Tradycje antyczne i biblijne

WstępStary TestamentNowy Testament

Tradycje antyczne i biblijne

dr Krzysztof Gajewski

dr Krzysztof Gajewski Tradycje antyczne i biblijne


Wstęp

Stary TestamentPięcioksiągKsięgi historyczneKsięgi dydaktyczneKsięgi prorockie

Nowy TestamentEwangelie i Dzieje ApostolskieListyApokalipsa



Wstęp



Literatura przedmiotu

I Anna Świderkówna, Prawie wszystko o BibliiI Anna Świderkówna, Rozmowy o BibliiI Anna Świderkówna, Rozmów o Biblii ciąg dalszyI Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii. Nowy TestamentI Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii. Opowieści i

przypowieściI Artur Sandauer, Bóg, szatan, Mesjasz i ...?I Daniel-Rops (Henri Petitot), Od Abrahama do ChrystusaI Witold Tyloch, Dzieje ksiąg Starego TestamentuI Alfred Tschirschnitz, Dzieje ludów biblijnych



Współczesne przekłady Biblii

I Biblia Tysiąclecia (katolicka)I Biblia Poznańska (katolicka)I Biblia w przekładzie Brytyjskiego Towarzystwa Biblijnego

(protestancka)



Klasyczne przekłady

I Septuaginta — przekład siedemdziesięciu, na grekę (koine),III–I w. pne., Aleksandria

I Wulgata — przekład św. Hieronima, na łacinę, IV/V w. ne.I Biblia Jakuba Wujka — z łac., ale uwzględnia jęz. oryg.,

1599, przekład katolicki



Terminologia

I Biblia (gr. biblıon, pl. biblıa) — zwój papirusowy, pismo,dokument, list, tabliczka, książka, księga, biblioteka

I Tora (Prawo, Pentateuch, Pięcioksiąg Mojżeszowy) — pięćnajstarszych ksiąg Biblii: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb,Powtórzonego Prawa



Języki biblijne

I hebrajski (Stary Testament)I aramejski (Stary Testament, fragmenty kilku ksiąg)I grecki (Nowy Testament)



Chronologia

I X/IX w. pne. — Pięcioksiąg MojżeszowyI Nowy Testament — I/II w. ne.I Podział na rozdziały — XIII w.I Podział na wersety — XVI w.



Ustalenie kanonów. Apokryfy

I Stary Testament — 90 r. ne., faryzeusze w JamniaI Nowy Testament — 382 r. ne., Synod Rzymski (papież

Damazy)I Apokryf — pismo związane ze Starym lub Nowym

Testamentem, ale nie włączone do kanonu (List Barnaby,Pasterz Hermasa)

I M. Starowieyski, A. Świderkówna, Pierwsi świadkowie)



Trzy Biblie

I Biblia żydowska — hebrajska (38 ksiąg)I Biblia katolicka (prawosławna) — Biblia hebrajska wraz z Ne,

Tb, Jdt, 1-2 Mch, Mdr, Syr, Ba oraz Nowy Testament (46ksiąg ST oraz 27 ksiąg NT)

I Biblia protestancka — Biblia hebrajska wraz z NowymTestamentem



PięcioksiągKsięgi historyczneKsięgi dydaktyczneKsięgi prorockie

Stary Testament




Stary Testament

I Okres powstawania: X – III w. pne.I Biblia hebrajska: Tora, Prorocy (Nebiim), Pisma (Ketubim)I Biblia katolicka: Pięcioksiąg, księgi historyczne, mądrościowe,

prorockie




Biblia hebrajska

KsięgaTora Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego

PrawaProrocy Prorocy pierwsi: Jozuego, Sędziów, 1-2 Samuela, 1-2

KrólewskaProrocy późniejsi:• więksi: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela•mniejsi: Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jo-nasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza,Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza

Pisma Psalmów, Przysłów, Hioba, Pieśń nad Pieśniami,Rut, Lamentacje, Koheleta, Estery, Daniela, Ezdra-sza, 1-2 Kronik




