TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ s31_tumu

7/29/2019 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS s31_tumu

1/454

SELUK NVERSTES TRKYAT ARATIRMALARI ENSTTS

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

HAKEML DERG ISSN 1300-5766

SAYI: 31 - BAHAR

KONYA 2012


2/454

SELUK NVERSTESTRKYAT ARATIRMALARI ENSTTSTRKYAT ARATIRMALARI DERGSREVIEW OF THE INSTITUTE OF TURKOLOGY

MLA (Modern Language Association) International Bibliography, New York/ABD tarafndantaranmakta ve makalelerin ingilizce zetleri indeksin servisinde yer almaktadr.TBTAK/ULAKBM SBVT tarafndan dizinlenmektedir.Is being indexed by MLA (Modern Language Association) International Bibliography, NewYork/ABD and English abstracts of the articles are being published in its indexing service.Is being indexed by TBTAK/ULAKBM SBVT.ISSN 1300-5766

BAHAR 2012 - SAYI: 31S Trkiyat Aratrmalar EnstitsAdna Sahibi Enstit MdrProf. Dr. Hasan BAHARYAYIM KURULUProf. Dr. Hasan BAHARProf. Dr. Haim KARPUZDo. Dr. Orhan YAVUZYrd. Do. Dr. Mustafa TOKEREDTR EDTR YARDIMCISIYrd. Do. Dr. Mustafa TOKER Dr. Mehmet YASTIHABERLEMETrkiyat Aratrmalar Enstits 42031 Konya

Telefonlar: +90 0332 241 05 62 Faks (Belge): 241 04 47web: http://www.turkiyat.selcuk.edu.tre-posta: [email protected]; [email protected] HAZIRLIKGrafik-Tasarm: Harun YILDIZDizgi: Elif KKSALBask: S Basmevi / 0332 241 18 44Dergide yer alan yazlarn dil ve bilim sorumluluu yazara aittir.
mailto:[email protected]:[email protected]


3/454

Danma KuruluPr a

Pr st

Pr

Pr st

Pr a

Pr a

Pr a

of. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ H cettepe niversitesi

of. Dr. Kemal YAVUZ anbul niversitesi

of. Dr. Seluk MLAYM Marmara niversitesi

of. Dr. Feridun M. EMECEN anbul niversitesi

of. Dr. nder GGN P mukkale niversitesi

of. Dr. Leyla KARAHAN G zi niversitesi

of. Dr. Yakup KARASOY G zi niversitesi


4/454

Bu Say

n

n Hakemleri

Prof. Dr. Mustafa AVCI Do. Dr. brahim SOLAK

Prof. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL Do. Dr. Mustafa EKER

Prof. Dr. Mustafa DEMRC Do .Dr. Abdullah ENGL

Prof. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN Do. Dr. Ali TEMZEL

Prof. Dr. Alaybey KAROLU Do. Dr. brahim TORUK

Prof. Dr. zdemir KOCAK Yrd. Do. Dr. erife AKPINAR

Prof. Dr. Nazm Hikmet POLAT Yrd. Do. Dr. Mustafa ARIKAN

Prof. Dr. Halim SERASLAN Yrd. Do. Dr. Bedri AYDOAN

Prof. Dr. Ahmet SEVG Yrd. Do. Dr. aatay BENHR

Prof. Dr. Haluk Hadi SMER Yrd. Do. Dr. Dilek CERAN

Prof. Dr. Ahmet Adil TIRPAN ...Yrd. Do. Dr. Cafer GARPER

Prof. Dr. Emine YENTERZ Yrd. Do. Dr. Halil brahim GK

Prof. Dr. Alaaddin AKZ Yrd. Do. Dr. Emel KAYA GZL

Do. Dr. Ufuk Deniz ACI Yrd. Do. Dr. Mehmet Ali HACIGKMEN

Do. Dr. Bnyamin AYHAN Yrd. Do. Dr. Emrah HATPOLU

Do. Dr. kr BALCI Yrd. Do. Dr. Ouz KARAKAYA

Do. Dr. Bekir INAR Yrd. Do. Dr. Sibel KARAMAN

Do. Dr. Mehmet KIRBIYIK Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZ

Do. Dr. Ertan RGEN Yrd. Do. Dr. Nihat RN

Do. Dr. Abdurrahman ZKAN Yrd. Do. Dr. Semra TUN

Do. Dr. zzet SAK Yrd. Do. Dr. Osman UYANIK


5/454

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Yaym lkeleri

1. Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Bahar ve Gz olmak zere ylda iki say kar. Makalelerinpdf biimli tam metinleri dergi basldktan sonra Trkiyat Aratrmalar Enstitsnn internetsayfasnda yaymlanr: http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr

2. Dergide yaymlanacak yazlar Trklk Bilimi ile ilgili ve daha nce herhangi bir yerdeyaymlanmam, aratrmaya dayal zgn makaleler olmaldr. Her sayda derginin %20siniamayacak ekilde derleme, eviri ve kitap tantmna yer verilir.

3. Derginin yazm dili Trkiye Trkesidir, ancak her sayda derginin te birini gemeyecekekilde ngilizce, Rusa ve ada Trk Lehelerindeki yazlara da yer verilebilir.

4. Trkiyat Aratrmalar Dergisine gnderilen yazlar, nce yaym kurulunca dergi ilkelerineuygunluk asndan incelenir ve uygun bulunanlar, o alandaki almalaryla tannm ikihakeme gnderilir. Hakemlerin isimleri gizli tutulur ve raporlar be yl sreyle saklanr. Hakemraporlarndan biri olumlu, dieri olumsuz olduu takdirde, yaz nc bir hakeme gnderilir.Olumsuz gr bildiren hakeme durum hakknda bilgi verilir. Yazarlar, hakemlerin gr venerileri dorultusunda dzeltmeleri yaparlar. Yayma kabul edilmeyen yazlar iade edilmez;ancak yazarn istemesi hlinde bir nshas kendisine verilir.

5. Dergi basldktan sonra yaym kurulu tarafndan, belirlenen ktphane, kurum ve kurulularabirer nsha, yazarlara ise birer dergi gnderilir. Yazar Konya dnda ise dergi, adresinedemeli olarak gnderilir.

Makale Yazm Kurallar

1. Balk: Her yazya Trke ve ngilizce olmak zere iki balk konmaldr. Balklar, konuyu eniyi biimde ifade etmeli ve ngilizce balk Trkesinin tam karl olmaldr.

2. Yazar/Yazarlarn ad ve adresi: Yazar/Yazarlarn ad ve soyad makale bal altnda sakeye koyu karakterle yazlmal ve konulacak bir yldzla yazar/yazarlarn grev yaptkurum, haberleme ve elmek (e-mail) adresi dipnotta belirtilmelidir.

3. zet: Makalenin banda, konuyu ksa ve z biimde ifade eden ve en az 50, en fazla 150kelimeden oluan Trke ve ngilizce ya da Rusa zet bulunmaldr. Her iki zetin altnda enaz 3, en ok 7 szckten oluan anahtar kelime verilmelidir.

4. Makale Metni: A4 boyutunda (29.7x21 cm.) ktlara, MS Word programnda, Times NewRoman veya benzeri bir yaz karakteri ile 10 punto, 1.5 pt satr aralyla yazlmaldr. Sayfakenarlarnda 3'er cm boluk braklmal ve sayfalar numaralandrlmaldr. Paragraflar 1 cm (4karakter) ieriden balatlmaldr. Makaleler PC uyumlu Microsoft Wordveya .doc uzantlbelge oluturmaya elverili herhangi bir kelime ilem programnda yazlarak bir adetdisket veya CD kayd ve iki nsha kt ktsyla verilmelidir. Eski harfli metinlerUniversal Word ve benzeri programda yazlm olmaldr. zel bir yaz karakterikullanlm ise belgeyle birlikte sz konusu karakterlerin de gnderilmesi gerekmektedir.

Metin iinde vurgulanmas gereken ksmlar, koyu deil eik harflerle yazlmaldr. Alntlareikharflerle ve trnak iinde verilmeli; be satrdan az alntlar satr arasnda, be satrdan
http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/


6/454

uzun alntlar ise satrn iki yanndan 1 cm ieride, blok hlinde, 1 satr aralyla ve 9 punto ileyazlmaldr.

5. Makale ii balklar: Makalede, konunun ileniine gre rakam-harf sistemi esas alnarakana, ara ve alt balklar kullanlabilir.

6. Fotoraf, pln, harita ve izimler: Metin iinde kullanlan fotoraf, pln, harita vb.materyallerin .jpg / .tiff uzantl kaytlar gnderilecek dokmanlara eklenmelidir. Bu trbelgelerin bask tekniine uygun znrlkte (en az 72 piksel) ve sayfa alan namayacak byklkte olmasna dikkat edilmeli, ayrca birden fazla olmas hlindenumaralandrlmaldr(1. Resim, 2. Resim; 1. Harita, 2. Harita vb.).

7. Kaynak gsterme: Dipnotlar, atf veya aklama iin kullanlabilir. ki hlde de sayfa altndagsterilir. Bir eserin ilk kullanmnda kaynak ve yazar adnn tam knyesi, ayn yazarn birdenfazla eserinden yararlanlmas durumunda ve genel olarak herhangi bir kaynan sonrakikullanmlarnda ksaltma veya basm yl tercih edilebilir.

* Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara.1991, s. 20Kprl 1991, s. 20 (veya Kprl, Mutasavvflar, s.20)

** Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, 1. cilt, Ankara 1971, s. 68gel 1971, s. 68 (veya gel, Mitoloji, s. 68)

nternet sayfalarna yaplan atflarda adres dizini tam olarak gsterilmelidir:

http://tdk.org.tr/sozluk.html

8. Kaynaklar: Makalenin sonunda, alma esnasnda yararlanlan kaynaklar, yazarlarnsoyadlar esas alnarak alfabetik biimde sralanmaldr.

ARAT, Reit Rahmeti, Uygurca Yazlar Arasnda II, Trk Dili Edebiyat Dergisi, XXIII, stanbul 1979, s. 17-28.NAN, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK, Ankara 1972.
http://tdk.org.tr/sozluk.htmlhttp://tdk.org.tr/sozluk.html


7/454

NDEKLER

Muhittin ELAIK eyhlislm Bah Mehmed Efendinin Manzum Fetvlari..................... 1

Nevin GM Abdurrahman Sm Paaya Ait Mensur Bir Letif-Nme.........................21

Osman NL Mzeyyel Gazellerde Fahriye....................................................................33

Habibe YAZICI ERSOY Bakurt Trkesinde Kadn ile lgili Sz Varl.......................................55

Turgut BAYDAR Erzincan ve Yresi Azlarnda -sA Enklitii..............................................83

Hseyin YAARRfat Ilgazn Yldz Karayel Romannn Politik Roman Tr indekiYeri............................................................................................................93

Dilek ZERENLERstanbul Beyaz, Rak Rengrenk, Krmz Yorgunlar,Gz Kara Alaturka Adl Oyunlardaki stanbul..........................................

105

Gke YkselenAbdurrazak PELER

Anadoluda Azer-Nefes Bir Can: Yavuz Blent Bkiler.............................119

Seyit TAER Halide Edip Advarn retmenlikten stifas............................................149

brahim SOLAK 27 Numaraleriye Siciline Gre Antep Vakflar (1664-1666)................161

M. Ali HACIGKMENTrkiye Seluklu Sultanlarnn Kitabelerde Geen Baz Unvanlar veBunlarn Seluklu Siyasetine Yansmalar.................................................

173

Giray FDANinli Dnr ve Devlet Adam Kang You Weie Gre OsmanlModernleme Sreci..................................................................................

191

Mustafa AKKU Ermenilerin lhanl Din Siyasetindeki Rolleri.............................................203

Hasan Ali POLATBat Anadoludaki Kongrelerde Alnan Mali Kararlar Hakknda BirDeerlendirme...........................................................................................

221

Elnur NESROVXII-XVI Yzyllarda Yaam Azerbaycanl BazDevlet Adamlar, Brokratlar ve Siyaset Bilimciler....................................

253

Cem DOANTrk Hukuku ve alma likileri Alanna Uzlatrma KurulununGirii: Tatil-i Egl Kanunu zerine Bir Deerlendirme............................

271

Mustafa YILDIRIM Konya Aleddin Camiinde Bulunan Zili Dokumalardan rnekler.............295

Ahmet GZL Kibro-Minoan Yazs ve Kbrsn Tarih alara Girii..............................321


8/454

Mihrican AYLANTrke retmeni Adaylarnn zel retim Yntemleri DersiUygulamalarnda Karlatklar Sorunlar: Bilgilendirici ve reticiMetinler rnei..........................................................................................

331

brahim TORUKRengim SNE

Haber Sylem retimindeki deolojik Etki: Wikileaks Haberleri.................349

Mustafa EKERRengim SNESelahattin AVU

Wikileaks Haberlerinin Trk Basnndaki Sylemi.....................................377

Alper AKDENZYusuf AKBULUT

Zeki Arif Ataergin'in Dilkehaveran Makamnda BestelemiOlduu 2 Eserin Makam, Usl ve Ezgisel Ynden ncelenmesi ...............

399

Aycan ZMEN

Mine RDEN

Trk Musikisinde Nazariyatlara ve Bestekrlara Gre argh

Makamnn Karlatrlmas......................................................................

