Türklerde Muzikle Tedavi

8/14/2019 Trklerde Muzikle Tedavi

1/10

TRKLERDE MZKLE TEDAV

Yrd. Do. Dr. Pnar SOMAKCIT.C. Hali niversitesi Konservatuvar Trk Musikisi Blm

e-mail:[email protected]

zet

Bu almada, Trklerde mzikle tedavi, tarihi bir perspektif ierisinde ele alnm,

gnmze kadar Trk medeniyetlerindeki gelimeler zerinde inceleme ve aratrmalaryaplmtr. Bu alma gnmzde gzard edilen mzikle tedavinin faydalarn tekrarvurgulamak amacyla yazlmtr. Bu almann toplumumuzda bata mzisyenler ve he-kimler olmak zere pek ok insan kesimine yararl olaca umulmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Mzik, Mzikoterapi, Psikoterapi, Mzik Tarihi, Makamlar.

1. Giri

Mzik, eski zamanlardan beri insanlar zerinde nemli bir yer igal etmi-tir. nsanlar zntlerini, sevinlerini, kahramanlklarn, heyecanlarn, sevgilerinivb ounlukla mzik sanatn kullanarak ifade etmeye almlardr.1

Mzik insanlar bir hipnoz hali oluturarak etkilemi ve kitlelere zamanzaman yn vermitir. zellikle mzik, duygular younlatran bir zellie sahipolduundan, pek ok medeniyetlerde dini duygularn glenmesinde, hastalklarntedavisinde olduka yaygn bir yntem olarak kullanlmtr.

2. Trklerde Mzik

Trklerde mzik, Trk tarihi kadar eskiye gitmektedir. Baz tarih ve mzikbilim adamlar en az 6000 yldan beri devam eden bir Trk mzii tarihinden bah-setmektedir. Bu nedenle tarih srasna gre Trklerde mzik ve mzikle tedavi;

1. Orta Asya Trk Kltrnde2. slam Medeniyetinde

3. Seluklu ve Osmanllarda olmak zere balk altnda incelenmesiuygun grlmtr.

2.1. Orta Asya Trk Kltrnde Mzik

Orta Asya Trk Kltr en az M.. 1700 yllarna kadar uzanan yaklak6000 yllk uzun bir sreyi iermektedir.
mailto:[email protected]:[email protected]


2/10

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)

Mehter takmnda grlen (M..1134-249) evgan Ortaada mucuk,buncuk, agana diye bilinip, Ruslara, Lehlere, Ksiezye Turecki, svelilere TurkistKlockspel, ngilizlere, Jinling Johnnie adlaryla gemitir.

M.. 8.yzylda nce dmbelek, ddk, an, gong, eng eitleri ile uzunsapl balama tipi alglar kullanlmtr. Sonra tekkelerde halile, zilli maa, akakgibi aletler kullanlmtr. Daha sonra ise parmak zili, mehter zili, kak, kayrakortaya kmtr.Yine M..8.yzylda Bat Trkistanda pipa(bipa) denilen bir Trkalgs inlilerce kefedilmi, Ortaada ise ud ve onun deiik boylardaki ailesiortaya kmtr.2

flemelilerden borular Trklerde ok eskiden beri kullanlmtr. Ortaanbalarnda muynuz, nefir aletleri grlmtr. Yine bu ada kaval, pie, ney kul-

lanlmtr. Tulum yakn dou menelidir. ift dilli zurna olduka eskidir. p(bir az orgu) 8-16.yzyllar arasnda kullanlmtr.

Ritm aletlerinden, def (12.yzylda), tmr (14.yzylda), daha sonramazhar, daire, bendir, zenbez adl aletler grlmtr. Davul, Trklerde en yaygnolan mzik, ilan ve iaret aletidir. eitli zamanlarda eitli adlarla kullanlmtr.3

Asya Hunlar engi ok sevmitir, ilkan yatugan sonralar santur vekanunu oluturmutur.

Trklerde telli alglarn en eskisi balamadr. lkada kopuzlar, ortaa-da tanbur, tar ailesi, udurgu, ravza (rzva) sonraki yzyllarda balama ailesi(bozok, ark, karadzen) olarak kullanlmtr.

