"KİTABi-DeDe QORQUD" DASTANININ 1300 İLLİYİ üZRe DöVLeT KOMİSSİYASI

"KİTABi-DeDe QORQUD" KİTABXANASI

S0F0R0Lİ BABAYEV

NRXÇIVRNDR "HiTRii·DQDQ QORQUD" TOPONiML&Ri

Bakı Yeni Naşrlar Evi TÜRJıg�iTiK

Ra 'yçi va ön sözün müallifi:

Elmi redaktoru:

Naşriyyat redaktoru:

lsa Habibbayli, filologiya elınlari doktoru, professor.

Budaq Budaqov, akademik

V .Salmanbayli

Babayev S.Y. "Naxçıvanda "K.itabi-Dada Qorqud" toponiınlari". Bakı, "XXI"- YENİ N8ŞRL8R EVI, 1999, 224 sah., şakilli.

Oxuculara taqdim olunan bu kitabda "Kitabi-Dada Qorqud"da adı çakilan toponiınlardan bir qisminin qadim Azarbaycan torpağı Naxçıvan diyarında da yayılmasından söhbat açılır.

Dasıanın mainina va tadqiqat materiallarına asaslanaraq buradaki 50-dan artıq toporumin coğrafi mövqeyi, bir-birindan olan masafasi, samıi, yerlaşdiklari regionlar, onların "K.itabi-Dada Qorqud"la na daracada alaqali olmaları, carayan edan hadisalar, qahramanların safar marşrutları barada atraflı fikir yürüdül ür.

Kitab geniş oxucu kütlasi üçün nazarda tutulur.

Yeni Naşrlar Evi. 1999

TÜRK PiTiK

"KİTABİ-0808 QORQUD" DASTANININ

1300 İLLİYİ HAQQINDA

AZ8RBA YCAN RESPUBLİKASI

PREZİDENTİNİN F8RMANI

Az�rbaycan xalqının mühüm tarix va m�d�niyy�t qaynaqlarından biri olan "Kitabi-D�d� Qorqud" dastanının yaranmasından 1300 il keçir. Oğuz türkl�rinin tarixini �ks etdir�n "Kitabi-D�d� Qorqud" yüks�k b�ş�ri ideallar t��nnümçüsü kimi dünya xalqlarının m�·n�vi s�rvatl�r x�zin�sin� daxil olmuşdur.

"Kitabi-Doo� Qorqud" dastanının dünya moo�niyy�ti va �d�biyyatı tarixind� xüsusi yer tutduğunu, onun yubileyinin Az�rbaycan xalqının, bütün türk xalqlarının q�dim v� z�ngin m�d�niyy�tinin t�bliğin� xidm�t ed�n beyn�lxalq �h�miyy�tli hadis� olduğunu n�z�ra alaraq Az�rbaycan xalqının bu möht�ş�m epik �s�rinin 1300 illik yubileyinin layiqinc� hazırlanması v� keçirilm�si m�qs�di il� q�rara alıram:

1. "Kitabi-D�d� Qorqud" dastanının 1300 illik yubileyi üzr� Dövl�t Komissiyası yaradılsın.

2. Az�rbaycan Respublikasının Xarici İşl�r Nazirliyi yanında YUNESKO üzr� Az�rbaycan Respublikasının Milli Komissiyasına tapşırılsın ki, "Kitabi-Doo� Qor­qud" dastanının 1300 illik yubileyinin beyn�lxalq s�viyy�d� qeyd olunmasını t�min etm�k m�qsadi il� BMT-nin YUNESKO taşkilatma müvafiq qaydada müraciat etsin.

3. "Kitabi-Dooa Qorqud" dastanının 1300 illik yubileyi üzra Dövlat Komissiya­sına müvafiq ştat vahidlari ayırmaqla üç nafardan iba�t işçi qrup yaradılsın.

4. Azarbaycan Respublikasının Nazirlar Kabineti bu Farmanın icrası il� bağlı masalalari hall etsin.

Bakı şahari, 20 aprel 1997-ci il

Heydar 8liyev Azarbaycan Respublikasının Prezidenti

TÜRK PiTiK

Ocaqdı o, közüm qalıb, Zirvadi o, izim qalıb,

Nağmam qalıb, sözüm qalıb Dada Qorud boylannda o o o

Ozandımı, aşıqdımı?

Ahıldımı, uşaqdımı? Göydan galan işıqdımı

Dada Qorqud boylannda?

"Mansuriyya"m, "Heyratı"mdı, Taaccübümdü, heyratimdi. Daşa dönan qeyratimdi Dada Qorqud boylanndao

Od-alov var, sarinlik var, Daryalartak darinlik var, Layla kimi şirinlik var

Dada Qorud boylanndao

Kalmasin da qor yaşayır, İsmat, namus, ar yaşayıro Bir xazina - var yaşayır

Dada Qorqud boylanndao

Sal qayada bitan durur,

esrlarda ötan durur' Bütövca bir Vatan durur Dada Qorqud boylanndao

TÜRK PiTiK

"KİTABİ-0808 QORQUO"

HAQQINOA YENİ T80QİQAT

Ümumiyyatla, qadim Oğuz dastanı olan "Kitabi-Dada Qorqud" dastanları ümumtürk madaniyyatinin va o cümladan Azarbaycan tarixi va folklorunun, dilimi­zin va ma'naviyyatımızın şah asaridir. Müstaqillik qazanmış Azarbaycanımızda milli­tarixi özünüdarketmanin, soy-köka qayıdışın darinlaşmasinda "Kitabi-Dada Qor­qud" dastantarının oyada bilacayi ta'siri avaz edan ikinci bir yazılı va ya şifahi adabi abida tapmaq mümkün deyildir. Bu ma'nada Azarbaycan Respublikasının Prezi­denti, möhtaram Heydar 8liyev canablarının "Kitabi-Dada Qorqud" dastantarının 1300 illiyinin qeyd olunması haqqındakı 20 aprel 1997-ci il tarixli Farmanı xalqı­mızın milli özünüdarka, müstaqillik va millilik düşüncasina qati dönüşün ta'min olunması baxımından müstasna ahamiyyata malikdir. Bu, respublika prezidentinin elmda hala da garayinca dayandirilmamiş "Kitabi-Dada Qorqud" dastantarının öy­ranilmasi sahasinda açdığı yeni üfüq olmaqla barabar, ham da xalqımızın taşakkülü tarixinin yenidan, obyektiv şakilda tadqiq edilmasina, müayyan olunmasına, mam­lakatimizin va millalimizin dünyada tanıdılmasına da göstardiyi yüksak dövlat qay­ğısının bariz ifadasidir.

"Dada Qorqud" dastanları bizi ham an qadim tariximiza, asl-kökümüza qayıdış­da, ham da müstaqil bir dövlat va millat kimi XXI asra aparmaqda avazsiz baladçi­dir. Ata kitabııruzın yenidan va daha darindan, ham da milli mövqedan araşdırılma­sı ulu keçmişimizdan bu güna va sabaha doğru olan bütün yolların güzgüdaki kimi

TÜRK PiTiK � 5 ��

gerçak şakilda aşkar edilmasi, aks etdirilmasi demakdir. Qorqud Ata ila bağlı heç öyranilmamiş, az tadqiq edilmiş, unudulmuş problemlar olduğu kimi, hatta yaxın keçmişimizda haqqında söz açılması çatin, balka da mümkün olmayan masalalar da vardır. Müasir marhalada qorqudşünaslığın qarşısında duran asas vazifalardan biri harnin problemlarin hallina girişmakdan, neca deyarlar elmda mövcud olan boş xa­naları doldurmaqdan ibarat olmalıdır.

Fikrimizca, qorqudşünaslıqda az öyranilmiş mövzulardan biri da "Kitabi-Dada Qorqud"un coğrafiyası, toponimiyası ila bağlıdır. Bu istiqamatda indiyadak müay­yan iş görülmüşdür. Bela ki, dastandakl maşhur yer adları - Barda, Ganca, Slinca, Urmiya, Van, Bayburt va s. kimi toponimlar müayyan olunmuş va araşdırmaya calb edilmişdir. Hatta "Dada Qorqud"un daha çox Azarbaycan arazisi ila bağlı ol­masına dair qanaatlar da formalaşdırmışdır. Bununla bela, dasıanın coğrafiyası tam halda, bütün daqiqliyi, genişiiyi va sistemi ila öyranilmamişdir. Bunun bir sababi da qorqudşünasların asasan adabiyyatçı, dilçi, tarixçi, etnoqraf, pedaqoq va filosoflar­dan ibarat olması, onların sırasında peşakar coğrafiyaşünasların olmaması ila bağ­lıdır. Oxuculara taqdim edilan bu kitabın müallifi professor Satarali Babayev balka da Azarbaycanda ilk peşakar coğrafiyaçı qorqudşünasdır. O, Azarbaycan Dövlat Pedaqoji İnstitutunun coğrafiya ixtisasını bitirmiş, qadim Naxçıvan diyarının tabia­tina hasr olunmuş elmi asar yazıb dissertasiya müdafia etmişdir. Satarali Babayev Naxçıvanın coğrafiyasına dair samballı monoqrafiyanın, onlarla qiymatli maqalala­rin müalUfidir. Yarım asr arzinda coğrafiya tannindan dars deyan Satarali müallim Yusif Mammadaliyev adına Naxçıvan Dövlat Universiletinin eyniadlı kafedrasına rahbarlik edir. Elmi-pedaqoji faaliyyati ila alaqadar olaraq, ham da Coğrafiya Ca­miyyatinin sadri kimi professor Satarali Babayev Naxçıvan diyarının coğrafiyasını va toponimlarini mükammal öyranmişdir. Bütün bunlar onun "Kitabi-Dada Qor­qud" daslanlarının coğrafiyasına dair yeni faktlar aşkara çıxarmasına va harnin isti­qamatda taza mülahizalar irali sürmasina va mühüm elmi naticalar alda elmasina münbit şarait yaratmışdır. Satarali Babayev " Dada Qorqud" daslanlarını yenidan va darindan oxuyub-öyranmiş, dastanlardakı Naxçıvanla bağlı yer adlarının müayyan olunması, daqiqlaşdirilmasi va izah edilmasi üçün geniş, darin va ahatali tadqiqatlar aparmışdır. Naticada o, "Dada Qorqud"dakı alliya yaxın toponimin Naxçıvan ara­zisinda mövcudluğu qanaatina galmişdir. Çakilan zahmatin va tadqiqatın yeniliyinin aydın tasawür olunması namina onu qeyd etmak lazımdır ki, Satarali Babayevin tadqiqatlarına qadar "Dada Qorqud"da cami dörd-beş Naxçıvan toponimi qeyda alınmışdı: Alınca qalası, Şarur, Daraşam, Qaraçuğ va Sakrak. Vassalarni Satarali

TÜRK PiTiK � 6 ��

müallim tadqiqatını darinlaşdirınakla ma'lum tasavvürlari bir neça dafa genişlandir­mişdir. Altuntaxt, Salaxana, Qazan gölü, Ağ qaya, Qara dağ, Göy göl (Göyça da­nizi), Darbandlar, Daraşam suyu (Araz), Günortac, Göyça dağı, Dana qalası va s. kimi toponimlarin Naxçıvan arazisi ila bağlı olması ilk dafa professor Salarali Ba­bayev tarafindan aşkara çıxanlmışdır. Bu işin, ya'ni "Dada Qorqud" daslanlarındaki Naxçıvan yer adlarının ahatali şakilda öyranilmasi, qadim diyarda çoxsaylı Dada Qorqud toponimlarinin müayyan olunması bir neça cahatdan ahamiyyatlidir.

İlk növbada onu qeyd etmak lazımdır ki, Naxçıvan arazisinda "Dada Qorqud"un çoxsaylı toponimlarinin qeyda alınması bu regionun qadim Oğuz yurdu, Azarbay­can torpağı olduğunu bir daha tasdiqlayir. Çünki Dada Qorqud toponimlari Qorqud Atanın torpağa basılmış Türk-Oğuz möhürüdür. Bu mühüm elmi natica hala da Naxçıvana arazi iddiaları xülyası ila yaşayan badnam ermani qasbkarlarına çox tu­tarlı cavabdır. Demali, Dada Qorqud toponimlari hatta bu gün da Azarbaycana bağlı Naxçıvan Muxtar Respublikasının arazi bütövlüyünün qorunub saxlanması, möhkamlandirilmasi baxımından mühüm ahamiyyata malikdir.

İkincisi, "Kitabi-Dada Qorqud" dastarılarındakı Naxçıvan yer adları yenidan öy­ranilarkan professor Safe>rali Babayev sadaca makan prinsipindan deyil, geniş ma"nada zaman - makan prinsipindan çıxış etdiyi üçün dastandakl bir çox hadisa­larin, süjetlarin baş verma yerini va vaxtını, habela dastan qahramanlarının salar marşrutlarını da daqiqlaşdira bilmişdir.

Üçüncüsü, mövcud tadqiqat bütövlükda "Kitabi-Dada Qorqud" dasiartlarındaki Azarbaycan yer adlarının, toponimlarinin tazadan araşdırılıb dayarlandirilmasi za­ruratini da aşkara çıxarır. Salarali Babayevin araşdırınaları geniş ma'nada olan üınumtürk va Azarbaycan materialının üzvi tarkib hissasidir. Ümid edirik ki, bütöv­lükda dastan boylarındaki Azarbaycan toponimlari tam halda, sistemli va bütöv şa­kilda tazadan elmi tadqiqata calb olunacaqdır.

Dördüncüsü, Salarali müallim daslanlardaki Naxçıvan yer adlarını ham da ada­biyyat baxımından öyranmişdir. Ya'ni adı çakilan yerlar, toponimlarla bağlı alsana va ravayatlar da müallif tarafindan toplanılmış, tadqiqatda istifada olunmuşdur. Yaxşı cahatdir ki, müallif "Dada Qorqud"la saslaşan yer adları ila bağlı alsana va ravayatlardan yazıya aldıqlanndan bir çoxunu kitaba daxil etmişdir.

Nahayat, bir masaladan da ayrıca danışmağı faydalı hesab ediram. Professor Safarali Babayev ömrünün ixtiyar çağında, 70 yaşdan sonra "Dada Qorqud" das­t,.nlarını tadqiq elmaya başlamışdır. Lakin o, mövzunu cavarılıq şövqi ila öyranrniş, bu yaşında dağlardan - tapalardan "yel kimi" keçmayin öhdasindan bacarıqla gal-

TÜRK PiTiK �? li!i!�

ınişdir. T ooqiqata calb etdiyi yer adlannın fotosu da ilk dafa professor Safara li Ba­bayevin taşabbüsü va iştirakı ila çakilmişdir. Bütün bunlar mühüm elmi naticalarin alda edilmasi ila eyni sırada ham da yeni nasil cavan alimlar üçün da ibratamiz bir ömakdir.

Ümid edirik ki, kitab yalnız qorqudşünaslar üçün deyil, geniş ma'nada oxucular üçün da faydab olacaqdır.

isa H8BİBB8YLİ, Yusif Mammadaliyev adına Naxçıvan

Dövlat Universitetinin rektoru, professor

TÜRK PiTiK �B iilil�

MÜ8LLİF D8 N

Y.Mamınadaliyev adına Naxçıvan Dövlat Universiletinin elmi şurasında "Kitabi-Da­

da Qorqud"un 1300 illik yu bileyillin qeyd olunması barada Respublika Prezidenti Hey­dar 81iyev canablannın verdi yi 20 aprel 1997 -ci il tarixli Farmandan irali galan vazifalar müzakira edilirdi. Masala ila alaqadar olaraq çıxış edanlarin hamısı bu Farmanı xalqımı­

zın tarixina, madaniyyatina, onun dilina göstarilan böyük qayğı va diqqatin tazahürü ki­mi qiymatlandirdilar. Natiqlar qeyd erdilar ki, bu yubileyin respublikamızda, hamçinin

YUNESKO xatti ila qeyd edilmasi "Kitabi-Dada Qorqud"un Azarbaycan eposu olması­nın bütün dünyada qabul edilmasi demakdir.

Man çıxış edarkan Universiletin rektoru, professor İsa Habibbayli dedi ki, Siz Nax­çıvanın toponimiyasını öyranirsiniz, neça illar topanimika fannini tadris etmisiniz. Xahiş ediram "Kitabi-Dada Qorqud"u bir da yaxşı-yaxşı oxuyasınız va oradakı hadisalacin

Naxçıvan diyan ila na daracada alaqali olduğunu nazardan keçirasiniz Man "Kitabi-Dada Qorqud"u bir neça dafa oxumuşam: 1939-cu ilda H.Araslının tar­

tibi ila yenica çapdan çıxmış "Kitabi-Dada Qorqud"la bizi - Naxçıvan Pedaqoji Texni­kumunun adabiyyat darnayinda müallimimiz Camii İsgandarli taruş etdi, ayrı-ayrı boyla­rın qısa mazmununu daruşdı. Xahiş edib, harnin kitabı oxumaq üçün aldım, lakin bura­daki bir çox sözlar, cümlalar, hadisalar manim üçün anlaşılmaz idi ... "Kitabi-Dada Qor­

qud"u sonrakı müxtalif yaş dövrlarimda da iki dafa oxumuşdum - bir epos kimi, dastan kimi, nağıl kimi ... Har yaş dövründa dastarun müayyan bir sahasi, müayyan xüsusiyyat­

lari mana ta'sir edir, ba'zi hadisalar isa mani vacda gatirirdi...

İsa müallimin tapşınğından sonra harnin axşamdan "Kitab"ı yaxşı-yaxşı, ham da asa­san toponimlara diqqat yetirmakla oxumağa başladım. Dasıanın matninda adları çakilan

TÜRK PiTiK � 9 ��

ıoponimlarin bir qisminin Naxçıvan diyarında olması diqqatimi calb eıdi. Bu vaxtadak

bu sahaya fıkir vermamayima taassüflandim. Bir xüsusiyyat da diqqatimi calb eıdi ki,

Naxçı vanla alaqadar burada adları çakilan toponiınlardan aksariyyaıi barada 1 970-ci ilda

çapdan çıxmış "Qadim diyann tabiati" monoqrafiyasında yazılmışdır. Bu coğrafi ob­

yektlarin tabii xüsusiyyat1arinin izahına az va ya çox daracada yer verilmişdir. (S. Baha­

yev. "Qadim diyann tabiati". 1970. Bakı. Azamaşr).

"Kitabi - Dada Qorqud"da Naxçıvanla alaqadar olan toponiınlari, onların bir-biri ila,

hamçinin dasıandakl hadisalarla na daracada alaqali olması va başqa xüsus iyyatlari ay­

dınlaşdırmaq üçün başlıca olaraq iki manhani asas götürmüşük: "Kitabi - Dada Qor­

qud"dakı ıoponimlar, hal-hazırda mövcud olan va ya topenimlarda yaşayan coğrafi ob­

yektlari, ıabiat abidalari.

"Kitabi - Dada Qorqud"da adı çakilan ıoponimlardan 1 6-sı Naxçıvan diyannda da

vardır: Ağ qaya, Altuntaxı, Qaraçuğ, Qaraquc, Şaruk (Şarur), Daraşam, Daraşam s uyu,

81inca, Göyca daniz ( Göy göl), Günonac ( Günona daşı), Salaxana ( Salaxan) va s. re­

gionda dasıanın qahramanlarının adlarını yaşadan SO-dan anıq topenim va mikroıopo­

nimlar qeyda alınınışdır. B unlar dasıanda carayan edan hadisalarla ıuıuşdurularaq bir-bi­

ri i la na daracada alaqali olub-olmaması barada mülahizalar yürütmüşük . .);>z yox ki,

bunların ba'zilari haqqında qati fikir demak mümkün olsa da (masalan, 8krak va Sakrak

qardaşlarının safar marşruıu, Salaxan, Altunıaxı, Daraşam va s.), ba'zilari mübahisalidir

va tadqiqaıçılanmız tarafindan öz ıadqiqini gözlayir.

Minnatdarlıq hissi i la qeyd edirik ki, bu kitabın yazılmasında, Dada Qorqudla alaqa­

dar tarixi, nazari, ma'navi masalalarin aydınlaşdırılmasında hörmatli qorqudşünas tadqi­

qatçılarımız Hamid Araslının, Anar müallimin, Şamil Camşidovun, görkamli alim Ca­

vad Hey'atin, F. Zeynalov va Samaı 8Iizadanin, Panalı Xalilovun, Süleyman 8Iiyaro­

vun, 8jdar Farzalinin, Muradxan Cahangirovun, Kamil Vali Narimanoğlunun, Türkiya

tadqiqatçılarından M. Erkinin asarlari yaxın kömakçimiz olmuş, onlardan yeri galdikca

istifada etmiş, faydalanınışıq. Müalliflarin ba'zi fikirlarila razılaşmış, ba'zi fikirlarina

qarşı öz mülahizalarimizi bild irmayi lazım bilmişik.

B unu da e'tiraf etmayi lazım bilirik ki, "Kitabi - Dada Qorqud" haqqında naşr edilan

adabiyyatla, o cümladan Azarbaycanda naşr edilan tadqiqat asarlarinin hamısı ila tanış

olmaq üçün vaxt va şarait imkan vermamişdir. Odur ki, burada galdiyimiz natica va mü­

lahizalarin bir qismini qati hesab eısak da, bir qisminin mübahisali va nalamam olduğu­

nu, yeni mübahisalar doğuracağını bilirik. Haqiqat mübahisa yolu ila meydana çıxır,

inandırma yolu ila özünü ıasdiq edir.

Professor P. Xalilov haqlı olaraq göstarir ki, bu masalalarla alaqadar mübahisalarin

ıazalanacayini gözlamak mümkündür.

TÜRK PiTiK � lO ��

Naxçıvan diyarında "Kitabi - Dada Qorqud"la alaqali toponimlardan danışarkan on­

ların böyük Azarbaycanda, o cümladan Qarbi Azarbaycanda olan analoqlarını qeyd et­

miş va onların dasıandakı hadisalarla na daracada alaqali olması barada mülalıizalar yü­

rütmüşük. Bu işda öz dayarlİ asarlarİ ila (Ermanistanda Azarbaycan ıoponimlari. Bakı.

1998) biza yaxından kömak etmiş akademik B. B udaqova va Q. Qeybullayeva minnaı­

darlığımızı bildiririk.

"Kitabi - Dada Qorqud" boylarında ihratarniz bir xüsusiyyat var: Oğuz baylanndan

hansının bir çatin, dar günü olursa, qalan baylar öz igidlari i la onun kömayina galir, bir­

likda kafirlari qılıncdan keçirir, bununla da bütövlükda Oğuz eliarinin haqq işini, namus

va qeyratini müdafia etmiş olurdular.

Nakas, namard va xabis ermani daşnakları müxtalif alçaq yollarla Qarbi Azarbaycan

torpaqlarına yiyalanmiş, bu qadim Oğuz diyarında öz dövlatlarini yaratmış va bu arazi­

larİn onların "dada-baba ıorpaqları " olmasını dünyaya qabul etdirmişlar. Özlarina yalançı, uydurma, "şanlı" tarix yaraımaqda mahir olan nakas qonşularımız

indi da Azarbaycanın qadim madaniyyaı markazlarindan biri olan Naxçıvan diyarını "öz

tarixi arazilari " kimi, özga torpaqları üzarinda qurulmuş "Ermanistan" deyilan dövlaıin

ıarkibina qaımaq üçün daridan-qabıqdan çıxırlar. B unun üçün ham daxilda, ham da xa­

ricda "Naxçıvan komitalari", ıaşkilatlar yaradır, "ra'y sorğuları" keçirir, müraciatlar qa­

bul edir va bunun üçün har cür alçaqlıqlara va yalaniara al aıırlar.

B undan qabaq, neça illar boyu Naxçıvanın toponimlari ila alaqadar olaraq apardığı­

mız ıadqiqatlar da sübuı edir ki, bu diyar qadim oğuz-türk-Azarbaycan torpağıdır. B unu

ıarixin danılmaz şahid iari olan toporumlar da tasdiq edir. Naxçı van arazisinda olan oy­

konimlar i çarisinda cami I ,54 faiz ermani manşali yer adları vardır. Fiziki-coğrafi ob­

yektlar içarisinda ermani manşali toponimlar demak olar ki, yoxdur.

Qarbi Ermanistanda coğrafi obyektlarin ilk adlarının demak olar ki, hamısı türk man­

şali ıoponimlar olmuşdur. (B. B udaqovun va Q. Qeybullayevin göstarilan asari. 8ziz

8Iakbarli. "Qadim türk-oğuz yurdu. Ermanistan". Bakı. 1 994).

B una göra da tarixi haqiqati va müasir gerçakliyi alda asas ıuıaraq har bir Azarbay­

can vatandaşı, birinci növbada ziyalılarımız Naxçıvanın va Qarbi Azarbaycanın haqq işi­

ni, onların qadimdan-qadim Azarbaycan torpağı olduğunu dünyaya sübut eımak, daha

doğrusu ermanilarin yaraldığı yalan mifi yox eımak, haqiqaıi dünyaya çatdırmaq üçün

allarindan galani eımalidirlar.

Bütün dünyaya çatdırmaq va bütün dünyanı inandırmaq lazımdır ki, arazisinda "Ki­

tabi - Dada Qorqud"la alaqadar 50-dan artıq türk-oğuz ıoponim va mikrotoponimlari

olan, bir dana da ermani toporumina rası galinmayan Naxçıvan diyarı arazi sinda minlar­

la Azarbaycan-türk-oğuz toponimi camlaşan Qarbi Azarbaycan ıorpağı "qadim ermani

TÜRK PiTiK �Il imi!�

maskani" ola bilmaz. Bu arazilar min illardan bari Azarbaycan türklarinin ana torpağı, doğma diyarı olmuşdur.

Bunu sübut etmak, dünyaya bildirmak, tabliğ etmak üçün "Kitabi -Dada Qorqud"un 1 300 illik yubileyi va bu 1 300 il aneasından nigaran, lakin ümid dolu baxışlan ila Böyük Azarbaycam seyr edan Dadamiz Qorqudun ma'navi kömayi Azarbaycana an böyük da­

yaq va e'tibarlı dastakdiri Bu kitabın işıq üzü görmasinin asil sabahkan respublikamızın möhtaram Prezidenti

Heydar 9Iiyev canabianna darin minnatdarlığmu bildiriram. Bu kitabın hazırlanması üçün yaxından qayğı va diqqat göstaran, şarait yaradan Nax­

çıvan M.R. Ali Maciisinin saciri hörmatli Vasif Talabov canablarına, NDU -nun rektoru professor İsa Habibbayliya, elmi maslahatlari ila kömaklik göstaran kitabın elmi redaktoru akademik Budaq Budaqova, manirnla barabar Naxçıvan diyarındakı qadim yeriari qarış­qarış gazan, kitabı fotolarla bazayan oğlum Nazirna, texniki kömaklik göstaran yaxın qohumlarım Nurida 9Iixanbayovaya va Telli İskandarevaya ürakdan taşakkür ediram.

TÜRK PiTiK �12 111�

NAXÇIV AN DİYARININ COGRAFİ MÖVQEYİ, S8 RH8 DL8 Rİ V8 8 RAZİSİ

Azarbaycan Respublikasının tarkibina daxil olan Naxçıvan Muxtar Respublikası

dağlıq ölka olub, Kiçik Qafqazın canub-qarbinda yerleşir. O, Türkmenistan Respublika­

sının Türkmanbaşı, Carcou, Özbakistan Respublikasının Qaşqa-Darya vilayatlari, Taci­

kistan Respublikasının isa Dağlıq Badaxşan Muxıar Viiayati ila eyni en dairasindadir.

Naxçıvan MR-in sarhad xattinin ümumi uzunluğu 398 kilomeıra barabardir. Muxtar

Respublika canubdan va qarbdan İran va Türkiya ila hamsarhaddir. Onunla İran arasın­

dakı sarhad xattinin uzunluğu 163 kilomeıra barabar olub, har iki dövlat arasında tabii

sarhad taşkil edan Araz çayı boyunca uzanır. Ondan şimal-qarba doğru Türki ya ila Nax­

çıvan MR arasında olan I 1 kilomeirlik sarhad xatti da Araz boyuncadır.

Muxıar Respublika şimaldan va şimal şarqdan 224 kilomeir masafade Ermenistan ila

hamsarhaddir. Naxçıvan MR ila Ermenistan Respublikasının sarhad xatti demak olar ki,

Daralayaz va Zangazur dağlarının suayrıcı boyunca keçir. 1 920-ci ilda qadim Azarbay­

can torpağı olan Zangazur mahalının Soveı imperiyası tarafindan Ermanistana verilmasi

naticasinda 44-45 km enina malik olan zolaq Araza doğru uzanaraq, Naxçıvan Muxıar

Respublikasını Azarbaycan Respublikasının qalan arazisindan ayırmışdır.

Muxtar Respublikanın İranla indiki sarhaddi hala I 828-ci i lda Türkmançay müqavi­

lasinin şartlarina müvafiq olaraq müayyanlaşdirilmişdir. Türkiya i la kiçik sahadaki sar­

had isa RSFSR ila Türkiya arasında 1 921-ci il martın 1 6-da bağlanmış Moskva müqavi­

lasina va bir tarafdan Türkiye, digar tarafdan isa RSFSR-in iştirakı ila Azarbaycan Res­

publikası, Ermenistan Respublikası va Gürcüstan Respublikası arasında 13 oktyabr

1 92 1 -ci ilda bağlanmış Kars müqavilasina asasan müayyan olunmuşdur.

TÜRK PiTiK � 13 1i!!�

Naxçıvan Muxıar Respublikası şimal-qarbdan canub-şarqa doğru 158 ki lomeir ma­

safada uzanır va arazisinin forması düzgün olmayan rombu xat ırladır. Onun şimaldan

canuba an geniş sahasi 75 kilomeıra barabardir. Respublikanın şimalda an ucqar nöqtasi

Saraybulaq sıra dağlannın Şarur rayonu arazisina daxil olan qolu üzarindaki Kömürlü

dağdır. Zangazur sıra dağlarının Soyuq dağdan başlayaraq sıldırım yamacia alçalıb Ara­

zın sol salıilinda 600 metra çatdığı yerda yerlaşan Zerani damir yol dayanacağı isa res­

publika arazisinda an canub nöqtasidir.

Muxıar Respublika ila Ermanistan arasındakı sarhad xaııi da mahz buradan başlanır.

Muxıar Respublikanın qarbda an ucqar nöqtasi Sactarak qasabasindan canub qarbda,

Araz yaxınlığında yerlaşan keçmiş Urmiya kandi, şarqda isa Zangazur dağlarının canub

qollarından olan Zerani dağının zirvasidir.

1924-cü ilin 9 fevralında Azarbaycan daxilinda Muxıar Respublika e'Ian edilan Nax­

çıvanın arazisinda bu vaxtadak inzibati bölgü cahatdan bir sıra dayişikliklar edilmişdir.

Naxçıvanda Soveı hakimiyyaıi qurulduqdan az sonra 3 qaza va 12 daira taşkil olun­

muş, sonra qazalar Iağv edilmiş va I 925-ci il da dairalario sayı 10-a endirilmişdir. I 926-

cı ilda Naxçıvan MSSR 8 dairaya: Baş Noraşen, Qıvraq, Tumbul, Narimanov, 8braqu­

nus, Culfa, Parağa va Ordubad dairalarina bölünmüşdür.

Sonraki iliarda dairalar birlaşdirilib Şarur, Naxçıvan, Culfa va Ordubad rayonları taş­

kil edilmişdir. I 930-cu ilin birinci yarısında Naxçıvan va Culfa ra yonlannın dağlıq his­

sasinda iki müstaqil rayon - Şahbuz va 8braqunus rayonları taşkil olundu. Belalikla,

Muxıar Respublikada rayonların sayı 6-ya çaıdırıldı.

I 948-ci il da 8braqunus rayonu Cu lfa rayonu ila birlaşdirildikdan sonra Naxçıvan

MSSR inzibati cahatdan beş rayona bölünmüşdür. 199 1-ci ilda Azarbaycan Respublikası

suverenliyini alda eldikdan sonra Türkiya Respublikası ila alaqalarda Sactarak kandinin

va ona maxsus olan arazisinin ahamiyyaıini, ermani quld urlarının Naxçıvan MR-a hü­

cumları zamanı si par rol u oynamasını nazara alı b, I 994-cü il da S adarak qasabasi markaz

olmaqla onun arazisi müstaqil rayona çevrild i.

Hazırda Muxtar Respublika inzibati cahatdan altı rayona bölünmüşdür: Şarur, Sada­

rak, Babak, Şahbuz, Culfa, Ordubad. Muxtar Respublikanın payıaxıı Naxçıvan şahari

respublika ıabeliyinda olan şahardir. Hal-hazırda Naxçıvan MR-in ümumi sahasi 5363

km'-dir. Halbuki 1 929-cu iladak onun sahasi 5988 km2 olmuşdur. Harnin ilin fevral ayı­

nın 1 8 -da Zaqafqaziya MiK-nin qararı i la (protokol N-3) Naxçıvan MSSR-in razılığı,

Türkiya Respublikası nın xabari olmadan Şarur rayonunun Xaçik, Koradiz, Ordubad ra­

yonunda Karçevan, i nd iki Şahbuz rayonunun Oğbun, Sultanbay, Ağxaç, Ses, Almalı, İtqıran kandlari 625 km2 km arazisi ila birlikda Ermanisıan SSR-a verildi. Bu isa ham

Moskva, ham da Kars müqavilalari şartlarinin va beynalxalq hüquq normalarını n kobud-

TÜRK PiTiK � 14 ��

casına pozulması idi. Hal-hazırda Naxçıvan MR arazisinin rayonlar iizra bölgüsü aşağı­

dakı kimidir:

Babak rayonu - 1250 km'

Şarur rayonu - 1 165 km'

Ordubad rayonu - 972 km'

Culfa rayonu - 995 km'

Şahbuz rayonu - 815 km'

Sadarak rayonu - ısı km'

N axçı van şahari !S km'

1 999-cu ilin yanvarında aparılan siyahıyalmaya göra Naxçıvan Muxtar Respublika­

sında 355 min nafar ahali yaşayır. Bu da Azarbaycan Respublikası ahalisinin 4,5 faiza

qadarini taşkil edir. Muxtar Respublikada ahalinin orta sıxhğı 69 nafardir. Kand ahalisi

69,8%, şahar ahalisi 30,2% taşkil edir. ahalinin asas hissasi Arazboyu düzanlikda va

dağhq sahalarin çay vadilarinda yaşayır. ahalinin 99 faiza qadari bu yerlarin qadim sa­

kinlari olan Azarbaycan türklaridir.

Naxçıvan Muxtar Respublikasının paytaxtı Azarbaycanın qadim şaharlarindan biri

olan, inşası e.a. II minilli ya aid edilan Naxçıvandır. O, respublikamızın paytaxtı Bakı şa­

harindan 535 km masafada yerlaşir.

Ermanistanın Azarbaycan Respublikasına silahlı tacavüzüna qadar Naxçıvan Muxtar

respublikası qonşu respublikalarla, hamçinin Azarbaycanın qonşu rayonları ila va Bakı

şahari ila Araz çayı boyunca uzanan damir yolu vasitasila alaqada idi.

1941 -ci ilda istifadaya verilmiş Bakı-Culfa damir yolu xatti Zaqafqaziya damir yolu

halqasini tamamlamaqla, avvallar Naxçıvandan Bakıyadak olan yol u demak olar ki, iki dafa (600 km-a qadar) qısaltmışdır. Ermani daşnakları 1988-ci ildan başlayaraq Azar­

baycana qarşı apardıqları mühariba naticasinda arazimizin iyirmi faizini, o cümladan da­

mir yolunun keçdiyi Zangilan, Cabrayıl va Füzuli rayonlarını işğal etdiyindan qatarların

harakati dayanmış, Muxtar Respublika blokadaya alınmışd ır. Damir yolunun Ermanista­

nın Mehri rayonu arazisindan keçan hissasi ermanilar tarafindan dağıdılmış, yararsız ha­

la salınm ışdır. Halbuki, vaxtila bu yolla daşınan yükün 85 faizi ermanilara maxsus idi.

Namard qonşular indi beynalxalq alamda şivan qoparırlar ki, Azarbaycan onları "bloka­

daya" almış, damir yolunun harakatini dayandırmış va onların tachizat ını, başqa yerlar­

la alaqasini pozmuşdur ...

Ermanistanın tacavüzüna qadar Naxçıvan şaharini Azarbaycanın va Ermanistanın

başqa şahar va rayonları ila alaqalandiran mühüm şosse yolları Arazboyu düzanlikdan

TÜRK PiTiK �ıs ��

keçan Naxçı van-Yerevan. Biçanak aşınmından keçan Naxçıvan-Gorus-Şuşa-Yevlax­

Bakı; Şarur-Arazdayan-Y eğeknadzor-Cermuk; Calıriçay boyunca Marıiros aşınmından

keçan Naxçıvanın keçmiş azizbayov şosse yolları idi. B u yollar Ermanisıanın şarqi i la

qarbi arasında alaqalar yaraımaqda da mühüm rol oynayırdı.

Ermanisıan tarafindan ıam blokadaya alınmış Naxçıvan MR Türkiya i la sarhad taşkil

edan Araz çayı üzarinda qurulmuş "Ümid körpüsü" vasi ıasila qardaş Türki ya ila geniş

va hartarafli alaqa saxlayır. Bu körpü iki qardaş xalqın ümidlarini doğrultrnuş, Naxçıvan

MR özünün iqıisadi-sosial ehıiyaclannı bu körpü vasi ıasila, türk xalqının qardaşlıq kö­

mayila ödayir. B u körpüdan har gün yüzlarla yük maşınlan, onlarca minik maşını o ta­

rafa-bu tarafa şüıüyür ...

