Tradicija Kao Posledica Spektakla

VIZUELAN KULTURA BALKANA U XIX VEKU

Tradicija kao posledica spektakla

Danica Spasojević IU 09/85

Prof Nenad Makuljević

6/12/2013


Spektakl kao proizvod ljudskog delanja rađa lažno jedinstvo koje je obeleženo odsustvom bića u samom sebi. On je reifikacija svesti jer uvod stvari kao posrednike između bića, u kojima biće više ne prepoznaje

svoju stvarnu delatnost.

Debor

Stvaranje tradicije posebno je karateristično za period industrijalizacije, preciznije, za kraj 19. veka pa do danas. Procvat „novih praznika“ zahvatio je Evropu polovinom 19. veka kada se jednakim intezitetom proklamuju novi ali i obnavljaju stari. Svi segmenti društva dobijaju svoje datume, država slavi one koji su od istorijskog i nacionalnog značaja, radnička klasa ima svoje dane za pamćenje, crkva i ostale institucije ne zaostaju. Srednjoj klasi, narodu, ostaje da u skladu sa značenjem reči1 posmatraju priređeno praznovanje. Sve proslave imaju zajedničku i vrlo bitnu karakteristiku, morale su ličiti na nešto staro i tradicionalno. One su odraz te večite ljudske potrebe da se pronađu čvršća uporišta u trenucima kad nam ih ne nude trenutne okolnosti ili vladajuća ideologija, politika ili bilo koji drugi aspekt života.

Razvoj efemernog spektakla u Kneževini Srbij vremenski se poklapa sa sticanjem državne i političke samostalnosti, čime su stvoreni svi neophodni uslovi za konstituisanje ovog žanra. Najranija pojava javnih svečanosti na našim prostorima vezuje se za versko-političke programe karlovačkih mitropolita. Njihovo kontinuirani organizovanje u Srbiji može se pratiti od tridesetih godina 19. Pa sve do prvih decenija 20. veka, kad one poprimaju dinastičko politički karakter. Poseban značaj javne svečanosti dobijaju u periodu druge vladavine Miloša i Mihaila Obrenovića.2

U Srbiji koja teži modernizaciji i evropskom priznanju, i onda kao i sada, razvija se reprezentativna kultura koja uobličava složenu, simboličku političku scenu. Jedan od njenih važnih elemenata bio je uvođenje državnih praznika koji postaju stubovi kolektivne memorije i nacionalne ideje. To modifikovano pamćenje prošlosti je formiralo željenu sliku nacije u stvarnosti i onoga što će ona postati u budućnosti. Vladajuća kultura nacionalizma nije se mogla zamisliti bez javne nacionalne svečanosti. Preko njih se

1 Spektakl (l. Spectaculum, fr spectacle) pogled, prizor; pozorište, gledalište; pretstava, naročito komad u kome ima mnogo šta da se vidi.2 Biljana Mišić, Nasleđe; tekst koji predstavlja dopunjenu verziju diplomskog rada „Efemerni spektakl, javne svečanosti i vladarska propaganda: Proglašenje kraljevine Srbije i put kralja Milana 1882.“ Beograd 2003.

2


manipulisalo emocijama i sećanjem, kroz njih su drevni obrasci postaju novi i reinterpretirani i idealizovani.3

Javne svečanosti koje su nam danas poznate posredstvom opisa u tadašnjoj štampi, ređe preko sačuvanih crteža ili fotografija, predstavljaju u svojoj osnovi puzadno sredstvo proslavljanja vladara i dinastije. Humanizacijom vladareve ličnosti i uspostavljanjem prisnijeg odnosa sa podanicima tokom svečanosti, efemerni spektakli su bili pouzdan put u učvršćivanju pozicija i podsticanju popularnosti vladajuće dinastije. Nudeći sliku fiktivne i ulepšane stvarnosti spektakli potvrđuju političke projekte ili ideologije na neposredan i delotvoran način.4

