SEMINARSKI RADPojam I osnovne klasifikacije troskovaNastavni predmet: Upravljanje troskovima

Profesor: Jasmina Radovanovic Asistent: Milena

Studenti: Milica Stojic 173/2009 Ivana Mirkovic 191/2009 Irena Maletkovic 113/2009

Cacak, maj 2011 SADRAJ

1. Uvod.....................................................................................................2 1.1. Pojam i definisanje trokova........................................................2 2. Klasifikacija trokova...........................................................................4 2.1. Klasifikacija troskova po elementima proizvodnje.....................5 2.1.1. Troskovi materijala...............................................................6 2.1.2. Troskovi sredstava za rad......................................................7 2.1.3. Troskovi radne snage.............................................................8 2.2. Klasifikacija troskova prema mestu nastanka..............................9 2.3. Klasifikacija troskova prema vezanosti za nosioce....................10 2.4. Klasifikacija troskova prema nacinu obracuna po nosiocima.....11 2.4.1. Direktni troskovi..................................................................12 2.4.2. Indirektni troskovi................................................................12 3. Podela trokova u odnosu na dinamiku obima proizvodnje13 3.1. Fiksni troskovi14 3.1.1. Apsolutno fiksni troskovi.15 3.1.2. Relativno fiksni troskovi......................................................17 3.1.3. Proporcionalni troskovi........................................................19 4. Zakljuak...............................................................................................20 Literatur......................................................................................................21

2

1. UVOD 1.1. Pojam i definisanje trokovaTrokovi su jedan od osnovnih pojmova savremene ekonomije. Oni su jedan od najznaajnijih faktora, ako ne i najznaajniji koji pored prihoda (dimenzija i karakteristika trita) utie na dobit preduzea. Ali ne tako davno, o trokovima se nije znalo mnogo. Razvoj trokova poeo je sa razvojem trita i trine privrede. A trokovi, danas, predstavljaju faktor konkurentnosti preduzea kao i kriterijum ocene performansi poslovnih organizacija. Postoje brojne definicije trokova a neke od najznaajnijih su : Trokovi predstavljaju novani izraz materijalnih dobara, rada, usluga i javnih izdataka, koji su potrebni za ostvarivanje zadatka preduzea. Trokovi su u vrednosti izraen utroak elemenata proizvodnje u procesu reprodukcije. Trokovi su u vrednosti izraena, pogonski neophodna normalna potronja dobara ili usluga za proizvodnju proizvoda ili u najkraoj formulaciji-trokovi su proizvodnjom uslovljena potrona dobra. U trokove spada samo potronja koja je uslovljena proizvodnjom Novih proizvoda, a ako preduzee ini prekomerne izdatke, to ne predstavlja trokove. Trokovi su vrednosti utroaka u reprodukciji. Kvantitativno posmatrani trokovi su umnici utroaka elemenata proizvodnje i cena tih utroaka po jedinici utroaka. Da bi utroene vrednosti bile troak potrebno je : Da se troenja elemenata proizvodnje zbivaju u procesu reprodukcije Da su troenja vrednosti nastala u reprodukciji, prouzrokovana utrocima elemenata proizvodnje

3

Da utroeni elementi proizvodnje imaju izraz drutvenog priznanja ekonomske vrednosti1 Dobit preduzea jeste kljuna kategorija za opstanak i rast, ija maksimizacija predstavlja osnovni i neizbean cilj svakog preduzea. Ona jeste kljuna stavka za svaku menadersku odluku. Zavisnost dobiti od trokova moe se izraziti sledeom relacijom, koja predstavlja najuproeniji oblik ove funkcije : Dobit = Prihod - Trokovi Ako je osnovni cilj preduzea da ostvari najveu moguu dobit, onda iz toga indirektno proizilazi da je istovremeno osnovni cilj preduzea minimizacija trokova. Ali to nije sve. Trokovi nisu samo statika kategorija, ve zavise i od vremena (inflacije, globalnih ekonomskih kretanja), prostora i tokova u preduzeu. Sve veca ulaganja u moderna sredstva za proizvodnju ine preduzea sve menje elastinim u voenju poslovne politike, menjenju proizvodnih programa, dok s druge strane, nagli rast privrede praen promenama i kolebanjima iziskuje od preduzea upravo veu fleksibilnost. Mogunost preduzea da opstane i razvije se zavisi od njegove sposobnosti da se prilagodi tim meusobno suprotnim zahtevima. Zbog toga je bitno da preduzee formira odreenu strategiju ponaanja i da pravovremeno donosi odluke kako bi se i pored relativne neelastinosti moglo prilagoditi trenutnoj situaciji. A za to su mu potrebne adekvatne informacije. Da bi uspeno upravljali preduzeem, rukovodioci (menaderi) moraju u svakom trenutku znati iznose trokova. A poto je osnovna funkcija menadera planiranje, oni pre svega moraju planirati trokove koji e nastajati u budunosti. Da bi smo uspeno planirali dobit preduzea, a samim tim i trokove, potrebno je pre svega poznavati njihovu strukturu i dinamiku. 21.Vidi, Nii,M.(2008.),Upravljanje i kontrola trokova,Alfa-graf NS, Novi Sad, str,10-121

