Upload
phamdiep
View
223
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Ekonomik Yaklaşun, Cilt : 18, Sayı: 63, ss. 69-94
TÜRKİYE'DE VERGİ AHLAKINI BELiRLEYEN FAKTÖRLER ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
Özet
Ali Rıza GÖKBUNAR1
Sibel SELİM2
Halit YANIKKAYA3
Kişilerin vergiye karş1 davranışlarmı inceleyen standard beklenen fayda
teorileri kişilerin neden vergi kaçır(ma)dtklarmı ya da neden bu kadar çok vergi
ödemeyi seçtiğini açıklayamamal..'tadır. Bu nedenle araştırmacTlar vergiden
kaçınmayı açıklayan modeliere ahlaki kurallar ve sosyal normlar g ibi yenifaktörleri de dahil etmişlerdir. 'Vergi ahlakı ' bu konuyu açıklamakta kullanrlabilecek doğal
bir değişken olarak diişiinülebilir. Bu çalışmada Avntpa Değerler Anketi verileri
kullanılarak Türkiye için vergi ahlakını etkileyen faktörler analiz edilmiştir. Çeşitli
demografik faktörler yanında çok sayıda sosyo-kiiltiirel değişkende regresyonlarda kullanılmlŞtir. Bunlardan bireylerin yaşr, cinsiyeti ve istihdam durumu, dindarlık
düzey i, ve demokrasiye bağldığı bireyin vergi ahlakmda istatistiksel olarak anlamlı
etkiye sahiptir. Diğer bazı değişkenler ise ya anlamsız ya da beklentilerin aksine
(mil/iyetiyle gurur ve adalet sistemine güven) sonuçlar vennektedir.
Anahtar Kelime/er: Vergi ahlakı, Türkiye, Vergi kaçağı
AN EMPRICAL ANALYS/S OF TAX MORALE TN TURKEY
Abstract
Using the data from the European Values Survey (EVS) on Turkey, strong evidence has been found that trust in democracy and religiosity have a systematic
positive in.fluenı::e on tax mora/e. This e.ffect tends to persisi even afier controlling
1 Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi, Uygularnalı Bilimler Yüksek Okulu, [email protected].
z Öğr. Gör. Dr., Celal Bayar Üuiversitesi, llBF. sibcl.seliı[email protected].
l Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi, Uygu lamalı Bilimler Yüksek Okulu, hali ı[email protected].
70 Ali R1za GÖKBUNAR-Sibel SELİM-Ha/it YANIKKAYA
for age, income, education, gender. marital status, emp/oyment status. However, trust in justice system and in other fellow citizens and pride in being a citizen of
Turkey, either have an insignifıcant or 'incorrect ' influence on tax mora/e.
However, more empirical work is needed to belter understand fax mora/e. One limitation might be that we have constructed our dependent variable based on one
s ing/e item. Future surveys might give the possibility to bui/d multiple item questions
regarding fax morale wlıich would help to check the robustness of the obtained
results.
Key words: Tax mora/e, Turkey, Tax evasion r
ı. Giriş: Vergi Ahlakı Nedir?
Bu çalışma. Avrupa Değerler Anketİ (EVS) tarafından 2001 yılında
Türkiye'de 1206 kişi üzerinde yapılan anketten alınan "vergi kaçınnak meşru/doğru mudur?" sorusuna vatandaşların verdiği cevapların nasıl ve ne gibi faktörler
tarafından şekillendiğini analiz etmektedir. Vatandaşların vergi kaçırma, vergiden
kaçınma, askerden kaçma, mevcut sisteme karşı gelme ve direnme eğilimleri vardır.
Birçok vergi mükellefmin vergi ödemelerindeki kasıtlı uyumsuzluk göstermesi
(itaatsizlik) tüm gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde russedilen ciddi bir sorundur (Rcckcrs vd., 1994:825). Vergiye uyumsuzluk yani vergi kaçakçılığı kültürel ve
politik sınırların da ötesinde bir problemdir. Örneğin, ülkemizde 2001-2005 yıllan
arasında vergi kayıp ve kaçağı 28.5 ile 60 katrilyon TL arasında değişen miktarlarda
ve bütçe gelirlerine oranı% 13 ile 56'sı arasında değişmektedir. Kriz yılı olan 2001
yılında bütçe gelirlerine oranı en yüksek oran olması Iliçte surpriz değildir (Meriç ve Gi.inay, 2004:834). Diğer yandan ülkemizde farklı varsayımlara göre yapılan
çalışmaların sonuçlarına göre, kayıtdışı ekonomi 1984-2004 yılları arasında
GSMH'nın % 7.2' si ile % 82.5'i arasında olduğu tahmin edilmektedir (Kızılot ve
Çomaklı, 2004:124t
Hukuki görüşler bir tarafa bırakılırsa, makroekonomik bir bakış açısıyla vergi
kaçırma, vergiden kaçınma , vergi tabanının azalması bütçede benzer etkilere sahiptir. Yani her üçü de devletin gelirlerinde azalmaya yol açar ve kişilerin vergi
yükünü azaltına isteğinden kaynaklanır. Yasal farklılıklar ve vergi ahlakına bağlı
olarak, bireyler bu etmenleri farklı olarak ve eşit olmayan dürüstlüklerle
algılamaktadırlar (Kircber vd., 2003:535).
Vergi itaatsizliği tüm toplumlarda etkili bir vakıadır. Uluslar arası kayıt dışı
ekonomi bu durumun en önemli kanıtıdır. Kayıtdışı ekonominin en önemli
4 Diğer ülke örnekleri için bakınız (Hasseldine ve Zhuhonh. 1999:91. Brooks, 2001:6).
Türkiye'de Vergi Alı/akını Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 71
nedenlerinden biri ise bireylerin dürüst davranmamalarıdır. Diğer yandan yıllık
denetim sıklık.lannm azlığı, para cezalarının yetersizliği dikkate alındığında
bireylerin vergi hilelerine başvurmaları mantıklı gelmektedir. Buna .rağmen,
1990'larda araştırmacılar "Neden pek çok insan işbirliği içindedir ve hilelere
başvurınazlar? sorusuna odaklanmışlardır. Vatandaşları daha ahlaklı davranmaya,
doğru bilgi vermeye ve vergi uyumunu artırmaya ne öncülük edebilir? Bu sorunun bir cevabı, "vergi ahlakı" olarak da adlandırılan, vergi ödemek için yaradılıştan içsel
bir motivasyonun varlığıdır.
Ahlak, sosyal ilişkilerde ya da kişiler arasında rehberlik sağlamak için
geliştirilen kurallardan oluşan düzgüsel bir sistemdir. İşievi insan ilişkilerini bir
sisteme oturtmak ve düzenlemektir. Bu bağlamda vergi mükelleflerinin vergileme
karşısındaki davranışları halkın vergi zihniyeti ve vergi ahlakı tarafından belirlenir. Zaman ve mekana göre farklıklar gösteren vergi zihniyeti "vatandaşların bizzat
vergileme ve vergHeme ile yüklenen özel ınükeUefiyetler karşısında takındıklan
tavır" olarak tanımlanır. Vergi zilıniyetini genel bir çerçeve içinde ele alan vergi
ahlakı ise "mükelleflerin vergi kaçakçılığı ve vergi cezaları karşısında takındığı
tutum" olarak tanımlanabilir.
Vergi ahiala kişilerin vergilerini ödemeye iten içsel bir etken olarak
düşünülebilir. Vergi ahlakı vergilerini ödemek için bireylerin razılığı ya da ahlaki yükümlülüğüdür. Ya da ödemelerinin topluma bağış olduğu inancıdır. Vergi ahiala
ayrıca ahlaki pişmanlığı ya da vergilerdekj dolandırıcılığı kapsayan suçluluğu da
içerir. Eğer bir vergi mükellefinin pişmanlığı ya da suçluluk duygusu güçlü ise,
kadın ve erkek' vergileri ödemeye daha fazla istekli olacaktır (Torgler, 2005:525).
Vergi ahlakı genel ahlaktan biraz farklı bir kavramdır. Genel ahJakı yüksek olan bir kjşinin, vergi ahlakı düşük olabiür. Vergi ahlakı düşük olduğunda, her türlü
vergi hileleri nonnal kabul edilebilir. Vergi ablakı yüksek olan bir kişi ise, vergi
borcunu bir sadakat göstererek onu ilk fırsatta ödemeyi düşünür. Vergiyi ödemeyi
bir gereklilik kabul ettiği için ödemekten büyük bir haz duyar. Vergi ahlakının
yüksek, vergi venne istekliliğinin yüksek olduğu ortamlarda, aksine düşünüşler fertlerin vicdanlarında yok olur. Bu nedenle vergisel bilelerio olmadığı, ya da en az
olduğu bir vergi sisteminin kunılması için, yüksek bir vergi ahlakının varlığı
gereklidir (Şenyüz, 1984: 40-41). Ayrıca, vergi ahlakı, genel ablakı çok daha
geriden izlemekte ve vergi yasalarına aykırı olan davranışlar bir çeşit toplumsal
kabiliyet olarak nitelendirilmektedir (Turhan, 1989:225).
1990' larda pek çok araştırınacı "Neden pek çok insan vergilerini ödemeyi gönüllü olarak kabul eder ve hilelere başvurmaz? Acaba vergiden kaçınma vicdan
azabından etkilenir mi?'' sorulan üzerine yoğunlaşmışlardır. Vergi ahlakının vergi
ödemedeki en önemli etkenlerden biri olduğunu düşünen teorisyenler yukandaki
72 Ali Rtzo GÖKBUNAB-Sibel SELİM-Ho/it YANIKKAYA
sorulara cevap araınışlardır. Bu çalışınalara göre vergi mükellcfi sonuçta beklediği
faydayı sağlayacaksa vergi ödemekten kaçınmayacaktır. Ancak kişiler içinde
bulundukJan grup ve çevreden de etkilenirler. Yani vergi mükellefleri ahlaki
kurallardan ve duygusal değerlerden etkilenebilirler.