Srbija 19. veka konstituisala je svoju državnost na ideji o obnovi srednjevekovne srpske države i mitu o Kosovu, to će biti i dve glavne teme u formulaciji političke mitologije srpskih vladar u 19. i 20. veku. Tradicija predstavlja glavno sredstvo pomoću kojih se pokazuje dugovečnost i legitimitet najvažnijih nacionalnih institucija. Narod je trebalo ujediniti oko jedinstvenog okvira zajedničkog nasleđa i tradicije. Okretanje prošlosti u cilju buđenja nacionalne svesti i patriotskih osećanja naročito se ispoljavala u trenucima kada je drćavi pretila spoljna opasnost. Legitimnost vladara i dinastije ostvarena je kroz kult dinastije Nemanjića i prvog krunisanog vladara Stefana Prvovenčanog. Kasnije se tokom decenija kultu Nemanjića pridružuju i kultovi iz dinastije Obrenović.

Kult cara Dušana bio je jedan od najznačajnijih srpskih nacionalnih kultova. Istorijska činjenica da je on bio jedan od najmoćnijih srpskih vladara, i da je nosio carsku titulu i vladao velikom teritorijom uslovila jr da se on, u istorijskom i mitskom doživljaju, pojavljuje kao oličenje nekadašnje srpske moći. Kult cara Dušana, uz narodne, negovali su i crkveni krugovi. Njegovo nacionalno proslavljanje započinje već u Karlovačkoj mitropoliji gde se on postavlja u službi versko-političkog programa. Tako se, prilikom posete manastiru Hilandaru 1896, kralj Aleksandar Obrenović kreće putem kojim je, prema tradiciji išao car Dušan. Na ovoj stazi kralj Aleksandar ponavlja radnje srpskog srednjovekovnog vladara. Ovaj primer sledi i kralj Petar Karađorđević. On do Hiladara takođe dolazi tom čuvenom „Dušanovom stazom“.Značaj kulta kneza Lazara i Kosovskog poraza vidimo preko jedne od najvećih svečanosti koja se organizovala na Vidovdan kod manastira Vrdnik u čijoj su se crkvi nalazile Lazareve mošti.5

3 Miroslav Timotijević, Nasleđe, Memorijal oslobodiocima Beograda

4 Biljana Mišić, Nasleđe, tekst, dopunjena verzija diplomskog rada „Efemerni spektakl- javne svečanosti i vladarska propaganda; Proglašenje kraljevine Srbije i put kralja Milana 1882.

5 Nenad Makuljević , Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku, Beograd 2006

3


Od Aleksandar Velikog koji je „preuzeo persijski kraljevski kostim“ sakralizacija vladara bila je okosnica oko koje se gajila spektakularna pompa. To je naročito razvio imperatorski Rim gde se oko boga-kralja proizvodi masa svetkovina. Tako se stvara praznik sa funkcijom da prolsavlja veličinu, moć i kontinuitet društva, vlasti i institucije. Grandioznost slavlja je odrednica stvarne ili željene veličine vladarske moći. Dakle, svetkovine su samo metafore u kojima su koncentrisane političke poruke i ideje. U njima je moguće pročitati društveno-političke okolnosti, osnovne principe ideologije, ambiciju vlasti i njen odnos prema svetu. 6