Vidi, Perovi-Jovanovi,M.i Kisi,S.(1995.),Ekonomika preduzea,Savremena administracija,Beograd,str.1072

4

2. KLASIFIKACIJA TROKOVAKako su trokovi raznovrsni i mnogobrojni, njihovoj klasifikaciji prilazi se u zavisnosti od cilja koji se eli postii, tj. sa kog se aspekta posmatra problematika a time i podela trokova. Cilj klasifikacije je da se trokovi grupiu kako po vrstama , tako i po njihovim karakteristikama. Klasifikacija trokova se u literaturi esto vri prema elementima proizvodnje, mestima nastanka, njihovoj vezi sa nosiocem, nainu i metodi prenoenja na proizvode, prema fazama procesa reprodukcije, znaaju, nastajanju i dr.karakteristikama. Ali, bez obzira na razliit pristup tumaenju trokova, njihovo klasifikovanje po vrstama se vri sa ciljem da se utvrde elementi cene kotanja i njihova struktura po kvantitetu i kvalitetu. Time se obrauju podaci za njihovo planiranjeali i omoguavaju efikasno upravljanje trokovima.3 Svi trokovi koji nastaju u cilju obavljanja proizvodnog procesa mogu se klasifikovati.Za obraun trokova i uinaka upravljako raunovodstvo klasifikuju trokove na: 1) ukupne i prosene trokove: pod ukupnima se podrazumeva iznos trokova preduzea u celini za neki odredjeni period, a pod prosenima se podrazumevaju trokovi po jedinici uinka.Do njih se dolazi deljenjem ukupnih trokova sa ukupnim uinkom.Ovi proseni se nazivaju jo i cena kotanja jedinice uinka. 2) Trokove po vrstama, po mestima njihovog nastanka i nosiocima: ovde je podela trokova izvrena prema poreklu, nainu nastajanja, supstanci i prirodi samih utroaka.Vidi, Nii,M.(2008.),Upravljanje i kontrola trokova,Alfa-graf NS, Novi Sad, str,23-243

5

3)

4)

5)

6)

Prema kontnom okviru obavezno je klasifikovanje trokova po vrstama na kontima klase 5-Rashodi, i to su ( trokovi materijala za izradu, energije, goriva; trokovi zarada; trokovi proizvodnih usluga; amortizacija; nematerijalni trokovi; trokovi finansiranja delatnosti; ostali trokovi). to se tie mesta njihovog nastanka, to je u stvari razvrstavanje navedenih vrsta trokova po sektorima, pogonima, odeljenjima i sl. da bi se utvrdilo koliko je trokova nastalo na odredjenom mestu, radi ega i u okviru koje delatnosti. Posebno treba naglasiti da mesta trokova zavise od broja pojedinih delatnosti u preduzeu, te se obino formiraju mesta trokova pojedinih delatnosti (mesta trokova osnovne delatnosti, pomone delatnosti, sporedne delatnosti, mesta trokova zajednikih slubi). prema vezanosti za pojedine nosioce trokova : nosioci trokova su konani uinci preduzea namenjeni prodaji. Svaki uinak treba da nosi trokove svoje proizvodnje.Trokovi koji se mogu neposredno indentifikovati sa proizvodom nazivaju se neposredni ili direktni, a oni koji se posrednim putem rasporedjuju na odgovarajue nosioce su posredni ili indirektni. Trokovi proizvoda ili trokovi ukljueni u zalihe uinaka predstavljaju trokove koji se ukljuiti u bilansnu vrednost zaliha nedovrene proizvodnje i gotovih proizvoda. Trokovi perioda ne ukljuuju se u vrednost zaliha uinaka, ve neposredno u rashode obraunskog perioda u kojem su nastali. Prema nainu njihovog reagovanja na promene obima proizvodnje na varijabilne i fiksne trokove. Varijabilni se menjaju sa promenom obima proizvodnje i to najee srazmerno promeni obima proizvodnje, ali po jedinici proizvoda oni predstavljaju konstantnu veliinu. Fiksni trokovi u svom ukupnom iznosu ostaju nepromenjeni pri promeni obima proizvodnje, jer oni ne nastaju u zavisnosti od koliine proizvoda koja je u nekom periodu proizvedena. Vreme obuhvatanja trokova predstavlja osnovu za klasifikaciju na planske i stvarne trokove.Korienje ovih trokova je bitno za sprovodjenje politike cena u preduzeu.