417

Bahadr OKAMAY Trklerde Bakr alg Olarak Borunun lk Kullanm ve Tarihesi.............443


9/454

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 1

eyhlislm Bah Mehmed EfendininManzum Fetvlar

The fatwas of in Verse Which Were Written by Shaykh

al-Islam Bahai Mehmed EfendiMuhittin ELAIK*

ZETOsmanlda fetvlarn da manzum hlde verildii grlmekte ve bu durum klasik Trk

edebiyat iinde farkl bir edeb trn ortaya kmasna vesile olmaktadr. Divan airleri iindemhim bir yeri bulunan eyhlislmlardan bazlar fetvlarn manzum hlde de vermilerdir.Bir meselenin hkmnn mft (eyhlislm) tarafndan aratrlarak verilmesi ilemi olan

fetv; yiit, gen, kav anlamndaki fet kelimesinden tremi ve mkil bir meselenin verilencevapla gl bir ekilde izahnn yaplmasn da anlatmtr. Osmanlda eyhlislmlarnverdikleri fetvlar genellikle Trke ve mensur olmakla beraber az da olsa manzum hldeverilmi olanlarna rastlanmaktadr. Manzum hlde verilmi fetvlar bir ss gibi, fetv

kitaplarnda yer almlardr. Her birisi usta bir divan airi olan eyhlislmlarn kalemindenkm bu fetvlar, bir edeb tr olma vasfn da tamaktadr. Manzum hlde fetv vermieyhlislmlarn banda, divan sahibi mhim bir air olan Bah Mehmed Efendi gelmektedir.

Bu makalede, onun manzum fetvlarndan tespit edilen be rnek sunulmaktadr.

ANAHTAR KELMELERFetv, Manzum Fetv, eyhlislm, Bah Mehmed Efendi.

ABSTRACT

In the Ottoman Empire is seen even fatwas in verse written and it in the classical Turkishliterature are instrumental to the emergence of a different literary species. In the Ottomanssome shaykh al-Islams in an important place in the Divan poets their fatwas hence also gave

written in verse. One of these shaykh al-Islam poets is Bahai Mehmed Efendi. Fatwa, be

investigated by the mufti (Shaykh al-Islam) is the process of provision of an issue. The wordfatwa is derived from feta which means brave, young and strong; a difficult issue in the replygiven to making a strong statement describes. In the Ottomans fatwas of Shaykh al-Islams is

Turkish often prosaically, although little is seen in what is written in verse. Theywere issued edicts written in verse, such as an ornament, is in the books of fatwa.

Each of these fatwas out written by a skillful Shaykh al-Islams classical poet, can be regarded

* Prof. Dr., Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm.


10/454

2 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

as a kind of classical Turkish literature to be addressed in the remaking. One of the Shaykh al-Islams fatwas who gave in verse at the beginning comes the important classical poet MehmedEfendi Bahai-the father of divan. This article offers five samples of his fatwas in verse detected.

KEY WORDS

Fatwa, fatwa poems, Shaykh al-Islam, Bahai Mehmed Efendi.


11/454


Giri

slm dnyasnda her trden din eserin telif veya tercmesinde nazm yada iir kullanlmtr. Bu uygulama daha ziyade, nazmn anlatm daha ekici veetkileyici hle getirmesi ve ezberlemeyi kolaylatrmas sebebiyle ortaya kmve bylece slm dnyasnda Arapa, Farsa, Trke yzlerce manzum dineser yazlmtr. Nazmen anlatmn salayaca fayday dnen birok melli-fin manzum eser yazmaya ynelmesi1, zellikle Seluklu, Beylikler ve Osmanl

dnemlerinde younlam ve din-er' ve din-tasavvuf olarak iki geni er-evede, ayet ve hadis evirileri, tefsir, fkh, kelm, akid, krat, ilmihal,mevlid, siyer, emil, hilye, mirciye, esml-hsn, krk, yz ve bin hadis,tasavvuf, mucize, kermet, ksas- enbiy, menkb- evliy, mersiye, maktel,kaside-i brde ve br'e tercmeleri gibi birok edeb tr ve ekil oluarak zen-gin bir din edebiyat ortaya kmtr (Levend 1972:35-80). Din konularn man-zum biimde yazlma sebeplerini nzmn ir oluu veya bu sahada eser ver-me arzusu, tercme eserlerde aslnn da manzum oluu, talim konularda man-zum yazma geleneinin mevcdiyeti, nazire yazma gelenei, kolay okuma veezberleme eklinde sralayabiliriz (elebiolu 1998:350). Bata tefsir, hadis,fkh, tecvid, akid olmak zere her trden din eserde nazmn kullanld Os-

manl sahasnda bu uygulamay fetvlarda da grmek mmkndr.2 Bu uygu-lama byk lde, manzum fetvy veren eyhlislmn ayn zamanda airolmasyla ilgilidir. Burada asl konuya girmeden ncefetv, Osmanlda eyhlis-lmlkvefetv kurumu hakknda ksaca bilgi vermek istiyoruz.

1 Mesela: Muhammed Bah (.1687)nin e-fiye f-nazmil-Kfiyesi, bni Mlik Muhammed binAbdullah (.1273)n nahivde Elfiyye ve el-Kfiye manzumeleri, bni Arabah (.1451)n menve beynda Mirtl-db, brahim bni Sleyman Radyddin (.1380)in fkh manzumesi,Amasyal Dede Ceng Efendi (.1567)nin fkhta Vehbniyye manzumesi, Hsamzde brahimEfendi(.1607)nin Fkh- Ekber ve fiye manzumeleri, shak Hocas Ahmed Efendi(.1708)nin

Akidi, Abdrrahim Efendinin akid, feriz, tecvd ve nahiv manzumeleri, Hayat Ahmed Efen-dinin Kasde-i Nniyyesi, Endlsl Kasm-tb (.1194)nin Kaside-i Lmiyye, Hrzl-emnve Vecht-tehn manzumeleri, Kadzde Mehmed Efendi (.1759)nin Nazmul-akidi, ferizdeMuvakktn el-Levmi'z-Ziyiyye f-nazmi's-Sirciyyesi, Eb Bekir Sdk Hafzn Sirciyye Ter-cmesi, Kralizade Esad EfendininMirt- Ferizi vs. bunlardandr. Dil ve edebiyat alanndamam Busayr (.1295)nin Kaside-i Brdesi, Abdlcelil bni Yusufun Sekr-i Sf ve SebatEbhuru da bunlara eklenebilir.

2 Bu konuda, fetvalar daha kapsaml ve ayrntl bir ekilde ele alan makalemiz OsmanldaManzum Fetv Gelenei bal altnda Trkiyat Mecmuas, C. 21/Gz, 2011, ss.105-145teyaymlanmtr.


12/454


Fetv, ortada bulunan bir meselenin hkmnn mft tarafndan aratr-lp bulunarak cevaplanmas ilemidir (ok vd. 1996:50, 57; Ebu Zehra2000:347). Fetv kelimesi, yiit, gen, kav, delikanl anlamndakifet kelime-sinden tremi ve lgatte bir olayn hkmn aklayp ortaya koyan, glk-leri zen kuvvetli cevap anlamn bulmutur (Mardin 1977:582; rsten2005:1). Bir meselede verilen cevapla mkillik glendirici biimde aklanmolduundan cevap da fetv adn almtr. Fetvnn oulu fetv veya fetvolup, bir fakihin sorulan bir meseleye yazl veya szl olarak verdii cevap vehkm olmaktadr. ft, hukuk ve din bir suale cevap vermek, istift fetv is-temek veya bir meselenin hukuk hkmn mftiden sormak demektir. Huku-

k hkm sorana msteft, fetv verene de mftdenilmektedir (Bilmen 1976: I246, VII 206; Atar 1995 486). Fetv kurumu hulef-i ridnden itibaren btnslm devletlerinde olduu gibi Osmanl Devletinde de ok nem verilen birkurum olmutur. Osmanl Devleti'nde Osman Gazi, kaynpederi eyhEdebliyi fetv, bacana Dursun Fakih'i de yarg ileriyle grevlendirmi,eyh Edeblinin vefat zerine Dursun Fakih onun grevini de stlenmitir.3Osmanlda kurumlar gelitike 15. yzyl balarnda fetv yetkisini haiz Mei-hat makam kurulmu, taralarda da mftler bu makama bal olarak bu iiyrtmlerdir.

slamn eyhi, by, kdemlisi ve yals anlamna gelen eyhlislm ta-

biri, resm bir sfat ve unvan olarak Osmanl Devletinde grlmekte olup, hicri4. asrdan itibaren fukaha arasndaki ihtilafl meseleleri halleden byk lim vefakihlere alem olmutur (Uzunarl 1965:174). Osmanllarda eyhlislmlkyaklak be asr devam etmi ve bu srede 129 eyhlislmdan bazlar mker-rer olmak zere 185 kez eyhlislm atamas yaplmtr. Osmanllarda ilk ola-rak Elvan Fakh eyhlislm unvanyla Rumeliye bamft tayin edilmitir.Osmanlda ilk devir eyhlislmlar genellikle manevi nfuz sahibi bir zat ko-numunda iken, daha sonraki eyhlislmlarn nfuzu daha yksek olmu vehiyerari bakmndan da ulemann reisi saylmlardr (Baltac 197651). Osmanldevlet tekilatnda eyhlislmn mevkii, Fatih kanunnamesinde yle belirtil-mitir: Ve eyhlislm ulemnun residr ve muallim-i sultn dahi kezlikserdr- ulemdur. Vezr-i azamun, anlar riyeten stne olmak mnsibdr

3 Bilindii zere Osmanl ilmiyesi ah eyhi eyh Edebalinin bakanlnda Dursun Fakih(.1327) ile balam, Davd- Kayser (.1351) ve Molla Fenr (.1424) ile devam etmitir. Yl-drm Bayezid dneminde ilk talebe kanunnmesi karlm, Fatih zamannda da medreselerderecelendirilmitir. (Baltac 2005:153-155) Osmanl medreselerinde kitaplar en ok okutulanlimler Seluklu dnemi limlerinin yannda bni Hcib (. 1248), Taftzn (. 1389) ve Seyyiderif Crcn (. 1413) vb. limler olmutur (Bilge 1984:42,43).


13/454


amm mft ve hoca sir vzerdan bir nice tabaka yukardur ve tasaddur dahiederler.(Akgndz 1990: 18). eyhlislmlarn fetv verme dnda, medrese-de mderrislik, ramazanda padiahn huzurunda dzenlenen huzur derslerin-de sure tefsir etmek, ilmiye snf iinde tayin ve tefti yapmak, padiah ocuk-larnn talim ve terbiyesi trenlerinde ilk dersi vermek gibi grevleri de olmu-tur (Aksoy 1998:36-37). Kanuni dnemine kadar dokunulmazl bulunan ey-hlislmlar daha sonra azil, katil, istifa gibi olaylar da yaamlardr. ey-hlislmlk kurumu, 1922de Osmanl Devletinin dier baz kurumlaryla bir-likte kaldrlm, yeni kurulan eriye Vekleti de eyhlislmln bir taklitiolabilecei dnlerek 3 Mart 1924de Diyanet leri Bakanl haline

getirilmitir (Kramers 1964:488,489).

Osmanlda herhangi bir konuda fetv alnmak istendiinde, Fetv EminiDairesine mracaat edilerek mesele yazyla bildirilmi, bu mesele de fetv emi-ni ktibince, er usule gre sakk usulyle ve zel tabirlerle kaleme al nmtr.Meseleler, dokuz parmak uzunluunda ve drt parmak eninde bir kt zeri-ne kk harflerle talik krmas hatla yazlm4, verilen cevap: vardr/yoktur,olur/olmaz, merudur/meru deildir, caizdir/caiz deildir eklinde genel-likle ksa, bazen de gerekeli ve izahl olmutur. Fetvlarda erkekler iin Zeyd,Amr, Bekir, Halid, Velid; kadnlar iin Hind, Zeyneb, Hatice, mm Glsm,Rabia gibi hayali isimler kullanlm, altlarnda eyhlislmlarn bizzat imzalar

bulunmu, dzenleme yeri ve tarihi yazlmam, ancak vilayet ve kaz mftle-rinin verdii fetvlarda ikametgh, unvan ve kullanlan kaynak bilgileri bildi-rilmitir. Mezheb imamlar, fkh limleri ve eyhlislmlarn fetvlar genellik-le rencileri tarafndan zamanla derlenmitir (Uzunarl 1965: 200-201; Ko2008:11, 36). Fetvlarn dili genellikle Trke olmu, nceleri ska rastlanabilenArapa veya Farsa verilen fetv says da 17-20.yzyllarda ok azalmtr.