İnsan toplulııklan, örneğin aile veya meslektaşlar kişinin karar vermesini
etkileyebilir. Kişi bu topluluğa daltil olmak için kurallara uymaya zorlanır. Vergi
ahlakı açıklanması zor bir sosyal vakıa ve toplumsal bir bilmecedir. Vergi ahlakı
hakkındaki soru, 'İnsanların neden hile yaptığ1 değil?' gerçekte ise 'Neden hile
yapmadığıdır?'. Bir çok insan vergisini öder. Vergi kaçırmak ya da kaçırmamak bir
fırsat fonksiyonudur. Vergi ahlakı yilksek olduğunda vergi uyumu da yüksek
olacaktır. Vergiyi ödeme kararlan bir çok faktörden etkilenmektedir. İnsanlar çeşitli
nedenlerle kurallara ve kanunlara uyarlar. Örneğin vergi uyumunun etkenlerinden
birisi, suçlu olmaktan korkmaktır. Diğer yandan suçluluk duygusu, sosyal
normlardan ve inançlardan kaynaklanır (Torgler, 2003a:397).
Birçok vergi sistemi, mükelleflerin gönüllü olarak uyumuna bağlıdır. Vergi
mükelleflerinin gelirini doğru ve lam bir şekilde rapor etmesi ve bildirdiği gelire
göre vergi ödemesi beklenir. Bu sistem birçok vergi idaresi tarafından aktif olarak
uygulanmaktadır ki, denetleme ile kaçakçılık tespit edildiğinde uyumsuzluktan
kaynaklanan ceza verilebilsin (Macho ve Castrollo: 2004:349). Yıllık denetim
sıklıkları, para cezalarmın yetersizliği dikkate alındığmda bireylerin vergi hilelerine
başVlırmalan mantıklı gelmektedir. Diğer yandan insanlar çok büyük vergi cezası
olmaksızın hatta denetimlerin bile çok az olduğu bir dunun da dahi çok yüksek
oranda vergi ödeyebilmektedirler (Güth vd., 2005: 185). Yapılan pek çok çalışma, bir
çok vatandaşın doğal olarak dürüst o lduğunu ve doğru beyan yaptıklannı
göstermektedir (Stainer vd., 1997:216). Gerçekte vergi mükelleflerinin çoğunun
vergi kaçınnak için dolandıncılık yollarına başvurma niyeti ve çabası yoktur. Yani
vergi mükelleflerinin önemli bir kısmı, para cezası ve vergi denetimi olmadan dahi
vergi kaçırma eğilimi içinde değildirler. Fakat vergide hile yapmanın yoUarını
arayan vergi mükellefleri de vardır. Bu çalışmada Türk vergi mükelleflerinin vergi
ahlakının hangi düzeyde olduğu ve bu ablakı belirleyen faktörlerin neler olduğu
Probit modeli kapsamında analiz edilmiştir. Çok değişkenli ekonometrik
analizimizde kişisel düzeyde demografik yapı (yaş, cinsiyet, eğitim, meden i durum),
gelir düzeyi, demokrasiye, adalete ve topluma güven ve dindarlıkla ilgili değişkenler
kullanılmıştır.
İkinci bölümde, vergi ahlakı konusw1daki teorik ve ampirik literatür
incelenmekte; üçüncü bölümde, çalışmada kullanılan model ve regresyon tekniği,
veriler ve kullanılan değişkenler hakkında detaylı bilgi verilmekte; dördüncü
Türkiye'de Vergi Alıtakım Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araşttrma 73
bölümde ampirik testlerinin sonuçlan sunulmaktadır. Beşinci bölüm ise sonuç
bölümünden oluşmaktadır.
2. Vergi Ahlakı: Literatür Taraması
Vergi ablakı konusunda ilk çalışmalar 1960-1970'li yıllarda "Köln Vergi
Psikolojisi Okulu" olarak bilinen Grünter Schölders ve çevresindeki Alman bilim
adamları tarafından yapılmıştır. Bu okul ekonomik olayların sadece geleneksel bir
bakış açısıyla analiz edilmemesi gerekliğini vurgulayarak, vergi ahlakını vergi
itaatsizliğine ait bir tutum olarak görmüşlerdir. Yaptıkları çalışmalarda ve
anketlerinde kişisel vergi sorumluluklanın vergi ahlaklllln göstergesi olarak
kullanmışlardır (Torgler, 2003: 18-22).
'insanlar niçin vergi öder?' Allingbam ve Saııdmo ( 1972) klasik bir
ekonomik modeli geliştirerek bu soruya cevap araınıştır. Caydıncı yaklaşım olarak
ifade edilen bu yaklaşıma göre; vergi yükümlüsünün vergi kaçağından sağladığı
kazanç ya da fayda, yakalandığında uğrayacağı zarardan fazla olduğu sürece, vergi
kaçırınaya devam edecektir. Bu yaklaşımda, vergi yükümlülerinin vergi de ahlak
kurallanna önem vemıeyen, riske karşı nötr, ya da risk seven, çıkarını düşünen
kimseler olduğu varsayılmıştır. Bu çerçeve içerisinde vergi ödemede, vergi oranları ,
yakalanma ihtimali, gelir seviyesi ve ceza oraniarım etkileyen faktörler vergi
yükümlüsünün davraruşını etkilcınektedi~.
Caydırıcı yaklaşınıda her kişisel vergi ödeyicisinin doğuştan vergi kaçakçısı
olduğu varsaytlmaktadır. Bu yaklaşun vergi kaçıran kişinin, gelecekteki tüketimi
için vergi kaçırarak ve saklayarak faydasını maksimize ettiği kabul edilmektedir.
Son yıllarda ise, araştırmacılar bu yaklaşımın varsayımlarının gerçekçiliğinin ve
kontrol olasılığırun düşük olması ve cezaların vergi kaçakçılığını caydıracak kadar
ağır olmamasına rağmen niçin bu kadar vergi ödeyicisinin vergi ödediğini anlamaya
yönelmişlerdir (Andreoni vd., 1998; Cowell, 1992). Diğer bazı çalışmalar ise (bknz,
Falkiner, 1995; Erard ve Feinstein, 1994), geleneksel modelin tahminlerini
genişleterek vergi mükelleflerinin ahlaki değerlerini ve onların sosyal çevredeki
rollerini içeren daha sosyal yaklaşımı uyarlaınışlardır. Çalışmalan sonucunda;
parasal maliyetlere ek olarak, vergi kaçakçıları suç ve utanma hissi ile karşı karşıya
kalabileceklerini vurgulaınışlardır.
Schwartz ve Orleans (1967) yaptıkları ampirik çalışmada; vergi ahlakı ve
ceza korkusunun, vergi yasaları üzerindeki etkilerini incelemişler ve vergi ahlakının
cezalardan daha etkili olduğunu tespit etmişlerdir. Çeşitli Avrupa ülkelerini
' Bu konuda daha aynntılı bilgi için bakınız, Aktan (2006).
74 Ali Rıza GÖKBUNAR-Sibel SELİM-Ha/it YANIKKAYA
karşılaşttrdığı çalışmasında, Stri.impel ( 1969:29-30) vergi ahlakı ile vergi sistemi
arasındaki ilişkiyi analiz etmiştir. Muhtemelen vergi sistemlerinin zorlayıcı
karakterinden dolayı Almanlarm vergi ahlakının özellikle İngiliz mükelleflere göre
daha düşük olduğunu göstennektcdir. Çünkü İngiliz vergi sisteminin Alman vergi
sistemine oranla mükelleflere karşı daha dikkatli ve onları daha az zorladığı, baskı
yaptığı bilinmektedir. Sonuçta mükellef-merkezli yönetim anlayışının vergi ahlakını
ve uyumunu artırdığı görülmüştür. Ayrıca, Strümpel Fransız, İtalyan ve İspanyol
vergi sistemlerini verimsiz ve yönetimi yüksek maliyetli olduğunu ifade etmektedir.
Week (1983) 1960-1978 yılları arasında ülkeler arası vergi ahlakını tespit
etmeye yönelik çalışmalar yapmıştır. Geliştirdiği vergi ahlakı indeksine göre ABD,
Kanada, Japonya ve İrlanda, İskandinav ülkeleri, Hollanda ve İngiltere yüksek vergi
ahlakına sahip iken (vergi al;ılaksızlığı indeksine göre 2.2 ile 3.8 arasında), Fransa,
İtalya ve ispanya'da yüksek vergi ahlaksızlığıru ( 10.4 ile 20.4) tespit etmişlerdir
(Torgler, 2003e:l57).
Reckers vd., (1984), ABD Arkansas eyaletinde 250 kişi üzerinde yaptıkları
çalışmada bireylerin ahlaki inançlarının vergi uyumu kararlarında oldukça önemli
olduğwıu tespit etmişlerdir. Vergi kaçakçılığını ahlaki bir konu olarak gören
bireylerin vergi miktanna bakmadan muhtemelen daha az vergi kaçıracaklarınJ
tespit etmişlerdir. Diğer yandan vergi kaçırınaya ahlaki yönden bakınayanlar ise
diğer yapısal faktörlerden (vergi oranlannın yüksekliği, stopaj gibi) daha çok
etkilenmek:tedir. Roth vd., (1989) çalışınalarında vergi ahlakının vergi ödemelerinin
önemli bir belirleyicisi olduğunu, Hasseldine (2000) ise vergi ahlakının vergi
ödemelerinde pozitif etki yaptığını ileri sürmüştür.