11. yzylda egeme, kl, rebab, tanbur, keman, kemene(klasik vekaradeniz) yay ile seslendirilmitir.

Bir oktavlk mzikal araln sekize deil de altya blnmesi ve neticedebir oktav iinde yedi deil de be ses aralnn kullanlmas, batda pentatonizm,Trklerde beseslilik diye adlandrlmaktadr. Besesliliin Orta Asyadan Dn-yaya yayld ve pek ok yerde devam ettii gzlenmektedir. rnein; Urfa, Erzu-rum, Safranbolu kylerinde, Konya, Cihanbeyli, Nide ve Eskiehirde beseslilikunsuruna rastlanmaktadr. Kazak-Krgz, dil-Ural, Krm, Yakut, Karaay Trklerimzikal eserlerinde tam belilik, zbek, Dou Trkistan, Kafkas, Azerbeycan,Trkmen Trkleri mzikal eserlerinde yarm beseslilik grlmektedir.4

Orta Asya uygarl

, eski dnyan

n drt bir yan

na yay

l

rken, her yerleimyerinde de varln srdrmtr. 9. ve 11.yzyllarda younlaan glerle artan bir kltr akm, Karadenizin kuzey ve gney yollarndan batya doru sreklitanm, eski dnyann kavimleri ile tantrlmtr.Bunun rneklerini pek ok eskiseyahat-namelerde grmek mmkndr.

132


3/10


2.1.1. Orta Asya Trk Kltrnde Mzikle TedaviOrta Asya dneminde kullanlan kopuz veya saz tedavi edici, iyi ruhlar

aran, kt ruhlar kovan nemli bir alg olarak kullanlmtr. Ayrca Altaylarve kuzeyinde davullar da hasta tedavisinde ve dini trenlerde zellikle amanlartarafndan kullanlmtr. aman hereyden nce kendine zg tekniiyle, ruhugklere ykselten veya yer altna indiren bedenin vcuttan ayrldn hissettiren

bir trans (akn) ustasdr. Kendisi davul alarak ruhlar hkm altna alr, llerle,eytanlarla, cin ve perilerle irtibat kurarak hastalara ifa datrd.

Daha sonra slam dini tesiri ile Baks adn alan tedavi eden hekimlerAltay, Kagar, Krgz Trklerinde ortaya kmtr. Baks, seans sresince mzik,iir, taklit ve dans sanatkar bir biimde birletirerek hastay iyiletirmeye alm-

tr. Kendisinden tamamen getii zaman(trans) yapt dansn zellikle iyiletiricibir gce sahip olduuna inanlmtr. 5

Yine zbekistanda da pek mehur olmasa da halkn iinde KinneYyc ler yani nazar deen insanlar tedavi edenler olmutur. Onlarn da tedavi-leri, yine ark syleyerek veya dans ederekeytan kiinin ruhundan kovmay he-defleyerek olmutur.6

2.2. slam Medeniyetinde Mzik

slamdan nce, Araplarn ounluu deve, koyun srlerini besleyerek g-ebe bir hayat srerek adrlarda yaamtr. Bu yzden gzel sanatlarn zellikle

iir kolunda ilerlemilerdir. Sonra iire yakn olarak mzik domaya balamtr.Araplarda terennm iki trl olmutur;biri gna,ark denilen iiirin mzik ilesylenmesidir, dieri ise, tagbir denilen nesir halindeki szlerin terennmdr.Bylece dini olmayan musiki domutur.

slamln balangcnda, musikiye kar bir direnme gsterilmitir. arksylenmek pek ho karlanmamtr. Bunun sebebi, mzik ve arknn insan zevkve sefaya yneltmesi, dini vazifeleri ihmale gtrmesi, ve cinsel istekleri teviketmesi olarak dnlmesindendir. Daha sonra Peygamberin Kuran- Kerimi gzelokuyanlara kar memnuniyet duymas ile insanlarn mzie kar bak asnyava yava deitirmitir. slamn ilk anda Kuran ses perdeleri pek az olanminr gamndan oluan sade melodiler ile okunmutur. Fakat zamanla gzel sesli

kiiler lkelerinin mzik zelliini ta

yan melodilerle sslemeye balam

lard

r.