Fetv kitaplar, muhtelif konularda ihtiva ettikleri binlerce mesele ile Os-manl Devletinin asrlarca uygulad anlay ve grlerini yanstmalarncaok nemlidir. Fetv veren veya bakasnca fkh bblara gre dzenlenmi olanbu kitaplarda, din-fkh konular dnda ibadet, ahlak ve muamelata ait olma-

yan konular da bulunmutur. eyhlislamlarn fetv kitaplar, kadlar iin en

4 Osmanleyhlislmlarnn fetvlar, padiah fermanlar gibi dikdrtgen, uzun ve genelliklekaln katlara yazlmtr. zel kiilerce istenen fetvlarn en yaygn ls, genilik 9-10.5cm.ve uzunluk 19-22.5 cm.dir. Kimisi daha geni (12-16 cm.), daha ksa (15-17 cm.) veya dahauzun (25-31 cm.); kimisi de hacim olarak daha kk olmutur. Pek ok fetvda sa kenarda1.5-3 cm. kadar boluk olup, birounun da arkasnda ounlukla kadn sol st kesindesoru sorann ismi, ikametgh veya mesleini bildiren ksa kaytlar yer almtr (Heyd 1995:291; Imber 1997: 56; -rsten 2005:11den)


14/454


ok bavurulan kaynaklar olup bunlarn banda: Ebussuud Efendinin fetvlarile Meyyedzade Abdurrahman Efendinin (. 1516) Mecmua-i bnil-Meyyed,Sadi elebinin (. 1538) Fetv-i Sadiyye, Zekeriyazade Yahya Efendinin (.1643) Fetv-i Yahya Efendi, Balizade Mustafa Efendinin (. 1658) Fetv, atal-cal Ali Efendinin (. 1687) Fetv-i Ankaravi, Feyzullah Efendinin (. 1703)Fetv-i Feyziyye, Menteizade Abdurrahim Efendinin (. 1716) Fetv-iAbdurrahim, Yeniehirli Abdullah Efendinin (. 1743) Behcetl-fetv veDrrizade Mehmed Efendinin (. 1800) Neticetl-fetv adl eserleri gelmekte-dir (Aydn 1999:416). Fetv mecmualar klasik fkh kitaplarndaki kitb vebblara gre dzenlenmi, bazlarnda mesil ve fasllar bulunmu, ounda

fetvnn kayna belirtilmi, bir ksmnda kaynaa iaret edilmi, dier bir ks-mnda ise kaynaa hi yer verilmemitir (ahin 2000den rsten 2005:71). Os-manlda zellikle 16.yzyldan itibaren byk mftlerin fetvlar derlemeeklinde toplanmtr. Bu derlemelerin ou 17-18.yzyllara aittir. Bu yzyl-larda hazrlanan fetv kitaplarnn en mehurlar: Minkarizde Yahya Efen-dinin Fetv-y Minkarizde (Ataullah), Mehmed Emin Efendinin Fetv-yAnkarav, atalcal Ali Efendinin Fetv-y Ali Efendi, Seyyid Feyzullah Efen-dinin Fetv-y Feyziyye, Yeniehirli Abdullah Efendinin Behcetl-Fetv,Drrzde Mehmed Efendinin Neticetl-Fetv eklinde sralanabilir(Yaycolu 1997:91-95; ahin 2000:46).

Manzum Fetvlar

Osmanl Devletinde bilhassa 16-18. yzyllarda, airlii bulunan bazey-hlislmlar kendilerine nazmen sorulan meselelerin fetvlarn nazmen vermi-lerdir. Bu uygulama bilhassa 16-17. yzyllarda yaygnlk kazanm ve byklde eyhlislmn air olmasndan kaynaklanmtr. Manzum hlde fetvveren eyhlislmlarn air bir slaleden gelmeleri dikkat ekici olup, eyhlis-lm Hoca Sadeddin, Bah Mehmed, Eb Sad, Bostnzde Mehmed ve Yenie-hirli Abdullah Efendiler hem kendileri, hem de yaknlarndan birou air olaneyhlislmlardr. Tespit ettiimiz manzum fetv saysimdilik 22, beyit say-lar da 200dr. Manzum fetvlarda fazla bir sanat kaygs tanmam, ezber-

leme ve hatrda tutma gibi gayeler de pek gdlmemitir. Bu fetvlar genelliklearuzun ksa kalplaryla yazlm ve konular ayrntya girilmeden ksaca zet-lenmitir. Manzum fetvlar genellikle, eyhlislmlar iin kullanlan vc veyceltici hitaplarla balarlar.5 Bununla ilgili rnekleri yle gsterebiliriz:

5 Manzum fetvlar hakknda daha ayrntl bilgileri Osmanlda Manzum Fetv Gelenei, Tr-kiyat Mecmuas, C. 21/Gz, 2011, ss.105-145de balkl makalemizde bulmak mmkndr.


15/454


Bah Mehmed Efendi iin:

Kudsiyn mkiltn cyiz-Hk-i pynden itse istift(Gkteki meleklerin mkillerini senin eiine gelip sormalar layktr)

Zt- pkn gibi sadefe-i kevn-Bir gher itmedi dah peyd(Kainatn kk sedefi daha senin temiz ztn gibi bir inci ortaya koymad)

Eb Sad Efendi iin:Dinle ey mft-i hak-gy-hakyk-iznBu iki mkilmz hall idp eyle ihsn(Dinle ey hakikatleri anlayan ve hak syleyen mft! Ltfedip bu iki mkilimizi zerek iyilik et.)

Muhammed bin Sadeddn iin:

Ey res-i mecmi-i ulem - Ey sezvr- izzet tebcl(Ey alimler topluluunun reisi, ey izzet ve ululamaya layk olan zt!)

Hoca Sadeddn Efendi iin:

Ey ser-efrz- frka-i fuzal(Ey fzllar frkasnn lideri!)

Buyursn mft-i lem cevbn idelm(Dnyann mfts cevaplasn da yapalm)

Bostnzde Mehmed Efendi iin:

Ey ser-efrz- zmre-i ulem - Eyle tahkk nicedr fetv(Ey ulemann reisi olan zat! Fetv nasldr, aratr.)

Ey res-i eimme-i ulem - eyhl-slm- mukted-y enm(Ey halkn kendisine uyduu eyhlislm, ey ulemann imamlarnn reisi!)

Yeniehirli Abdullah Efendi iin:

Ey eref-bah- mesned-i ift-Kid-i rekb-i cmle-i fuzal(Ey fetv verme makamna eref baheden ve cmle fzllarn nderi olan kii!)

Abdlkerim Efendi:


16/454


Ey ukde-g-y mkil-i ns-Mifth- fuzl u kenz-i ecns(Ey insanlarn mkilinin dmn zen, ey trl hazine ve faziletlerin anahtar!)

Manzum fetvlar edeb ynden fazla bir iddia tamasa da, her birisi ustabir divan airince yazldndan, sadece vezinli ve kafiyeli szlerden ibaret dedeildirler. Bu fetvlarda, manzum hlde sorulan bir meseleye ayn ekildemanzum hlde cevap verildiinden sanat gsterisi yaplamam, ama usta birdivan airinin kaleminden ktklar da ilk bakta anlalacak kadar zarif ya-zlmlardr. Bu fetvlarda en ok dikkati eken, bir meselenin eyhlislmavg dolu ifadelerle nicedr diye sorulmas, onun da bu ifadelere uygun kar-

l

klar vererek zarif ve genellikle kinayeli biimde fetvs

n

vermi olmas

d

r.Bu fetvlarda nida ve tebih dnda mecaz, kinaye, mbalaa gibi sz sanatlargze arpmaktadr.

Manzum fetvlarda dil, kafiye ve cinas baarl biimde kullanlm olupvezince de ok az kusur bulunmaktadr. En ok kullanlan veznin cedd bahrin-denfeiltn mefiln feiln kalb olduu ve onu remel, hezec ve muzari bahir-lerinin izledii dikkati ekmektedir. Tespit ettiimiz manzum fetvlara ve ya-zarlarna baktmzda hepsinin de air bir aileden geldii grlmektedir. Bun-larn banda da eyhlislm Bah Mehmed Efendi gelmektedir.

Bah Mehmed Efendi

1601 ylnda domu olup, Rumeli kazaskeri Abdlaziz Efendi (. 1617)ninoludur. Aile kkeni babas yoluyla Hoca Sadeddin Efendiye, ondan da YavuzSelimin nl nedimi Hasan Cana, anne tarafndan da 16. yzylda 35 yl ey-hlislmlk yapan Ebussuud Efendiye dayanmaktadr (Tolasa, 1979:12). lktahsilini babas ve aile evresindeki tannm hocalardan yapp, 1617'de baba-syla birlikte Hicaza gitmi, dnte ilmiye mensubu ailelere tannan imti-yazlardan faydalanarak gen yata eitli medreselere mderris tayin edilmive daha sonra da kadlk mesleine geerek 1631 de Selnik, 1633'te Halep kad-s olmutur. Bu srada Halep valisi Ahmed Paa ile aralar alarak paa tarafn-dan mkeyyifata dknlkten adl ve kaz grevleri aksatt sulamasyla

padiaha ikyet edilmi, bu konudaki s

k

tutumu bilinen IV.Murad da kendi-sini azlederek Kbrs'a srmtr. 1636da sona ermi olan bu ok zor geensrgn gnlerinin izleri iirlerine de aksetmitir. 1638'de am, 1644'te Edirne,bir yl sonra stanbul kadlna getirilmi, 1646da Anadolu, ardndan da Ru-meli kazaskerliine tayin edilmi, 1647de ikinci defa Rumeli kazaskeri olduk-tan sonra da Hoca Abdrrahim Efendinin azli zerine 1649da eyhlislmlkmakamna getirilmi, ama zmir konsolosunun yarglanmas meselesinde azle-


17/454


dilmitir.6 Yaklak bir yl sonra yakn dostu Siyavu Paann sadrazam olmaszerine 16 Austos 1652de ikinci kez eyhlislmla getirilmitir. Bah Efendi2 Ocak 1654de bomacadan lm ve Fatih Camii civarna defnedilmitir. Kes-kin bir zek ve kuvvetli bir hfzaya sahip olup, anlay ve kavray gc saye-sinde her meselenin stesinden kolaylkla gelmi, rahatna dkn olduundanilm konularla fazla uramayp daha ziyade sohbet ve edebiyat meclislerindevakit geirmitir. Ktib elebi: Merhum tab- selm zihn-i mstakm sahibi birkimse idi; eer kanun zere ul edip keyfe mbtel olmasa Rmda bir gelen-lerden olurdu diyerek onu hem tenkit etmi, hem de meziyetlerini belirtmitir.Dervi Abd-i Mevlevi'den talik mek etmi ve latifeleriyle mehur olmutur

(pirli-Uzun 1991:463,464).

Bah Efendi, Bkden Nedime uzanan ses, aheng ve syleyi gzellii pe-inde koma izgisinde yer almtr. Bu izgide dilin mn ve sese doyurucuve zarif bir bileime ulamas hedeflenmitir. rnek ald airlerin bandakendisine Bah mahlasn veren eyhlislm air Yahy Efendi gelmekte, ayr-ca Bkden de ciddi biimde etkilenmi bulunmaktadr. Dili ses ve mnacaahenkli ve zarif olup bir de divanesi olan Bah Efendinin iirlerinin az olma-s, az ve z yazma istei, slpa titizlik ve yaratla veld olmamasna ba-lanmtr. iirleri ok beenilmi, divannn sadece stanbul ktphanelerinde20'den fazla yazma nshas bulunmutur. 900 beyitlik divanesinde 6 kaside,

Sknme ve Niyznme adlarnda 2 mesnevi, 4 kta, 2 tarih ktas, 40 gazel ve18 rub vardr. Niyznme, Kbrs'ta srgn bulunduu srada affedilmek iinIV.Murad'a yazd mesnevidir. iirleri arasnda bir divanda bulunmas gere-ken tevhid, mnct ve na't gibi din manzumeler yoktur. Ayrca, alt padiahnclsuna ahit olmasna ramen IV.Murad ile Kaptandery Mustafa Paa d-nda hibir padiah ve devlet adamna kaside yazmamtr. Bah Efendinintasavvuf ve tarikatla ilgisi bir sempatiden ibaret kalm, iirlerinde sznt hlin-de de olsa baz tasavvuf izler bulunmu, baz beyitlerinde de ak, k, mauk,gnl, gam, hicran, vuslat, ceml vb. kavramlara tasavvuf adan yaklamtr.Asl irliini gazelleriyle gsteren Bah Efendinin gazellerinde genellikle akve akn aclar, sevgilinin gzellii, zlemi, vefszl, ondan ayrln aclar,kn marur gszl, faydasz tehdid ve feryadlar, vuslat heyecan ve

6 Bu hadisede, bir ngiliz tccarzmir'deki ngiliz konsolosunu bir alacak yznden zmir kad-sna ikayet etmi, kad da konsolosun hakaretamiz davranyla dier baz kt hllerini ey-hlislm Bah Efendiye bildirmi, o da ngiliz eliyi arp zmir konsolosunu grevden al-masn isteyince eli sert bir tavr gstermitir. Bunun zerine Bah Efendi eliyi konanahapsetmi, ama ocak aalar ngiltere ile ilikilerin bozulacan dnerek Bah Efendininazlini istemiler, saray da nce kar kmasna ramen 2 Mays 1651de Bah Efendiyi azlet-mitir.


18/454


zevkleri gibi konular ilenmi, bazen tasavvuf gr ve duyula sfce bir ed,bazen de hikem bir slup sergilenmi, ayrca ktmser ve karamsar bir havada verilmitir. ...neylersin, baklar, bakarsn redifli gazellerine biroknazire yazlm, Nil, Net, Nb, Nahf, Nazm vs. irler de kendisi iinkaside ve iirlerine nazreler yazmlardr. Sert mizal ve asab bir kiilie sahipolup eyhlislmlk dnemlerinin mcadele iinde getii, hararetli tarikat-eriat tartmalarnda maslahat icab tarikat taraftarlarnn aleyhine fetva verdi-i, ancak el altndan onlar koruduu grlmektedir. Coraf konularla keiflerhakknda gerekli destei vermedii iin Ktib elebi tarafndan eletirilmi,ttn imenin mubah olduuna dair verdii fetva sebebiyle de leh ve aleyhinde

kanaatler olumutur. Bah Efendinin fetvlannn derlenip topland bildiril-se de bunlar mstakil bir basm hline gelmemitir (Tolasa 1979:27-35). Bu ma-kalede incelediimiz, manzum fetvlarnn bulunduu Mnchendeki yazmansha, byk ihtimalle Bah Efendinin kendisinin veya etrafndaki kiilerdenbirisinin tutmu olduu ahsi bir defter gibi gzkmektedir.