Pyle ( 1991 :173 ), bireylerin ahlak dışı fayda maksimizasyonu yaptıkları
varsayımını eleştirmekte ve tesadüfi ömeklemelerle tüm bireylerin bu şekilde
düşünmediklerini göstem1ektedir. Her nekadar vergi kaçıranların yaptıkları
yanlarına kar kalsada, vergi mükelleflerinin çoğunluğu dürüstçe davranmaktadır. Bu
çalışma vergi mükelleflerin önemli bir kısmının her zaman dürüst olduğunu
vurgulama ktadır.
Long ve Swingen ( l 991: 130) bazı mükelleflerin "kolayca vergiden kaçınama
eğiliminde" olduklanru, hatta vergi kaçırmanın yollarını bile aramadıklarını ifade
etmektedir. Ayrıca, Elffers (2000:187) mükelleflerin bazılarının "vergi kaçım1a
fırsatlarıru eyleme dönüştürmediklerini ve vergi kaçırma için yeterli bilgi ve
kaynağa sahip olmadıklarını" belirtmektedir.
Kişilerin vergiye bakışını ya da vergi ahlakını şekillendiren faktörler olarak
çeşitli sosyal ve demografik faktörler sayılabilir. Nitekim 'yaş' ,'cinsiyet', 'medeni
durum', 'mesleki çevre' ve 'eğitim' gibi faktörlerin, mükelleflerin vergi ahlakı
Türk~ye'de Vergi Alılakrm Belirleyetı Faktörler Üzeritıe Bir Araştrrma 75
üzerinde etkileri konusunda çeşitli araştınnalar yapılmaktadır. Örneğin Torgler
(2003e), erkeklerin kadınlara oranla, evli çiftierin bekarlara oranla ve gençlerin
yaşlllara oranla daha az vergi ahlakına ya da daha fazla vergi kaçınna eğilimini
gösterdiklerini ortaya koymaktadır. Vergi ahlakı ya da vergi kaçınnama eğilimi
maaş ve ücret getiri ile pozitif, serbest çalışanların gelirleri ile de negatif bir ilişki
içerisinde olduğu ileri sürülınüştür. Eğitim dilzeyi yüksek olan mükellefler,
vergilerin ekonomik ve sosyal işlevleri konusundaki bilinçli nıtwnlan bunların vergi
kaçırma komısundalci eğilimlerinin daha•düşük olmasına neden olduğunu ampirik ve
deneysel araştırmalarında tespit etmiştir (Torgler, 2003e:56-57).
3. Ekononıetrik Model ve Veri
3.1 Model
Çalışmada Türkiye'de vergi ahlakını belirleyen faktörleri incelemek için
Probit tekniği kullarulmaktadır. Probit modeli, olasılığın O ile 1 arasmda değiştiği
paraınetrelere göre doğrusal olmayan istatistiksel bir modeldir (Griffıtbs vd.,
1993:740). Bu dağılım normal dağılun eğrisini esas alınaktadır. Rasyonel seçim
yaklaşırnma göre birimler karşılaştıkları alternatifler arasından kendileri için en çok
fayda sağlayacak olanı seçmektedirler (Güriş ve Çağlayan, 2000:659). İki değerli
bağımlı değişkenli bir olasılık modeli olarak Probit modelde i. bireyin kararının
gözlenemeyen bir fayda indeksine bağlı olduğu varsayılmaktadır. Kümülatif normal
dağılımdan oluşturulan model Normit model olarak da bilinmektedir. İndeks 1;,
aşağıdaki gibi tarumlanır.
(l)
Açıklayıcı değişenierin (x vektörü) değeri değiştiğinde tanımlanan indeksin
değeri de değişecektir. Daha büyük li değeri için i. bireyin faydası daha büyük
olacaktır (Griffıths vd., 1993:740). İndeks düzeyi ( ~I; ise Y=l durumu
gerçekleşecektir. ( > I; olması durumunda Y=l olayı gerçekleşmeyecektir.
NormalıLk varsayımı altında ( ~I; olma olasılıgı , standardize edilmiş kümülatif
nomıal dağılımdan aşağıdaki gibi hesaplanabilir.
. ı ı , _,ı
P; = P(Y == 1) = P(I; ~I;)= F(I) = ,-;;- fe 2 dt (2) v 2n -oo
Burada t, standartlaştırılmış normal değişkendir. Yani t - N(O, 1 ). Olayın
meydana gelme olasılığı, -oo dan l; 'ye kadar standart nonnal eğrinin altında kalan
alan ile ölçülür. Fayda indeksini elde etmek yani doğrusal olmayan bu fonksiyonu
76 Ali Rı:.a GÖKBUNAR-Sibe/ SELiM-Ha/it YAN/KKAYA
doğrusallaştınnak için ise denklem (3)'de belirtildiği gibi kümülatif nonnal dağılım
fonksiyonunun tersi alınmaktadır (bkz. Gujarati, 1995:563-564; Akın, 2002:25;
Pampel, 2000:58; Liao, 1 994:21 ).
(3)
Burada F 1 kümülatif normal dağılımın tersidir. Probit model tahmin edilirken
bireysel veriler kullanılıyorsa parametre tahminlerinde En Çok Benzerlik Yöntemi6
kullanılmaktadır. Gruplandınlmış veriler söz konusu ise böyle durumda Probit
model kümülatifnormal dağılıının tersi alınarak doğrusallaştınlır (Akın, 2002:27).
Şekil 1 'de Probit model grafiksel olarak gösterilmiştir.
Pr=F(Ii) P1=F(l1)
1
' 1 .. _ ........................... .......... .. O l1- F'1(P,) +a:ı
o ı ~=~'x, (b)
(o)
Şekil 1: Probit Model: (a), T, veri iken P;'nin bulunmasını (b), P, veri iken
l,'nin bulunmasını gösterir.
Kaynak: Gujarati, 1995:565.
Üçlü veya daha fazla seçimin söz konusu olduğu durumlarda probit model
genişletilmektedir. Çok seçimli probit modelleri, iki seçimli probit modellerinde
olduğu gibi En Çok Benzerlik yöntemi ile tahmin edilebilmektedir (Güriş ve
Çağlayan, 2000:660).
• Probıt modelın En Çok Benzerlik Yöntemi ile tahmini için blo. Wonldrıdgc (2002:460), Griffııhs vd, (1991:744-747).
Türkiye'de Vergi Altiakım Belir/eye11 Faktörler Üzerine Bir Araştırma 77
3.2 Veriler
Bu çalışmada Avrupa Değerler Ankeri (EVS, 2002) Türkiye verileri
kullanılıruştır. Bu anket Eylül-Ekim 2001 döneminde Boğaziçi Üniversitesinden
Yılmaz Esmer başkanlığında 18 yaş ve üstü Türkiye nüfusunu temsil eden 1206 kişi
üzerinde yapılmıştır. Bu anketin güçlü tarafı çok sayıda sosyo-ekonomik,
demografık ve zihinsel faktörü içermesidir. Analizde "vergi ahlakı" bağımlı
değişken olarak kullanılmıştır. EVS anketinde kişilerin vergiye bakışlarını ya da
vergi ahlakını ölçmede kullamlan temel soru: "Fırsatım bulduğumda vergi
kaçırırım" önermesini ne ölçüde doğnı ve haklı, ne ölçüde yanlış ve haksız
bulursunuz? Eğer bir davranışı kesinlikle yanlış/haksız buluyorsanız cetvelde ' 1 '
puanı, tamamen doğnılhaklı buluyorsanız '10' puanı seçiniz. Ya da arada bir puan
seçebilirsiniz.
Bağımlı değişken olan "vergi ahlakı" on rakaınlı endeksten iki veya üç
rakaınlı endekse dönüştürülmüştür. Probit model için bir (1) rakamı vergi
kaçırmanın asla kabul edilemeyeceğini ifade etmektedir. Sıfır (O) rakamı ise çok
daha az ifade edilen diğer rakamların (2-1 0) toplamından oluşmaktadır. Sıralı probit
modelde ise O ile 2 arasında 3 grup alınmıştır. 2 değeri en yüksek vergi ahlakını
göstermektedir. Yaş, cinsiyet, eğitim, medeni dunnn gibi demografik faktörler ile
gelir, sosyo-ekonomik durum, dindarlık, milliyetiyle gunır, adalet sistemine ve
hükümete güven ve politik düşünceler gibi bir çok kontrol değişken analize dahil
edilmiştir. Tablo 1 'de tanımlayıcı istatistikler ve Ek'te değişken tanımlamaları
sunulmuştur.
4. Ekonometrik Sonuçlar
Kişilerin sadece demografik, istihdam ve gelir düzeyine ilişkin
değişkenlerinin bağımsız değişken olarak analize dahil edildiği 'temel model'e ait
regresyon sonuçları Tablo 2'de sunulmuştur. Bu model hem Probit hem de Sıralı
Probit tekniği ile tabınin edilmiştir. Fakat AIC model seçim kriterine göre Probit
Model, Sıralı Probit Modele tercih edilmektedir. Dolayısıyla izleyen bölümlerde
sadece Probit modelinin sonuçları yorıımlanacaktır. Ayrıca, her bir teknik için son
sütunlarda marjinal etkiler (dy/dx) gösterilmiştir. Marjinal etkiler bağımsız değişken
bir birim değiştiğinde vergi mükellefmin belirli bir vergi ahlakı düzeyinde olma
olasılığını ne kadar değiştirdiğini ifade etmektedir. Sıralı Probit model için verilmiş
olan marjinal etkiler en yüksek vergi ahlakı değerine(2) aittir.