6

2.1. Klasifikacija troskova po elementima proizvodnjeProces proizvodnje odvija se kao svojevrsna interakcija njena tri elementa: radne snage, sredstava za rad i materijala. Svaki od elemenata proizvodnje na specifican nacin ucestvuje u stvaranju novog upotrebnog kvalitetaproizvoda. Pri tome gubi se njihov upotrebni kvalitet, ciji kvantitativni izraz su troskovi, odnosno finansijski predstavljeno trosenje. Svaki od elemenata proizvodnje, svojim upotrebnim svojstvima, doprinosi odvijanju proizvodnog procesa, pri cemu se moze vrsiti njihova kvantitativna supstitucija. Zato je kvalitativna struktura elemenata proizvodnje radna snaga, sredstava za rad i predmeti rada nepromjenjiva, odnosno ne moze se odvijati proces proizvodnje u bilo kojim uslovima privredjivanja bez sva tri elementa proizvodnje. Dok je kvalitativna struktura elemenata proizvodnje, u svom globalnom izrazu, konstantna, dotle se, usavrsavanjem proizvodnih postupaka i organizacijom, mogu mjenjati i medjusobno supstituisati djelovi svake od tih komponenti. Isto tako, moguce su i supstitucije izmedju pojedinih elemenata u kvantitativnom pogledu, odnosno dio troskova jednog elementa moguce je supstituisati troskovima drugog elementa proizvodnje, s ciljem racionaliziranja ukupnog trosenja po jedinici rezultata reprodukcije.

2.1.1. Troskovi materijalaMaterijal predstavlja predmet rada, na kome se ovijaju odredjene fizicke i hemijske promjene u pravcu dobijanja novog upotrebnog kvaliteta kojim se mogu zadovoljiti pojedine potrebe drustva. Pri tome, ekonomski posmatrano, vrijednost materijala prenosi se na novi proizvod u onom obimu koji je u njemu sadrzan, kao kolicina drustveno potrebnog rada ulozenog u njegovo proizvodjenje. Upotrebni kvalitet materijala, koji je uslov za odvijanje proizvodnog procesa, pribavlja se u razmjeni za novac. U tom procesu razmjene utvrdjuje se novcani izraz vrijednosti cijena materijala cime se, pored utrosene kolicine, kvantitativno determinise trosenje ovog elementa proizvodnje. Tako se troskovi materijala kvantitativno odredjuju u funkciji utrosaka i nabavnih cijena, sto se moze predstaviti obrascem: Tm = M * Cm 7

Pri cemu je: Tm = troskovi materijala M = utrosci materijala Cm = nabavna cijena po jedinici utrosenog materijala Kako se u procesu proizvodnje odredjene vrste i kolicine proizvoda trosi vise vrsta materijala, koje se medjusobno razlikuju ne samo po kvalitetu vec i po nabavnim cijenama, visina troskova ovog elementa proizvodnje moze se kvantitativno izraziti po obrascu: Tm = M1 * Cm1 + M2 * Cm2 + ... + Mn * Cmn = Mi * Cmi Pri cemu je: M1 do Mn = utrosak pojedinih vrsta materijala Cm1 do Cmn = nabavna cijena pojedinih vrsta materijala

2.1.2. Troskovi sredstava za radKako se sredstva za rad postavljaju izmedju radne snage i materijala, povecavajuci proizvodnu snagu rada, njihova uloga u prizvodnji je u visekratnoj upotrebi, a ne u stvaranju materijalne strukture novog proizvoda. U tome je i razlika izmedju ova dva materijalna elementa proizvodnje, jer i jedan i drugi svoju vrijednost prenose na novi proizvod onoliko koliko je u njima sadrzano objektivno potrebnog rada. Preduzeca kao organizacioni sistemi pribavljaju upotrebni kvalitet sredstava za rad u razmjeni za novac. U procesu razmjene utvrdjuje se novcani ekvivalent u vidu cijene sredstava za rad koja su za njihovog proizvodjaca finalni proizvod. Na taj nacin se troskovi sredstava za rad kvantitativno determinisu u funkciju utrosaka i nabavnih cijena, odnosno po obrascu: Ti = I * Ci Pri cemu je: Ti = troskovi sredstava za rad I = utrosci sredstava za rad Ci = nabavna cijena po jedinici sredstava za rad U procesu proizvodnje koji se odvija u materijalno organizacionom sistemu ucestvuje vise vrsta i jedinica sredstava za rad, koja se medjusobno razlikuju kako po upotrebnim kvalitetima, tako i po nabavnim 8