Culfa va Şahıaxıında Araz üzarindaki körpülar vasiıasila İran İslam Respublikası ila

alaqa saxlanılır. İran dövlaıi arazisindan keçmakla, şosse yolu ila yük maşırılan Naxçı­

van-Bakı marşruıu üzra harakat edir. B undan başqa, haftada iki dafa Culfa-Tabriz minik

qaıan işlayir.

Naxçıvan MR ahalisinin respublikamızın payıaxıı olan Bakı şaharina, oradan da

Azarbaycanın digar şahar va rayeniarına samişirılar üçün yegana çıxış yolu Naxçıvan

tayyara limanıdır. B u tayyara meydançasından Bakı va Ganca şaharlarina, elaca da

Moskva, Samara xaılari üzra TU-154 samişin ıayyaralari uç ur.

Naxçıvan MR-in relyefi başlıca olaraq düzarılik va dağlıq hissarlan ibaraıdir. ara­

zinin daniz saviyyasindan orta yüksakliyi 1 400 meıra barabardir. Onun müılaq yük­

sakliyi 600 meırla (Koıam yaxırılığında A razın vadisi), 3906 meır (Qapıcıq zirvasi)

arasında ıaraddüd edir. arazinin üçda birini taşkil edan A razboyu düzanlik qarbdan şar­

qa doğru Sadarak, Şarur, Böyükdüz, Naxçıvan, Culfa, Ordubad va s. kimi maili düzan­

liklara aynlır. Naxçıvan MR arazisinda üsıü rılük taşkil edan asas iki orfoqrafik vahid

vardır: Zangazur va Daralayaz silsilalari. Orta hündürlüyü 3200 meıra çaıan Zangazur

silsilasi Kiçik Qafqazın bütün silsilalarindan yüksakdir.

Naxçıvan MR özünün kaskin konıinenıal iqlimi ila Qafqazın digar vilayaılarindan

farqlanir. Zangazur va Daralayaz dağlan i la ahaıa olunması, İran va Ermanisıan yayla­

ları i la qonşuluğu, daniziardan uzaqlığı Muxıar Respublikada xüsusi iqlim şaraiıinin ya­

ranmasına sabah olmuşdur. Muxıar Respublikada günaşli saatların ıniqdarı düzarılik va

qisman alçaqdağlıq sahasinda 2800, orta dağlıq qurşaqda 2600, yüksak dağlıq qurşaq­

da isa 2400 saaıa barabardir.

Muxıar Respublikada havanın orta illik ıemperaıuru düzarılik va alçaq dağlıq sahada

1 2-14°, orta dağlıq qurşaqda 5 -8 °, yüksak dağlıq qurşaqda 1 -2° arasında dayişir, Zanga­

zur silsilasinin an yüksak (3500 meır) qayalıq hissasinda manfi 4°-ya qadar enir.

Naxçıvan MR arazisinda yağınıı qeyri-barabar paylanmışdır. Orta illik yağınıının

TÜRK PiTiK � 16 ��

miqdan Arazboyu düzanlikda 275 mm-a, alçaq dağlıq sahada 330 mm-a, orta dağlıq

qurşaqda 536 mm-a, yüksak dağlıq qurşaqda 707 mm-a çatır.

Naxçı van MR arazisi kiçik dağ çaylan ila zangindir. B urada çayların ümumi sayı

400-a qadardir. Onlardan yeddisinin uzunluğu 26-50 km-a, üçününkü 51-100 km-a ça­

tır, birininki isa (Şarqi Arpaçay) 100 km-dan artıqdır.

MR-in mü hüm çayları Şarqi Arpaçay, Naxçıvançay, 8Iincaçay, Gilançay, 8ylisçay,

Ordubadçay, Kotamçay, Kilitçay va başqalarıdır. Çayiann hamısı Araz hövzasina aid

olu b, onun sol qollannı taşkil edir.

Dağlıq ölka olan Naxçıvan MR-da yüksaklik zonallığı aydın nazara çarpır. B u zonal­

lıq iqlimda, bitki örtüyünda, heyvanaı aleminda o lduğu kimi torpaq örtüyünda da möv­

cuddur.

Naxçıvan MR-in ümumi torpaq fondu 536, 3 min hektara barabardir. Kand tasarru­

fatı üçün yararlı olan 144956 hektar torpaq sahasinin 71824 hektarı tabii otlaqlardan,

2411 hektarı biçenaklardan ibaratdir. MR-da 53 min hektar suvanlan ıorpaq vardır ki,

bunun da asasan 48 min hektanndan istifada olunur. Çox illik akin sahaleri 12 min hek­

tara yaxındır.

Naxçıvan MR flora cahatdan da xeyli zangindir. 8razisinda 2200-dan artıq ali bitki

növü vardır. B urada 4 bitki zonası ayırmaq mümkündür: yanmsahra, dağlıq kserofit,

yüksak dağ bozqırlan, subalp va alp çamanliklari. 1700-2200 meır yüksekliklar ara­

sında yerlaşan meşalar zonal xarakter daşımır. MR-da olan 3016 hektar meşanin 2500

hektan B içanak meşasinin payına düşür. Meşalarda asasan Şarq palıdı, adi van Köyrüş, İberiya ağcaqayıru, yemişan, yabanı armud, alma, alça, itburnu, Palas m urdarçası, ardıc

va s. yayılmışdır.

Naxçıvan MR-in bitki sarvaliari içarisinda darman ahamiyyaıli, alkoidli, viıaıninli,

qatranlı, kauçuklu, efirli, kitrali, sodalı, potaşlı, qidalı, nektarlı, boya va aşı maddalarla

zangin, hamçinin dekorativ va yem bitkilar geniş yayılmışdır.

Naxçı van MR-in tabii şaraiti burada müasir faunarun formalaşması üçün tabii şarait

yaratmışdır. B u isa MR-da 3 ekoloji zonanın aynlmasına asas verir: yanmsahra, quru

bozqırlar va kolluqlar, yüksak dağlıq zonalan.

Y arırnsahra zonasında gamiricilar, sürünanlar, haşaratlar geniş yayılmışdır. Yüksak

dağlıq zona üçün bezoar keçisi, kiçik Asi ya muflonu kiçik canub ayısı, babir, müxtalif

qaraquş növlari xarakterikdir.

Azarbaycan arazisinda yayılan 102 növ vahşi mamalilardan 62-si Naxçıvan MR­

da yaşayır.

Naxçıvan MR metal va qeyri-metal faydalı qazıntı larla, hamçinin mineral sularla

zangin bir ölkadir. B urada molibden, sink-qurğuşun, mis, gümüş, qızıl, civa va b. me-

TÜRK PiTiK � 17�

talların; daş-duz. kükürd, andaluzir kimi qeyri metalların, kac, ahank, dolomiı, oda­

davamlı gil, marmar, travertin va s. kimi tikinti materiallarının yataqları aşkar olunmuş­

dur ki, bunların da bir qismindan istifada edilir. Muxıar Respublikada 200-dan artıq mi­

neral bulaq vardır, bunlardan Badamlı, Vayxır, Sirab va Darıdağın mineral suları res­

publi kamızdan kanarda da maşhurdur.

XALQIMIZIN QAN Y ADDAŞI "KİTABİ-D8D8 QORQUD"

Azarbaycan Respublikasının Prezidenıi Heydar 8liyev canablarının "Kitabi-Dada

Qorqud"un !300 illiyini qeyd etmak barada 20 aprel l 997-ci il tarixli Farmanında gös­

ıarilir: "Oğuz türklarinin tarixini aks etdiran "Ki tabi-Dada Qorqud" yü ksak başari ideal­

lar tarannümçüsü kimi dünya xalqlarının ma"navi sarvarlar xazinasina daxil olmuşdur. "

Bu Farman xalqımızın ıarixina, madani irsina göstarilan böyük qayğı va diqqatin asil nü­

munasidir.

"Kitabi-Dada Qorqud "un tadqiqi ila maşğul olan va ya onunla tanış olan alimlar, ya­

zıçılar dasıanın ideya mazmununa. adabi-bad ii tartibina çox böyük qiymat verir, bu asari

bir çox türk xalqlarının, ilk növbada isa Azarbaycan va Anadolu türklarinin yaraldığı

milli madaniyyatin an qadim. an dayarli va zangin ulu qaynaqlarından biri olduğunu ıas­

diq edir, onu şi fahi va yazılı adabiyyaıımızın nadir sanat nümunasi adlandınrlar.

Doğrudan da, "Kitabi-Dada Qorqud"un ideya mazmununa darindan nazar saldıqda

aydın olur ki, Oğuz ellarinin varlığını, bütövlüyünü, müstaqilliyini qorumaq, haqqın,

adalatin keşiyinda dayanmaq, xalqın manafeyi, yenilmazliyi uğrunda mübariza aparmaq

onun qahramanlarının başlıca arnalı olmuşdur. (V atanimizin indiki gargin şaraitinda har

bir vaıandaşımızın, har bir gancimizin bu kimi ma'navi keyfiyyatlara malik olması na

qadar vacib va zaruridir!) Azarbaycanın xalq yazıçısı Anar yazır: "Azarbaycan xalqının

şah asari, Ana kitabı "Dada Qorqud" dasıanıdır . . . " "Kitabi-Dada Qorqud" Azarbaycan

adabiyyaıının, xalqımızın yaradıcı dühasının an böyü k va ilkin ifadasidir." (Anar. "Dün­

ya bir pancaradir". "Dada Qorqud dünyası". Bakı. !986. sah. 125-126).

Tanınmış alim Cavad Hey'aı isa "Dada Qorqud" dastanını bela saciyyalandirir:

"Dada Qorqud" kitabı dünya ölçüsünda klassik bir asardir. Türk-Oğuz-Azarbaycan ada-

TÜRK PiTiK � 18 ��

biyyaıının şah asaridir ... "Dada Qorqud" dastanı qahramanlar dasıanıdır va Oğuz ellari­

nin casarat, igidlik va savaşdakı qahramanlıqlırını dastan şaklinda bayan edir ... " B urada

vatanparvarlik, qonaqsevarlik, ana va övlad mahabbati, qadınlara hörmaı, mübarizlik,

düşmaniara nifraı, mardlik, qahramanlıq va bu kimi gözal xüsusiyyatlar aks edilmişdir".

(C.Hey'aı. "Türklarin ıarix va madaniyyaıina bir baxış." Bakı. 1993. sah.76.)

"Bizim elin, bizim dilin bir ana kitabı var - Dada Qorqud "

Dada Qorqud dilindan, qopuzundan süzülüb galan har söz tarixin bir yarpağı, bir ol­

muşun, bir keçmişin sorağıdır ... Galimli-gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya deyan

xalqın yaratdıqları galimli olmuş, gedimli olmamış, son ucu sonsuzluğa gedib çıxan sar­

va! yaranmışdır." (Kamil Valiyev. "Elin yaddaşı, dilin yaddaşı." Bakı. 1 988. sah.6).

"Kitabi-Dada Qorqud" çiçaklari solmaq bilmayan, abadi ıaza-ıar qalan, zaman-za­

man nasillari heyran qoyan bir sanat gülşanidir. " (F.Zeynalov, S.8lizada. Kiıabi-Dada

Qorqud. 1988. "Tükanmaz xazina". sah. l5).

"Dünya eposunun an qadim va misilsiz qiymaıa malik olan nadir sanat nümunalarin­

dan biri da "Kitabi-Dada Qorqııd" dastanıdır." (İsa Habibbayli. Y.Mammadaliyev adıııa

NDU. Elmi asarlar. Xüsusi buraxılış N 2, sah. 10).

Görkanıli türk qorqudşiinası M.Erkin yazır: "Türk adabiyyatı tarlxinin an böyük ali­

mi, professor Fuad Köprülünün darslarinda söyladiyi bir söz vardı: "Bütün türk adabiy­

yatını tarazinin bir gözüncı "Dada Qorqud"u o biri gözüncı qoysanız, yena "Dada Qor­

qud" ağır galar." "Dada Qorqud" kitabının dayarini ifada etmak üçün bundan daha gözal

bir söz bulmaq mümkün deyildir. Gerçakdan "Dada Qorqud" kitabı türk adabiyyatının

an böyük abidalarinin, türk dilinin an gözal asarlarinin başında durur. " (M.Erkin. "Dada

Qorqud kitabı." İstanbul. 1980. sah.5). indi "Kitabi-Dada Qorqud" dünyanın bütün qabaqcıl xalqlarının, xüsusila şarqşünas

alimlarin diqqat markazindadir. Bu asar dünyanın bir çox dillarina tarcüma olunmuş va

geniş yayılmışdır. O, 200 ildan artıqdır ki, tadqiq olunmaqdadır.

"Kitabi-Dada Qorqud"un tanınmış ıadqiqatçılarından Şamil Camşidov 1 977-ci ilda

naşr etdirdiyi "Kitabi-Dada Qorqud" asarinda, göstarir ki, "Kitab"ı ilk dafa Drezden ki­

tabxanasındakı al yazmaları arasında F.Ditsdan avval müşahida edan va qeyda alan maş­

hur alman şarqşünas alimi Y akob Reyske olmuşdur ( 1 7 1 6- 1 774 ). O, "Kiıabi-Dada Qor­

qud"un alyazmasının mazmununu yaxşı bilmadiyina göra onu 15 12-ci ilda ölmüş Tür­

kiya şahzadasi Qorqudun adı i la bağlı al yazma kimi qeyda almışdır.

TÜRK PiTiK � 19 1i!\i!�

XIX asrin avvallarinda Drezden kitabxanasında al yazmalannın katoloqunu tartib edan Fleyşer isa "Kitabi-Dada Qorqud"un nüsxasi üzarinda Osman paşanın 993-cü ( 1585) ilda

öldüyünü göstaran qeyda asaslanaraq onu XVI asr alyazmaları katoloquna daxil edir. Belalikla, bu tasadüflarin heç biri bu böyük adabi abidani elm alamina çıxara bilmir.

"Ki tabi-Dada Qorqud"u ilk dafa dünyaya tanıldıran alman şarqşünası Henrix Fridrix Fon Dits olmuşdur. O, Drezden kitabxanasında "Kitabi-Dada Qorqud"la tanış olmuş,

1815-ci ilda onun haqqında ma"lumat vermiş, "Basatın Tapagözü öldürdüyü boy"un al­man dilinda tarcümasini naşr etdirmişdir. "Kitab"ın matnini bütövlükda köçürüb Berlin Kral kitabxanasına gatirdikdan sonra avvalca Avropada, sonra Rusiyada va bir sıra Şarq ölkalarinda, o cümladan Türkiyada, Azarbaycanda, Orta Asiyada şarqşünas alimlar bu qiymatli abidanin tadqiqi ila maşğul olmaq imkanı alda etmişlar.

"Kitabi-Dada Qorqud"un tadqiqi, tarcümasi va yayılması sahasinda Avropa va Rus şarqşünas alimiarindan Viihem Qrimmi, Teodor Nioldeksi, V.V.Bartoldu, A.Y.Yakubovskini, V.M.Jirmunskini, A.N.Kononovu, Volter Rubeni, Ettoru Rossini, Velyaminov-Zemovu, L.A.Meyeri, A.A.Divayevi, A.Q.Tumanskini, K.A.İnostrinsevi, Cofrey Lünsi, İohan Haynı va başqalannı göstarmak olar.

Ş.Camşidov göstarir ki, "akademik V.V.Bartold "Kitabi-Dada Qorqud"un elm ala­minda Ditsdan sonra ilk an böyük ıartibatçısı va naşiridir. (Gastarilan asari: sah. 18-20). Onun "Kitabi-Dada Qorqud"dan tarcümalari, ayrı-ayrı boylan naşr etdirmasi, tanqidi

maqalalari, irali sürdüyü mülahizalar qorqudşünaslıqda çox böyük rol oynamışdır. "Kitabi-Dada Qorqud" XX asrin avvallarindan e'tibaran 80 ildan artıqdır ki, Türki­

yada öyranilir va naşr olunur. 1916-cı ilda Kilisli müallim Rif'at Drezden nüsxasini ilk dafa olaraq İstanbulda bütövlükda naşr etdirir. ("Kitabi-Dada Qorqud ala lisani taifei oğuzan").

Bu taşabbüs "Kitabi-Dada Qorqud"un geniş yayılmasına va tadqiqina sabab olur. 1 938-ci ilda Orxan Şaiq Gökyay Drezden nüsxasini geniş müqaddima ila yeni türk

alifbası ila naşr etdirir. 1952-ci ilda F.Qırzıoğlunun "Dada Qorqud oğuznamalari" asari, 1958-ci ilda Boratav Partov Nailinin "Dada Qorqud hekayalarinin ıarixi şaraitina dair" maqalasi naşr olunur. 1949-cu ilda "Dada Qorqud"un on boyunu naşr etdiran Suat Hi­zarçı 1958-ci ilda onu ikinci dafa çapdan buraxdırır.

Maharram Erkin 1958-ci ilda Ankarada yeni türk alifbası ila "Dada Qorqud kita­bı"nın I, 1963-cü ilda isa II kitabını naşr edir.

"Kitabi-Dada Qorqud"dakı hadisalacin harada, hansı mamlakatda carayan etmasi, onların türkdilli xalqlardan hansına va na daracada mansub olması masalasini aydınlaş­dırmaqda son daraca müxtalif, bir-birina zidd, bir-birini inkar edan fikirlar va mülahiza­lar meydana çıxır.

TÜRK PiTiK �zo ��

"Kitabi-Dada Qorqud"un tadqiqi, naşri va tabliği sahasinda türk qorqudşünası Ma­harram Erkinin xidmatlari xüsusi olaraq qeyd edilmalidir. Bu sahada gargin va sarnarali faaliyyaı gösıaran M.Erkin Drezden, Berlin va Valikan nüsxalarindan istifada edarak üç cildlik sanballı bir asar yaratnuşdır. Onun dastanlar haqqındakı fıldrlari 70 sahifalik gi­rişda verilmişdir.

M.Erkinin fikrinca Drezden nüsxasi asas, Vatikan nüsxasi isa ondan köçürülmadir. M.Erkin asarinin I hissasinin (M.Erkin. "Dada Qorqud kitabı". I. Ankara. 1958) gi­

rişinda "Dada Qorqudun coğrafiyası" bölmasi vardır. O, elmi, ıarixi asasiara isıinad eımadan Oğuz elinin Anadoluda olmasını, boyların isa

avvalki xatiralara asasan yazıldığını, hekayalarin XV asrda qalama alınmasını iddia edir. Buna baxmayaraq, M.Erkin bela bir ümumi fikra galir ki, "Dada Qorqud" dasıanları Azarbaycan dilinda yazılmış va azarbaycanlılara aid bir abidadir. ("Kiıabi-Dada Qor­qud".1988. F.Zeynalov, S.8lizada.'Tükanmaz xazina". sah.IO). M.Erkin kitabın bu his­sasinda O.Ş.Gökyayı, xüsusila, onun dasıanlarla bağlı ıarıib etdiyi lüğati tanqid edir. Onun II kitabı 1963-cü ilda Ankarada çapdan çıxmışdır.

"Kitabi-Dada Qorqud"u Türkiyada ilk dafa olaraq !atın alifbası ila 1938-ci ilda Or­xan Şaiq Gökyay naşr etdirrnişdir. ("Dede Korkud". İstanbul. 1938). O.Ş.Gökyay 1973-cü ilda ham öz tadqiqaılarına, ham da dünya türkologiyasında "Dada Qorqud" haqqın­dakı yazılara asaslanaraq "Dadam Qorqud kitabı" adlı irihacmli asar yazır. O, sonralar dasıanları müasirlaşdirarak yeni türkca naşr etdirrnişdir. (O.Ş.Gökyay. "Dadam Qorqu­dun kitabı". İstanbul. 1973).

O.Şaiq heç bir ıarixi daliiiara asasianmadan "Kiıabi-Dada Qorqud"un XV asrin so­nunda yazıya alındığını, onun dilinin isa Azarbaycan dili olmadığını iddia edir. Onun fikrinca, Azarbaycan dili XIV asrda hala müstaqil bir dil deyilmiş. O.Şaiqin bu iddiasını qabul eısak, onda XIII-XIV asrlarda "Dada Qorqud"la yanaşı Qazi Bürhanaddinin "Di­van"ı, usıad Nasiminin asarlari, "8hmad Haraminin dasıanı" va onlarla başqa asarlar bas hansı dilda yazılmışdır? (KDQ. 1988. F.Zeynalov, S.8lizada. "Tükanmaz xazina". sah.12).

Halbuki, türk tadqiqatçılarından M.Erkin, F.Köprülü, A.Dilaçar va başqaları dafalar­la gösıarrnişlar ki, "Kitabi-Dada Qorqud" XIV asrda yazıya alınmış va o, Azarbaycan yazılı dilinin abidasidir.

O.Ş.Gökyay dasıanların Azarbaycan dilinda yazıldığını iddia edan M.Erkinin va H.Araslının ünvanına adalarsiz ıanqidi mülalıizalar söylayir. H.Araslı azarbaycanca "gü­nü" sözünü - "qısqanclıq", "çaxmaq" sözünü "alov", "aıaş", "qarmalamaq" sözünü "qa­ranlıqda o taraf bu tarafa harakat eımak" va s. kimi izah edan türk tadqiqatçıları ila, o cümladan O.Şaiqla haqlı olaraq razılaşmır. H.Araslı bununla alaqadar olaraq

TÜRK PiTiK � 21 ��

O.Ş.Gökyaya atraflı va kaskin cavab vennişdir. ("Azarbaycan" jurnalı. 1977, N 5. "Or­

xan Şaiq Gökyaya (açıq maktub), sah. J 91-203).

XX asrin avvallarindan başlayaraq "Kiıab" iizarinda an çox ıadqiqat işiari aparılan

Türkiyada ba"zi qorqudçu alimlar tarixi, coğrafi arniliari nazara almadan "Kitabi-Dada

Qorqud"u "özlaşdinnaya" cahd edir, onu Osmanlı torpağına "bağlamağa" çalışırlar. Bu­

nun üçün toponimlari tahri f edir, onların mekanını dayişir va s.

Onlar Uşun Qoca oğlanlarının sefero çıxdığı "Şaruk"u (Şaruru) Şiroküven, Şiroko­

van kimi şarh ederek beş sesi doqquz sesa "çevirir" va Türkiye arazisinde olduğunu id­

dia edirler. Kafirleri n alinde olan Bayburd, Düzmürd, Pasnik, A vnik va s. qalalarını

"Dada Qorqud " qehremanlarının esas meskeni sayır, "Kitab"ın arzurumda yazıldığını

iddia edirlar va s.

Türkiye tadqiqatçısı Faruk Sumer "Kitabi -DadeQorqud " oğuzlarının Azerbaycan

erazisinda aydın olan coğrafi hüdudlarını inkar edir, B erda, Genca, Alı nca, Qara dere,

Dareşam, Qaraquş, Gürcüstan, Altuntaxt ve s. kimi qedim ıoponimlere e"tinasızlıq gös­

terir. F. Sumer sahv olaraq "Kitabi-Deda Qorqud"un dilini Osmanlı dili, onun yazılma ıa­

rixini isa XVI esrin ikinci yarısı hesab edir.

Anadoluda, Orta Asiyada, "Kitabi-Dede Qorqud"la bağlı bir sıra "şerik" rovayat, afsa­

ne va süjetlarin olması onu gösterir ki, onlar öz manşeyi e"tibarila diger türk xalqlarının

qedim folklor hayatı ila elaqali olsa da, qohum xalqların adabiyyatı, tarixi, coğrafi yası, folk­

loru Azarbaycan xalqının möhtaşem abidasi "Kitabi-Deda Qorqud"dan faydalanrnışdır.

M.H.Tehmasib bu maselalare obyektiv yanaşan özbak alimi H.Zarifovun tadqiqatla­

rına yüksak qiymet vennişdir.

Türkman alimi B.A.Karrıyevin "Kitabi-Dada Qorqud "un tedqiqi va tebliği sahasinda

böyük xidmatlari olsa da, o, tedqiqatlarında birterafiili ya yol verir va heç bir elmi-tarixi

daliliara asasianmadan "Kitab"ı bütünlükle "türkmen eposu" e"lan edir.

"Kitabi-Dada Qorqud" Azarbaycanda asrimizin 20-ci iliarindan başlayaraq öyranilir

va naşr etdirilir. Bu sahade tedqiqatçılarımız gargin iş apararaq "Kitab"ın dili, tarixi. ya­

ranına şeraiti, dövrü, onun türkdilli xalqların folkloru ila alaqasi va s. barada qiymatli

asarlar yazmış, xalqımızın dili, manaviyyatı, adat-en"anesi, tarixi ile sıx suratda bağlı

olan bu aseri tahriflerdan, kenar ta"sirlardan qorumağa se"y göstennişlar.

"Kitabi-Deda Qorqud"un tadqiqi va tabliği sahesinda xüsusi xidmatleri olan Azar­

baycan ıadqiqatçılarından A.Musaxanlı, İsmayıl Hikmat, 8min Abid, H.Arasl ı,

8.M.Damirçizada, M.Arif, M.H.Tahmasib, 8. Sultanlı, Mirali Seyidov, A nar,

M.A.Şiroliyev, F.Zeynalov, Ş.Camşidov, B.Budaqov, P.Xalilov, S.81izada, K.Valiyev,

8jdar Farzeli, S.81iyarov, Bahlul Abdulla, Maherrem Qasımlı, Elmaddin 81ibayzada va

başqalarını göstannek olar.

TÜRK PiTiK �22 1il�

1928-ci ilda A.Musaxanlının, 1930-cu ilda 9min Abidin "Kitabi-Dada Qorqud" ha­rada maqalalari va dastandan parçalar naşr olunur.

1939-cu ilda Hamid Araslı ilk dafa olaraq "Ki tabi-Dada Qorqud"u tam şakilda naşr etdirir. Bundan sonra Azarbaycanda "Kitab"ın tabliği va tadqiqi genişlanir. H.Araslı

1938-ci ildan başlayaraq "Dada Qorqud" haqqında bir sıra maqalalar yazır, 9.Damirçizada dastarun dili üzarinda elmi-tadqiqat işiari aparır, 1959-cu ilda "Kitabi­Dada Qorqud" dasıanlarının dili" asarini va bir çox yazılarını naşr etdirir.

40-cı illardan başlayaraq "Kiıabi-Dada Qorqud" repressiyaya ma"ruz qalır. 24 may 1951-ci ilda Azarbaycan K/b/P-nın XVIII qurulıayında M.C.Bağırovun ma"ruzasinda "Kitabi-Dada Qorqud" "zararli, xalqa zidd, millatçilik zahari ila dolu olan, müsalman ol­mayan xalqlara, xasusila, qardaş gürcü va ermani xalqlarına qarşı yazılmış" kitab hesab edilir. Ma"ruzada "Kitabi-Dada Qorqud"u tadqiq va tabliğ edan H.Araslı, a.Damirçizada, M.Rafili va başqaları, Azarbaycan Yazıçılar İttifaqının rahbarliyi, o cümladan M.İbrahimov va S.Vurğun ciddi tanqid olunurlar.

"Kitabi-Dada Qorqud"a qarşı bu repressiya 1956-cı iladak davam etdi.

1957-ci ilda Azarbaycan EA Nizami adına 9dabiyyaı va Dil İnstituıunun "Kitabi­Dada Qorqud"a hasr edilmiş elmi sessiyası arafasinda H.Araslı, M.Arif, a.Damirçizada va M.H.Tahmasibin imzası ila naşr edilmiş "Dada Qorqud dasıanları" adlı maqala M.Seyidovun. M.A.Şiraliyevin yazıları bu abidanin öyranilmasinda böyük ahamiyyata malik oldu.

"Kitabi-Dada Qorqud"la alaqadar 9.Sultanlının /1958-59/ dayarli maqalalari naşr edildi. I 962-ci il da H. Araslının tart i batı, M.H.Tahmasibin redaktorluğu ila "Kitabi-Dada Qorqud" Bakıda yenidan naşr olundu.

S.Vurğun, M.Arif, M.İbrahimov, M.Rafili va başqaları öz tadqiqatlarında "Dada Qorqud"a müraciaı eımişlar.

Qorqudşünas Şamil Camşidov 1957-ci ildan bu abida üzarinda işiayarak altı kitab, yüzdan artıq maqala naşr etdirmişdir.

F.Zeynalov va S.9lizada "Kitabi-Dada Qorqud"un avvalki naşrlarini müqayisali şa­kilda nazardan keçirarak 1988-ci ilda ilk dafa "Dada Qorqud dasıanlarının elmi-tanqidi maıni" adlı dayarli kiıab naşr etdirmişlar. Kitabın ikinci hissesinda sadalaşdirilmiş "Mat­nin müasir şakli" verilmişdir.

Xalq yazıçısı, görkamli ıadqiqatçı Anarın 1983-cü ilda "Dada Qorqud" povesıi çap­dan çıxır. Onun 1988-ci ilda naşr olunmuş "Dada Qorqud dünyası" asari "Kitabi-Dada Qorqud"un hartarafli, darin va ma"nalı tahlilini vermiş, onun sirli alamini böyük maha­ratla açıqlamışdır.

TÜRK PiTiK � 23 lm!!�

Karnal Abdullayevin 1991-ci ilda "Gizli Dada Qorqud", Panalı Xalilovun 1993-cü il­da "Ki tabi-Dada Qorqud - intibah abidasi", 9jdar Farzalinin 1989-cu ilda "Dada Qorqud yurdu", Bahlu1 Abdullanın 1997-ci ilda ""Kitabi-Dada Qorqud" va islam dini" asari çap­dan çıxır.

Azarbaycan alimiari geniş tadqiqat işiari apararaq dastarun Azarbaycanda yaranıb yayılmasına dair mühüm cahatlari aydınlaşdırmışlar.

Soveı dövründa "Kitabi-Dada Qorqud"un meydana galmasinin daqiq tarixini, onun Azarbaycan xalqına maxsus olması fikrini sübut etmak çatin idi. Buna "böyük qardaş"ın

mansub olduğu xalqın taşakkül tapma tarixindan qabağa keçmak kimi baxılır, Azarbay­can xalqının asil, qadim tarixi mümkün qadar "cavanlaşdırılırdı". "Çünki müstaqillik qa­

zanana qadar Azarbaycanda soykökü masalasi araşdırılarkan üstüörtülü vasitalarla özü­

nü hakim millat e"lan etmiş rusların eınogenezisindan irali gelmaya maneçilik töradil­

mişdir . ... "Dada Qorqud" dasıanlarının daha qadim tarixa malik olduğu unutdurulmuş, bu nahang folklor abidasinin IX-XII asrlarin mahsulu kimi meydana çıxması haqqındakı

mülahizalar geniş yayılmışdır". (İ.Habibbay1i. "Kitabi-Dada Qorqud" dasıanların tadqiqi yeni marhalada". Y.Mammadaliyev adına NDU. Elmi asarlari. Xüsusi buraxılış Jll'g 2.

1998. sah.ll).

Buna göradir ki, Azarbaycan alirıılari da bu "proqram"dan kanara çıxa bilmirdilar. Dastanın, onun ayrı-ayrı boylarının yaranması, qa1ama alınması vaxtı va s. barada onla­rın arasında ixtilaflar meydana çıxınışdır.

Azarbaycan yazıçı va alimiari "Kitabi-Dada Qorqud" dasıanının mövzularına pyes,

kinossenari, poema, povesı va şe"rlar yazınışlar. Bela asarlardan 40-cı illarin sonunda 9.Damirçizadanin sahnalaşdirdiyi va Ganc Tamaşaçılar Teatnnda oynanılan "Qaraca

çoban"ı, N.Xazrinin "9fsanali yuxular" poemasını (1973), "Torpağa sancılan qılınc" (1985) va "Burla xaıun" (1998) pyeslarini, Anarın "Dada Qorqud" ssenarisi va onun asa­sında çaltilmiş iki seriyalı "Dada Qorqud" filmini, Altay Mammadovun "Dali Domrul" pyesini va başqalarını göstarmak olar. Sahand isa "Kitabi-Dada Qorqud"u başdan-başa nazma çakrnişdir.

"Kitabi-Dada Qorqud" dastanları Bakıda dörd dafa naşr edilmişdir. Bunlardan 1939, 1962 va 1978-ci il naşrlari Hamid Araslının, 1988-ci il naşri isa Far­

had Zeynalov va Sarnal 91izadanin ıartibatı ila çap o1unmuşdur.

TÜRK PiTiK � 2 4- ��

"KİT ABİ-D8 D8 QORQUD"UN COGRAFİYASINA DAİR

Bir haqiqati e"tiraf etmak lazımdır ki, azarbaycanlı "Dada Qorqud"çu alimlarin apar­dıqları tadqiqatlarda onun coğrafiyası, toponomiyası, hadisalarin baş verdiyi makanlar, qahramanların yürüş marşrutları, Oğuz eliarinin coğrafi makanı, sarhadlari, qonşuları va s. haqqındakı ma"lumatlan müayyanlaşdirmak işinda coğrafiyaçı alimiarimiz son daraca passiv iştirak etmişlar. Mahz buna göradir ki, göstarilan masalalar barasinda tadqiqatçı­larımız hala da vahid fikra gala bilmamişlar va bir-birina zidd fikirlarin, mülahizalarin yürüdülmasi indi da davam etmakdadir.

Bu baxımdan Oğuz eliarinin coğrafiyasını, toponomiyasını, xaritasini daqiqlaşdir­mak, ciddi elmi mübahisalar asasında asil haqiqati meydana çıxarıb onu barpa etmak üçün tarixçi, etnoqraf, dilçi, coğrafiyaçı alimlarimizin birga sa"y göstarmalari son daraca zaruridir.

"Ki tabi-Dada Qorqud"un coğrafiyası ila alaqadar olan mübahisali masalalar çoxdur. Bizca, bunların çoxluğuna sabah birinci növbada dasıanın coğrafiyası ila digar ixtisas sa­hiblarinin maşğul olması, onların coğrafi obyektlarin mövqeyi, istiqamati, bir-birindan olan masafa va vaxt ölçüsüna lazımi qadar fikir vermamalaridir. Odur ki, öz ixtisası sa­hasinda görkamli mütaxassis olan hörmatli alim ba"zan coğrafi masalalarda ciddi diq­qatsizliya yol verir.

İkincisi, ba"zan tadqiqatçı "Kitabi-Dada Qorqud"da aydınca göstarilan, aslinda heç bir mübahisaya sabah olmayan har harısı bir müddaanı istadiyi kimi yozur, "Kitab"ın tadqiqina özünün "yeniliyini" alava etmaya cahd göstarir. Naticada ya harnin masala at­rafında yaranan mübahisalar illar boyu davam edir, ya da har hansı bir sahv yozum farqina varmadan hamı tarafindan qabul edilir, kitabdan kitaba köçürülür, bu barada ha­qiqati axtarmaq unudulur va harnin sahv haqiqat kimi qabul edilir. Professor P.Xalilov "Kitabi-Dada Qorqud" haqqında yazır: "Ona qadim dastan ölçülarila yanaşmaq, badii haqiqatda mümkün olan tarixiliyi, elaca da real görünan coğrafiyanı axtarmaq lazımdır ... bu ağır, mürakkab masala üstünda mübahisalarin lazalana bilacayini gözlayirik". ("KDQ - intibah abidasi. "1993.sah.30) F.Zeynalov va S.8lizada isa göstarirlar: "Kitabi-Dada Qorqud" tamsil etdiyi zamanın övladıdır; folldoristikanın, adabiyyat va dil tarixinin, ela qadim abidasidir ki, onun matninda ba"zan bir sözün tahrif edilmasi tadqiqat prosesinda ciddi yanlışlıqlara sabah ola bilar.

Bunsuz da, elmi haqiqat xatirina, matnda har sözün asiina sadiq qalmaq vacibdir". (KDQ. 1988. sah. I S).

TÜRK PiTiK � 25 ��

Doğrudan da, har bir tadqiqatçı "Kitabi-Dada Qorqud"a, onun har bir cümlasina, sö­züna, hatta onun har harfina, ümumilikda isa onun ideyasına va ruhuna hörmaı va ehti­

ramla, xüsusi diqqat va qayğı ila yanaşmahdır. Xüsusila, dasıanda olmayan şeyiari onun adına bağlamaq, olanlara e"tinasız yanaşmaq va ya görmazliya vurmaq günah hesab edilmalidir.

Bu kimi diqqatsizliklara, xüsusila "Kitabi-Dada Qorqud"un coğrafıyasına dair masa­lalarda, coğrafi obyektlarin yerinin, istiqamatinin, bir-birindan olan masafa va zaman öl­çülarinin müayyanlaşdirilmasi vaxıı yol verilir.

Bela hallara "Salur Qazarun evinin yağmalandığı boy"unda, "Basatın Tapagözü öl­dürdüyü boy"unda, "Uşun Qoca oğlu Sakrak boyu"nda va başqa boylarda ıasadüf edilir.

"Kiıabi-Dada Qorqud"da aydınca göstarilir: "Kafır: "Qazanın Qapılı Darhandda (Damir qapı Darhandda yox - S.B.) on min qoyunu vardır". (KDQ.I 988.sah. 141). aslin­da bu ifada hamı tarafından mübahisasiz, dasıanda olduğu kimi qabul edilmalidir. Bun­dan başqa, hadisanin vaxı va makan ölçüsü da qoyunların Damir qapı Darhandda olması fikrini radd edir.

