Tungkol sa mga Butuanon

7/26/2019 Tungkol sa mga Butuanon

1/21


2/21


3/21

PASASALAMAT

Nais kong ipaabot ang aking pasasalamat sa lahat ng naging bahagi

at tumulong sa akin para mabuo ang pananaliksik na ito.

Sa aking mga kaklase at mga kaibigan nakasama ko sa oras ng lung-

kot at ligaya, lalong-lalo na kay Bb. Kierjee Mari Bayoneto na nagbahagi

ng mga impormasyon para mabuo ang pananaliksik na ito. Sa aking mga

magulang at kapamilya na nagbigay ng lakas ng loob at tulong pinansyal.

Sa aking butihing guro na si Gng. Carmela G. Ong, na umintindi at

gumabay para sa ikatatagumpay ng pananaliksik na ito. Higit sa lahat,

nagpapasalamat ako sa Poong Maykapal na siyang nagbigay ng mabuting

pag-iisip, tibay ng loob.

- Mark


4/21

TALAAN NG NILALAMAN

Pasasalamat .. i

Talaan ng Nilalaman .. ii

Panimula .. iii

Ang mga Butuanon .. 1

Pista ng mga Butuanon .. 2

Makasaysayang Panahon ng Butuan . 4

Larawan ng mga Artipaktong natagpuan

sa Butuan: .. 6

- Death Mask .. 6

- Mga Gintong Alahas . 6

- Gintong Tara .. 7

- Ang Balangay .. 8

- Mga Keramiko .. 9

- Ang Diwata ng Lahi . 10

- Ivory Seal at Silver

Paleograph .. 11

Mga Kwento ng mga Butuanon: .. 12

- The Foolish Wife / Ang uto-

utong Asawa .. 12

- The Tale of the Golden Idol/ Ang kwento

ng Ginintuang Diwata .. 18

Kami nga mga Butuanon (Awitin) .. 21

Wikang Binutuan .. 22

Talasanggunian ..


5/21

PANIMULA

Ang aklat na ito ay naglalaman ng mga impormasyon tungkol sa mga

Lapaknon o mas kilala sa tawag na Butuanon. Nakapaloob dito ang mga

Pista na ipinagdiriwang nila taon-taon, ang mga larawang ng mga natag-

puan na artipakto sa Lungsod ng Butuan, ang mga makasaysayang araw

ng Butuan at ilan sa mga kwento at awitin ng kanilang lahi.


6/21

ANG MGA BUTUANON

Ang mga Butuanon ay matatagpuan sa hilagang-silangan ng Min-

danao, partikular sa mga probinsya ng Agusan del Norte at Agusan Del

Sur. May iilan ding naninirahan sa Misamis Oriental at Surigao del

Norte. Ang mga Butuanon ay kaapu-apuhan ng ng Austronesyanong

nakatira mula sa Timog Tsina, na dumating sa noong edad bakal. Masgusto ng mga Butuanon na tawaging Lapaknon o mga taong naninira-

han sa maputik na lugar. May higit sa 30,000 ang nakakapagsalita ng

wikang Butuanon noong 1990, ngunit ang bilang nito ay bumababa sa

paglipas ng panahon. Ang kanilang wika ay hindi nalalayo sa wikang

Cebuano at may pagkakahawig sa wika ng Tausug sa Jolo at Kamayo

ng Bislig.1


7/21


8/21

Tuwing huling linggo ng Hulyo ipinagdiriwang ang Abayan Festi-val. Itoy idinaraos sa tabing-ilog bilang pagkilala sa St. Anne Patronesng Ilog ng Agusan. Ipinagdiriwang ang pistang ito sa pamamagitan ng

paligsahan ng mga bangka sa Ilog ng Agusan.

Isa pa sa mga Pistang ipinagdiriwang ng mga Butuanon ay angBalangay Festival. Ipinagdiriwang ito tuwing, ika-19 ng Mayo. Tu-matagal ito ng isang buwan, Mula Mayo 1-31 bilang pagkilala sa Patron

San Jose kasabay ng Mutya hong Butuan, mga kultural na pagtatanghal,pagsasayaw sa kalye at Sta. Cruzan. Ang Pista ay pagkilala sa 9 balang-hay na natagpuan noong 1976 at iba pang mga arkeolohikal na artipak-tong natagpuan sa Ambangan, Libertad malapit sa Lumang El Rio de

Butuan at Ilog ng Masao.