Bah Mehmed Efendinin Manzum Fetvlar7

17. yzyl Osmanleyhlislm airlerinden olan Bah Mehmed Efendi, a-irliini verdii fetvlarda da gstermi ve birok manzum fetv yazmtr.Onun elimizde bulunan manzum fetvlarnda iltifatlarla dolu ssl ve zarif biranlatm ve edeb sanatlarla desteklenmi nazik bir slup vardr. Bu fetvlar dilve slupa sekin ve deme gazellerle boy lecek bir dzeyde bulunmakta-dr. Fetvlarda meseleyi soranlar tarafndan kullanlm vg dolu ifadelere birbakalm:

Bah Efendiden, kendi mkillerini gidermek iin gkteki meleklerin bilefetv sormalar yerindedir:

Kudsiyn mkiltn cyiz - Hk-i pynden itse istift

O, eiine yz srlen, ok deerli, sultan mesabesinde sekin bir kimsedir:Bir sulm var ey yegne-i dehr - deyim hk-i pyne inh

Kinat sadefesi (dnya), Bah Efendinin temiz kiilii gibi bir inciyi dahaortaya koymamtr:

Zt- pkn gibi sadefe-i kevn-Bir gher itmedi dah peyd

7 Bah Efendinin manzum fetvlar Almanyann Mnchen ehrindeki, BayerischeStaatsbibliothekte 266 numaral Trke yazma eserden tespit edilmitir.Bu yazma nsha b-yk ihtimalle Bah Efendinin kendisi veya etrafndaki kiilerden birisi tarafndan tutulmuintiban vermektedir.


19/454


imdi ilim, fazilet, irfan ve takva,gerek sahibini bulmutur:Hak budur buld shibin imdi - lm fazl u marif takv

O, fetv makamnda kalemiyle daima dmleri zmek iin kalacak kii-dir:

Sadr- fetvda dyim Y-Rab - Ola kilk-i benn ukde-g

O, limlerin en bilgilisi, akl- kll ftratl bir efendidir:Ey Hudvend-i akl- kll-ftrat - Ki cenbundur alem-i ulem

O, her ynden ilim, hner, fazilet ve olgunlukla dopdolu, mtehitlerin so-nuncusu, saygn bir eyhlislmdr:

Hteml-mctehidn hazret-i eyhl-slm-Ki serp heme ilm hner fazl u keml

Onun diviti, alimlik gnlnn sveydas; kalemi de glk dmnnacsdr:

Mahber-i fazl sveyd-y dil-i dny - Kilk-i fetv-rakam ukde-g-y ikl

O, dinin hikmetlerini yayan ve Allahn hkmn ssleyen bir limdir:Ey kalem-perdz- hikem-sz- dn - Vey zevt-r-y hkm-i Kirdigr

O, devrin mkilt zen mfts, zamann kef ve en en olgun kiisidir:Ey mft-i zamne v halll- mkilt-Zt-erfn ekmel kef- rzigr

Bah Efendinin elimizde 4 adet manzum fetvs olup, bu fetvlar toplam36 beyittir. Birinci fetv 14, ikinci 12, ve drdnc fetvlar da 5er beyittir. Bufetvlarn hepsi de kta eklinde yazlm olup, vezinlerde 1 muzri (meflfilt mefl filn), 2 remel(1 filtn filtn filn, 1 feiltn feiltnfeiltn feiln) ve 1 cedd (feiltn mefiln feiln) bahrinden kalp kullanl-mtr.

Bu fetvlarda edeb sanatlarn baarl biimde kullanld grlmektedir.Usta bir air olan Bah Efendi bu sanatn manzum fetvlarnda da gstermive sz ve mana sanatlarndan rnekler sunmutur. Her ne kadar fetv gibi has-sas ve gayet ak ve anlalr olunmas gereken bir konuda fazla edeb sanat kul-lanlamasa da Bah Efendi bilhassa tevriye, telmih, tebih, mecz- mrsel, ci-nas, kinye gibi sanatlar baarl biimde kullanmtr. Fetvlarda, fetvy so-


20/454


ranlar tarafndan da edeb sanat ve ifadeler kullanlm olup, bunlar da BahEfendinin manzum fetvlarnn bir paras saydmzdan bunlara ait rnekleriaada kark hlde veriyoruz:

Telmih:

Ey Hudvend-i akl- kll-ftrat

Ki cenbundur alem-i ulem (Fetvy sorana aittir)

Nass egeri on ikiye mahrec-i sihmAmm ki biz-zarre on e avl ider

Tebih, mbalaa:

Zt- pkn gibi sadefe-i kevnBir gher itmedi dah peyd (Fetvy sorana aittir)

Mecz- mrsel:

Sadr- fetvda dyim Y-RabOla kilk-i benn ukde-g (Fetvy sorana aittir)

Mahber-i fazl sveyd-y dil-i dny

Kilk-i fetv-rakam ukde-g-y ikl (Fetvy sorana aittir)

Nsf ms-leh olan Zeyd alur b-minnetNsf- hardadur ancak suhan- ehl-i keml

Nahlet-i Hindi ki zevc itmese asl (ancak) tecvzSls-i klli ol alur sdsin alur beytl-ml

tmemi sret-i tecvze iret birisiKlmamnevk-i kalemle biri hall-i ikl

Mretteb leff ner:

Mnderic zmn- mehr-i ktbde bu kelmMndemic simat- telf-i selefde bu makl

Ey kalem-perdz- hikmet-sz- dnVey zevt-r-y hkm-i Kirdigr (Fetvy sorana aittir)


21/454


Mevve leff ner:

tmemi sret-i tecvze iret birisiKlmam nevk-i kalemle biri hall-i ikl

Tevriye:

Ey mfti-i zamne v halll- mkiltZt-erfn ekmel kef- rzigr (Fetvy sorana aittir)

Bah Efendinin manzum fetvlarnn muhtevalarn aadaki ekilde ifa-

de etmek mmkndr:1. Hlid, Zeydin klesini gaspedip sonra altrarak ondan kazand

parayla baka bir kle alsa, daha sonra da Zeyd dava edip o kleninkendisine ait olduunu ispat etse Zeyd klesini geri alr m? Halidinelinden ikinci kleyi de alabilir mi?

El-cevb: Geri klenin kazancyla alnan kleyi Zeyd alamaz ama, okle Hlide temiz olmadndan onu fakirlere tasadduk etmesi gerekir.

2. Hind, mlnn yarsn Zeyde vasiyyet ettikten sonra varis olarak sade-ce kocas Amr kald hlde aniden lse, beytlmal mirasta kocasylaortak olur mu? Maln yarsn vasi olan Zeyd alr m, kalan yars neolur, Amra maln hissesi nasl verilir?

El-cevb: Yarsn Zeyd alr, yars bakasnadr. Hindin vasiyetini zevcasl kabul etmezse maln te birini o, altda birini de beytlml alr.Tecviz sretine hibir lim iret etmemi; lkin, std KdZahrddnin babas: tecvz edince koca, drtte birini alr, fazla kalandrtte bir mal ise beytlmala konur demitir.

3. Zimm Zeyd, Hazret-i Peygambere pervaszca svse, ona ve hmisimslim Amra ne yaplr?

El-cevb: Zeydin katli vaciptir. Eer o pis Amr tevbe ederse hesabn

ahirette verir.

4. Hind kocasn, ebeveynini ve bir kzn terkedip kaybolsa eriatta mal-nn taksimi nasl yaplr? Bu meseleden bu diyarn kads gfildir.

El-cevb: Kocasna drtte bir, babaya altda bir, kza yars, altda bir deanaya verilir. Paylar nassen her ne kadar on iki ise de, zarureten on ekar (avl eder).


22/454


Bah Efendinin tespit edilen manzum fetvlar:

1.8

feiltn mefiln feiln

Ey Hudvend-i akl- kll-ftrat

Ki cenbundur alem-i ulem

Kudsiyn mkiltn cyiz

Hk-i pynden itse istift

Zt- pkn gibi sadefe-i kevn

Bir gher itmedi dah peyd

Hak budur buld shibin imdi

lm fazl u marif takv

Olsa ger ahdn ictihda karn

htilf eylemez idi fukah

Bir sulm var ey yegne-i dehrdeyim hk-i pyne inh

Zeydn abdini gasb idp Hlid

Nefsini kesse crete mesel

cretiyle ol abd-i magsbun

Yine bir abd-i har itse ir

Badehu ol gulm Zeyd-i fakir

tse isbt eyleyp dav

Sbit oldukda Zeyd alur m abdin

Bu sulmde bhe yok amm

8 Bayerische Staatsbibliothek, Cod. Turc 266.


23/454


Yed-i Hlidden abd-i snyi de

Kdir olur m almaga er

Sadr- fetvda dyim Y-Rab

Ola kilk-i benn ukde-g

El-cevb:

Kesb-i abdile alnan abdi

Almaz Zeyd geri kim amm

Hlide tayyib olmayup ol abd

der an tasadduk- fukar

Ketebehl-fakr Muhammed Bah af anhu

2.9

feiltn feiltn feiltn feiln

Hteml-mctehidn hazret-i eyhl-slm

Ki ser--p heme ilm hner fazl u keml

Mahber-i fazl sveyd-y dil-i dny

Kilk-i fetv-rakam ukde-g-y ikl

Mlnun nsfn Hind itse vasiyyet Zeyde

Badehu rhlet idp gse cihndan fil-hl

Zevc-i metrk Amr kalsa hemn bes vris

Mterek ola m zevciyle aceb beytl-ml

Nsf ms-leh olan Zeyd ider mi ihrzNsf- bk nicolur Amra nedr hisse-i ml

Nicedr emr-i er-i mesele (hem) mftye

Nicedr kavl-i esah y nicedr sdk- makl



24/454


25/454


El-cevb:

Zeyd hakknda vcb- katldr

B-tevakkuf hkm-i er-i Kirdigr

Tevbe eylerse eger Amr- habs

Darr- mercidr ana encm- kr


4.11

mefl filt mefl filnEy mft-i zamne v halll- mkilt

Zt-erfn ekmel kef- rzigr

Fevt old Hind zevcini hem vlideynini

Hem bir kzn terk idp ey mft-i kibr

er-i erfle nice olur ksmeti bunun

Gfil-durur bu meseleden kd-i diyr

El-cevb:

Zevcine rub u vlideye sds olup nasb

Nsf ile sds duhter ile mdere deer

Nass egeri on ikiye mahrec-i sihm

Amm ki biz-zarre on e avl ider


SONU

Manzum fetvlar bir iir devleti olan Osmanlda, devletin ihtiam ve inti-zamna paralel olarak yerini almakta gecikmemi ve bilinen ilk rnekleri devle-tin en ihtiaml yzyl olan 16.yzylda grlmeye balanmtr. Bu devirdeeyhlislm veya mftlere her konuda binlerce mesele sorulmu ve bunlarnarasnda sayca az, ama oluturduu etkice byk olan manzum fetvlar da yer



26/454


alm ve byk bir ilgiyle karlanmtr. Bu fetvlar, binlerce mensur fetvnnyannda adeta bir ss gibi bulunmu ve ihtiva ettii konular da daha dikkatekici olmutur. Trk dili ve edebiyat iin de mhim bir kaynak ve dil-edebiyatmalzemesi olacana inandmz bu fetvlar, manzum hlde, bir eni olsundiye deil, meselenin nazmen sorulmas sebebiyle yazlmlardr. Bunda da me-sele sorulan mft veya eyhlislmn air olmasnn byk etkisi bulunmak-tadr. Bu fetvlarda asl bir tasannu ve zorlama gze arpmamakta, buna ra-men gl airlerce yazldklar her ynden belli olmaktadr. Bu makaledemanzum fetvlar incelenen Bah Mehmed Efendi hem eyhlislm airlerin,hem de manzum fetv yazanlarn banda gelmektedir. O, nazmen fetv yaz-

makla kalmam, bu ekilde verilmi fetvalarla zel olarak ilgilenmitir. Bugnelimizde bulunan manzum fetvlarn ou, byk ihtimalle ona veya onun biryaknna ait olduunu tahmin ettiimiz bir mecmuadan tespit edilmitir. Ayr-ca, elimizde bulunan manzum fetvlarn ou onun da dahil olduu ulema sil-silesi veya havzasndan ahslara aittir. Kendisinden sonra da bu gelenek de-vam etmitir. Ona ait olan manzum fetvlarda kendisinin ok vlmesi mani-dardr. Bu fetvlarda mesele soranlar, mesele sorduklar mft veya eyhlis-lm mbalaal biimde verek sze balamlardr. Bunun sebeplerinden biri-si, gl cevap demek olan fetv ile bir mkili zerek dua edilmeyi hak etmiolmaktr. Bah Mehmed Efendinin manzum fetvlarnda dikkat ekici bir ba-ka husus, meselelerin iirden iyi anlayanlarca sorulmu olmasdr. Bu da BahMehmed Efendinin arkadalarn veya havzasndan birilerini iaret etmektedir.Her ne kadar onun fetvlarnn derlendii sylense de, u ana kadar ktpha-nelerde bir kayda ulaamadk. Biz bunu byk ihtimalle nshalarnn azlveya sayca ok olmamalarna balyoruz. Byle olmakla beraber, onun mensurfetvalarndan ziyade, az da olsa manzum fetvalarnn, o da yurtdnda birmecmuada tespit edilmi olmas bu fetvalara verilen nemi gstermektedir.Mevcut drt fetvann fkhi konularna baktmzda ise slm hukukunun mu-amelt bahsinden konular olduunu grrz. Bu fetvalardan birincisi gasp,ikincisi vasiyet, ncs had (hudud) ve drdncs de ksmet (taksim) ileilgilidir.


27/454


KAYNAKLAR

AKGNDZ, Ahmed(1990), Osmanl Kanunnameleri ve Hukuk Tahlilleri, stanbul.

AKSOY, Mehmet(1998), eyhlislamlktan Bugne eyhlislamlktan Diyanet leri Ba-

kanlna Gei, Kln.

ATAR, Fahrettin (1995), Fetv, DA, stanbul, , XII, 486.

AYDIN, M. Akif (1999), Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik,

stanbul, II.

AYDIN, Mehmet Akif, Trk Hukuk Tarihi, stanbul, 2001.