Yaxud Uşun Qoca oğlanlarının safar marşrutları barada dasıanda yena da aydınca göstarilir ki, 8krak safara Şaruk (Şarur, Şirokuz va s.) kanarından başlayılı Daraşamı ke­çir, Göyça danizadak (Ordubad rayonundaki Göy göladak - S.B.) çapıb ıalayır, 8Iinca qalasında asir düşür. Qardaşı Sakrak da bu istiqamatda safar edir, lakin Göyça daniza geımadan, 8Iinca qalasına galib qardaşını xilas edir. Bu safar üç gün çakir va aydınca görünür ki, qarbdan şarqa doğru davam edir, oradan geriya - şarqdan qarha doğru qayı­dırlar. S.8Iiyarov, P.Xalilov va başqa tadqiqatçılar heç bir manhaya asasianmadan bu marşruıun üç günlük yolunu 800-900 km-a çatdırır, istiqamaıini şarqdan, şimaldan gö­türürlar va s.

Ş.Camşidov yazır: "Onuncu boyda isa Oğuz qahramanlarının Tabriz - Urmiya - Ma­ku dairasinda da yaşadıqlarını açıq surarda görmak mümkündür." (Ş.Camşidov. KDQ.l977.sah.l9).

Oğuzların Tabrizda, Urmiyada, Makuda, ümumiyyatla, Canubi Azarbaycanda yaşa­maları heç kasda şübha doğurmur. Lakin bunu da yaddan çıxarmaq lazım deyildir ki, onuncu boydaki hadisalario Naxçıvan arazisinda - Şarurda, Daraşamda, 8Iincada, Göy gölda carayan eıdiyi dasıanda aydın şakilda göstarilmişdir. Neca olmuşdur ki, vaxıı ila özünün da tasdiq etdiyi bu haqiqat hörmaıli Şamil müallimin nazarindan qaçmışdır?

Ş.Camşidov VIII boy ("Basaıın Tapagözü öldürdüyü boy") haqqında yazır: "Ümu­miyyatla, burada müasir va ıarixi adla ma"lum olan coğrafi ada ıasadüf etmirik" (?!) (Ş.Camşidov. KDQ. 1977. sah.36). Bizca, bela bir hökm vermak realhqdan kanardır. Çünki Salaxan qayası, Salaxan darasi, Salaxan bulağı, Salaxan yurdu, Salaxan mağara-

TÜRK PiTiK � 26 �

ları, o cümladan Tapagözün mağarası min i llardir ki, Naxçıvan MR-in Babak rayonunun

dağlıq hissasinda Qazan yaylaqla Alıunıaxı arasında mövcuddur. Bu coğrafi obyekıin -

Salaxanın adı xüsusi i stifada üçün olan xariıalarda, elmi kitabiarda ( S.Babayev. "Qadim

diyarın ıabiaıi". l970. sah. l56) qeyd olunuh va onu aıraf kandlarin ahalisinin hamısı yax­

şı ıanıyır. B u sözlari eyni zamanda VIII boyda adları çakilan Günorıac digar coğrafi

obyekılar haqqında da demak mümkündür.

a.Farzalinin "Kiıabi-Dada Qorqud"la alaqadar ıarıib eıdiyi xariıada Şarur düzü Nax­

çıvan MR-in şarq qurıaracağında gösıarilmiş, "Daraşam suyu" Arazın sağ qolu olan Qo­

tur çay hesab edilmişdir va s.

"Dada Qorqud" ıoponimlarindan Aladağ, Arqubeli, Sü rmali, Alı unıaxı, Qaraçuğ,

Günorıac va s. yeri, makanı masalasi da mübahisalidir. Bütün bu masalalar barasinda

türk (Türkiya) qorqudşünaslarının da özlarina maxsus mülahiza va naticalari vardır ki,

bunların da ba"zilari ila razılaşmaq mümkün deyildir.

B u kimi dalillarin sayını daha da arıı rmaq olar. Lakin bu masalalar barada qarşıda,

yeri galdikca aıraflı danışılacağını nazara alı b, ıakrara yol vermamak üçün bun unla kifa­

yaılanmali oluruq.

·'Kiıabi-Dada Qorqud"un coğrafiyasından danışarkan birinci növbada "Qalın Oğuz"

ellarinin, Daş Oğuz va İç Oğuzun sarhadlarinin, "Kiıabi-Dada Qorqud" boylarında cara­

yan edan hadisalarİn regionlarının aydınlaşdırılmasına sa"y gösıarilmalidir. Bu masala­

larin ıadqiqinda ilk va e"ıi barlı manba olaraq "Ki tabi -Dada Qorqud" boyları göıürülmali

va har hansı bir mülahizani irali sürarkan bunlara asaslanılmalıdır.

"Kiıabi-Dada Qorqud" boylarında isa yuxarıda gösıardiyimiz xü susiyyaılarin bir ço­

xu "şaffaf' olmayıb, aksar hallarda "duman"lı, haııa "qaranlıq"dır. Onları aydınlaşdır­

maq isa çox böyük sa"y va mas"uliyyaı ıalab edir. B unları araşdırmaq üçün alimizda

olan asas vasiıa dasıanda adı çakilan az miqdarda ıoponimlar - qala, şahar, dağ, çay, göl,

daniz va s. adlarıdır. B una göra da, "Dada Qorqud" qahramanlarının yürüş marşruılarını,

harakat i sıiqamaılarini, ma"lum manıaqalar arasındaki masafa va vax ı ölçüsünü va s. na­

zara almaqla, onları bir-birila müqayisa eımak yolu ila digar coğrafi obyekıin makanını

ıaxmini olsa da müayyan eımak mümkündür.

B urada hadisalarİn baş verdi yi arazinin tabii şaraiıi, birinci növbada bu regionun rel­

yefi, iqlimi, orada maskunlaşan ahalinin hayat ıarzi, onların maşğ uliyyaıi, ıasarrüfaı xü­

susiyyaılari va s. da nazara alınmalıdır.

"Kiıabi-Dada Qorqud" Azarbaycan xalqının ıarixini, eınoqrafiyasını, dilini, hamçi­

nin coğrafiyasını öyranmak üçün avazsiz ilkin manbalardan biridir. B urada ıarixi-coğrafi

reallıq badii yaradıcılıq vasiıasila alaqali şakilda aks olunmuşdur. "Kitabi-Dada Qor­

qud"da adları çakilan coğrafi obyekılarin bir qismi hal-hazırda harnin adları qoruyub

TÜRK PiTiK � 27 lil�

saxlamaqdadır. Bundan başqa, dasıanın qahramanlarının, personajlannın, hadisalarİn ca­rayan etdiyi yerlarin adları ila alaqadar olan çoxlu ıoponimlar qadim Oğuz eliarinda indi da yaşamaqdadır.

"Kitabi-Dada Qorqud"un matnindan aydın olur ki, onun boylarının heç birinda bir dana da olsun ermani manşali ıoponim yoxdur. Bu onunla izah edilmalidir ki, dasıanın ahaıa eıdiyi tarixi dövrda Canubi Qafqazda, daha doğrusu, Qarbi Azarbaycanda Erma­nisıan adlı ölka olmadığı kimi, ermanilar da olmamışdır. Bu arazida Orta Asi ya ölkala­rina aid toponimlara da rası galinmir. "Kitabi-Dada Qorqud" coğrafi adlarında Orta Asi­ya ıoponimlarindan asar-alamat yoxdur. İki yerda Türküsıan sözü işladilir, o da konkreı makan kimi yox, Qazan va Bayındıra aid epitel kimi: "Türküsıanın dirayi". "Maraqlıdır ki, "Kitab"da "türk", "türk dili" sözlari da yoxdur." (Anar. "Dünya bir pancaradir". Bakı. I 996.sah.l 35).

Hörmaıli Anar müallim haqlı olaraq göstarir ki, dasıandakı coğrafi adlar asas e"tibarı ila Azarbaycana va Gürcüstarun, Ermanistanın, Türkiyanin, hamçinin Canubi Azarbay­canın Azarbaycan Respublikası ila hamsarhad arazilarina aiddir. Bu toponimlarin bir qismi indi da dasıanda olduğu kimi adlanır, bir qismi ırasformasiyaya uğrayıb, bir qis­minin isa ma"nası ma"lum deyil.

Dada Qorqud dünyası, Dada Qorqud irsi takca "Kitab"ın on iki boyunda deyil, ham­çinin bu gün da Azarbaycanda mövcud olan, dastanla saslaşan, onun qahramanlarının, o dövrün qabilalarinin adlanın zamanamiza qadar qoruyub saxlayan toponimlarda yaşayır. O takca Azarbaycanın deyil, digar türkdilli xalqlann folklorunda, dastanlannda, ravayaı­larinda, hekayaılarinda, afsanalarinda va nağıllannda bu günümüza qadar galib çıxmışdır.

Dada Qorqud dünyasım yaşatmaqda Azarbaycanın müxtalif regionlannda, o cümla­dan Naxçıvan MR-da rası galinan qadim Oğuz yaşayış maskaniari qalıqlarının, qabiris­tanlıqların, mazarlıqlardakı at va qoç heykallarinin, qadim insarun yaşadığı mağaraların, kahaların, afsanalarin va s. da xüsusi rolu vardır.

Professor İ.Habibbayli göstarir ki, dasıanda Azarbaycan ıoponimlarinin çoxluq taşkil eımasi "Dada Qorqud" süjetlarinin asasan, Azarbaycan arazisinda carayan eıdiyini soraq verir. "Bütövlükda "Dada Qorqud" dastanı daha çox "Qalın Oğuz" adlanan İç va Daş Oğuz arazilarini özünda birlaşdiran Böyük Azarbaycanı ahata edir. Dasıanda Anadolu ellari, xüsusan Şarqi Anadolu da özünamaxsus yer ıuıur."

İ.Habibbayli ıarixi-siyasi ahamiyyaı kasb edan vacib bir masalaya da diqqaı yetirir. O göstarir ki, "Kitabi-Dada Qorqud"un coğrafiyası öyranilarkan Azarbaycanla Türkiya arasında damir saddlar mövcud olduğundan Qafqaz yer adlarırun öyranilmasi Türkiyada özüna layiq geniş yer ıapa bilmamişdi. Azarbaycandakı sart ideoloji rejim isa Türkiya ila har cür yaxınlaşmanı yasaq etmişdi. Buna göra da "Dada Qorqud" dastanlannın coğra-

TÜRK PiTiK � 28 1i!�l

fiyasına da yenidan baxılmalıdır ... "Qorqud yer adları indiki müstaqillik va sarbastlik şa­raitinda tazadan araşdırılıb dayarlandirilmalidir."

İnanırıq ki, Türkiya Respublikası ila Azarbaycan Respublikası arasında elmi alaqa­larin möhkamlanmasi, bu sahada fikir mübadilasinin genişlanmasİ qorqudşünaslıq saha­

sinda yaranmış ma"lumat yoxsulluğunu aradan qaldıracaq va mübahisali masalalarin obyektiv surarda halli üçün imkanlar yaradacaqdır.

"Kitabi-Dada Qorqud" oğuzların Vatani, onların maskunlaşdığı, yaşadığı saha "İç Oğuz", "Daş Oğuz", ümumilikda "Oğuz ellari"dir.

Oğuzun sarhaddi xaricina çıxan Oğuz qahramanları yena qayıdıb Oğuz elina galirlar. "Kitabi-Dada Qorqud"da "oğuz" sözü müxtalif ma"nalarda işladilir. "Oğuz" - el, oba ma"nasında işladilir, xalqın adını bildirir, hökmdarın adıdır (Oğuzxan), nahayat, yer, makan ma"nasını aks erdirir: "Qalın Oğuz", "Oğuz ellari" bütün ölkanin adıdır. "Oğuz eli", "Oğuz ellari" etnoniminin "Oğuz" şaxs adından arnala galdiyi şübhasizdir. "Oğuz eli" biriaşmasİ coğrafi anlayış olu b, tadqiqatçıların fikrinca, "Dada Qorqud" oğuzlarının yaşadığı arazi ni, onların maskanini bildirir.

"İç Oğuz"un, "Daş Oğuz"un, ümumilikda "Qalın Oğuz"un sarhadiari barada qorqud­çu tadqiqatçılar müxtalif fikirlar, mülahizalar irali sürür, onların ba'zi fıkirlari, har hansı bir masalada üst-üsta düşsa da, başqa bir masalada biri digarini inkar edir. Bu mülahiza­lar içarisinda ham obyektiv va qati, ham da mübahisali masalalar vardır. Biza bela galir ki, Qalın Oğuz eliarinda "İç Oğuz" olmuşsa, "Dış Oğuz" da olmalıdır. Çünki har bir "iç"in "dış"ı - ya"ni onun xarici da vardır. Balka da, burada "Daş" ela "Dış" ma"nasında işladilir? "Ümumiyyatla, daş sözüyla bağlı yer adları yalnız tikinti materialıyla deyil, çöl, bayır, eşik, dışarı ma"nasıyla da alaqadar götürüla bilar. (Müqayisa et: Qıraq Salahlı -Daş Salahlı) Beladirsa, Daşbulaq, Daşlı da bu ma"nanı daşıya bilar". (Anar)

Naxçıvan MR-da Qarbi Daşburun, Şarqi Daşburun, Aşağı Daşarx, Yuxarı Daşarx, Oğuz daşı, Daş qışlaq (Şarur rayonu), Daş qala (Babak rayonu), Daş başı (Ordubad ray­onu) va s. toponimlarin etimologiyasını da bu baxımdan izah etmak mümkündür.

ı 988-ci ilda naşr olunmuş "Kitabi-Dada Qorqud"da "Tarixi-coğrafi qeydlari"in

müallifi S.8Iiyarov bela yazır: "Daş Oğuz - qorqudşünaslıqda Şimali va Canubi Azar­baycan viiayatiari nazarda tutulur, habeıa gündoğar Anadolunun Van viiayati buraya dü­şür." (F.Qırzıoğlu. I. s. ı ı2; O.Gökyay. s.338). "Lakin Kürıa Araz qovşağında yerlaşan Aran İç Oğuzda yerlaşirdi." /K.DQ.ı988.S.81iyarov.Tarixi-coğrafi qeydlar. sah.262).

İç Oğuz - Kürla Araz qovşağında (Aranda) yerlaşan torpaqları ahata etmişdir. İç

Oğuz Oğuz elinin siyasi markazidir. Bayındır xanın va Qazanın "divan"ları da burada, Mil-Qarabağ düzanliyinda yerlaşirdi ...

"İç Oğuz" - "Daş Oğuz" biriiyi (Qalın Oğuz) coğrafi baxımdan Zaqafqaziyanın gün-

TÜRK PiTiK � 29 �

doğar hissasini (Darband galası daxil olmagla - orada Qazan xan 10 min goyun saxlat­dınr) - taşkil edir. (yena orada).

Göründü yü kimi, bu izahın özünda bir anlaşılmazlıg mövcuddur. Bela ki, Şimali va Canubi Azarbaycan vilayatlari, ya"ni bütöv Azarbaycan Daş Oğuza daxildirsa, demali. Aran da Daş Oğuzun arazisidir. Çünki Aran çox gadimdan Şimali Azarbaycan arazisina daxil olan regionlardan biridir. Hönnaıli S.8liyarovun bu fikri ila razılaşmag çaıindir.

avvala, o hansı asasla İç Oğuz arazisini takca Aranla - Kürla Arazın govşağındakı yarımsalıra şaraiıina malik olan kiçik bir viiayaıla mahdudlaşdırır? İkincisi, o hansı asas­la xan divanının ancag burada yertaşınasi barada hökm verir? Üçüncüsü, "İç Oğuz" izah edilarkan dasıanın ayrı-ayrı boylarındakı marşrutlar sahv göstarilir, makan va zaman öl­çülarina uyğun galmayan fikirlar irali sürülür. Guya Qazan xanın 10 min baş qoyunu Da­mirgapı Darhandda saxlanılınnış, Oğuz igidlari Şama cövlana çıxınnış, Uşun Qocanın oğlanları 8linca galasına garbdan deyil, şimaldan va şargdan galinnişlar va s. (Bu ma­salalar barasinda garşıda atraflı daruşılacaqdır - S.B.)

Professor Panah Xalilovun fikrinca, İç Oğuz şargda Arazia Kürün govuşduğu bucag­dan başlayıb, garbda Kagızman Darbandina (Qara Darbanda) gadar davam edir. Daş Oğuz isa Arazın sağında - indiki Canubi Azarbaycanda yerlaşir, onun canub sarhaddi isa aydın deyil. Qazan bay Oğuzun sarhaddini genişlandirir, Sünnalini (Kars elinda Tuzluca ila İgdır gazalarının yerlaşdiyi ... Orta Araz ovası "Sünnali çökayi" adlanır) alır. Oğuz eliarinin şimal-şargda (?) gonşusu Gürcüstandır. (şimal-şargda yox, şimal-garbda. -S.B.)

Professor Panah Xalilov göstarir ki, "Kür-Araz govşağından şimal-şarga doğru yer­laşan Azarbaycan ıoıpaglannı Oğuz eliari coğrafiyasına gatmag olmur. Çünki dasıanın matninda Şirvan haggında bela bir işara yoxdur. Niya? Ona göra ki, Azarbaycanın ara­zisinin bu hissasi Şirvanşahların alinda olmuşdur." (P.Xalilov. "KDQ - intibah abidasi". 1993.sah.31 ).

Muradxan Cahangirov "Dada Qorgud" oğuzlarının yerlaşdiyi arazinin "şimal-şarga doğru - Damirgapı Darbandadak" uzandığını gösıarir. O, hamçinin geyd edir ki, ... orta­aşağı Araz axarı istigamaıinda - Ağrıdağ yaxınhğından başlayı b, Qaradağ handavarlarini bürüyarak Muğan düzanliyinin canubuna gadar yayılan sahalar - ümuman "Dada Qor­gud" arazisinin hüdudları ("sarhad cızıgları") geyri-sabit, bir çox hallarda isa geyri­müayyandir". (Göstarilan asari. sah.72).

O göstarir ki, istar İç Oğuz va Daş Oğuzun, isıarsa da ıayfa ittifagı - Oğuz elinin tar­kibindaki 2 4 gabilanin aynlıgda daxili arazi hüdudu da geyri-müayyandir. " asarda ta­sadüf edilan makani ma"naya malik olan ba"zi sözlar harnin machulluğu açınağa kömak eda bilar." (yena orada).

TÜRK PiTiK � 30 le!�

M.Cahangirov bela sözlardan birinin makan anlayışı bildiran "Günortac" olduğunu

göstarir. Lakin bu söz hansı makanı ahata edir? İç Oğuz, Daş Oğuz arazisinimi, üroum­oğuz elinimi, mahalli bir bölgünümü, yaxud konkret bir yaşayış mantaqasini - toponimi­

mi? Müallif soruşur: "hamin sözün .. . aid olduğu yer (balka da toponim) haradır va ha­radadır? (Qarşıda bu suala cavab vermaya sa"y göstarmişik).

F.Zeynalov va S.8lizada bela hesab edirlar ki, "Bu arazida yerlaşan İç Oğuz, Dış Oğuz qatiyyan real deyil. Oğuzların Azarbaycan arazisinda daimi şahariari yoxdur. On­lar tutduqları yerlari, qalalan allarinda saxlamır, vuruşdan sonra yenidan geriya qayı­dırlar. . . Ağqoyunluların bu dövrdaki döyüşlari, faaliyyati qatiyyan öz aksini boylarda tapınır va s. (KDQ. 1988. sah. 13).

Türk qorqudşünaslardan F.Qırzıoğlu va O.Ş.Gökyay Daş Oğuza Şimali va Canubi Azarbaycan vilayatlarini va Şarqi Anadolunun Van vilayatini daxil edirlar.

Erkin 1958-ci ilda Ankarada naşr etdirdiyi "Dada Qorqud" kitabının I cildinin giri­şinda "Dada Qorqud"un coğrafiyası" bölmesinda Oğuz elinin Anadoluda yerlaşmasi,

boyların avvalki xatiralara asasan yazılması, hekayalarin isa XV asrda qalama alınması fikrini irali sürür.

Bizca, "Kitabi-Dada Qorqud"da baş veran hadisalar heç da İç Oğuzu, Daş Oğuzu,

ya"ni Qalın Oğuz ellarininin arazisini bütövlükda ahata etmir. Bu hadisalar onun bir ne­ça regionda carayan etdiyindan böyük araziya malik olan Qalın Oğuz eliarinin bir çox

regionlarının va onların toponimlarinin adları çakilmir. Bu isa heç da o demak deyildir ki, harnin arazilarin Oğuz ellarina aidliyi yoxdur.

Burada bir masalani da yaddan çıxarmaq olmaz ki, çox qadirnlardan başlamış zama­namiza qadar müharibalar, toqquşmaiar, hücumlar, basqınlar, müxtalif münaqişalar har

hansı bir ölkanin bütün arazisinda deyil, onun bir va ya bir neça regionunda baş verir. Bela olduqda isa dastanlarda, yazılı va şifahi manbalarda asasan harnin hadisalerin baş verdiyi arazinin, orada olan toponimlarin - şaharin, qalanın, kandin, dağın, danizin, çayın va s. adı çakilir.

İç Oğuzia Daş Oğuzun sarhadlarinin haradan keçdiyini söylamak çatindir. aslinda, bu sarhadlar şarti va qeyri-müayyandir. Bunu daqiqlaşdirmak üçün gargin amak va da­qiq elmi araşdırmalar talab olunur. Lakin boylardakı hadisalarİn makan va zaman ölçü­lari, safar marşrutlannın istiqamatlari asasında bela mülahiza yürütmak olar ki, İç Oğuz

Kür-Araz qovşağından başlamış, Baş Qafqazın canub ataklarini, Kiçik Qafqaz bölgasini, o cümladan Naxçıvan diyannı, qadim Azarbaycan torpağı olan sonradan "Ermanistan" adlandırılmış Qarbi Azarbaycanı, canub-şarqi Güreüstanı va Türkiyanİn Anadolu bölga­sinin şimal-şarq hissasini, o cümladan Sürmalini, Ağca qalanı, Aladağı, Arqubelini va s.

ahata edir.

TÜRK PiTiK � 3 1 �

Bütün bu deyilanlari, hamçinin "Kitabi-Dada Qorqud"da adları çakilan toponimlarin arealım nazara alaraq, deya bilarİk ki, Qalın Oğuz eliari Böyük Azarbaycanın bütün tor­paqlarııu - Canubi Azarbaycanı, Damirqapı Darband da daxil olmaqla Şimali Azarbay­canı, indi "Ermanistan" adlanan Qarbi Azarbaycanı, şarqi va canub-şarqi Güreüstanı va Şarqi Anadolunu ahata edirmiş. Dasıanda adı çakilan, kafirlarin alinda olan qalalar, bir növ Oğuz eliarinin "sarhad cızıqlanıu" taşkil edirdi.

"Kitabi-Dada Qorqud"dan bu da aydın olur ki, oğuzlar öz düşargalarinda çadır, ala­çıq, çadır - otaq tikir va lazım galdikda onu asanlıqla söküb, başqa düşargada qura bilir­mişlar. Onların şaharlari, qalaları olmamışdır. Dasıanda adı çakilan 8linca, şimal-qarb­da Gürcüstan sarhaddinda Tatyan, Pasinuk, Başı açıq, Akska, Tumanın qalası, Qara Dar­band; canub-qarbda Türki ya sarhaddinda Düzmürd, Ağ hasar, 8vnik, Parasarın Bayburd qalası, Mardin qalası, Qapılı Qara Darband, Trabzon, arzurum va başqaları kafirlarin alinda olan qala va şaharlardir. Oğuzlar har hansı bir sababdan bu yerlarda olmuş, lakin dayanıb qalmamış va oraları özlarinin daimi düşargasina çevirmamişlar.

Buna da diqqat yetirmak lazımdır ki, istar İç Oğuzun va Daş Oğuzun, isıarsa da ümu­milikda Qalın Oğuzun sarhadiari müayyan olsa da, oğuzlar sarhadlarinin qorunması üçün e"tibarlı va mütaşakkil tadbirlar görmürlar. Odur ki, kafirlar imkan tapanda gizlica oğrular kimi hücuma keçir, yollarda müqavimata rast galmadan isıadiidari düşargaya -yaşayış yerina qadar galir, oranı çapıb-talayırlar.

Takca "Baki! oğlu 8mranın boyunu bayan edar" boyunda Baki! Dada Qorqudun maslahali ila "Oğuz elina qaravul olsun" - deya, doqquz Ti,iman Gürcüstanla sarhadda göndarilir. Bu boyda göstarilir: "Baki! razı oldu ... Oğuzdan köç eladi. Bardaya, Gancaya varıb, vatan tutdu. Doqquz Türnan Gürcüstan ağzına varıb qondu, qarovulluq eladi, yad kafır galsa, başın Oğuza armağan göndardi." (KDQ. l 978.sah. l25-126).

"Kitabi-Dada Qorqud"da asasan oğuzların köçari maişati aks olunsa da, onların otu­raq va yanınköçari hayatlannın alamatlari da vardır. "Kitab"ın matnindan da aydın olur ki, oğuzlar heyvandarlıqla maşğul olduqları kimi, akinçilikla da maşğul olmuşlar. Masa­lan, "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy"da Qazan, qarşısına çıxan su ila soraqla şarkan deyir: "Bağ ila bostanın zinatİ su." (KDQ. I988.sah.143 ). Y axud "Duxa Qoca oğ­lu Dali Domrul boyu"nda Dali Dornrul 8zrayildan aman isıayarkan deyir:

"Bizim böyük sahali dağlanrnız olur, O dağlarımııda bağlanmız olur. O bağların qara salxırnlı üzümü olur, O üzümü sıxarlar al şarabı olur.

TÜRK PiTiK � 32 Jil�

O şarabdan içan sarxoş olur. Sarxoşdum, duymadım, na dediyimi bilmadim."

(KDQ. 1 988.sah. 1 78).

Çöl tadqiqatları zamaru Lizbird çayın sağ qollarından olan, başlanğıcını Buğa çeşma­dan götüran eyni adlı daranin aşağı axınında "Kand yeri" deyilan sahanin yaxınlığında böyük dayirman daşının tapılınası sübut edir ki, bu yerlarin sakiniari - Azarbaycan oğuz­ları hala min il avval akinçilikla maşğul olmuş, onların daimi yaşayış yerlari, hatta da­yinnanları da olmuşdur.

Oğuzların daimi yaşayış maskanlarinin, qalalarının, divanlarının olduğu dasıanın bir neça yerinda aydın qeyd edilrnişdir. "Salur Qazanın evi yağmalandığı boyu bayan edar" boyunda göstarilir: "Qazan bay ordusunu, oğlanını, uşağını, xazinasini aldı, geri döndü. Altun ıaxtında yena evini tikdi". (KDQ. l978.sah.44). Dastarun "Basatın Tapagözü öl­dürdüyü boy" bela başlayır: "Xanım, bir gün oğuzlar xabarsiz otururkan yurdlarına düş­man galdi. Onlar geeayla qorxub köçdü ... Bir müddaıdan sonra Oğuz camaatı yena öz yurduna qayıtdı." (KDQ.l988. sah.l96). Yena da harnin boyda göstarilir: "Zaman galdi, Oğuzlar yena yayiağa köçdülar, çoban yena bu bulağa galdi." (Yena orada). Buradan ay­dın olur ki, oğuzların nainki daimi maskaniari - kandlari, hamçinin daimi yaylaqları, yurd yeriari var imiş.

Basatın Tapagöza cavabından ma"lum olur ki, onun yeri, makanı Günortacdır. Basa­tın atası Aruz Qoca isa xayanat etdiyina göra Qazan xan tarafindan öldürülana qadar Daş Oğuzda birlaşan doqquz tayfanın başçısı olmuşdur. ("Onun ardınca doqquz tayfanın baş­

çısı Aruz yetdi" (KDQ. !988.s.l75.) Aruz qocadan başqa dasıanın adlı-sanlı qahraman­larından Aruzun oğlanları Basat, Qıyan Salcik, Mahammad peyğambarin üzünü göran Bükdüz 8man, Alp Rüstam, Dönabilmaz Tülakvuran va başqaları da Daş Oğuzdandır.

Buradan aydın olur ki, bu tayfalar Qalın Oğuzun har hansı bir tarafinda - bir-birina yaxın arazilarda yerlaşınali idilar. Babak rayonunda, Qaraquş dağının şarqinda Salaxan qayası, Günorta daşı (Günortac), Qazan yaylağı, Altunıaxı va b. Dada Qorqudla alaqali toponimlar demak olar ki, bir-birinin !ap yaxınlığında yerlaşir. Bunların bir qisrninin adı xüsusi istifada üçün olan (topoqrafik) xaritalarda qeyd olunmuşdur. Bütün bunlar isa be­la bir fikir yürütmaya imkan verir ki, Daş Oğuzun markazi maskanlarindan biri da bura­da olmuşdur.

Oğuz taeiriari uzaq ölkalara, ba"zan on beş, on altı il müddaıina safar edir, qayıdark­an sifarişçilarin mallarını onların daimi makanlarında özlarina çatdırırlar.

Dasıanın matnindan bu da aydın olur ki, oğuzlar düşdüklari yurdlarda çadırlar qur-

TÜRK PiTiK � 33 �

duqları kimi, daimi yaşayış maskanlarİnda gözal ev lar da ıikirmişlar. "Qazan bay in oğlu Uruz bayin dusıaq olduğu boy'' da göstarilir ki, öz oğlunu xilas edib geri dönan Qazan Ağca qala Sürmaliya galib, qırx oıaq ıikdirdi." (KDQ. 1 988.sah. I76).

"Kitabi-Dada Qorqud"un ba"zi tadqiqatçıları oıaqla çadırı eynilaşdirirlar. Iakin bu da ma"lumdur ki, otaq - ev asasan, daimi yaşayış yeriarinda tikilirsa, çadır, alaçıq müvaq­qati maskanlarda - yaylaqlarda, ovlaq yeriarinda va s. qurulur. "Sal ur Qazan dusıaq olu b oğlu Uruzun onu xilas eıdiyi boyu bayan edar" boyunda göstarilir: "Qazan görklü çama­na çadır oıaq tikdirdi." (KDQ.I 988.sah. I22). Dasıanın harnin naşrinda "maınin müasir şakli"nda yuxanda gösıarilan fikir bela verilmişdir: "Qazan gözal çamanlikda çadırlar, oıaqlar qurdurdu." (sah.220).

Dasıanın ayrı-ayrı boylarından ma"lum olur ki, oğuzlar "hündür evlar", "ağ otaqlar" da ıikirmişlar. "Bayböra bayin oğlu Beyrak Baybican bayin qızını aldı. Hündür evlarina, ağ oıağına qayııdı." (KDQ. !988.sah. I65). Oğuzların daimi yaşayış yeri kimi kandlari, böyük aulları da olmuşdur. "Böyük aulda qoyunları yüklü qoyub galmişam." (KDQ. 1 988.sah. I95).

Qahn Oğuzun vahid dövlati, vahid mamlakaıi vardır. Onun başında Oğuz elinin Xan­lar Xanı Bayındır xan durur. Hakimiyyaıdaki mövqeyina göra Bayındır xandan sonra ikinci yerda onun kürakani Qazan bay dayanır. O, eyni zamanda Bayındır xanın baylar­bayidir. Bütün Oğuz baylarİ ona ıabedir. Birlikda aparılan müharibalari o idara edir. O da Bayındır xan kimi yürüşa gelmaya icaza verir. Kafirlarin birinci qanimi odur. O, "Dada Qorqud" dasıanlarının baş qahramanıdır. Lakin bu mamlakatda ayn-ayrı Oğuz baylarinin idara etdiklari arazilar da mövcuddur. Bu baylarin öz arazilari, öz divanlan, öz mövqelari va vazifalari vardır. Ümumilikda oğuzların dövlaı sarhadlari, müayyanlaş­miş coğrafi mövqelari vardır. Onlar bu mamlakatin, bu elin sarhadiarİnda k eşik çakir va bu dövlatin daim güclü va qüdraıli olması üçün çalışır, vuruşurlar.

Oğuz elinin, dövlatinin gücü onlann birliyindadir. Oğuz baylarİndan hansı düşman hücumuna ma"ruz qalırsa, dara düşürsa, digar baylar yubanmadan öz ordusu ila onun kömayina galir va düşmanİ mağlub edirlar. Düşmanİn üzarina tak gedan isa mağlub olur, asir düşür. Masalan, maclisda Tarsuzarnışın ta"nali sözlanndan qeyzlanmiş, özüna çox güvanan 8krak takbaşına igidlari ila safara çıxır, Göyca danizin aırafınadak çapıb-ta­layır, qayıdarkan 8Iinca qalasında asir düşür. On altı ildan sonra qardaşı Sakrak tarafin­dan azad edilir. Y axud "Qazıhq Qoca oğlu Yeynak boyu"nda şarabın ta"siri başına vu­ran Qazıhq Qoca yürüş üçün Bayındır xandan icaza isıayir, icaza alır, uzun yol galib Düzmürd qalasına çaıır, döyüşa başlayır va asir düşür. On altı ildan sonra digar baylar­la birlikda oğlu Yeynak tarafindan azad olunur.

TÜRK PiTiK � 34 �

"Kitabi Dada Qorqud" boylannda adı çekilan toponimlar

I boy Şam s. 132

Iç Oğuz s. 133

l>dŞ Oğuz s. 133

Aladağ s. 135, 1 36

Köksü gözal s. 136, 137

Qazlıq s. 136, 137

IV boy Abxaz eli s. 166

Cızıqlar s. 1 67

Başı açığın Dadian qalası s.

167

Ağsaqa qalası s.l67

9'rafat s. 169

Köksü gö:zal s. 169

Darband s. 172

Qalın oğuz s. l 73, 175

Qara dara s. 175

Damir qapı Darband s. 175

Parasarın Bayburd hasarı s. 175

Ağca qala s. 1 76

SOrmali s. 1 76

II boy Qaracuğ s. 140

Pardsan Bayburd husan

s. 140, 148

Gürcüslan s. 140

Qalın Oğuz s. 140, 142 va s.

Ala dağ s. 140

Qapılı Darband s. 141

Qara dara s. 147

O.mir qapı Darband s. 147

Amid s. 148

Mardin qalası s. 148

Ayğır gözlü çay s. 148

Iç Oğuz s. 148

Daş Oğuz s. 148

Alluntaxt s. 44 (KDQ· I978·ci il naşri)

V boy Rum s. 177

Şam s. 177

lll boy Rum eli s. 1 50

Daş Oğuz s. 150

Iç Oğuz s. 1 50, 152

Qalın Oğuz s. 150, 152 va s. istanbul s. 1 5 1

Böyük Dorband• s . 1 5 1

E.vnik qalası s . 1 5 1

Pas n ik qalası s . 1 5 1

Gürcüstan s . 152

Ala dağ s. 152

Parasann Bayburt hasarı s.

155, 156, 157, 164

Darband s. 156

Türküstan s. 161

Qaracuğ s. 161

Amit s. l 6 1

Bam·bam tapasi s . 163

Dana sazı s. 164

VI boy Iç Oğuz s. 183

Daş Oğuz s. 183

Trabzon s. 183

Arqubeli s. 1 86, 187, 191

Ala dağ s. 1 86, 187, 191

TÜRK PiTiK � 35 1!!�

VII boy Iç Oğuz s. 192 Daş Oğuz s. 192 Düzmüıd qalası s. 192, 193, 194 Qara daniz s. 193 Damir qapı Darband s. 193 Türküsıan s. 193 Qaracuğ s. 193

X boy Şirakuz s. 208 Göyça danizi (Göygöl) s. 208 alinca s. 208, 209 Aladağ s. 209, 212 Qalın Oğuz s. 209, 210, 212 Daraşam s. 21 1 Arqubeli s. 212 Daraşam suyu s.2 13

VIII boy Uzun bulaq s. 196 Iç Oğuz s. 198 Daş Oğuz s. 198 Salaxana s. 199, 201 Günortac s. 200 Qar• dan iz s. 201 Qalın Oğuz s. 201

XI boy Trabzon s. 214 Tumanın qalası s. 214, 217 arnman s. 216 Sançıdan s. 216 Ağca qa1a Sürmali s. 216 Hanın eli s. 216 Ağ hasar s. 216 Ağ qaya s. 216 Qalın Oğuz s. 217 Aya Sofıya s. 218 Parasann Baybuıd hasan s. 218

*Naxçıvan MR-da dörd Darband vardır: ı ) Tanenam (Qaracuğ); 2) Makkaz; 3) Sirab; 4) Tıvi Darbandlari.

IX boy Barda s. 202 Ganca s. 202 Iç Oğuz s. 202 Daş Oğuz s. 202 Gürcüsıan s. 202, 203 Arqubeli s. 203, 205 Ala dağ s. 203, 205 Damirqapı Darband s. 204

XII boy Iç Oğuz s. 221, 223, 224 Daş Oğuz s. 221 -224 Aladağ s. 221, 223 Arqubeli s. 223 Qaracuğ s. 223

TÜRK PiTiK � 36 1i!�

"KİTABİ-D8 D8 QORQUD" BOYL ARINDA TOPONİML 8 R

"Kitabi-Dada Qorqud"un coğrafiyasına az da olsa aydınlıq gatirınak üçün "Kitab"ın "Giriş"inda va ayn-ayrı boylarında adları çakilan toponiınlarin har biri haqqında imkan daxilinda qısa ma"lumat veririk. Onların bir qismi boylarda carayan edan hadisalada alaqali olduğuna göra qarşıdakı bölmalarda, hamçinin topenim kimi izah edilarkan haq­larında atraflı danışılacaqdır.