Ang huling Pistang Ipinagdiriwang ng mga Butuanon ay ang

Adlaw Hong Butuan. Isang pagdiriwang na hindi pwedeng palam-

pasin ng isang Butuanon. Ito ay sumisimbolo sa pagsilang ng Butuan

bilang isang Charteredna Lungsod. Ito ay ipinagdiriwang tuwing ika-2

ng Agosto taon-taon at isang paraan ng pagkilala para sa Outstanding

Butuanons.

MGA PISTA

Kalimuhan Festival ng Brgy. Libertad Tuwing ikatatlong linggo ng Enero

First Easter Mass Celebration Tuwing Ika-31 ng Marso

Balangay Festival Ika-1 hanggang ika-31 ng Mayo

Abayan Festival Tuwing huling linggo ng Hulyo

Adlaw Hong Butuan Tuwing ika-2 ng Agosto

3


9/21

ANG MGA MAKASAYSAYANG PANAHON NG BUTUAN

Sa simula ay wala pang Pilipinas, pero mayroon nang Butuan.

Ito ang pinakakilala at pinakapaboritong kasabihan ng mga Butuanon.

Kaya, maaaring maging basehan ito ng mga patunay at mga ebidensya

ng Unang Kaharian ng Butuan.

AD 500 Umiral ang Proto-Manobo na Wika sa Hilagang-SilangangMindanao.

AD 900 Balangay 5 (Butuan Boat), isang kahoy na bangka ang natag-

puan sa lungsod ng Butuan na ginagamit sa paglalayag.

AD960 Ang pinakalumang mga gamit pangkalakalan ay natagpuan saAmbangan, Libertad.

AD1000 ayon sa Intsik na si Soong Chi, may nagaganap nang

kalakalan sa pagitan ng mga Butuanon at sa kaharian ng Champa(vietnam). Mapapatunayan ito ng 9 na balangay at mga gintong alahas,

mga timbanga, death masks na natagpuan sa Butuan.

AD 1003 ang mga kinatawan ng Hari ng Butuan na si King Kiling ay

nagpakita sa Chinese Imperial Court.

AD 1003 (Oktubre 3) naitala ang pinakaunang kalakalan sa Pilipinas

na isinagawa ng mga Butuanon.

AD 1007 Si Haring Kiling (Ch-I-ling) ay nagpadala ng pormal na ka-

hilingan ng pagkilala sa Hukuman ng Tsina.

AD 1011 Sri Bata Shaja, ang namumuno sa Butuan, na nagpadala ng

Sugo (Likan-Shieh) sa Tsina noong 1011 na humantong sa pagkilala sa

kanya na ang Butuan ay nasa ilalim ng pamumuno niya. Naging dahilan

ito upang tuwirang makapagkalakal ang Butuan sa Bansang Tsina na

hindi Dumadaan sa Kaharian ng Champa (Vietnam).

4

Usiba' Dula Laro

Usog Lalaki Lalaki

Utdan Putlan Putulan

Utod Putol PutolW

Waa Wala Wala

Walo Walo Walo

29


10/21

1517 Nakuha ang pinakaunang artipakto sa Butuan: Ang Gintong

Tara

Marso 28, 1521 Nadiskubre ng Magellan at ng kanyang mga tauhan

ang Butuan.

Marso 29, 1521 Isinagawa ang pinakaunang sanduguan (casi-casi) saPilipinas na naganap Biyernes Santo taong 1521 sa pagitan ni Magellan

at magkapatid na haring sina Siagn at Colambu.

Marso 31, 1521 pinaniniwalaang ang pinakaunang Kristiyanong Misa

ay naganap sa Masao, Butuan.

1538- Ang mga taal ng Butuan o mga Butuanon ay bininyagan upang

maging Kristiyano ng mga Paring sina Ledezma at Martinez.

Enero 17, 1899 Naganap sa Butuan ang pormal na pagtaas ng Wa-

tawat at Pambansang awit sa Mindanao.

Marso 1-12, 1943 Inatake ng mga Gerilya ng Agusan ang mga Hapon

na ginanap sa bayan ng Butuan-Agusan.

Agosto 2, 1950 Idineklara ni Hon. Marcos Calo sa bisa ng RA No.