BALTACI, Cahit (1976), 15. ve 16. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul.

Baltac, Cahit (2005), slm Medeniyeti Tarihi, stanbul.

BLGE, Mustafa (1984), lk Osmanl Medreseleri, stanbul.

BLMEN, mer Nasuhi (1976),Hukuk-slamiyye ve Istlahat- Fkhiyye Kamusu, stan-

bul.

ELEBOLU, Amil (1998), Trk Edebiyatnda Manzum Din Eserler, Eski Trk Ede-

biyat Aratrmalar, MEB yayn, stanbul 1998.

DEVELLOLU, Ferit(1982),Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitb., Anka-

ra.

EBU ZEHRA, Muhammed (2000), slm Hukuku Metodolojisi (Fkh Usul), (ev.

A.ener), Ankara.

PRL, Mehmet-UZUN, Mustafa (1991), Bahai Mehmed Efendi, DA, 4/463-64, s-

tanbul.

KO, Mehmet (2008), eyhul-slm Minkrizde Yahya Efendinin Talak ile lgili Fetv-

lar ve Tahlili, baslmam Y. Lisans Tezi, , Adana,

KRAMERS, J.H.( 1964), eyhlislm, slm Ansiklopedisi, stanbul.

LEVEND, A.S.(1972), Din Edebiyatmzn Balca rnleri, TDAY Belleten, ss.35-80.

MARDN, Ebul-Ula (1977), Fetv, A, stanbul, , IV, 582.

MUMCU, Ahmet, Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, AHFY, Ankara, 1963.

RSTEN, Seda (2005), Osmanl Hukukunda Fetv, A, Y. Lisans Tezi, Ankara.SAKAOLU, Necdet, Fetv Mecmualar, Toplumsal Tarih, Mart 1994, C: 1, S: 3.

AHN, Mustafa (2000), slam Hukukunda Fetva ve Osmanllar Dnemi Fetva Mecmua-

lar,(Yksek Lisans Tezi), U, Bursa.

AHN, Osman (2002), slam Hukukunda Fetv Usul, Doktora tezi, OM, Samsun.


28/454


TOLASA, Harun (1979) eyhlislm Bahy Efendi Dvnndan Semeler, Tercman

1001 Eser, stanbul.

TYAN, E., Fatwa, EI, II, 1965, s. 866.

UZUNARILI, .H.(1965), Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, TTK 2.bsk., Ankara.

OK, Cokun - MUMCU, Ahmet - BOZKURT, Glnihl (1996), Trk Hukuk Tarihi,

Ankara.

YAYCIOLU Ali (1997), Ottoman Fatwa (An Essay on Legal Consultation in the

Ottoman Empire), Bilkent ni., Y. Lisans Tezi), Ankara.

ZEYDAN, Abdlkerim, slam Hukukuna Giri, (ev. Ali afak), stanbul, 1995.


29/454


Abdurrahman Sm Paaya AitMensur Bir Letif-Nme

Abdurrahman Sm Paas Prose Letif-Nme

Nevin GM

ZETKlasik Trk Edebiyatnda bir tr olan Letif-nmeler mizah ve hiciv unsurlarn havi, okuyan

eletirel dnceye sevk eden manzum ve mensur yazlardr.Makalemizde deerlendirilen Sm Paaya ait mensur Letif-name de, hicvin ar bast,nazik ve etkili bir slubun kullanld XIX. yzyla ait bir rnektir. almada ayrca Sm

Paann biyografisi, letif-nme ve nkte hakknda bilgilere de ksaca deinilmitir.

ANAHTAR KELMELER

Abdurrahman Sm Paa, Letif-nme, Nkte, Mensur, Mn.

ABSTRACTThis articles subject is the prose text and a small letif-nme and this letif-nme written by

Abdurrrahman Sm Paa who XIX. century Divan-poet and prose writer and novelistSmpaa-zde Sezs father. Letif-nme is a kind of Classical Turkish Literature and

contains elements of humor and satire, referring the reader to critical thinking, clever writings.Sm Paas Letif-name of the prose, satire dominates, gentle, and effective use of a style of

XIX. century is an example. In this study also briefly mentioned that Sami Paas biographyand information about letif-nme and wit.

KEY WORDS

Abdurrahman Sm Paa, Letif-nme,Wit, Prose, Writter.

Yrd. Do. Dr., Nide niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmi.


30/454


Giri

Osmanl devri edebiyat iinde edeb bir terim halini alarak kullanlmas XVI.yzyldan sonraya (Altunel, 2003: 27/ 110) tekabl eden latfe szlkte, gld-rc, tuhaf ve gzel sz, aka, mizah (. Smi, 1985: 792) eklinde tanmlanmak-tadr. Bu konudaki eserler, muhtelif hacimlerde manzum ve mensur ekilde vegzel ve ince olmakla birlikte terbiye snrlar ierisinde (. Smi, 1985: 792) kal-mak artyla oluturulmulardr. Eski edebiyatmzda bu tre ait yazlar iin

ayrca hezl, mizah, mutayebe, mltafa, tariz, tehzil, fkra, nkte, nekre, athi-yat, suhriyye, hikye gibi terimler de kullanlmtr.

Bunlardan latfeyi aka, hezl ve mizah glmece ve alay, mutyebe ilemltafayakalama, hecvi yergi, tarizi satama ve talama, tehzili alayaalma, gln hale getirme, athiyyat da sama szler ile karlayabiliriz. Yineeskiden kullanlan zem, etm, kadh gibi kelimeler de vardr ki, bunlardan zemyerme ve knama, tekiler de svme ile karlanabilir. (Levend, 1984: 151)

Birer nkteye dayanan fkralar ve latifeler (akalar) anlatm bakmndan hikaye,glnlk ynnden de glmece karakteri tar. (Levend, 1984: 156) Muhteva itiba-ryla ya byklerden birinin hayatn ve karakterini canlandrr; ya topluluklardan

birinin zelliklerini yanstr; ya da hibir kiiye deinmeden insanolunun acnacak,glnecek ruh halini, telal durumunu belirtmi olur. (Levend, 1984: 156) Latfelerbu konuda yazlm eserlerin iinde dank olarak yer ald gibi letif, letif-nme adlar altnda mstakil olarak da toplanmlardr. Ayrca bu rnekte ol-duu gibi mecmua tarz eserler ierisinde de grlmektedirler. Dvan Edebiya-tnda letif-nme trnde verilen eserler kaynaklarda u ekilde snflandrlmtr:

a. Manzum latfeler: Bunlar latfe veya hikye bal altnda yazlan kk man-zumelerdir. Dvnlarda, mecmualarda ve baz mesnevilerde rastlanld gibimstakil letif-nmeler eklinde kaleme alnd da grlmektedir.

b. Mensur latfeler: zellikle letif mecmualarnda bu tr eserlere ok rastlanmak-

tadr.

c. Mektuplar:airlerce latfe yollu yazlm manzum ve mensur mektuplardr.

d. Mnazaralar:Bir olay veya latfeyi mnazara eklinde mizah hale getiren eser-lerdir.


31/454


Trk Edebiyatnda latfe trnn ilk rneklerine, Dvn lgtit-Trk, KutadguBilig ve Dede Korkut hikayelerinde rastlanlr. Osmanl dneminde ise bir edebi terimolarak kullanlmas XVI. yzyldan sonradr. Letif-nmeler oluturulular itibaryletelif ve derleme olmak zere iki biimde karmza kmaktadr. Trk Edebiyatnda bili-nen ilk telif letif-nme XV. yzyln sonunda, 1496da Vahy tarafndan kaleme aln-mtr.Bunun yannda Hatibolunun kaleme ald (XIV-XV. y.y.) Letif-nme ileLmii elebi^nin derlemeye balayp olu Abdullah elebi tarafndan tamamlanaraktertip edilen Letif-nmesi de birer derleme eser olarak edebiyat tarihi iinde yer alm-lardr. Bunlarn dnda Ztnin (l. 1546) Letif, Bursal Cinnnin (l.1595) III:Muradn emriyle hazrlad Bedyil-sr, Fehim-i Kadmin (l.1647) iinde seksen-

den fazla latfenin bulunduu Tercme-i Letyif-i Kmeln, Mneccimba Ahmed De-denin (l.1702) Ubeyd-i Zkannin risle-i Dil-g adl eserinden evirdii Letif-nme ve Tokatl Ebubekir Knnin (l.1792) Letif adl eserlerini bu trn dikkate de-er eserleri iinde saymak mmkndr. Latfe kelimesi, XIX. yzyldan itibarenfkra, nkte ve nekre gibi kavramlarla e anlaml olarak kullanlm, bu yzyln sonla-rndan itibaren ise fkart/ fkralar ad altnda toplanm ve kaleme alnmaya balanm-tr. Bu balamda Faik readn Gencine-i Letif (stanbul, 1299), ve Klliyt- Letif(stanbul, 1315); Ahmed Fehmnin Let3aif-i Fkart (stanbul, 1304) ve Mehmed Tev-fikin (aylak) NevdirZ-Zarif(stanbul, 1299) ve Let3aif-i Nasreddin (stanbul,1299) adl eserleri, adlar zikredilecek ilk rneklerdendir. (Demirel, 2010:226)

altmz metnin konusuyla daha fazla alakal grdmz nkte ise,Dolayl olarak anlalan ince ve derin anlam, bir szden veya yazdan karlan ve biriaretle anlalan ey; iyi dnlm, ince anlaml ve zarif sz (. Smi, 1985: 1000)olarak tarif edilmektedir. Nkte, Eski Edebiyatmzda anlatm gcnden ok anlaminceliine nem verilerek yaplan sz sanatlar iin kullanlr. Nktelerin bir ksm her-kesin anlayabilecei kadar ak sylenir. Bazlar daha ok sanat kaygusu ile kapal bra-klmtr ki erbab tarafndan anlalr. Nkteli szlere; mizah, hiciv, fkra trnde veri-len metinlerde daha ok rastlanr.(TDE Ans.,1990 : 92-93)

ncelediimiz Letif-nmenin yazar Abdurrahman Sm Paa1, XIX. yz-yln nemli devlet adamlarndan olup birka dil bilen, kltrl, Avrupada

1 Abdurrahman Sm Paa (Trapolie/ Mora 1792- stanbul 1881): III. Ahmed devrinde ordu ileMoraya gitmi, Trapoliede tekke kurmu bir aileye mensuptur. Mora isyan srasnda babasehid edildi ve aile esir dt. Bk ve Hayrullah adl kardeleri esir kalmak art ile aileninMsra gitmesine izin verildi. Orada Kavalal Mehmed Ali Paann byk alakas ile karlan-dlar. Mehmed Ali Paann olu brahim Mora isyann bastrmaya memur edildiinde SmPaa da onunla birlikte gitti ve kardelerini kurtard.25 yl kadar Msrda kald, Mora isyannnsebeplerini kaleme ald, mkafat olarak Bulak matbaas mdrlne getirildi.1831deMehmed Ali Paann bamuavini oldu. Ancak Abbas Paann hidivlii srasnda Msrdanuzaklatrld(1849).Osmanl Devleti hizmetine giren Sm Paa Trhala Mutasarrfl, Rumeli


32/454


bulunmu garp ve ark medeniyetlerine vakf, iirle ve ilimle megul olmusiyas ve edeb bir ahsiyettir. Son Asr Trk airlerinde, Selset-i beyna mlikve tasavvufa mil, mmtaz bir mn idi. slb- beynyla yeni bir r am ve sa-lh- lisn- Osmnye hizmet etmitir. (nal, 2002: 2105) ifadeleri onun edeb y-nne dair deerlendirmelerdir. Ayrca geni bir ahbap evresine sahip olan S-m Paa, devrinde stanbulun sosyal hayatnda da etkin bir isim olarak bilinir.Edeb toplantlarn yapld, sosyal ve siyas meselelerin tartld, Ahmed VefikPaa, Ziy Paa, Ali Sv vb. zatlarn mdavimleri arasnda yer ald Takasaptaald konak ve amlcadaki kk bu nevi toplantlara ak olmutur. (TDE Ans.,1990: 451) Ayrca,Paa ile birlikte Msrl pek ok aile stanbula yerlemi, bu g

hadisesi stanbulun sosyal hayatnda byk bir deiiklik hatta byk bir moda ba-latmtr. Bu aileler vastasyla stanbulda alafranga bir hayat hkm srmeye bala-mtr. Cevdet Paa Maruztnda bu durumu iddetle tenkit ederek Elhasl Msrdkntleri stanbul ahalisinin ahlakn bozmala devlet ve millete azim zararlar do-kundu demektedir. (TDE Ans., 1990: 451)

Sm Paa klfet ve nimetlerle geen uzun bir mr srm, zihn yorgun-luklar bedenini hasta drmtr. Son Asr Trk airlerinde Vakit gazetesikaynak gsterilerek, eyhl-deb Sm (Paa) seksen dokuz yanda olduu haldezim-i dr- bek olmutur. (nal, 2002: 2113) bilgisi ile veldet tarihine gre ve-ftnda doksan bir yanda idi. (nal, 2002:2113) dipnotu onun ileri bir yata

ldn haber verir. lm sebebiyle bata Abdlhak Hmid olmak zerepek ok ahbab manzume kaleme almtr. (nal, 2002:2113-2117) Hmid man-zumesinin iki bendinde, Sm Paann airlii ve mnliini verken kendisi-ne de ok ey kattn belirtmektedir;

iir indaki sryn Fazl olmazsa da muhtc- beyn

Sylerim ben yine giryn giryn Etmesnler o edbi nisyn

rtihl eyledi Sm Paa

Varsa telfe bugn cretimiz Mektebindendir ann neetimiz

Yoksa yetmezdi buna ryetimiz Neylesn imdi bizim heyetimiz

rtihl eyledi Sm Paa(bnlemin, 2002 :2113)

Mfettilii; Trabzon, Vidin, Edirne, Girid valiliklerinde; Meclis-i Tanzimat yeliinde, Maarifnazrlnda, meclis-i vl, meclis-i liye, meclis-i yan yeliklerinde bulundu. Vefatnda Sul-tan Mahmud haziresine defn edildi. (TDE Ans.,1990:450-451)


33/454


Sm Paann eserlerinden baz mektuplaryla iirleri olu Ahmed NecipPaa tarafndan yaymlanmtr. Divanndan baka Rumzl- Hikem (1870),n-y Sm (1873) ve Kiver-i Dern adl eserleri vardr.