Ma"lum olduğu kimi boyların harasi "Dada Qorqud" qahramanlarından birinin igid­liyina, sargüzaştina hasr olunsa da, digar baylarin bir qisrni da boylardaki hadisalara qo­şulur va ya onların adları çakilir. Boylarda ön planda baylar verilsa da, onların hayat tar­zi, atrafdakılarla qarşılıqlı münasibatlari, ma"naviyyatı, adat-an"analari, inancları, icti­mai-iqtisadi vaziyyatlari va s. ümumilikda Oğuz hayatı aks etdirilir. "Dada Qorqud" boylarında topenimlar bölmasinda hadisalarin carayan etdiyi makanlar haqqında qısa ma"lumat vermaya sa"y göstarmişik.

"Kitabi-Dada Qorqud" boylarında Azarbaycan xalqının zangin ma"naviyyatı, igidli­yi, qahramanlığı, vatanparvar!iyi, birliyi, valideyin-övlad, ar-arvad münasibatlari, yük­sak axlaqi keyfiyyatlar, dosta sadaqat, düşmana nifrat va başqa keyfiyyatlar tarannüm edilir.

***

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Giriş"inda göstarilir ki, "Rasul 81eyhüssalam zamanına yaqın Bayat boyından, Qorqud ata diyarlar, bir ar qopdı." (KDQ. l 988.sah.31 ). Buradan aydın olur ki, bütün Oğuzların kamil bilicisi Qorqud Ata 24 Oğuz tayfasından biri olan Bayat boyundan - tayfasındandır. IX-X asrlarda oğuzların tayfa ittifaqına başçılıq edan tayfalardan biri da Bayatlar olmuşdur. Onlar Azarbaycanda, İranda, Anadoluda, İraqda yaytlmışlar. "Bayatların bir qismi Teymurilar dövründa Anadoludan köçürülan oğuzlar­la geri qayıdarkan Azarbaycanda qalaraq yerli ahali ila qaynayıb qarışmışlar. Tadqiqat-

TÜRK PiTiK � 3 7 1i!!!�

çıların fikrinca bayatı şe"r forması, hamçinin "Bayatı-Qacar", "Bayatı-Kürd", "Bayatı-8cam", "Bayatı-İsfahan", "Bayatı-Şiraz" muğamları da Bayatla alaqadardır.

Dahi Azarbaycan şairi va mütafakkiri Mahammad Füzuli da "Tadqiqatçılann fikrin­ca, ailasi feodal çakişmalari naticasinda bir hissasi Azarbaycandan İraqa köçmüş Bayat tayfasına mansub olmuşdur." (ASE. cild X.sah. l 4).

Bayat tayfasından olanlar Türkmanistan va Özbakistan respublikalannda da yaşayır­lar. Bayat tayfasının adından türk dünyasında, o cümladan Azarbaycanda, Türkiyada, Canubi Azarbaycanda, qadim Oğuz torpaqları olan Qarbi Azarbaycanda (indiki Erma­nistanda), Türkmanistanda bir çox etnotoponimlar yaranmışdır. Azarbaycan Respublika­sının Ağdam, Salyan, Ucar va Şamaxı rayonlarında Bayat kandlari vardır.

Qeyd etmak lazımdır ki, "Kitabi-Dada Qorqud"la alaqadar aparılan tadqiqatların heç birinda Naxçıvan bölgasinda Bayat tayfasından olanların yaşaması barada har hansı ma'lumata rast galinmir. "Naxçıvan sancağının müfassal daftari'nda bayatlarla alaqadar olan bir kandin, iki qışlağın adı çakilir. Bu ma'lumata kitaba alava edilmiş 1827-ci il ta­rixli "İravan ayalatinin müfassal daftari"ndan nümunalarda rast galinir. Aydın olur ki, o dövrda ahalisi Bayat aşiratindan olan bir kand Sadarak nahiyasinda, iki qışlaq isa Şarur nahiyasinda mövcud imiş.

Sadarak nahiyasinda Bayat camaatından 9 aila yaşayan Ağgül kandi olmuşdur. Bu kand ilda 3300 ağça vergi verirmiş. (sah.324).

Şarur nahiyasinda isa Bayat aşiratindan (tayfasından - S.B.) 15 aila yaşayan, 1500 ağça vergi veran Nacaf qışlağı (sah.328) va 7 aila yaşayan, 2880 ağça veran Zülfüqar qışlağı (sah.439) olmuşdur.

Yaşayış mantaqalarinin adındakı "qışlaq" sözündan ma"lum olur ki, onlann ahalisi heyvandarhqla maşğul olmuş va yanmköçari hayat sürmüşlar. Ya"ni, yay mövsümünda yaylaqlara köçmüş, qış mövsümünda isa qışlaqlara qayıtmışlar.

Qarbi Azarbaycanda Pambak dağ silsilasİnda Bayat tayfasının adından töramiş Ba­yatdağı va Bayatbulaq mineral bulağı vardır. Pambak bölgasinda Bayatlar adlı qışlaq da olmuşdur ki, o, 1 940-cı ilda farmanla lağv edilmişdir.

Qeyd eımak lazımdır ki, adı çakilan yaşayış maskaniari "Dada Qorqud"la alaqadar olan Sadarak, 8krak, Qara çoban, Dana qalası, Darband va s. toponimlarin yaxırılığında, onların qonşuluğunda yerlaşir. Dastandan görünür ki, Qorqud Ata bu Bayat tayfasından olsa da, o, bütün oğuzların kamil bilicisi imiş. Galacakdan qariba xabarlar veran Qorqud Ata deyir: "Axırda xanhq geri ya - Qayıya dönar, heç kim allarindan almaz ... Qorqud ata­nın bu dedi yi Osman naslidir." (KDQ.l988.sah.31 ). Buradan aydın olur ki, xanlıq avval­lar Oğuz tayfalarından biri olan Qayının - Qorqud Atanın dedi yi Osman naslinin alinda imiş, sonra bu naslin alindan çıxmış, galacakda yena da onlara qayıdacaqdır.

TÜRK PiTiK � 38 1!!�

Naxçıvan MR-in Arazboyu düzanliyinin bir hissasi olan Böyükdüzün şarqinda "Osman düzü" adlanan geniş bir saha vardır. Bu düzanliyin qarb hissasi Böyükdüzün landşafıından farqlanmasa da, onun qalan hissasi alçaq ıapalikdan ibarat olu b, "Kor Os­man dağları" adı ila Duzdağ lirasinadak uzanır.

Onun satlıi quru daralar la zaif parçalanmışdır. Bu coğrafi obyektin adı xüsusi istifada üçün nazarda tutulmuş xaritalarda va ba"zi tadqiqat asarlarmda qeyd olunmuşdur. (S.Babayev. "Qadim diyarın tabiati". Bakı. 1970. sah. l 24). Bu coğrafi obyektin adının dasıanda göstarilan Osman nasli ila alaqasi varını? Bela bir fikir yürütmaya asas veran odur ki, Böyükdüz toponiminin dastandakı qahramanlardan birinin Bükdüz amanin adından töradiyini gürnan edirik. Bu arazi isa Böyükdüzün bir lıissasini taşkil edir.

"Kitabi-Dada Qorqud"un giriş hissasinda Dada Qorqud söylayir: "Bir igidin Qara dağ yumrusuca malı olsa, yığar, ıoplayar, qismatindan artığını yeya bilmaz." (KDQ.l988.sah. l29).

"Qara dağ". "Qara qaya", "Qara daş" ıoponimlarina çox yerda, o cümladan Azarbay­canın, Qarbi Azarbaycanın, Türkiyanin, Canubi Azarbaycanın, Orta Asi ya respublikala­rının arazilarinda rası galmak mümkündür. Bir Qara dağ da Naxçıvan MR Şahbuz rayo­nunun Külüs kandindan bir kilomeır canubda yerlaşir. Mütlaq yüksakliyi 1758 metra ça­ıan bu dağ doğrudan da, aıraf dağlıq sahalardan seçilan yumru bir formaya malik olub, şimal-qarb tarafdan Şahbuz çayının darin darasi ila mahdudlaşır, qalan sahalarda atak­Iari dağlıq arazilara qovuşur. O öz forması va azamali ila diqqati cal b edir. Qara dağın adı xüsusi istifada üçün nazarda tutulmuş xaritalarda da qeyd olunmuşdur.

Bundan başqa, türk dünyasında, o cümladan Azarbaycanda bir neça Qara dağın möv­cud olduğu ma"lumdur. Bunların içarisinda Tabrizin şimalında yerlaşan Qaradağ daha maşhurdur.

Dirsa xan oğlu Buğac xan boyu

Bu boyda Şam, Qazılıq dağı, İç Oğuz. Daş Oğuz, Köksü gözal dağ va Ala dağ kimi coğrafi obyektlarin adı çakilir.

"Bir gün Qam Gan oğlu xan Bayındır yerindan ıurmışdı. Şami günliki yer üzüna dik­dirmişdi." (KDQ. l988.sah.34). Burada söhbat Şam (Damaşq) şaharinda hazırlanmış günlükdan, onun Oğuz elinda müayyan sahada qurulmasından gedir. Buradan aydın olur ki, o dövrda oğuzlar, onların taeiriari Yaxın va Orta Şarqin bir sıra ölkalari va şaharlarila olduğu kimi, Suriyarun markazi şahari olan Şamla da ticarat alaqalari saxlayırmışlar.

Bayındır xan da Şamdan gatirilmiş günlüyünü, çadırıru qurdurmuşdu. Biza bela galir

TÜRK PiTiK � 39 lf!l�

ki, bu boyda Şaının adının çaldimasini "Oğuz alpları Şama "cövlana" çıxır" kimi qabul etınak düzgün deyildir. (KDQ. 1988. sah.263).

Dasıanda bu da diqqati cal b edir ki, Oğuz taeiriari razı! aşma asasında, hatta kafirlarin alinda olan yerlarla ticarat alaqasi saxlayınnışlar. Masalan, "Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyu"nda Evnik qalasının kafırlari ıarafiııdan malları alindan alınmış ıacir deyir: "On altı ildir ki, oğuzların içindan getmişdik. Danışıb-razılıqla kafırin malını Oğuz bay­larina gatirirdik ... " (KDQ. 1988. sah.ISI).

Dasıanın girişinda adı çakilan "Qazlıq" sözü onun digar boylannda da tez-tez takrar­lanır. Bu söz asasan "Qazlıq dağı", "Qazlıq atı" formasında işladilir. Tadqiqatçılardan V.V.Banoldun, e.Damirçizadanin va başqalannın fikrinca "Qazlıq" Qafqazın avvalki adı olmuşdur. (Ş.Camşidov. KDQ. l 977.sah.33). Buradan bela bir fikir yürütmak müm­kündür ki, Qalın Oğuz eliarinin arazisi Böyük Qafqaz dağlarınadak uzanırmış va oğuzlar bu yeriara yaxşı balad imişlar. "Qışda-yazda qarı-buzu arimayan Qazlıq dağına galib çıxdı." (KDQ. 1988. sah.137).

Lakin "Kitabi-Dada Qorqud"un görkamli tadqiqatçılarından olan X.Koroğlu "Qaz­lıq"ın Qafqazla eynilaşdirilmasi fikri ila razılaşmır va onu sahv hesab edir. ("Oquzskiy qeroiçeskiy epos". Moskva. l 976).

Bu boyda bir neça yerda "İç Oğuz" va "Daş Oğuz" toponiınlarinin adı çakilir. Ma"lum olur ki, Qalın Oğuz elinin xeyir va şar işiarinda har iki Oğuz bir yera toplaşır, birlikda harbi yürüşlara gedir, marasiınlari birlikda qeyd edirlar: "Dirsa xan arvadının sözü ila böyük bir maclis qurdurdu. Allahdan istadiyini diladi. Atdan ayğır, davadan bu­ğa, qoyundan qoç qırdırdı. İç Oğuz, Daş Oğuz baylarini ora topladı ... " (KDQ. 1988. sah. 1 33). (İç Oğuz, Daş Oğuz va Qalın Oğuz barada iralida danışılmışdır.)

"Qara yallı gözal Qazlıq atını mindin, Köksü gözal böyük dağa ova çıxdın." (KDQ.1988.sah.136). Bizca, "Köksü gözal" dağ adı olub, dasıanda bir çox yerda takrar olunur. Naxçıvan MR Şahbuz rayonunda Salvanı sahasinda da "Göy su gözal" adlanan dağ va göl vardır. Bu topanimin etimologiyası "suyu göy olan gözal göl" kimi izah edi­lirdi. Dastandakı ifadadan aydın olur ki, bu topanimin daqiq adı "Köksü gözal"dir. (Xalq arasında "Köysü gözal" va ya "Göy su gözal" kimi işladilir.)

Bunu da istisna etmak olmaz ki, "Köksü gözal dağ" ifadasi xüsusi isim kimi yox, söz birlaşmasi kimi, har hansı bir dağa edilan ta"rif: köksü, döşü, yamacı gözal, güllü-çiçakli olan dağ kimi da işladila bilar.

Bu boyda, hamçinin sonrakı boylarda "Ala dağ" topanimina tez-tez rast galinir. Bazi tadqiqatçılar Ala dağla Ağrı dağını eynilaşdirirlar. Halbuki, bunlar ayn-ayn dağlar olu b, bir-birina yaxın masafada yerlaşir. Ala dağ sıra dağları (3548 meır) Ağn dağının canub­qarbinda Van gölünün şimal hissasindan başlayıb, qövs şaklinda Doğu Bayazilin ca-

TÜRK PiTiK � 40 �

nu bunadak davam edir. Bu iki dağ sistemi arasında olan dağarası keçiddan İqdır - Doğu Bayazil - Van yolu uzanır. Ağrı dağın şimal-qarb tarafinda bir növ "taklanmiş" vaziy­yatda Alaca dağ da vardır.

Dasıanın boylarında Ala dağın adının tez-tez çakilmasi, Oğuz igidlarinin bu dağdan "aşmaları", vaxtaşın oraya ova gelmalari bir daha ıasdiq edir ki, Ağn dağı, Ala dağ, Van aırafı arazilar Oğuzların asas maskanlarindan biri olmuşdur. Qarbi Azarbaycanda da Ala dağ (Ala göz) dağı vardır. Lakin bu dağ Ağrı (Arqubeli) dağından uzaqda yerlaşdiyindan dasıanda adı çakilan Ala dağın Türkiya arazisinda olması fikri haqiqata daha yaxındır.

Türkmanistan Respublikasının Aşqabad, Qızılarbat va Türkmanbaşı rayonlarında da Aladağ adlı dağlar vardır. Bu ad onlara müxtalif rangli süxurlardan taşkil olunduqlarına göra verilmişdir. (Soltanşa Ataniyazov. "Türkmanistanın qeoqrafik atlarının düşündirişii sözlüqi" Aşqabad. "İiım". I 980.sah.34 ).

Lakin Türkmanisıanda olan Ala dağları dasıanın bu boyundala hadisalada alaqalan­dirmak mümkün deyildir.

"Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy"

Bu boyda Qaraçuğ, Qapılı Darband (Darband), Qara dara, Damirqapı Darband, Amid, Mardin qalası, Parasarın Bayburd hasarı, Ayğırgözlü çayı, İç Oğuz, Daş Oğuz, Alıuntaxt kimi ıoponimlarin adı çakilir.

"Kitab"da Bayındır xan bir yerda, Qazan xan isa bir neça yerda "Qaraçuğun qaplanı" adlandırılır. Qaraçuğ kandi va Qaraquc (Qaraquş) dağı (2600 m) Naxçıvan MR arazisin­da da mövcuddur. Bu ıoponimlar "Kiıabi-Dada Qorqud"la alaqadar olan bir çox coğrafi obyektlarin ahatasinda yerlaşir. Bu barada sonradan atraflı danışılacaqdır.

Ş.Camşidovun fıkrinca, Qaraçuğ "Mil düzü hüdudunda yüksak bir zirvanin adı ol­maqla, eyni zamanda Naxçıvanda kanddir." (Ş.Camşidov. "Kitabi-Dada Qorqud". 1977. sah.33). O, bunu da qeyd edir ki, Qaraçuğ "xalqın doğma yeri, markazi maskaniari sa­hasindadir."

Bu boyda Qapılı Darband (Darband) va Damirqapı Darbanddan danışılır. Bunlardan Qapılı Darhandin biri Böyük Qafqazın canub atayinda, Gürcüstan arazisinda, digari Tür­kiya arazisinda, Damirqapı Darband isa qadim Azarbaycanın arazisindadir. Bizca, bu Darbandlarin heç biri Qazan xanın on min qoyunu saxlanılan Darband deyildir. Çünki bu DarbandlaTin heç biri makan va zaman ölçüsüna göra boyda carayan edan hadisalar­la uyğun galrnir. Bundan başqa, dasıanda aydınca göstarilir ki, Qazan xanın on min qo­yunu Damirqapı Darhandda deyil, Qapılı Darbanddadir. "Kafır: "Qazanın Qapılı Dar-

TÜRK PiTiK � lf.l ��

bandda on min qoyunu vardır." (KDQ. l 988.sah. l41). Professor P.Xalilov da on min qo­yunun Damirqapı Darbandda saxlanması fikri ila razılaşmır va bunu qeyri-mümkün he­sab edir. Bu Darband Naxçıvan MR Şarur rayonunun Tananam kandi ila Qaraquc dağı arasında yerlaşan Qapıh Darbanddir.

Damirqapı Darhandin adı üç yerda dasıanın qahramanlarından biri olan Qıyan Sal­cük oğlu Dali Dondar ta"riflanarkan, bir yerda isa "Bakil oğlu İmranın boyu"nda çakilir. "Damirqapı Darbanddan Bakila xabar yetişir ki, Şöklü Malik onun üzarina galmaya hazırlaşır.

Qara dara Naxçıvan MR-nın Culfa rayonunda Arazın sol qolu olan uzunluğu 40 km

çaydır. Qara dara toponimi Qarbi Azarbaycanın şimal-qarb qurıaracağında da vardır. "Qara dara" - XVIII asrin avvallarinda İravan ayalatinda kand adı. "Kitabi-Dada

Qorqud" eposunda Qara dara Qadirveranin (sonrakı Eçmiadzinin) ağzında, ya"ni sar­haddinda yer kimi qeyd olunmuşdur. Zangidara ("zangi" - "qara" ma"nasındadır) da ad­lanmışdır. Zangiçay bu daradan axır." (B.Budaqov. Q.8.Qeybullayev. "Ermanistanda Azarbaycan manşali toponimlarin lüğati". Bakı. 1988. sah.l84).

Amid Türkiyada Diyarbakir ayalati va şahari, Mardin Diyarbakirdan canub-şarqda şahar (Mesopotamiyada), Ayğırgözlü Araz çayının sağ qollanndan biridir. (KDQ. 1988. sah. 148. İzahlı qeydlardan).

Bu boyda Boz ayğırlı Beyrak Parasann Bayburd hasarından sıçrayıb aşan igid kimi, Qaragüna oğlu Qarabudaq isa Amidla Mardin qalasını vurub yıxan qahraman kimi ıa"riflanir.

Dasıanın matnindan aydın olur ki, adlan çakilan qala va şahar Amid, Mardin qalası, Parasarın Bayburd hasan (qalası) Türkiya arazisinda yerlaşib, bu dövrda kafirlarin alinda imiş.

Burada adı çakilan Altunıaxı sözü dasıandakı mübahisali masalalardan biridir. Bela ki, ba"zi tadqiqatçılar onu ıoponim, ba"zilari isa "altun taxt" (qızıl taxt) kimi izah edirlar. Bizca, Altuntaxt coğrafi obyekt, Qazan xanın markazi maskanlarindan biridir. Altunıaxt Naxçıvan MR-nın Babak rayonunda, Qarauş dağhq sahasinda, Qaraquc dağının döşünda yerlaşan qadim maskanin adıdır. Bundan başqa, B.Budaqovun va Q.Qeybullayevin yu­xarıda adı çakilan lüğatinda İravan quberniyasının Novobayazid qazasında iki Altuntaxı kandinin va Daraçiçak malıalında eyni adlı dağ va yayla olduğu qeyd edilmişdir. (sah. 120-121). Fikrimizca, dasıanın bu boyunda adı çakilan Altuntaxt Naxçıvan MR arazisin­daki Altunıaxtdır. Hadisa!arin gedişi, makan va zaman ölçülari, hadisa ila alaqadar coğ­rafi obyektlarin yaxınlıqda yerlaşmasi va başqa xüsusiyyaılar bu fikri tasdiq edir.

TÜRK PiTiK � 42 1ii!!�

Baybörenin oğlu Bamsı Beyrek boyu

Bu boyda Rum eli, İstanbul, Qara Darband, Evnik qalası, Pasnik qalası, Gürcüstan, Parasarın Bayburd hasarı, Türküstan, Qaraçuğ, Bam-bam tapa, Dana sazı kimi ıoponim­larin adı çakilir.

Bu boydakı hadisalar demak olar ki, asasan indiki Türkiya, Gürcüstan va Naxçıvan arazilarinda carayan edir. Burada adı çakilan İstanbul, Qara Darband va gösıarilan qala­lar Rum elinda yerlaşir. Bu qalalar o dövrda Gürcüstan arazisi hesab edilirdi. Boyda adı çakilan "Türküstan" va "Qaraçuğ" ıoponimlari Qazan xan ta"riflanarkan bir epitel kimi istifada olunmuşdur. Xalq yazıçısı Anarın göstardiyi kimi, dasıanda iki yerda Türküstan sözü işladilir ki, o da konkret makan kimi yox, Qazan va Bayındıra epitel kimi. (Anar. "Dünya bir pancaradir". Bakı. 1 988.sah. l 35).

Dasıanda Gürcüstan dedikda indiki Gürcüstan Respublikasının şarq bölgasi, Acans­tan Respublikasının arazisi, hamçinin Türkiya Respublikasının şimal-şarq hissasinda ki­çik bir saha nazarda tutulur. Bela ki, "Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyu"nda gösta­rilir ki, İstanbuldan qayıdan ıacirlar Bayböranin hüzuruna galir, onların canını va malını xilas edan igidi onun sağ yarunda oturmuş görür va birinci olaraq onun alini öpürlar. Bayböranin acığı ıuıur: "Ata dura-dura oğlunuomu alini öparlar?" - deyir. İgidin onun oğlu olduğunu öyrandikda tacirlar deyir: "İndilikda avvalca onun alindan öpdüyümüz­dan incima, xan. 9gar sanin oğlun olmasaydı, bizim mahınız Güreüstanda getmişdi. Hamımız dustaq olmuşduq." (KDQ. J988.sah. l52).

İstanbuldan galan ıacirlar isa Böyük Darbandin Pasnik qalası yanında yatarkan Evnik qalasının beş yüz kafiri hücum edir, mallarını çahb-çapırlar. Demali, burada adı çakilan Böyük (Qapıh) Darband, Pasnik va Evnik qalaları kafirlarin alinda olu b, Gürcüstan ara­zisi hes ab edi! irmiş.

Bu boyda adı çakilan "Dana sazı" toponimi Naxçıvan MR-nın Şarur rayonu arazisin­da, Qaraquc dağının şimal-qarb samtinda, Qaraquc Darbandi va Xan bulağının qonşulu­ğunda yerlaşan "Dana qalası" coğrafi obyektinin fiziki coğrafi şaraiıi, hamçinin "Dada Qorqud"la saslaşan toponimlarin ahatasinda olması bir-birina tamamila uyğun galir.

Bu boyda maraqh toponimlardan biri da "Bam-bam tapasi"dir. "Beyrak gedali Bam-bam tapaya çıxmısanmı, qız?! Boylanıb heç dörd yanına bax­

ınısanmı, qız?!" (KDQ. l 988.sah.163). Bu toponim bir növ Şuşa qalasında olan "9rim

TÜRK PiTiK � 43 �

galdi" qayasını xatırladır. Deyilana göra, bu qayadan baxanda Şuşa qalasına galan yolu va yolçunu Iap uzaqdan görmak mümkün imiş. Odur ki, safarda olan arlarini gözlayan galinlar buradan baxar, hasratini çakdiklarini göran kimi "arim galdi" deya sevinarrniş­lar. Odur ki, bu qayanın - bu yerin adı "8rim galdi" qalmışdır.

Bizca, "Bam-bam" da bela bir yer, atraf yollar aydın görünan uca tapa olmalıdır. Sa­farlari aylar, illar çakan azizlarinin yolunu gözlayanlar bu tapaya çıxıb, yollara göz di­karrnişlar ...

Bu boyda Dada Qorqud Bamsı Beyraya ad qoyur, ona xeyir-dua verir: "Aydır: "Sö­züm dinla, Bayböra bax!. . Qarşu yatan qara qarlı ıağlardan aşar olsa, Allah-Taala sanin oğlına aşuı versün." (KDQ.l988.sah.54).

Ba"zi tadqiqatçılar buradaki "qarşı yatan" dağları "Qar dağı" kimi izah edirlar. B.Budaqov va Q.Qeybullayev göstarir ki, "Errnanistanın Türki ya ila sarhad bölgasinda Qarqar dağları yerlaşir. "Kitabi-Dada Qorqud"da "qarşu yatan qarlı dağlar" ifadasindaki "qara qarlı" sözü eposun üzünü köçürrnüş katiblarin sahvidir va ona göra da "Qarqarlı" kimi barpa edilmalidir." (Göstarilan asari. sah. 15). Onlar bunu da ala va edirlar ki, "Şarqi Türkiyada, Yuxan Basinda bir dağ indi da "Qarqar dağları" adı ila ma"lumdur. Dağın adı qadim türk manşali Qarqar tayfasının adından ibaratdir." (Yena orada). Azarbaycan­da, Dağlıq Qarabağda va Sarnur çayının mansabinda da Qarqardağ vardır.

Bizca, "qara qarlı dağlar"dakı "qara" sözü "uca", "böyük" ma"nasında da işladila bi­lar: "U ca qarlı dağlar .. . "

Qazan bayin oğlu Uruz bayin dustaq olduğu boy

Bu boyda Qan Abqaz eli, Cızıqlar, Ağlağan, Göyca dağ, Başı Açığın Didiani qalası, Aq-saqa qalası, 8"rafaı, Köksü gözal dağ, Darband, Qara dara, Damirqapı Darband, Pa­rasarın Bayburd qalası, Ağca qala, Sürrnali kimi coğrafi obyektlarin adı çakilir.

Qazan bay oğlu Uruzu götürüb ova çıxır. Bir neça gün baylarla yeyib-içirlar. "San dema, Başı Açığın Didiani qalasından, Aq-saqa qalasından kafirin casusu bun­

ları görüb taküra xabar verir. On altı min qara donlu kafır ata mindi. Qazanın üzarina ira­liladi." (KDQ. 1988. sah. 1 67). Uruzun 40 yoldaşı halak olur, özü asir düşür. Bunu öy­ranan Qazan xan kafırlarin izina düşür. "Kafır Darhandda sakin olmuşdu." (sah. 1 72). Bu Darband Qazlıq dağlarının canub atayinda, Gürcüsıan arazisindaki Darbanddir. Başı Açıq dedikda Gürcüsıan, yaxud Güreüstanın indiki Kutaisi rayonunun arazisi nazarda tutulur.

TÜRK PiTiK � 44 �

Atası Qazan xandan inciyan Uruz deyir: "Qan Abqaz elina man gedaram, Altun xaça

man altimi basaram ... " (KDQ. I988.sah.68).

Ma"Iumdur ki, "Abqaz" dedikda söhbat Güreüstandaki Abxaziyadan gedir. Buradaki

"qan" sözünü "qanlı" kimi yox, bu sözün keçmiş ifadasi olan "xan" - "böyük" ma"na­

sında işladilir. (Ş.Camşidov. KDQ. 1977. sah.34).

Bu boyda Qıyan Salcik oğlu Dali Dondaz "Damirqapı Darbanddaki damir qapıru

alan ... " qahraman kimi ta"riflanir. (KDQ. I988.sah.! l5). Parasarın Bayburd qalasırun adı

Beyrak, Qara daranin adı isa Qazarun qardaşı Qaragüna ıa"riflanarkan çakilir.

Bu hadisalacin Gürcüstan va Qarbi Azarbaycan arazilerinda carayan elmasina şübha

yoxdur. Buna baxmayaraq, boyun sonunda gösterilir: "Qazan Ağca qala Sürmaliya ga­

Iib, qırx otaq tikdirdi..." (sah. 176). Ma"lum olduğu kimi, Ağca qala, Sürmali Arazın sağ

sahilinde Türki ya arazisindadir.

Burada bir masala da qaranlıq qalır. Ağca qala, Sürmali bir coğrafi obyektdir, yoxsa

ayrı-ayrı yerlardir? "Ağca qala, Sürmali ba"zan bir, ba"zan isa ayrı-ayrı yer adları kimi

yazılmışdır. Arpaçay axarında, - indiki Naxçıvan MSSR torpağında yerlaşirdi. Sürmali

ham da Şarqi Anadolu va Canubi Azarbaycanda Marağa samtinda yer adıdır." (KDQ.

"Tarixi-coğrafi qeydlar". 1988.sah.258).

Bizca, bu topenimlar ayrı-ayrı yeriari n adi andır: Ağcaqala bir qalanın adıdır. S tirma­

Ii isa yuxarıda göstarildiyi kimi Naxçıvan MR-da yox, Türki ya arazisinde, Arpaçayın or­

ta va aşağı hövzasinda yerlaşan düzani ik sahanin adıdır. Ba"zi tadqiqatçılar Türki ya ara­

zisinda Arazın sağ qolu olan Arpaçayla Naxçıvan MR-da Arazın sol qolu olan Şarqi Ar­

paçayı, belalikla, ham da Şarur düzü ila Sürmali düzünü qarışıq salırlar.

Ağca qala Tabrizdan 1 10 km-lik masafada yerlaşan Ruzqandadır. Qalanın 8 bürcü,

I l daş divan var. Sahasi 3000 kv.m.-dir. Sasanilar dövrüna aid olduğu zann edilir. Eyni

adlı ikinci qala Çatindara yaxınlığında, Daşdağı yamacında, Meşkin şaharinin şimal-şar­

qinda, 1 9 km masafada yerlaşir". (B.Xamaçı. Farhange coğrafiye Azarbaycane Şarqi.

Tabriz. 1993.sah.421 ).

Ağiağan Qarbi Azarbaycanda Aleksandropol qazasındaki Boz Abdal silsilasinda

hündürlüyü 2992 metra çatan zirvadir. Bu topenimin ma"nasını "ağlağan" tez-tez göz

yaşı tökan, ya"ni üzarina tez-tez çan, duman galan, yağış yağan dağ kimi izah etmak

mümkündür. Lakin B.Budaqov va Q.Qeybullayev bela hesab edirlar ki, bu dağın adı

"türk diliarinda rang bildiran "ağ" va ma"nası aydın olmayan "!ağan" sözlanndan iba­

ratdir. XIX asrda Eçıniadzin qazasında Qızıl Laqan (bulaq adı), Şimali Qafqazda Stav­

ropol qubemiyasının Böyük Derbent ulusunda Laqan-Xudik (dağ adı) va Dağıstan aya­

lalinin Teymurxanşura dairasinda Çaqas-Lağan toponimlari ila ma"naca eynidir. XX as­

rin 30-cu iliarinda farmanla ermanica Urasar adlandırılmışdır.

TÜRK PiTiK � 4-S ii!!�

Cızıqlar Ağiağan dağın qarbinda, onun yaxınlığında yerlaşir. Burada vaxtı ila Cızıq­

lar qalası va kandi olmuşdur.

Göyca dağ - Göyca gölünün şimal-şarqinda, Şahdağ silsilasinin canub yamacında

zirvadir. Bir Göycadağ da Naxçıvan MR-nın Culfa rayonunda yerlaşir. Lakin bu dağla­

rın har ikisi Ağiağandan xeyli aralı olduğuna göra bunların har hansı birinin dasıanda

haqqında söhbat gedan Göyca dağ olması şübhalidir. Çünki dasıanda Qazan xan deyir:

"A bay lar, Uruz yaxşı deyir ... Man bu oğlanı götürüb ova gedim ... Cızıqlara, Ağlağana,

Göyca dağa götürüb apanm." (KDQ. 1988. sah.167). Demali, bu coğrafi obyektlar bir­

birinin yanında, !ap yaxınlıqda olmalıdır.

B.Budaqov va Q.Qeybullayev göstarirlar ki, Göycali dağı İravan qubemiyasının

Aleksandropol qazasında dağ adıdır. (Göstarilan asarlari. sah.322). Bizca. "Kitabi-Dada

Qorqud"da adı çakilan Göyca dağı - Göycali dağı ola bilar. Çünki bu dağ Cızıqların va

Ağiağan dağın yaxınlığında yerlaşir va dasıanın mazmununa da uyğun galir.

Bu boyda Makkada olan arafatın da adı çakilir. Uruz atasına deyir: "A bay ata,

eşidiram.

arafatda erkak quzu qurban kasirlar "Ata oğul qazanar ad üçün." (KDQ. I 988.

sah.169).

arafa qurban bayramından avvalki güna deyilir. Makkada 8rafa günü hacıların dur­

duqları yer isa arafat adlanır. Bu topanimin da boydakı hadisalada alaqasi yoxdur.

Ağ saqa - Ağ saqlar tayfasının adındandır. Güreüstanda yerlaşir. "Saqlarda Ağ saq­

Jar, Qara saqlar adlı iki soybirlaşmasi, qabila biriaşmasinin olması onların türkdilli xalq­

larla va türk mifik, ictimai tafakkürü ila dua! taşkilat quruluşu aksliklarla bağlılığını gös­

taran dalillardir ... Ağ Saq va Qara Saq da bela bir qanun va tafakkürla bağlı qoyulmuş

adiard ır.

Ağ Saq yüksak, Ülgena tapınan Saq ma"nasındadır. Qara Saq şimalda yaşayan güclü

Saq demakdir. Bu dalil bir daha sübut edir ki, Saqlar türkdilli olmuş va onların tafakkürü

bir olmuşdur. (M.Seyidov. sah. 34-35).

Duxa Qoca oğlu Dali Domrul boyu

Bu boyda coğrafi obyekt kimi Rumun va Şamın adı çakilir.

"Dali Domrul "manim casurluğumun, pahlavanlıq va igidliyimin şöhrati Ruma, Şa­

ma gedib çatmışdır", - deyirdi". (KDQ.1988.sah.177).

Buradan aydın olur ki, o dövrda oğuzların Rurnla, Şamla va başqa ölkalarla, şaharlar-

TÜRK PiTiK � 46 ��

la alaqasi varmış. Ona göra da ayn-ayrı Oğuz qahramanlarının, o cümladan Dali Dom­

rulun şöhrati bu ölkalara �a gedib çatmışdır.

"Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyu

Bu boyda İç Oğuz, Daş Oğuz, Trabzon, Arqubeli, Ala dağ coğrafi obyektlarinin ad­

ları çakilir. Burada "İç Oğuz", "Daş Oğuz" coğrafi makan, arazi kimi nazarda tutulur.

Qanlı Qocanın oğlu Qanturalı evianmak fikrina düşür. İç Oğuzda, Daş Oğuzda özüna

yarayan, öz arzusunca olan qız tapa bilmir. Atası da Oğuz ellarini dolanır, oğlu üçün qız

tapa bilmir. "Dolandı, Trabzona galdi. San dema, Trabzon takürünün bir gözal-göyçak,

yaraşıqlı qızı varmış." (KDQ.1988. sah. 183). Trabzon Oğuz eliarinin sarhaddinda Qara

danizin salıilinda kafirlarin alinda olan şahardir. Oğuzların canub-qarb sarhadiari Trab­

zonun yaxınlığından keçir.

Bu boyda adı çakilan İç Oğuz, Daş Oğuz, Ala dağ toponimlari barada avvalda söz

açılmışdır.

Arqubeli adı dasıanın IV, IX, X va XII boylannda aksar hallarda Ala dağla birlikda

çakilir. (KDQ. 1988. sah. 140, 187, 191, 203, 205 va s.). Oğuz qahramanları Ala dağdan,

Arqubelidan aşıb, Qalın Oğuzun markazi maskanina galir va ya bu yeriara ova çıxırlar.

Bizca, Arqubeli Ağn dağının qadimdan adı olu b, qüdratli türk tayfalarından olan Arqu­

nun adı ila alaqadardır. (Bax: "8ylis adının manşayi". S.Babayev, A.Rahimov. "Elm va

hayat" .N!! 9. 1 987).

Qazılıq Qoca oğlu Y eynek boyu

"Qazılıq Qoca oğlu Yeynak boyu"nda İç Oğuz, Daş Oğuz, Düzmürd qalası, Qara da­

niz, Damirqapı Darband kimi toponimlarin adı çakilir. İç Oğuz, Daş Oğuz haqqında avvalda danışılmışdır. Burada söhbat Bayındır xanın İç

Oğuz va Daş Oğuz baylarini maciisa toplayıb, onları qonaq elmasindan başlayır. Vaziri

Qazılıq Qoca yürüş üçün ondan icaza alır. "Çox dağlar, daralar, tapalar aşdı, keçdi. Gün­

lario bir günü Düzmürd qalasına galdi. Qara daniz kanarında idi. Oraya çatıb dayandı­

lar." (KDQ. 1988. sah.92).