Dobar primer insistiranja na nacionalnom konstituisanju najvažnijih državnih rituala je i proglađenje Kraljevine Srbije o čemu svedoče i navodi u tadašnjoj štampi. U znak objave svečanog čina gradom je odjekunla pucnjava iz sto jednog topa, koja je dolazila iz tri pravca, sa beogradske tvrđave, Velike Kasarne i sa Topčiderskog brda. Svoje raspoloženje narod je iskazao „spontanim“ slavljem na ulicam i isticanjem državnih zastava na javnim zdanjima. Važan deo proslave odvijao se i na Velikoj pijaci, pred zgradom Velike škole, gde je izveden vojni deo svečanosti. Uz zvuke topovske paljbe na Velikoj pijaci. Tad glavnom gradskom trgu, koji je za ovu priliku bio ukrašen visokim jarbolima sa zastavaa, organizovana je vojna parada. Centralnim gradskim ulicam, ukrašenim trobojkama, raznobojnim fenjerima i vencima od cveća, prolazila je reka ljudi. 7 Boja i izgled zastave su, inače, bili novina u srpskoj javnosti. Dokumenta iz prve polovine 19. veka spominju drugačiji raspored boja: crveno-belo-plavo.8 Dakle izgled nacionalne zastave koji je usvojen početkom veka usvaja se i prihvata širom teritorija i doživljava se kao simbom srpskog naciona. Iako su boje srpske nacionalne zastave nove, njihova široka primena i usvajanje u srpskom narodu uslovili su da se one tumače kao stare i utentične. To je uticalo i na pronalaženje njihove primene u dalekoj prošlosti i njihovo simbolično tumačenje prema zahtevima nacionalne ideologije. Simboličan značaj naše trobojke još nije utvrđen. Neka tumačenja u njima vide jedinstvo sa Bogom, prolivenu krv, referencu na fresko slikarstvo srednjeg veka... Ono što je sigurno jeste da su one, kao i sama zastava, prihvaćene kao nešto autentično i tradicionalno. 9

O simbolici u konceptu i realizaciji efemrnog spektakla govori i proslava koja je organizovana povodmom povratka Tome Vučića Perišića i Avrama Petronijevića. Likovi ustavobranitelja, na stubovima u centru grada, postavljeni su na stubove sa plamenovima na vrhu. Ova konstrukcija nosi jasno simbolično značenje utemeljeno na amblematici i političkoj mitologiji. Stub u amblematici nosi široko značenje i može biti usmeren ka političkoj glorifikaciji ličnosti na koju se odnosi i tad označava njenu postojanost kao i snažnu nadu i nepokolebljivost duha. Određenje plamena na vrhu stuba kao „grčke vatre“ ukazuje na antičko poreklo motiva, ali može da nosi i višestruko značenje. Stub sa plamenim srcem na vrhu i krilima označava pravu veru, plamen na žrtveniku, tumačen kao slika žrtve Bogu znači dobra dela i ljubav. Plamen zauzima značajno mesto i u amblemu patriotizma, izveden iz Homerove

6 Jelena Đorđević, Političke svetkovine i rituali, beograd 1997

7 Biljana Mišić, Nasleđe, tekst, dopunjena verzija diplomskog rada „Efemerni spektakl- javne svečanosti i vladarska propaganda; Proglašenje kraljevine Srbije i put kralja Milana 1882.8 M. Ekmečić, kn 1, 488-4899 Nenad Makuljević , Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku, Beograd 2006

4


Odiseje gde se navodi da je dim otadžbine svetliji od vatre drugih zemalja. Prema opisima iz srpskih novina na slikama postavljenmi uz stub prikazana je apoteoza Vučića I Petronijevića – anđeo koji nosi venac nad glavama ustavobranitelja glorifikuje portretisane na način na koji je u srpskoj umetnosti XVIII veka bio uključen u predstave svetitelja i portrete episkopa. Zajedničko postavljanje dva stuba, sa likovima Vučića i Petronijevića ostvaruju jedinstvenu idejnu konstrukciju. Njihovo zajedničko paralelno postavljanje označava i strukturu i stabilnost saveza, u vidu prisutnom još od rane srednjevekovne prakse i prihvaćenom u amblematskom jeziku. U ovom slučaju to je politički savez čiji je plod novo dinastičko uređenje u Srbiji i ustavobraniteljski režim.10