Vefatndan nce kendisi hayat hikyesini Sergzet-i Sm adyla yazma-ya niyetlenmi lakin balangta kalmtr. (TDE Ans.,1990:450-451). smailHikmet Ertaylan, Rumzl- Hikemden hakmne ve mutasavvfne; Kiver-iDerndan ise 1312 (1894/1895) senesinde deb-y Arabdan Trablus-amlAbdllatif Efendi tarafndan Arabye tercme ve tab edilen hikmet-i ahlktan bhis birrile olarak sz eder, ayrca matbu er ile bir mnet bilgisini de ve-

rir.(Ertaylan, 2011:47)2

LETF-NME

Abdurrahman Sm Paann letif-nmesi, 343 sayfa miktarndaki Mne-at- Azziyye f sr- Osmniyye3 adl mecmuada yer almaktadr. Mecmuadametne, Mrnileyh amlcada iken n-mzc olduundaistifsr- tra gelmeyeneazz-i aibbsndan bir t tarafna sitem ve kinye ve nz-mir yazlan Leif-nmedir. bal konulmutur. Balkta geen letif-nme ifadesine ramen,metnin muhtevas nkte tanmna daha yakn durmaktadr. Zira Sm Pa-ann kendi cmleleri ierisinde de bu ibare iki kez gemektedir: Zr bmrolan szi sekteli olur ve baan da nkteli olur. Bu lde sektesine naar- avf u

fet ile ve nktesine cevb-fi-i efat isnyla sn-i mumele buyurmalarnrec iderim.

Ayrca latife kelimesi tarih seyri ierisinde bu trn yeni bir hareket kazan-d XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren fkra, nkte, nekre vb. kavramlarla e an-laml olarak kullanlmaya balanmtr.(Altunel, 2003 : 27/ 110)

Muhteva ncelemesi

Bu kk mensur letif-nmenin muhatab belli olmayp Paann azizdostlarndan birisi iin kaleme alnmtr. Geni bir ahbap evresine sahip Paa,amlcada keyifsiz ve hasta4 olduu bir dnemde ziyaretine gelmeyen eski birdostuna sitem, ineleme ve nazlanma duygusuyla latife yollu hassasiyetiniiletmitir.

2 Ayn bilgiler Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, s.240da da yer almaktadr.3 Mneat- Azziyye f sr- Osmniye, (haz. el Hac Nuri Efendi), Kayseri Rid Efendi Ktp.,

No:1353, Vezirhan Matbaas, st. 1289, s.113-114.4 Mbtela olduu zatrreden kurtulamayarak 1881de vefat etti. (bnlemin, 2002:2112) cmle-

sinden hastaln renmekteyiz.


34/454


Letif-nmede ince hiciv geleri bulunmakla birlikte mizah geleri kulla-nlmamtr. Mizahn temel dinamiinin eletirel dnce olduu...(zdemir,2010:29) fikrini onaylayan metinde, yazar bu eletirilerini hastalk mnasebe-tiyle ziyarete gelmeyen bir dosta sitem konusuna uygun seilmi tenasplkelimeler ve bu yne arm yaptran telmihler ile din muhteval Arapa iba-re iktibaslarnn da ilavesiyle kurgulamtr. Sm Paann meramn anlatrkenbavurduu mbalaa sanat burada nemli bir ileve sahiptir. Tiyatrodaki,dram ya da trajedi biraz daha telenirse komedi olur, kuraln metinde bu sa-nat stlenmektedir. Konu, mbalaann gulv derecesinde abartlarak telen-mekte ve ortaya bir hastann mizah sitemi kmaktadr.

Sm Paa, nce yalnzlk ve hastaln verdii hassasiyetle halet-irhiyesini aktarr. Da balarnda yalnzla terk edilmi, yorgunluk iindeelemlerden hissesini alm ve bar yrtk, yaral bir hldedir. Dostunun ziyare-ti bu yaraya are olmak kadar deerli iken gereklememitir. Bu durumun tekbir mazereti olabilir: Kyametin kopmu olmas!

El- Hakk sresi 13, 14 ve 15; Tekvr sresi 1, 2 ve 3 ile nfitr sresi 1 ve 2.yet-i kermelerine telmhan, Bu nasl bir tavr ve hldir, nasl bir kymetkargaasdr? Acaba gkyznn yarlma vakti mi geldi? Benim nefsim benimnefsim, denecek zaman m geldi? Felekler para para olup dkld m? Yl-dzlar ve zemin temelinden mi skld? Varlk tomar m drld? ki, sengelmedin, mbalaal ifadeleriyle istifham sanatnn imkanlarndan yararlana-rak heyecann soru kalplarna dkmtr.

Paa hastaln kk kyamet5 denilen lm artrmas sebebiyle deyine akllara kyameti drr.Bir anda lh bir ilhamn gelerek Ben kalpleribenim iin krlm olanlarn yanndaym keremini ihtar, sarslp gaflet uyku-sundan irkilerek uyanmak ve Allaha snmak, Ondan bakasna minnet edil-meyeceini anlamak, huzura ve shhate kavumak, dier ziyaretiler ve onlarnPaann hastal zerindeki iyiletirici etkileri, dostunun gelmeyiinin fetvalkbir meseleye dnmesi ve yarnlara braklmas, yine de durumuna kretme-si, yalln elverdii lde iyi hissetmesi, artk kalem oynatmayacan syle-

yip nkteli szlerine balanma ve esirgeme istemesi ile ince anlaml szlerinin

5 Kk kymet (lm) ile balayan ve byk kymet'e kadar sren dnem Kabir Hayat ya daBerzah olarak adlandrlr. Kabir Hayat iinde Mnker ve Nekir adl meleklerin sorgusu velnn m'min ya da kfir oluuna gre mutluluk ya da azab vardr. Kabir Hayat'na ilikinbir hadisinde Hz. Peygamber (s.a.s) kabri ya Cennet bahelerinden bir bahe, ya da Cehennemukurlarndan bir ukur olarak nitelemitir (Tirmiz, Kymet, 26);www.sorularlaislamiyet.com, 06. 06. 2011.


35/454


efkatle karlanmas talebi ve bunlarn ince nktelerle ifadesi, Paann zarif veetkili slubuyla aktarlmtr. Szlerinin sonunda istedii genel af talebi; latife-nin ardndaki hicve, elverili ve hogrl bir ortam yaratma abasdr.

Letif-nme, klasik nesrin slup tabakalarnn olumasnda sosyal tabakave meslein belirleyici rolne de bir rnektir. Paann dili kullanma ve konuyuifade edi tarz, Bat retoriinin aydn slubu adlandrmasna karlk gelmek-tedir. Sm Paann slubunu, ifadenin psiko-fiziyolojik kaynaklarna gredeerlendirdiimizde; miza slubu, ya slbu, hasta slbu gibiadlandrmalarla metnin duygusal dokusundan sz edebiliriz.

ekil ncelemesiSm Paann Letif-nmesinde, Arapa-Farsa kelime ve tamlamalara

oka yer verilmi, her cmlesinde seci yaplm, sanat yapma kaygs tayanbir ssl nesir (slb- mzeyyen) rneidir. Letif-nmede kelimeler kulla-nm skl bakmndan Arapa, Trke ve Farsa sralamasyla yer almaktadr.Metinde fikir ve duygu aktarm Arapa ve Farsa kelimelerle yaplrken oufiil, bala ve eklerde Trke kelimelerin seildii grlmektedir. Ayrca ve, ile,ki balalar kullanlarak Osmanl nesrinin eklemeli slubu yannda fiil sl-bunun kullanldndan da sz edebiliriz. Metinde, anlatc Paann kendisiolduu iin birinci ahs hakim klnmtr.

Letif-nmenin batan sona msecca bir metin olmas cmleleri ritmik vell klmaktadr. Paa, msecca nesriyle aruzun sesini duyurmakla kalmamiletmek istedii duygunun, tesir gcn de arttrmtr. Mellif kulland ssldille metne; dilin bir anlatm arac olmas dndaki dier grevlerinden estetikfonksiyonunu da yklemitir.

Tabloda grld zere yazar, Trke ve Farsa kelimelerde vezin olma-makla birlikte bunlarla da ahenk aray yoluna gitmitir;

KULLANILAN SEC TRLERSECL KELMELER

Yapsna greYer ve ilevine

gre

Redif alna

grematrh, mecrh mtevz mukayyed gayr-i mefruk

sorulmaz m, urulmaz m mtevz mukayyed mefruk

seng mi oldu, teng mi oldu murassa mukayyed mefruk


36/454


hletdir, kymetdir mutarraf mukayyed mefruk

smn m geldi, zamn mgeldi

murassa mukayyed mefruk

skld m, dkld m,drld m

mtevz mukayyed mefruk

melldir, muhaldir mtevz mukayyed mefruk

ll idim, belbl idim mutarraf mukayyed mefruk

guyb, kulb mukayyed gayr-i mefruk

endm, menm mutarraf mukayyed gayr-i mefruk

cn iridi, sbhn iridi mutarraf mukayyed mefruk

ebsr itdim, intizr itdim mukayyed mefruk

hakyk grnd, dakykgrnd

mtevz mukayyed mefruk

bakdm, akdm mtevz mukayyed gayr-i mefruk

gh oldum, intibh oldum mutarraf mukayyed mefruk

Grdm ki cihn o cihnimi, bildim ki zamn o za-mn, pr-emn emn, sdev umrn imi.

mutarraf mukayyed mefruk

Yrn u hudvendignmgeldi,ihvnu muhibbnmgeldi.


reyyn oldum, dmn ol-dum


Cnm rhatland, nezrmshhatlendi


ter-zebn oldum, handnoldum


tebeddl itdi, tecemml itdi,tahavvl itdi murassa mukayyed mefruk

lyk, ryk murassa mukayyed gayr-i mefruk

ayramadm,kayramadm murassa mukayyed mefruk

bzr oldum, efkr oldum mutarraf mukayyed mefruk


37/454


38/454


Yrn u udvendignm geldi, ivn u muibbnm geldi. Fey-i ohbetleriyle

reyyn oldum, lf- iltiftlaryla dmn oldum. Dil cnm ratland, cism-i nezrmatlendi. kr senlarla ter-zebn oldum, ub- vulat gibi andn oldum. Fikr-isb tebeddl itdi, meni-i diger tecemml itdi, gl amma taavvl itdi.

Zir bu men ve lt arasnda yr- vef-fers-y n-pydrm ibrz- rnely bir man-y ry ayramadm ayf ayramadm. Bu teessfle bzr oldum,magmr- efkr oldum. Mesele istiftya ald, cevb vefya ald, bulunmaz devya

ald. Mesele fetvya alsun, cevb ferdya alsun.

amdlillah nesm-refref-i mur- fiyet henz an- ur u eryne at

fiyet virmektedr. Faa s- deva-i beden krr- mevsim-i dehr ile remmdirnki admdir. Pes rm ve ezhr u emrdan alub urumu birecer-i b-emerefnnna ehbz- an-ir- devlet lne-sz- izz olur mu? Olsa da ecere-i b-b utb lefet-i ez-ser-i nevfer tb- arvetle ser-firz olur mu? 7 Art

kilk enmil bundan ziyde imlya bil deildir, gl de mil deildir. Zr bmrolan szi sekteli olur ve baan da nkteli olur. Bu lde sektesine naar- avf ufet ile ve nktesine cevb-fi-i efat isnyla sn-i mumele buyurmalarnrec iderim. k-pya iltic iderim 8

Sonu

Abdurrahman Sm Paa tarafndan telif edilmi mensur letif-nme; onun

sitem, ineleme ve nazlanma duygusuyla hassasiyetini ilettii tebessm mizahzelliinde bir metindir. Sm Paann mizah; bilgi ve kltrel birikimine uy-gun teferruatl dili, zengin i kafiyesi ve meramn ifadede seviyeli slubu ileOsmanl dnemi Trk mizahnn estetik rneklerine ilavedir. Paa, metinde dinkonulu telmih ve iktibaslar ile mbalaa, istifham ve kinaye sanatlarn kulla-narak muhataba syleyecek sz brakmamaktadr. Yazar muhatabn dikkatinihatralara, deerlere, dncelere ve inanlara odaklayarak gldrmekten zi-yade hisse kartlmas niyetindedir. letmek istedii meram teblide glkyaamayan slubu ile Paa, hedefine isabetle ulat dncesini uyandrmak-tadr.

Sm Paann mizah, Osmanl kltr kaynakldr. Gerek kulland dil veimgeler gerekse eletirisini yapt konu bu tarih birikimin mizah anlaynaaittir.

7 Dnlecek yer ancak Hz. Allah'tr.8 Avf ve mafiret ondandr o snlacak melcedir yani msteandr.


39/454


40/454


41/454


42/454


withexamplesthatmuzeyyelghazalsarenotonlywrittentobeaddressedtothe

praisedpersonbypoets,butalsotheyarewrittentopraisethepoetsthemselves.