Buradan aydın olur ki, Düzmürd qalası Oğuz eliarindan xeyli aralıdır va o, kafirlarin

alindadir. Onun takürü Arşın oğlu Dirakdir.

TÜRK PiTiK � 47 lf!l�

Bu boyda da Damirqapı Darhandin adı igidlikda ad çıxarmış Qıyan Salcik oğlu Dali Dondar ta"riflanarkan onun titullanndan biri kimi işladilir; O, Bayındır xan tarafindan

"Damirqapı Darband bayi" adlandırılır. Maraqlıdır ki, Qazax rayonunda Dondar Azaplı,

Dondar Quşçu va Dondarlı kandlari, Zangilan rayonunda da Dondarlı kandi vardır. Gürnan etmak olar ki, bu toponimlar "Kitabi-Dada Qorqud"un adlı-sanlı qahraman­

larından olan Dali Dondarın adından arnala galmiş oykonimlardir. Dondarviranı 1590-cı ilda İravan ayalaıinin Abnik nahiyasinda kand adı olmuşdur.

Qadim türk manşali Dondar tayfasının adını aks etdirir. (B.Budaqov, Q.Qeybullayev. Göstarilan izahlı Iüğaı. sah.240).

Basatın Tepegözü öldürdüyü boy

Bu boyda Salaxan qayası, Günortac va Uzun bulaq kimi coğrafi obyektlarin adı çakilir.

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Basatın Tapagözü öldürdüyü boy"da Tapagöz ölüm aya­ğında Basaıdan soruşur: "Hardan galdin san, igid, yerin na yerdir?" Basaı cavab verir: "Olduğum yer, yurdum manirn Günortacdır!" (KDQ.1988. sah.200).

Ma'lumdur ki, "Günortac" burada makan, yer anlayışını bildirir. Bu söz hansı makanı ahata edir? 8gar o, toponimdirsa, harada yerlaşir? Hörmatli Muradxan Cahangirov gös­

tarir ki, "Günortac isminin (toponiminin) hansı ma"nada işlandiyini va hara olduğunu düzgün ta"yin etmakla biz "Dada Qorqud" oğuzlarırun yegana iki tayfasından biri yer­

laşan arazi haqqında lazımİ ma"lumaı toplaya bilarik. (M.Cahangirov. "Kitabi-Dada Qorqud boylarındakı camiyyatin zamanı va makam haqqında" Azarbaycan SSR Ali va

Orta İxtisas Tahsili Nazİriiyinin "Elmi asarlarİ :Nğ 4.1976. sah.73). Babak rayonunda yerlaşan Çalxandağın qarb qurtaracağında uçqun naticasinda dağın

yamacında arnala galmiş, mütlaq yüksakliyi 1500 metra çatan dik va enli bir qaya vardır. Bu qaya xalq arasında "Günorta daşı" adlanır. Qayanın bu adı almasına sabah odur ki,

o, günortaya qadar kölgaya bürünür, düz günorta vaxtı, ya"ni saat 13 tarnarnda kölgasi tamamila yox olur. İlin bütün fasiliarİnda Günorta daşı günortanı sahvsiz olaraq göstarir. Yerli camaat ondan bir növ saat kimi istifada edir.

Günortacın canubunda geniş qış otlaqları, şimalında yay otlaqları - yaylaqlar yerlaşir. "Kitabi-Dada Qorqud"da adı çakilan bir çox coğrafi obyektlar onun qonşuluğundadır. Altuntaxt, Buğa çeşma, Xan yurdu, Dana qalası, onun şimal-qarbinda Salaxan qaya, Qa­zan yaylağı, Makkaz Darbandİ isa şarqindadir.

Bu boyda adı çakilan Tapagözün maskan saldığı Salaxana (Salaxan) qaya Günorta

TÜRK PiTiK � 48 ��

daşırun yaxınlığındadır. Dasıanda gösterilir ki, alacsız qalan oğuzlar Dada Qorqudu Ta­

pagözün yanına danışığa göndarirlar. O da galib daruşır va geri qayıdır. Demali, onun

gedib-galdiyi masafa çox da uzaq deyildir, ya"ni Salaxan qaya Basatın yeri olan Günor­

tacın yaxınlığındadır.

Dasıanın sonluğundakı hadisalar da göstarir ki, Salaxan qayası Oğuz eliarinin içari­

sinda, onun markazi hissasindadir. Basat Tapagözü öldürür, başını yayın kirişina taxıb

sürüya-sürüya mağaranın qapısına gatirir. Basa! muştuluqçu göndarir. "Qalın Oğuz"

baylari yetişdilar.

"Salaxan qayasına galdilar. Tapagözün başını ortaya gatirdilar." (KDQ. I 988.

sah.201) . Bu boyda "Uzun bulağ"ın da adı çakilir.

"Uzun bulaq" deyilan maşhur bir bulaq vardı. O bulağa parilar qonmuşdu." (KDQ.

1988. sah.190). Salaxan daranin canub qurtaracağında "Salaxan bulaq", "Salaxan yur­

du", onlardan bir az aralı, daranin qarb hissasinda yastan bir sahada "Uzun yurd", "Qoşa

yurd" deyilan oba yeriari vardır. Gürnan etmak olar ki, "Uzun bu1aq" ela indiki Uzun

yurddur.

Bu boyda adları çakilan Günortac ( Günorta daşı), Sallaxana (Salaxan qayası, darasi),

Uzun bulaq (Uzun yurd) kimi coğrafi obyektlarin bir-birinin yaxınlığında yerlaşmasi va

yuxarıda gösıarilan digar dalillar bela bir naticaya galmaya asas verir ki, bu toponimlar

Babak rayonunun orta dağlıq arazisinda yerlaşan coğrafi obyektlardir.

Ş.Camşidov "Kitabi-Dada Qorqud" ( 1977) asarinin II faslinda ("Kitabi-Dada Qor­

qud"da tasvir edilan Azarbaycan Oğuz ellari) VIII boy "Basaıın Tapagözü ö1dürdüyü

boyu bayan edar" boyu haqqında danışarkan qeyd edir ki, "ümumiyyaıla, burada müasir

va tarixi adla ma"lum olan coğrafi ada ıasadüf edilmir." (Göstarilan asari.sah.36).

Bu fıkirla razılaşmaq olmaz. Çünki bu boyda adı çakilan va burada gedan hadisalarİn

markazi makanını taşkil edan maşhur Salaxan qayası Naxçıvan MR-da, Babak rayonu­

nun Qaraquc dağlıq sahasinda, Qazan yayiağın qarb yamacında yerlaşir. Bu qayanın adı

xüsusi topoqrafık xaritalarda qeyd edilmiş va bu qayanı B abak va Şarur rayonlarının Qa­

raqucla alaqasi olan kandlarinin hamısının ahalisi yaxşı ıanıyır. Onlar eyni zamanda bu

qayadakı mağarada maskan salmış, "oğuzlara qanirn kasilmiş" "Adamyeyan Kallagöz

qahraman" va "Matı va Ayı" haqqındakı atsanalari da bilirlar. (Oxuyun: S.Babayev.

"Sallaxana-Salaxana-Salaxan". "Elm va hayat" M ı. 1998).

Bu boyda Sallaxana qayasının yaxınlığında yerlaşan "Uzun bulaq"dan danışılır. Hal­

hazırda harnin sahada "Uzun yurd", "Qoşa bulaq" deyilan yurd yeriari mövcuddur.

"Günortac" hesab etdiyimiz "Günorta daşı" da Salaxan daradan canubda, Çalxanda­

ğın qarb qurtaracağındadır.

Yuxarıda göstarilanlara asasan, gürnan eımak olar ki, bu boydaki hadisalar Naxçıvan

TÜRK PiTiK � 49 ��

MR-nın Babak rayonunda yerlaşan Salaxan darasinda (qayasında), Salaxan bulaqda,

"Qoşa bulaq"da va Günortacda carayan edir.

Bakil oğlu İnıranın boyu

Bu boyda Barda, Ganca, Gürcüsıan, Arqubeli, Ala dağ, Damirqapı Darband kimi ıo­

ponimlarin adı çakilir. Dasıanda göstarilir: "Baki! razı oldı. .. Xasmini, qovmini ayırdı,

evini çözdi. Oğuzdan köç eladi.

Bardaya, Gancaya varıb vatan ıuıdı. Toquz Türnan Gürcüstan ağzına varıb qondı."

(KDQ. l 988.sah. 104 ).

Baki! Oğuz elindan köçüb Bardaya, Gancaya gedarak orada "vatan ıuıur" Oğuzun

arazisini genişlandirir, Gürcüsıan sarhaddina çatır, orada çadır qurub, Oğuz ellarini ka­

firlardan qoruyur.

Uşun Qoca oğlu Sakrak boyu

Bu boyda Şaruk, Göyca danizi, alinca qalası, Ala dağ, Arqubeli, Daraşam, Daraşam

suyu kimi coğrafi obyektlarin adı çakilir.

Burada Uşun Qoca oğlanlarının isıiqamaıi, xüsusila, onların hansı manıaqadan, hansı

regiondan safara çıxmaları, harnin obyektin adı va s. masalalar mübahisali olaraq qal­

maqdadır.

Boyda göstarilir: "Ondan Şarukun ucundan Göyca daniza ıakin el çarpdı. Qalaba do­

yum oldu. Yolu alinca qal"asina oğramışdı." (KDQ. 1962. sah.l3 1). Bu ıoponimi

H.Araslı "Şarur" ( 1939), "Şaruk" (1962, 1978), F.Zeynalov va s.alizada "Şirokuz"

( 1988), O.Ş.Gökyay va E.Rossi "Şürük", Ş.Camşidov "Şarur", M.Erkin "Şiroküven",

"Şirokovan" va s. kimi yazırlar.

"Kitabi-Dada Qorqud"un ( 1 988) "Tarixi-coğrafi qeydlar"inin müallifi S.aliyarov

bela hesab edir ki, Şirokuz - Ermanistandakı Şirak (Şirak) yayiası ila bağlıdır. "Bir yer

adı kimi protobulqarla bir vaxıda Zaqafqaziyaya galib yerlaşmiş şirakların adından ya­

ranmışdır." (KDQ. 1988. sah.264).

Bizca, bu toponim Naxçıvan MR-da yerlaşan, qadim tarixa malik olan Şarurdur.

(Baxın: S.Babayev. "akrak va Sakrayin safariari haqqında qeydlar". "Azarbaycan" jur­

nalı. M 6. 1998).

TÜRK PiTiK � 50 ��

Daraşam Culfa rayonu arazisinda Arazın sol salıilinda qadim kand olmuşdur. Onun

yaxınhğında Daraşam mineral bulaqları yerlaşir. Bundan başqa, bu oykonimla üzbaüz

Canubi Azarbaycanda Arazın sağ salıilinda da Daraşam kandi olmuşdur. Bizca, dastan­

da adı çakilan Daraşam Arazın sol sahilindaki, Naxçıvan MR arazisindaki Daraşamdır.

Qadim Azarbaycan torpağı, indiki Ermanistandakı Göyca gölü da, onun adı da Azar­

baycan xalqına mansubdur. Lakin bu boyda adı çakilan "Göyca danizi" Ordubad rayo­

nunda Zangazur silsilasinin qarb yamacında 3065 m hündürlükda yerlaşan Göy göldür.

Bunu marşrutun istiqamati, makan va zaman ölçüsü da tasdiq edir: Şarur - Daraşam -

Göy göl - 61inca qalası - üç günlük yoldur.

Qardaşlann 6linca qalasından qayıdarkan üzüb keçdiklari D<ıraşam suyu - Araz çay ıdır.

Ş.C<ımşidov özünün "Kitabi-D<ıd<ı Qorqud" (Bakı. 1977) <ıs<ırind<ı 6kr;;ık v;;ı S<ıkr<ık

qardaşlarının saf<ır marşrutlarını düzgün izah edir: " .. . Oğuz qahramanları Şarurun ucun­

dan Göyca daniza t<ıkin çapır, yolu Alınca qalasına düşür v;;ı 6krayin yoldaşlarını qırıb,

özünü d<ı Alınca qalasında zindana salırlar. Onu qurtarmaq üçün ged<ın qardaşı S<ıkrak

"D<ır<ışam ucundan" (qarbdan - S.B.) keçar<ık Alıncaya g<ılib çatır." Bu coğrafi istiqama­

tin dürüstlüyünü H.Araslı da vaxtı ila qeyd etmişdir.

"Sakrak eyni istiqamatl<ı: Alınca - Daraşam - Oğuz istiqamati üzr<ı (qarba doğru -

S.B.) geri qayıdır, "Daraşam suyunu dalib keçir", axşam ik<ın Oğuz sarhaddina yetişir."

(Ş.Camşidov. KDQ. 1977. s<ıh.36-37).

Salur Qazanın dustaq olduğu va

oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy

Bu boyda Trabzon, Tumanın qalası, 6mman, Sancıdan, Ağca qala, Sürmali, Harun

eli, Ağ hasar, Ağ qaya, Aya Sofiya v;;ı Parasarın Bayburd hasarı kimi coğrafi obyektlarin

adı çakilir. Trabzon Qara daniz salıilinda kafırlarin alinda olan şahardir. Buna baxmaya­

raq, oranın takürü Qazan xana bir şahin göndarmişdir. Buradan aydın olur ki, Trabzon

kafirlarin alinda olsa da, onların oğuzlarla alaqasi vardır.

Kafırlar Tumanın qalası yaxınlığında yuxuya getmiş Qazanın igidlarini qırır, özünü

tutub qalada bir quyuya sahrlar. Takürün maciisinda qopuzu alina alıb, kafirlari

ta"riflamali olan Qazan öz soykökünü ta"riflayarkan 6mmanın, Sancıdanın, Ağca qala­

nın, Sürmalinin, Ağ qayanın adını çakir.

Burada "6mman" deyilarkan Qara daniz nazarda tutulur. Bu fikir boydakı matndan

TÜRK PiTiK � 5 1 ��

da aydın olur: "Qayalıqda salırunışdı kafirlarin bir şahari, ammanın sularında yuyulur

sahillari." (KDQ. l988. sah.216).

Buradakı "şahar" - Trabzon, "ôrrunan" isa Qara danizdir. Gürnan eımak olar ki, bu

söz "ürrunan"la eyni ma"nada işladilir. (Ürrunan - böyük daniz, darya demakdir).

Qazan xan öz söylamasinda Sancıdan qalası haqqında deyir ki, oğuzlar altı dafa ge­

dib bu qalanı ala bilmadi. Man altı güna oranı aldım, kilsani söküb yerinda mascid ıik­

dim, "qızını-galinini ağ köksümda oynatdım, baylarini qul etdim. Man onda da "aram,

bayam" deya öyürunadim!" (KDQ. 1988. sah.216).

Ağca qala, Sürmali Türki ya arazisinda Arpaçay vadisindadir. Bu adlar ba"zan birlik­

da (KDQ. 1988. sah.216), ba"zan da ayrılıqda (KDQ. 1939.sah. 14; 1962.sah.44; 1978.

sah. 147) işladilir. a.Farzalinin "Dada Qorqud" xariıasinda (VI-X asrlar) Sürmali qala

kimi, onun qarbinda Ağ hasar isa qadim yaşayış mantaqasi kimi verilmişdir.

H.Araslı "Kitabi-Dada Qorqud"un 1939, 1962 va 1978-ci il naşrlarinda bu toponim­

lari ayrı-ayrı "Ağca qala", "Sürmali" kimi göstarmişdir. Bizca, Ağca qala qala olduğu

halda, Sürmali Kars elinda, Arpaçay vadisinda yerlaşan arazinin - çökakliyin adıdır. Ağ­

ca qala Sürmali düzünda yerlaşdiyina göra onların adı qoşa çakilir.

Ağ qaya harnin xaritada Göyca gölün şimalında qala kimi qeyd olurunuşdur. Naxçı­

van MR-nın Babak rayonu arazisindaki maşhur Çalxanqalada da yüksakliyi 1758 m-a

çatan Ağ qaya vardır. (Bax: S.Babayev. "Ağ qaya afsanasi". "Elm va hayat". 1986. M l l).

Dasıanın matninda göstarilir ki, Qazan xan Tumanın qalasında saxlanılır. Oğlu Uruz

onu azad etınak üçün yola düşür. "Yol üzarinda kafirlarin Aya Sofiya adlı kilsasi var

idi." (KDQ. 1988. sah.21 8). a.Farzalinin adı çakilan xaritasinda Tumanın qalasının iki yerda: birinin Gürcüstan arazisinda, Akskanın canub-şarqinda, Tiflisin canub-qarbinda,

digarinin isa Tartar çayın üzarinda yerlaşdiyi göstarilir.

Bizca, Aya Sofiya kilsasi Tumanın qalasına gedan yolun üzarinda olmalıdır. Ma"lum

olduğu kimi, İstanbulda da maşhur Aya Sofiya kilsasi olmuş, indi da onun yerinda mas­

cid tikilmişdir. Fikrimizca, burada söhbat bu Aya Sofiyadan geda bilmazdi.

Ağ hasar, Harun eli Türkiya arazisinda Qapılı qara Darbandin şirnal samtinda yerlaşir.

Parasarın Bayburd hasarının adı dasıanın bir neça boyunda çakilir. Bu qala Türkiya

arazisinda Farat çayının yuxarı axınındadır.

Bu boyda bir masalaya diqqat yetirmak lazımdır ki, burada adı çakilan on iki coğrafi

obyektdan yalnız biri (Ağ qaya) Oğuz eliarinin arazisindadir. Qalan toporumlar kafirin

alinda, Oğuz eli ila hamsarhad arazilardadir. Bunların adı ona göra çakilir ki, Qazan xan

başda olmaqla Oğuz qahramanları bu yerlarda igidlik göstarmiş1ar. Qazan xan Ağca qal-

TÜRK PiTiK � 52 1ii!�

ada, Sürmalida, Harun elinda, Ağ Hasarda va s. yerlarda at çapır, oğuzlar Aya Sofıyanı, Tumanın qalasını, Sancıdanı mağlub edir.

İç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıxması va

Beyrayin öldüyü boy

Bu boydakı hadisalar Oğuz elinda - İç Oğuz va Daş Oğuzda gedir. Burada Ala dağ, Arqubeli, Qaraquc kimi toponimlarin adı çakilir.

Dasıanın matnindan ma"lum olur ki, Ala dağ, Arqubeli, Qaraquc da İç Oğuzdadır. "Qazan xan yerindan durub galdi. Ala dağda çadırı - oıağı dikaldi." (KDQ. 1988.

sah.221). Aruz Beyrayi Qazan xana qarşı tahrik etdikda o deyir: "V allah, man Qazanın va İç Oğuzun yolunda başımı qoymuşam. İstayirsiniz, yüz para eylayin, man Qazana dö­nük çıxrnaram!" (KDQ. 1988. sah.223). Aruz Beyrayi xaincasina qılınclayır, onu ölüm­cül halda öz elina çatdırırlar. Beyrak deyir:

"Ala dağdan Arqubeli geca aşın . ... Qazan xanın divanına çapı b gedin. İgidlarim, Aruz oğlu Basat galmadan, Elim-günüm çapılmadan, Qaytabanda davalarimi bağırtmadan, Qaracıqda Qazlıq atımı kişnartmadan, ... Ağca üzlü sevgilimi Basat galib almadan, Elimi-günümü çapmadan, Qazan mana yetişsin ... "

Burada bir neça masala aydınlaşır: avvala, Beyrayin evi, makanı Türki yada, Ala da­ğın arxasında, demali, Van ayalaıindadir. O, igidlarina tapşırıq verir ki, "Ala dağdan Ar­qubeli geca aşın", Qazan xanın divanına xabar aparın.

İkincisi, bu da ma"lum olur ki, böyük igidlik göstarib, Oğuz elini Tapagöz kimi bir baladan xilas edan Basat Aruzun oğlu olduğuna göra o da İç Oğuza düşman kasilmişdir. Beyrak bundan ehtiyaı edir ki, Qazan xan vaxtında yetişmasa, Basat galib elini-gününü çapacaq, ağca üzlü sevgilisini aparacaqdır.

Üçüncüsü, aydın olur ki, Beyrayin Qazlıq atları Qaracıqdadır. Qeyd etdiyimiz kimi, Qaraquc, Qaraçuğ toponimlari Naxçıvan arazisinda vardır. 8.Farzalinin xaritasinda Qa­raquc dağının Arazın sağ sahilinda, Canubi Azarbaycan arazisinda olduğu qeyd edilmiş-

TÜRK PiTiK � 53 ��

dir. Hadisalarİn gedişi, makan-zaman ölçüsü aydın şakilda göstarir ki, Qaraçuğun Qara­

bağ silsilasİnda va ya Mil düzünda yeriaşmasİ fikri asaslı deyildir.

Dördüncüsü, bizca, Arqubeli Ağrı dağıdır. Arqubeli (Ağru + beli) dağın belindan

keçmak - onun atayİndan yuxarı yamacını enina dolanıb keçmak demakdir. Xalq arasın­

da "dağın beli", "dağın dabanı", "dağın yalı", "dağın qaşı", "dağın atayi" va s. kimi müx­

talif ma'nalarda işiadilan söz biriaşmalarİ mövcuddur. Bizca, Arqubeli da bela

birlaşmalardandir. Ma'lumdur ki, Arqu - qadim türk tayfalarından birinin adıdır. Ağrı da­

ğı, Ağrı oykonimlari, o cümladan Naxçıvan MR-in Ordubad rayonunda olan Ağrı kandi

manşaca etnonimlar olub, "Arqu"dan töramişlar. Ordubad rayonundakı 8ylis kandinin

adı avvallar Arquluq olub, türk tayfalarından olan Arqunun adından töramiş etnotopo­

nimdir. (Bax: S.Babayev, A.Rahimov. "8ylis adının manşayi"."Elm va hayat". 1987. M 9) Beşincisi, Beyrak son nafasinda, öz igidlarini Qazan xana xabar üçün göndaranda on­

lara Ala dağdan, Arqubelidan aşı b getmayi tapşırırsa, demali, Qazan xanın markazi mas­

kani ya göstarilan coğrafi obyektlarin yaxınlığında yerlaşan Naxçıvan ölkasinda, ya da

Göyca gölünün canub-qarbindaki arazidadir. Ham Naxçıvanın Qaraquc sahasİnda, ham

da Qarbi Azarbaycanın bu regionunda Altuntaxt adlı toponimlar mövcuddur.

"Kitabi-Dada Qorqud"un 12 boyunda coğrafi obyektlarin yerlaşdiyi arazilari, onların

bir-birindan olan masafalarini, samtlari nazardan keçirdikdan sonra bela bir qanaata gal­

mak olur ki:

1) Qalın Oğuz eliarinin markazi maskaniari Şimali Azarbaycan o cümladan Naxçıvan

MR-nın arazisini, Canubi Azarbaycanın şimal-qarb, Anadolunun şimal-şarq, Güreüstanın

canub-şarq hissalarini va Qarbi Azarbaycan torpaqlarını (indiki Ermanistanı) bütövlükda

ahata edirmiş. Bunların içrisinda isa asas yeri Azarbaycan va şimal-şarqi Anadolu tuturmuş.

Professor İsa Habibbayli haqlı olaraq göstarir ki: "Bütövlükda "Kitabi-Dada Qor­

qud" türk xalqının, daha çox isa Azarbaycan xalqı va Anadolu elinin nadir sanat dasta­

nıdır". (İsa Habibbayli. "Kitabi-Dada Qorqud" dasıanlarının tabliği yeni marhalada".

NDU. Elmi asarlari, xüsusi buraxılış N2. 1998. sah. lO).

2) "Kitabi-Dada Qorqud"da adı çakilan şahar, qala adları, oykonimlari, oronim va

hidronimlarin aksariyyati kafirlarin alinda olan coğrafi obyektlardir. 8ksar hallarda bu

qalalardan oğuzların üzarina hücum edan düşman öz yerinda mağlub edilir, qala va şa­

harlari dağıdılıb talan edilir.

3) Dastandan bu da ma"lum olur ki, "danışıq-razılaşma" asasında Oğuz taeiriari ka­

firlarin bir sıra şahariari ila ticarat alaqasi sax.layırlar. Oğuzlar ba"zi hallarda kafirlarin

alinda olan arazilara ova da çıxırlar.

4) Dasıanda oğuzlara qonşu olan ölkalardan Gürcüstanın, onun şahar va qalalarının

adı çakilir, Gürcüstana, gürcü xaqanına rağbat açıq-aydın hiss olunur. Hatta öz atasından

TÜRK PiTiK � 54 ��

inciyan Uruz atası Qazan xanı Abxaz elina gedacayi ila hadalayir. Yaxud, Qazan baydan inciyan Baki! dcyir:

"Elimi-günümü köçürüb galin, Doqquz türnanlik Güreüstana gedak, Oğuz elindan üz döndardim, qati bilin!"

Bununla yanaşı, dasıanda heç bir yerda Ermanistan adına va ermani manşali bir dana da olsun toponima rl!sl galinmir. Bu onunla izah edilmalidir ki, o dövrda bu arazida Er­manistan va ermanilar olmamışdır. İndiki Ermanistan arazisi oğuzların - Azarbaycan türklarinin ıarixi torpaqları olduğundan buradakı toponimlar da Azarbaycan-türk manşalidirlar.

DASTANIN T8 DQİQİND8 B8 'Zİ MÜBAHİS8 Lİ M8 S8 L8 L8 R

Ş8 RUK - Ş8 RUR

"Kitabi-Dada Qorqud"da an çox mübahisaya sabab olan masalalardan biri Şarurdur. "Uşun Qoca oğlu Sakrak boyunu bayan edar" boyunda Uşun Qocanın oğlanları 8krak va Sakrakin safarlarinin haradan başlanması, hansı istiqamatda davam etmasi, onların rasılaşdığı coğrafi obyektlarin mövqeyi, keçdiklari yolların zaman va ölçü vahidina uy­ğunluğu va s. mübahisali masalalardandir.

Dasıanda göstarilir: "Meyxanada beş gün yema-içma oldu. Ondan Şarukun ucundan Göyca daniza takin el çarpdı. Qalaba doyum oldu. Yolu 81inca qal"asina oğramışdı". ("Kitabi-Dada Qorqud" Bakı. ı978. sah. l 34).

Dasıanın ı 988-ci il naşrinda "Şaruk" avazina "Şirokuz" işıadilir (sah. ı 10). Türki ya

TÜRK PiTiK � ss ��

tadqiqatçısı Orxan Şaiq Gökyay 1973-cü ilda naşr etdirdiyi "Dadam Qorqudun kita­bı"nda onu "Şürnüun" va "Şiröküven" kimi oxuyaraq Ani şahari xarabalığı yanından

Alagöza qadar uzanan Arpaçayın ortasından keçan sahanin qadim adı olduğunu göstarir. "O bizim bu kalmani "Şarur" şaklinda oxumağımızı da qeyd etmakla barabar sözün as­linda "Şiröküven" kimi barpa olunmasında israr edir." (Ş.Camşidov. "Kitabi-Dada Qor­qud". Bakı. 1977. sah. 5 1-52).

"Şarur" toponimini ayn-ayrı tadqiqatçılar müxtalif şakilda yazmışlar. O cümladan, H.Araslı Şarur, (1938), Şarukun (1962); H.Araslı va M.Tahmasib Şarurun ( 1950. rus­ca), V. V .B arıold Şeryükyüz ( 1 962), Ş.Camşidov Şarurun ( 1 968) şaklinda qeyd etmişlar. (Ş.Camşidov. Gösterilan asari. sah.52).

Bizca, matnda adın "Şarukun" va ya "Şarurun" şaklinda yazılması onun adlıq halı deyil, yiyalik halıdır. Çünki matnda gösterilir ki, " ... ondan Şarukun ucundan (nayin ucundan, hararun ucundan? S.B.) Göyca daniza takin el çarpdı, qalaba doyum oldu." ("Kitabi-Dada Qorqud" 1978. sah. l 34). Buradan aydın olur ki, sözün kökü onun adlıq halı "Şaruk"dur. 8gar sözün kökü "Şarukun" olsaydı, onda cümlada o, "Şarukunun ucundan" kimi ifada olunmalıydı.

Bundan başqa, "Şaruk" va "Şarur" sözlarini ancaq onların sonuncu harfiari "k" va "r" farqlandirir. 8rab alifbasında "r" harfinin üzarina bir xaıı çakilarsa o, "k" kimi oxu­nur. Bu ela mürakkab masala deyil, matn köçürülarkı;n bela bir dayişikliye va ya xataya yol verila bilar. 8sas masala budur ki, burada sözlar bir-birina oxşar olmaqla har biri da beş sasdan ibaratdir.

Burada bir masalani birinci növbada dilçi alimiarimiz aydınlaşdırmalıdırlar: beş harfdan (sasdan) ibarat olan "Şaruk" va ya "Şarur" neca olur ki, doqquz sasli müxtalif sözlara "çevrilir"? Bela çıxır ki, ayrı-ayn alimlar matni olduğu kimi deyil, fıkirlarinda tutduqlan kimi "oxuyurlar". Halbuki bu masalaya obyektiv yanaşan alimlardan H.Araslı, M.H.Tahmasib va Ş.Camşidov bu sözü "Şarur" va ya "Şarurun" kimi oxumuş va asarlerinda şarh etmişdir.

Şarur Naxçıvan MR-da Arazboyu düzanliyin şimal-qarb hissesinda yerlaşan geniş maili düzanlikdir. Şarqi Arpaçayın aşağı axınında yerlaşan bu düzün hündürlüyü 700-1000 mete arasında taraddüd edir. Şarur düzü Muxtar Respublikanın başlıca akinçilik rayonudur. Şarur adının dasıana düşmasini tasadüfi hesab etmak olmaz. Ma'lum olduğu kimi qadimdan Şarq ila Qarb arasındaki mühüm ticarat yolları Naxçıvandan, o cümla­dan, Şarur düzündan keçirdi. Maşhur Göranqala, Babakin, Koroğlunun düşargalarindan biri da Şarurdadır. (S.Babayev. "Qadirn diyann tabiati". Bakı. 1 970. sah.S,8). Şarur adı­nın tarixi sanadiarda qeyd olunması e.a. II minilliya aid edilir.

"Şarur" sözünün etimologiyasına dair ayn-ayn tadqiqatçılar müxtalif fikirlar irali

TÜRK PiTiK ­� 56 ��

sürürlar. F.Zeynalov va s.alizada bela hesab edirlar ki, bu söz ("Şirokuz", "Şarurun")

eınoponim olu b protobulqarla eyni vaxıda Qafqazda yeriaşmİş şirakların adından töran­

mişdir.

Mammad Elli "Şarur" sözünün elmi izahını vermaya sa"y göstararak bu adın

ma"nasını "Ninurıa tanrının hünari" adlı qadim şumer dastanı ila alaqalandirir. Bu das­

tanda "Şarur" hava, Tufan Allahı Eniinin oğlu Güney Külayİ tanrısı Ninurtanın ilahi ni­

zasinin adıdır. O bu niza ila, ya"ni Şarurla yeraltı dünyada yaşayan va vaxtaşın yer üza­

rina çıxaraq ölüm va xastalik yayan Asak adlı nahang ajdaharu mahv edir. Bu niza - Şa­

rur qara qüvvalarin, şarin düşmanidir. ("Elm va hayat". I 965. M 12. sah.48). aziz aiak­

barov "Qadim türk Oğuz yurdu Ermanistan" asarİnda /Bakı. I 994/ "Şarur" sözünü milad­

dan avval bu araziya galmiş Şirak tayfalarının adı ila alaqalandirir. O göstarir:

"Qadim şaman türklar olan Şirak tayfalannın miladdan avval lll-II asrlarda ... Qaf­

qaz dağlarını aşaraq Azarbaycana galmalari, Araz-Arpa çayı boyu yeriaşmalarİ yazılır.

"Dada Qorqud" dastaniannda "Şaruk" kimi qeyd edilir." (sah.201).

Tadqiqatçı ajdar Farzali "Şarur düzü" ifadasinin avvalca "Şirur düzü" olduğunu

göstarir va buradakı "Şir" hissasinin "Avesta"dakı Şirvinia alaqalandirir. O yazır:

"Avesıa"da Xeyir tanrısı Ahuramazdanın kömakçilarindan biri Şirvindir - odsevar baba­

lanmızın afsanavi peyğambari. O, tarlalara barakat gatirir, süfralari dadlı, şirin

ne"matlarla doldurur. Şirvin da oddan, işıqdan yaranı b .. . Şarur düzü (Şirur düzü, Şar-Şir­

od) işır - işıqdır. Ur nasil, soy bildirir. Onda Şarur - Şirur "od naslinin, soyunun düzü"

kimi anlaşılır." (a.Farzali. "Dada Qorqud yurdu". Bakı. 1988. sah.56). F.Zeynalov va

A.Qurbanov M.Kaşğarinin "Divani Lüğati-türk" asarina asaslanaraq Şaruru oğuzların

boylarından biri olan Çarukla alaqalandirirlar: Çaruk-Şaruk-Şarur (F.Zeynalov, 198 1 .

sah.95, A.Qurbanov. 1993.sah.I9).

Bütün bu deyilaniardan bela bir naticaya galmak olar ki, "Şarur eınotoponim olu b ça­

ruk türk tayfasının adını özünda aks eıdirir. Ma'Ium olduğu kimi türk diliarinda "ç" ila

"ş"-nin sas dayİşmasina tez-tez rası galinir. Çaruk-Şaruk-Şaruk-Şarur. (N.Mammadov.

I 993. sah. 1 66).

Müasir Şarur rayonu arazisinda çoxlu türk manşali türk tayfalarının adından töramiş

etnonimlara rası galinir: Kangarli düzü, Kangarli kandlari, Damirçi, Qarxun, Xalac,

aiakli, Darvişlar, Yaycı, Alışar, Karki, Günnüt va s. Naxçıvan Dövlat Universiletinin

dosenli Akif İmanov bir sıra yazılı manbalara, xalq eıimologiyasına asaslanaraq Anka­

rada buraxılan "Bilik" dargisinda naşr eıdirdiyi "Şarur" sözünün etimologiyası" adlı

maqalasinda bu naticaya galir ki, Çaruk boyunun oğuzlardan olması va bu torpaqlarda

TÜRK PiTiK � 57 �

yayılması, "Ki tabi-Dada Qorqud"da Oğuz igidlarindan bahs edilmasi bela bir fikri tasdiq edir ki, dasıanda adı çakilan Şaruk indi Naxçıvan viiayatinda olan Şarurdur. Bu fikri Şa­rurun coğrafi mövqeyi da tasdiq edir. (Bilik-l) (Yaz-96.sah. I53).

Xalq etimologiyasında "Şarur" sözü "Şar" va "ur" (vur), ya'ni "Şari vur", hanıçinin "Şar+il", ya"ni "bad galan, xeyir gatirmayan il" kimi da izah edilir.

Dastanda "Şaruk" (Şarur) toponimi, hanıçinin akrayin va Sakrayin safariari ila ala­qadar apardığımız araşdırmalar naticasinda bela bir qati fikra galirik ki, "Şaruk" Gür­cüstan arazisindaki Şirak deyil, Naxçıvan MR-da olan Şarur düzüdür. Dasıanın matnin­dan da aydın olur ki, akrak öz safarina şimaldan deyil, Naxçıvan MR-in qarbindan - Şa­rurun ucundan başlamış "Daraşam suyu"nu - Arazı keçmadan Ordubad rayonunda yer­laşan Göy göla çatmış, qayıdarkan alinca qalasında asir düşmüşdür. Bir istiqamat üzra yerlaşan bu coğrafi obyektlarin o başından-bu başına 120- 130 km, ya"ni dasıanda gös­tarildiyi kimi, üç günlük yoldur.

Yena da dastandan ma"lum olur ki, qardaşını axtarmağa gedan Sakrak da harnin is­tiqamatla gedarak "Daraşam ucundan keçir", qardaşının tutulduğu qoruğa - alinca qala­sına galir. Burada bir incaliya fikir veımak lazımdır: Sakrak da qardaşı akrak kimi Ara­zın sol salıili ila harakat edir, Daraşam ucundan keçir. Lakin "Daraşam suyu"nu, ya'ni Arazı "üzüb keçmir". Qardaşlar tapışı b geri qayıdarkan "Daraşam suyu"nu dalib keçdi­lar, dün qatdılar. Oğuzun sarhaddina yetdilar." ("Kitabi-Dada Qorqud". Bakı. 1978. sah. l42). Demali, onlar Arazı keçib Canubi Azarbaycan arazisi ila Qarba doğru harakat edir va Oğuz elina çatırlar.

Bu boy haqqında tadqiqatçılardan Ş.Camşidovun, H.Araslının, a.Farzalinin va baş­qalarının obyektiv fikirlarİ vardır. Biza bela galir ki, onlar da Naxçıvan MR-da Göy gö­lün olduğunu nazara almadıqlarından masalani araşdırarkan çatinliklarla qarşılaşmış va onun hallini axıra çatdıra bilmamişlar.

Qardaşlann safarini izah etmaya sa"y göstaran s.aliyarov özünün "Üç sözün izi ila" maqalasinda ("Azarbaycan" M 4. 1987) yazır: "Sual olunur, akrak va sonra onu qurtar­maq üçün galan qardaşı Sakrak hansı coğrafi nöqtadan çıxmışdır? Bizca, bu suala das­tanda tamamila aydın cavab verilmişdir: "Durdu, Qazan baydan axın diladi. Axın verdi. Ondan Şarukun ucundan Göyca daniza takin el çarpdı". ("Kitabi-Dada Qorqud". 1978. sah. 1 34).