Aşağıda ülkemizde vergi ahlakını etkileyen etmenler, sosyo-demografik, sosyo-ekonomik ve toplumsal değerler açısından incelenecektir.
78 Ali Rıza GÖKBVNAR-Sibel SELiM-Ha/it YAN/KKAYA
4.1 Sosyo-demografik ve sosyo-ekonomik değişkenler
Sosyo-demografik ve sosyo-ekonomik faktörlerin vergi uyumu üzerinde
etkilerini analiz eden birçok teori sosyal psikologlar tarafından geliştirilmiştir. Bu
faktörler:
a) Cinsiyet: Sosyo-psikolojik araştırmalara göre kadınlar erkeklerden daha
yumuşak başlı, daha itaatkar ve kendilerine güvenleri daha azdır. Ancak sosyal psikolojide bu noktalarda halen tarbşmalar sürmektedir. Farklılıklar geleneksel
kadın rolüne bağlıdır. Günümüzün kadın tipi daha bağımsızdır. Bu ise vergi ahlakını
vergi uyumunu düşürebilmektedir. Diğer bir olasılık ise kadıniann erkeklerden daha
az risk almaya yatkın olmasıdır. Bu nedenlerle kadınların, erkeklerden önemli
ölçüde daha yüksek vergi ahlakı ve vergi uyumuna sahip olacaklan düşünülebilir. Fakat vergi ahlakı üzerinde cirLsiyetin etkisini düşünerek kesin tabminler geliştirmek
artık daha zordur. Bu neden1e cinsiyet aymmının vergi ahlakını açıklamada önemli
bir faktör olduğu yönünde bir çıkanın yapmak gerçekten güçtür (Torgler, 2003b: 16, Lawrence ve Steven 1998:98).
Yapılan analizlerde, Tablo 2'deki Probit modeli sonuçlarına göre kadınlarla erkekler arasında vergi ahiakl açısından istatistiksel açıdan bir fark
görülmemektedir. Fakat dindarlık, milliyetiyle gurur, demokrasi, adalete ve
insanlara güven gibi değişkenlerin eklendiği 'Genişletilmiş Model'de ise kadınların
vergi ahlakırun daha yüksek olduğu görülmektedir. Örneğin, Tablo 3 'ün 6.
sütununda sunuJan marjinal etkiler kadıniann verginin asla kaçınlmaması
gerektiğini ifade etme olasılığının erkeklerden yüzde 5 daha yüksek olduğunu
göstermektedir. Bu sonuçlar literatür ile uyum halindedir.
b) Yaş: Kişinin yaşının sahip olduğu vergi ahlakı ya da vergi uyumu ile
yakından ilgili olduğu sosyal psikologlar tarafından ifade edilmektedir. Genç yaştaki
mükellefler, gelirlerinin büyük bir kısrrunı tüketmek ya da tüketime yönelik kısa
vadeli tasarruflara ayınnak durumundadırlar. Özellikle, 25-30 yaş arasındaki kişiler henüz yiiksek bir gelire sahip olmadıklan ve daha yüksek bir hayat standardına
ulaşmak istedikleri için, devletin vergi taleplerine tam bir isteksizlikle karşı
durduklan söylenebilir. Buna karşın ileri yaşlardaki mükellefler, hayat standardını
yükseltme duygusunda ı srarlı değildirler. Bu nedenle yüksek yaş gruplanndakilerde
daha yüksek vergi uyumu görülmektedir (Şenyüz, 1984:59).
Ayrıca, yaşlı mükellefler genel olarak daha itaatkardır ve vergi konusunda yüksek kişisel ahlaki standartJara sahiptirler. Vergi ödeyenierin yaşındaki artış vergi
ahlakı üzerinde olumlu bir etkiye sahiptir. Yaşlı insanlar yaptırım tehditlerine karşı
daha duyarlldırlar. 30 ile 64 yaş arasında olan kişiler, 16 ile 29 yaş arasında olan
Türkiye'de Vergi Ahlakını Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 79
kişilere oranla daha yüksek bir vergi ahlakına sahiptirler (Lawrence ve Steven 1998:
98; Torgler, 2003b: 438).
Tablo 2'deki temel modele göre, yukanda ifade edilen çalışmalarla paralel
olarak Türkiye'de de 30 ile 50 yaş arası bireyler 16 ve 29 yaş arası genç bireylerden
daha yüksek vergi ahlakına sahiptir. Diğer bir deyişle, temel modele göre 30-49 yaş
grubwıdakilerin 16-29 yaş grubundakilere göre daha yüksek vergi ahlakına sahip
olma olasılığı %3 oranında daha fazladır. Fakat 50 yaş üstü nüfus ile genç nüfus
arasında vergi ahialcı açısından fark olmadığı da ortaya çıkan diğer bir sonuçtur.
Benzer sonuçlar 'Genişletilmiş Model' de de geçerliliğini korumaktadır. Yani, vergi
ödeyenierin yaşındaki artış vergi ahlakı üzerinde olumlu bir etkiye sahiptir.
c) Eğitim: Eğitimin vergi ahlakına etkisi tam olarak açık değildir. Eğitim
vergi kanunları hakkında vergi ödeyenierin bilgileri ile ilişkilidir. İyi eğitimli vergi
mükellefleri vergi kanunları ve mali konulan daha iyi bilmektedir. Bu nedenle
devletin gelirlerinden vatandaşiara sunmuş olduğu kan1u hizmetlerinin farkındadırlar
ve uyum derecesi bakımından diğerlerine göre daha iyi bir pozisyondadırlar. Diğer
yandan yüksek derecede eğitimli vergi mükellefı , hükümetin olası savurganlığının
da farkında olabilir. Dolayısıyla eğitimliler az uyumlu da olabilirler. Çünkü aldatma
için fırsatları daha iyi anlarlar (Torgler, 2003b:439).
Yapılan çalışmada da, Temel modelde (Tablo 2) eğitim değişkenleri dikkate
alındığında eğitim arttıkça kişilerin vergi ahlakının yükseldiği görülmektedir. Fakat
toplumsal değer değişkenlerinin kontrol edildiği Tablo 3 'deki genişletilmiş modelde
ise eğitiınin vergi ahlakı üzeriıldeki etkisınin istatistiksel olarak anlamlı olmadığı
görülmektedir.
ç) Medeni durum: Sosyal hayatın kurallarına, kısıtlarına bağlı olarak, evlilik
hali bireyleriıl yasal ve yasal olmayan alışkanlıklarını etkilemektedir. Dolayısıyla bu
sosyal kısıtlar kişilerin vergi ahlakını da etkileyebilir. Diğer yandan medeni durum
vergi sistemiyle etkileşim halindedir. Vergi uyumu seviyesindeki farklılıklar, evli ve
evli olmayanlara uygulanan farklı vergi uygulamalarına dayanıyor da olabilir.
Mesela, yukandaki çıkarunla uywnsuz olsada, İsviçre ve ABD'de bekarlar daha
yüksek vergi ahlakına sahiptir (Torgler, 2003b: 439; Torgler, 2003e:55). Kişilerin
medeni durumuda vergi ahlakını etkileyen bir değişken olarak sıklıkla analizlerde
kullanılmaktadır. Çalışmamızda bu değişken hem temel hem de genişletilmiş
modelde istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (Tablo 2 ve 3).
d) Meslek - Çalışma - İş: Serbest çalışan vergi mükellefleri diğerlerine oranla daha fazla vergi kaçırmaktadır. Çünkü kendi işine sahip olan kişiler içiıl vergi
daha görünür ve daha maliyetli olmaktadır. Bunun yanı sıra vergi kaçakçılığı,
vergiden kaçınma veya kaçakçılık fırsatıanna bağlıdır ve bu fırsatların serbest
80 Ali Rtza G6KBUNAR-Sibel SELİM-Halil YAN/KKAYA
çalışanlar için daha çok olduğu bilinmektedir (Torgler, 2003b: 440). Tablo 2 ve
3'dek.i sonuçlar kendi işi olanlara göre tam zamanlı çalışanların, emekli ve işsizierin
daha fazla vergi ahlakına sahip olduğunu göstermektedir.
e) Bireyin ekonomik statüsü: Vergi ablak.ı üzerinde bireyin ekonomik
durumunun ya da gelirinin etkisini teorik olarak biçiınlendimıek oldukça zordur.
Bireyin risk algılamasına bağlı olarak artan oranlı vergi tarife yapısı içinde gelir arttığında vergi ahlakı düşebitir ya da artabilir. Artan oranlı vergi tarifesinde yüksek
gelire sahip olanlar için vergi kaçınnanın TL getirisi daha yüksek fakat ekonomik
(maıjinal) faydası ise daha az olacaktır. Buna karşın düşük gelirli mükellefler için
ise kaybedecekleri ve kısıtları daha az olsa da risk alma eğilimleri düşük olacaktır
çünkü yakalanmaları balinde kayb~decekleri (ınaıjiııal) fayda daha yüksek olacaktır.
