 171 477 93 013 1983 1 506 411 088 127 337 1993 6 525 3 959 000 934 000 2003 13 956 13 854 868 2 424 827 2013 34 910 32 308 991 5 253 564

Kaynak: TÜİK (2014)’den derlenerek oluşturulmuştur. İkinci kalkınma planı döneminde kitle turizminin geliştirilebilmesi için gerekli alt-üst yapı

yatırımlarına ağırlık verileceği vurgulanmıştır.

Üçüncü plan döneminde ise konaklama tesis kapasitesi ve niteliklerinin arttırılması hedeflenirken;

başta Avrupa olmak üzere dünyada havayolu ulaşımının giderek ağırlık kazandığı, bu doğrultuda

Türkiye’de de havayolu ulaştırmacılığının geliştirilmesi öncelikli turizm planları arasında yerini

almıştır. Bu dönem sonunda Türkiye’ye gelen yabancı turist sayısının %14,3 artışla 1,7 milyon

kişiye ulaşarak dünya ortalamasının üzerinde gerçekleştiği, buna karşın hedefin yakalanamadığı

vurgulanırken; yurtdışına çıkan vatandaş sayısının hedefi aşarak 1977’de 1,5 milyon kişiye

vardığından bahsedilmiştir (DPT, 2010).

Ulaştırma hizmetleri ve seyahatlerin geliştirilmesi bazında bakıldığında, charter taşımacılığının

geliştirilmesi ve yerli seyahat acentalarının tur operatörlüğünün teşvik edileceğinin vurgulandığı

altıncı kalkınma planı dikkat çekmektedir. Aynı planda Türkiye’nin kitle turizminin yanında

alternatif turizm çeşitlerinin ortaya çıkarılmasının hedeflendiği ve seyahatlerin arttırılabilmesi

için Türkiye’deki turizm türlerinin çeşitlendirilmeye çalışıldığı görülmektedir.

Yerli seyahat acentalarına yapılacak teşviklerin sürdürüleceğinin belirtildiği yedinci kalkınma

planında tanıtım ve pazarlamaya ağırlık verileceği vurgulanmaktadır.

Sekizinci ve dokuzuncu planlarda artan talebi karşılayabilmek için havayolu taşımacılığının

kapasitesinin arttırılması turizm odaklı öncelikli ulaştırma hedefleri arasında yer almıştır.

Dokuzuncu kalkınma planı sonunda Türkiye turizm gelirleri Tablo 1’de görüldüğü üzere 32

milyar doları aşmış, yabancı ziyaretçi sayısı 35 milyon seviyesine ulaşmıştır (TÜİK, 2014).



22

Akdeniz bölgesindeki diğer destinasyonlarla karşılaştırıldığında Türkiye’de uluslararası turizm

sektörünün gelişimi daha geç başlamış; buna karşın oldukça kısa zamanda çok büyük ölçüde

ilerleme kaydedilmiştir. Bu ilerleyişteki en büyük rol, tur operatörlerinin hava yolu ulaşımıyla

düzenledikleri paket turların başarısında yatmaktadır. Operatörler, Türkiye’yi Akdeniz’in en iyi

satılan destinasyonu yapmayı başarmışlardır (Cavlek, 2002:485).

1.4. 21. Yüzyılda Uluslararası Seyahatler ve Türkiye Dünya Turizm Örgütü tarafından yayınlanan raporlara göre, Avrupa ve Amerika gibi geleneksel

olanların dışında yeni destinasyonların belirdiği turizm sektörü, son 60 yılda büyük oranda

gelişerek dünyanın en hızlı büyüyen sektörleri arasına girmiştir. Buna göre; 1950’li yıllarda 25

milyon seviyesindeki uluslararası turist sayısı 2014 yılında 1.138 milyara ulaşmış olup,

2030’larda bu sayının 1.8 milyara yükseleceği öngörülmektedir (UNWTO, 2014; UNWTO,

2015).

Dünya genelinde gerçekleştirilen uluslararası seyahatlerde turistler 4/5 oranında kendi

bölgelerinde yer alan ülkelere ziyarette bulunmaktadırlar. Tablo 2’de verildiği üzere, uluslararası

seyahatlerde en önemli turist kaynağı ise hala %50’nin üzerindeki payıyla Avrupa

destinasyonudur (UNWTO, 2014).

Tablo 2. Uluslararası Turizm Hareketlerinin Destinasyonlara Göre Oranları

Uluslararası Turizm Hareketleri (%)

Avrupa 52.1

Asya ve Pasifik 23

Amerika 16.4

Ortadoğu 3

Afrika 3.1

Diğer 2.5

Kaynak: UNWTO, 2014:13’ten oluşturulmuştur.



23

Özellikle endüstrileşmiş toplumlarca gerçekleştirilen seyahatlerde ulaşım paradigmalarının

değişmeye başlaması ise göze çarpan ve altı çizilmesi gereken bir diğer konudur (Kroesen &

Handy, 2015 ve Kamga, 2014). ABD’de yapılan bir araştırmada; çevre duyarlı yaklaşımlar, petrol

fiyatlarındaki yaşanan artışlar, vs.’den dolayı uçak ve arabaların yerini farklı hareket kabiliyetleri

getiren ve sürdürülebilir çevre yaklaşımını destekleyen hızlı trenler ve diğer raylı sistem araçları,

bisiklet gibi farklı seçeneklere bırakmaya başladığı görülmektedir (Kamga, 2014).

Futurist yaklaşıma sahip yayınları ile bilinen Yeoman vd. (2012), “2050-Tomorrow’s Tourism”

adlı kitabında önümüzdeki yıllarda turizmin ve seyahat tercihlerinin servet, teknoloji ve doğal

kaynaklar üçlüsüne göre belirleneceğini vurgulamaktadırlar. Bir başka eserinde Yeoman (2008);

yeni deneyimler, yeni destinasyonlar, lüks, kültür ve otantikliği küresel turizmde önümüzdeki

yıllarda görülecek trendler arasına yerleştirmektedir.

1980’li yıllardan itibaren bilişim ve iletişim bilimlerindeki hızlı ilerleyişin turizm sektörünü

küresel bazda etki altına aldığı görülmektedir (Buhalis&Law, 2008). Bilişim teknolojilerindeki

söz konusu atakların turizm arz ve talep yöntemlerinde önemli değişikliklere yol açtığı görülüyor

olsa da; tele/video konferans, cep telefonları, internet gibi teknolojik gelişmelerin iş

seyahatlerinde bir azalma meydana getirmeyişi dikkat çekmektedir UNWTO, 2007).

Dünya Ekonomik Forumu (WEF) tarafından her yıl yayınlanan Seyahat ve Turizm Rekabet

Raporu’nda Türkiye küresel bazda yapılan rekabet edebilirlik sıralamasında 46. olarak yer

almıştır (WEF, 2013). Raporda Türkiye’nin en güçlü olduğu alanlar; 20 tanesi dünya kültür

mirası listesine

girmiş olan zengin kültürel kaynakları, çok sayıda düzenlenen fuar ve sergiler ve güçlü yaratıcı

endüstrileri olarak gösterilmektedir. Ülkenin havayolu taşımacılığına yönelik altyapısı ve genel

turizm altyapısının da 2011’e kıyasla geliştirdiği vurgulanmaktadır. Buna karşın, asayiş ve

güvenlik konusundaki kaygı verici ortam, karayolu taşımacılığı altyapısındaki (özellikle

demiryolu ve bağlantı noktaları) yetersizlikler ve bilişim ve iletişim teknolojilerindeki eksiklikler

özellikle turizm alanında hızla gelişmekte olan bir destinasyon için tatmin edici

bulunmamaktadır. Tüm bunlara karşın; raporda Türkiye’nin son yıllarda gelen ziyaretçi sayısında

önemli artış yaşadığı da vurgulanmaktadır.



24

SONUÇ İnsanın ilk var oluşundan itibaren başladığı bilinen seyahat olgusu, tarihin ilerleyen dönemleriyle

birlikte nedenleri, nitelik ve niceliklerinde önemli değişimler geçirmiştir. İşkence ile aynı

kökenden türeyen seyahat faaliyetleri, teknolojideki gelişmeler sayesinde günümüzde bu

anlamdan sıyrılarak zevkli bir süreç ve deneyim haline gelmiştir.

Büyük göçler ve avlanma vs. gibi nedenlerle yaşam mücadeleleri merkezinde yapılan tarih öncesi

seyahatler, ilk çağla birlikte keşif, olimpiyat oyunları, sağlık ve zevk edinme amaçlı

gerçekleştirilmeye başlamış, bununla birlikte ulaşım araçlarının yetersizliği ve niteliksizliği

seyahatleri zorlu eylemler olma dışına çıkaramamıştır. Orta Çağ ile birlikte ilerleyen keşifler

artmış, dünya turları yapan seyyahlar ortaya çıkmıştır. Buna rağmen tüm dünyayı saran din

konsepti ile zevk ve boş zamanları geçirmek adına yapılan seyahatler yerini hac ziyaretleri ve

savaşlara bırakmıştır. Yeniçağ ile değişen dünya sosyo-kültürel ve siyasi yapısı, rönesansla

sonuçlanmış; bu durum özellikle Avrupa destinasyonunda seyahatleri arttırarak turizm odaklı

anlayışın daha da yerleşmesini sağlamıştır. Sanayi devriminin gelmesiyle buharlı makinelerin

icadı, turizm sektörüne ulaştırma araçlarında toplu taşımayı getirmiş, kitle turizminin ilk örnekleri

bu dönemde görülmeye başlamıştır. Aynı dönemde dünya savaşları ve büyük buhran dönemi

turizm hareketlerini kısa vadede durma noktasına getirirken, savaş dönemleriyle birlikte gelişen

motorlu araçlar ve havayolu taşımacılığı turizm sektörünün bugünkü seviyelerine gelmesinde

dönüm noktaları olmuştur. Halen büyük oranda havayolu taşımacılığının tercih edildiği

uluslararası seyahat faaliyetleri, günümüzde etimolojik kökeni olan işkence kelimesinden

sıyrılarak bir zevk aracı haline gelmeyi başarmıştır.

Farklı türde krizlerin etkisiyle zaman zaman tüm dünyada seyahat ve turizm hareketlerinde

durgunluklar yaşanmasına rağmen, bugün turizm dünyanın en hızlı gelişen ve en büyük sektörü

durumundadır. Özellikle 1980’li yılların ardından uygulanan teşviklerle turist varışlarında artan

ivmeyle ilerleme kaydeden Türkiye ise sektörden aldığı payı hızla arttırmaktadır. Turizm ve

seyahat sektörüne ilişkin başarılarını sürdürülebilir kılabilmek adına, havayolu taşımacılığına

altyapısında gelişmeler kaydeden Türkiye’nin, özellikle demiryolu taşımacılığı ve bilişim/iletişim

teknolojilerine ilişkin olan altyapısını ise güçlendirmesi beklenmektedir.



25

KAYNAKÇA ATAY, Lütfi ve Hacı Mehmet Yıldırım (2009), “Türkiye’de Seyahat Acentacılığının

Gelişimi”, Editörler:ÇAVUŞ, Ş., Z. Ege ve O. Çolakoğlu, Türk Turizm Tarihi: Yapısal ve

Sektörel Gelişim, Detay Yayıncılık, Ankara, s.119-136.