7

Yava yava musikinin cazibesine tutulan devlet bykleri arasnda ark

sylemek, alg almak moda olmutur. Bylece musiki derece derece ilerleyerekAbbasiler anda daha stn bir dzeye ulamtr. Abbasiler dneminde yaamnl Trk-slam bilgini ve filozofu Farabi yazm olduu Kitab l Musiki adl ese-rinde mzii nazari adan aklam, mzik aletleri hakknda bilgi vermitir.

Trklerin slamiyeti kabul, 9.yzyln sonlarna rastlamaktadr.slamiyetten nce byk glerle batya tanan bu eski kltr, kendi kltrleriyle

133


4/10


kaynam ve deiik mzik trlerinin domasna sebep olmutur. Trk-slam kl-tr iinde esasl bir yer edinen musiki zellikle saray ve tekkelerde, mehterhaneevresinde gelimesini srdrmtr. Bu gelimelerin merkezini arlkl olarakmevlevihane ve enderun oluturmutur. Mevlevi ve dier tarikat mensuplar ara-snda byk bestekarlar yetimi, hem dini hem din d musikinin gelimesi veilerlemesi gzlenmitir. Bektailik tarikat iinde halk mzii varln srdrm-tr.

2.2.1.slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi

slam Medeniyeti tarihinde zelikle tasavvuf ekol mensuplar(sufiler) m-zikle uram, kullanm ve savunmulardr. Sufiler, akli ve asabi hastalklarn

mzik ile tedavi edildiinden bahsetmilerdir.

Bu dnemde yaam byk Trk-slam alimleri ve hekimleri Zekeriya Er-Razi (854-932), Farabi (870-950) ve bn Sina (980-1037) mzikle tedavinin bilhas-sa mziin psiik hastalklarn tedavisinde ilmi esaslarn kurmulardr.

Farabi, Musiki-ul-kebir adl eserinde mziin fizik ve astronomi ile olanilikisini aklamaya almtr.

Trk Mzii makamlarnn ruha olan etkileri Farabiye gre yle snf-landrlmtr:

1. Rast makam: nsana sefa(nee-huzur) verir.2. Rehavi makam: nsana beka(sonsuzluk fikri) verir.3. Kuek makam: nsana hzn ve elem verir.4. Bzrk makam: nsana havf(korku) verir.5. Isfahan makam: nsana hareket kabiliyeti, gven hissi verir.6. Neva makam: nsana lezzet ve ferahlk verir.7. Uak makam: nsana glme hissi verir.8. Zirgle makam: nsana uyku verir.9. Saba makam:nsana cesaret,kuvvet verir.

10. Buselik makam: nsana kuvvet verir.11. Hseyni makam: nsana skunet, rahatlk verir.12. Hicaz makam:nsana tevazu(alakgnlllk) verir.

Farabi Trk mzii makamlarnn zamana gre psikolojik etkilerini de u

ekilde gstermitir:1. Rehavi makam: yalanc sabah vaktinde etkili2. Hseyni makam: sabahleyin etkili3. Rast makam: gne iki mzrak boyu etkili4. Buselik makam: kuluk vaktinde etkili5. Zirgle makam: leye doru etkili6. Uak makam: le vakti etkili7. Hicaz makam: ikindi vakti etkili

134


5/10


8. Irak makam: akam st etkili9. Isfahan makam: gn batarken etkili

10. Neva makam: akam vakti etkili11. Bzrk makam: yatsdan sonra etkili12. Zirefkend makam: uyku zaman etkilidir. 8

Byk slam bilgini ve filozoflarndan bn Sina (980-1037) Farabinin e-serlerinden ok yaralandn ve hatta musikiyi de ondan renerek tp mesleindeuyguladn ifade etmi ve yle demitir: Tedavinin en iyi yollarndan, en etkili-lerinden biri hastann akl ve ruh glerini artrmak, ona hastalkla daha iyi mca-dele etmek iin cesaret vermek, hastann evresi sevimli, hoa gider hale getirmekona en iyi musikiyi dinletmek ve onu sevdii insanlarla biraraya getirmektir.