Dasıanın matnindan tamamila aydın olur ki, Qazan xanın maciisinda Tarsuzarnışın ta"nasindan ta"sirlanan akrak d uru b ordaca Qazan xandan yürüş üç ün icaza is tay ir. o da icaza verir va akrak da "Şarukun ucundan" safara çıxır.

s.aliyarov Ş.Camşidovun akrayin canubdan yola çıxması fikrini tanqid edarak gös­tarir ki, "Axı akrak canubdan yola çıxmışsa farman aldığı dövlat divanı da orada yerlaş-

TÜRK PiTiK � 58 ��

maliydi." (S.81iyarov. "Üç sözün izi ila". "Azarbaycan" jumalı, M 4. 1987. sah.174.) Qariba mantiqdir!

8vvala, kim hökın vera bilar ki, Qazan xanın burada divaru yox idi. İkincisi, divanı olmasa da "divan sahibi" orada idi va ona icazani vermişdi. Üçüncüsü, dasıanın başqa bir yerinda - "Qazan bayin oğlu Uruz bayin dustaq olduğu boyu bayan edar" boyunda göstarilir: "Qazan öz oğlunu xilas edib geri döndü. Qazan Ağca qala Sürmaliya galib

qırx otaq tikdirdi. Yeddi gün, yeddi geca yemak-içmak oldu. Qazan qırx evli qulla qırx xidmatçi qızı oğlunun başına çeviri b azad eladi. Qahramanlıq göstaranlara böyük ölka verdi, cübba-çuxa verdi". ("Kitabi-Dada Qorqud". 1988. sah. l 76).

Buradan da aydın olur-ki, Qazan xanın Şaruk yaxınlığında, Türkiyada yerlaşan Ağca Qala Sürmalida da divanxanası varmış, qahramanlar, xidmatçilar, qullar da onun atra­fında imişlar. Demali, divanda olub-olmamasından asılı o!mayaraq öz var-dövlatindan bela bir saxavaı göstaran, "qahramanlıq göstaranlara böyük ölka" veran Qazan xan 8k­rak üçün icazani isıanilan yerda vera bilardi. Bundan başqa, dasıanın matnindan aydın olur ki, Sakrak qardaşını axtarrnaq üçün safara çıxmaq istarkan ata-anası ona mane ol­mağa çalışır, bu barada Qazan xana müraciat edirlar. O da oğlanı evlandirmayi masiahat görür. Bu da kömak etmir. Yola düşarkan o, ata-anasının alindan öpür, Qazan xandan deyil, maclisdan icaza isıayir: "İçariya - maciisa galdi. Oturanlardan icaza istadi. "Baylar, salarnal qalın", - dedi. ("Kitabi-Dada Qorqud". 1988. sah.209).

Hörmatli alimiarimiz S.8liyarov va P.Xalilov 8krak va Sakrayin safarlarinin çıxış nöqtasini dasıanda göstarildiyi kimi qarbdan - "Şarukun ucundan" deyil, şarqdan - Kür­Araz qovşağından götürdüklarina va dasıanda adı çakilan "Göyca danizi"nin Ordubad rayonundakı Göy göl olduğunu nazara almadıqlarına göra bu safarlarin marşrutları do­laşdırılır, masafalar, vaxı ölçüsü dafalarla artırılır va buna göra da müalliflar qeyri-ob­yektiv mülahizalar yürüdürlar.

Bizca, çox sada Şarur - Daraşam - Göyca danizi (Göy göl) - 8linca; qayıdarkan 81in­ca - "Daraşam suyu"nu keçmakla Arazın sağ sahili boyunca (Oğuz elinin bir hissasi) va qısa (üç günlük) marşrut son daraca mürakkablaşdirilmiş, 1 30 km-lik masafa 800-900 kın-a "çatdırılmışdır". S.8liyarov Qazan xanın "divan" masalasini ortaya ataraq bela bir naticaya galir: "Demali, 8krak "Şiraküvaz" yayiağına doğru (?) Kür-Araz qovşağından - Arandan çıxmışdı." (Göstarilan asari. sah. l74).

Halbuki, dasıanda gösıarilir ki, qardaşlar "Şiraküvaz" yayiasma doğru deyil, ha­min yayianın samlindan - "Şarukun ucundan" şarqa - 8lincaya doğru harakat etmişlar.

S.8liyarov adı çakilan maqalasinda göstarir ki, "Sürmali Naxçıvanda Arpaçayı üs­tünda idi." (sah. 174). Tadqiqatçı burada Şarqi Arpaçayla Arpaçayı, Şarur düzü ila Sür­malini, Şiröküveni va Ş irak düzünü qarışıq satır. Ma"lum olduğu kimi Şarqi Arpaçay Şa-

TÜRK PiTiK � 59 ��

rurdan, Arpaçay isa Türkiya arazisinda Sürrnalidan axır. P.Xalilov O.Ş.Gökyaya asasla­naraq gösıarir ki, "Kars elinda Tuzluca ila İqdır qazalarının yerlaşdiyi... Orta Araz ovası "Sürrnali" çökayi adlanır." (P.Xalilov. "KDQ. İntibah abidasi". 1993.sah.30).

Ş.Camşidov qeyd edir ki, Azarbaycan arazisindaki bu coğrafi isıiqamatin dürüstlü­yünü H.Araslı vaxıı ila qeyd etmişdir. ("Dede Korkut". Baku. 1950. sır.5). Qardaşlar geri qayıdarkan "Daraşam suyunu dalib keçdilar, dün qatdılar. Oğuzun sarhaddİna yetdilar."

(KDQ. 1978. sah. 142). Ş.Camşidov haqlı olaraq göstarir: "Kitabi Dada Qorqud"dakı ha­disalarin zamarunı, şaraitini va coğrafiyasını öyranmakda bu boyun son daraca böyük ahamiyyati vardır." (Gösıarilan asari. sah.37). Doğrudan da bel adir. Bu boyda aydınca göstarilir ki, qardaşlann safari Naxçıvan diyarının indiki arazisinda - Şarur - Daraşam -Göy göl - 8Iinca atrafında baş vennişdir.

Nahayaı, qardaşların safara qarbdan başlaması barada Ş.Camşidovun fikrina tamami­la şarik olduğumuzu bildiririk. Doğrudan da onların safara qarbdan - Şarurdan başlama­sı, "Dada Qorqud" qahramanlarının daimi maskanlarindan birinin da canubda va qarb­da olması heç da "Dada Qorqud" qahramanlarının ... markazi yaşayış yeriarindan birinin Kür-Araz, qadim Beylaqan sahasinda olması fikrina zarra qadar da olsun xalal gatirmir. (Ş.Camşidovun göstarilan asari. sah.174). Tamamila doğrudur. Oğuz eli geniş bir arazini tuturdu va dasıanda baş veran hadisalar bütün ölkani alıata eda bilmazdi. Buradakı boy­ların har biri ölkanin bir va ya bir neça regionunda va ya bir neça boy bir regionda baş vera bilardi. Bizca, burada ıaassüf edilacak heç bir şey yoxdur. V atanin har bir qanşı Vatandir. Belalikla, Uşun Qocanın oğlanları 8krak va Sakrayin safariari ila alaqadar olaraq galdiyimiz qat"i qanaat beladir:

1 . Şaruk - Şarur düzüdür. 8krak da safara Şarurun ucundan çıxmışdır. O, Arazın sol salıili ila, ya"ni Şarur, Böyük düz, Naxçıvan va Culfa düzlarini keçarak Ordubad rayo­nundakı Göy göla çatmış, onun atrafındakı zangin yeriari çapıb talamış, geri qayıdarkan alinca qalasında onun igidlarini qırıb özünü asir götürrnüşlar. Dasıanda göstarilir: "Yi­gidlari qırdılar, 8krayi tutdular. 81inca qal'asina zindana buraxdılar". (KDQ. Bakı. 1978. sah. 135).

2. 8krayi qurtarmaq üçün onun ardınca gedan Sakrak da eyni marşrutla "üç gün, dünlü günlü yorıdu. Daraşam ucundan keçdi. Ol qardaşı tutulan qoruya (81incaya - S.B.) galdi." (Yena da orada. sah. l38). Demali, Sakrak Şarurdan Naxçıvan düzünün şarq qur­taracağına, oradan da 8Iinca qalasına galir. Göy göla taraf keçmir.

3. Qardaşlar 8Iinca qalasından qayıdarkan kafırlarin at sürüsünü qabaqlarına qatıb "Daraşam suyunu dalib keçdilar, dün qatdılar. Oğuzun sarhaddina yetdilar." (Yena ora­da. sah.l42). Buradan aydın olur ki, qardaşlar geri qayıdarkan "Daraşam suyunu (Arazı) keçib onun sağ salıili ila qarba doğru atalarının hakim olduğu Oğuz diyarına galirlar.

TÜRK PiTiK � 60 ��

Bizca, bu safariarİn obyektiv marşrutları ancaq bela ola bilar va onun başqa heç bir uyğun izahı yoxdur. Ona göra ki:

1. Gürcüstan arazisindaki Şirak düzü (indi onu İori düzü adlandırırlar) dastandakı Şa­rur düzü deyildir va onun bu boy la heç bir alaqasi yoxdur. Ş irak düzündan Göyca gölü na şimaldan canuba doğru safara çıxan akrak heç bir şaraitda Daraşamla, "Daraşam suyu" ila va alinca qalası ila qarşılaşa bilmazdi. Çünki bunlar tamamila aks istiqamatda - şarq­da yerlaşir.

2. Qardaşlar Türki ya arazisindan - Şiraküvandan, ya"ni canubdan şimala Göyca gö­lüna doğru getmiş olsaydılar onlar Arazı keçmali idilar. Onu keçmamişlar. Bundan baş­qa, Şiröküvanla Göyca gölü arasında na Daraşam var, na da alinca qalası.

3 . Tarsuzamışın "Mara, san başını kasdin? Qanmı tökdün? Acmı doyurdun? Yalın­cıqmı donatdın?" sözlarİndan qeyza galan akrak "baş kasmak, qan tökmak" üçün Oğuz

ellarina yox, halalik kafırlarin alinda olan Göy göl, alinca qalası atrafındak.ı arazilara basq ın etmali idi.

4. Har hansı bir mülahizani yürüdarkan "real görünan coğrafiyanı axtarmaq" (P.Xalilov), coğrafi obyektlar arasındakı samt, masafa va vaxı ölçülarini nazara almaq lazımdır. Taassüf ki, ba'zi tadqiqatçılarımız bunları nazara almamış, 120-1 30 km-lik masafani 800, balka da 900 km-a çatdırmışlar. Onlar bunu nazara almamışlar ki, bu ma­safa üç günda keçilmişdir.

5. Şiröküvaz, Şarur va Şirak ayrı-ayrı coğrafi obyektlardir. Onlardan biri Türkiyada, biri Naxçıvan MR-da, biri da Gürcüstandadır. Dastandakı Şaruk isa Şarurdur.

6. Qadim Azarbaycanda Oğuz eliarinda üç Göy göl olmuşdur: Göyca mahalında Göyca gölü, müasir Daşkasan rayonundakı Göy göl va Naxçıvan mahalındakı Göy göl. Dasıanın X boyunda adı çakilan Göyca gölü - Ordubad rayonundaki Göy göldür. O dövrda hala Ganca mahalındak.ı Göy göl yox idi. O, 1 139-cu ilda zalzala naticasinda Ka­paz dağının bir hissasinin uçub Ağsu çayının qabağını kasmasi naticasinda yaranmışdır.

7. Şarur yaxınlığında Sagrak va akrakla alaqadar toponimlarin (Sadarak düzü, kandi, ayrak kandlari) mövcudluğu da dediklarimizi bir daha tasdiq edir.

TÜRK PiTiK � 61 ��

QARAÇUG - QARAQUC - QARAQUŞ

Dasıandala mübahisali masalalardan biri da Qaraçuğ va Qaraquc ıoponimlari va on­ların hansı regionda yeriaşmasİ masalasidir. "Kitabi - Dada Qorqud" dastanında bir neça yerda, o cümladan "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy bayan edar" boyunda Salur Qazan "Qaraçuğun qaplanı" adlandırılır. Boyun başlanğıcında yazılır: "Bir gün Ulaş oğ­lu, Tulu quşun yavrusu ... Qaraçuğun qaplanı ... Bayındır xanın köyküsü .. . Salur Qazan yerindan durmuşdu." (KDQ. J978. sah.3 1 ).

"Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyını bayan edar, xanım hey ... " boyunda Beyrak dali ozan paltannda nişanlısı Banuçiçakla Y alançı oğlu Yalıncığın ıoyuna galir, ox atı b maharaı göstarir. Buna ıamaşa edan Qazan bay onu çağırır. Beyrak baş ayib salarn verir va deyir: " ... Bayındır xanın köyküsü! Tülü quşun yavnsı!.. Qaraçuğun qaplanı!. . Xanım Qazan! Ünim anla, sözüm dinla!" (KDQ. 1988. sah.63). Buradan aydın olur ki, Qazan xana verilan bir çox ıiıullar, ıa"riflar içarisinda "Qaraçuğun qaplanı" da onu şöhratlan­diran ifadalardan biridir.

Ş.Camşidov yazır: "Qaraçuq "Dada Qorqud" boylarında tasvir edilan qahramanların va onları tamsil edan xalqın doğma yeri, markazi maskaniari sahasindadir. Çünki vatan­daşa verilan bu cür ad-ta"rif ancaq vatana nisbatla verila bilar." (Ş.Camşidov. KDQ. Bakı. 1977. sah.43).

"Qaraçuğ ... eyni zamanda Naxçıvanda kanddir. 1755-ci ilda bütün arniala ila bir şaxsdan başqa şaxsa satılması barasinda olan qabalada bu kandin adı eynan "Qaraçuğ" şaklinda qeyd olunmuşdur." (Göstarilan asari. sah.33. Qabala Ş9B inv. M 1 8246). "Qa­raçuğ" ham da Türki ya va Türkmanisıanın Çarcou viiayatindaki Farab şahartarinin keç­miş adı olmuşdur. Naxçıvan MR-da olan Qaraçuğ kandi haqiqaıan Muxıar Respublika, Ermanisıan, Canubi Azarbaycan va Şarqi Türkiya arazisinda yerlaşan Oğuz ellarinin markazi maskanlarindan biridir.

Taassüflar olsun ki, Azarbaycanın, Oğuz elinin qadimdan qadim olduğunun sübuı

TÜRK PiTiK � 62 1il�

edan köklarini, tarixini qoruyub saxlayan, asrlar boyu heç kas tarafindan radd edila bil­mayan şahidlarini - qadim toponimlarimizi "yenilaşdirmakla" bizi "yeni", "sonradan galma" millat hesab edan düşmanlarimizin al ina asas vermiş oluruq.

Yaşı min illarla hesablanan, tariximizi "Dada Qorqud"la bağlayan "Qaraçuğ" oyko­nimi böyük mütafakkir, romantik şair va dramaturq Hüseyn Cavidin şarafina "Cavida­bad" adlandırılmışdır.

"Qariba parodoks yarand ı. V axtı ila türkçülükda ittiham ol unu b türk tayfalarının adı­nı yaşadan, Sibir torpaqlarında fiziki va manavi azablar daşıyan H.Cavidin adı Oğuz türklarinin yarliganna - Qaraçuğa qarşı qoyuldu." ("Şarq qapısı". 14 mart 1 992. İman Cafarov. "Qaraçuq - Qarauçuq - Qaraçauq üçbucağında Cavidabad görünmazliyi.")

Cavidin adı nainki Naxçıvanda, hamçinin Azarbaycanın başqa yeriarinda da böyük şahariara verilmakla abadilaşdirilmalidir. Heydar 8iiyev canablarının qayğı va diqqati sayasinda H.Cavidin naş"i ucsuz-bucaqsız Sibirin ucqar guşasindan vatanina gatirildi, Şarq poeziyasının parlaq ulduzlarından olan şaira Naxçıvan şaharinda gözal abida-maq­bara yüksaldildi. İnanırıq ki, böyük şairimizin xaıirasini abadilaşdirmak üçün bundan sonra da alava tadbirlar görülacakdir.

Bizca, H.Cavidin ruhu xatirina, tariximizin toxunulmazlığı xatirina, Qaraçuğ kandi­nin qadim, min illik tarixa malik olan adını özüna qaytarmaq lazımdır.

Qadim türk oykoniınlari olan bir sıra kandlarin adlarının dayişdirilmasinda yerli va rayon taşkilatlan naya asaslanmışdır? Maraqlandıqda bela aydın olur ki, bu coğrafi ad­ların, birinci növbada kandlarin "taqsiri" ondan ibarat olmuşdur ki, qadimdan azarbay­canlıların bina etdiyi, yaşadığı, onlara öz doğma dilinda ad verdiidari harnin kandlara sonradan ermanilar köçürülmüşdür. Lakin na hakim millaı, na da köçüb galan millat bu adları dayişa bilmamişlar. Amma biz dayişa bilmişik ...

Bir neça il bundan avval Naxçıvan MR Ali Maciisi yanında faaliyyatda olan "Topo­nomika komissiyası"na kandlarin adlarını dayişdirmak barada rayonlardan qararlar ga­lirdi. Bu qararlann bir qismi münasib va vacib qararlar idi. Naticada, vaxtı ila "cazalan­dırılmış" bir neça oykonim "baraat aldı" (Şarur, 8Iiabad, Karimbayli va s.), bir neça kan­da xalqırnızın tarixina, manaviyyatına uyğun adlar verildi (Xatai, Calilkand, Çalxanqala, Gülüstan). Ba"zan asassız olaraq türk manşali oykoniınlarin dayişdirilmasi barada rayo­nlardan galan qararlar geri qaytanlsa da rayon rahbarliyi "yeni" adların tasdiqina israr edirdilar.

Coğrafi adiann dayişdirilmasi kimi çox ciddi bir masalaya sathi yanaşılması natica­sinda Anne, Gömür, Parağa va s. kimi türk manşali oykoniınlar dayişdirilarak "müasir­laşdirilmişdir". "Anne" qadim türk sözü olu b "çayların birlaşdiyi yer" ma"nasını verir. Parağa, 8ylis va s. kimi kandlarin adının dayişdirilmasi barada yerli taşkiladar masala

TÜRK PiTiK � 63 ��

qaldırmışlar. Halbuki, bu toponimlar türk sözü olduğundan onları dayişınaya ehtiyac yoxdur. Türk manşali 9ylis oykonirninin qadim adı Arquluq olmuşdur. Arqu isa qüdratli qadim türk tayfalarından birinin adıdır. (S.Babayev. A.Rahimov. "9ylis adının manşa­yi". "Elm va hayat" Nı 9. 1987). F.Kırzıoğlu Qaraçuğun Xorasanda, Mosulda va Diyar­bakirda da olmasını söylayir. S.P.Tolstov Qaraçuğun Orta Asiyada Qaratay adlandırıldı­ğını göstarir.

Türkiya alimi F.Köprülüzada 1918-ci ilda İstanbulda naşr etdirdiyi "Türk adabiyya­tında ilk mütasavviflar" adlı asarinda bir afsana kimi göstarir ki, Qaraçuğ qadim Türk­manisıanda böyük dağ olu b, XII asrda sufi tariqati başçısı 9hmad Yasavinin "mö"cüzasi ila yox edilmişdir". (?). (Ş.Camşidov. "Kitabi-Dada Qorqud". 1977. Bakı. sah.43-44).

Qeyd etmak lazımdır ki, har bir türk ölkasinda çoxlu qaraçuğlar, qaraca dağlar, qara dağlar, qara qayalar, qara qüzeylar va s. vardır. "Qara" sözü rangdan başqa ham da bö­yük, nahang, güclü, yuxarı va s. ma"nalarında işladilir.

9sas masala bundan ibaratdir ki, bu "qaraçuğlar"ın "Kitabi-Dada Qorqud"a na kimi aidiyyatı vardır? Bunlar dasıanda göstarilan digar coğrafi obyektlarla, baş veran hadisa­lada na daracada alaqadardır? Araz kanarındaki Qaraçuğ kandinin canub-şarqinda, Araz vadisinda yerlaşan Daraşarnla (qadim Daraşarn yaşayış maskani, I va II Daraşam qasa­

basi, Daraşarn mineral bulaqlan) Canubi Azarbaycanda Arazın sağ sahilinda, Naxçıvan yaxınlığında olan Daraşarnla, bunlardan şimal-şarqda yerlaşan 9Iinca qalası ila, şimal qarbda yerlaşan Şarur düzü, Qara çoban düzü ila, Muxtar Respublikanın Qaraquc saha­sinda yerlaşan Qaraçuğ yaylağı, Qazan yaylağı, Qazan yurdu, Qazan çuxuru, Salaxan dara va s. ila alaqasi tabii va inandırıcıdır. Bundan başqa, Naxçıvan MR-da qoyunçuluq­Ia maşğul olan kandlarin aksariyyati yanmköçari hayat sürürdü. 9hali ilk yazda döl gö-

türmak üçün atrafdakı dölcaklara, yayda isa orta dağlıq sahada yerlaşan subalp çaman­Iiklarina - yaylaqlara köçar, payızda arana - qış otlaqlarına qayıdardılar.

Buradan bela bir mülahiza yürütmak olar ki, Qazan xanın Qaraçuğun timsalında ara­

nı, qışlaqlan, Qaraquc dağında isa ham yaylağı, ham da ov etmak üçün ovlağı var idi. Bununla alaqadar olan digar toponirnlar, afsanalar haqqında qarşıda atraflı danışılacaq­dır. Bizca, coğrafi mövqeyina göra va dasıanda baş veran hadisalann markazinda yeriaş­diyİna göra "Kitabi-Dada Qorqud"da adı çakilan Qaraçuq - Naxçıvan MR-da Araz ka­narındakı Qaraçuğ ola bilar. Dasıanda adlan çakilan "Qaraçuğ"la "Qaraquc"u eynilaş­dirmak olmaz. Qaraçuq Naxçıvan MR Babak rayonunda Araz kanannda kanddirsa, Qa­raquc (xalq arasında "Qarauş", "Qaraquc" kimi işladilir, xaritalarda "Qaraquş" kimi ya­zılır). Şarur rayonu ila Babak rayonu sarhaddinda yerlaşan, yüksaidiyi 2600 metra çatan azamatlİ dağın va bu dağın atrafııiı ahata etmiş dağlıq arazinin ümurni adıdır.

TÜRK PiTiK � 64 �

Qaraquc dağının coğrafi mövqeyini müayyanlaşdirmaya sa"y göstaran Ş.Camşidov yazır: "Lakin tadqiqatçıların dedi yi bütün bu Qaraçuqların, Qaracadağ va Qaratayın "Ki­tabi-Dada Qorqud"dakı Qaraçuqla na daracada alaqadar olduğunu söylamak çatindir." (Ş.Camşidov. Göstarilan asari. sah.44).

Masalanin qoyuluşuna düzgün yanaşan Ş.Camşidov öz fikrinin aksina olaraq Qara­çuq dağının "Kiçik Qarabağ dağ silsilasinin Mil sahrasına (?) doğnı uzanan nisbatan uca hissasi (?), bir zirvadan ibarat olduğunu göstarir. Müallif öz fikrini asaslandırmaq üçün bunu asas götürür ki, guya bu dağ dastandakı "hadisalarin carayan etdiyi Daraşam, Alın­ca, Göyca, Barda va Ganca kimi yerlarin içarisinda aralıq, markazi (?) bir coğrafi möv­qeda durur va ona göra da "Qazan xan va Bayındır xanın adı ila bağlı olan mahz harnin Qaraçuğun özii olduğunu söylamaya imkan verir". (Ş.Camşidov. Göstarilan asari. sah.44).

Ş.Camşidov bu fikri irali sürarkan coğrafi obyektlarin yerlaşdiyi mövqeyi, aralarında olan masafani, fiziki-coğrafi amillari, xüsusila, relyef va iqlim arnillarini nazara alma­mışdır. avvala, "Kiçik Qarabağ dağ silsilasi" yox, Qarabağ sıra dağları (silsilasi) Mu­rovdağ sıra dağlarının Gamış (3724 m) zirvasi yaxınlığından başlayıb şimal qarbdan ca­nu b şarq istiqarııatinda uzanır va Cabrayıl rayonu arazisinda Gayan düzüna çatır. Onun an uca zirvasi Böyük Kirs dağıdır (2725 m). Bu dağlar canuba - Araza doğru va şarqa -Qarabağ va Mil düzüna doğru get-geda alçalıb ovalığa, Mil düzünün şimal va şarq hissasinda isa "manfi" ovalığa, ya"ni daniz saviyyasindan da alçaq düzarıliya keçir. Odur ki, "Kiçik Qarabağ dağ silsilasi"nin "Mil sahrası"nda "nisbatan uca hissasi" va "zirva"si ola bilmaz.

İkincisi, Mil diizünda yerlaşan bir zirva, hörmatli Ş.Camşidovun göstardiyi coğrafi obyektlarin - Daraşamın, Alıncanın. Göyca, Barda va Gancanin "aralıq markazi coğrafi mövqeyinda deyil, bu coğrafi obyektlardan xeyli aralı, onların ucqar şarqinda, küncda yerlaşir. Qarbdan isa keçilmasi çox çatin olan yüksak dağ silsilalari: Qarabağ, Murov­dağ, Şahdağ, Daralayaz, Zangazur sıra dağları, Qarabağ yayiası Daraşamı, 81incani, Göycani (ham da Göy gölü) Mil düzündan ayırır.

Üçüncüsü, Ş.Camşidovun özü adlandırdığı kimi "Mil sahrası"nda yerlaşan "bir zir­va" nayi ila alamatdar imiş ki, ondan Qazan xana va Bayındır xana verilan titul kimi is­tifada olunsun: "Qarçuğun qaplanı"! Digar tarafdan ma"lum olduğu kimi babira - qapla­na "qaya qaplanı" da de yil ir. Çünki qaplan adatan daşlı, qayalı, yüksak zirvalari, darin daralari olan dağlarda maskunlaşır, orada artı b törayir va bu dağlarda sürülar halında ya­şayan dağ keçilari, dağ qoyunlarını va b. heyvanları ovlayır, tasadüfi hallarda qoyun sü­rülarina hücum edir. Son vaxtlaradak har il Naxçıvan dağlarında çobanlar tarafindan 2-3 qaplan öldürülürdü. (Bax. "Elm va hayat" 1976. M 6. S.Babayev. "Palang Lankaranın daimi sakinidirmi?").

TÜRK PiTiK � 65 �

Bela bir tabii şaraiı. hanıçinin "Kitabi-Dada Qorqııd"da adları bir başa çakilan ob­yektlarla alıata olunmuş Qaraquc yaylağı, Qaraquc dağı Naxçıvan diyarında da vardır. Dasıanın bir neça yerinda Qaraquc adı çakilir. (şakil 2)

"Qaraqucda Qazlıq atma çoq yilmişam, Bilmazsam, mana ıabut olsun!"

Yena da hamin boyda göstarilir: "Beyragin saqqalını tutdı. Baglar Beyraka qıymadı. Beyrak Aruz qaçduğın burada bildi. Soylamış, aydır:

Aruz, mana bu işi edacagin bilsaydim, Qaraqucda Qazlıq atııma binardim."

(KDQ. 1 988. sah. l 24).

Hansı mülahizaya göra isa dasıanın ıanqidi matninda düzgün olaraq "Qaraçuğ" kimi yazılan toponim matnin ınüasir şaklinda "Qaracıq" kimi "müasirlaşdirilıniş" va "Azar­baycan SSR-in inzibaıi-arazi bölgüsü"nda olduğu kimi salıva yol verilmişdir.

Fikrimizca, "Qaraquc"la "Qaracıq" nıüxtalif sözlar olınaqla müxtalif ma"nalar daşı­yır. Bunlar balka da bir-birina aks ma"na daşıyan sözlardir.

Bela ki. Qaraquc (Qarouş, Qaraquş) böyüklük, azmanlıq, nahanglik ma"nası daşıyır. Qaraquc dağı va dağlıq sahasi Babak rayonu ila Şarur rayonları arasında yerlaşib Nax­çıvan MR-da dağlar, dağ silsilalari, dağ zirvalari arasında öz yüksakliyina göra (2600 m) bir növ markazi ınövqe tutur. Ham da Qaraquc (Qaraquş) deyanda takca bu dağın zirvasi deyil, quşların padşahı hesab edilan Qaraquş kimi qanadlarını garib atrafındakı digar dağları (Halla-Halla, Yelli gadik, Anabad gadiyi), yaylaqları (Altuntaxt, Yeddi bulaq, Xan yurdu, Qoşa yurd, Salaxan yurdu, Billava yurdu, Dana qalası, Darband, Xan bulağı va s.), otlaqları, biçanaklari, yurdları, bulaqları, çayları öz qucağına ("quc"una), ağuşuna alan azamaıli Qaraquc nazarda tutulur.

Bizca, "Qaraquc" böyük, geniş ma"nasında işladilir va onun coğrafi mövqeyi, oro­qrafik quruluşu, digar coğrafi obyektlarla tabii uzlaşınası da bu ma"naya tamamila uy­ğun galir. Uşağa ınüraciatla "qucuma gal", "qucmaq" (bağrına basmaq) va s. ifadalar in­di da dilimiıda işlanmakdadir.

"Qaracıq" sözündaki "cıq" (hamçinin "cik") şakilçisi dilimizda kiçiltma ma"nasında işladilir va har hansı bir aşyanın va ya obyektin kiçikliyini göstarir. (Masalan, qala - qa­lacıq, ev - evcik, şahar - şaharcik va s.). Buna göra da "Qaraquc"la "Qaracıq"ı eynilaş­dirınayi düzgün hesab eımak olmaz.

TÜRK PiTiK � 66 lil�

Qaracıq barada türkman tadqiqaıçısı S.Ataniyazov yazır: "Qaraçıq - Qızılarbat ray­onunda dağ. Ma"nası ma"lum deyil. Balka Qaraçokıdır. Türk diliarinda "çokı deyilan termin "pik". dağın dik tapasi, yalı ma"nalarını anladır. (Murzayevlar. M.Qaşqari Sırdar­ya aırafındakı Qaraçık (Qaraçuk) dağının adını nazarda tutur. (MİTT, I. sah.322).

Dasıanın 1978-ci il naşrinda "Qarağuc" avazina "Qaraqoç" yazılmışdır. Biz bu yazı­

lışı da bir mülahiza kimi maqbul hesab edirik. Çünki bu azamatlİ dağa xalq "Qaraqoç"

adı qoya bilardi. Dağın qarb yamacında "Qoç ölan" deyilan saha da vardır. Xüsusi isti­fada üçün olan xaritalarda bir çox başqa coğrafi obyektlar kimi bu toponim da tahrif edi­larak "Koçulyan" kimi yazılmışdır. Bunu da qeyd etmak lazımdır ki, Qarauş bölgasinda müxtalif yerlarda salınmış qabiristanlarda çoxlu qoç heykallarina rast galmak mümkün­dür (Bunların bir qismi isa avvalki iliarda ermanilar tarafindan ya daşınıb aparılmış: ya da ınahv edilmişdir). (şakil 4)

Qaraqucun atayinda Lizbird darasinda insanların qadim maskanlari"Kand yeri", "Kahalar", qabiristanlıqlar yerlaşir. Bu daranin qollarının birinda - Buğaçeşma darasinda tapılan dayirman daşı, ham taaccüb, ham da böyiik maraq doğunır. (Şakil 3). Bu ıapıntı bela bir naıicaya galmaya imkan verir ki, haınin arazida yaşayan oğuzlar yalnız heyvan­darlıq va ovçuluqla deyil, ham da akinçilikla, o cümladan taxılçılıqla maşğul olmuşlar. Naxçıvan diyarının asasan orta dağlıq arazisinda dağların qüzey yarnaclarında insanlar çox qadimdan damya akinçilikla ınaşğul olmuşlar. Dağ yarnaclarında damya akin saha­larinin - "marz"larin yerlari, sarhadiari indiyadak qalmaqdadır. "Dada Qorqud" filminda gösıarildiyi kimi insanlar akin üçün alverişli sahalarİ daşdan. koldan-kosdan tamizlamiş, daşları marzlarin kanarına toplamış, onların dörd tararindaki kolları saxlamışlar.

Burada bela bir sual meydana çıxır: Bas bu dağların arasında bir neça bulağın suyunu özünda birlaşdiran Buğaçeşına darasinin sahilİnda likilan su dayirmanı hansı su ila, iiınumiyyatla, hansı v:ısita ila işladilirmiş? Bununla alaqadar olaraq bir neça ınülahiza

yürütmak olar: 1. Ma'luın olduğu kimi neça asrlar bundan avval bu region, üınumiyyatla, Naxçıvan

diyarı daha rüıubatli olmuş va atmosfer yağıntıları daha çox düşmüşdür. Odur ki, bu ara­zi sıx meşalar va kolluqlarla örtülü olmuşdur. Ola bilsin ki, bütün bunlar öz növbasinda bulaqların daha çox, debitlarinin isa daha yüksak olmasına ta'sir göstarmişdir.

Bu bulaqlardan, qar va yağış sularından qidalanan çaylar güciii axına (su sarfina), sa­bit rejiına malik olmuş va dayirmanı işiada bilmişdir.

2. Dayirman daşının tapıldığı yerda yamacın yuxarı hissasinda sün'i yolla düzaldil­miş çökak bir saha vardır ki, yerli ahali oranı "göl yeri" adlandırır. Bela gürnan etınak

olar ki, bulaqların suyu müayyan vaxı arzinda sün'i su anbarına - göla toplanıb oradan gur halda nov vasitasila dayirmanı işiatmak üçün yönaldilmişdir.

TÜRK PiTiK � 67 ��

3. Nahayaı. ola bi lar ki, dayinnanın üst daşı har hansı bir iş heyvanı - at, öküz. ulaq vasitasila işladilsin, fırladılsın. Naxçıvan diyarında bu vasiladan istifada edarak su darı­maqda, dan, duz iiyütmakda istifada olunduğunu ıasdiq edan dalillar yoxdur. ahali çox qadimdan indiyadak dasıardan (kirkiradan) - "al dayinnanı"ndan istifada edarak onun vasitasila yanna çakir, qovuı, duz, hatta un üyüdür.

Keçmişda istifada edilan dastar daşları Qar:ıçuğ, Qınnızı daş, Qazan yayiağı yurdla­rından tapılmışdır.

avvalda qeyd etdiyimiz kimi, Azarbaycan xalqının şah asari, "Ana kitabı" olan "Dada Qorqud" dasıanının tadqiqi va tabliğina son daraca mas"uliyyat va ehtiramla ya­naşılmalıdır. Taaccüb doğuran budur ki, heç bir asas va ehtiyac olmadığı lıalda, ba"zan dasıanın matninda olan yer va şaxs adları sarbasıcasina dayişdirilir, "yenilaşdirilir", as­linda isa tahrif edilir. Halbuki, dasıana bir növ müqaddas kitab kimi yanaşmaq, onun hat­ta bir harfini bela dayişdirarkan ciddi düşünmak, götür-qoy eımak lazımdır. Lakin "Ki­tabi-Dada Qorqud"a hamişa bela yanaşılmır. Masalan, kitabın 1988-ci il naşrinda "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boyı bayan edar" boyunda Qazan xanın qalıraman çobanı­nın adı ıaxminan on dafa çakilir. Dasıanın "tanqidi maıni"nda bu ad beş yerda Qaracıq çoban, dörd yerda Qaraca çoban, bir yerda isa Qaraçuq çoban kimi işladildiyi lıalda "maınin müasir şakli"nda o lıamişa Qaraca çoban adlandırılmışdır. 1 978-ci il naşrinda o gah Qaraca, gah da Qaracıq çoban kimi adlandırılır.

Ş.Camşidov göstarir ki, yerli alıali Qaraçuqla alaqadar olaraq Qaraçuq çobanın adını Qaraçuq dağının adı ila bir valıdat halında eynilaşdirirlar. O yazır: " ... biz da 1 960-cı il-

dan başlayaraq ara-sıra naşr etdirdiyimiz yazılarda onu Qaraçuq çoban şaklinda qeyd eı­mişik." (Ş.Camşidov. Göstarilan asari. sah.44-45).

Görasan bu igid çobanın neça adı var imiş va onun as! adı nadir: Qaraca çoban, Qa­racıq çoban, Qaraçuğ çoban, yoxsa Qaraçuğlu çoban? Müasir dövrümüzda ela adamlara rası galirsan ki, onun iki, hatta üç adı olur. Ancaq onlardan biri lıaqiqi, qalanları uydur­ma olur. Yena da sual olunur: agar ilkin maıninda bu çobanın bir neça adı varsa, naya göra onun son, takmil naşrinda (1988) "maınin müasir şaklinda" o ancaq "Qaraca çoban" kimi adlandırılır? Ba"zi ıadqiqatçılar "Qaraçuğun qaplanı" ta"rifini (titulunu) Qazan bayla barabar Bayındır xana da aid edirlar. "Ki tabi-Dada Qorqud"un bütün naşrlarinda Salur Qazan digar ıiıulları ila barabar, ham da Bayındır xanın köygisi (kürakani)" adlan­dırılır. (KDQ. 1988. salı.42, 63,1978. salı.31 , 65 va s.). Ya"ni Bayındır xanın kürakani olması da Qazan xan üçün üstünlük, iftixar lıesab edilir. Lakin "Kitabi-Dada Qorqud"un naşrlarinda yalnız "Qazılıq Qoca oğlu Yeynayin boyu"nda Bayındır xan bir yerda "Qa­raqucun qaplanı" adlandınlır.