AVCIKURT, Cevdet; Ahmet Köroğlu ve Mehmet Sarıoğlan (2009), “Türk Turizminin

Dünya Turizmindeki Yeri”, Editörler:ÇAVUŞ, Ş., Z. Ege ve O. Çolakoğlu, Türk Turizm

Tarihi: Yapısal ve Sektörel Gelişim, Detay Yayıncılık, Ankara, s.1-14.

BARROWS, Clayton W., ve Tom Powers (2009), Introduction to the Hospitality Industry,

John Wiley & Sons, Inc., New Jersey.

BHATIA, A.K (2002), Tourism Development: Principles, Practices, Sterling Publishers Pvt.

Ltd., New Delhi.

BONIFACE, Brian G. ve Chris Cooper (2005), Worldwide Destinations: The Geography of

Travel and Tourism, Elsevier Butterworth-Heinemann, Italy.

BUHALIS, D. ve R. Law (2008). “Progress in information technology and tourism management:

20 years on and 10 years after the Internet—The state of eTourism research”. Tourism

Management. Vol. 29, Issue 4, s. 609–623.

CASSON, Lionel (1994), Travel in Ancient World, The John Hopkins University Press,

Baltimore, Baryland.

CAVLEK, Nevenka (2002), “Tour Operators and Destination Safety”, Annals of Tourism

Research, Vol: 29, Issue:2, Pages:478-496.

DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (2010), Kalkınma Planları (1-

9), http://www.dpt.gov.tr/DPT.portal, ET.20.12.2010.

DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (1963), Kalkınma Planı: Birinci Beş

Yıl, http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan1.pdf, ET.20.12.2010.

EUBEN, Roxanne L. (2006), (Colin Thubron’dan aktaran), Travel, Theory and The Search For

Knowledge: ‘Islamic’ And ‘Western’ Journeys To The Other Shore, Radcliffe Institute for

Advanced Study, http://www.polisci.upenn.edu/programs/theory/euben.pdf, ET.18.12.2010.

GOELDNER, Charles ve Brent Ritchie (2006), Tourism, Principles, Practices,

Philosophies, John Wiley&Sons, New Jersey.

http://www.dpt.gov.tr/DPT.portal

http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/plan1.pdf

http://www.polisci.upenn.edu/programs/theory/euben.pdf



26

GOELDNER, Charles ve Brent Ritchie (2003), Tourism, Principles, Practices,

Philosophies, John Wiley&Sons, New Jersey.

HITREC, Tomislav (2002), History of Tourism with Particular Reference to the

Croatian Adriatic, http://eh.net/XIIICongress/cd/papers/4Hitrec185.pdf, ET. 13.12.2010.

KAMGA, Camille (2014), “Emerging Travel Trends, High-Speed Rail, and the

Public Reinvention of U.S. Transportation”, Transport Policy, Vol. 37 (2015), s.

111–120.

KAYA, İsmet (2009), “Türkiye’de Turizm Örgütlenmesi”, Editörler:ÇAVUŞ, Ş., Z. Ege ve O.

Çolakoğlu, Türk Turizm Tarihi: Yapısal ve Sektörel Gelişim, Detay Yayıncılık, Ankara,

s.203- 220.

KOZAK, Nazmi; Meryem A. Kozak; Metin Kozak (2008), Genel Turizm: İlkeler-Kavramlar,

Gözden Geçirilmiş 7. Baskı, Detay Yayıncılık, Ankara.

KROESEN, M. Ve S. Handy (2015). “Is the Rise of the E-society Responsible for the Decline in

Car Use Among Young Adults? Results from the Netherlands”. Transportation Research

Board 94th Annual Meeting. http://trid.trb.org/view/2015/C/1337706. ET.30.03.2015.

LICKORISH, Leonard J. ve Carson L. Jenkins (1997), An Introduction to Tourism, Elsevier

Butterworth-Heinemann, Oxford.

LOMINE, Loykie (2005), “Tourism in Augustan Society”, Editör: WALTON, John K., Histories

of Tourism:Representation, Identity and Conflict, Channel View Publications, s.71-88, UK.

MASON, Peter (2003), Tourism Impacts, Planning and Management, Elsevier

Butterworth- Heinemann, Burlington.

PAGE, Stephen J. ve Alastair Durie (2009), Tourism in Wartime Britain 1914–18: Adaptation,

Innovation and the Role of Thomas Cook & Son, Editör: PAGE, Stephen J., Advances in

Tourism Research, Elsevier Butterworth-Heinemann, s.347-386.

PAGE, Stephen J. (2007), Tourism Management: Managing for Change, Elsevier Butterworth-

Heinemann, Oxford.

RANDOLPH, Joanne (2003), Dennis Tito: First Space Tourist,The Rosen Publishing Group, New

York.

RITCHIE, J. R. Brent ve Geoffrey Ian Crouch (2005), The Competitive Destination: a

http://eh.net/XIIICongress/cd/papers/4Hitrec185.pdf

http://trid.trb.org/view/2015/C/1337706



27

Sustainable Tourism Perspective, Cabi Publishing, UK.

ROWE, Ann; John D. Smith; Fiona Borein (2002), Career Award. Travel and Tourism,

Cambridge University Press, Cambridge.

SHACKLEY, Myra (2006), Atlas of Travel and Tourism Development, Elsevier Butterworth-

Heinemann, Burlington.

THEOBALD, F. William (2005),”The Meaning, Scope and Measurement of Travel and

Tourism”, Editör: THEOBALD, F. William, Global Tourism, Elsevier Butterworth-Heinemann,

s.5-25.

THOMAS COOK (2010a), Thomas Cook History, http://www.thomascook.com/about-

us/thomascook-history?intcmp=au_01_promo_history, ET.17.12.2010.

THOMAS COOK (2010b), 2009 Annual

Report, http://ara2009.thomascookgroup.com/pdf/thomascook_ara2009.pdf,

ET.15.12.2010.

TOWNER, John (1985), The Grand Tour: A Key Phase in the History of Tourism, Annals

of Tourism Research, Vol:12, s.297-333.

TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) (2014). İstatistik Göstergeler:1923-2013. Yayın No:4361.

Ankara.

TÜRSAB (Türkiye Seyahat Acentaları Birliği) (2010a), Dünden Bugüne Seyahat Acentaları, http://www.tursab.org.tr/tr/seyahat-acentalari/dunden-bugune-seyahat-

acentalari_501.html, ET.15.12.2010.

UN (United Nations) ve UNWTO (United Nations World Tourism Organization) (2008),

International Recommendations for Tourism Statistics 2008, UN Publications, Madrid ve

New York.

UNWTO (United Nations World Tourism Organization), UNWTO Tourism Highlights

2014 Edition,

http://mkt.unwto.org/publication/unwto-tourism-highlights-2014-edition, ET.24.03.2014. UNWTO (United Nations World Tourism Organization) (2015), UNWTO World Tourism

Barometer, January 2015, Vol. 13, http://mkt.unwto.org/barometer, ET.27.03.2015.

http://www.thomascook.com/about-us/thomas-

http://www.thomascook.com/about-us/thomas-

http://ara2009.thomascookgroup.com/pdf/thomascook_ara2009.pdf

http://www.tursab.org.tr/tr/seyahat-acentalari/dunden-bugune-seyahat-acentalari_501.html

http://www.tursab.org.tr/tr/seyahat-acentalari/dunden-bugune-seyahat-acentalari_501.html

http://mkt.unwto.org/publication/unwto-tourism-highlights-2014-edition

http://mkt.unwto.org/barometer



28

UNWTO (United Nations World Tourism Organization) (2007), Tourism Market Trends,

2007 Edition-Europe.

http://www.eunwto.org/content/w17047/fulltext?p=d79d84df8546468f85fa6b2b48b660bc&pi=0

# section=605785&page=1&locus=92. ET. 30.03.2015.

ÜNLÜÖNEN, Kurban ve A. Kılıçlar (2004), “Ekonomik Yansımalarıyla Türk Turizminin

Seksen Yılı”, Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Vol:1, s.131-

156. http://www.ttefdergi.gazi.edu.tr/makaleler/2004/Sayi1/131-156.pdf, ET.20.12.2010.

YEOMAN, I., T.L.Y. Rebecca, M. Mars, M. Wouters. (2012). 2050 - Tomorrow's Tourism. Channel View Publications. YEOMAN, I. (2008). Tomorrow’s Tourist: Scenarios&Trends. Advances in Tourism Research

Series. Routledge, New York.

ZENGİN, Burhanettin (2009), “Seyahat İşletmeleri”, Editörler: DEMİRKOL, Ş.,

Burhanettin Zengin, “Turizm İşletmeleri”, Değişim Yayınları, İstanbul, s.47-89.

http://www.eunwto.org/content/w17047/fulltext?p=d79d84df8546468f85fa6b2b48b660bc&pi=0%23section%3D605785&page=1&locus=92



http://www.ttefdergi.gazi.edu.tr/makaleler/2004/Sayi1/131-156.pdf



29

Specifying the Relationship Among Perceived Service Quality, Customer Loyalty and

Customer Value of the Halal Hotels in High Season

Dr. Özgür Arpacı1, Prof. Dr. Orhan Batman2

SUMMARY

The importance of Halal products and services increases day by day with the developments in world

economy and affects the whole products and services; this movement is effective on tourism sector,

too. Today, hotels try to develop Halal services’ process alongside their current services, to meet

their customers’ needs who demand Halal products and services to create customer loyalty.

In this study, it is tried to figure out the relationship among perceived service quality, customer

loyalty and customer value of the Halal hotels in high season. For finding out this relationship a

survey is conducted to Halal hotel customers.

Key Words: Halal Hotels, Customer Loyalty, Customer Value, Service Quality

1 Dr. , Sakarya University, Institute Of Social Sciences, SAKARYA 2 Sakarya University, Faculty Of Management, SAKARYA 2 Prof.Dr. , Sakarya University, Institute Of Social Sciences, SAKARYA 2 Sakarya University, Faculty Of Management, SAKARYA



30

INTRODUCTION

Tourism sector is one of the most rapidly growing sectors in service industry. It can be said that –

and it is not an exaggeration – every single day a new type of service or a service process occur in

tourism sector. The reason for this situation is, the main factor of the tourism industry is human

beings, and as it is known, the wants and the needs of human beings are endless.

Since last decade, it is obvious that, there is a particular importance on Islamic products and services. Hotels, as they are the backbone of tourism sector, give more importance to Islamic services for responding the needs and wants of their customers who demand for Islamic services as a result of Halal revolution. For satisfying Islamic customers’ wants and needs, hotels form new type of services and service processes. At this point it is important to say that, although the types of the services and service processes; these are still “services” and “service processes”. In other words, every single step for other services is valid for Islamic services. Therefore, the aim of this study is to find out if there is a relationship among perceived service quality, customer loyalty and customer value in Halal hotels, as the standard hotels. On the light of this aim, a research is conducted to Halal hotel customers and it is tried to figure out whether there is relationship among these three variables. In this paper, firstly a brief literature review will be made for explaining the three variables of the research; service quality, customer loyalty and customer value. After this brief literature review the research conducted for this paper will be explained in detail.