Biblia katolicka

KsięgaPięcioksiąg Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtó-

rzonego PrawaKsięgi historyczne Jozuego, Sędziów, Rut, 1-2 Samuela, 1-2

Królewska, 1-2 Kronik, Ezdrasza, Nehemia-sza, Tobiasza, Judyty, Estery, 1-2 Machabej-ska

Księgi mądrościowe(dydaktyczne)

Psalmów, Przysłów, Hioba, Pieśń nad Pie-śniami, Koheleta, Mądrości, Syracha

Księgi prorockie (pro-fetyczne)

• Prorocy więksi: Izajasza, Jeremiasza, Eze-chiela, Lamentacje, Barucha, Daniela• Prorocy mniejsi: Ozeasza, Joela, Amosa,Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Ha-bakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza,Malachiasza




Stary Testament: zestawienie Biblii hebrajskiej i katolickiej

Księgi Biblia żydowska Biblia katolickaRodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb,Powtórzonego Prawa

Tora Pięcioksiąg

Jozuego, Sędziów, 1-2 Samuela, 1-2Królewska

Prorocy Księgi historyczne

Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i pro-rocy mniejsi

Prorocy Księgi prorockie

Psalmów, Przysłów, Hioba, Pieśń nadPieśniami, Koheleta

Pisma Księgi mądrościowe

Rut, Estery, 1-2 Kronik, Ezdrasza Pisma Księgi historyczneNehemiasza Pisma (zawarta

w Ezdrasza)Księgi historyczne

Lamentacje, Daniela Pisma Księgi prorockieTobiasza, Judyty, 1-2 Machabejska — Księgi historyczneMądrości, Syracha — Księgi mądrościoweBarucha — Księgi prorockie




Groty w Qumran nad Morzem Martwym

W grotach w Qumran znalezionokilkaset zwojów ukrytych 2000 latwcześniej przez ostatnichesseńczyków. Uczniowie MistrzaSprawiedliwości, prześladowaniprzez Niegodziwego Kapłanaszukali ratunku na pustyni.Zostali wybici przez Rzymian.




Rękopisy z Qumran

Zwoje znad Morza CzarnegoI Najstarsze znane rękopisy Biblii (150–70 pne.)I 900 zwojów, odkrywane 1947–1956, w 11 grotach w QumranI Prawie cała Biblia; parafraza Księgi Rodzaju (Bóg jako

narrator); Księga Hymnów, Reguła Wojny, Reguła Zrzeszenia,Zwój Miedziany

I Przechowywane w Świątyni Księgi w JerozolimieI Pełny przekład: Piotr Muchowski, Rękopisy znad Morza

Martwego




Rękopisy z Qumran




Pięcioksiąg




Drzeworyt Nicolasa Camille Flammariona




Tematyka Pięcioksięgu

I Genesis: stworzenie świata, opowieści o pierwszych ludziach,historia Kaina i Abla, potop, budowa wieży Babel, dziejeAbrahama i Izaaka, Jakuba, Józefa

I Exodus: życie Mojżesza, wędrówka przez pustynięI Levitikus: rodzaje ofiar, prawa obrzędowe, przepisy higieniczne

i medyczneI Numeri: Mojżesz buduje węża z miedziI Deuteronomium: mowy Mojżesza, dziesięć przykazań, śmierć

Mojżesza




Dwa opisy stworzenia człowieka

I „Ziemia wydała rośliny zielone: trawę dającą nasienie wedługswego gatunku i drzewa rodzące owoce, w których byłonasienie według ich gatunków.(...) A wreszcie rzekł Bóg:«Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. (...)».Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz,na obraz Boży go stworzył:stworzył mężczyznę i niewiastę.” (Rdz 1,12–27)

I „Gdy Pan Bóg uczynił ziemię i niebo, nie było jeszcze żadnegokrzewu polnego na ziemi, ani żadna trawa polna jeszcze niewzeszła (...) — wtedy to Pan Bóg ulepił człowieka z prochuziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czegostał się człowiek istotą żywą.” (Rdz 2, 4–7)




Cztery tradycje

I Jahwistyczna (J) — X/IX w. pne, Bóg określany jako JahweI Elohistyczna (E) — VIII w. pne, Bóg-ElohimI Deuteronomiczna (D) — VIII w., głównie Księga