KEY WORDS

Ghazal,MuzeyyelGhazal,Eulogy,Fahriye


43/454


GR

Bu almada, klasik Trk iirinde hemen her air tarafndan kullanlan fa-kat akademisyenlerce zerinde yeterince durulmayan mzeyyel gazelle ilgilibaz dnceler aktarlmtr. Bu erevede nce mzeyyel gazel hakknda e-itli kaynaklardan tespit edilen bilgiler verilmi, daha sonra da eyhden eyhGlibe kadar geen sre ierisinde her yzyldan seilmiairlerin divanlarnntaranmas sonucu elde edilen bulgular ve bunlarn deerlendirilmesi yaplacak-

tr.Klasik Trk iirinde en ok kullanlan nazm eklinin gazel olduu husu-

sunda btn kaynaklar birlemektedir. Gazelle ilgili bilgi veren kaynaklar, ga-zellerin hem konusu hem de ekil zellikleri zerinde durmaktadrlar. Gazel-lerde ilenen konularn eitlilii, konu birlii gibi ierikle ilgili zeliklerin yansra gazellerin biim zelliklerinde ortaya kan farkllklarla ilgili isimlendirme-ler de yaplmtr. rnein yek-ahenk gazel denildiinde bu gazelin belli birkonu btnlne sahip olduu anlalmaktadr. hne, rindne, kne ve-ya hakimne gazel denildiinde ise airin o gazelde iledii tema akla gelmek-tedir. Mutavvel, mlemma, musammat veya mterek gazel denildiinde ise

gazelin bilinen kal

b

n

n d

na

k

ld

ve bu gazelin farkl

bir yap

s

n

n oldu-u anlalmaktadr.

Bu almann konusu olan mzeyyel gazel de gazelin bilinen kalplarnndna kld ve onun baz ekil zelliklerinin deitirildii bir trdr.Mzeyyel, kelime olarak zeyli, ilvesi, katlm nesnesi olan; eklentisi olan(Develliolu: 792), zeyl ve ilavesi olan, ilaveli, zammeli(. Sami: 1317) anlamlar-na gelmektedir. Bir edebiyat terimi olarak mzeyyel gazel, gazelin mahlas bey-tinden sonra beyit ya da beyitlerin ilave edilmesi olarak tanmlanr. Halk pek-ten, mzeyyel gazelin tanmyla ilgili u bilgileri verir: airler bazen mahlasla-rn syledikten sonra gazellerine bir kiiyi vmek iin bir ya da birka beyiteklerler. Bu gazellere mzeyyel gazel, eklenen beyitlere de zeyl denir (1985:19).

Cem Dilin de iki farkl yazsnda mzeyyel gazelle ilgili olarak u bilgileriverir(1986: 87):

Mahlas, kimi zaman gazelin daha nceki beyitlerinde bulunabilir. Bu du-rumda mahlas beytinden sonraki birka beyitte air, zamann padiah, devlet


44/454


bykleri, din bykleri ya da tarikat ulular iin vgde bulunur. Byle ga-zellere gazel-i mzeyyel denir (1997: 108).

airin mahlas gazelin makta beytinden nceki beyitlerinde de bulunabi-lir. Byle gazeller daha deiik bir zellik gsterir. air gazeline ak, arap, g-zellik, saki gibi konularla baladktan sonra, bir beyitte mahlasn syler ve buarada gazeline bir ya da birka beyit daha ekler. Eklenen beyitlere zeyl (ek) de-nir. Bu beyitlerde air zamann padiah, devlet bykleri ya da din ve tarikatulular iin vgde bulunur. Yani birka beyitle methiye yazar. Gazel bu ha-liyle kimi blmleri eksik beyit says en ok 15 kadar olan kk bir kasideyi

and

r

r. Byle gazellere gazel-i mzeyyel (eklentili, ekli gazel) denir.Bunun yannda, nazm ekillerini farkl bir bak asyla deerlendiren

Cemal Kurnaz, gazel, mzeyyel gazel ve kasidenin aslnda tek bir nazm ekliolduunu ifade etmektedir. Kurnaza gre mzeyyel gazelin oluumu u ekil-dedir (2010: 81):

Bazen airler mahlas beytinden sonra iire birka beyitlik bir vg, methi-ye blm ilave ederler. Bu durumda gazelin ilk ksmnda bir konu, mahlastansonraki ksmda bir vgden oluan baka bir konunun ilendii, anlam bak-mndan iki blmlk bir iir meydana gelir. Byle gazellere zeyl yaplm, ek-lenmi, ekli gazel anlamnda mzeyyel gazel denilmektedir. Eer bu vg

beyitlerinden sonra bir iki beyitlik bir de dua blm bulunursa o gazele kasideismi verilir.

Tanmlardan anlaldna gre bir mzeyyel gazelin en belirgin zellii,mahlas beytiyle iirin bitirilmeyip gazele yeni beyitlerin ilave edilmesi ve ekle-nen bu beyitlerde birer methiye zelliinin olmasdr. Dolaysyla bu gazellerCem Dilinin de ifade ettii gibi birer kk kasideye benzemektedir. rneinNefnin aadaki gazeli tarife uyan mzeyyel bir gazeldir. Bu iirin ilk bebeytinde sevgiliden bahseden Nef, altnc beyitte kendisini verek iiri bitiri-yor. Mahlas beytinden sonra gazele ekledii beyitlerde ise air kendini vmeyoluyla memduhunu yceltmektedir. Buradaki memduh da dnemin padiah

IV. Muradd

r. Son beyitte ise air dua ederek manzumesini bitirmektedir:1 Gamzesi mahmr olup sunduka cm- nza dest

Nz u veyle urur her bir mje bir sza dest

2 emi yz bin kan eder bir cnbi-i mjgn ile

Dest-i kudretdir meer ol mest-i tr-endza dest


45/454


3 Dil elinde tutmak ister zlfn amm neylesin

Eriir mi h bz- Hm-pervza dest

4 Vsta ok vuslata amm hemn lzm olan

Yra dmn- kede k- ser-bza dest

5 Devlet el vermezse gedik neyleriz dnyy biz

Olmadan erise tek bir dilber-i mmtza dest

6 Nice mmkn byle vadde bu gne penc-beyt

Urmaynca tab-Nef hme-i icza dest

7 Byle ho-tabna rindne gazel mi derdi ol

Sunmasa ger Cm- feyz-i Hfz-irza dest

8 imdi amm byle rifat mi bulurdu pyesi

Urmasa ger dmen-i Sultn- ser-efrza dest

9 eh Murd Hn kim devm- mrn eylerler ric

Urduunca evliy mifth- genc-i rza dest

10 fitb- kmy-ger mflis olurdu eer

Amasa her subh o Hkn- kerem-perdza dest (Akku 1993: 288)

Mezknin u gazeli de mzeyyel gazelin tm zelliklerini gsteren birmanzume rnei olarak gsterilebilir:

1 Mjde kim bezm-i cihn gl-zr olur nev-rzda

Sgar- mey bir gl-i b-hr olur nev-rzda

2 Her taraf mirat- envr- ilhdr bu gn

Gl-sitn yne-i ddr olur nev-rzda


46/454


3 Feyz-i bd- subh-dem mucz-dem-i s gibi

Rh-bah- sret-i dvr olur nev-rzda

4 Jle-br olduka ebr-i nev-bahr gl-eni

em-i ezhr- emen bdr olur nev-rzda

5 Serv-kadler eyleyp evk ile hnu hrm

Sahn- gl-en bir kymet-zr olur nev-rzda

6 Fasl- gldr snbl-i b- cinn neylerz

Goncalar zb-i ser-i destr olur nev-rzda

7 Ey Mezk fern tab- cevhir-pua

Kilk-i ir byle gevher-br olur nev-rzda

8 B-huss kasd- medh-i saf- z-n iden

Nazm- mucizle Mesh-sr olur-nev-rzda

9 Sadr- azam Hazret-i hem-nm- Fahr-i kint

Kim du-y devleti tekrr olur nev-rzda

10 Hak tel her gnin nev-rz- frz eylesn

T ki cm-evk-i dil serr olur nev-rzda (Mermer 1991: 511-512)

rneklerden grld gibi mzeyyel gazellerin kaside ile yapsal benzer-likleri bulunmaktadr. Mezknin gazeli redifinden de anlalaca gibi bir

nevrziyedir. air, bahar aylarnda tabiatn uyanmasn ve yeryznn yerinieklerle sslenmesini anlatm, airin kaleminin bu gnlerde inci satnsyleyerek gazeli yedinci beyitte bitirmitir. Sekizinci beyitte vgye geilir.Burada air Hz. Sleymann veziri Asaftan bahsettiine gre gazelin bir vezireyazld ve iirin bundan sonra o veziri vmeyle devam ettiini gsterir. Buvezirin ayn zamanda peygamberimizle ayn ad tad ve ona dua etmek ge-rektiini ifade edilir ve iir bir dua ile bitirilir. Grld gibi gazel, bir kaside


47/454


48/454


Bir dier husus da baz mzeyyel gazellere airler tarafndan balk konul-masdr. Klsik iir geleneinde genellikle gazellerde bala yer verilmemekte-dir. Balk genellikle musammatlar, kaside, kta, tarih ve dier manzumelerekonulmaktadr. airler tarafndan baz mzeyyel gazellere balk konulmas,onlara airler tarafndan birer kaside gzyle baklmasnn bir sonucu olarakdeerlendirilebilir. Bunlardan rnein Nil Divnndaki 63. gazel MzeyyelDer-hakk- Nakbl-erf Kudsi-zde Efendi baln tamaktadr. (pekten 1990:182-183). zzet Ali Paa Divnnda da 67. gazel Gazel-i Mzeyyel baln ta-maktadr. (Alpay 1998: 202-203)

Daha nce ifade edildii gibi edeb bilgilerin yer ald

kaynaklardamzeyyel gazellerin yazlma amac methiye olarak belirtilmektedir. Ancak bugazellerin bazlarnn sadece airin kendisini vmek amacyla kaleme alndda gzlemlenmektedir. te bu almada mzeyyel gazellerin, tanmlarda yerald gibi sadece methiye amacyla kullanlmad, airlerin gazellerin mahlasbeyitlerinde sk sk yaptklar gibi mzeyyel gazellerin zeyl beyitlerini kendile-rini vmek amacyla da kullandklar gsterilmitir1. Bunun iin her yzyldanbirbirine yakn saylarda air belirlenmitir. Daha sonra bunlarn divanlarndakigazeller taranmtr. Bu taramada karlalan gazel rneklerinden sadece mah-las beytinden sonra beyit ya da beyitler eklenmi gazellere yer verilmi, tamam-lanmam veya hi mahlas kullanlmayan gazeller gz ard edilmitir. Ayrca

nadir de olsa bir gazel iinde iki farkl beyitte mahlas kullanlan gazeller ile ilkbeyitte mahlasla karlalan gazeller de deerlendirme d braklmtr. Sei-len airlerin divanlar bu ekilde tarandktan sonra tespit edilen mzeyyel ga-zeller muhteva zelliklerine gre snflandrlmlar ve bunlardan airin sadecekendisini vd gazeller incelemeye alnmtr. Kk birer kaside rneiolan ve hem methiyenin hem de fahriyenin bulunduu mzeyyel gazeller bualmann kapsam dnda tutulmutur.

alma iin her yzyldan olmak zere seilen 36 air ve bunlarn yaadk-lar yzyllara gre dalm aada verilmitir:

XV. Yzyl:eyh, Ahmed-i D', Mesh, Ahmed Paa, Nesm, Nect Be,

Ahmed

1Fahriye, airinzelliklekasidelerindekendisinivesanatnvdblmdr.Genelliklebirka

beyitlikbublmveilevlerihakkndadahafazlabilgiiin ukaynaklarabaklabilir:TbaInsu

senDurmu (2007),FahriyelerIndaOsmanl iirinde deal airinPortresi,Bilig43,Ankara,s.

107116;Tahirzgr(1995),Fahriyye,TrkiyeDiyanetVakf slmAnsiklopedisiC.12, stanbul.


49/454


XVI. Yzyl: Usl, h, Hamdullah Hamd, em', Rahm elebi, Fuzl,Cinn, Bk, Enver, Hayl, h

XVII. Yzyl: Net, Nef', Cevr, Aty, Nil, Mezk, eyhlislm Yahy,Nb

XVIII. Yzyl: Mnf, zzet Ali Paa, eyhlislm shak, Nedm, eyhlis-lm Esad, Kn, Hamet, Esrr Dede, eyh Glib, Muvakkit-zde Pertev

Yzyllara gre seilen ve taranan divanlardaki toplam gazel says, divan-larda yer alan mzeyyel gazel saylar ve bunlardan zeyil beyitlerinde fahriye-nin ilendii mzeyyel gazellerin listesi bir tablo eklinde aada gsterilmi-tir.

YZYIL AR

GAZEL

SAYISI

MZEYYEL

GAZELLER

METHYE

MUHTEVALI

FAHRYE

MUHTEVALI

XV eyh 201 6 5 1

XV D' 284 20 18 2

XV Mesh 289 5 1 4

XV Ahmed Paa 353 27 21 6

XV Nesm 455 4 4 0

XV Nect Be 650 17 9 8

XV Ahmed 732 84 53 31

XVI Usl 147 3 2 1

XVI h 170 6 6 0

XVI H. Hamd 187 3 3 0

XVI em' 191 4 4 0

XVI Rahm elebi 212 1 0 1

XVI Fuzl 302 0 0 0

XVI Cinn 311 6 6 0

XVI Bk 548 23 22 1

XVI Enver 304 1 1 0


50/454


51/454


52/454


53/454


54/454


55/454


56/454


Nef gibi esr-i cnn- muhabbetiz

Uslanmasa nola dil-i dvnemiz bizim

Hem nkte-senc-i ndire-gy- zamneyiz biz

Tutsa acep mi lemi efsnemiz bizim (Akku 1993: 319)

airler yle szleri nazma dkmlerdir ki bunlara iir veya gazel denemez.Bu szler ilah bir elden km gibidirler. Bu nedenle insanlar onu yazmaktaaciz kalmlardr. rnein, Nect mucize gibi iirler yazd iin sz ehli bunla-ra gazel demeye ekinmitir:

Nect hb-rlardan sakn kim

Alurlar gli inkr iderler

Bu muciz nazm grb ehl-i er

Gazel dimekden istifr iderler (Tarlan 1997: 254)

airler yazdklar iirlerin ok deerli olduunu dndklerinden dolayonlarn herkesin diline dmemesi gerektiine inanrlar. Bu nedenle iirlerininher yerde okunmamas ve iirden anlamayanlarn bulunduu meclislerde sy-lenmemesi gerektiini dnrler. Nect, iirlerinin henz yeterince olgun ol-madn dnse de ehil olmayanlarn diline dmediini syleyerek Allahakreder.