LITERATURE

Service Quality

The description of service quality varies according to the party who define this concept. But, it is

obvious that, when the description of service quality is made by customers, it becomes a more real

description. As it is known, standardization in goods is easier than standardization in services.

Because, describing a standard production process, identifying standard machines, equipment or

standard raw material is possible. On the other hand, when it is considered the main element of

service is human being, standardization in services is a really hard thing. So, although

standardization in services is a hard matter, service business try to constitute quality in services and

try to make service quality sustainable. During these efforts, service business should know these

three underlying themes (Parasuraman, Zeithaml and Berry, 1985:41):



31

• Service quality is more difficult for the customer to evaluate than goods quality.

• Service quality perceptions result from a comparison of consumer expectations with actual

service performance.

• Quality evaluations are not made solely on the outcome of a service; they also involve

evaluations of the process of service delivery.

As it can be seen from the above determinations, forming service quality and measuring it is a hard

manner. Although its hardness, all service businesses are trying to form quality in their services and

try to measure service quality and improve the quality of their services. Because service quality is a

very important concept for businesses that are in service industry. Service quality is important

because (Koç, 2007: 49):

• Customer attrition decreases,

• Need for door busters, loss leaders, drawing cards decreases,

• If customers satisfy by the quality of services, they will do word–of mouth advertising of the

business.

On the view of Halal Hotels, service quality, service quality measurement it is obviously same as

the other hotels in service industry. In other words, for surviving and being sustainable in the rivalry

competitive environment of service industry, Halal Hotels, should improve their “Halal Services”

and make this improvement sustainable for improving customer satisfaction and for forming loyal

customers.

Customer Value

The concept of customer value is not an old concept as service quality. The concept of customer

value is argued since 1990s and extensive researches about the concept are conducting since last

years.

Customer value is the customers’ overall assessment of the utility of a product based on perceptions

of what is received and what is given (Helkkula & Pihlström, 2003: 2).



32

As it is seen from the description customer value is solely a unique concept. But in the literature, the

concept of customer value is often poorly differentiated from other related constructs – such as

“values”, “utility”, “price” and “quality” moreover, despite the extensive research on these

constructs, the relationship among them remain largely unclear (Sánchez–Fernández and Iniesta–

Bonillo, 2007: 429). But in service marketing literature, customer value has an important place.

According to service marketing literature, customer value is not just a thing that is produced for

customers’ instead, customer value is something that it is related to customers’ experiences and

values in use.

Customer Loyalty

Customer loyalty is a very important aspect for the businesses which are trying to survive and be

sustainable in today’s competitive markets. Customer loyalty is important for today’s businesses

because, it is the way of protecting and improving customer share. For this reason, building

customer loyalty is one of the important aims of today’s business. Customer loyalty (Barutçu, 2007:

352):

• Customer loyalty constitutes customer share.Loyal customers make worth–to mouth

advertising of the goods or services of the business

• The cost of servicing loyal customers is much more less than the other customers.

• Loyal customers buy more and their spending behaviors are better than the other customers.

• Loyal customers are more tolerant to the mistakes that occur during the service process.

• Loyal customers are less sensitive to the price of goods and services than the other

customers.

At this point it would be useful to describe one of the most important concepts for today’s service

business: customer loyalty. So what is customer loyalty? Customer loyalty is a psychological

character formed by sustained satisfaction of the customer coupled with emotional attachment

formed with the service provider that leads to a state of willingly and consistently being in the

relationship with preference, patronage and premium (Rai and Medha, 2013: 141).



33

METHOD

Research Model

The research is designed as descriptive survey model. Descriptive survey model is a model which

describes a preexisting condition (Karasar, 2009: 77). In the research, the effect of the perceived

service quality on customer loyalty and customer value will be specified. The dependent variables

of the research are customer loyalty and customer value; the independent variable of the research is

perceived service quality. The schematic model of the research is below.

Figure 1. Research Model

The sample of the research is the 400 customers who accommodate in the Halal Hotels in high

season in 2014. In this context, the dates are collected from the customers of 11 different four and

five star Halal hotels.

Perceived Service Quality

Customer Loyalty

Customer Value



34

Table 1. Demographics

n %

Sex Male 117 %29,2

Female 283 %70,8

Marital Status Married 304 %76,0

Single 96 %24,0

n %

Age

Age of 15–24 53 %13,2

Age of 25–34 174 %43,5

Age of 35–44 93 %23,2

Age of 45–54 38 %9,5

Age of 55–64 26 %6,5

65 + 16 %4,0

Education Degree

Primary School Graduate 23 %5,8

Secondary School Graduate 63 %15,8

Associate Degree 68 %17,0

Bachelor’s Degree 171 %42,8

Post Graduate Degree 65 %16,2

Doctorate Degree 10 %2,5

Income Status

1.000 TL and below 40 %10,0

1.000 TL – 2.500 TL 191 %47,8

2.500 TL – 5.000 TL 104 %26,0

5.000 TL – 7.500 TL 23 %5,8

7.500 TL – 10.000 TL 20 %5,0

10.000 TL + 22 %5,5

The sample of the research is the 400 customers who accommodate in the Halal Hotels in high

season in 2014. In this context, the dates are collected from the customers of 11 different four and

five star Halal hotels.



35

According to the table 1; the 117 customers (%29,2) are male and the 283 customers are female;

304 customers (%76,0) are married and the 96 of them (%24,0) are single; 53 customers (%13,2)

are between the ages of 15–24, 174 customers (%43,5) are between the ages of 25–34, 93 customers

(%23,2) are between the ages of 35–44, 38 customers (%9,5) are between the ages of 45–54, 26

customers (%6,5) are between the ages of 55–64, 16 customers (%4,0) are over the age of 65; the

63 customers (%15,8) are secondary school graduate, 68 customers (%17,0) are associate degree

graduate, 171 customers (%42,8) have bachelor’s degree, 65 customers (16,2) have post graduate

degree, 10 customers (%2,5) have doctorate degree. According to the income status of the

customers 40 customers (%10,0) have 1.000 TL and below income, 191 customers (%47,8) have

income between 1.000 TL – 2.500 TL, 104 customers’ (%26,0) income is between 2.500 TL –

5.000 TL, 23 customers’ (%5,8) income is between 5.000 TL – 7.500 TL, 20 customers’ (%5,0)

income is between 7.500 TL – 10.000 TL and 22 customers’ (%5,5) income is over 10.000 TL.

Data Collection Tool

In the research, the data is collected from customers by conducting questionnaires. Some behaviors,

opinions, emotions and perceptions will observed in the questionnaire method, therefore this

method is used in the researches (Sümbüloğlu, 200: 68). In this research a questionnaire which

comprises of perceived service quality, customer value and customer loyalty scale and personal

information.

For measuring the perceived service quality, the Turkish adapted version (the validation and

reliability of the version is tested by Bülbül and Demirer (2008) of the commonly used

SERVQUAL Scale which is developed by Parasuraman et al. (1988). In the SERVQUAL scale,

there are five basis dimensions and 22 questions.

In the research, the reliability co–efficient is 0,901 wide for the perceived service quality, 0,888

wide for the physical properties perception, 0,876 wide for the reliability perception, 0,912 wide for

the desirousness perception, 0,856 wide for the reliance perception and 0,873 wide for the empathy

perception.

The expressions in the customer loyalty scale are customized from the researches of Narayandas

(1996), Zeithaml and Bitner (2003), Liu et al. (2005), Çatı et al. (2010). The scale is made up of

five expression related to customers’ behavioral loyalty and attitudinal loyalty. The general

reliability of the scale is 0,899 (high).



36

Customer value scale is adapted by Onaran et al. (2013) from the researches made by Sweeney and

Soutar (2001) and Wang et al. (2004). After the confirmatory factor analysis made by the

researchers, four factors; functional value, emotional value, social value, perceived altruism are

specified. In this research reliability co–efficient of these four factors are 0,885. The reliability co–

efficient of functional value is 0,802; of emotional value is 0,891; social value is 0,829 and the

reliability co–efficient of perceived altruism is 0,874.

FINDINGS

The levels of the perceived service quality, customer loyalty and customer value are specified in

high season are as shown in the figure below.

Figure 2. The Levels of Perceived Service Quality, Customer Loyalty and Customer Value in High

Season

According to the figure 2; “customer loyalty level” of the customers attended to the research are

high (3,831 ± 0,731); “physical properties perception” level is high (4,070 ± 0,769); “reliability

perception” level is high (4,066 ± 0,705); “desirousness perception” level is high (4,076 ± 0,718);

“reliance perception” is high (4,189 ± 0,688); “empathy perception” level is high (4,066 ± 0,740);

“perceived service quality” level is high (4,091 ± 0,638); “functional value” level is high (4,031 ±

0,822); “emotional value” level is high (3,915 ± 0,831); “social value” level is high (3,821 ± 0,853);

“perceived altruism” level is high (3,743 ± 0,868); “ customer value” level is high“(3,879 ± 0,752).

CUSTOMER VALUE



37

Correlations between the scales were evaluated according to the below table (Kalaycı, 2006: 116);

R

Relation

0,00–0,25

Too Weak

0,26–0,49

Weak

0,50–0,69

Medium

0,70–0,89

High

0,90–1,00

Too High

The relationship among, perceived service quality with customer loyalty and customer value in high

season are showing in the below table.

Table 2. The Relationship among Perceived Service Quality with Customer Loyalty and

Customer Value in High Season

Customer Loyalty

Functional Value

Emotional Value

Social Value

Perceived Altruism

Customer Value

Physical Properties Perception

r 0,594** 0,739** 0,630** 0,575** 0,443** 0,666**

p 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

Reliability Perception

r 0,532** 0,653** 0,610** 0,509** 0,461** 0,624**

p 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

Desirousness Perception

r 0,526** 0,628** 0,596** 0,546** 0,489** 0,631**

p 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

Reliance Perception

r 0,570** 0,723** 0,629** 0,558** 0,474** 0,666**

Reliance Perception r 0,570** 0,723** 0,629** 0,558** 0,474** 0,666**

p 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

Empathy Perception r 0,571** 0,717** 0,655** 0,632** 0,595** 0,728**

p 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

Perceived Service Quality r 0,633** 0,785** 0,709** 0,641** 0,562** 0,754**

p 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

* < 0,05; ** <0,01



38

According to the table 2; there is a medium, positively significant relationship between physical

properties perception and customer loyalty (r=0.594; p=0,000<0.05). There is a high, positively

significant relationship between physical properties perception and functional value (r=0.739;

p=0,000<0.05). There is a medium, positively significant relationship between physical properties

perception and emotional value (r=0.63; p=0,000<0.05). relationship between desirousness

perception and perceived altruism (r=0.489; p=0,000<0.05). There is a medium, positively

significant relationship between desirousness perception and customer value (r=0.631;

p=0,000<0.05).