U osnovi simboli odražavaju društvenu strukturu, i ona društva koja su stabilna, sa jakom tradicijom i čvrstom organizacijom, sklona su proizvodnji i upotrebi, visokokondenzovanih, višeznačnih simbola. Zahvaljujući istaknutoj tradicionalnosti i visokom vrednovanju simbola, društvena organizacija postiže visok stepen kontrole nad svojim članovima, istovremeno potvrđujući i legalizujući vlastiti identitet i celokupnu mrežu institucija vrednosti na koje se oslanja.11

Osim insistiranja na tradiciji važno je pomenuti i njenu namernu invenciju. Jedan od praznika čije je praznovanje započeto u XIX veku, a koji se održao kao značajni srpski nacionalni praznik je dan Svetog Save. Najraniji počeci školske proslave vezuju se za Zemun i 1812. godinu. Uvođenje ove proslave pokazuje način konstrukcije i značaja nove nacionalne tradicije. Praznovanje je sastavljeno od najznačajnijih elemenata srpske crkveno-narodne tradicije i savremenih formi spektakla. Praznik Svetog Save dobio je karakter školske slave, što je uslovilo da se na taj dan održava bogosluženje i priprema slavski kolač. Tako je bitan segmen proslave sadržao elemente koji su uprao negovani u crkvenoj i narodnoj tradiciji i koji su prazniku davali verski i narodni karakter. Spektakl koji se odigravao tokom proslave, svečane povorke, ispaljivanje plotuna, osvetljavanje zgrada kao i svečani, prigodni govori i Svetosavska pesma, jasno su govorili o savremenom značaju praznika. Negovanjem i podsticanjem proslave kod svih Srba, Sveti Save je dobijao svenacionalni karakter.

Jasno je da je efemerni spektakl mogao biti vezan za sasvim nov sadržaj ili temu. Važno je bilo da bude predstavljen kao nešto drevno i usađeno u srž nacije. Tako se izmišljena tradicija kroz ritualno ponavljanje pretvara u naviku i kontinuitet sa prošlošću. Tradicionalizacija se, dakle, ne oslanja na prošlost činjenički, već slučajno, stvarajući vlastitu sliku ili izvlači iz nje samo ono što je trenutno značajno. Posebno je moćno sredstvo kada ne postoji jasno ograničena i determinisana rešenja ili odgovori, kao u sličaju religije. Tradicija tada dobija auru dugovečnosti i uniiverzalnosti, postaje uzor i lako se proširuje i interpretira u kontekstu željene političke ideologije. Na taj način se politički ciljevi koz

10 Biljana Mišić, Nasleđe, tekst, dopunjena verzija diplomskog rada „Efemerni spektakl- javne svečanosti i vladarska propaganda; Proglašenje kraljevine Srbije i put kralja Milana 1882.11 Jelena Đorđević, Političke svetkovine i rituali, beograd 1997

5


prizmu tradicije perepiraju kao nešto što pripada samom biću naroda, kao deo opšte kulture, navike i običaja.12

Nacionalne javne svečanosti mogle su da imaju i funeralni karakter. Tada su one proisticale iz kulta nacionalnih heroja ili svetiteljskih kultova. Po smrti istaknutih ličnosti, njihovo delo se u nacionalnoj svesti potvrđivalo i proslavljalo kao izuzetno značajno. Njihova tela su vađenja iz prvobitnih grobnica i svečano polagana u nove primerene grobove. Tom prilikom se odvijao i „translatio“ posmrtnih ostataka novih nacionalnih svetitelja. Jedna od najreprezentativnijih funeralnih svečanosti održana je povodom prenošenja tela Vuka Karadžića iz Beča u Beograd. Članovi Srpske kraljevske akademije želeli su da njegovo telo, povodm stogodišnjice njegovog rođenja, prenesu u Srbiju, ali se prema dogovoru sa Minom Vukomanović Karadžić, ćerkom, sprovođenje ove ideje odložilo. Nakon Minine smrti Kralj Aleksandar Obrenović izdaje naredbu da se projekat izvede. Prenos tela Vuka Karadžića bila je u isto vreme kad i prenos tela jerneja Kopitara, tako da se u Beču odigrala ceremonija sa jugoslovenskim karakterom. Iz Beča Vukovo telo je vozom preveženo za Beograd. Svuda je bilo svečano dočekano a u Beogradu je velikim sprovodm ispraćeno do Saborne crkve. Radi isticanja Vukovih zasluga, na čelu povorke, uz krst i venac, nošene su gusle i Vukova dela. Čitavu ceremoniju je pratio i hor uz prigodnu pesmu J.J. Zmaja, u kojoj je isticana zahvalnost i ukazivana počast srpskih muškaraca, žena i dece.13