TÜRK PiTiK � 68 ��

QAZAN XANIN ON MiN QOYUNU HANSI D8RB8NDD8 SAXLANILIRDI?

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boyu"nda göstarilir ki, Qalın Oğuz baylari atiandılar va böyük qoşunla ova çıxdılar. Bunu göran kafirlarin casusu xabar aparır, yeddi min "sası dinli, din düşmanİ ... geca yarısı Qazan bayin dü­şargasina galdi". (KDQ. 1988. sah. l41). Kafirlar onun evini. var-dövlatini talan edir, ar­vadını, oğlunu, anasını asir aparırlar. Bütün bunlardan sonra kafirlardan biri deyir: "Qazanda bir heyfimiz qaldı".

Şöklii Malik dedi: "8da. aznavur, na heyfinıiz qaldı?" Kafir: "Qazanın Qapılı Dar­handda on min qoyunu vardır. O qoyunları da götürsak Qazana çox böyük ziyan vurar­dıq" - dedi. Şöklü Malik: "Altı yüz kafir gelsin qoyunu gaıirsin" - dedi. (Yena orada).

Dasıanda aydınca göstarilir ki, Qazan xanın on min qoyunu Damir Qapı Darhandda deyil, Qapulu Darhandda saxlanılır. Bundan başqa kafirlarla bu Darhandin arası üç gün­lük yox, demak olar ki, yarım günlük yoldur. Çünki casusun çuğulluğundan sonra kafir­lar geca yarısı galib Qazanın düşargasina çatırlar. Bu zaman Qaraca çoban yatarkan yu­xuda qara qayğılı ahvalatlar, qarışıq yuxular görür, qardaşlarını yanına çağırır va düşma­ni daf eımak üçün hazırlıq görür. Demali, bu hadisalar hamısı bir-birinin yaxınlığında yerlaşan coğrafi obyektlarda baş verir.

Bas onda, bu Qapulu Darband harada yerlaşirmiş? Bu boyun sonunda göstarilir ki, "Qazan bay geri döndü ... Altunıaxıında yena evini tikdi." (KDQ. 1978. sah.44).

Dasıanla va ba'zi tadqiqatçıların asarlarİ ila ıanış olduqdan sonra bu qanaaıa galirik ki, indiyadak "Kitabi-Dada Qorqud"la alaqadar olaraq dörd Darhandin mövcudluğu qa­bul edilmişdir. Naxçıvan MR arazisinda apardığımız çöl tadqiqatları, ahali ila olan söh­batlar, sorğular naıicasinda burada üç Darhandin (Qapılı Darbandin) olduğunu yaqin eı­mişik. Bu Darbandlarİn biri Qaraqucda - Şarur rayonunun Tananam kandi yaxınlığında. biri Çalxanqalanın şarqinda - Payız kandi ila Tirkeş kandi arasında, digari isa Sirab kan­dinin şimal-şarqinda - "Kalba ayağı" deyilan mineral bulaqlar qrupunun 1-2 kilometrli­yindadir. Bir Darband da Ordubad rayonu Tivi kandindan eyni adlı çayın vadisindadir.

TÜRK PiTiK � 69 ��

8jdar Farzali "Dada Qorqud yurdu" (Bakı. 1988) asarinda verdi yi "Dada Qorqud xa­ritasi"nda (VI-X asrlar) üç Darhandin olduğunu qeyd etmişdir. Bunlar Damirqapı Dar­band (indiki Dağıstan Respublikasında), Qapılı Qara Darband (Türkiya arazisindal va Qara Darbanddir (Gürcüstan Respublikasında). Qısaca olaraq bu Darbandlar haqqında.

ı . Bu Darbandlarİn an maşhuru Damirqapı Darbanddir. Bu qalanın çoxlu bürc va qa­pıları olmuşdur. Onun şimal di varında Qırxlar qapısı (VI-XIII asrlar), canub divannda

Orta qapı (VI-XV asrlar) yerlaşir. Qalanın qapısı damirdan olduğuna göra o, "Damirqapı Darband" adlandırılmışdır. Damirqapı Darband Qafqaz Albaniyasının an qadim şaharlarindan biri olmuşdur. Bu

şahar haqqında yunan, ara b, fars, türk, gürcü, rus va s. manbalari nda, orta asr A vropa müalliflarinin asarlarİnda ma"lumat verilmişdir. Onun salındığı tarix ma"lum olmasa da arxeoloji qazıntılar naticasinda orada e.a. VII-VI asrlara aid yaşayış maskani aşkar edilmişdir.

Damirqapı Darband son daraca alverişli coğrafi şaraitda yerlaşdiyi üçün tarix boyu aldan-ala keçmiş, qanlı döyüşlarin meydanı olmuşdur. Darband keçidi qadimdan strateji obyekt kimi mühüm ahamiyyat kasb etmişdir. Qadinı Azarbaycan torpaqlarının şimal sarhaddi Damirqapı Darbanddan başlanırdı. "Ona arablar Bab-al-8bvab, farslar Dar­band, monqollar Kahulqa va s. demiş, manbalarda "Xazar Darbandi", "Şirvan Darban­di", "Bala Darbandi" va s. adlarla bahs olunmuşdur. (ASE. III cild. sah.417).

"Kitabi-Dada Qorqud"da Damirqapı Darhandin adı üç yerda (Il, IV VII boylarda) Qıyan Salcik oğlu Dali Dondaz ta"riflanarkan va "Baki! oğlu İnıranın boyıı"nda çakilir: "Bayındır xan amr etdi: "İ yirmi dörd vilayaıin baylari galsin! Birincisi Damirqapı Dar­band bayi ... Qıyan Salcik oğlu Dali Dondaz saninla birlikda gelsin"". (KDQ. l988.

sah. l 93). Yaxud, "Damirqapı Darbanddaki danıir qapını alan . . . Qıyan Salcik oğlu Dali Dondaz çaparaq yetdi ... " (Yena orada. sah. l75).

2. Dasıanın matnindan aydın olur ki, digar Darband - Böyük Darband (tanqidi matn­da Qara Darband) Türkiya arazisinda (Rum elinda), Ağrı dağının canub-qarbinda, Evnik qalası yaxınlığında yerlaşir. Bunu dasıanda "Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyu"nda carayan edan hadisalar da tasdiq edir.

"Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyu"nda göstarilir ki, Rum (Türkiya) elina gedan tacirlar İstanbuldan Bayböranin oğluna yaxşı hadiyyalar alı b galir, Böyük Darband sar­haddinda dayanırlar. Onlar "Böyük Darhandin Pasnik qalası yanında" yatarkan Evnik qalasının beş yüz nafar kafiri onlara hücum edir. ("Kiıabi-Dada Qorqud". 1988. sah. l 5). Taeiriardan biri qaçaraq Oğuz diyarına çaıır, ova çıxmış Beyrakla qarşılaşır, başlarına galan ahvalatı danışır. O da kafirlari qınr, taeiriarİn mallannı va canlarını xilas edir. Ye­na da harnin boyda göstarilir: "Yalançı oğlu Yalıncıq Beyrayin ona bağışladığı köynayi

TÜRK PiTiK � 70 ��

qana bulayı b Bayındır xanın önüm� aıır va deyir: "Beyrayi Darhandda öldürrnüşlar. bu da nişandır, sultanım!" ... Beyrayin atası da taeiriari çağırdı, yanına gatirib dedi: "Ay ıacirlar, gedin iqlim-iqlim arayın. Beyrayin xabarini gaıirib deyin, görüm doğrudanını ölmüşdür?" (KDQ. 1988. sah. l56). Tacirlar hazırlıq görüb geca-giindüz yol gedir, tasa­dUfan Qara Darhandin camıb-qarbinda yerlaşan Parasarın Bayburd hasarına galib çatır­lar. Kafirlar şadlıq maclisina Beyrayi da gaıirib qopuz çaldırırrnışlar. Taeiriari göran Beyrak elini-obasını, aıa-anasını, nişanlısını xabar alır. Tacir Banıçiçayin kiçik nişanı ol­duğunu bildirir .. .

Dasıandan bu da aydın olur ki, Beyrayin dustaq olduğu Parasarı n Bayburd hasarı Qa­pulu Darhandin canub qarbinda yerlaşir. Böyük casarat va igidlik göstararak qaçdığına, qala di varını aşdığına göra Beyrak "Parasarın Bayburd hasarından sıçrayıb aşan. Qalın Oğuzun sevimlisi. Qazan bayin dostu. silahdaşı" kimi ta'riflanir. (KDQ. l988. sah. l75).

3. Digar Darband GUrcüstanda, indiki caııubi Oseıiyanın yaxınlığında, Baş Qafqaz (Qazlıq) dağlarının canub aıaklarinda yeriaşmasİ ıaxnıin edilan Qara Darbanddir. O. düşmanin Pasinuk. Başıaçıq. Tatyan qalasının qonşuluğundadır. 8.Farzalinin "Dada Qorqud xariıasi"nda (VI, X asrlar) Qara Darband Qazlıq dağlarının canub atayinda, Pa­sinuk qalasının şarqinda, Başıaçığın (Kuıaisinin) şimal-şarqinda yerlaşdiyi göstarilir. "Kitabi-Dada Qorqud"un I 988-ci il naşrinda verilmiş xaritada - sxemda isa Qara Dar­handin Qazlıq dağının (Qafqaz dağlarının) arxasında - onun şimal aıaklarinda yerlaşdiyi göstarilmişdir.

Bütiin bunlardan sonra ortaya bela bir sual çıxır: Qazan xanın on min qoyunu Nax­

çıvandakı dörd Darband da daxil olmaqla bu yeddi Darhandin hansında saxlanıla bi lar­

di? Demak lazımdır ki, bu suala indiyadak aydın, konkreı cavab verilmamiş va dastan­

da an mübahisali masalalardan biri olaraq qalır. Bizim fikrinıizca, Qazan xanın on min

qoyunu na Damirqapı Darbandda, na Türkiya arazisindaki Böyük Darbandda, na da Gür­

cüstandakl Qara Darhandda saxlanıla bilmazdi. Çünki:

1. Dasıanda aydınca göstarilir ki, Qazan xanın on min baş qoyunu Damir qapı Dar­

handda yox, Qapılı Darhandda saxlanılır. Bundan başqa Damirqapı Darhandia Qazan

xanın evinin yerlaşdiyi Alıunıaxıın arasındakı masafa 800-900 km-a barabardir. Bu ma­

safani isa bir güna, yarım güna qat etmak miimkün olan iş deyil. P.Xalilov haqlı olaraq

göstarir ki, "Qazanın Alıuntaxtdakı qarargahından çıxıb guya Damirqapı Darbanda doğ­

ru, bu şahardan da Qaraca çobanın Qazan qarargahına doğru getmasi va bu uzaqlıqda

masafani yarım güna qat etmasi ağiabatan deyil". (P.Xalilov. "KDQ. İntibah abidasi".

1993. sah.24 ). Bundan başqa, o dövrda Danıirqapı Darband Şirvanşahların hakimiyyaıi

altında olduğundan Qazan xan orada on min qoyun saxlaya bilmazdi.

TÜRK PiTiK � 7 l lii!�

P.Xalilov göstarir: "Kür-Araz qovşağından şimal-şarqa doğru yerlaşan Azarbaycan ıorpaqlarını Oğuz eliari coğrafiyasına qaımaq olmur, çünki dasıanın maıninda Şirvan haqqında bela bir işara yoxdur. Ni ya? Ona göra ki, Azarbaycanın arazisinin bu hissasi Şirvanşahların alinda olmuşdur." (Göstarilan asari. sah.31).

2. Qazan xanın on min qoyunu saxlanan Qapılı Darband Rum elinda (Türkiyada) yerlaşan Böyük Darband da ola bilmazdi. Çünki bu Darband da Salur Qazanın daimi ya­şayış yerindan - Altunıaxtdan çox uzaqda, ham da düşman arazisinda va onun qalalarının (Evnik qalası, Parasarıo Bayburd qalası) ahatasinda yerlaşirdi. Aydındır ki, düşman ara­zisinda, Oğuz eliarindan uzaqda bu qadar qoyunu saxlamaq tamamila qeyri-mümkün bir iş idi.

3. Güreüstandaki Qara Darbandin kafir alinda olması, ham da Pasinuk, Başıaçıq. Tat­yan qalası va s. ila qonşuluqda yerlaşmasi, Qazan xana orada qoyun saxlamağa imkan vermazdi. Bundan başqa, bu Darband da Qazan xanın daimi yaşayış maskani hesab edi­lan Altuntaxta heç da Damirqapı Darbanddan yaxın deyildi.

Qara Darbandin Qazlıq dağının arxasında yerlaşdiyi fikrini irali süranlar da vardır. Ona göra da qatiyyatla demak olar ki, Oğuz eliarindan çox uzaqlarda yerlaşan bu Qara Darbandin "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy"la heç bir alaqasi ola bilmazdi.

Naxçıvan Muxtar Respublikasının müxtalif kandlarinda yerli ahali ila söhbatlardan, apardığımız müşahida va tadqiqatlardan sonra biza ma'lum olan bela bir haqiqati bir da­ha ıasdiq edirik ki, Naxçıvan diyarında dörd Darband vardır. (Bir Darbandin da Ordubad rayonunun Tivi kandinda eyni adlı çayın yatağında yerlaşdiyi ma"lumdur). Bu Darband­Iari yerli ahali yüz iliardİr ki, ıanıyır, o yerlardan otlaq, ağı! kimi istifada edirlar. Bunlar Çalxanqaladan şarqda yerlaşan Makkaz Darbandi, Sirabın "Kalba ağı!" mineral bulaqla­rı yaxınlığındakı Darband va Qaraquc sahasindaki Qapılı Darbanddir.

Bunların har biri qadimdan insanların maskan salması va tasarrüfatla, asasan, hey­vandarlıqla maşğul olması üçün alverişli tabii şaraita malik olan arazilarda yerlaşir. Bunların har biri ayrıca tadqiqaı obyektidir. Halalik onlar haqqında qısa ma"lumat ver­ınakla kifayatlanirik.

ı. Naxçıvan MR-in Babak rayonu arazisinda Çalxanqalanın va Payız kandinin şimal­şarqinda, bu kandia Şahbuz rayonunun Tirkeş kandi arasında yüksakliyi 1700 metra ça­lan azamatlİ Makkaz dağında bir Darbandin olduğu Naxçıvanda çoxlarına, xüsusila, at­raf kandlarin ahalisina ma'lumdur. Bu Darband yaxınlığında "İşıqlar" adlı qadim kandin xarabalıqları, atrafı çox iri daşlarla hörülmüş kurqanlar, qabiristanlıq, bulaq, qadim su­varma sistemlarinin qalıqları, "İydali" deyilan saha va s. vardır.

Bu Darband maşhur Çalxanqalanın şarqinda Qazan xanın asas düşargalarindan biri olduğunu hesab etdiyimiz Altuntaxtın canub-şarqinda, ondan 20-25 km-lik masafada yerlaşir.

TÜRK PiTiK � 72 1i!!!�

Mürakkab dağlıq relyefa malik olan bu arazinin atrafında geniş oılaqlar, tabii ağıllar,

ümumiyyatla, qoyunçuluğun inkişafı üçün har bir şarait vardır. Çalxandağın şarqinda

Cahriçay vasitasila kasilmiş 1 500-1600 m yüksaldiyinda olan dağlar haçalanıb iki qo!

üzra şarqa doğru uzanır. Bu qolların arasında 1 100-1400 m yüksaldiya malik olan, şarqa

- Naxçıvançayın yatağına doğru genişianan Tirkeş maili düzaniiyi uzanır. Bu dağarası

çökaldiyin şimalından keçan Tirkeş kuest tirasi şarqa doğru uzanıb Naxçıvançayın sağ

sahilina - Salasüza, Şahbuza va Arınca qadar çatır. Digar qo! isa canub-şarqa doğru uza­

nıb, yena da Naxçıvançayın sağ salıilinda Vayxır kandina qadar davam edir.

Burada olan dağarası çökaldik Naxçıvançayın sol salıilinda yüksaidiyi 1300- 1700

meıra çatan dağlarla - Sarıdağ (1795 m), Quşqayası (1757 m) va s. ahata edilir. Bu dü­

zanlik asasan dellivüal-prollivüal çöküntülardan taşkil olunmuş va zaif parçalanmışdır.

Açıq şabalıdı dağ torpaqları üzarinda yovşan, kaldikotu, gavan va ıaxılkimilar ya­

yılmışdır.

Burada Makkaz dağında yerlaşan Darband adlanan sahanin tabii şaraiti, coğrafi möv­

qeyi, onun atrafındakı arazilarda qadim yaşayış maskanlarinin va tasarrüfaı iziarinin

(arxların, marzlarin, arxacların va s.) olması sübuı edir ki, vaxtı ila bu yerlarda qaynar

hayat hökm sürmüş, ahali akinçilik va heyvandarlıqla maşğul olmuşdur.

8hali tarafindan müqaddas hesab edilan Makkaz dağında tabii mağara vardır. Qadim

vaxılardan indiyadak bu mağaradan qoyun sürülarini saxlamaq üçün ağı! kimi, dağların

arasındakı üzarindaki geniş düzanlikdan isa otlaq kimi istifada edilir.

2. Ma'lum olduğu kimi Babak rayonunun Sirab kandi özünün müalica ahamiyyatli

mineral bulaqları ila maşhurdur. Sirab mineral suları "Borjomi" tipli sulardan üstün ol­

maqla çox böyük debita malikdir. Yüksak müalicavi ahamiyyata malik olan Sirab bulaq­

larının bir qrupu "Şor su" adlanan daranin yuxarı hissasinda, digar qrupu isa "Kalba ağı­

lı" deyilan sahada, Sirab kandindan 4-5 km şimal-şarqda yerlaşir. Bu saha mürakkab

dağlıq arazi olmaqla, ayrı-ayrı dağların yüksaidiyi 1500-1600 m-a çatır. Burada dağlar,

daralar, çökaldildar bir-birini avaz edir, ba"zi dağlar sıldırımlı şakilda enib çökaldildari

ahata edir. Bela sahalardan biri mineral bulaqların 6-7 kilometrliyinda yerlaşan Dar­

banddir. Bu saha har tarafdan dik, tabii di varları xatırladan qayalarlı ahata olunur. Onun

yalnız Sirab çayın yatağı tarafindan girişi vardır. Darhandda olan qadim yaşayış binala­

rının xarabalıqları, onların indi da aydın seçilan özüllari, "Örtülü ağı!" köhna qabirstan­

lıqlar, tasarrüfat faaliyyatinin bir sıra iziari buranın çox qadimdan insanların yaşayış

maskani olduğunu sübut edir.

"Sirab Darbandi"nin yerlaşdiyi bu arazini canubdan Süramalik, Nahacir ( 1 807m)

TÜRK PiTiK � 73 ��

dağları, canub-şarqdan Göynük, Qazançı kandlarinin arazisi, şimaldan Sarıdağ ( 1987m), şimal-qarbdan isa Misdağ (1200 m) ahata edir. Geniş yayiaları - dağ otlaqları va qışlaq­ları olan bu arazida qoyunçuluğun inkişafı üçün al verişii şarait vardır. Bu sahada bir çox qadim insan maskanlarinin qalıqları müşahida edilir.

3. MR arazisi daxilinda şimal-şarqdan canub-qarba doğru qövs şaklinda uzanan Da­ralayaz silsilasinin suayrıcı bir növ Babak rayonu ila Şarur rayonu arasında sarhad taşkil

edir. Bu silsilanin MR daxilinda orta hissasinda Qaraquc adlanan geniş arazinin qarb his­sasi Şarur, şarq hissasi isa Babak rayonuna aiddir.

Şarur rayonuna daxil olan hissada Salah yurdu, Sarı bulaq, Ardaqlı (2230 m), Xan bulağı, Dana qalası, Darband, Demilar (2289 m), Binyatalı, Qoç ölan ( 1677 m), Sarı ağı!, Qaraultapa (1587 m) va s. coğrafi obyektlar yerlaşir. Bu obyektlarin bir çoxunun adı baş­qa millatdan olan kartoqraflar tarafindan tarıib edilmiş xaritalarda tahrif olunmuş şakilda yazılmışdır. Masalan, Demilar - Ramlar, Qoç ölan - Koçulyan, Binyatalı - Qinadali va s. Suayrıcın şarqinda Babak rayonu arazisinda maşhur Qazan yaylağı, Susuz (2673 m), Sa­laxan qaya (bulaq), Yeddi bulaq (Yeddi bacı), Yelli gadik, Xan yurdu, Altuntaxt, Ana­bad gadik, Qız-galin (40 qız) qayası va s. yerlaşir.

Darband adlanan saha Tananam tarafdan Qaraquc darasi boyunca Sarı bulağa gedan yolun üstünda, Xan bulaq darasinin sonunda, Dana qalasının sağ tarafinda böyük bir

dağlıq-qayalıq kompleksidir. Darband üç tarafdan: şimal, canub va şarqdan yüksak qa­yalarla ahata olunur, onun yalnız qarb tarafdan dar girişi vardır. Bu tabii ağı! minlarla qoyunu saxlamaq, qorumaq üçün an e"tibarlı sığınacaqdır.

Darband yaxınlığındakı gur sulu bulaqların (Xan bulağı), güllü çiçakli yaylaqların, zangin otlaqların, biçanaklarİ n, sıx kolluqların, meşa talalarının (Dana qalası, Xan bulağı atrafı), hamçinin tabii ağıilarıo olması burada heyvandarlığın, xüsusila qoyunçuluğun in

kişafı üçün son daraca al verişii şarait yaradır. Qoyunçuluq üçün qış otlaqları kimi Tana­nam, Sadarak, Qaraçoban va Şarur düzlarİ da bu araziya münasib mövqeda va yaxınlıq­da yerlaşir.

Bundan başqa, Qazan xanın maskan saldığı Altuntaxt, Qaraqucun şarq yamacında, Darband isa bu dağın şimal-qarbinda yerlaşir. Bunların arasında olan masafa 1 5-20 km­

dan artıq olmaz ki, bu da yarım günlük yoldur. Belalikla, Altuntaxtdan va Darbanddan bir-birina qarşı galmakda olan Qazan xanla Qaraca çoban da yarım güna qarşılaşa bilardilar.

Burada yerlaşan coğrafi obyektlarin aksariyyaıinin dastanla alaqali olması, onların coğrafi mövqeyi, masafalarin, baş veran hadisalario uyğunluğu bela söylamaya asas ve­rir ki, Qazan xanın on min qoyununun saxlandığı Qapılı Darband Qaraquc sahasinda Şa-

TÜRK PiTiK � 7'1- ��

rur rayonu arazisindaki Darbanddir. Bu Darhandin varlığını, onun yerini, quruluşunu, Tananamda uşaqlı-böyüklü hamı bilir. Tananam sakinlarİndan Naxçıvan Dövlat Univer­sitetinin müallimi Seyfaddin Eyvazov, kand orta maktabinin müallimi Nazim Eyvazov, bu yeriari qarış-qarış gazmiş yaşlı sakinlardan Vali 8Iiyev, Hasanqulu İbrahimov, ovçu Saleh va başqaları Darband haqqında atraflı va maraqlı ma"lumatlar verdilar.

Naxçıvan Muxtar Respublikasında olan Darbandlarİn da coğrafi mövqeyini, tabii şa­raitini, onların "Dada Qorqud" boyları ila na daracada alaqali olmasını nazardan keçir­dikdan sonra bela bir naticaya galmak olar ki, Qazan xanın on min qoyununun saxlandığı Qapılı Darband Altuntaxtın, Buğa çeşmanin, Salaxanın, Xan bulağının va b. Dada Qor­qud maskanlarinin yaxınlığında yerlaşan Qaraquc (Tananam) Qapılı Darbanddir.

Bu Darband Qazan xanın böyük qoşunla ova çıxdığı Ala dağa da (Türki yada) yaxın­dır. Bela ki, ovda olarkan qarmaqarışıq yuxu göran Qazan xan deyir: "Man bu gün qonur atı çapıb üç günlük yolu bir günda gedaram, eva daymarlan yurduma baş çakaram. agar salamatlıqdırsa, axşam olmadan yena sanin yanına galaram." (KDQ. l988. sah. l 42).

Bunu da istisna etmak olmaz ki, Qazan xanın on min baş qoyununun saxlandığı yer 8linca qalasının qonşuluğunda yerlaşan Makkaz va ya Sira b Qapılı Darbandlarindan biri da ola bilardi...

Qarbi Azarbaycanda iki Darhandin olduğu ma"lumdur. Darband 1728-ci ilda İravan ayalatinin Şirakel nahiyasinda kand adı. 1878-ci ilda kandin azarbaycanlı ahalisi qovul­muş, Türkiyarlan gatirilan ermanilar yerlaşdirilmişdir. 1946-cı ilda kandin adı dayişdi­rilib, ermanica Karmrakan qoyulmuşdur. B.Budaqovun va Q.Qeybullayevin fikrinca, "İlk dafa" "Kitabi-Dada Qorqud" eposunda adı çakilan iki Darband toponimindan biri Kaqızman Darbandinin adındandır (Ermanistanda Azarbaycan manşali toponimlarin izahlı lüğati. Bakı. 1 999. sah. 234).

Müalliflar hamçinin 1827-ci ilda İravan ayalatinin Abaran nahiyasinda digar bir Dar­handin da olması barada ma"lumat verirlar. Bu Darband "Darband tabii Abaran" kimi yazılmışdır (Yena orada).

Qarbi Azarbaycanın müxtalif bölgalarinda nisbatan bir-birina yaxın masafada yerla­şan va boyda adları çakilan coğrafi obyektlarin - Darbandin, Altuntaxtın va Ala dağın mövcudluğu Qazan xanın on min baş qoyununun bu regionda da saxlanıla bilmasİ fikri üzarinda düşünmak üçün asas verir .. . Bu masalalarİn araşdırılması va Muxtar Respubli­kadakı Darbandlarİn öyranilmasi Azarbaycan tarixi üçün, "Kitabi-Dada Qorqud"un coğ­rafiyası üçün son daraca böyük ahamiyyata malikdir. Buna göra da bu Darbandlarİn har üçünün da tarixi, arxeoloji va coğrafi nöqteyi-nazardan araşdırılması, tadqiq edilmasi üçün görkamli alimlarin iştirakl ila kompleks elmi ekspedisiyalar taşkil olunmalıdır. Na­zara almaq lazımdır ki, bu masalalarİn tarixi haqiqata, coğrafi mövqeya va makana uy-

TÜRK PiTiK � 75 ��

ğun halli ıakca Azarbaycan üçün deyil, bütün türk dünyası üçün çox böyük elmi va ıarixi ahamiyyaıa malikdir.

Bizca, Damirqapı Darband, hamçinin "Kiıabi-Dada Qorqud"da adı çakilan va çekil­mayan "Qapılı Darband"larin hamısının adı farsca "qapı" ma"nasını veran "dar" sözün­dan deyil, türk manşali "dar" (ensiz) sözündan töramişdir: darband - ensiz band, keçii­masi çaıin olan yer. Bu fikri bütün Darbandlarİn fiziki-coğrafi mövqelari, relyef forma­

ları va oroqrafik şaraitlari da ıasdiq edir. 8gar "Darband" sözündaki "dar" fars dilinda. "qapı" ma"nasında işladilirsa, onda takrar olaraq "qapılı" sözündan ni ya istifada olunur?

Aydındır ki, "Qapılı Darband" xalis Azarbaycan - türk sözü olu b, "qapısı olan dar band", "qapısı dar banddan ibarat olan yer" ma"nasını verir.

Soltanşa Ataniyazov yazu ki: "Derbend - Qavers rayonunda (8nevda) daqın keçel­qesi, ağzı. Baxerden rayonunda (arçmanda) ağzı bark dara .. . Bu adın ma"nası "yapıq qa­pı", "keçmasi kın ağızdır" (S.Ataniyazov. Türkmanistarun qeoqrafık atlarının düşündi­rişii sözlüqi. Aşqabad "İiım" 1980. sah. 141)

Sadarak rayonunda Dahna ila Validağ arasındakı dar keçida "Dar" va "Qurd darva­zası" deyilir. Babak rayonunda Çalxanqala kandindan keçmiş Lizbird kandina, oradan da Qaraquc sahasina gedan yol "Dar" deyilan gadikdan keçir. Ordubad rayonunda Dar kandi vardır.

"D8R8ŞAM SUYINI D8LÜB KEÇDİL8R . . . "

"Kitabi-Dada Qorqud"un X boyunda rası galinan ıoponimlardan biri da "Dara­şam"dır. Bu toponimlar haqqında dasıanda yazılır: "Sakrak ata-anasının alini öpdü, üç

gün gecali-gündüzli at çapdı. Daraşam sarhaddindan keçib o, qardaşırun tutulduğu qoru­ğa galdi". ("Kiıabi-Dada Qorqud", Bakı. 1988. sah.21 1).

Sakrak qardaşı 8krayi azad eıdikdan sonra qardaşlar "Daraşam suyu"nu (Arazı -S.B.) üzüb keçdilar. Geeani gündüza qatıb Oğuz yurdunun sarhaddina yetişdilar". (Yena orada. sah.213). Burada söhbat "Daraşam suyu" (Araz) hidronimindan gedir.

B ununla a!aqadar olaraq Ş.Camşidov göstarir: "Bizca, Daraşam suyu dedikda Arazın

üstünda maşhur Daraşam barasi nazarda tutulur. XVII asr ıarixçisi Arakel Tabrizli özü-

TÜRK PiTiK � 76 lr!�

nün "Tarix" asarİnda Daraşarn keçidini xüsusi qeyd etmişdir". (Göstarilan asari. sah.53). XVII asrin maşhur sayyahlanndan biri olan Jan Şarden Şah Abbasın da"vaıi ila

1673-cü ilin aprel ayında Naxçıvandan keçi b İsfahana gedir. O, köhna Culfa ila Daraşam arasından Arazı keçmalarini bela tasvir edir: "Biz çayı harnin vaxıda i yirmi at va otuz adam yerlaşa bilan böyük gamida keçdik. Man ancaq öz adarnlarımı keçirmaya icaza verdim.

Gamini dörd nafar idara edirdi. Onlar çayın sahili boyu ıaxminan üç yüz addım qalx­dılar va tadrican axına girarak onu böyük bir takanla qarşıdakı sahila doğru yönaltdilar. . . Bu işi yerina yeıinnak üçün son daraca ciddi cahd göstarilir." (S.Y.Babayev, "Jan Şarde­nin Naxçıvana sayahati"."Azarb.EA xabarlari". "Yer haqqında elmlar seriyası". 1972. M 3. sah.79). Bizca, Jan Şardenin gösıardiyi "böyük gami" ela Tabrizlinin qeyd etdiyi "Daraşarn barasi" ola bil ar.

Arazın sol sahilinda, Babak rayonu arazisinda Daraşarn damiryol stansiyası, Dara­şarn qasabasi, Culfa rayonu arazisinda Daraşarn mineral bulaqları yerlaşir. Arazın sağ sahilinda (Canubi Azarbaycanda) onun sağ qolu olan Qoıurçayın mansabi yaxınlığında Daraşarn yaşayış manıaqasinin xarabalıqları, ondan bir qadar aşağıda isa Daraşam qasa­basi yerlaşir.

Bizca, istar Daraşam damiryol stansiyası, Daraşarn qasabasi, Daraşarn mineral suları, isıarsa da Araz üstündaki Daraşam barasi törama ıoponimlar olu b öz adlarını indiki Da­raşam damiryol sıansiyasından şimal-şarqda yerlaşan, xarabalıqları va qabiristanlığı dövrümüza qadar qalan Daraşarn yaşayış maskaninin adından götürülmüşdür. Ma"lum­dur ki, damiryolu yaxın vaxtlarda çalcilmiş va onun stansiyasına, qasabasina, hamçinin otuzuncu iliarda tadqiq olunub öyranilmiş Daraşam mineral bulaqlarına Daraşarn adı qa­dim yaşayış maskaninin adına müvafiq olaraq verilmişdir.

Daraşarn toponimi iki sözdan - "dara" va "şam" sözlarİndan arnala galmişdir. "Dara" sözünün ma"nası aydındır, bas "şam" na demakdir? 8.Farzali "Dada Qorqud yurdu" asa­rinda göstarir: "8ski Oğuz şarnda bir çox sirli cahatlar axtarmış, onu da ulu odun - Gü­naşin elçisi bilmiş, hatta Günaşin özünü da abadi yanan göylar şarnına banzatmişdir, ona ham Günaş, ham da şam demişdir". (sah.83). Belalikla, "Daraşam"ı "işıqlı dara" kimi izah etmak mümkündür.

8.Farzali göstarilan asarinda "Dada Qorqud xaritasi"ni (VI-X asrlar) vermişdir. Bu xaritada Arazın sağ qolu kimi "Daraşam suyu" (indiki Qoturçay - S.B.) qeyd edilmişdir. Lakin dasıanın matnindan aydın olur ki, "Daraşarn suyu" dedikda Araz çayı nazarda tu­tulur. Çünki alincadan qayıdan qardaşların üzüb keçdiyi "Daraşam suyu" ancaq Araz ola bilar. 81inca qalasından qayıdan qardaşlar Arazı keçmadan onun sağ qolu Daraşam suyu (Qoıurçayla) ila qarşılaşa bilmazdilar.

TÜRK PiTiK � 77 1i!!!�

Arazı keçandan sonra isa ona bir növ perpendikulyar şakilda tökülan Qoıurçayı keç­maya ehıiyac qalmırdı. Buradan da aydın olur ki, qardaşlar Daraşam sarhaddina qarbdan Arazın sol sahili ila galmiş, onun sağ sahili boyunca qarba doğru geımişlar. 8gar qardaş­

lar S.8liyarovun va P.Xalilovun qeyd eıdiklari kimi 8lincadan qayıtdıqdan sonra şarqa doğru gedirdilarsa onda onların "Daraşam suyu"nu (Arazı) iizüb keçmalarina ehıiyac

qalmazdı. Onlar Arazın sol sahili ila Kür-Araz qovşağına gedar va "Daraşam suyu"nu -Arazı iki dafa o yan-bu yana adlamaq macburiyyaıinda qalmazdılar. Bundan başqa, agar onlar şarqa doğru gedirdilarsa naya göra 81incadan canub-qarba doğru xeyli yol gedib "Daraşam suyu"nu keçirdilar? Kitabda göstarilir: "Sakrak qanh kafirlarin alindan qarda­şını xilas etdi. Ağ saqqallı atasına muşıuluqçu göndardi. "Atam qabağıma galsin!" - de­di. Uşun Qocanın qapısına çapar galdi: "Muşıuluq. Gözün aydın. Oğullarının ikisi da birlikda sağ-salarnar galdilar" - dedi". (KDQ. !988.sah.2 13). Sonra tadqiqatçı naya asas­lanaraq göstarir ki, onlar "Daraşamdan o ıaya keçi b gecalamiş, Daş Oğuzun sarhaddi ila İç Oğuza qayıtmışlar"? (sah.175). Demali, Arazı bir da adlamışlar.

Axı dasıanın maıninda aydın göstarilir ki, " ... geeani gündüza qatıb Oğuz yurdunun sarhaddina yeıişdilar". (KDQ. 1988. sah.2 13). Müallif naya asasan onların n�ş Oğ.::� sarhaddi ila İç Oğuza qayıtmalarını iddia edir? Halbuki, qardaşların Araz boyunca hara­kat edib Daraşamı o ıaya keçmalari bir daha sübuı edir ki, onlar geri ya - galdik!aıı tarara - qarba doğru, Oğuz elina, ya"ni Şarurun sarhaddina qayıdırlar. Orada isa onları ataları Uşun Qoca qarşılayır.

Nahayaı, qardaşlar "Daraşamdan o taya keçib" gecalamamişlar, aksina, "gecani giin­düza qatıb Oğuz yurdunun sarhaddina" yetişmişlar. Onlar kafirlarin at ilxısını apardıa­ları halda Daraşam suyunu keçib düşmanin yaxınlığında gecalamazdilar. Burada "gecani gündüza qatmaq" ifadasi da "geca-gündüz yol getmak" ma"nasında işladilir.

Ş.Camşidov göstarir ki, dasıandakı maşhur qahramanların markaziyyata ıabe olan ayrıca hakimiyyaı sahalari olmuşdur. O, Aruz Qocanın Daş Oğuzda, Bakilin şimalda, Qaragünanin qarbda - dara ağzında, Dali Dondarın Darbandda, Uşun Qocanın isa Dara­şarn samtinda hakim olmalarını deyilana parlaq sübut kimi göstarir. (Gösıarilan asari. sah.55).

Demali, Uşun Qoca Daraşam samıinda Naxçıvan ölkasinda, o ciimladan Şarurda, Ca­nu bi Azarbaycanın bir hissasinda, Sürmali çökayinda va s. hakimdirsa, aydındır ki, onun oğlanlarının safariari da burada va ona qonşu olan arazilarda baş vermişdir. 8.Farzalinin xariıasinda Şarur düzü Naxçıvan MR-in Şarq qurtaracağında, Daraşam suyu, 81inca qa­la, Naxçıvan isa ondan qarb istiqamatinda verilmişdir. Ola bilar ki, 8.Farzali da S.8liya­rov, P.Xalilov va başqaları kimi Uşun Qoca oğlanlarının safara şarqdan çıxdıqlarını qa­bul etdiyina göra Şaruru qarbdan şarqa keçirmişdir ki, onlar "Şarukun ucundan" çıxıb

TÜRK PiTiK � 78 ��

qarba doğru harakat edarkan göstarilan coğrafi obyektlarla "qarşılaşa" bilsinlar. Çünki haqiqat beladir ki, onlar Naxçıvan diyarının qarb qurıaracağında yerlaşan Şarur düzün­dan şarqa doğru harakat etmalidirlar ki, Daraşamla, alinca qala ila va Göy gölla qarşıla­şa bilsinlar. Qardaşların harakat istiqamati dayişdirildiyi kimi coğrafi obyektlarin maka­nı - yeriaşma samti da dayişdirilmişdir.