There is a medium, positively significant relationship between reliance perception and customer

loyalty (r=0.57; p=0,000<0.05). There is a high, positively significant relationship between reliance

perception and functional value (r=0.723; p=0,000<0.05). There is a medium, positively significant

relationship between reliance perception and emotional value (r=0.629; p=0,000<0.05). There is a

medium, positively significant relationship between reliance perception and social value (r=0.558;

p=0,000<0.05). There is a weak, positively significant relationship between reliance perception and

perceived altruism (r=0.474; p=0,000<0.05). There is a medium, positively significant relationship

between reliance perception and customer value (r=0.666; p=0,000<0.05).

There is a medium, positively significant relationship between empathy perception and customer

loyalty (r=0.571; p=0,000<0.05). There is a high, positively significant relationship between

reliance perception and functional value (r=0.717; p=0,000<0.05). There is a medium, positively

significant relationship between reliance perception and emotional value (r=0.655; p=0,000<0.05).

There is a medium, positively significant relationship between reliance perception and social value

(r=0.632; p=0,000<0.05). There is a medium, positively significant relationship between reliance

perception and perceived altruism (r=0.595; p=0,000<0.05). There is a high, positively significant

relationship between reliance perception and customer value (r=0.728; p=0,000<0.05).

There is a medium, positively significant relationship between perceived service quality and

customer loyalty (r=0.633; p=0,000<0.05). There is a high, positively significant relationship

between perceived service and functional value (r=0.785; p=0,000<0.05). There is a high, positively

significant relationship between perceived service and emotional value (r=0.709; p=0,000<0.05).

There is a medium, positively significant relationship between perceived service and social value

(r=0.641; p=0,000<0.05). There is a medium, positively significant relationship between perceived

service and perceived altruism (r=0.562; p=0,000<0.05). There is a high, positively significant

relationship between perceived service and customer value (r=0.754; p=0,000<0.05).



39

Table 3. The Effect of the Perceived Service Quality on Customer Loyalty and Customer

Value in High Season

Dependent Variable

Independent Variable ß t p F p R2

Customer Loyalty Perceived Service Quality

0,889 22,891 0,000 524,009 0,000 0,567

Dependent Variable


Customer Value Perceived Service Quality

0,725 16,320 0,000 266,353 0,000 0,399

According to the table 3; the regression analysis made for specifying the relationship between

perceived service quality and customer loyalty is statistically significant. (F=524,009;

p=0,000<0.05). It is found that the relationship (description power) of the customer loyalty with the

marker variables of perceived service quality is strong (R2=0,567). The perceived service quality

level of the customers enhance the customer loyalty (ß=0,889). The regression analysis made for

specifying the relationship between perceived service quality and customer value is statistically

significant. (F=266,353; p=0,000<0.05). It is found that the relationship (description power) of

customer value with the marker variables of perceived service quality is weak (R2=0,399). The

perceived service quality level of the customers enhance customer value (ß=0,725).

Figure 3. The Effect of the Perceived Service Quality to Customer Loyalty and Customer Value in High Season

R2=0,567

R2=0,399



40

Table 4. Effects of the Sub–Dimensions of Perceived Service Quality on Customer Loyalty in

High Season

Dependent Variable


Customer

Loyalty

Physical properties

perception 0,296 5,240 0,000

57,278 0,000 0,414

Reliability perception 0,133 1,905 0,057

Desirousness perception –0,040 –0,525 0,600

Reliance perception 0,147 2,039 0,042

Empathy perception 0,190 2,644 0,009

According to the table 4; the regression analysis made for specifying the relationship among

physical properties perception, reliability perception, desirousness perception, reliance perception,

empathy perception is statistically significant. (F=57,278; p=0,000<0.05).

As the determinant of the level of customer loyalty, the variables; the physical properties

perception, reliability perception, desirousness perception, reliance perception, empathy perception

relationship is medium level (R2=0,414). Customers’ physical properties perception level increases

customer loyalty (ß=0,296). Customers’ reliability perception level effects customer loyalty

(p=0.057>0.05). The level of the desirousness perception of the customers does not affect customer

loyalty. (p=0.600>0.05). Customers’ reliance perception level increases customer loyalty level

(ß=0,147). Customers’ empathy perception level increases customer loyalty (ß=0,190).



41

Table 5. The Effects of the Sub–Dimensions of Perceived Service Quality on Customer Value

in High Season

Dependent

Variable

Independent Variable ß t p F Model

(p) R2

Functional

Value

Physical properties

perception

0,413 8,513 0,000

154,96 0,000 0,659


Desirousness

perception

–0,171 –2,630 0,009



Emotional

Value

Physical properties

perception

0,286 4,862 0,000

83,729 0,000 0,509


Desirousness

perception

–0,041 –0,518 0,604



Social Value

Physical properties

perception

0,281 4,351 0,000

62,764 0,000 0,436

Reliability perception –0,020 –0,249 0,803

Desirousness

perception

0,000 0,001 0,999





42

Dependent

Variable

Independent Variable ß t p F Model

(p)

R2

Perceived

Altruism

Physical properties

perception

0,081 1,145 0,253

43,833 0,000 0,349

Reliability perception –0,005 –0,055 0,956

Desirousness

perception

0,009 0,091 0,928



Customer

Value

Physical properties

perception

0,263 5,420 0,000

116,42 0,000 0,591


Desirousness

perception

–0,054 –0,832 0,406



According to the table 5; the regression analysis made for specifying the relationship among

physical properties perception, reliability perception, desirousness perception, reliance perception,

empathy perception with functional value is statistically significant (F=154,963; p=0,000<0.05).

As the determinant of the level of functional value, the variables; the physical properties perception,

reliability perception, desirousness perception, reliance perception, empathy perception relationship

is strong (R2=0,659). Customers’ physical properties perception level increases the functional value

level (ß=0,413). Customers’ reliance perception level increases functional perception level

(ß=0,179). Customers’ desirousness perception level decreases functional perception level (ß=–

0,171). Customers’ reliance perception level increase functional value level (ß=0,266). Customers’

empathy perception level increases functional perception level (ß=0,326).



43

The regression analysis made for specifying the relationship among physical properties perception,

reliability perception, desirousness perception, reliance perception, empathy perception with

emotional value is statistically significant (F=83,729; p=0,000<0.05).

As the determinant of the level of emotional value, the variables; the physical properties perception,


is strong (R2=0,509). Customers’ physical properties perception level increases the emotional value

level (ß=0,286). Customers’ reliance perception level has no effect on emotional value level

(ß=0,203). Customers’ desirousness perception level has no effect on emotional value level

(p=0.604>0.05). Customers’ reliance perception level increase emotional value level (ß=0,168).

Customers’ empathy perception level increase emotional value level (ß=0,304).


reliability perception, desirousness perception, reliance perception, empathy perception with social

value is statistically significant (F=62,764; p=0,000<0.05). As the determinant of the level of social

value, the variables; the physical properties perception, reliability perception, desirousness

perception, reliance perception, empathy perception relationship is medium (R2=0,436). Customers’

physical properties perception level increases the social value level (ß=0,281). Customers’

reliability perception level has no effect on social value level (p=0.803>0.05). Customers’

desirousness perception level has no effect on social value level (p=0.999>0.05). Customers’

reliance perception level has no effect on social value level (p=0.345>0.05). Customers’ empathy

perception level increase social value level (ß=0,494).



perceived altruism is statistically significant (F=43,833; p=0,000<0.05).

As the determinant of the level of perceived altruism, the variables; the physical properties

perception, reliability perception, desirousness perception, reliance perception, empathy perception

relationship is weak (R2=0,349). Customers’ physical properties perception level has no effect on

perceived altruism level (p=0.253>0.05). Customers’ reliability perception level has no effect on

perceived altruism level (p=0.956>0.05). Customers’ desirousness perception level has no effect on

perceived altruism level (p=0.928>0.05). Customers’ reliance perception level has no effect on

perceived altruism level (p=0.748>0.05). Customers’ empathy perception level increase perceived

altruism level (ß=0,618).



44



customer value is statistically significant (F=116,420; p=0,000<0.05).

As the determinant of the level of customer value, the variables; the physical properties perception,


is strong (R2=0,591). Customers’ physical properties perception level increase the customer value

level (ß=0,263). Customers’ reliability perception level has no effect on customer value level

(p=0.137>0.05). Customers’ desirousness perception level has no effect on customer value

(p=0.406>0.05). Customers’ reliance perception level increase customer value level (ß=0,137).

Customers’ empathy perception level increase customer value level (ß=0,440).

CONCLUSION

Because of the growing numbers of Muslim travelers, and the “Halal Revolution” concept, Halal

Hotel Concept is one of the rapid growing concepts in tourism industry. There are many

opportunities for hotels that will implement Halal Hotel concept. Although implementing Halal

Hotel Concept has big opportunities, there are some important challenges for the hotels that prefer

implementing Halal Hotel Concept. One of these challenges are; the acceptance of the

implementation of Halal Hotel Concept among customers. Another challenge is obtaining “Halal”

certificates for all of the services served by hotel to the customers. Moreover, specifying the service

quality is a challenge for hotels in Halal concept. The reason for this challenge is that, although

there are many studies and many ways of specifying service quality in service sector, there are a

few studies and few investigations about Muslim Hotel Customers. In other words, Muslim

customers are a new type of customers for hotel industry with different needs and wants when

compared with the other customers. Based on this point of view, in this study, the main aim is to

specify the relationship among perceived service quality, customer value and customer loyalty of

the Halal Hotels. According to this aim, it is expected that, this study will contribute tourism

literature about the new customer type of the hotel industry: Muslim Customers, and be conceptual

framework about this new type of customers perceived service value, perceived service quality,

customer loyalty. Also this study will provide a better understanding about the Halal Hotel Concept

and its customers.

In consideration of the aim of this study, a questionnaire is implemented and according to the

findings the conclusions and suggestions about the relationship among the perceived service

quality, customer value and customer loyalty of the Halal Hotels are found.



45

The customers of Halal Hotels have high level of customer loyalty. At this point, from the view

point of hotels, having loyal customers is a good thing. For sustaining this loyalty, Halal Hotels

should serve the services with the same quality, and also they should serve new types of Halal

services and improve customer loyalty.

In Turkey compared with the standard hotels, Halal hotels are much fewer. So, it can be said that

the market segment – hotels serving Halal services – is not saturated. So if hotels that prefer serving

Halal services, entering the Halal hotel sector, will be very successful if they serve qualified

services that would satisfy Muslim customers’ needs and wants.

As a result, it can be said that, there is a relationship among service quality, customer value and

customer loyalty of the Halal Hotels customers. With this understanding, Halal Hotels should

formulate more unique services and strategies for a better satisfaction of the needs and wants of the

Muslim customers’.

REFERENCES

Barutçu, S. (2007). GSM Sektöründe Müşteri Bağlılığı: PAmukkala Üniversite Öğrencilerinin GSM

Operatörlerine Bağlılıkları ve Bağlılıklarını Etklieyen Faktörler. Afyon Kocatepe

Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(1), s. 352–.

Bülbül, H., & Demirer, Ö. (2008). Hizmet Kalitesi Ölçüm Modelleri SERVQUAL ve SERPERF'in

Karşılaştırmalı Analizi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, s. 181–

198.