Yapılan analizlerde, Temel modelde alt orta sınıfa göre hem üst orta sınıf hem de çalışanlar, vasıfsız işçiler ve işsizierin daha dilşük vergi ahlakına sahip
oldu~ru görillmektedir. Yani, gelir düzeyi ile vergi ahlakı arasında doğnısal bir ilişki
bulunmamaktadır. Mesela. Tablo 2'ye göre üst orta sırufın verginin asla
kaçınlmaması gerektiğini ifade etme olasıhğımn alt orta sınıfa göre yüzde 4.6 daha düşük olduğıınu görillınektedir. Tablo 3 'teki Genişletilmiş modelde de ekonomik
durum değişkenlerine bakıldığında benzer sonuçlar görülmektedir.
4.2 Toplumsal değerler
Bireyler çevresinden etkilendiği gibi çevresini de etkileyen bir varlıktır. Bu etkileşirnde özellikle birey açısından toplusal davranış kalıpları (yapma, duyına ve
düşünme) öğrenilmektedir. Bu öğrenme sonucu bireyin ait olduğu topluma uyumu
toplumsallaşmanın yeterli bir düzeyde gerçekleştiğini gösterir. Toplumsaliaşma
birey açısından "başkası düşüncesi" çevresinde gelişir. Aileden sonra bu düşünce ilk kez sokağa yöneltilir. Mahalle ve sokak, başkası düşüncesinin kişi özelinde ilk
önemli etkilerine sahip olan toplumsaHaşma ortamlarıdır. Birey içinde doğduğu
toplumun ve grubun kültürünü maddi ve manevi boyuttaoyla öğrenmekte ve
benimsemektedir. Bu da bireye özgü bir kimlik ve benlik kazandırırken, aynı
zamanda bireyin içinde bulunduğu toplum ve gruba da süreklilik kazandırır (Doğan,
2000: 81-85).
a) Dindarbk: Adam Smith ahlak teorisinde dindarlığı rasyonel düşüncenin bir bileşeni olarak analiz etmiş ve dindarlığı bir çeşit iç ahlak uygulama
mekanizması olarak açıklarken, Freud ise etini ınantık dışı olarak yonımJanuştır.
Dindarlık sağduyuyla ilgili inancı içerir. Din, yasadışı davranışı engelleyebilir.
Çünkü din sosyal değerleri güçlendiren bir sistemdir. Mesela. ampirik çalışmalar, yüksek oranJı dini bağlılıklan bulunan eyaletlerdeki ve şehirlerdeki suç oranlarının
Türkiye'de Vergi Alılakmt Belirleyen Falı:1örler Üzerine Bir Araştırma 81
diğerlerine göre daha az olduğunu göstermektedir. Dindarlığın ya da dini faktörlerin
vergi ahlakıru artırıcı ve yasadışı davranışlan engelleyici etkisi ABD, Almanya,
Kanada ve fngiltere gibi ülkeler üzerine yapılan çalışmalarda ortaya konulmuştur
(Torgler, 2005: 540-557).
Ülkemizde yaygın din İslam açısından konuya bakılırsa, müslümanlar bütün
vergileri ödemede zorunlu değillerdir, zira hükümet yasal olmayan aktiviteleri hedef
alırsa ahlaksız olsa bile vergi kaçınlabilir. Dolaylı vergileri ödememek, tarife
ödemelerinden veya gelir vergisinden kaçınmak ve fiyatların yükselmesi sebebiyle
kanunlara razı olmamak, Müslümanlar için ahlaksız bir durum haline gelmeyebilir. Fakat servet vergisini kaçırmak ahlaksızlık olabilir (McGee 1998:217). Dolayısıyla
zekatın islam'ın beş şartından biri olması nedeniyle, müslüman toplumlarda
bireylerin vergiyi nasıl algıladıklan önemli bir konudur. Çünkü zekatın yanında
müslüman bireyler vergiyi angarya ya da dini içerikten yoksun olarak algılarsa vergi
ahlakı, vergi uyumu daha düşük düzeyde olacaktır. Bu çalışmadaki modellerden
elde edilen sonuç ise, kişilerin dindarlığının artmasıyla daha fazla vergi ahlakına
sahip olduğu şeklindedir.
Genişletilmiş modele (Tablo 3, Sütun 6) göre kişinin dini duygulanndaki
arhş, daha yüksek vergi ahlakına sahip olma olasılığı üzerinde yüzde 1.5 oranında
artışa neden olmaktadır. Bu sonuçlara göre ülkemizde müslüman bireyler dinen vermekle yükümlü olduklan zekat ile devlete vermekle yükümlü olduğu vergi
arasında bir ilişki kurmamaktadır.
b) musal gurur: Ulusal gıırur değişkeni bu literatürde yoğunlukla kullanılan
bir değişken değildir. Topluında utanç ve gururun değişik fonnlarının oluşhtrulması
ya da yok edilmesi çok az anlaşılmaktadlf. Oysa bu bakış açısıyla toplwnlar arasında
var olan değişiklikleri anlamak ve toplumsaJ dinamiklerinin anlaşılınası çok daha ciddi bir konudur (Torgler, 2003e:59).
Milletiyle ya da ülkesiyle gurur duymak yaygın bir vakıadır. Bu bir grubun
kimliğini ortaya çıkaran bir unsurdur. Uluslararası futbol müsabakalannın
örneklenmesi gnıbun kimliğinin nasıl gururdan etkilendiğine örnek verilebilir.
Tyler'a (2000:65-82) göre gurur grupların, organizasyonlann ve toplwn içinde
bireylerin davranışlarını etkilemektedir. Gruptaki işbirliğini cesaretlendirınektedir.
Dolayısıyla, birey ülkesi yle, milletiyle ne kadar çok gurur duyarsa vergi ahlakının da
o kadar yüksek olması beklenmektedir.
Devlete bağımlılığın diğer bir açıklaması. milliyetçilik anlayışı içinde ele
alınabilir. Ancak, gerçek milliyetçilik anlayışının ve sağlam bir toplum yaratma
çabalarının gelir dağılunındaki adalet ve devlet hizmetlerinden yararlarunadaki
eşitliğe dayanması gerekir (Şenyüz, 1 984:48).
82 Ali Rtza GÖKBUNAR-Sibel SELİM-Ha/it YAN/KKAYA
Tablo 3'deki sonuçlar ise, milliyetiyle gurur duyma değişkeni dikkate
alındığında bu değişkenin istatistiksel olarak anlamsız olduğu. ve Türkiye'de vergi
ahlakına sahip olma üzerinde anlamlı bir etkiye sahip olmadığını göstermektedir.
c) Demokrasi: Demokratik haklar, vergi ahlakının temel belirleyicisidir.
Sosyal anlaşmalarla devlet, bireyin haklarını korur ya da iyileştirilmesini sağlar,
ahlaki normlara saygı duyar, onlann ahlaki doğruluğunu paylaşırsa ve devlet
bireylerle ilişkilerinde ve kendi işlerinde onlara kolayilk sağlarsa ve bireyler de
devlete güveniderse vergi yüküne daha fazla itaat ederler (Belkaoui, 2004:2).
Vergi ahlakı, kurwnsal yapıya bağh olarak düşünülebilir. Halkın
önceliklerine saygı duyan kurumlara sahip olan devlet, insanlardan bir Leviathan
gibi hareket eden devletten daha fazla destek alacaktır. Devletle vatandaşlar arasında
uyum sağlamanın ya da sürdürmenin tek olanağı, devletin şüpheleri gidenneyi sağlamasıdır. Direkt demokratik kurallar ile kendini ortaya koyan devlet, kendi
giicünün üzerinde sınırlamalar kabul ettirir ve böylece vergi mükelleflerini sorumlu
insanlar olarak gören bir işaret gönderir. Devlet vergi mükelleflerinin önceliklerini
politik süreçte dikkate alır. Vergi mükellefleri devleti daha iyi gözlemleyebilirler ve
referanduın yoluyla politikacıları kontrol ederler. Ayrıca insiyatif yoluyla kararlar oluşturabilir ve böylece devlet etkisiyle vergi sözleşmeleri yerıiden görüşülebilir.
Mesela, halkın yararını daha fazla dikkate alan vergi kanunları ve vergi oranları bu
görüşmelerin sonucu olabilir. Bundan dolayı, vergi mükelleflerinin mali konularda
seçme imkanı vergi ahlakın ı pozitif etkiler (Torgler, 2005 :27).
Ülkemizde kişilerin demokrasi algılamaları ile vergi ablakı arasındaki ilişkiyi
ölçmek için aşağıdaki soru kullanılmıştır7• "Parlamento ve seçimle uğraşmak zorunda olmayan güçlü liderin daha iyi olduğunu düşünenlerin" (bir çeşit diktatörlük
olarak değerlendirilebilir) vergi ahlakının demokratik değerlere sahip kişilere göre
daha az olduğu görülmektedir. Tablo 3 'deki sonuçlara göre, 'güçlü lider isteği
arttıkça ' . bu durum vergi ahlakına sahip olma olasılığı ÜZerinde % 2.2 oranında
azalışa neden olmaktadır. Yani, demokrasiye bağlı bireylerin yüksek vergi ahlakına
sahip olma olasılığı bir çeşit diktatörlüğü isteyenlere göre yüzde 2.2 daha yüksektir.
ç) Dürüstlük: Eğer insanlar diğerlerinin dürüst olduğuna inanırlarsa, vergi
ödemekıeki istekleri artar. Aksi takdirde hükümet ve vergi idaresinin görevi çok zordur. Eğer bireyler diğerlerinin vergi ödemekten kaçtıklarını düşünürlerse, vergiye
uyumu ve motivasyonu düşer. Vergiden kaçınma, vergi uyumunda temel
ınotivasyonun varolmadığının sinyalidir. Bu nedenle vergi mükellefleri vergiden
kaçınınanın ınanevi maliyetinin düşti.iğünü hissederler. Vergi idaresi vergi
7 EVS ankeıindeki , bireylerin demokrasiye güvenini ya da ba~ltlığıru direkt olarak ölçendiğer değişkenler de Probiı tahminlerinde kullanılmıştır. Bunların hiçbiri istatistiksel olarak anlamlı de&ildir.