bn Sinaya gre ses varlmz iin zaruridir. Ahenkli bir dzen iersin-de, belirli birekilde ayarlanm olan sesler, insan ruhu zerinde ok derin tesirleryapar. Sesin etkisi insan sanat ile zenginletirilir. Yine bn Sinaya gre, ses tonudeiiklikleri insann ruh hallerini belirtir. Mzik bestelerini bize ho gsteren i-itme gcmz deil, o besteden eitli telkinler karan idrak yeteneimizdir. Bu-nun iin seslerin dzenli olarak birbirine ahengi, besteleri, ahenkli vurularn d-zenli ve kaideye uygun olular, insan derinden derine cezp eder.9

Sonu olarak, slam medeniyeti dneminde, Er-Razi, Farabi, bn Sina gibiTrk-slam hekimleri, psikolojik hastalklarn tedavisinde; ila ve mzikle tedaviyntemlerini kullanmlar, bu yntemler, gerek Seluklu gerekse Osmanl hekimle-ri tarafndan tatbik edilerek 18 yzyla kadar gelitirilmitir. 10

2.3. Seluklu ve Osmanllarda Mzik

slamiyetten nceki Asya Trk Musikisindeki beseslilik, dini tesirle birlik-te deimeye balam ve bir gamda sekiz ses kullanlmaya balanmtr. Bu mzikyava yava Seluklu mziini ve bununla yakn ilgisi olan Mevlevi Mziini olu-turmutur. 13.yzylda yaayan Safiyddin Urmevi byk Trk-slam bilgini ola-rak karmza kar. Safiyddin, Trk Musikisi sistemini ilmi ekilde ortaya koy-mu, santur, nzhe, mugni gibi alglar icat etmitir.

Safiyddinden sonra, 1360-1435 yllar arasnda yaam Hoca AbdlkadirMeragiden dounun yetitirdii en byk bestekar, musiki bilgini, hanende, sa-

zende olarak sz edilir. 1207 y

llar

nda domu olan Mevlanan

n babas

Bahaeddin Veled Anadoluya gelirken mevlevi kltrn oluturan ney, rebab,eng, kudm, halile, mazhar gibi alglar getirmitir. Musikiye zamanla Itri, s-mail Dede Efendi gibi dahi bestekarlar girmitir. Dini motifler yerini yava yavasosyal konulara terk etmeye balaynca Trk Sanat Mzii, Mevlevi mzii ortayakmtr. Mevlana, zellikle rebab, ney gibi alglara nem vermitir. 11

Bir taraftan Mevlevi ve Klasik Trk Mzii devam ederken, dier taraftanHoca Ahmet Yesevinin iirleriyle ve Bektai nefesleriyle kopuz ve balama eli-

135


6/10


inde icra edilen Trk Halk Mziinde trk, uzun hava, atma, bozlak vb form-lar olumutur.

Seluklulardan Osmanllara geen askeri gayelerde kullanlan Mehter M-ziinin yenieri ocana takdiminde Hac Bektai Velinin rol olduu sylenmek-tedir. Bu musiki trnde ks, davul, nakkare, kudm, zurna, nefir, nsfiye, zil, zillimaa vb kullanlmtr.12

Osmanl saraynda II. Murat, II. Beyazt, IV. Murat, II. Mustafa, III. Ah-met, III. Selim, II. Mahmut gibi bir ok deerli musikiinastlar yetimitir.Yine budnemde Itri, smail Dede Efendi, Hafz Post, Recep Efendi, Zekai Dede, EminDede, Nayi Osman Dede, Ebubekir Aa, Kantemirolu gibi mehur statlar yeti-mitir.