Çatı, K., Murat, C., & Gelibolu, L. (2010). Müşteri Beklentileri ile Müşteri Sadakati Arasındaki

İlişki: Beş Yıldızlı Bir Otel Örneği. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, s. 429–446.

Helkkula, A., & Pihlström, M. (2003). From Customer Perceived Value (PERVAL) to Value in

Context Experience (VALCONEX). U.K.: Hanken School of Economics.

Karasar, N. (2009). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Yayınları.

Koç, Ü. (2007). Hizmet Kalitesi Algılamalarının Müşteri Bağlılığına Etkisi ve Bir Uygulama.

Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Liu, C., Marchewka, J., Lu, J., & Yu, C. (2005). Beyond Concern: A Privacy–Turst–Behavioral

Intention Model of Electronic Commerce. Information and Management, 42(3), s. 289–304.



46

Narayandas, N. (1996). The Link Between Customer Satisfaction and Customer Loyalty: An

Empricial Investigation Working Paper. Harvard Business Schooll(No:97–107).

Onaran, B., Bulut, Z., & Özmen, A. (2013). Müşteri Değerinin, Müşteri Tatmini, Marka Sadakati ve

Müşteri İlişkileri Yönetimi Performansı Üzerindeki Etkilerinin İncelenmesine Yönelik Bir

Araştırma. Business and Economic Research Journal, 4(2), s. 37–53.

Parasuraman, A., Zeithaml, V., & Berry, L. (1985, Fall). A Conceptual Model of Service Quality

and Its Implications for Future Research. Journal of Marketing, 49, s. 41–50.

Parasuraman, A., Zeithaml, V., & Berry, L. (1988). SERVQUAL: A Multiple–Item Scale for

Measuring Consumer Perceptions of Service Quality. Journal of Retailing, 1, s. 12–40.

R., F.–S., & M.A., B.–I. (2007). The concept of perceived value: a systematic review of the

research. Pennsylvania.

Rai, A., & Medha, S. (2013). The Antecedents of Customer Loyalty: An Empricial Investigation in

Life Insurance Context. Journal of Competitiveness, 5(2), s. 139–163.

Sümbüloğlu, V., & Sümbüloğlu, K. (2000). Sağlık Bilimlerinde Araştırma Yöntemleri. Ankara:

Hatipoğlu Yayınları.

Sweeney, J., & Soutar, G. (2001). Customer Perceived Value: The Developement of a Multiple

Item Scale. Journal of Retailing, 77(2), s. 203–220.

Wang, Y., Lo, H., Chir, R., & Yang, Y. (2004). An Integrated Framework for Customer Value and

Customer Relationship Management Performance: A Customer Based Perspective From

China. Managing Service Quality, 14(2–3), s. 169–182.

Zeithaml, V., & Bitner, M. (2003). Services Marketing, Integrating Customer Focus Across the

Firm. New–York: McGraw–Hill Higher Education.



47

Insights into the Tourist Movement between Turkey and Jordan

Ziad Alrawadieh1 , Zaid Alrawadieh2

Abstract

This paper aims at providing insights into the tourist movement between Turkey and

Jordan. General travel motivations of tourists from both countries are identified and collaborative

efforts to promote tourism movement between the two countries are discussed. The study also

aims at evaluating the Turkish tourism potential for Jordanian tourist market and the Jordanian

tourism potential for Turkish tourist market. One of the highlight findings of this paper is that

while Turkey’s share of Jordan’s outbound tourism seems to increase in the coming years,

Jordan’s share of Turkey’s outbound tourism is not expected to grow. The paper offers

recommendations that can help government decision makers and tourism stakeholders in Turkey

and Jordan promoting tourist movement between the two countries.

Keywords: Tourism movement, Travel motivation, Destination marketing, Turkey, Jordan

1 Dean of the Faculty of Tourism and Hospitality, Assistant Professor in the Department of Tourism Management, the University of Jordan/ Amman Jordan. [email protected]

2 Ph.D. candidate in the Department of Tourism Management, Institute of Social Science, University of Istanbul/Turkey. [email protected].



48

Introduction

Turkey and Jordan are two Mediterranean destinations gifted with a very rich cultural and

historical heritage that dates back to many thousands years ago. They both share the inheritance

of different civilizations in the old and medieval ages like Greeks, Romans, Byzantines and

Ottomans. For almost four centuries, the Levant Region (which includes Jordan, Syria, Lebanon,

and Palestine) was an integral part of the Ottoman Empire. The importance of Jordan during the

Ottoman era was derived from its strategic location on the pilgrimage route where, in early 1900,

the Ottomans constructed the Hijaz Railroad line to facilitate the movement of pilgrims to the

sacred places in Mecca and Medina (Harding, 1967). In addition, many Ottoman forts were built

in the region to protect the pilgrimage routes (Daher, 2007), ten of them are located in today’s

Jordan.

Turkey seems to have made very little use of the Golden Age of Ottoman dominance in

the Arab lands (Ashworth, Graham & Tunbridge, 2007). Only in 1990’s onwards the Turkish

government started to rebuild political ties with their Arab neighbors on stronger bases along with

the efforts to diversify its tourism product and forge a more sustainable and attractive pattern of

tourism development (Hazbun, 2004). Rebuilding these ties resulted in increasing the number of

tourists from all over the Arab world who are heading to Turkey every year. Such growth started

to be more evident with the outbreak of uprisings in a number of Arab countries resulting in a

decline in arrivals and tourism revenues in these destinations. For instance, in Tunisia and Egypt

the international arrivals declined with 31 percent and 33 percent over 2010, and international

tourism revenues dropped with 51 percent and 26 percent respectively. Tourism in the Middle

East was effected by the consequences of the Egyptian uprising and the Syrian crisis, with a drop

in international arrivals of 41 percent in Syria, 24 percent in Lebanon and 16 percent in Jordan

(Weigert, 2012). Under these complicated circumstances, Turkey was among the most favored

destinations for Arab tourists who sought to avoid travelling to the unsafe destinations. The

common religious background of both Jordanian and Turkish people and the long period of

coexistence affected significantly their cultural and social values. Many old traditional houses in

Jordan have the Ottoman architectural influence, especially in Salt city, in vicinity of Amman,

where houses are famous with their classical long-arched windows (Mustafa, 2012). Another

aspect of the deep integration between Turks and Jordanians is the popularity of Turkish cuisine

in Jordan, Jordanians today are fond of Baklava and Donor Kebab offered by many Turkish

restaurants spread throughout the country (Albala, 2011). Moreover, Jordanian and Turkish

people are both considered hospital, warm, and generous. Such shared values and principles



49

encourage Jordanians to choose Turkey for spending their vacations.

The Turkish Airlines was the catalyst since the end of 1990s when it has made Istanbul

the hub for passengers travelling abroad at very convenient prices. It succeeded in cutting down

the cost of travel to the Turkish tourist destinations contributing significantly in branding Turkey

in the Mediterranean tourist markets and later in the international ones. This success is attributed

to the right strategies adopted by the Turkish national carrier and the alliances built with the

competing carriers in order to reduce cost, maximize revenues, generate profit, and increase the

geographical coverage (Alrawadieh, 2011). Yet, the Jordanian outbound tour operators have

started to build partnerships with the national full and low-cost carriers such as Royal Jordanian,

Royal Wings, and Jordan Aviation in order to operate trips exclusively for their customers so that

prices can be affordable by the middle- class tourists with their extended families. Besides that,

the governments of the two countries have fostered the movement of people by permitting the

entrance for 90 days without the need for acquiring a visa (Kaya, 2012). The influx of Jordanian

tourists to Turkey has increased dramatically from 25.770 tourists in 1995 to 96.562 tourists in

2010 with a change that exceeded 275 percent (Kirişci, 2011).

Turkey and Jordan are two countries where tourism plays a fundamental role in the

national economy, helps enhancing the mutual understanding and contributes in deepening the

social and cultural ties between two nations who truly share common values. However, little

seems to be known about the tourist movement between Turkey and Jordan, therefore, this paper

aims at filling the gap and contributing to the body of knowledge. It is hoped that this paper

would help government decision makers and stakeholders in tourism sector in both countries

implementing strategies and plans in the light of better understanding of the Turkish and

Jordanian tourism market.

Methodology

The primary purpose of this study is to offer insights into the tourist movement between

Turkey and Jordan. For this purpose, secondary data available in the governmental bodies in both

Turkey and Jordan were used to determine the number of tourists from both countries during the

last years, reasons of travel, average of expenditure and average number of overnights. Along

with the secondary data, a qualitative approach through semi-structured interviews was used to

collect data from a number of Turkish and Jordanian travel agencies. Interviews were conducted

with travel agencies based in Istanbul and Amman.



50

Ten of the most leading Turkish travel agencies that promote and sell tour packages to

Jordan were contacted, only two of them accepted to participate in this research. On the other

hand, six of the most well-known Jordanian travel agencies that promote and sell tour packages

to Turkey were contacted and three of them accepted to take part in this project.

When participants consented, the interviews were digitally recorded and then examined

several times to transcribe thoughts and feelings. While when they preferred not be recorded,

authors only took notes during the interview. Each interview took around 20-35 minutes.

Interviews were carried out during August and September 2014. The findings were discussed

throughout the paper.

Turkey’s Outbound Tourism

In 1980s onward, the outbound Turkish tourist demand has significantly increased as a

result of the liberalization of the Turkish economy and the abolishing of restriction policies on

travelling abroad (Halicioglu, 2010). The economic growth that the country witnessed in the last

decade with its reflection on the income level and purchasing power is probably one of the main

reasons beyond the increasing number of Turk tourist traveling abroad. According to the Turkish

Statistical Institute, the number of Turk tourists travelling abroad increased from about 3.6

million in 2003 to more than 8 million in 2013 (TÜİK 2014). The number of Turks travelling

abroad is expected to double in less than a decade if the current average growth rate for Turkey’s

outbound tourism demand holds (Halicioglu, 2010).

As it is showed in Figure 1, Georgia is the most visited destination by Turk tourists,

followed by Bulgaria, Greece and Azerbaijan. Interestingly, Turkey shares land borders with

these destinations. In case of Georgia, it can be expected that abolishing of restriction policies on

travelling encourages Turks to choose it as a tourist destination, while visiting relatives and

friends can be considered among the most potential travel motivations to Bulgaria, Greece and

Azerbaijan.



51

Figure 1: Top 10 Destinations Preferred by Turk Tourists in 2013

TÜİK’s statistical report 2014.

In terms of travel reasons, about 37 percent of Turk tourists travelling abroad in 2013

were motivated by leisure travel, entertainment, sportive or cultural activities, about 20 percent

travelled for business (e.g., conferences, meetings, assignments) and about 17 percent travelled to

visit relatives and friends. As illustrated in Figure 2, medical tourism and religion tourism come

in the last place. (TÜRSAB, 2014).