Türkiye 'de Vergi Alı/akım Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 83
mükelleflerine karşı dürüst, adil, bilgi verici ve yardımcı olursa ve bireylere onlara hizmet vermek için var olduğunu hissettirirse, tüm bunlar vergi mükelleflerinin
vergi idaresini kendi partnerleri olarak algılmasına yol açacak ve onların vergiye
uyumunu olumlu yönde etkileyecektir. (Torgler, 2003e:65).
"Sizce genelde insanlara güvenilebilir mi? Yoksa insanların çoğuna
güvenilemez mi?'' sorusuna verilen cevaplara dayanarak ülkemizde bireylerin diğer
bireylere güven düzeyi ile vergi ahlakı arasındaki ilişki analiz edilmiştir. Tablo
3'deki sonuçlar her ne kadar istatistiksel olarak anlamlı olmasa da bu değişkenin
katsayısı beklenenin aksi işarete sahiptir.
d) Kamuya duyulan güven: Mükelleflerin devlet/hükümet hakkında sahip
olduğu düşünceler, onların davranışları üzerinde etkilj olur. Genelde, vatandaşlar,
devleti soyut bir kavram olarak tanımakla beraber, değerlendirilmesini somut olaylara göre yaparlar. Vatandaşları vergi verıneye motive eden çeşitli unsurlar
vardır. Güven, devlet ve mükellefler arasındaki psikolojik anlaşmayı yapmaya
zorlamaktadır. Devletin vatandaşların ihtiyaç ve isteklerine uygun şekilde
davranması halinde güven oluşabilir ve bu durumun vergi ahlakı üzerinde olumlu bir etkisi olacaktır. Eğer mükellefler, hükümete, mahkeme, yasal sistem ve vergi
idaresine güvenirlerse; vergi mükellefleri vergi ödemeye daha fazla gönüllü
olacaklardır. Bu nedenle, bu aktörler dürüstlükle hareket etmek zorundadırlar
(Torgler, 2003:214; Torgler, 2003e:59, Torgler, 2003d:294).
Vergi ahlakını etkileyen faktörlerden birisi olarak kişilerin adalet
mekanizması ve mahkemelere olan güvenin derecesi de analizlerde kullanılabilir8 . Yargı sistemine ve özelde vergi idaresine güven duyulmayan bir ülkede vergi
ahlakının yüksek olmasını beklemek güçtür. Fakat Tablo 3 'ün beşinci sütununda
sunulan sonuçlar adalete güvenen bireylerin vergi ahlakının daba düşük olduğunu
göstermektedir. Fakat bu sonuçlar altıncı sütunda genel modelde ise anlamlılığını yitirmektedir. Bu modele göre diğer toplumsal değer değişkenleri analizde kontrol
edildiğinde adalete güvenmenin vergi ahlakı üzerinde bir etkisinin olmadığı
görülmektedir.
5. Sonuç
Bu çalışmada, Türkiye'de vergi ahlakını belirleyen faktörler analiz edilmektedir. Çalışmada çeşitli demografik faktörler yanında (yaş, cinsiyet, eğitim,
medeni durum), gelir, sosyo-ekonomik durum, ilindarlık, milliyetiyle gurur duyma,
8 Ankette yer alan, kamu hizmetlerine güven, hükumete güven gibi değişkenler ise ekonometlik analizlerde istatistiksel manada anlaınlı çtkmamaktadır.
84 Ali Rıza GÖKBUNAR-Sibel SELiM-Halit YANIKKAYA
adalet sistemine ve bükilmete güven ve politik dtişiinceler gibi bir çok kontrol
degişkeni analize dahil edilmiştir.
Probit tahminlerinin sonuçlanna göre yaşlı insanl;mn yaptının tehditlerine karşı daha duyarlı oldukları tezine paralel olarak daha büyük yaşta olmak ile daha
yüksek vergi ahlalo ve vergi uyumu doğru orantılıdır. Cinsiyete göre ise, kadınların
erkeklerden az da olsa daha yüksek vergi'ahlakı ve vergi uyumuna sahip olduklan
görülmektedir. Bireylerin eğitim düzeyinin ve medeni durumunun vergi ahlakını etkilemediği görülmektedir. Beklentilere uygun olarak serbest çalışanlar diğer
gruplara oranla daha düşük vergi ahlakı ve uyumuna sahiptir. Bireyin ekonomik
statüsünün düzeyi ile vergi ahlakı arasında doğrusal bir iüşki görülmemektedir.
Yine beklentilerin aksine ülkemizde mahkeme ve yasal sisteme güven ile
vergi ahlakı arasında pozitifbir ilişki mevcut değildir. Aksine, bireyler mahkeme ve
yasal sisteme güvensizlik duymasına rağmen vergi ödemeye daha fazla gönüllü
olmaktadırlar. Benzer şekilde, milliyetiyle gurur duyanların daha fazla vergi ödemeye gönüllü ve daha yüksek vergi ahlakına sahip olacakları yönündeki tezleri
de sonuçlarımızı desteklemekten uzaktır. Ayrıca, toplumdaki diğer bireylere güven
ile vergi ahlakı düzeyi arasında da bir ilişki bulunmamaktadır. Fakat bu çalışmadan
elde edilen sonuçlar, kişilerin dindarlık düzeyi ve demokrasiye bağlılıklan arttıkça
daha yüksek vergi ahlakına salıip olduklarını göstennektedir.
Vergi ahlakının nasıl oluştuğunu ya da hangi faktörlerden etkilendiğini daha
iyi anlamak için daha çok ampirik analize ihtiyaç vardır. Çalışmamızda kullarulan vergi ahlakı değişkeninin tek bir değişkene bağlı olarak oluşturulmuş olması
çalışınanın ilerde geliştirilebilecek yanlarından biridir. Gelecekte yapılacak anketler
belki birden fazla değişkene dayalı vergi ahlakı endeksieri kunnamıza ve daha
tutarlı, istikrarlı sonuçlar bu lmamıza yardımcı olacaktır.
6. KAYNAKÇA
AKIN, Fahamet, (2002). KalitatifTercih Modelleri, Ekin Kitapevi, Bursa.
AKTAN, Coşkun Can, (2005). "Vergi Psikolojisinin Temelleri ve Vergi Ahlaki",
yayunlanmamış makale, www.canaktan.org/ckonomilkamu _maliyesi/
vergi-psiko/ vergi-psik.pdf (Erişim Tarihi: 15 Ağustos 2006)
ALLINGHAM M.G., SANDMO, A. ( 1 972). "Income Tax Evasion: A Theoretical
Analysis", Journal of Public Econoınics, Vol: 1, 323-338.
ANDREONi, James, ERARD Brian, FEINSTEİN Jonathan. (1 998). "Tax
Compliance", Journal ofEconomic Literature, Vol:36: 818-860
Türkiye'de Vergi Alı/akım Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 85
BELKAUT Ahmed Riahi (2004). "Relationship Between Tax Compliance
lntemationally and Selected Detenninants of Tax Morale", Journal on
International Accounting& Auditing and Taxation, Vol:20.
BROOKS, Neil (2001). "Key Issues in lncoıne Tax: Challenges of Tax
Adıninistration and Compliance", Assian Development Bank, 2001 Tax
Conferance 8 September.
COWELL, Frank Alan. (1 992). "Tax Evasion and lnequity", Journal of Econoınic
Psychology, Vol: 13, s.521-543.
DOGAN, İsmail (2000). Sosyoloji: Kavramlar ' ve Sorunlar. istanbul: Sistem
Yayıncılık.
ELFFERS, Henk, (2000). But taxpayers do cooperate! Jn:VanVugt, M., Snyder. M., Tyler, T . R., Biel, A. (Eds.), Cooperation in Modern Society. Promoting the
W elfare of Comınunities , States and Organizations. Routledge, London pp.
184-194.
ERARD, Brian, FEJNSTEIN, Jonathan S. (1994). "The Role of Moral Sentinıents
and Audit Perceptions in Tax Compliance", Puplic Finance, 49(4): 70-89.
EUROPEAN V ALU ES STUDY (2006). http://www.europeanvalues.nVindex2.htm.
FALKİNGER, Josef. (1995). "Tax evasion, consumption of public goods and
faimess". Journal ofEconomic Psychology, 16: 63- 72.
GRIFFITHS, William E., H lLL, R. Carter, JUDGE, George G. (1993). Leaming and
Practicing Economctrics, John Wiley& Sons. ine., United States of
Aınerica .
GUJARATT, Damador, ( 1995). Basic Econoınetrics, Literatür Yayıncılık, Third
Edition, McGraw-Hilllnc. , New York.
GÜRİŞ, Selahattin, ÇAGLA YAN, Ebru, (2000). Ekonoınetri , Temel Kavramlar,
Der Yayınları: 282, İstanbul.
GÜTH, Werner, LEVATİ, Vittoria, SAUSGRUBER, Rupert (2005). "Tax Morale
and (de)Centralization: An Experinıental Study, Public Choice, 125, 171-
178.
HASSELDINE, John (2000). "Using Pcrsuasive Comıninications to lncease Tax Compiance: What Experimental Reserach Has (and has not) Told Us,
Australian Tax Forum, 15:227-224.
HASSELDTNE, John, Li ZHUHONG ( 1999). "More Tax E vas i on Resarch in new
Müennium", Crime, Law& Social Change 31:91-104.