cijenama. Otuda se velicina troskova ovog elementa proizvodnje moze izrazavati po obrascu: Ti = I1 * Ci1 + I2 + Ci2 + ... + In * Cin = Ij * Cij Pri cemu su: I1 do In = utrosci pojedinih vrsta sredstava za rad Ci1 do Cin = nabavne cijene pojedinih vrsta sredstava za rad Reprodukcije utrosenih sredstava za rad ostvaruje se realizacijom proizvoda dobijenih pomocu njih, jer se u strukturi proizvedene vrijednosti i dio prenesene vrijednosti ovog elementa proizvodnje, izrazen u obliku amortizacije. Kako se momenat zapocinjanja i zavrsavanja upotrebe jednog sredstva za rad vremenski znatno razlikuju, to se izrada prvog i posljednjeg proizvoda pomocu njega znatno vremenski distanciraju. Zato se prenosenje odgovarajuceg iznosa amortizacije toga sredstva za rad na proizvode obavlja uz pretpostavku o ukupnom vijeku upotrebe i broju jedinica proizvoda koji se pomocu njega mogu izraditi. U tom smislu, kvantitativni izraz toga rasporedjivanja moze se dati i u obrascu: Si Tih = -----H Pri cemu je: Tih = godisnji iznos troskova sredstava za rad Si = angazovana sredstva u sredstvima za rad H = vijek upotrebe datog sredstva za rad Zeli li se izracunati iznos troskova sredstava za rad po jedinici proizvoda u jednoj godini, primjenice se slijedeci obrazac: Tih Tiq = -----Q Pri cemu je: Tiq = trosak sredstava za rad po jedinici proizvoda Q = obim proizvodnje

9

2.1.3. Troskovi radne snageRadna snaga se javlja kao jedan od elemenata proizvodnje, cije se trosenje podrazumjeva odvijanje procesa rada. U tom procesu rada ostvaruje se pokretanje materijalnih elemenata prizvodnje u smislu prenosenja njihove vrijednosti na novi proizvod, kao i stvaranje nove vrijednosti. Radnici se u procesu proizvodnje, odnosno procesu rada ispoljavaju trosenjem svoje radne snage, a neki od njih su nosioci funkcija upravljanja i rukovodjenja sredstvima i rezultatima reprodukcije. Utrosena radna snaga radnika reprodukuje se isplatom zarada za izvrsen rad, koji predstavlja novcani izraz vrijednosti ovog elementa proizvodnje. Troskovi radne snage mogu se predstaviti obrascem: T1 = L * C1 Pri cemu je: T1 = troskovi radne snage L = utrosci radne snage, odnosno rad C1 = zarade po jedinici rada, odnosno novcani izraz vrijednosti radne snage koja je utrosena u datom procesu rada U procesu proizvodnje razlicito se trose pojedini oblici radne snage, u skladu sa tehnickom podjelom rada. Tako se razlikuju ova trosenja na pojedinim poslovima i to: - troskovi radne snage na poslovima izrade - troskovi radne snage na pomocnim poslovima u proizvodnji - troskovi radne snage na rezijskim poslovima Trosenje radne snage po razlicitim komponentama ovog elementa proizvodnje, kao na primjer po vrstama i stepenima kvalifikovanosti, ili u vezi sa grupama srodnih poslova, moze se kvantitativno izraziti po obrascu: T1 = L1 * C1 + L2 * C12 + ... + Ln * C1n = Li * C1 Pri cemu je: L1 do Ln = utrosci pojedinih vrsta radne snage, odnosno razliciti procesi C11 do C1n = zarade po jedinici razlicitih vrsta rada