2.3.1. Seluklu ve Osmanllarda Mzikle Tedavi

Trklerde ilk ciddi mzikle tedavi Osmanl devleti zamannda grlmekleberaber, Orta Asyada Anadolu ncesi zamanda Baks ad verilen aman mzis-yenler tarafndan, eitli hastalklar iin tedavi almalar yaplmtr. Hala bufaaliyetlerini srdren Bakslar Orta Asya Trkler arasnda yaamaktadrlar.13

Bir Seluklu Trknn yaptrdamdaki Nurettin Hastanesinde bn Si-na, mzikle akl hastalnn tedavisini uygulamtr. bn Sinann tesirleri Osmanldevrinde de devam etmitir.

Osmanl saray hekimi Musa bin Hamun, di hastal ve ocuk psikolojihastalklarn iyiletirmede mzikle tedavi yntemini kullanmtr.

bn Sinann mehur eseri El Kanun fit-tbbi adl eserini tercme edenTokatl Mustafa Efendinin talebesi Hekimba Gevrekzade Hasan Efendi (18.yy)yazd eserinde bn Sinann eserinden ok faydalandn ifade etmitir.

Hekimba, Gevrekzade Hasan EfendiEmraz- Ruhaniyeyi Negama- Mu-sikiye adl eserinde, ocuk hastalklarna hangi makamn iyi geldiini yle bah-setmitir:

Irak Makam: ocuktaki menenjit hastalna faydaldr.

Isfahan Makam: Zeka, zihin akl verir ve souk algnl ve atelihastalklardan korur.

Zirefkend Makam: Fel ve srt arsna iyi gelir, kuvvet hissi verir.

Rehavi Makam: Tm ba arlarna, burun kanamasna, az arpklna,fel ve balgam hastalklarna iyi gelir.

Bzrk Makam: Beyin, kulun arlarna iyi gelir, kuvvetsizlii ortadankaldrr.

136


7/10


Zirgle Makam: Kalp, beyin hastal, menenjit, mide harareti, karacierateine iyi gelir.

Hicaz Makam:drar yolu hastalklarna iyi gelir.

Buselik Makam: Kala, ba ars ve gz hastalklarna iyi gelir.

Uak Makam: Ayak arlar ve uykusuzlua iyi gelir.

Hseyni Makam: Karacier, kalp hastalklarna, nbet, gizli hummalaraiyi gelir.

Neva Makam: Blu ana ulam ocua, kala arsna, gnl sevinci-ne iyi gelir diye ifade etmitir.

Enderun hastanesinde, ocuk yataki talebelerin mzikle tedavi edildiini,1675 de Baron Topkap Sarayn tarif ettii eserinde belirtmitir. Musiki stadSafyiddin gnn belli vakitlerinde rastgele makamlarn icra edilmeyeceini, buvakitlerde belli makamlarn icra edilmesinin insan ruhunu dinlendireceini, insanhuzura kavuturacanyle ifade etmitir:

1. Rehavi makam, fecirden nce2. Hseyni makam, tan yerinin aard zaman3. Rast makam, kuluk vaktinde4. Zirgle makam, le vaktinde5. Hicaz makam namaz arasnda6. Irak makam ikindi vaktinde

7. Isfahan makam, gn batarken8. Neva makam, akam vaktinde9. Bzrk makam, yats

10. Zirefkend makam, uyku vaktinde

Hernekadar gnn belli vakitlerinden, belli makamlarndan sz edilmisede, ayrca gnn yirmi drt saatinin drde blerek, bu zamanlarda hangi makamla-rn okunup, dinlenecei de aratrlmtr. Ayrca makamlarn hangi uluslara neetkisi yapt, astrolojiyle balants da baz hekimlerce aratrlm ve incelenmi-tir.

Makam ve fasllarn eitli uluslar zerindeki etkileri olduunu kabul edeneski Trk hekimlerine gre:

1. Hseyni makam Araplara2. Irak makam Acemlere3. Uak makam Trklere4. Buselik makam Rumlara daha ok dinletilmitir

Duygusal olarak makamlarn insan zerindeki tesirleri hekimlerce yleaklanr:

137


8/10


1. Irak makam insana tat ve eni2. Zirgle makam uyku3. Rehavi makam alama4. Hseyni makam gzellik5. Hicaz makam alak gnlllk6. Neva makam yiitlik7. Uak makam glme hisleri verir. 14

Astrolojik olarak da yine her burcun bir makam bulunmutur.