Powtórzonego Prawa, wywarła wpływ na księgi historyczne(Jozuego, Sędziów, Samuela, Królewskie)

I Kapłańska (P, Priester) — VI/V w. pne, suchy, naukowy styl,wyliczenia, rodowody, liczby, nazwy geograficzne, kult,przepisy liturgiczne (np. początek Księgi Rodzaju, zakończenieKsięgi Powtórzonego Prawa); pisane na wygnaniu w Babilonie




Tycjan, Upadek człowieka

Rdz 3,22I I rzekł Jahwe-Bóg: — Oto

człowiek stał się jako jeden znas, poznając, co dobre i cozłe. (Biblia Poznańska)

I Po czym Pan Bóg rzekł:«Oto człowiek stał się takijak My: zna dobro i zło(Biblia Tysiąclecia)

I Relikty religiipoliteistycznych.




Księgi historyczne




Księgi historyczne. Tematyka

I Jozue podbija ziemię Kanaan: przejście prezz Jordan, podbicieJerycha

I Sędziowie — pierwsi władcy KanaanI Samuel i Saul — ostatni sędzia Izraela i pierwszy król IzraelaI Dzieje króla Dawida i rządy SalomonaI Rozpad Izreala na królewstwo północne (Izrael) i południowe

(Juda)I Czasy proroka Eliasza. Zburzenie świątyni i niewola babilońskaI Dekret Cyrusa i powrót do Jerozolimy. Odbudowa świątyniI Historia Estery, Mardocheusza i HamanaI Dzieje Hioba, Tobiasza, Judyty i HolofernesaI Powstanie machabejskie przeciwko reżymowi greckiemu




Księgi dydaktyczne




Księgi dydaktyczne

I Księga psalmów — psałterz DawidaI Dzieje HiobaI Pieśn nad Pieśniami — pieśnie weselne Oblubieńca i

OblubienicyI Księga Koheleta — vanitas vanitatum et omnia vanitasI Traktat o mądrości, znany jako Mądrość Salomona —

protreptikos (mowa napominająca), zapożyczenie gatunkowe zgreckiego

I Mądrość Syracha — najstarszy znany z imienia autor biblijny




Księgi dydaktyczne. Księga Psalmów

I Psałterz (150 pieśni): hymny dziękczynno-pochwalne,modlitwy błagalne

I Tradycyjnie przypisywane królowi DawidowiI Numeracja psalmów

Psałterz hebrajski Psałterz grecki1–8 1–89–10 911–113 10–112114–115 113116 114–115117–146 116–145147 146–147148–150 148–150




Księgi prorockie




Księgi prorockie

I Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel — VII–VI w. pne., okres niewolibabilońskiej, zapowiadają upadek, a potem wyzwolenieJerozolimy

I Lamentacje Jeremiasza — ból po zniszczeniu Jerozolimy,treny z użyciem akrostychów

I Życie i wizje DanielaI Dzieje JonaszaI Proroctwa zainspirowane kłopotami rodzinnymi, plagami,

niesprawiedliwością społeczną, dziejami Izraela i jego wrogów,przepowiadające klęskę Jerozolimy, a następnie jej odrodzenie

I Zainspirowały nowożytne mesjanizmy



Ewangelie i Dzieje ApostolskieListyApokalipsa

Nowy Testament




Nowy Testament

I Ewangelie

św. Mateusza }ewangelie synoptyczneśw. Marka

św. Łukaszaśw. Jana

I Dzieje ApostolskieI Listy św. Pawła: do Rzymian, 1-2 do Koryntian, do Galatów,

do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, 1-2 do Tesaloniczan, 1-2do Tymoteusza, do Tytusa, do Filemona, do Hebrajczyków

I Listy: św. Jakuba, 1-2 św. Piotra, 1-3 św. Jana, św. JudyI Apokalipsa św. Jana




Kwestie językowe

I Ewangelia są pisane po grecku, a tymczasem Jezus nie znałgreckiego, a jego językiem ojczystym był aramejski.