2.2. Klasifikacija troskova prema mestu nastanka10

Klasifikovanje troskova prema mjesu nastanka podrazumjeva njihovo razlaganje na dva osnovna organizaciona segmenta materijalno organizacionog sistema, i to: - podsistem rezijskih poslova - podsistem proizvodnog izvrsenja Kako se podsistem pripremno-zavrsnih poslova odlikuje slozenoscu, rezijski troskovi se diferenciraju po pojedinim segmentima organizacije poslovanja, kao sto su: - troskovi pogonske rezije - troskovi razmjenske rezije - troskovi upravne rezije U ovu grupu troskova svrstavaju se slijedece karakteristicne velicine ulaganja u podsistemu pripremne proizvodnje: - troskovi materijala na pripremno-zavrsnim poslovima, - troskovi radne snage na poslovima rukovodjenja i upravljanja, - troskovi radne snage na poslovima projektovanja, konstrukcije i kontrole proizvoda, - troskovi sredstava za rad u uslovima vremenske amortizacije i sl. Druga grupa u okviru podjele odnosi se na poslove proizvodnog izvrsenja. To su troskovi izrade, koji nastaju na poslovima neposredne proizvodnje, odnosno u tehnoloskim fazama ciklusa reprodukcije i neposredno su vezani za proizvodni proces. U ovu grupu ubrajaju se troskovi: - osnovnog materijala - pomocnog materijala - pogonske energije - radne snage na tehnoloskim poslovima - radne snage na pomocnim poslovima u proizvodnji - sredstava za rad koja neposredno ucestvuju u procesu proizvodnje i trose se u srazmjeri sa dinamikom obima proizvodnje

2.3. Klasifikacija troskova prema vezanosti za nosioceNa ovoj osnovi troskovi se dijele na: - pojedinacne troskove - zajednicke troskove 11

Pojedinacni troskovi. Pod pojedinacnim troskovima podrazumjevaju se ona trosenja koja su nastala kao neposredna posljedica izrade odredjene jedinice proizvoda. Oni su posljedica utrosaka elemenata proizvodnje uglavnom, materijala i radne snage posebno vezanih za odredjenu jedinicu proizvoda i mogu se predvidjeti u okviru tehnoloske pripreme kao normirana velicina. U ovu grupu ubrajaju se troskovi: - osnovnog materijala - pomocnog materijala, koji svojom supstancom ulazi u strukturu proizvoda - radne snage na tehnoloskim operacijama, koje nisu mehanizovane Zajednicki poslovi. Savremeno organizovana, a narocito industrijska proizvodnja, odlikuje se izradom veceg broja vrsta i jedinica proizvoda na osnovu jedinstvene pripreme i jedinstvenog tehnoloskog postupka, pomocu istih sredstava za rad i djelovanja istih radnika. Zato se veci dio troskova, nastalih u vezi sa tom proizvodnjom, ne moze precizno razluciti po vrstama i jedinicama proizvoda vec se javljaju kao zajednicki. Oni nastaju ne samo u fazi pripreme nego i na tehnoloskim poslovima, jer se proces proizvodnje sve vise odlikuje visokim stepenom mehanizacije, pa cak i automatizacije, te u kvantitativnoj strukturi trosenja sve vise dominiraju zajednicki troskovi. Skupina zajednickih troskova, u ekonomskoj teoriji i praksi, nosi naziv opsti, za razliku od pojedinacnih, koji imaju karakter posebnih trosenja. U ovu skupinu se ubrajaju troskovi: - rezijskog materijala - radne snage na rezijskim poslovima - svih sredstava za rad, osim specijalnih alata u pojedinacnoj proizvodnji...

2.4. Klasifikacija troskova prema nacinu obracuna po nosiocuS obzirom na mogucnost prenosenja troskova elemenata proizvodnje na nosioce, razlikuju se dvije osnovne skupine ovog oblika ulaganja. To su: - direktni troskovi i - indirektni troskovi. Ove dvije grupe troskova elemenata proizvodnje prekrivaju cijelu oblast trosenja u okviru podsistema ulaganja. 12

2.4.1. Direktni troskoviDirektni troskovi. Osnovna karakteristika direktnih troskova se sastoji u mogucnosti njihovog neposrednog prenosenja po pojedinim nosiocima proizvodima i uslugama. To podrazumjeva mogucnost odmjeravanja dijela drustvenog fonda rada ulozenog u izradu svake vrste proizvoda u okviru proizvodnog programa konkretnog sistema. U ovu grupu ubrajaju se, uglavnom troskovi; - osnovnog materijala, - pomocnog materijala, - radne snage na poslovima izrade, - radne snage na pomocnim poslovima u proizvodnji.