Grdgi hb Nect koynna sokmak diler

Buldugn nitekim kszce olan koynna

Geri kim her-cydr divn- erum vel

Hamd lillh girmedi lemde n-dn koynna (Tarlan 1997:454)

Ahmed de szlerinin birer hakikat tercman olduunu syleyerek okuyu-cunun onlar can kulayla dinlemesi gerektiini ifade eder. air, szlerini bir-oklarnn taklit etmeye altn syler, ancak aydnlk ile dumann (karanl-n) bir arada olamayaca gibi kendi iiriyle o yazlanlarn kyas bile edileme-yeceini belirtir:

Szin cn-la dile Ahmedn


57/454


58/454


yceltir ve onlara birer din kimlik kazandrrlar. Ahmed, szlerini iitenlerinHz. Davudun Zeburu okumakta olduunu sandklarn syler. iirinden kanduman grenler bilirler ki bunlar airin gzndeki ak ateinin dumandr:

iden Ahmedn szini dir

Meger Dvddur ohr Zebr

Buhrn irim gren bilr kim

Gzmden ku ahdur buhr (Akdoan: 578)

SONUBu yazda imdiye kadar mzeyyel gazeller hakknda bilgi verilmi, genel

olarak ekil ve muhteva asndan deerlendirilmitir. Daha sonra muhteva ola-rak fahriye ilevindeki gazeller hem ekil hem de muhteva olarak incelenmi veulalan sonular aada sralanmtr.

1.Klasik Trk airlerinin byk bir ounluunun iirlerindemzeyyel gazel nazm eklini kullandklar tespit edilmitir. Bu a-lmada taranan divanlarn % 95inde mzeyyel gazel kullanldgrlmtr. Kullanlan mzeyyel gazellerin tm gazelleri iindekioran da % 5tir.

2.airler mzeyyel gazellere ounlukla birer kk kaside gzyleyaklamlardr. Bu, ayn zamanda mzeyyel gazellerin en bilinenzelliidir.

3.zellikle klasik edebiyatn balang dnemi olarak grlen XV.yzyldaki airler gazellerdeki ilave beyitlerde kendilerini ve sanat-larn da vmlerdir. Balang dnemindeki airlerin bu tutumu,etkisinde kaldklar ran airlerinden kurtulup onlardan bamszve orijinal bir ifade gc araylarnn bir gstergesi olarak akla-nabilir. Bundan dolay her frsatta airlikleriyle ilgili vc ibare vebenzetmeler kullanmlardr. Sonraki yzyllarda ise (XVI. yzylve sonrasnda) airlerin kendi edebi kimlik ve benliklerini olgunla-trdklarndan dolay kendi iirlerini ve sanat glerini ispatlamayagerek duymamlardr. Kendilerini iirlerinin mahlas beyitlerindeve kasidelerinin fahriye blmlerinde vmeyi yeterli grmlerdir.

4.Taranan divanlarda bulunan mzeyyel gazellerin % 70inde zeyltek beyitten olumaktadr. Bu tablo da eklerin beyitlerden mey-


59/454


60/454


61/454


TARLAN, Ali Nihat (1992b), Hayl Divn, Haz. Ali Nihat Tarlan), AkaYaynlar, Ankara.

TARLAN, Ali Nihat (1997), Nect Beg Divan, Milli Eitim Bakanl, stan-bul.

TILI, Fatih (2006), Bursal Rahmi elebi ve Divan, stanbul niversitesiSosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stan-bul.

ZGR, Tahir (1995), Fahriyye, Trkiye Diyanet Vakf slm AnsiklopedisiC. 12, stanbul.


62/454


63/454


64/454


ncesinde yazlm iirlerde bile kutsal yerini alm, Trk erkei onu daima yce bir

varlk olarak gstermi ve yceltmitir (zdener 1988: 232).

Trk tarihi ierisinde her zaman nemli bir yere sahip olan kadna bak as Ba-

kurtlarda da deimemi, kadn, hem sosyal hem de siyasi alanlarda yerini ve saygnl-

n aynen muhafaza etmitir. Bakurt kadn, aile kurmakta, ailesinin maddi durumunu

gelitirmek ve salamlatrmakta, ocuk yetitirmekte olup btn bu alardan da ailesi-

nin temel ta durumundadr (Kulharina 2001: 118). Dolaysyla 1917den itibaren Ba-

kurt kadnlarnn sorunlar ve toplumdaki yeri Bakurdistanda tartlm, kadnlara eit

haklar verilmesi meselesi o yllardan bu gnlere gndemi megul eden konulardan biri

olmutur (Sleymanova 2008: 173-175). Hem genel Trk tarihi ve Trk kltr hem deBakurt tarihi ve Bakurt kltr ierisinde bu derece neme ve saygn bir yere sahip

olan kadn, genel Trk dili ve Bakurt Trkesinde sz varl asndan bu nemini

belli etmi grnmektedir. Tarihten bugne kadar dorudan doruya kadn kavramn

karlayan kelimeler yannda, kadnn sosyal ilikilerini, akrabalk balarn, onunla

ilgili sfatlar ile fiilleri, hukuki adan durumunu, ona ait kyafet ve eyalar karlayan

kelimeler genel sz varl ierisinde gerekten olduka geni bir alana sahiptir

(Karahan 2006: 1; Glsn 2008: 319).

Trk kltr ve Trk dili dairesi ierisinde birok alanda kadn ile ilgili yaplm

almalar mevcuttur. Bunlardan bazlar genel sz varl ierisinde kadn kavramy-

la ilgili alan dil asndan incelerken1, bazlar kadn kavramn akrabalk terimleri

ve kadna verilen adlar asndan2, bazlar da mitoloji, ataszleri ve deyimler asn-

1 Saadet AATAY, Trkede 'Kadn' in Kullanlan Szler, TDAY-Belleten-1962, Trk Dil Kurumu

Yaynlar, Ankara, 1963, s. 13-49;Sleyman TLC, Divan Lgat-it Trk' te Kadn in KullanlanSzler, Trk Dnyas Aratrmalar, XVI ubat, 1982, s.137 -141;Peter ZIEME, Some Remarks On OldTurkish Words For Wife, TDAY- Belleten- 1987,TDK Yay., Ankara, 1992, s. 305-309; Hamza ZLF-KAR, Kadn, Hanm ve Benzeri Adlar zerine, Trk Dili, C. LV, S.434, 1988, s.96-101; AbdulkadirNAN, Altay Trklerinde Kadnlar Diline Mahsus Szler, Makaleler ve ncelemeler II, Ankara 1998, s.359-361;Hlya PLANCI, Anadolu Azlarnda Kadn in Kullanlan Szler zerineBirnceleme,Ka-dn/Woman2000 Kadn AratrmalarDergisi, Journal for Woman Studies, Dou Akdeniz niversitesi Ya-ynlar, C.III, S. 2, 2002, s. 71-82;Vahid ZAHDOLU, Selahaddin BEKK, A.N. Samaylovi (1880-1938) ve Altay Trklerinde Kadnlara zg KelimelerAdl Makalesi, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Der-gisi, TDK, S.13, 2002, s.155-166; Salim KK, Trkenin Yazl Eserlerinde Kadn ve Kadn in Kul-lanlanSfatlar,Kadn almalarnda Disiplinleraras Buluma 1-4Mart 2004 Sempozyum Bildiri Metin-

leri 1, Yeditepe niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi,stanbul, 2004, s. 20 1-209;Akartrk KARAHAN,Tarihi Trk Dilinin Sz Varlna Katklar: Kadnla lgili Kelimeler zerine,Bilkent niversitesi l. Ulus-lararas Byk Trk Dili Kurultay Bildirileri, Ankara 2006, s. 1-12; Arife GLSN, Divan LugatitTrkte Kadn ve Onun Dnyas, Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Bilgi leni Bildirileri (28-30 Mays2008), Ankara, 2009, s. 313-346.

2 Talat TEKN, Amcave TeyzeKelimeleri Hakknda", TDAY-Belleten1960, TDK Yay., Ankara 1960, s.283-294; L.A. POKROVSKAYA, Termin Rodstva v Tyurkskix Yazkax, storieskoye razvitiye leksikityurkskix yazkov, (Red. E. . Ubryatova), Moskva, 1961, s. 11-81; Lszl RSONYI, Trklkte KadnAdlar, TDAY-Belleten- 1963, TDK Yay., Ankara, 1988, s. 63-87; Ahmet CAFEROLU, Kagarl Mah-mut'a Gre Akraba Adlar, Trk Dili, Divan Lgat-it-Trk zel Says, C. XXVII, S. 253,1972, s. 23-26;Tuncer GLENSOY, Altay Dillerindeki Akrabalk Adlar zerine Notlar, TDAY-Belleten 1973-1974,


65/454


66/454


67/454


bisky kadn, (agz.) tannmadk kadna sylenir; akalama sz; kadnlar ara-

snda kalan erkee sylenir (BTH, I, 148). Bakurt Trkesinde


68/454


69/454


hylm dostun, arkadan hanm; dostun hanmna seslenme sz; dostlarn, arka-

dalarn hanmlar (birbirlerine gre) (BTH, II, 621). Tpkhanm, begim, terim keli-

melerinde olduu gibi hylkelimesinin teklik 1. ahs eki almeklidir. hylhrmet

edilen, deerli (BTH, II, 621) anlamndadr. Kelime Tatar Trkesinde sylikraml,

ikram verilen anlamyla kullanlmaktadr (ner 2009: 237) (


70/454


pan +(X)rkA- eki (Erdal 1991: 458-461) ve yine fiilden isim yapan ekiyle tredii

dnlebilir (knrk) dnlebilir. Ancak bununla birlikte Clauson

kn- dz, doru olmak fiilini aklarkenKodeks Kumanikusta geen kn- kabul

etmek, onaylamak fiilini vermitir (1972: 726). Bu durumda knrkve knrkw ke-

limelerinin kknn bu fiilden geldii dnlrse belki kni ortak, metres, kskan-

lk kelimesinin de kknn bu fiil olduunu sylemek mmkn olabilir.

baybik zengin, varlkl adamn kars (BTH, I, 107). bay zengin, varlkl

(BTH, I, 107) kelimesi ile bik zengin kadn, hoca kadn. Kadnlara saygyla seslenme

sz (BTH, I, 141) kelimesinden meydana gelen birleik yap (


71/454


***

kmp r(Far.)ya byk olan kadn; nine (BTH, I, 592).

ahin (Far.) ahn hanm, kadn ah (BTH, II, 654). Szlkte Farsa olarak ve-

rilen bu birleik kelime, Farsa ah ile Bakurt Trkesinde inanne, ocuu olan ka-

dn. (BTH, I, 389) kelimesi ile olumu olmaldr (h deiimi yoluyla alnt-

lad kelime.

korolewa (Rus.)kralie (BTH, I, 529).

monaka (Rus.)rahibe (BTH, I, 814).

printsessa (Rus.) prensin hanm veya kz (BTH, II, 110).

3. Mitoloji veya din ina sistemleri ierisinde kadnla ilgili kelimeler

alba t hurafeye gre uzun sar sal, uzun boyunlu kadn klnda grnen cinperi (BTH, I, 49).

bisura uzun sar sal korkun kadn klnda mitolojik kii (BTH, I, 148).

msky din hurafelere gre eitli klklara giren kt tabiatli sihirli kadn, vam-

pir (BTH, I, 356).

***

alih (Ar.) kadn cinsindeki tanr; ilahe (BTH, I, 51).

ilah (Ar.) kadn cinsinden tanr (BTH, I, 373).

***

muza (Rus.) ilham perisi; mz. Grek mitolojisindeki fen ve sanat koruyan dokuz

kadn ilahtan birisi (BTH, I, 835).

nimfa (Rus.) eski Grek mitolojisinde tabiat glerini pskrten kadn klndaki

tanr (BTH, II, 17).


72/454


4. Toplumdaki uygunsuz tavr ve davranlara gre kadnla ilgili kelimeler

kykaz. hafif, iffetsiz, ahlaksz kadn (BTH, I, 487). ky ceza, bakm, hiz-

met, kovan delii kknden geldii dnlebilir.

hyrk metres, herhangi bir erkekle nikhsz yaayan kadn, (o erkek iin)

(BTH, II, 600). hyrseven (BTH, II, 600) anlamndaki sfat fiille genilemi kelime

ile yine isim kklerinden yeni isim ve sfatlar tretenka/-k ekinden meydana gelmi-

tir. Kelimenin kk hy- fiili Bakurt Trkesinde sevmek anlamndadr (< hy-r-

k).

***

fxi (Ar.) yoldan kan, kt kadn, oyna kadn (BTH, II, 525)

5. Kadnn evlilik ba ile ilgili durumunu ifade eden kelimeler

haltan yksz, hibir

Documents

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ s31_tumu