Figure 2: Travel Motivations of Turk Tourists in 2013

(TÜRSAB, 2014)

1164100

653640598936

365167 315384232030 203039

137814 114966 103753

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

Leisure Travel, Entertainment,

Sportive or Cultural

Activities, 2,992,583

Business (conferences,

meetings, assignments

etc.), 1,628,933

Visiting Relatives

and Friends, 1,388,322

Accompanying Persons, 567,240

Education, 134.490

Health, 14,816

Shopping, 68,455

Religion / Pilgrimage,

55,929

Other, 1,160,886



52

In the last ten years, the average of Turkey’s outbound tourism expenditure is about $827

per capita, and the average number of overnights is about 18 nights per capita3. Therefore, Turkey

can be considered as a potential tourists-sending market that should not be overlooked, especially

for a country like Jordan where tourism sector is a milestone for its economy.

Jordan as a Tourist Destination

Along with the efficient infrastructure, social and political stability, and the availability of

potential tourism services providers, Jordan is gifted with a number of historical and

archeological sites that constitute its tourism’s main points of power. While Jordan is also

considered as a potential destination for different types of tourism such as eco-tourism

(Alrawadieh, 2013), medical tourism (Connell, 2006) and religious tourism (Bader, 2012), the

country seems to be more perceived as a destination for cultural tourism. This is actually

confirmed by the British archeologist Harding, who served in Jordan as the Chief Curator of

Antiquities from 1936 to 1956 by saying: “Only few countries can boast of two such unique sites

within their boundaries as Petra and Jerash” (Harding: 1967 Introduction). Jordan has been a

destination for about 5.3 million tourists in 2013 (Jordanian Ministry of Tourism and Antiquities,

2013), generating a receipt of 2923 Million JOD (statistical reports of MoTA according to Jordan

Central Bank 2013). Therefore, no doubt that for a country like Jordan inhabited by a population

of approximately 6 million and half, tourism is a sector that plays a fundamental role.

The Arab countries constitute the most potential demand for the Jordanian tourism

market. The statistics show that during 2009 and 2013 the Arabs represented about 64 percent of

the total number of tourists visiting Jordan. Unsurprisingly, if the number of Jordanians residing

abroad is added the percentage will reach 79 percent. As it is showed in Table 1, Jordanians

residing abroad constituted the highest number of arrivals in 2013 and the first half of 2014,

followed by arrivals from Saudi Arabia. Arab tourists, especially those coming from oil

producing countries (including Jordanian residing there) are considered potential tourists in terms

of expenditure and length of stay.

3The authors tried to obtain information about the average of expenditure and average number of overnights spent by Turk tourists in Jordan during the last five years. However, they received an official letter from the Turkish Statistical Institute (TÜİK) in August 26th 2014 stating that the available data is not computed according to visited destinations.



53

Table1.The top 10 potential tourists to Jordan in 2013 and 2014 2013 2014*

Nationality Number of arrivals

Share of total arrivals

Nationality Number of arrivals


Jordanians Residing abroad

1.107.187 20.5% Jordanians Residing abroad

590,192 21.6%

Saudi Arabians

1.079.361 20% Saudi Arabians

528,498 19.3%

Syrians 548.663 10.2% Palestinians 271,196 9.9%

Palestinians 474.347 8.8% Syrians 231,508 8.5%

Iraqis 325.291 6% Iraqis 122,623 4.5%

Egyptians 262.950 4.9% Egyptians 119,804 4.4%

Israelis 184.618 3.4% Israelis 90,448 3.3%

Americans 150.788 2.8% Americans 85,880 3.1%

English 80.802 1.5% Libyans 50,975 1.9%

Libyans 79.680 1.5% English 42,973 1.6%

* Reported data includes the first half of 2014.

** Statistical reports of MoTA 2014.

Jordan as a Tourist Destination for Turk Tourists

The history of today’s Jordan meets with that of Turkey, where for almost four centuries

Jordan made a part of the Ottoman Empire. The importance of the Ottoman Jordan is mainly

attributed to its location on the pilgrimage road of Sham-Mecca. By following this road, which

was the most preferred one of the 7 pilgrimage roads used during the Ottoman period (Çaycı,

2010), Caravans used to cross Jordan lands on their way to the Holy Land in today’s Saudi

Arabia. With the aim of ensuring safety of pilgrims, Ottoman authorities erected a number of

fortress along the pilgrimage road. The erection of 10 Ottoman fortresses in today’s Jordan is an

evidence of the importance that Ottoman authorities attributed to Jordan for its location on

pilgrimage road (Işık, 2014). These fortresses were built not only to be a meeting point where

pilgrims used to take a break during their Journey to the Holiday Lands but also to meet pilgrims’

needs of accommodation and food and beverage (Çaycı, 2010: 163). In addition to that, Jordan is

a home for number of historical ottoman buildings ranging from mosques, government buildings

and complexes.



54

Therefore, Jordan can offer Turk tourists with the opportunity of exploring archeological sites that date back to the era of their ancestors. Yet, a Turkish travel agency’s manager argued that “these sites are still unknown for the Turkish tourists”. However, some of these sites often seem to be included in Turkish tour programs in Jordan. One of these sites is the Turkish martyrdom in the city of Salt 30 km to the west of Amman. The martyrdom was built after a mass grave of more than 300 Turk martyrs who fell during battles against the British in World War I was unveiled in 1973. In 2009, a museum was constructed on the site next to the martyrdom (Dönmez, 2014).

The average number of Turk tourists visiting Jordan during the period 2005-2013 is more than 120,500 tourists yearly constituting 1.8 percent of the total number of international arrivals to Jordan during this period. As it can be seen in Table 2, the number of Turk tourists visiting Jordan sharply declined in the last two years with a relative change equals to more than -70 percent in 2012 and more than -56 percent in 2013. There is a consensus among interviewed travel agencies’ managers that Arab spring uprisings and the instability in the region are the main reason beyond this decline. In addition to that, and as a consequence of the new developments in the region “the establishment of Islamic State of Iraq and Syria (ISIS) is one of the factors that hold Turks back from visiting Jordan”

It is also worth notice that except the years 2005 and 2013 and the first half of the current year the number of the same day Turk visitors is much higher than overnight Turk tourists. That can be attributed mainly to the one day visit to Jordan included in tour programs in neighboring countries like Israel and Syria (before the conflict).

The numbers related to the first half of 2014 indicate that the decline in number of Turk tourists may also continue to show up in 2014. In fact, interviewed Turkish travel agencies’ managers were not optimistic about the Jordan as a destination for the Turkish tourist market. One of the managers who visited Jordan and had “a very positive experience” mentioned that high prices of tourism services in Jordan is the main reason for adopting this view. Especially restaurants and hotels to the point that “a Turk tourist may prefer to visit an European destination that might be geographically closer to Turkey and cheaper than visiting Jordan”. Neither were they optimistic about the future of outgoing Turkish tourism to Jordan for the “instability in the region, the lack of tourism policy that encourages foreign investments in the sector and the insufficient promotional efforts”.

A Turkish travel agency’s manager suggested that players in Jordanian tourism sector should work more on promoting Jordan’s tourist product through inviting Turkish travel agencies for roadshows. On the other hand, “there should be a tourism policy designed to target the Turkish market”.



55

Table 2: Number of Turk tourists visiting Jordan during the years 2005-2014

Year Tourist Overnight

Same Day Visitors

Total Relative change to the previous year %


2005 74.340 30.512 104.852 - 1.8% 2006 31.649 112.075 143.724 37% 2.14% 2007 31.886 112.914 144.799 0.7% 2.22% 2008 32.196 114.011 146.207 1% 2.1% 2009 33.652 119.167 152.819 4.5 2.16% 2010 35.809 134.970 170.779 11.8% 2.11% 2011 31.650 124.342 155.993 -8.7% 2.29% 2012 17.559 28.548 46.107 -70.4% 0.73% 2013 14.960 4.992 19.951 -56.7% 0.37% 2014* 9.664 2.122 11.786 1% 0.43%

* Reported data includes only the first half of 2014.

**Statistical reports of MoTA (2005-2014).

Regarding travel motivations of Turk tourists to Jordan, little information seems to be

available. In tourism literature related to travel motivations there seems to be an emphasis on

“push-pull factor” theory, which is “perhaps the most recognized theory within the realm of

tourism research” (Uysal, Li & Turk, 2008: 413). Push factors are described as intangible and

intrinsic desires of traveler like the desire for escape and relaxation. Pull factors have to do with

the attractiveness of a certain destination and its tangible characteristics like cultural and

historical sites and tourism services and recreation facilities (Uysal and Hagan, 1993). Although a

number of researches were conducted to identify the travel motivations to Jordan (Mohammad

and Som, 2010), there are no studies conducted to identify motivations of travelers visiting

Jordan from a specific nation like Turks, as it is argued that travel motivations differ according to

nationalities and visited destinations (Kozak, 2002).

According to the fıgures obtained from the Turkish Statistical Institute, business

(conference, meetings, assignment etc.) has been the motivation of more than 80.5 percent of

Turk travelers to Jordan during the last five years. As it can be seen in Table 3, travelers for

entertainment, sportive and cultural activities constituted about 5.2 percent.



56

Table 3: Turks’ Travel Motivations to Jordan (2009-2013)

Motivation Year 2009 2010 2011 2012 2013

Business (conferences, meetings, assignments etc.) 83% 82% 88% 65% 88% Leisure travel, entertainment, sportive and cultural activities

3% 5% 8% 4% 12%

Visiting relatives and friends - 3% 0.4% 3% - Education (Less than a year) - - - 1% - Shopping - 2% - - - Religion - 1% 0.5% - - Other 14% 7% 3% 27% - (TÜİK, personal communication August 27, 2014).

Although religious sites in Jordan (e.g. Shrines of prophets and Companions of Prophet

Muhammad, The Cave of the Seven Sleepers etc.) seem to be included in some Jordan tour

programs promoted by Turkish travel agencies. Yet, including these sites does not imply,

According to a Turkish travel agency’s manager, Turk tourists travelling to Jordan being religion-

motivated tourists. “Turk tourists choosing Jordan as a destination are mainly motivated by

cultural curiosity, Jordan offers Turk tourists with the opportunity to explore historical and

cultural sites that also meet with their own culture”.

Jordan’s outbound Tourism

Jordanian tourists used to visit countries on the border with Jordan because of the

reasonable prices offered by the outbound tour operators. Syria was the first destination for

Jordanian in 2007 with more than 70 percent of total outbound tourists, followed by Saudi Arabia

(15 percent), and Egypt (11 percent). The non-Arab destinations were attracting only 9 percent of

Jordanian tourists (Dudokh, 2009). The tendency to travel outside pursued the growth in the

successive years; for example, in 2010, the number of Jordanian outbound tourists reached 2,9

million comparing to 2 million in 2009, most of them were heading to the neighbor countries.

The national tourist destinations failed to keep those huge volumes of tourists inside the country

due to the high costs of domestic products, and lack of the recreational activities and the nightlife

in most of Jordanian destinations (Mustafa, 2012). This is confirmed by one of the interviewed

Jordanian travel agencies’ manager who asserted that Jordanians tourists are more likely to prefer

to go to Sharm el-Sheikh and Istanbul than to go to the Jordanian city of Aqaba on the Red Sea.