2.4.2. Indirektni troskoviIndirektni troskovi. U ovu grupu troskova ubrajaju se sva ona trosenja elemenata proizvodnje koja se ne mogu utvrdivati za pojedine vrste proizvoda posebno, jer nastaju kao posljedica pripreme i izrade zajedno vise jedinica i grupa proizvodnih ucinaka. Kao indirektni troskovi obicno se javljaju sljedece vrste trosenja elemenata proizvodnje: - troskovi materijala na pripremno-zavrsnim poslovima, - troskovi radne snage na reziskim poslovima, - troskovi sredstava za rad amortizacija u poslovima vremenskog obracunavanja, i sl. Ovi troskovi utvrduju se u ukupnom iznosu na nivou pojedinih organizacionih dijelova, na kojima su nastali, ili na nivou cijelog ekonomskog sistema, ako se odnose na pripremno zavrsne poslove na tom nivou, a zatim se, posredstvom odredenih racunskih postupaka, rasporeduju po nosiocima proizvodima ili uslugama.

13

3. Podela trokova u odnosu na dinamiku obima proizvodnjePrema obimu proizvodnje, tj.stepenu reagovanja na promene obima proizvodnje trokovi se dele na fiksne i varijabilne.TROKOVI

FIKSNI

VARIJABILNI

RELATIVNO FIKSNI TROKOVI

APSOLUTNO FIKSNI TROKOVI

PROGRESIVNO VARIJABILNI TROKOVI

PROPORCIONALNO VARIJABILNI TROKOVI

DEGRESIVNO VARIJABILNI TROKOVI

Slika 1. Podela trokova prema njihovoj zavisnosti od stepena korienja kapaciteta4 -Fiksnim nazivamo one trokove koji u ukupnom iznosu ostaju isti nezavisno od promene obima proizvodnje. Oni nastaju u trenutku instaliranja kapaciteta. -Varijabilni trokovi su oni trokovi koji se u masi menjaju zavisno od promene obima proizvodnje. Ukoliko nema proizvodnje, nema ni varijabilnih trokova. Oni se poveavaju sa poveanjem i smanjuju sa smanjenjem obima proizvodnje.5

Vidi, Perovi-Jovanovi,M.i Kisi,S.(1995.),Ekonomika preduzea,Savremena administracija,Beograd,str.108 5 Vidi, Markovski.S.,(1991.),Trokovi u poslovnom odluivanju, IDP-nauna knjiga, Beograd,str.284

14

3.2. Fiksni trokoviFiksnim nazivamo one trokove koji u ukupnom iznosu ostaju isti nezavisno od promene obima proizvodnje, tj.njihova osnovna karakteristika je konstantnost(neelastinost). Fiksni trokovi se ne poveavaju u njihovom ukupnom iznosu kada se proizvodnja poveava, niti se smanjuju kada se ona smanjuje. Oni ostaju isti ak i kada je proizvodnja maksimalno poveana a i u sluaju kada se obustavi svaka proizvodnja. Zbog svoje neelastinosti fiksni trokovi se jo nazivaju i stalnim trokovima. U okviru jednog razdoblja njihova visina ostaje neizmenjena bez obzira na to da li je proizvedeno npr.10 ili 20 jedinica proizvoda. Ako su npr .fiksni trokovi iznosili u januaru 120 dinara, onda e oni i u februaru iznositi 120 dinara , bez obzira na to to je moda u januaru proizvedeno 10 a u februaru 20 jedinica proizvoda(to moemo primetiti u tabeli 1). Fiksni trokovi se nazivaju jo i periodinim trokovima, zbog toga to se javljaju kao funkcija vremena. Ako npr.fiksni trokovi u jednoj godini iznose 120 din, onda e oni za dve godine iznositi 240 din i tako redom. Po svojoj prirodi, fiksni trokovi spadaju u nuzne troskove. (to su svi trokovi koje preduzee ima) Uslovljeni su samim postojanjem preduzea, bilo da ono proizvodi ili ne, pa se zovu i trokovi kapaciteta.6 Meutim, ne ponaaju se svi fiksni trokovi na isti nain. Neki su apsolutno nepromenljivi bilo da koristim 100% ili 0% kapaciteta , a neki su nepromenljivi samo u okviru iste zone proizvodnje. Stoga se fiksni trokovi dele na : a) Apsolutno fiksne b) Relativno fiksne trokove

6

Vidi, Markovski.S.,(1991.),Trokovi u poslovnom odluivanju, IDP-nauna knjiga, Beograd,str.28

15

3.2.1. Apsolutno fiksni trokoviApsolutno fiksni troskovi se ne menjaju u masi pri promeni obima proizvodnje ili obima delatnosti. U apsolutno fiksne trokove spadaju : Trokovi vremenski obraunate amortizacije Kamata na kredite za osnovna sredstva i deo kamate na kredite za obrtna sredstva Trokovi zakupnine Trokovi osiguranja imovine Trokovi istraivanja i razvoja Trokovi rada viih rukovodioca i dr.7 Karakteristike apsolutno fiksnih trokova: 1. Ukupni apsolutno fiksni trokovi (FT) su konstni, ne menjajuse sa promenom obima proizvodnje 2. Apsolutno fiksni trokovi po jedinici proizvoda (Tf) menjaju se obrnuto srazmerno od smera kretanja obima proizvodnje tj. kada Kada obim proizvodnje raste-Tf se smanjuju Kada obim proizvodnje opada-Tf se poveavaju to moemo iskazati pomou formule : Tf = TF/Q Tf fiksni trokovi po jedinici proizvoda TF -ukupni fiksni trokovi Q koliina proizvedenih proizvoda 3. Najvei su po jedinici proizvoda sa minimalnom uposlenou kapaciteta.