Važan je bio i prenos tela Branka Radičevića iz Beča u Sremske Karlovce, pa na Stražilovo 1883. Očuvane su i fotografije koje svedoče o ovom događaju. Branko je sahranjenna Stražilovu, gde mu je nad grobom podignuta piramida.

U mentalitetu 19. veka postojala je naglašena sklonost ka podizanju spomenika nacionalnim herojima, koji se uzdižu na nivo mitskih likova. Bio je to jedan od vizualnih elemenata uobličavanja nacionalnog kulturnog i političkog identiteta i njegovog kolektivnog samopotvrđivanja14.Spomenici postaju važno retoričko sredstvo javnog ubeđivanja u srpskoj sredini. Tako spomenic postaju ključni u isticanju lojalnosti, imajući istovremeno i instrumentalnu i emocionalnu vrednost. To znači da oni u okviru političkog sistema, ne samo da izražavaju pozitivan odnos prema njemu, već pretstavljaju aktivne mehanizme uz pomoć kojih se stiče legitimitet i stabilnost. Oni postaju sredstva razmene vrednosti, uz pomoć kojih pojedinac sagledava grupu kojoj pripada. Spomenici su sredstvo identifikacije ali i motorna snaga koja pokreće grupe i mase ka realizaciji određenih projekata i ideoloških postulata. Oni olakšavaju percepciju, razumevanje događaja i političke akcije, jer pretvaraju apstrakten pojmove u stvari, tj u čule forme koje imaju veliku psihološku i emotivnu delotvornost.

12 isto

13 Nenad Makuljević , Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku, Beograd 200614 Miroslav Timotijević, Nasleđe, Memorijal oslobodiocima Beograda

6


Početkom 19. veka, sa uobličavanjem nacionalne ideologije, ideal žrtvovanja za veru, dopunjava se idealom žrtvovanja za otadžbinu. Motiv krvi prolivene za slobodu postao je paradigmatsko mesto patriotskog stava. Nastaje novi tip mučenika stradalnih za slobodu i otadžbinu, čijom se smrću sakralizuje nacionalna istorija.

Memorijal borcima palim za oslobođenje Beograda 1806. Pokazuje da se ovakav tip komemoracije pojavljuje u srpskoj sredini veoma rano, na samom početku uobličavanja nacionalne svesti.

Pedesetogodišnjica bitke za Beograd padala je 30. novembra 1856, u vreme kad se na čelu države nalazio knez Aleksandar Karađorđević. Međutim jubilej je proslavljen tek nešto svečanije. Proslava je sadržala uobičajnu dvojnu strukturu godišnjih proslavljanja praznika, koji su obuhvatali verske i svetovne elemente. U kratkom, zvaničnom izveštaju o proslavi, objavljenom u Srpskim novinama, više pažnje je posvećeno bogosluženju u beogradskom Sabornom hramu i narodnom slavlju na gradskim ulicama. Po završetku bogosluženja započeo je svetovni deo proslave. Kenz je priredio zvanični prijem u dvoru, na koji su pozvane odabrane zvanice. Narodna svečanost povodm praznika organizovana je na ulicama koje su ovom prilikom bile posebno ukrašene. Naročito se isticala kuća Liceja čiji su prozori bili osvetljeni posebnim „napravama“. Reč je o vitražima sa amblematskim piktogramima, koji se u to vreme spominju u opisima sličnih javnih svečanosti. U dvorištu liceja učesnici su zapalili i bengalsku vatru. Upotreba ovih svetlosnih efekata zasnivala se na simbolizmu vezanom za ideju ponovnog rađanja i obnove zlatnog doba. Na balkonu jedne od reprezentativnih zgrada istaknuta je osvetljena patriotska parola „ Za veru i otačestvo“. Grad je uveče takođe bio bogato osvetljen a građane je uveseljavala vojna muzika. Organizovanje javne ulične svetkovine bilo je opšte mesto propisane mobilizacije naroda koja je ukazivala na zakonsku ravnopravnost svih pripadnika nacije kao građana nacionalne države.