86 Ali Rıza GÖKBUNAR-Sibe/ SELİM-Ha/it YANJKKAYA
KIRCHER Ericlı, MACIEJOVKY Boris, SCHNEIDER Friedricb (2003)."Everyday
Representations of Tax Avoidance, Tax Evasion, and Tax Flight: Do Legal Differences Matter?", Journal ofEconomic Psyhology, 24, 535-553.
KIZILOT, Şükrü. ÇOMAKLI, Ertan (2004). "Vergi Kayıp ve Kaçakları ve Kayıtdışı
Ekonomi ilişkisi ve Boyutlarının Mevzuat Açısından Değerlendirilmesi",
19. Maliye Sempozyumu (10-14 Mayıs), Antalya: Uludağ Üniversitesi İİBF
Maliye Bölümü Yayınları.
LAWRENCE, P. Grasso, E. Kaplan STEVEN (1988). "An Examination Ethlcal Standards For Tax Issues", Journal o( Accounting Education, Vol: 16.
No:l.
LIAO, Tim Futing, ( 1994 ). lnterpreting Probability Models, Lo git, Probit and Other
Generalized Linear Models, International Educational and Professional
Publisher, Series 1 Number 07/ 1 O 1, Sage Publications, London.
LONG, Suzan. SWINGEN, Judytlı. (1991). "The Conduct of Tax-Evasion
Experiments: Validation, Analytical Methods, and Experimental ReaJisın", Tax Evasion: An Experimental Approach, (Edt. P. WEBLEY; ROBBEN ;
H. ELFFERS, D. HESSİNG), Cambridge: Cambridge University Press.,
128- ı 38.
MACRO Ines, CASTROLLO Perez David (2004). "Settlement in Tax Evasion
Prosecution", Economica, 71.
MCGEE, Robert W. (1998). The Etlıics of Tax Evasion in İslam, in: R.W. McGee
(Ed). The Etlıics of Tax E vas i on South Orange: The Dumont Institute Dor
Poblic Researcb: 214-219.
MERİÇ, Metin, Ayşe GÜNAY, (2004). "Türkiye'de Vergi Kaçak ve Kayıplarının
Bütçe Gelirlerine Üzerindeki Etkisi", 19. Türkiye Maliye Sempozyumu,
Antalya, 10-14, Mayıs, Bursa Uludağ Üniversitesi İİBF Yayınları.
P AMPEL, Fred (2000). Logistic Regression, A Primer, International Educational and Professional Publisber, Series 1 Number 07/ 132, Sage Publications,
London.
PYLE, David J., (1991). "The Economics of Taxpayer Compliance", Journal of
Economic Surveys, Vol:5, 163-198.
RECKERS, Philip M., SANDERS, Debra L., ROARK Stehphan J.(l994). "The
lnfluence of Ethlcal Attiudes on Taxpayer Compljance" National Tax
JournaL 47:4.
Türkiye'de Vergi Alı/akım Belirleye11 Faktörler Üzerine Bir Araştırma 87
ROTH, Jeffry A., SCHOLZ John T. , WriTE, Ann Dryden (1989). "Taxpayer
Compliance", Voi:J ve Vol:2, Philadelphia: University of Pennylvania
Press.
SCHWARTZ, Richard D., ORLEANS. Sonya (1967). On Legal Sanctions, University of Chicago Law Review, 34: 282-300.
SİGALA, Maria (2000). Social Norm, Occupational Groups and Ineome Tax Evasion: A Survey in the UK Construction Industry, Walton Hall: The
Open University, Open D iscussion Papers in Economoics, No:26.
ST AINER, Alan, ST AINER, Lorice, SEGAL, AleXrandra ( 1997). ' 'The Ethics of
Tax Planning", A European Review: Business Ethics, Volume: 6,
Nuınber:4, October.
STRÜMPEL, Burkhard. (1969). "The Contribution of Survey Researcb to Public
Finance, in: A.T.Reacock (Ed), Quantitative Analysis in Public Dinance,
New York: Praeger Publishers: 14-32.
ŞENYÜZ, Doğan (1984). Etkin Bir Vergiterne İçin Yükümlü Psikolojisi, Uludağ
Üniversitesi SBE Basılmaınış Doktora Tez.
TORGLER, Benno (2003). "Preaching Matters: Tax Morale and Religiosity", Theory And Eınpirical Analysis of Tax Compliance, Basel: Universitat
Zürich.
TORGLER, Benno (2003a). "Tax Morale and Institutions: Evidence From Switzerland", Tax Morale and Institutions, WWZ Discusion Paper 02/07.
Basel:WWZ.
TORGLER; Bemo (2003b). "Does Culture Matter?: Tax Morale In An East-West
German Comparison", Theory And Empirical Analysi~ ofTax Comoliance,
Basel: Universitat Zürich.
TORGLER, Benno (2003c). "Moral Suasion and Tax Compliance: Evidence From a
ControUed Field Experiment In Switzerland", Theory And Empirical
Analysis ofTax Compliance, Basel: Universitat Zürich.
TORGLER, Benno (2003d). "To Evade Taxes or Not to Evade: That is The
Question", Journal of Socio-Economics, 32.
TORGLER, Benno (2003e). "Tax Morale: Theory and Empirical Analysis of Tax Compliance", Basel, <http://pages. unibas.ch/diss/2003/DissB _ 6463.pdf> ,
(ı 6.02.2005).
TORGLER, Benno (2005). "Tax Morale and Direct Democracy", European Journal
ofPolitical Economy, Vol:21(2), 525-31.
88 Ali Rız.a GÖKBUNAR..Sibel SELİM-Ha/it YANIKK.A YA
TURHAN Salih (1989). Vergi Teorisi ve Politikası, istanbul: Der Yayınları.
TYLER, Tom R. (2000). "Why Do Pcople Coopcratc in Groups" in: M. Van Vugt,
M. Snyder, T.R.Tylcr, A. Biel (eds). Cooperation in Modem Society,
Promoting the W elfare of Communities, States and Organizations, London:
Routledge: 65-82.
WECK, H, ( 1983). Schattenwirtschaft: Eine Möglichkeit zur Einschrönkung der
öffentlichcn Vcrwa\tung ? Einc ökonomische Analyse.
Finanzwisscnschaftlichc Schriften 22. Bem: Lang.
WOOLDRIDGE, Jeffrey M. (2002). Economctric Analysis of Cross Seetion and
Panel Data, The MJT Pres Cambridge, Massachusetts Londan, England.
Türkiye'de Vergi Alılaktm Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 89
Değişken
VERGİAHLAKI
CiNSiYET
YAŞ
Edir iM
MEDENi DURUM
İSTiHDAM DURUMU
EK Değişken Tanımlamaları
Tanım
Fırsatını bulduğunda vergi kaçırınayı ne ölçüde
doğru ve haklı, ne ölçüde yanlış ve haksız
buludunuz'? Eğer bu davranışı kesinlikle
yanlış/lıaksız buluyorsanız cetvelde '1 ' puanı,
tamamen doğru/haklı buluyorsanız • 1 O' puanı
seçiniz. Ya da arada bir puan seçebilirsiniz.
0: Kadın
1: Erkek
16-29 yaş arası
30-49 yaş arası
50-79 yaş arası
1 İlkokuldan aynidım
2 İlkokul mezunuyum
3 Ortaokuldan ayrıldım
4 Ortaokul mezunuyum
5 Liseden ayrıldım
6 Lise mezunuyum
7 Üniversiteden aynldun
8 Üniversite mezun4yum
Evli
Dul, boşaıımış ve ayrı yaşayanlar
Bekar
Bir işte çalışıyor musunuz? Yani şu anda para
kazandığınız bir iş yapıyor musunuz?
(ÇALlŞlYORSA) Bunlardan hangisi, esas
yaptığınız işi en iyi tanımlıyor?
90
EKONOMİK DURUM
DiNDARLIK
MİLLİYETİYLE GURUR
Ali Rıza G6KBUNAR-Sibel SELİM-Ha/it YAN/KKAYA
1 Ücretle ve tam zaman (yani haftada 30 saatten
fazla) çalışıyorum
2 Ücretle ve yan zaman (yani haftada 30 saatten
az) çalışıyorum
3 Kendi işimin sahibiyim
(ÇALIŞMIYORSA) Şunlardan hangisi size en
uygun olanı?
4Emekli
5 Ev kadını
6 Öğrenci
7 [ş arıyor
İnsanlar bazan kendilerini bir sımfa mensup
olarak görürler. Siz kendinizi bu sınıflardan
hangisine sokardınız?
ı Üst sınıf
2 Üst orta sınıfın
3 Alt orta sınıfın
4 Çalışan, vasıfsız işçi , işsiz
Dini törenierin dışında, ne kadar sık Tanrı'ya dua
edersiniz?
1 lliç dua etmez
2 Bundan da seyrek
3 Yılda birkaç kez
4 Ayda bir
5 Haftada bir
6 Haftada birkaç kez
7 Hergün
Türk olmaktan ne kadar gurur duyuyorsunuz?
1 Son derece gurur duyuyorum
2 Oldukça gurur duyuyorum
Türkiye'de Vergi Alılakmı Belirleyen Faktörler Üzerille Bir Araştırma 91
GÜÇLÜ LİDER İSTEGİ
GÜVEN
ADALETE GÜVEN
3 Pek gurur duymuyorum
4 Hiç gurur duymuyornın
Parlamentoyla, seçimlerle ugraşmak zorunda
kalmayan güçlü bir lidere sahip olmak
I Çokkötü
2Kötü ı
3 iyi
4 Çok iyi
Sizce genelde insanlara güvenilebilir mi? Yoksa
i nsan ların çoğuna güvenilemez mi?