The reason behind that is the competitive prices usually offered by the Egyptian and Turkish

parties. According to the interviewed manager, the packages offered for Sharm el-Sheikh, where

the tourist can book hotel on full-board basis and flight at only 250 JD, are much less than the

Jordanian ones, and travelling to Istanbul with its magnificent attractions costs people an amount



57

of money that is almost equal to what is needed to spend in Aqaba with its costly hotel rooms.

Yet, the emergence of what is called the “Arab Spring” and the lack of stability and security

in the majority of the traditional tourist markets (Syria, Lebanon, and Egypt) forced many

Jordanian tourists to change their choices switching to Turkey, such tendency was motivated by

some Turkish T.V series which succeeded to build a very strong image for Turkey as a tourist

destination. According to Buccianti, (2010), more than 85 million Arabs watched the finale of

the Syrian-dubbed Turkish soap opera “Gümüş” (Noor series) on August 30, 2008. This clearly

shows the significant influence of the Turkish drama on the Arab World (Balli et al., 2013).

Comparing to other nationalities that visited Turkey in 2013, Table 4 shows that Jordanians

represented only 0.29 percent of the total number of arrivals to the Turkish destinations invaded

by tourists who are coming mainly from the European countries like Germany (with a share of

14.44 percent of total tourist arrivals), Russia (12.23 percent), England (7.19 percent) and

Georgia (5.07 percent).

Interestingly, a good deal of tourists travelling to Turkey from Jordan are Saudi tourists who

refer to the Jordanian tour operators to reach the Turkish destinations, mainly Trabzon. According

to an interviewed Jordanian travel agency’s manager, 40 percent of his company packages to

Turkey are sold for tourists coming from Saudi Arabia and transiting from Amman to Turkey.

Table 4: Arrivals to Turkey by Nationalities in 2011-2013

Years % Share of

Nationality Rate of Change %

Nationality 2011 2012 2013 2011 2012 2013 2012/2011 2013/2012 Germany 4 826 315 5 028 745 5 041 323 15.34 15.82 14.44 4.19 0.25 Russia 3 468 214 3 599 925 4 269 306 11.03 11.33 12.23 3.80 18.59 U.K 2 582 054 2 456 519 2 509 357 8.21 7.73 7.19 -4.86 2.15 Georgia 1 152 661 1 404 882 1 769 447 3.66 4.42 5.07 21.88 25.95 Bulgaria 1 491 561 1 492 073 1 582 912 4.74 4.69 4.53 0.03 6.09 Netherlands 1 222 823 1 273 593 1 312 466 3.89 4.01 3.76 4.15 3.05 Iran 1 879 304 1 186 343 1 196 801 5.97 3.73 3.43 -36.87 0.88 France 1 140 459 1 032 565 1 046 010 3.63 3.25 3.00 -9.46 1.30 U.S.A 757 143 771 837 785 971 2.41 2.43 2.25 1.94 1.83 Ukraine 602404 634663 756187 1.92 2.00 2.17 5.36 19.15 Italy 752 238 714 041 731 784 2.39 2.25 2.10 -5.08 2.48 Iraq 369 033 533 149 730 639 1.17 1.68 2.09 44.47 37.04 Greece 702 017 669 823 703 168 2.23 2.11 2.01 -4.59 4.98



58

Sweden 571 917 617 811 692 186 1.82 1.94 1.98 8.02 12.04 Azerbaijan 578 685 593 238 630 754 1.84 1.87 1.81 2.51 6.32 Switzerland 328 825 354 461 379 344 1.05 1.12 1.09 7.80 7.02 Jordan 94 914 102 154 102 871 0.30 0.32 0.29 7.63 0.70

*Statistical reports of TÜİK 2011-2013.

Turkey as a Tourist Destination for Jordanian Tourists

When analyzing the packages offered by the Jordanian outbound tour operators, it can be

noticed that Jordanian tourists are mainly attracted to four main destinations that are Istanbul,

Marmaris, Antalya, and Bodrum. A travel agency’s manager shed light on this issue stating that

“Istanbul is still the main destination for most Jordanians who think that Turkey is embodied in

Istanbul, and this is normal due to the nature of Turkish market that is relatively new for

Jordanian tourists. However, packages offered to Istanbul cover usually flight and Hotel (on Bed

and Breakfast basis), which makes some Jordanian tourists choose Marmaris with its all-inclusive

packages, to avoid any extra expenses related to the basic services”.

While the majority of the Jordanian tourists travelling to Istanbul are lodging in three star

hotels, they choose to stay in the five star hotels when travelling to Sharm el-Sheikh (in Egypt).

Marmaris is also very attractive to many Jordanians, but some consider it, according to travel

agency’s manager, “very popular for the lower-class tourists due to its cheap all-inclusive

packages”.

Antalya also attracts a good share of the Jordanian tourist market, the reasons behind that,

according to one of the Jordanian travel agency’s managers, are the huge number of resorts where

many recreational activities are offered inside, and the packages that are usually on full board

basis. Antalya is also attractive for its wonderful beaches that are appealing to the Jordanian

tourists who are eager for relaxation.

On the other hand, the volume of tourists heading to Bodrum is still less than the other

destinations in spite of the many tourist attractions existing there. Such situation is attributed to

the expensive prices of the packages offered in comparison to Istanbul, Antalya and Marmaris.

The other Turkish destinations are still excluded from the majority of planned itineraries

due to the economic feasibility of those trips and Jordanians’ weak demand on such destinations.

The packages organized are usually made by Turkish inbound tour operators who sell them

for the Jordanian peers who by turn add the flight cost to the packages and price them

accordingly.



59

Another feature of the packages designed is focusing on providing the basic components of

travel, particularly transport and accommodation on half board basis. The all-inclusive packages

that cover the sightseeing tours are not common, the tour operators prefer more to make those

tours as an optional choice where tourist is free to take or leave upon his/her arrival to the

destination paying extra money for the local tour operator. Such policy is intended to avoid

offering very expensive packages for the tourist who has a very limited budget.

Regarding the characteristics of outbound Jordanian tourists, the interviews show that

Turkish destinations are attracting tourists aged over 40 who are travelling with their families,

while youth are choosing more Sharm el-Sheikh due to its cheap offers.

Jordanians prefer to visit the Turkish destinations in the period between June and the end of

October due to the weather circumstances; the tourist demand is also increasing during the

holidays over the year. According to a travel agent working in Turkish market, the flight cost

during the peak season is a big challenge where the national airline carriers (Royal Jordanian and

Turkish Airlines) are usually raising their prices in a way that reduces the tendency of wide range

of middle-classes families to travel to Turkey; actually, they choose Sharm el-Sheikh instead.

In terms of travel motivations of Jordanian tourists, it can be said that Jordanian, like the

most Arab societies, are usually looking for the recreational activities as an integral part of the

trip conducted, and they like to spend time with friends and families (Cobos, 2008). According to

Dudokh (2009), people travel outside Jordan for different reasons such as visiting friend and

relatives (40 percent), leisure and spending holidays (22 percent), business trips (12 percent),

religious trips “Hajj and Omrah” (9 percent) and (4 percent) for other activities.

According to Allan (2013), 15.7 percent of the Jordanian female tourists prefer to visit

Turkey and their main travel motivations are enjoyment, sense of wonder, escape and relaxation.

Jordanian female tourists are also attracted by the availability of shopping opportunities, natural

attractions and historical sites.

The motivations of Jordanians to visit the Turkish destinations go in harmony with push and

pull factors mentioned above since Turkey is seen by many Middle Eastern citizens as a place

that is relatively liberal, shopping and recreation-oriented destination (Kovjanic, 2014). This

encourages the avid Jordanian tourist to choose Turkey rather than any nearby destination.

According to one of the interviewees, Jordanian tourists prefer to keep shopping and hanging out

in the Istiklal Street, they enjoy the recreational activities in Istanbul and inside the resorts of

Marmaris and Antalya.



60

A Jordanian travel agency’s manager commented with a negative tone on the patterns of the

outbound Jordanian tourism in Turkey saying that: “when Jordanians go to Istanbul they keep

shopping without considering the fabulous cultural attractions the city encompasses.

Unfortunately, many of them are coming back without visiting the great historical buildings there

and they know nothing about the castles, museums, and old mosques”. This is also confirmed by

a Turkish travel agency’s manager who asserted that “not only Jordanians, but almost all Arab

tourists visiting Turkey are more likely to be interested in shopping than visiting historical and

cultural sites”.

According to a travel agency’s manager, Jordanians usually stay inside the big resorts of

Marmaris and Antalya for relaxation and exerting recreational activities, this seems to be aligned

with results of the survey conducted in 2010/2011 on the inbound and outbound tourism in

Jordan which shows that 84 percent of outbound Jordanian tourists are visiting Turkey for leisure

purposes with 83.88 percent of expenditure directed for the same purposes.

The Jordan Department of Statistics, (2010/2011)

Collaborative Efforts between Turkey and Jordan to Promote Tourism

Recently, tourism experts in Turkey and Jordan have shown to be aware of the importance

of collaboration to promote tourist movement between the two countries and to maximize

benefits gained from the sector. In this regard, during the First Turkish-Arab Tourism Forum held

in the Turkish city of Bursa in April 2012, Jordanian experts proposed to develop joint packages

with Turkey for long-haul tourists from countries with no direct flights to Jordan like Brazil,

2,7%

84,2%

0,4% 0,9%11,8%

0,0%10,0%20,0%30,0%40,0%50,0%60,0%70,0%80,0%90,0%

Visiting Friendand Relatives

Vacation andLeisure

conferences CrewMembers

Business Visits

Travel Motivations of Jordanian Tourists Visiting Turkey



61

Australia, Korea and Japan. The purpose is to attract those potential tourists who usually prefer to

visit more than a country in the region and enable them to visit both Turkey and Jordan

(Malkawi, 2012).

However, efforts seem to be more concentrated on promoting Jordan’s tourism product in

the Turkish market. Turkish Airlines offers two flights daily from Istanbul to Amman and three

flights a week to Aqaba, according to the company’s manager in Amman Mr. Mazen Disi,

Turkish Airlines is planning to offer three flights daily to Amman carrying more than 60

thousands Turk tourists to Jordan every year. According to Mr. Disi, Turkish Airlines is

determined to promote Jordan for the Turkish market, and to offer special rates to travelers to

Jerusalem through Jordan as the distance from Amman to Jerusalem is the same of the one from

Tel Aviv to Jerusalem (AA, 2012).

Players in tourism sector in Jordan are making efforts to benefit from the Turkish market.

In this regard, Jordan Inbound Tour Operators Association (JITOA), Royal Jordanian Airlines,

Jordan Tourism Board (JTB) and Jordan Tourism Development Project (Siyaha) invited the

Association of Turkish Travel Agencies (TÜRSAB) to a Study Tour in Jordan between August

29 and September 12012. During this event, experts from both countries held a workshop where

means to promote Turk tourism in Jordan were discussed (Özkan, 2012). In the same direction

and with aim to promote tourism collaboration between Turkey and Jordan a fam trip was

organized to members of the Turkish media from April 28 to May the 4 2013 (Aybek, 2013).

Conclusion

This paper aimed to provide insights into the tourist movement between Turkey and Jordan.