Moderno društvo u Srbiji 19. veka shvata istoriju kao jednu od najvažnijih disciplina narodne pedagogije koja se bavi događajima iz prošlosti i njenog uključivanja u službu uobličavanja nacionalnog identiteta. Pamćenje važnih događaja iz prošlosti nije više bilo samo odraz spontanosti, nego se sve više postaje dužnost koju nacionalno osvešćena elita nameće pojedincu i celoj zajednici. Podsećanjem na herojsku prošlost, koja izaziva oduševljenje, razvija se istorijski kontinuitet nacije. On se stvara i čuva od zaborava istorijskim, književnim i umetničkim delima, ceremonijama, memorabijalijama, memorijalima i simbolima, koji vraćaju prošlost u fokus moderne zajednice i njenog kolektivnog identiteta.15

Predstava je konačni završetak nekog iskustva.16

Krajem 19. veka, svečane istorijske povorke postale su stvar prestiža i mode. Pod uticajem velikih kulturnih centara i druge sredine prihvatile su koncept istorijskih svečanih povorki. Velika proslava Beogradskog pevačkog društva iz 1903, u svojoj srži je imala efemernu svečanu istorijsku povorku.

15 Miroslav Timotijević, Nasleđe, Memorijal oslobodiocima Beograda

16 V. Turner, Od rituala do teatra. Ozbiljnost i ljudske igre, Zagreb 1989, 44

7


Istoristička suština ovakvih javnih svečanosti proisteka je iz sadržaja i namene samih patriotsko-kulturnih udruženja, kakvo je bilo Beogradsko pevačko društvo. Drevni obrasci postali su novi a imaginarna zajednica prošlosti postala je zamišljeni ideal na osnovu kojeg je konstituisana nova istorijska stvarnost. Sama svečanost odigrala se u jednom od najinteresantnijih perioda srpske istorije. Samo dva dana nakon završetka proslave dogodio se Majski prevrat. Ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage dovelo je do dinastičke smene. Ključni događaj koji će od beogradskog pevačkog društva stvoriti elitnu nacionalnu instituciju zbio se 1882. kad je Društvo slavilo trideset godina postojanja. Velike svečanosti koje su pratile godišnjicu postojanja zapečatio je početak nove društvene klime. Ktitorisanjem zastave, kraljica Natalija je postala kuma Društva a osvećenjem zastave Društvo je dobilo svoj identifikacioni vizuelni amblem. Zastava je postala kultno osveštana memorabilija, koja će u budućnosti markirati njihove nastupe. Reprezentacija beogradskog pevačkog društva na ulicama glavnog grada bila je javna svetkovina i tipična istorijska povorka. Prihvatanje kulturnih modela iz Evrope, praćenje modnih trendova, kopiranje građanske samoreprezentacije i okruženja, ali i osobenost momenta bile su osobine ključne za organizovanje svečanosti. 17

Kulminacija prvog dana proslave zbila se u trenutku kada je svečana povorka stigal do dvora. U tom momentu su se svi fenjeri upalili, more svetlosti obasjalo je dvorski plato. Svetlo u mraku, simbolički kontrast tame i svetlosti, stara tema doživela je novu modernu interpretaciju. Progres industrijalizacija, modernizacija, koji su se odigrali u poslednjim decenijama veka, vezivani su za procvat građanstva. Metafora svetlosti kao simbola napretka i elektrifikacije garantovana je progresivnim napretkom građanstva. Takva je situacija bila u Beogradu krajem veka, i ovde vidimo građanstvo koje se na simboličan način predstavlja kao zastupnik i garant progresa.