Ponaanje fiksnih trokova u masi i po jedinici najbolje se vidi u sledeoj tabeli(tabela 1.) i grafikim prikazima (slike 2 i 3) :7

Vidi, Perovi-Jovanovi,M.i Kisi,S.(1995.),Ekonomika preduzea,Savremena administracija,Beograd,str 110

16

Tabela 1. Kretanje fiksnih trokova preduzea ,,A Obim proizvodnje 10 20 30 40 50 Fiksni trokovi Ukupni Po jedinici 120 12 120 6 120 4 120 3 120 2,4

17

Slika 2. Ukupni fiksni trokovi

Slika 3. Prosean fiksni troak

Ovde vidimo da ukupni apsolutno fiksni trokovi iznose 120 novanih jedinica i da se oni ne menjaju pri promeni obima proizvodnje. Apsolutno fiksni trokovi po jedinici proizvoda se menjaju tako to njihov iznos konstantno opada sa porastom obima proizvodnje,tj. degresija apsolutno fiksnih trokova po jedinici proizvoda je velika kod niskog stepena iskorienja kapaciteta, a zatim je sve manja i manja,

18

to znai da ako elimo da nam fiksni trokovi to manje optereuju jedinicu proizvoda, treba da koristimo kapacitet u to veem stepenu.8 Apsolutno fiksni trokovi nisu izvor dodatnih trokova kod poveanja obima proizvodnje, a to da se ne menjaju sa porastom obima proizvodnje pokazuje nam njihov koeficijent regibilnosti(Kr). Reagibilnost trokova je osetljivost, prilagodljivost ili elastinost trokova u odnosu na promenu obima proizvodnje. Koeficijent regibilnosti se dobija stavljanjem u odnos procentne promene fiksnih trokova i procentne promene obima proizvodnje. Kr = %FT / %Q %FT-procentualna promena fiksnih trokova u posmatranom u odnosu na predhodni period %Q- procentualna promena obima proizvodnje u posmatranom u odnosu na predhodni period Koeficijentom regibilnosti se utvruju grupe trokova sa stanovita njihovog ponaanja prema promenama obima proizvodnje. Tamo gde je ovaj koeficijent ravan nuli radi se o fiksnim trokovima.9

3.2.2. Relativno fiksni trokoviRelativno fiksni trokovi(TRF) imaju karakter fiksnih trokova u okviru odreene zone proizvodnje(ne menjaju se po jedinici proizvoda), dok prelaskom u drugu zonu oni poprimaju promenljiv karakter.10 Zbog svoje vezanosti za odreenu zonu proizvodnje nazivaju se jo i zonalnim ili intervalnim trokovima. Kako najvei deo relativno fiksnih trokova ine trokovi organizacije proizvodnje, zarade radnika zaposlenih u pripremnoj fazi, tehnikoj kontroli, odravanju, zarade rukovodilaca proizvodnje, znaajan deo trokova materijala pogonske reije, deo usluga drugih i td., ovi trokovi se nazivaju i trokovima organizacione strukture.11 Zona obima proizvodnje je interval izmeu dva stepena korienja kapaciteta.8 9

Vidi, Nii,M.(2008.),Upravljanje i kontrola trokova,Alfa-graf NS, Novi Sad, str,60-62 Vidi, Nii,M.(2008.),Upravljanje i kontrola trokova,Alfa-graf NS, Novi Sad, str.85 10 Vidi, Nii,M.(2008.),Upravljanje i kontrola trokova,Alfa-graf NS, Novi Sad,str 64 11 Vidi, Perovi-Jovanovi,M.i Kisi,S.(1995.),Ekonomika preduzea,Savremena administracija,Beograd,str 112