The general travel motivations of both Turks and Jordanians were examined. The study also tried

to evaluate the Turkish tourism potential for Jordanian tourist market and the Jordanian tourism

potential for Turkish tourist market. Light was also shed on the collaborative efforts between

players in tourism sector in both countries.

The study showed that the number of Turk tourists visiting Jordan has declined since 2010

due to the instability in the region. In addition to that, Jordan’s share of Turk tourists does not

seem to be promising in the future because of Jordan’s location in a tumultuous region and the

high prices of its tourism services. Therefore, players in Jordanian tourism sector should have

more effective role in promoting Jordan’s tourist product through inviting Turkish travel agencies

for roadshows. On the other hand, the Turkish market should be targeted through a tourism

policy designed to this purpose.



62

The figures provided by the Turkish Statistical Institute indicate that Turks who are

travelling to Jordan are mainly business travelers (conferences, meetings, assignments etc.),

However, Turkish outbound tour operators argue that their clients choosing Jordan as a tourist

destination are mainly cultural tourists.

Regarding Jordan’s outbound tourism to Turkey, it is noticed that the instability of the

destinations traditionally visited by Jordanians (especially Egypt and Syria) along with the

affordable prices of the Turkish tourist products lead to the emergence of Turkey as a preferred

destination by Jordanian tourists in the last years. It is also noticed that Jordanians perceive

Turkey as liberal, shopping and recreation-oriented destination. Jordanian tourists are mainly

interested to visit four Turkish destinations that are Istanbul, Marmaris, Antalya, and Bodrum.

Recently, players in tourism sector in Turkey and Jordan seem to be aware of the

importance of collaboration to promote tourist movement between the two countries.

Unsurprisingly, these efforts are mainly made by non-governmental bodies, which aligns with the

notion that tourism sector is more likely to prosper in liberal environment away from

bureaucracy.

Players in tourism sector in Jordan should maximize Jordan’s share of the Turkish market

through promoting Jordan as a stable country offering the opportunity to Turk tourists to explore

Jordan’s cultural and historical inheritance that, in a good part of it, meets with that of Turkey. In

addition to that, high prices of Jordanian tourist products do not seem to be appealing for Turk

tourists who find competitive prices in different destinations in the region. Therefore, there seem

to be a need for a tourism policy designed to target the Turkish market taking into consideration

the stability and pricing factors.

One of the limitations of this study is that general travel motivations of Turk and Jordanian

tourists are identified according to data obtained from governmental Institutes in Turkey and

Jordan and according to travel agencies in both countries. Further studies to identify travel

motivations based on “push-pull factor” theory would provide more detailed and more accurate

information, and would consequently help government decision makers and stakeholders in

tourism sector in both countries implementing market segmentation strategies to meet the needs

of the tourism market.



63

Reference

AA, (2012, July 3). THY, Ürdün için Türkiye'den turist çekecek. Zaman Gazetesi. retrievied from

http://www.zaman.com.tr/ekonomi_thy-urdun-icin-turkiyeden-turist-ekecek_1312590.html.

Albala, K. (2011). Food cultures of the world encyclopedia, ABC-CLIO.

Allan, M. (2013). Motivation of Jordanian female outbound tourists. Australian Journal of Basic

and Applied Sciences, 7(11): 71-76.

Alrawadieh, Z. (2011). Royal Jordanian airlines and the competitiveness of the Jordanian tourist

product. Journal of King Saud University for Tourism and Archaeology, 24(1), 1-17.

Alrawadieh, Z. (2013). Alsiyaha albi’iah: Almafahim wa al’usus wa almuqawimat (Ecotourism:

Concept, Principles and elements), Amman: Aldostor Press.

Ariffin, A. A. and Hasim, M. S. (2009). Marketing Malaysia to the Middle East tourists:

Towards A preferred inter-regional destinations. International Journal of West Asian

Studies, 1, 39-53.

Ashworth, G. J., Graham, B. and Tunbridge, J. E. (2007). Pluralising pasts: Heritage, Identity

and place in multicultural societies. London: Pluto Press.

Aybek, S. M. (2013, May 5). Ürdün ve Türkiye arasında turizm işbirliği teşvik etmek için fam

trip düzenlendi. Tourism Life in Turkey.

http://www.tourismlifeinturkey.com/newsdetail/4880-

uRDuNVETuRKiYEARASiNDATURiZMisBiRLigiNiTEsViKiciNFAMTRiPDuZENLEN

Di.ht ml

Bader, M. (2012). Religious tourism in Jordan: current situation, future developments and

prospects, a case study on Islamic and Christian holy sites. Unpublished Ph.D. thesis,

Katholische Universität Eichstätt-Ingolstadt, Mathematisch-Geographische Fakultät.

Retrieved from http://opus4.kobv.de/opus4-ku-eichstaett/frontdoor/index/index/docId/61.

Balli, F., Balli, H. O. and Cebeci, K. (2013). Impacts of exported Turkish soap operas and visa-

free entry on inbound tourism to Turkey. Tourism Management, 37, 186–192.

Buccianti, A. (2010). Dubbed Turkish soap operas conquering the Arab world: social liberation

or cultural alienation?, Arab Media and Society, 3, 1-10.

Çaycı, A. (2010). Ürdün’de Osmanlı mimarisi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.

http://www.zaman.com.tr/ekonomi_thy-urdun-icin-turkiyeden-turist-ekecek_1312590.html

http://www.tourismlifeinturkey.com/newsdetail/4880-uRDuNVETuRKiYEARASiNDATURiZMisBiRLigiNiTEsViKiciNFAMTRiPDuZENLENDi.html





http://opus4.kobv.de/opus4-ku-eichstaett/frontdoor/index/index/docId/61



64

Cobos, M. (2008). Market potential of Middle East tourists in Thailand, unpublished

Master thesis, Prince of Songkla University. Retrieved from

http://kb.psu.ac.th/psukb/bitstream/2010/5907/1/313812.pdf

Connell, J. (2006). Medical tourism: Sea, sun, sand and… surgery. Tourism Management, 27 (6),

1093–1100.

Daher, R. F. (2007). Conceptualizing tourism in the Middle East: Place, Heritage, Mobility and

competitiveness. In: R. F. Daher, (ed.) Tourism in the Middle East: Continuity, Change and

Transformation. Clevedon: Channel View Publications.

Dönmez, C. (2014). I. Dünya Savaşıyla ilgili yurt dışındaki Türk şehitlikleri, Akademik Bakış,

7(14), 137-162.

Dudokh, D. (2009). What factors affect the destination choice of Jordanian tourists? A panel data

analysis. Retrieved from

http://www.divaportal.org/smash/get/diva2:518587/FULLTEXT01.pdf.

Halicioglu, F. (2010). An econometric analysis of the aggregate outbound tourism demand of

Turkey. Tourism Economics, (16)1, 83-97. DOI:

http://dx.doi.org/10.5367/000000010790872196.

Harding, L. (1967). The Antiquities of Jordan. 5th ed. London: Lutterworth Press.

Hazbun, W. (2004). Globalization, Reterritorialization and the political economy of tourism

development in the Middle East. Geopolitics, 9(2): 310-341.

İhsanoğlu, E. (2003). Cross-fertilization between Arabic and The other languages of Islam. In: E.

İhsanoğlu, (ed.) Culture and learning in Islam: UNESCO.

Işık, H. (2014). Bir sözlü tarih örneği: Ürdün Salt Türk şehitliği. History Studies:

International Journal of History,6(3), 179-198.

Kaya, A. (2012). Turkey as an emerging destination country for immigration: Challenges and

prospects for the future. In: A. G. Schmidt and J. Fritz-Vannahme, (ed.), Europe, Turkey

and the Mediterranean: Fostering Cooperation and Strengthening Relations. Gütersloh,

Germany:Bertelsmann Foundation, 85-96.

Kirişci, K., (2011). Turkey’s “demonstrative effect” and the transformation of the Middle East.

Insight Turkey, 13(2), 33-55.

http://kb.psu.ac.th/psukb/bitstream/2010/5907/1/313812.pdf

http://www.divaportal.org/smash/get/diva2:518587/FULLTEXT01.pdf

http://dx.doi.org/10.5367/000000010790872196



65

Kovjanic, G. (2014). Islamic tourism as a factor of the Middle East regional development.

TURIZAM, 18(1), 33-43.

Kozak, M. (2002). Comparative analysis of tourist motivations by nationality and destinations,

Tourism Management, 23(3), 221–232.

Malkawi, K. (2012, April 23). Jordan, Turkey to develop joint tourism packages. The Jordan

Times. Retrieved from http://jordantimes.com/jordan-turkey-to-develop-joint-tourism-

packages

Mohammad, B. and Som, A. (2010). An Analysis of push and pull travel motivations of foreign

tourists to Jordan. International Journal of Business and Management, 5(12), 41-50.

Mustafa, M. H. (2012). Improving the contribution of domestic tourism to the economy of

Jordan. Asian Social Science, 8(2), 49-61.

Özkan, A. (2012, September 4). TÜRSAB heyeti Ürdünlü turizmcilerle bir araya geldi.Turizmde

bu Sabah. Retrieved from http://www.turizmdebusabah.com/haberler/urdunlu-turizmciler-

tursab- heyetiyle-bulustu-hac-ve-umre-turizminden-pay-istedi-62142.html

Turan, F. (2000). Adverbs and adverbial constructions in old Anatolian Turkish. Otto

Harrassowitz: Wiesbaden.

Türkiye İstatistik Kurumu (2014, July). Statistical tables and dynamic search.

http://www.turkstat.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1072.

Türsab (2014, July). Yurtdışına çıkan Türk vatandaşlarının sayısı 8 milyonu aştı,

http://www.tursab.org.tr/tr/istatistikler/arastirma-raporlari/yurtdisina-cikan-turk-

vatandaslarinin- sayisi-8-milyonu-asti_10532.html.

Uysal, M. and Hagan, L. (1993). Motivations of pleasure travel and tourism. In M. Khan, M.

Olsen, and T. Var (Eds.), Encyclopaedia of hospitality and tourism. New York: Van

Nostrand Reinhold, 798–810.

Uysal, M., X. Li, and E. Turk. (2008). Push-pull dynamics in travel decisions. In H. Oh and A.

Pizam (ed.), the Handbook of Hospitality & Tourism Marketing, Elsevier, 412-438.

Weigert, M. (2012). The challenges of tourism in the Mediterranean region. Panorama, 209-213.

http://jordantimes.com/jordan-turkey-to-develop-joint-tourism-packages

http://jordantimes.com/jordan-turkey-to-develop-joint-tourism-packages

http://www.turizmdebusabah.com/haberler/urdunlu-turizmciler-tursab-heyetiyle-bulustu-hac-ve-umre-turizminden-pay-istedi-62142.html



http://www.turkstat.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1072

http://www.tursab.org.tr/tr/istatistikler/arastirma-raporlari/yurtdisina-cikan-turk-vatandaslarinin-sayisi-8-milyonu-asti_10532.html



Documents

· Turizm araştırma Dergisi hakemli bir dergidir. Derginin amacı turizm sektörü ve çalışma hayatına ilişkin bilimsel çalışmaların yapılmasına, geliştirilmesine ve