Nakon uvodnog dana, započelo je trodnevno slavljenje jubileja. U Sabornoj crkvi služena je liturgija u toku koje je pevalo Beogradsko pevačko društvo. Nakon završetka liturgije, opet je niz sastavljen od mnogobrojnih pevačkih društava po utvrđenom raspredu formirao kolonu koja je krenula ka mestu gde je trebao da bude osvećen kame temeljac Umetničkog doma kod Narodnog pozorišta. Posle osvećenja i polaganja temeljca, održao se kongres srpskih pevača, kojim su predsedavali: Stevan Todorović, Aleksa Šantić i Radivoj Paunović. Uveče je održan koncert na kome je uz gulse izvedena neka narodna pesma.

Drugog dana vrhunac proslave bila je istorijska kolona koja je nakon liturgije krenula ka Kalemegdanu, pa Vasinom ulicom ka dvoru. Šarolika kolona opisana je u novinama: heroldi, i fanfari na konjima, za njima su išli članovi društva Dušan silni i Soko, potom vojna muzika i kopljanici na konjima, pa prva svečana četvoroprežna kola; Kraljevina Srbija na prestolu, nad njom vila koja je kruniše vencem, a oko nje Srbi iz sviju krajev srpstva. Oko kola devojke u belo obučene. Iza prvih kola išli su izaslanici sa zastavama različitih društava, pa zastava Beogradskog pevačkog društva, zastave sviju društava i druga vojna muzika. Za ovima su bila druga svečana kola: alegorija srpske pesme, koju predstavlja guslar, oko koga su u narodnom odelu okupljeni iz svih krajeva srpskih. Iza ovih su išla sva pevačka društva u grupi.18

17 Igor Borozan, Estetiziranje, teatralizacija i nacionalizacija građanstvaČ Proslava Beogradskog pevačkog društva 1903, tekst

18 večernje novosti,god X, br 144, 27. maj 1903.

8


Istoristički osnov povorke očigledan je u samim uvodnim živim slikama koje su se kretale pred Beograđanima. Kostimizirani učesnici bili su eho imaginarne recepcije srpskog srednjeg veka ali i deo savremenih trendova i modnog trenutka.

Nakon uvodnih segmenata svečane povorke, čitava procesija doživljava vizuelni vrhunac. U fokusu čitavog dešavanja našla su se svečana kola sa živim skulpturama. Prva četvoroprežna kola vozila su Kraljevinu Srbije. Ikoničnom, zamrznutom alegoriskom personifikacije Srbije interpretirane su težnje nacije. Na istorističkom tronu sedela je figura, sa srpskim štitom u desnoj ruci, i žezlom u levoj. Iz opisa saznajemo da je nju pratila vila koja je bdela nad Srbijom. Personifikaciju Srbije okružuju predstavnici svih delova Srpstva u narodnim (regionalnim) nošnjama. Na taj način se jasno emituje poruka o održavanju ideje integralnog Srpstva.U podnožju svečanih kola nalazile su se devojke u belom koje su zaokružile čitavu kompoziciju. Lepota, mladost i blenia odeće trebale su da imbolizuju vitalnost nacije, njebu reproduktivnu moć, i njenu estetsku sublimiranost.19

Svečanost povodom jubileja Beogradskog pevačkog društva paradigmatski je primer samoreprezentacije nacije na kraju veka. Održavanje proslave u okviru javnog, ceremonijalnog života prestonice bilo je od izuzetnog značaja. Velike trodnevne svečanosti kulminirale su trijumfalnim hodom građanstva, manifestovanim svečanom istorijskom povorkom koja je prošla beogradskim ulicama. Trijumfalni hod građanstva kao nosioca urbanizacije, progresa i napretka podržan je ikoničnim živim slikama.