523 ang Butuan bilang isang Lungsod.

1976 Natagpuan ang 9 Balanghay sa Ambangan, Libertad.

5

Perti Grabe Grabe

Pinit Tiki Butiki

Pito Pito Pito

Poo Hawiranan HawakanPuwaga Pula-pula Mapula

Putahaw Tapolan Tamad

S

Sabanas Habol Kumot

Sagbay Bitay Ibitin

Sagomak Engkwentro Engkwentro

Saknob Labay Tapon

Salibay Tabon Takip

Sawog Salog Sahig

Siab Kaon Kain

Sigay Lunop Baha

Signat Kurat Gulat

Sin-o Kinsa Sino

Siki Tiil Paalam

Sili'i Ilisi Palita

Sirotso Gabas Lagari

Siyam Siyam Siyam

Sugmakan Sugnoran Gatungan

Sumbot Musunod Sunod

Sukmag Nisulong Lumusob

T

Tambaa Tambal Gamot

Tanan Tanan Lahat

Tod Tuklod Tulak

Tulo Tulo Tatlo

Tapad Tupad Katabi

Ton Tulon Lunok

U

Unom Unom AnimUpat Upat Apat


11/21

Death Mask

Mga Gintong Alahas

LARAWAN NG MGA ARTIPAKTONG NATAGPUAN

SA BUTUAN:

6

Magsawkamit Maningkamot Magsumikap

Masapsing Sayon Madali

Masawa Hayag Maliwanag

Minakmokan Naghinuktok NatulalaMiok-ok Mitago Nagtago

Mahabaa Taas Mataas

Makadlong Ngitngit Madilim

Malandog Danlog Madulas

Malapo Mabunalan Mapalo

Maliga Malipayon Masaya

Malumbo Humok MalambotMangyat Kabalo May alam

Mapisak Lapokon Maputik

Mayumo Tam-is Matamis

Mikudoo Migahi Tumigas

Mituwak Niundang Huminto

N

Napoo Napulo Sampu

Ngaan Unsa Ano

Ngan Pangalan Pangalan

Ngansi Ngano Bakit

P

Paayan Paingon Patunguhan

Paboos Pahulam Pahiram

Pakudoo Pagahi Patigas

Palis Hapon Hapon

Palis Panit Lakad

Panaw Lakaw Balat

Piya Gamay na iring Maliit na pusa

Pangan Pangalan Pangalan

Paantaw Palayo Dumistansya

Papno/Kapno Puno Puno

Perta Sira Pinto27


12/21

GINTONG TARA

Natagpuan ng isang babaeng Manobo sa Ilog ng Wawa noong 1917.Kinuha ito ng mga Amerikano noong 1922 at dinala sa isang Museo.