Eski Trk hekimlerinden uurinin Tadil-i Emzice adl kitabnda musi-kinin btn hastalk ve arlara iyi geldiini ilim ve fen adamlarnn desteini ala-rak beyan etmitir.

3. Sonu ve neriler

Bu almada Trklerde mzik ve mzikle tedavi, tarihi bir perspektif ier-sinde ele alnm, gnmze kadar Trk Medeniyetlerindeki gelimeler zerindeinceleme ve aratrma yaplmtr.

Bu incelemelernda aadaki sonulara varlmtr:

1. Mzikle ruhi tedavi yntemi ok eski dnemlerde Orta Asya Trk Kl-tr iersinde balam, ok ynl grevleri olan kiiler tarafndan uygulanm,gnmzde de uygulanmasna rastlanmaktadr.

2. Trk-slam Dnyasndaki mzikoterapi faaliyetlerinin ve zellikle has-tanelerde mzik kullanarak tedavi yntemlerinin ilk defa 9.yyda balad ve18.yya kadar bu konuda byk ilerlemeler olduu grlmtr.

3. Mzikterapide, lkelerin milli otantik mziklerinin etkili olduu, hasta-ln eidine gre deiik makam ve enstrmanlarn fayda salad dikkati ek-mektedir.

4. Gvenin belirtttii gibi, pentatotik asll olan, improvize ve sezgi im-kan yksek olup, bnyesindeki koma seslerin okluu sebebiyle ok ynl birifade gcne sahip olan Trk Mzii gittike psikoterapide nem kazanmaktadr.eitli lkelerde yaplmakta olan aratrmalar, 1993 de stanbulda gerekletirilenII. Uluslararas Mzikoterapi ve Etnomzikoloji sempozyumunda sunulan bildi-

riler bu dnceyi desteklemektedir.Bu makalede ele alnan mzikoterapi dnce ve uygulamalar bugn ye-

niden gnmz teknolojisi ile incelenip tekrar deerlendirilebilir.

Seluklu ve Osmanl hekimlerinin srarla zerinde durduklar; makam-miza, makam-vakit, makam-astroloji ilikileri daha bilimsel yaklamlarla ve kli-nik deneylerle yeniden ele alnabilir.

138


9/10


10/10


DPNOTLAR1 ahin Ak, Avrupa ve Trkslam Medeniyetinde Mzikle Tedavi Tarihi Geliim ve

Uygulamalar, z Eitim Yaynevi, Konya, 1997, s:5.2 ahin Ak, Avrupa ve Trkslam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s:58-59.3 Bahaddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, Kltr bakanl Yaynlar, Ankara,

1991,s:204.4 ahin Ak, Avrupa ve Trkslam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s:77.5 Rahmi Oru Gven, Trk Musikisi Tarihi ve Trk Tedavi Musikisi, Metinler Mat-

baa, stanbul, 1993,s:10.6 ahin Ak, Avrupa ve Trkslam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s:88.7 ahin Ak, Avrupa ve Trkslam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s: 97-98.8 Sadk Yiitba, Musiki le Tedavi, Yelken Matbaa, stanbu, 1972, s:34.

9 Bekir Grebene, Mzikle Tedavi, Sanem Matbaa, Ankara, 1978, s:26.10 Arslan Terziolu, Trkslam Psikiyatrisinin ve Hastanelerinin Avrupaya Tesirle-

ri, Bifaskop Yaynevi, stanbul, 1972, s.24-26.11 Rahmi Oru Gven, Trklerde ve Dnyada Mzikle Ruhi Tedavinin Tarihesi ve

Gnmzdeki Durumu, stanbul niversitesi baslmam doktora tezi, stanbul, 1985,s:21-22

12 Nazmi Ylmaz ztuna, Trk Musikisi Ansiklopedisi, Milli Eitim basmevi, stanbul,1976, s.23

13 Rahmi Oru Gven, Trklerde ve Dnyada Mzikle Ruhi Tedavinin Tarihesi,s:24

14 ahin Ak, Avrupa ve Trkslam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s:129.

140

Documents

Türklerde Muzikle Tedavi