I İnsanların çoğuna güvenilebilir
O İnsanların çoğuna güvenileınez
Adalet sistemi ve mahkemeler' e ne kadar
güvenirsiniz?
1 Çok güvenirim
2 Biraz güvenirim
3 Pek güvenıneın
4 Hiç güvenınem
92 Ali Rı:.o GÖKBUNAR-Sibel SELİ.'d-Halit YANIKKAYA
Tablo ı. Tanımlayıcı İstatistıklcr
Ortalama Std. Sapma Min Mak. Bağımlı Değişken: Vergi Ahlakı (Sıralı Probit Model) 1.890 0.400 o 2 Bağımlı Değişken: Vergi Ahlakı (İki Durumlu Probit Model) 0.920 0.271 o ı Bağımsız Değişkrnler
ıı) Demografik Faktörler Erkek 0.501 0.500 o ı Kadın (temel sınıO 0.499 0.500 o ı 16-29 yaş (temel sınıf) 0.462 0.499 o ı 30-49 yaş 0.410 0.492 o ı
50-79 yaş 0.129 0.335 o ı Eğitim 3.614 2.342 ı 8 Medeni Durum Evli 0.689 0.463 o ı Dul, boşanmış ve ayrı yaşaytınlar 0.056 0.229 o ı Bekar (temel sınıf) 0.255 0.436 o ı b) Istihdam Durumu Tam zamanlı çalışan 0.166 0.372 o ı Yan zamanlı çalışan 0.033 o ı79 o ı
Serbest çalışanlar (temel sını O 0.149 0.356 o ı Emekli 0.075 0.264 o ı Fv hanımı 0.376 0.485 o ı ögrenci 0.080 0.271 o ı i şsiz 0.120 0.325 o ı
c) Ekonomik Durum Üst sın ı f 0.038 0. 192 o ı Üst orta sını f 0. 12 1 0.326 o ı Alt orta sınıf(temel sınıO 0.632 0.483 o ı Çalışan. vasıfsız işçi, işsi7 0.202 0.402 o ı d) Diğer Değişkenler Dindanm 6.283 ı.408 ı 7 \ılilliyetirnle gurur duymuyoruro 1.729 o 938 ı 4 Güçlü bir lidere sahip olmak iyıdir 2.850 0.999 ı 4 Insanlara güVt::nilir 0.071 0.257 o ı Adalet sistemine güvenmiyonım 2.427 1.100 ı 4 N (Örnek Hacmj) 1,206
Türk{ve 'de Vergi Alı/akım Belirleyetı Faktörler Üzeri~ıe Bir Araşttrnta 93
Tablo 2. Temel Model
Bağımlı Değişken: Vergi Ahlakı Probit model Sıralı Probit Model
Bagımsız Değişkenler Katsayı z değeri dy/dx Kalsayı z değeri dy/dx
a) Demografik ~aktörler
Erkek -0.239 -1.210 -0.032 -0.239 -1.2 -0.032
30-49 yaş 0.230 1.64* 0.030 0.199 1.470 0.026
50-79 yaş 0.108 0.550 0.014 0.093 0.480 0.012
Egitim 0.051 1.76* 0.007 0.032 1.120 0.004
Medeni Durum
Evli 0.188 1.170 0.027 0.202 1.330 0.029
Dul, boşanmış ve ayn yaşayan lar 0.035 0.130 0.005 -0.008 -0.030 -0.001
b) Istihdam Durumu
Tam zamanlı çalışan 0.396 2.05** 0.044 0.435 2.3'4** 0.047
Yan zamanlı çalışan 0.034 0.110 0.004 0.007 0.020 0.001
Emek lı 0.484 1.83* 0.048 0.491 1.83* 0.048
Ev hanımı 0.223 0.950 0.029 0.218 0.930 0.028
öwencı 0.353 1.410 0.038 0.364 1.450 0.039
i şsiz 0.745 3.51*** 0.066 0.725 3.43*** 0.065
c) Ekonomik Durum
Üst sı nıf -0.244 -0.860 -0.039 -0.22 1 -0.800 -0.034
Üst orta sınıf -0.293 -1.8* -0.046 -0.305 -1.88* -0.049
Çalışan, vasıfsız işçi, işsiz -0.325 -2.54*** -0.050 -0.351 -2.8*** -0.055
sabit 0.979 3.53***
cut1 -1.538
-cut2 -1.053
N 1,206 1,206
Al C 0.555 0.662
Not: ***p<.OI. **p<.05, *p<. 10
94 Ali Rıza GÖKBUNAR-Sihel SELİM-Ha/it YANIKKAYA
Tablo 3. Genişletilmiş Probit Modeli
Satınılı Detişken: Vergi Ahialu Modeli Model2 Modtl3 Model4 Model S Modt1 6
Bdımsız Detisken KatsaYı z deleri dy/dx Katsovı z doteri dv/dz Katsavı z doteri dv/dz Katsavı "deleri dvldx KatsaYI ı doteel dy/dx Koısovı z del!eri dy/dı
1) Demografik FaktGrler
Erkek .0.259 -1.300 -{1.035 -0.241 -1.220 -0.032 -1).329 -1.580 -0.045 .0.239 -1.210 -0.032 -0.240 -1.210 -{1.032 -0.383 -1.820' -O.OS2
30-49 yaş 0.257 ı.8oo• 0.033 0,223 LS90 0.029 0.238 1.6' om1 0.230 1.64' 0.030 0256 1.79' 0.033 0.266 1.760• 0.034
50-79 y•ş 0.122 0.630 0.015 0.11 1 0.560 0.014 0.137 0.660 0.017 0.108 0.550 0.01 4 0.124 0.610 0.016 0.176 0.840 0.021
E~ tim 0.055 1.830' 0.007 o.o5 ı 1.780' 0.007 0.032 1.070 0.004 0.051 1.76' 0.007 0.049 1.67• 0.007 0.035 1.120 0.005
Medeni Durum Evli 0.168 1.040 0.024 0.189 1.180 0.027 0.185 1.090 0.027 0. 188 1.170 0.027 0.185 1.140 0.026 0.165 0.950 0.023
Dul, t>oıanmış ve ayn yaşayanlar -0.027 -0.100 -0.004 0.023 0.090 0.003 -0.125 -{1.430 -{1.018 0.035 0.130 0.005 0.022 0.080 0.003 .0.220 -0.760 -0.034
b) Istihdam Durumu
Tam zamanlı çalışan OAII ı.oso• • O. O-IS 0.377 1.940 .. 0.042 0.443 2.11" 0.0-18 0 .. 396 2.05" 0.044 Q.405 2.08•• 0.044 0.449 ı.os•• 0.048
Yarı zamanlı çalışan 0.050 0.160 0.006 0.037 0.120 0.005 -0.055 .0.170 -{1.008 0.034 0.110 0.004 0.058 0.190 0.008 -0.043 .0.130 .0.006
Emekli 0.506 1.900' 0.049 0.482 ı.8 ıo• 0.047 0.495 1.83' 0.050 0.484 1.83' 0.048 0.504 1.87()' 0.049 0.516 1.860' 0.050
Ev hanımı 0.224 0.950 0.029 0.222 0.950 0.029 0.172 0.700 0.023 0.223 0.950 0.029 0.228 0.950 0.029 0.132 0.520 0.017
()ırenci 0.344 1.360 0.037 0.357 1.430 0.038 0.363 1.390 0.039 0.353 1.410 O.o38 0.363 1.450 0.039 0.344 1.290 0.037
Işsiz 0.746 3.47• •• 0.066 0.750 3.53··· 0.066 0.670 2.9-ı•·· 0.062 0.745 3.52 ... 0.066 0.739 3.44• •• 0.066 0.671 2.9 1··· 0.061
c) Ekonomik Dunım Ost sınıf ·0.230 -0.780 ..0.036 ·0.308 · 1.1 10 -1l.050 -0.105 -0.340 -0.015 -0.245 -0.860 .0.039 -{1.306 -1.070 -0.050 .0.215 -{1.670 -0.033
Ost orta sınıf -0.308 -1.840' -0.049 -1).3 18 -1.97•• ·0.051 -0.229 -1.370 -0.035 -0.293 ·1.8' -0.046 -1).339 -ı.o5•· -0.055 -1).299 -1.73' .0.047
Çalışan. v.,ıfsız işçi, işsiz .0.338 ·2.620··· -0.053 -0.341 -2.65··· -0.053 -0.312 -2.27" -0.049 -0.325 ·2.54 .. -0.050 -0.320 -2.49' -0.049 -0.338 -2AI •• -0.053
d) Diter Deıtşkenler
Di ndatım 0.066 1.790' 0.009 0.113 2.79• .. 0.015
Mil~yeıim1e gurur duymuyonıın 0.076 1.240 0.010 0.101 1.460 0.013
GOçiO bir lidere sahip olınak iyidir -0.155 -2-51· ·· ·0.021 -{1. 167 -2.61· -- -0.022
Insanlara gilvroi1ir -0.008 -0.040 -0.001 -0.085 -1).400 -1).012
Adalee sisttmine güvcnmiyorum o. 1os 1.98· • 0.014 0.082 1.450 0.011
sabit 0.561 1.460 0.866 2.96··· J.S30 4.27*"" 0.979 3.52* .. 0.723 2.4 .. 0562 1.1 10
_l'!_{<)rntk Hacmi) 1174 1206 1080_ --- . 11QL_ 1183 104 1
Not: •••p<.OI, " p<.05, ' p<. IO