I Nagromadzenie semityzmów — Ewangeliści znali być możewypowiedzi Jezusa po aramejsku (logia).




Ewangelie i Dzieje Apostolskie




Marek, Mateusz i Łukasz — Ewangelie synoptyczne




Ewangelia św. Marka

I Najkrótsza z Ewangelii — długi czas uważana z tego m. in.powodu jedynie za streszczenie Mateusza i Łukasza

I Zawiera dużo realistycznych szczegółów. Np.:I „Ale ponieważ z powodu tłumu nie mogli go przynieść do

samego Jezusa, usunęli dach nad miejscem, gdzie on był, aPrzekopawszy otwór, spuścili nosze, na których leżał paralityk.” (Mk 2, 4)

I „A Ponieważ z powodu tłumu nie znaleźli drogi, którą moglibygo wnieść, wspięli się na dach i przez pokrycie dachówkowespuścili go wraz z małym łożem pomiędzy tych, którzy byliprzed Jezusem” (Łk 5, 19)




Ewangelia św. Mateusza

I Przez długi czas uważana za najstarszą, a więc najbardziejczcigodną.

I Przypisywano jej autorstwo Apostołowi Mateuszowi.I Powstała po zburzeniu Jerozolimy, ok. 80–85 r. ne.




Ewangelia św. Łukasza

I Wystąpienie Jana Chrzciciela — 15. rok panowania Tyberiusza(jedyna data w całym Nowym Testamencie)

I Powstała po zburzeniu Jerozolimy, ok. 80–85 r. ne.I Św. Łukasz jest również autorem Dziejów Apostolskich




Ewangelia św. Jana

I Powstała w latach 90–100 ne.I Budowa dwuczęściowa:

I Prolog do Logosu: „Na początku był Słowo, a Słowo był uBoga i Słowo był bogiem” (J 1, 1)

I Księga znaków — U synoptyków Jezus czyni cuda, u Jana —znaki.




Czterej Ewangeliści, Ewangeliarz z Kells

Mateusz człowiek Marek lewŁukasz wół Jan orzeł




Ewangelie i Dzieje Apostolskie

I Rodowód, narodzenie i dzieciństwo Chrystusa, działalność wGalilei, Ostatnia Wieczerza, mękę i zmartwychwstwanie

I Kazanie na Górze:I „Miłujcie swych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was

prześladują” (Mt 5, 44)I Ojcze nasz, Osiem błogosławieństwI Złota Reguła: ”wszystko, co chcecie, żeby ludzie wam czynili,

wy też im podobnie czyńcie” (Mt 7, 12)

I Działalność Jana ChrzcicielaI Dzieje Apostolskie: szerzenie się chrześcijaństwa w Palestynie,

nawrócenie i podróże św. Pawła




Leonardo da Vinci, Ostatnia wieczerza




Listy




Św. Paweł z Tarsu

I Urodził się jako żyd o imieniu Saul (Szaweł)I Jako młody faryzeusz prześladował chrześcijan.I Nawrócenie na drodze do DamaszkuI Trzy podróże misyjne, uwięzienie i śmierć przez ścięcie.




Apokalipsa




Apokalipsa, czyli Objawienie

I Apokalipa jako gatunek — Księga Daniela, Apokalipsa św.Jana

proroctwo apokalipsaspisywane przezuczniów

spisana przez autora

nawołują do nawróce-nia, dają nadzieję

Królestwo Boże jestnieuniknione

nieliczne wizje zaopa-trzone w interpretacje

wizje złożone i wielo-znacze

— język symbolicznym




Symbolika Apokalipsy

I siedem — doskonałość, pełniaI sześć — niedoskonałośćI trzy i pół — czas próbyI dwanaście — IzraelI cztery — świat stworzonyI tysiąc — bardzo wieleI biel — sfera Boża, tryumfI czerwień — mord, gwałt, krew męczennikówI czerń — śmierć, bezbożnośćI róg — moc, potęgaI białe włosy — wiecznośćI długa szata — kapłaństwoI morze — wroga Bogu otchłań, rodząca potwory


Documents

Tradycje antyczne i biblijne