19

Svaka zona obima posmatrana sa stanovita relativno fiksnih trokova ima svoju gornju i donju granicu. Donja granica je ona ispod koje obim proizvodnje ne moe da se spusti a da to ne izazove smanjenje relativnofoksnih trokova, a gornja granica je ona iznad koje obim proizvodnje ne moe da se povea a da to ne izazove poveanje relativno fiksnih trokova. Postojanje TRF uslovljeno je nunou postojanja nekog minimuma organizacije tj. minimuma opreme koja odraava spremnost preduzea za proizvodnju odreenog obima. Dok se ne postigne odreeni obim proizvodnje u tom intervalu ti trokovi su fiksni. Ukoliko elimo da dodatno poveamo obim proizvodnje neophodno je uiniti nove organizacione napore (dodatna priprema proizvodnje, odravanja, uvanja i td.)to prouzrokuje dodatne trokove. Meutim, kako je nemogue nabavljati opremu i angaovati ljude u beskrajno malim veliinama, nova ulaganja izazivaju nagli rast trokova i omoguavaju proirenje proizvodnje u odreenom veem rasponu u novoj zoni poslovanja i TRF ostaju nepromenjeni i u toj novoj zoni sve dok se ne iscrpi i njen kapacitet. To znai da su u novoj zoni proizvodnje fiksni trokovi nepromenljivi do gornje granice zone, kada se prelaskom u novu zonu menjaju po pravilu poveavaju i ponovo zadravaju na istom nivou do prelaska u nivu zonu. Tim prelaskom u novu zonu, na poetku iste , vei su nego prema bilo kom korienju kapaciteta predhodne zone. (vidi tabelu 2. i slike 4. i 5.). Tabela 2. Kretanje relativno fiksnih trokovaTT

20Sl. 4. Ukupni relativno fiksni trokovi

Sl.5.Relativno fiksnih trokovi po jedinici

Karakteristike relativno fiksnih trokova su : o Progresija obim proizvodnje iz nie u viu zonu raste sporije od relativno fiksnih trokova o Degresija relativno fiksni trokovi rastu sporije od obima proizvodnje pri prelasku iz nie u viu zonu i sporije opadaju opadaju od smanjenja obima proizvodnje pri prelasku iz viih u niu zonu o Remanentnost znai da se trokovi zadravaju na istom nivou ili se vrlo blago smanje pri pri padu obima proizvodnje u okviru iste zone obima.12

3.2.3. Proporcionalni troskoviProporcionalni troskovi. Neposredna izrada proizvoda, na osnovu uspostavljenog kapaciteta i organizovanja njegovog iskoristenja, uslovljava pojavu samo odredjene vrste troskova, koji su uslovljeni svakom novom jedinicom proizvoda, i koji se mijenjaju u upravnoj srazmjeri sa promjenama obima proizvodnje. To su troskovi: - osnovnog materijala, - pomocnog materijala, - radne snage na poslovima izrade, u uslovima pretezno rucne i rucno-masinske proizvodnje, - radne snage na pomocnim poslovima u proizvodnji. Proporcionalnni troskovi koji se krecu u upravnoj srazmjeri sa promjenama obima proizvodnje kada se posmatraju u njihovom ukupnom iznosu, po jedinici proizvoda su konstantna velicina. Znacajna karakteristika ovih troskova jeste i njihovo utvrdjivanje za svaku jedinicu proizvoda, sto se mora uvazavati u vezi sa upravljanjem ponasanjem ovog dijela trosenja elemenata proizvodnje.

4. ZAKLJUAK

12

Vidi, Nii,M.(2008.),Upravljanje i kontrola trokova,Alfa-graf NS, Novi Sad, str. 6468

21

Veliina fiksnih trokova danas je neuporedivo vea u poreenju s vremenom kada je mehanizacija bila malo zastupljena. U uslovima kada se proizvodnja u preduzeima obavljala uglavnom manuelno, sasvim je neznatan bio iznos fiksnih trokova. Razvojem savremene organizacije u preduzeu, kao i tehnikim i tehnolokim razvojem, uee fiksnih u ukupnim trokovima mnogo se povealo i postalo je vrlo znaajno. Imajui na umu da se svaka promena u obliku i strukturi proizvodnje u ponaanju preduzea, na tritu, i na planu unutranje organizacije odraava na ekonomske efekte proizvodnje , tj.kroz promenu trokova, upuuje na nunost zavisnosti promena u dinamici svih relevantnih faktora proizvodnje.

LITERATURA

22

Markovski.S.,(1991.),Trokovi u poslovnom odluivanju, IDP-nauna knjiga, Beograd

Nii,M.(2008.),Upravljanje i kontrola trokova,Alfa-graf NS, Novi Sad Perovi-Jovanovi,M.i Kisi,S.(1995.),Ekonomika preduzea,Savremena administracija,Beograd

23