7

Kalimango Alimango Alimango

Kapot Gunit Hawak

Katug Katulag Matulog

Katon Anha PuntaKatoo Katol Makati

Kaw Ikaw Pera

Kawdal Kwarta Ikaw

Kawo Kalo Sumbrerp

Kinaham Ugma Paborito

Konsom Paborito Bukas

Kuba Hadlok TakotKulipa Luwa Dura

Kumingking Tudlo Daliri

Kun-o Kanus-a Kailan

Kuwangan Higdaanan Kama

L

La'ang Bitik Pain

Labak Dagan Takbo

Langot Lagot Galit

Lakag Gukod Habulin

Lakso Ambak Talon

Lapo' Bunal Pamalo

Lima Lima Lima

Lupa Tabok Tawid

Lurong Lipong Hilo

M

Ma'as Tiguwang Matanda

Mabdos Mabdos Buntis

Madyaw Maayo Mabuti

Mahawom Lawom Malalim

Maguwang Magulang Nakatatanda

Mala-mala Daghan Marami

Mamang Langgam Ibon26


13/21

Ang Balangay, natagpuan noong 1976 at idineklara ni Pangulong Cora-

zon Aquino na isangNational Cultural Treasurenoong 1987.8

H

Haad Halad Alay

Hagkot Tugnaw Malamig

Hagada Hagara ImbitahinHamot Humot Mabango

Hanas Maayo Bihasa

Haas Halas Ahas

Hasaon Bairon Patalasin

Hatlok Patay Patay

Hayopo Mubo Maikli

Hayo Layo Malayo

Hawom Lawom Malalim

Hawok Halok Halik

Hina'at Buntag Umaga

Hinang Buhat Gawa

Hingaw Hubog Lasing

Hipid Itago Isantabi

Hoy-ab Nguy-ab Hikab

Hukot Higot Lubid

Hurot Hurot Ubos

Huwa Singot Pawis

I

Iban Uban Sabay

Ido Iro Aso

Ihid Pinakagamay Pinakamaliit

Ila Alom Nunal

Isa Usa Isa

K

Kaba Sanina Damit

Kaba-kaba Alindahaw Paro-paro

Kado Duka Antok

Kain Asa Saan

Kag Kalag KaluluwaKalad-oman Kadumduman Maalala


14/21

MGA KERAMIKO

BAHAGI NG BALANGAY NA NATAGPUAN SA

AMBANGAN, LIBERTAD

9

D

Dag Kat-kat Akyat

Dungan Dungan Sabay

Daga Dalaga DalagaDagaha Dughan Dibdib

Dahili Hiwi Hindi pantay

Daig Dool Malalpit

Dalin-as Dakin-as Nadulas

Dakwa Dako Malaki

Dang-dang Sugba Ihaw

Dangkaya Nahayang NatihayaDii Dili Hindi/Ayaw

Digom Ngitngit Madilim

Diskanso Pahuway Pahinga

Diyan Diri Dito

Dogso Dunggab Saksak

Dom Gabii Gabi

Do-on Karon NgayonDo-ong Dunggo Daong

Duro Daghan Marami

Dungag Dugang Dagdag

Dungan Sabay Sabay

Duwa Duha Dalawa

E

Egwalar Moapil MakisaliEstar Nagpuyo Tumira

Eskrementar Mahinumduman Maalala

G

Gao Bugsay Sagwan

Gakapuliki Gakapuliki Abala

Gaygaya Taod-taod Mamaya

Gigakot Gihikot TinaliGowa Gawas Labas


15/21

DiwatangLahi(Moth

erBoat),natagpuanrinsaAmangan,Liberta

dnoong1976.

10

Banlos Gutom Gutom

Bangaa Pa-ak Kagat

Bangon Bangon Tayo

Bakoo Kumagko HinlalakiBaktas Lakaw Lakad

Bakwi Bawi Binawi

Batyag Mata Gising

Bay Balay Bahay

Bayho Balod Mukha

Bawod Nawong Tugon/Sagot

Bawos Balos Alon

Bilbilawo Tapolan Tamad

Bilik Tuyok Ikot

Bingata Bikaa Ibuka

Binubog Lugaw Lugaw

Biyangon Haligi Poste

Bohon Napura Kontento

Boli' Sampot/Lubot Puwet

Bontatak Anak Anak

Boo Kawayan Kawayan

Book Kolor Kulay

Bringhinas Talong Talong

Bugaa Hadlok Takot

Bugwak/Buswak Nisubra Umapaw

Buka' Boak Basag

Bukot Tabon Takip

Bulito Pilitan Dikitan

Bungoo Bungol Bingi

Buroka Away Laban

But-ok Tuk-an Bumara

Butwa Hubot Bunot

23


16/21

Ivory Seal

Silver Paleograph 11

Butuanon Cebuano Filipino

A

Abatod Ali Salagubang

Abang Abaga Harang

Abaga Bakukang Balikat

Abhong Abong Amag

Akoder Moapil-apil Nakikisali

Alima Kamot Kamay

Alimatok Alimatok Linta

Alimpatakan Utok Utak

Amaon Amahan Ama

Ama' Uyuan Tiyuhin

Amargoso Ampalaya Ampalaya

Ambak Baki Palaka

Ambaw Ilaga Daga

Amo' Unggoy Unggoy

Angkab Sulom Maitim na Langgam

Amomos Paak Kagat

Ampanay Ambot Ewan

Apik Dako nga iring Malaking pusa

Apot Pilit-pilit Malapot

Asido Gamay Maliit

Asub-a Pangutan-a ItanongAtod Tan-aw Tingin

Atoh Sukol Laban

Awa-aw Mingaw Mapayapa

B

Baid Sanghid Paalam

Bagodmod Bagolbol Nagmamaktol

Bagkot Banag ItinaliBanag Gihikot Tutubi


17/21


18/21


19/21


20/21


21/21

Documents

Tungkol sa mga Butuanon