Manifestacija je kreirala urbanu strukturu grada, karakterišući ga i simbolički u skladu sa ustanovljenim evropskim modelima. Imaginarna slika grada postala je realnost elitne gradske zajednice. Prilagođen traženim, konzervativnim modelima srpske elite, plasiran putem jasno čitljivih nacionalnih amblema veliki spektakl beogradskog pevačkog društva prilagođen je lokalnom podneblju, normirajući estetsko i političko biće nacije.20

Princip igre sadržan je u samoj definiciji spektakla. Sloboda sveta zabave igre i razonode, je utočište stvaralačke energije igre, koja se pretapa u osećanje uživanja i uživljavanja u samo biće društva. Osobine igre upravo i omogućavaju da svetkovina, proslava, manifestacija živi van mitskog, religijskog ambijenta. One dozvoljavaju da posebnost iskustva igre povežemo sa značajnim istorijskim datumima, da potrebu za prekoračenjem dozvoljenog pretočimo u iskustvo lepšeg i mogućeg.

Sve predstave pretvaraju se u jedinstveni mozaik i otkriva se jedan skriveni kulturni program. U svim tim situacijama imamo posla sa socijabilnošću sporazumno uobličenoj u formi igre.21

19 Igor Borozan, Estetiziranje, teatralizacija i nacionalizacija građanstvaČ Proslava Beogradskog pevačkog društva 1903, tekst

20 isto21 Jelena Đorđević, Političke svetkovine i rituali, beograd 1997

9


Na kraju ostaje samo pitanje učesnika tj pitanje odnosa između privida i realnosti. Spektakl, po svojoj prirodi stvara distancu između predstave i gledalaca, pa samim tim, briše mogućnost aktivne participacije i podele zajedničke volje, kao jezgra tradije i igre praznika. Privid i jeeste ono na čemu se zasniva snaga predstave i snaga moći. Ako zaista „videti znači verovati“ u ovom slučaju verovačemo u veličinu, snagu, nedodirljivost vlasti i poruka i poruka koje spektakl prikazuje. On je žanr, način prikazivanja vlasti, sama suština političkog rituala. On podstiče dopadanje i mada nekad i banalizuje poruke uvek ih približava i populariše, bez njegove iluzije i igre te političke ideje ne bi bile tako prihvatljive i poželjne. Negativan utisak o spektaklu najčešće je posledica nedovoljno snažnog idejnog koncepta koji bi pružio sadržajnije poruke. Spektakl je nezaobilazan sastojak kulture i kao takav je u neprekidnioj vezi sa subjektivnim i objektivnim stanjima u društvu.

LITERATURA:

Nenad Makuljević , Umetnost i nacionalna ideja u XIX veku, Beograd 2006

Jelena Đorđević, Političke svetkovine i rituali, beograd 1997

SANU, Beograd u delima evropskih putopisaca, tekst Nenad Makuljević, Efemerni spektakl u miltikulturalnom Beogradu

Igor Borozan, Estetiziranje, teatralizacija i nacionalizacija građanstvaČ Proslava Beogradskog pevačkog društva 1903, tekst

Biljana Mišić, Nasleđe, tekst, dopunjena verzija diplomskog rada „Efemerni spektakl- javne svečanosti i vladarska propaganda; Proglašenje kraljevine Srbije i put kralja Milana 1882.

Miroslav Timotijević, Nasleđe, Jubilej kao kolektivna reprezentacija: Proslava pedesetogodišnjice Takovskog ustanka u Topčideru 1865. godine

Miroslav Timotijević, Nasleđe, Memorijal oslobodiocima Beograda

10

Documents

Tradicija Kao Posledica Spektakla