Canubi Azarbaycan arazisinda Arazın sağ sahilinda iki "Daraşam" toponimi vardır. Bunların biri yaşayış mantaqasi, digari isa xarabalıqdan ibaratdir. "Kitabi-Dada Qor­qud"un matninda Sakrayin marşrutunun istiqamatindan aydın görünür ki, o, alineaya doğru harakat edarkan Daraşarnın sarhaddindan keçib Daraşam suyunu (Arazı - S.B.) adiamadan alineaya galmişdir. Demali, o, Arazın sağ sahili ila deyil, sol sahili ila hara­kat etmiş va Naxçıvan arazisindaki Daraşarola qarşılaşmışdır. agar bela olmasaydı, onda o, Daraşam suyunu iki dafa keçmali idi. Ya"ni, avvalca sol sahildan sağ sahila, Canubi Azarbaycandakı Daraşarnın sarhaddİna keçmali, sonra isa alinca qalasına gelmak üçün yenidan sol sahila adlamalı idi. Göründüyü kimi bu qatiyyan ağiabatan deyildir. Demali, Sakrak Şarukdan çıxtb Daraşam suyunun /Arazın/ sol sahili ila onu keçmadan alineaya doğru harakat etmişdir.

TÜRK PiTiK � 79 ��

NAXÇIVANDA "KİTABİ-D8D8 QORQUD" TOPONİML8Rİ

Apardığımız araşdıımalar, bir sıra tarixi va coğrafi dalillar sübut edir ki, "Dada Qor­qud" qahramanlarının asas yaşayış maskanlarindan biri da Naxçıvan diyarı olmuşdur.

"Dada Qorqud"la alaqadar olan topenimlar Azarbaycanda, onun ayrılmaz hissasi olan Naxçıvan diyarında - Qarbi Azarbaycanda va onlarla qonşu olan arazilarda - Türki­yanin şimal-şarqinda, Güreüstanın canub-şarqinda va Canubi Azarbaycanın şimal hissa­sinda yerlaşir va onlarla alaqadar olan hadisalar, boylar bu arazilarda carayan edir.

"Kitabi-Dada Qorqud"da adı birbaşa çakilan toponimlardan Türki ya arazisinda Düz­mürd qalası, Trabzon, Mardin, 8rzurum, Bayazit, Parasarın Bayburd qalası, 8vnik qala­sı, Qapılı Qara Darband (Darvand), Ala dağ, Arqubeli, Ağ Hasar, Süımali va s; Güreüs­tanda Tatyan qalası, Pasinuk, Qara Darband, Başıaçıq, Qara dara, Tumanın qalası va başqalarını, Qarbi Azarbaycanda Ağiağan dağ, Ağca qala, Altuntaxt, Darband, Aladağ. Canubi Azarbaycanda Daraşam, Tabriz, Qaradağ, Qazaka va başqalarını göstaımak olar.

Yuxarıda adı qeyd olunan qadim Oğuz eliarinin markaz hissasinda yerlaşan Naxçı­van diyannda "Kitabi-Dada Qorqud" boyları va onlardaki personajlarla alaqadar olan 50-dan artıq toponim müayyanlaşdirmişik.

"Kitabi-Dada Qorqud"la alaqadar olan coğrafi obyektlar va tarixi-madaniyyat abida­lari Naxçıvanda asasan üç regionda yerlaşir:

1 . Arazboyu düzanlik va alçaq dağlıq sahada - Sadarak, Qaraçoban, Şarur, Böyükdüz düzlari; Sadarak, 8yrak, Qazançılı, Qazançılar, Qaraçuğ, Böyükdüz kandlari, Daraşam qadim yaşayış mantaqasi, Daraşam suyu, Qaradara.

2. Orta dağlıq sahada - 8Iinca qalası, Qazançı kandi, Qazançı qalası, Ağ qaya, Sala­xan qayası, Qarauş (Qaraquş) yaylağı, Qaraquc Darbandi, Makkaz Darbandi.

3. Yüksak dağlıq sahada - Qaraquc dağı, Göy göl, Qazan göl, Qazan göl aşırımı, Qa-

TÜRK PiTiK � 80 ��

zangöl dağı, Qazanköç yayiağı va bunlarla bilavasita alaqadar olan Nabi yurdu va Gami

qaya.

akinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq va s. ila maşğul olan oğuzlar bir növ yarımköçari

hayat sürmüş, heyvan sürülarini yazda dağlara - yaylaqlara qaldınnış, soyuqlar düşanda

arana - qışlaqlara endirmişlar.

arazida aşkar edilan yaşayış yerlarinin, qalaların qalıqlan, qabiristanlıqlar, insanların

maskan saldıqları tabii mağaralar, dağların aıayinda qazılmış kahalar sübut edir ki, oğuz­

ların ham dağlıq, ham da düzanlik (aran) sahalarda daimi yaşayış maskaniari olmuşdur.

aıda edilan faktiki materiallar - coğrafi adiann dil mansubiyyati, qabiristanlıqlar, orada­

kı qabirlarin istiqamati, tikililarin me"marlıq üslubu, xalq arasında indiyadak yaşayan af­

sanalar va s. şaksiz olaraq sübut edir ki, Naxçıvan MR-in arazisinin ilk sakiniari oğuzlar

Azarbaycan türkiari olmuşdur.

Araşdırmalar, dastandakı coğrafi adların MR-da hal-hazırda mövcud olan ıoponim­

larla müqayisali tahlili asasında Naxçıvanın "Dada Qorqud"la alaqadar yer adlarını üç

qrupa bölmak mümkündür:

I . Adları birbaşa dasıanda göstarilan coğrafi obyektlar.

2. Dasıanın qahramanlarının va Oğuz tayfalannın adlarından törandiyi gürnan edilan

toponiınlar.

3. Mikrotoponiınlar.

Birinci qrupa daxil olan toponim 16-dır:

Qaraçuğ kandi, Qaraquc dağı, Daraşam qadim yaşayış yeri, Daraşam suyu, Şarur

(Şaruk) düzü va şahari, alinca qalası, Göy göl (Göyca danizi), Köksü gözal, Ağ qaya,

Salaxan qayası, Altuntaxt, Günorta daşı (Günortac ), Qara dara, Qara dağ, Göyca dağı

(Göy dağ) va Darband (Qaraquc, Makkaz, Sirab va Tivi Darbandi). (Ma'lumaı alava

edilir).

Dasıanın baş qahramanı Qazan xanın adı ila alaqadar olan ıoponimlar çoxluq (20-ya

qadar) taşkil edib, Naxçıvan diyarının üç regionunda yerlaşir (Kiıabda oxuyun: Naxçı­

vanda Qazan xanla alaqadar yer adları).

Ba'zi ıoponirnlarin coğrafi mövqeyi, onların dasıanın ayrı-ayrı boylarındakı hadisa­

larla alaqali görünmasİ bela fikir yürütmaya asas verir ki, bu coğrafi obyekılar "Dada

Qorqud" qahramanlannın adları ila adlandırılmışdır. Bizca, Qazan xanın adı ila alaqadar

olan ıoponimlarin yaxınlığında Qaraquc dağının şarq hissasinda, Alıunıaxıın şimalında

yerlaşan Buğaçeşma bulağı, Buğaçeşma darasi, "Kiıabi-Dada Qorqud"un I boyundakı

Dirsa xan oğlu Buğac xanın, Sadarak (rayonu, qasabasi, düzü) dasıanda Sactarakdan -

"Şarurun ucundan" alinca qalasına doğru safara çıxan Sakrakin, ayrak kandlari akra­

kin, Arazboyu düzanliyin bir hissasi olan Böyükdüz (düzü, kandi) asarin adlı-sanlı qah-

TÜRK PiTiK � 81 ��

romanlanndan Bükdüz 8manin, Sadarak düzünün qonşuluğunda yerlaşan Qaraçoban

düzü igid Qaraca çobanın adı ila alaqadardır.

Sadarak rayonunda Qarbi Daşburun va Şarqi Daşburun dağları, Şarur rayonunda

Aşağı Daşarx va Yuxarı Daşarx, Oğuzdaşı kandlari, Babak rayonundakı tabii mağara

Daşqala, Ordubad rayonunda Daşbaşı ıoponiminin Daş Oğuz adından töradiyini gürnan

etmak olar.

Bütün bunlara baxmayaraq, Naxçıvan MR-da "Kiıabi-Dada Qorqud"da adı çakilan

ıoponimlarla va dasıanın personajlannın adları ila alaqadar olan coğrafi adlardan yalnız

Şarur, Daraşam, Qaraçuğ, 8Iinca qalası tadqiqatçıların nazarini calb etmiş, 50-dan artıq

toponim diqqatdan kanarda qalmışdır. Adları çakilan dörd coğrafi obyekıdan da Şarukuıı

Şarur olması, Qaraçuğun da Naxçıvan diyarında yerlaşmasi şübha altına alınmışdır.

Biz bela bir münasibati hörmatli ıadqiqatçılarımızın Naxçıvan diyarının toponomiya­

sı ila yaxından ıanış olmamaları ila izah edirik. Bu sabahdandir ki, dasıanın ba'zi boyla­

rında qahramanların safarlarinin marşrutları, obyektlarin coğrafi mövqeyi, relyef şaraiti

va s. ba'zi ıadqiqatçılar tarafindan qeyri-obyektiv şakilda izah edilir, toponirnlarin yeri,

samti, bir-birindan olan masafasi qarışıq salınır, naıicada ciddi anlaşılmazlıqlar yaranır.

Uşun Qoca oğlanlarının safar marşruılarının istiqamaıi, Sal ur Qazanın on min baş

qoyununun hansı Darhandda saxlanılması, Qaraçuğun, Qaraqucun, Altunıaxıın, Salaxa­

na qayasının, Günortacın va s. harada yeriaşmasİ masalasi da mübahisali masalalar­

dandir.

Qadim Oğuz eliarinin toponomiyasının atraflı va darindan öyranilmasi türk eliarinin

qadim tarixini, tarixi-coğrafiyasını daqiqlaşdirmak üçün dayarli asaslar verir. Çünki ıo­

ponirnlar tarixin inkaredilmaz, damlması mümkün olmayan şahidlardir. Bu toponimla­

rin öyranilmasi, unların yerlaşdiyi malıalın daqiqlaşdirilmasi Naxçıvana va bir sıra türk

torpaqlarını özlarinin "qadim ıorpaqları" hesab edan, özlarina uydurma, yalançı ıarix

düzaldan ermanilara an kaskin va Iayiqli cavabdır.

TÜRK PiTiK � 82 ��

Toponimlar

1. Ağ qaya

2. Altunıaxı

3. Qara daro

4. Qaraçuğ kandi

5. Qaraquc (Qaraquş)

6. Qara dağ

7. Darbond

"Kitabi-Dada Qorqud"da adı birbaşa çekilan Naxçıvan toponimlari

"Kitabi-Doda Qorqud"da deyimi:

Salur Qazan: "Ağ qayanın qaplanının erkaginda bir köküm var" KDQ. Bakı. ı988. s. ı ı8. "Qazan boy ... geri döndü. Altuntaxtında yena evini ıikdi". KDQ. Bak ı. ı 978. s. 44 "Qara dara ağzında qadir veran qara buğa darisindan beşikinin yanuğı olan ... Qazan qartaşı Qaragüna çapar yeıdi .. :· KDQ. Bakı. ı988. s. 77. " ... Qaraçuğun qaplanı ... Sa lur Qazan yerindan ıurmışdı". KDQ. Bakı. ı 988. s. 42 va 63. "Beyrok ... aydır: "Qaraqucda Qazlıq aıuma binardim." KDQ. Bakı. 1988. s. ı24 va ı25 "Bir yigidin Qaradağ yumrusunca malı olsa yığar durur." KQD. Bakı. ı978. sah.ı4. Kafir: "Qazanın Qapılı Darhandda on min qoyunu vardır." KDQ. Bakı. 1988. sah. ı41.

Yerlaşdiyi saha va asaslandığı manba

Babok rayonu, Çalxan dağında, zirvasi 1758 m. Xaritalarda. S. Babayev. "Qodim

diyann tabicni" Bak ı. 1970. s. 35.

Babok rayonu Qaraquc sahasinda yaylaq va qodim yaşayış yeri

Culfa rayonunda çay. Ar•zın sol qolu, uzunluğu 40 km, Yayca düzOndan axır. Daimi axıma malik deyildir, vaxtaşın güclü sellar keçir.

Babok rayonunda kand. Azarb. SSR lnzibaıi arazi bölgüsü. ı964. s . ı37.

Babok va Şarur rayonlan sarhaddinda dağ. 2600 m va region. Xaritalarda. S.Babayev. Göstarilan a. .. ari. s. 24 va 32.

Şahbuz rayonunda 1758 m yüksakliyinda dağ. Külüs kandindan 1 km canubda yüksalir. Xüsusi xaritalarda.

Naxçıvan MR-da üç Darbond vardır: ı. Şarur rayonu Tananam kandini n şimal

şarqinda, Qaraqucun qarbinda yüksak qayalarla ahata olunmuş yaylaq sahasi. 2. Babok rayonundakı Çalxanqala ila Şahbuz rayonunun Tirkeş kandi ara.<onda Makkaz dağında yerlaşan Darbond. Burada qodim lşıqlar kandi, "Qala yeri" deyilan saha vardır. 3. Babak nıyonunda Sirab mineral sulannın "Kalbo ayağı" qrupunun ı-2 km-da

TÜRK PiTiK � 83 ��

R. Daraşam

9. Daraşam suyu

10. 81inca qalası

1 1 . Köksü gözal

12. Günertae

13. Salaxan qayası

14. Şarur (Şaruk)

1 5. Göyca danizi

(Göygöl) 16. Göyca

daAı

"Daraşam ucından keçdi, o qardaşı lutulan qon.ıya galdi". KDQ. Hakı. 1988. sah. 1 13. "Daraşam suyunu üzüb keçdilar" KDQ. Hakı. 1988. sah.213.

"8krayin yolu alinca qalasına düşdü". KDQ. Hakı. 1988. sah.20R. "Köksü gözal böyük dağa ova çıxdı". KDQ. Hakı. 1 988. sah. 136 va l69. "Hasat Tapagöza söylamiş: "Olduğum yer, yurdum manim Günortacdır". KDQ. Hakı. l988. sah.200 "Hasat ... Topagözün olduğu Salaxana qayasına galdi." KDQ. Hakı. 1988. sah. 199 va 20 1.

"Ondan Şarukun ucundan Göyca daniza takin el çarpdı." KDQ. Hakı. 1 978. sah. 134. "Ondan Şarukun ucundan Göyca daniza takin el sarpdı." "Qazan bay deyir: "Man bu oğlanı götürüb ova gedim ... Kafir sarhaddinda cızıqlara, AAiağana, Göyca dağa götürüb apanm." KDQ. Hakı. 1988. sah. 167.

yerlaşan Qapılı Darband. Qadim yaşayış yerinin nişanalari, bürclar qalmaqdadır. Babak rayonunda damiryol stansiyası, qasaba va qadim kandin xarabalığı. Xaritalarda. Azarb.SSR lnzibati ar•zi bölgüsü. 1964. sah. 138. Dasranda .. Daraşam suyu" dedikda Araz çayı na�rda tutulur.

Culfa rayonunda 81inca çayı n sağ sahilinda 81inca dağı ( 1 821 m) üzarinda qala.

Şahbuz rayonunda Salvartı dağında saha va göl ("Göy su gözal kimi da işladilir.)

Babak rayonu Çalxan dağın qarb hissasinda qaya. Ona "Günorta daşı" deyirlar. Günorta olarkan onun kölgasi lamarn yox olur.

Habak rayonunda Qazan yayiağının qarbinda Salaxan darasinin sol sahilinda uzun, yüksak, keçilmaz qayalıq (Sa1axan darasi, Salaxan bulaq, Salaxan yurdu, Salaxan mağaraları da vardır). Xüsusi xaritalarda S.Babayev. Göstarilan asari. sah. 35, 1 56. Şarur düzü, Şarur şahari. Xüsusi xaritalar. S.Habayev. Oöstarilan asari. sah. 1 20.

Ordubad rayonunda 3065 m yüksaklikda göl. ASE. cild VI. sah. 1 08.

Oöy dağ (2720 m) Culfa rayonunda Hayahmad kandinin canubunda Gilan çayın yuxan axınının qarbinda yerlaşir. Ordubad rayonunda Oöycalar sır• dağlan, Cu lfa rayonunda Göynük kandi vardır. Azarb.SSR lnzibati arazi bölgüsü. 1964. sah.143.

TÜRK PiTiK � 84 1i!�

"AG QAYA"

"Kitabi-Dada Qorqud"da "Sal ur Qazanın dustaq olduğu va oğlu Uruzun onu xilas et­diyi boy" da dusıaq edilmiş Qazan xan kafirlara deyir: "Ağ qayanın qaplanının erkayinda bir köküm var. Orıac qırda sizin keyik sürünüzü rahat qoymaz" (KDQ. Bakı. 1 988. sah.216). Babak rayonunun Çalxan dağında "Ağ qaya" adlanan ağ marmardan yonulmuş azamatli heykala banzayan, yüksakliyi 1758 metra çatan möhtaşam bir qaya ucalır.

Çalxanqala Naxçıvan şaharindan 20-22 km şimal-qarbda, Babak rayonunun Payız va Çalxanqala kandlari arasında yüksakliyi 1600-1700 metra çatan Çalxandağın üzarinda yerlaşir. Dağın üzari geniş düzanlik olub har tarafdan yüksak sıldının qayalarla ahata edilmişdir. Eramızdan avval II minilliyin sonu va I minilliyin avvallarinda müdafia maq­sadila burada qala tikilmişdir.

Qalanın divarları 1,5-3 metr uzunluğa, 0,5-1 metr en va hündürlüya malik olan qaya parçaları ila inşa edilmişdir. Barkidici maıeriallar işiadilmadan daşlar bir-birini "bağla­mış", eni 2,5-3 meır olan divarın arası xırdalı-böyüklü daşlarla doldurulmuşdur. Dövrü­müza qadar galib çalan di var qalıqlarının hündürlüyü ba"zi yerlarda 2,5 metrdan artıqdır. Qalanın içarisinda yaşayış binalarının qalıqları sax!anmaqdadır. ahali suya olan ehtiya­cını qayalar üzarindaki iri çalalaca toplanan yağış suyu ila ödayirıniş. Xalq arasında bela bir ravayat da vardır ki, qalanın sakinlari özlarini su ila ıa"min etmak üçün burada olan mağaradan Cahriçaya açdıqları gizli yoldan istifada edirınişlar. (Şakil 5).

Çalxanqala da alinca qala kimi möhtaşam va alçaımaz mövqedadir. Oraya ancaq Cah­riçayın sağ sahilindaki qayalıqlar arasından keçan dar daradan va dağın şimal-qarb his­sasindan çıxmaq mümkündür. Öz tikinti texnikası va üslubuna göra Çalxanqala Zaqaf­qaziyanın an qadim qalalanndan hesab edilir. Ham da bu qala uranulardan çox-çox qabaq, daha ciddi bir tahlükaya qarşı tikilmişdir. Bu dövrda qadim türk tayfalan vahid markaz atrafında toplaşaraq düşman yürüşlarindan qorunınaq üçün möhtaşam qalalar tikmişlar.

Cahriçayın (qadim türk dilinda "Cağri" - şahin, qızılquş ma"nasında işlanınişdir)

TÜRK PiTiK � 85 �

(Qadim türk lüğati. Moskva. 1969. sah.136) sağ sahilinda Çalxandağ üzarinda yerlaşan

Çalxanqala da bela qalalardan biridir. "Çalxan" va ya "Çalkan" eınonim olub qadim türk

tayfalarının birinin adıdır. Tayfaların bir qismi ıayfa başçılarının adı ila adlandırıldığına

göra bela fikir yürütmaya asas vardır ki, bu dağ va qala tayfa başçısı Çal xanın (balka da

Sal xanın) adından töramişdir. Bu qala hakim va alçatmaz mövqeda yerlaşib çox böyük

müdafia ahamiyyatina malik olmuşdur.

Xalq arasında Çalxan dağ va onun atrafında yerlaşan bir çox coğrafi obyektlarla ala­

qadar "Ağ qaya" afsanasi mövcuddur. Naxçıvanın bu hissasinda "Bazakli", "Qırmızı

daş", "Dar", "Günorta daşı", "ajdaha yolu", "Ağ qaya", "ajdaha camdayi" va s. kimi

bir-biri ila alaqalandirilan, hanıçinin tabii şaraita uyğun galan topenimlar vardır.

"Bazakli" Çalxanqala kandi ila Qarabağlar kandi arasında 2000 meıra yaxın yüksakli­

yi olan dağdır. Bu ad ona süxurlarının rangbarang olmasına, gözalliyina göra verili b. On­

dan aşağıda "Qırmızı daş" massivi yerlaşir. Vulkanik süxurlardan ibaraı olan bu saha baş­

dan-başa qırmızı rangdadir. Çalxandağın qarb kanarında çaı naticasinda kanyonvari dara

arnala galmişdir ki, Çalxanqala tarafindan keçmiş Lizbird kandina gediş-galiş da ancaq

buradan mümkündür. Buraya xalq arasında "Dar" - ya"ni dar keçid, bu tektonilc çatın şarq

hissasinda uçqun naticasinda arnala galmiş dik kasiya - qayaya isa "Günorta daşı" deyilir.

Çalxandağın canub yamacı şiddatli aşınma naticasinda hamarlanmış, yalnız dağın

zirva hissasinda monoklinal şaklinda nahang qala di varlarını xatırladan qraniı karnar qal­

mışdır. Dağın yuxarı hissasinda onun harnar yamacı boyu qarbdan şarqa uzanan va çox

aydın nazara çarpan qırmızı zolaq - "yol" vardır ki, ona xalq arasında "ajdaha yolu" de­

yilir va buna aid maraqlı bir afsana da yaranmışdır.

Dağın şimal-şarq hissasinda yerlaşan Ağ qaya ( 1759 metr) onun an yüksak hissasi

olub, süxurlarının bayaz rangila qalan sahalardan seçilir. Ağ qayanın şimal hissasinda

silsila şaklinda qarbdan şarqa doğru uzanan qayalar nahang ilan-ajdaha casadini xaıırla­

dır. Başı Ağ qayaya doğru uzanmış, orta hissasi şişkin, quyruq hissasi Cahriçay sahilina

doğru salianmış bu qaya tirasi xalq arasında "ajdaha camdayi" adlanır. Bütün bu tabiat

abidalari haqqında bela bir ravayaı yaranmış va bizim dövrümüza galib çatmışdır.

(S.Babayev "Ağ qaya afsanasi", Elm va hayat l l , 1984).

Bizca, "Kiıabi-Dada Qorqud"da adı çakilan "Ağ qaya" Çalxandağ üzarinda yerlaşan

eyni adlı qayadır. avvala, bu Ağ qaya hala eramızdan avval II-I miniiliklarda maşhur

olan, yaqin ki, Dada Qorqud dövründa öz möhtaşamliyini va maşhurluğunu itirmayan

Çalxanqalada - Çalxandağın üzarinda yerlaşir. İkincisi, bu Ağ qaya "Kitabi-Dada Qor­

qud" boyları ila alaqadar olan bir çox coğrafi obyektin qonşuluğunda, bir növ onların

ahatasinda yerlaşir. Ağ qayanın şarqinda Cahriçayın sol sahilinda onun !ap yaxınlığın­

dakı Makkaz dağında Qapılı Darband, şimalında Salaxan qaya, Çalxandağın qarb qurıa-

TÜRK PiTiK �� 86 ��

racağında Günorta daşı (Günortac), qayanın şimal-qarbinda Altuntaxt, Buğa çeşma, Xan

yurdu, maşhur Qaraquc dağı, Qaraquc Darbandi va s. kimi Dada Qorqudla alaqadar to­

ponimlar yerlaşir. İnanmaq olar ki, Qazan xarun ancaq bu "Ağ qayanın qaplanırun erka­

yinda bir kökü" ola bilardi .. .

Ağ qaya toponimi Qarbi Azarbaycanda, Kalbacar rayonunda da vardır. "Ağ qaya -

Ermanistanın icevan rayonunda, icevan şaharindan qarbda dağın adı. XX asrin 30-cu il­

larinda ermanica Akker adlandırılmışdır." (B.Budaqov, Q.Qeybullayev. Ermanistanda

Azarbaycan manşali toponimlarin izah! ı lüğati. Bakı, ı 998. sah. ı 05).

ALTUNTAXT

"Ki tabi-Dada Qorqud"un ayn-ayrı naşrlarinda, hamçinin bu baradaki tadqiqat asarla­

rinda Altuntaxt haqqındakı fikirlar müxtalifdir. Bela ki, dastarun ı 978-ci il naşrinda

qeyd olunur: "Qazan bay ordusunu, oğlanını, uşağım, xazinasini aldı, geri döndü. Altun­

taxtında yena evini tikdi". (sah.44). Kitabın yeni ı988-ci il naşrinda isa göstarilir: "Qa­

zan bag ... geri döndü, altun taxtinda. Yena evini tikdi." (sah.50). Göründü yü kimi, bura­

da tamamila ayn-ayrı fikirlar yürüdülür. Yuxarıda göstarilan birinci halda Altuntaxt to­

ponimdirsa, ikinci halda isa bela çıxır ki, Qazan bay altun ( qızıl) taxtında aylaşib geri qa­

yıdır va dağılmış evini yenidan tikir.

Altuntaxt toponim kimi deyil, "altun (qızıl) taxt" kimi qabul edilirsa, onda bela çıxır

ki, Qazan xan vuruşmaya padşahlara, xanlara maxsus altun (qızıl) taxtında getmiş va

onun üzarinda da geri qayıtmışdır. Bu isa na daracada ağılasığandır? Dastarun matnin­

dan da aydın olur ki, Qazan baylarla birlikda ova, yeyib-içmaya, kef çakmaya altun ıax­

tında deyil, Qonur atında gedir. "Qonur atını çakdirdi mindi" (KDQ. ı988. sah.ı 40).

Yaxud, halka da onun evi yağmalanarkan qızıl taxtı da kafidar tarafından apanlmış

qalabadan sonra xazinasini, o cümladan da qızıl taxtını alan Qazan xan onun üzarinda

geri qayıtmışdır? ..

H.Araslı "Kitabi-Dada Qorqud"un ham ı 939-cu il, ham da ı 962-ci il naşrlarinda

cümlani "Altun taxtında yena evini tikdi" (KDQ. ı939, sah.43, ı962, sah.4) kimi işlat­

mişdir. Demali o, Altuntaxtı toponim-oykonim kimi qabul etmişdir. Dada Qorqudun tad-

TÜRK PiTiK � 87 i!�

qiqatçılarından M.Erkin, Ş.Camşidov, M.Cahangirov, P.Xalilov da bu fikirdadirlar. Biz

da onların fikri ila şarikik.

- Bas, Qazan xanın asas yaşayış markazi hesab edilan Altuntaxt harada yerlaşir?

Babak rayonunun Çalxanqala kandini, Qırcan yoxuşunu, Qız-galin qayasını, Anabad

gadiyini, Bağırsaq darasini keçdikdan sonra Buğaçeşmaya çatmamış "Altuntaxt" adla­

nan qadim yaşayış yeri, sonradan yurd yeri kimi istifada edilan yaylaq yerlaşir. Altuntaxt

Qaraqucun şarq yamacında uzunluğu taxminan 500-600 metr, eni 150-200 metr olan dü­

zan bir sahadir - yastandır. Canubdan Anabad gadikdan enan Bağırsaq dara, şimal his­

sadan Buğa çeşma darasi, şarqdan isa Lizbird darasi Altuntaxtı ahata edir. Bu daralara

enan dik yamaclar e"tibarh, keçilmaz tabii müdafla saddi yaradır.

Altuntaxt Qaraquc sahasinda ela bir mövqeda yerlaşmişdir ki, buradan baxdıqda ca­

nubda Çalxanqala, 8lincaqala, şarqda Salaxan qaya, Qazan yaylağı, şimalda Yeddi bu­

laq, Halla-Halla, Xan yurdu va s. sahalar "al içi" kimi görünür. Arxa tarafdan yüksak

Qaraquc (Qaraquş) (2600 m) dağı ila, üç tarafdan dik yamaclarla ahata olunan bu yer

sanki "komandan mantaqasi" mövqeyinda olu b bütün atrafa göz işladikca nazarat etmak

imkanına malikdir. (Şakil 6)

Altuntaxtın atrafında ona yaxın masafada üç Darband yerlaşir. Bu Darbandlarin biri

Altuntaxtdan şimal-qarbda Şarur rayonu arazisinda Tananam kandi, Xan bulağı, Dana

qalası yaxınlığında yerlaşan Qaraquc Qapıh Darbandidir. Onunla Altuntaxtın arasındakı

masafa 10-15 km-dan artıq deyildir. Fikrimizca, Qazan xanın 10 min qoyunu bu Dar­

handda saxlanıla bilardi. Bu Darband Qazan xanın ova çıxdığı Türki ya arazisindaki Ala

dağa da yaxındır. Bela ki, ovda olarkan qarmaqarışıq yuxu göran Qazan xan deyir:

"Man bu gün Qonur atı çapıb üç günlük yolu bir günda gedaram, eva (Altuntaxta -

S.B.) daymadan yurduma (Darbanda - S.B) baş çakaram. 8gar salamathqdırsa, axşam

olmadan yena sanin yanına galaram" (KDQ. 1988. sah.l42).

Buradan aydın olur ki, Qazanın ova çıxdığı Aladağla Altuntaxtın arası 3 günlük yol­

dur. O isa bu yolu bir güna geda bilir va bir-birinin lap yaxınlığında olan evina va yur­

duna baş çaka bilir. Bunu da istisna etmak olmaz ki, Qazan xanın 1 O min baş qoyununun

saxlandığı yer ellinca qalasının qonşuluğunda yerlaşan Makkaz va ya Sirab qapıh Dar­

bandiarindan biri da ola bilardi.

Bu Darbandlar Altuntaxtla 8linca qalası arasında, Altuntaxtdan 20-25 km-lik ma­

safadadir.

"Kitabi-Dada Qorqud"un ardıcıl tadqiqatçılarından olan Ş.Camşidovun fikrinca,

"Dada Qorqud" qahramanlarının iki asas yaşayış markazlarindan biri olan Altuntaxt

"Göyca gölünün şimal tarafinda yerlaşir". Onun fikrinca " .. . Sal ur Qazanın va Oğuz qah­

ramanlarırun bu yaylaqlarda (müallif"Aladağ sahasi"ni da alava edir) yaşaması tarixi bir

TÜRK PiTiK � 88 ��

haqiqatdir". (Azarbaycan SSR EA xabarlari 8dabiyyaı, dil va ineasanal seriyası, 1968,

3, sah.29-30. M.Cahangirov "KDQ" boylarındakı camiyyatin zamanı va makanı haqqın­

da. sah.73).

Doğrudan da "Altunıaxı Ordubad rayonundakı Göy gölün şimal-qarb istiqamatinda

yerlaşir. "Aladağ sahasi" (35 19 m) isa Naxçıvan MR-a yaxın masafada Türkiya arazisin­

dadir. Bu da bir haqiqatdir ki, Qarbi Azarbaycanda, Göyça-gölünün Qarb hissasindaki

Göyam dağlıq sahasinda Yeni Bayazid rayonu (1959-cu ildan sonra Kamo rayonu) ara­

zisinda da iki qadim Altunıaxt kandi olmuşdur. Burada Altunıaxı adlı dağın da olduğu

ma"lumdur. Bu kandlarin Qarb istiqamatinda çox da uzaq olmayan masafada ermanila­

rin indi "Arakats" adlandırdığı azamatli Ala göz (Ala dağ) yerlaşir. Altuntaxt kandiari­

nin şimal-qarb istiqamaıinda Türkiya sarhaddi yaxınlığında Darband kandinin olduğu da

ma"lumdur. "Kitabi-Dada Qorqud"un ikinci boyunda carayan edan hadisalario bu re­

gionda baş vermasini da gürnan etmak olar.

Ma'! um olduğu kimi, Ordubad rayonunda, Zangazur dağlarının qarb yamacında 3065

metr yüksaklikda Göy göl (Şarq yamacda Qazan göl) va ona qonşu arazilar - Qazangöl

dağ, Gami qaya, Nabi yurdu, Qazanköç va s. oğuzların qadim yaşayış maskaniari

olmuşdur.

M.Cahangirovu maraqlanduan asas masala "Altunıaxt" sözünün ıoponim olu b-olma­

ması, ıoponimdirsa onun harada yerlaşmasi, "konkret yeri" masalasidir.

O göstarir ki, "8gar harnin mülahiza alahidda tutarlı dalillarla sübuta yetirilarsa va

bu istiqamatda tadqiqat genişlandirilarak maqsadauyğun naticalar çıxarılarsa, biz "İç

Oğuz"un coğrafi mühiti haqqında da lazımi ma"lumat alda eda bilarik" (M.Cahangirov,

göstarilan maqalasi, sah.73).

Hörmatli M.Cahangirov olduqca maraqlı va vacib bir masalaya toxunur. Bu barada

alimizda olan obyektiv va konkret dalillara, tabiatin zamanamizadak qoruyub saxladığı

tarixi "şahidlara" asaslanaraq de ya bilarik ki, Altunıaxı toponimdir va bu toponirnlar Bö­

yük Azarbaycanın bölgalari olan Naxçıvanda va Qarbi Azarbaycanda (indiki "Ermanis­

tan"da) mövcuddurlar.

TÜRK PiTiK � 89 ��

BAY AT 8ŞİR8TİNİN K8NDL8Rİ

1728-ci ilda tartib olunmuş "iravan ayalatinin müfassal daftari"ndan ma'lum olur ki,

harnin dövrda Sactarak va Şarur nahiyyalarinda Bayat naslindan (aşiratindan) yaşayan­

lar olmuşdur. Bela ki, Sactarak nahiyyasinda "Bayat camaatının Ağgül kandi"nin oldu­

ğu, burada 9 aila yaşadığı va ilda 3300 ağca vergi toplandığı göstarilir (sah. 342).

Şarur nahiyyasinda Bayat aşiratinin Nacaf qışlağında 15 aila (sah. 424-425). yena

da Bayat aşiratinin Zülfüqar qışlağında isa 7 aila yaşayırmış (sah. 439). Bu qışlaqlar mü­

vafıq olaraq 5.700 va 2880 ağca vergi verirmişlar.

"Kitabi-Dada Qorqud"un müqaddimasi bela başlayır: "Rasul 8Ieyhüssalam zamanı­

na yaxın Bayat boyunda Qorqud ata derlar bir ar qondu" (KDQ. 1 962. sah. 5). Buradan

aydın olur ki, bütün oğuzların karnil bilicisi Qorqud ata 24 Oğuz tayfasından biri olan

Bayat boyundan - tayfasındandır.

Dahi Azarbaycan şairi Mahammad Füzülinin da tadqiqatçıların fikrinca ailasi feodal

çakişmalari naticasinda bir hissasi Azarbaycandan İraqa köçan Bayat tayfasına mansub

olmuşdur (ASE. X-cild, sah. 14).

Buradan bela bir naticaya galmak mümkündür ki, Sactarak va Şarur nahiyyalarinda

Bayat aşiratindan olanlar Qorqud atanın boyundan-naslindan olanlardır.

Bayat tayfasının adından türk dünyasında, o cümladan Azarbaycan Respublikasında,

Canubi Azarbaycanda, Türki yada, Türkmanistanda bir çox et.notoponimlar yaranmışdır.

Azarbaycan Respublikasının Ağdam, Sal yan, Ucar va Şamax; rayonlarında Bayat kand­

Iari vardır. (Azarbaycan SSR inzibati-arazi bölgüsü. Bakı 1 964. sah. 1 85). Qarbi Azar­

baycanda Hayatla alaqadar olaraq kand, qışlaq, dağ, mineral bulaq adiarına da rast

galinir.

BÖYÜK DÜZ

"Kitabi-Dada Qorqud" da bir neça yerda dasıanın asas qahramanlarından biri olan

B ükdüz amanin adı çakilir. "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boyı bayan edar" bo­

yunda göstarilir: "Gedib peyğambarin üzünü göran, galarak oğuzlar içinda ona tarafdar

TÜRK PiTiK � 90 �

çıxan, acığı tutanda bığlarından qan çıxan, bığı qanlı Bükdüz aman çaparaq yetişdi".

(KDQ. I988. sah. l48). Yaxud, "Qazan bayin oğlu Uruz bayin dustaq olduğu boy"da

oxuyuruq: "Onun ardınca minbaşı Bükdüz aman yetdi."(Yena orada. sah. 1 75).

Biza bela galir ki, Naxçıvan MR-nın Arazboyu düzantik sahasinin bir hissasi olan

Böyük düz va bu düzün adından törayan Böyükdüz kandinin adı "Kitabi-Dada Qor­

qud"dakı adlı-sanlı sarkardalardan biri olan Bükdüz amanin adı ila bağlıdır. Bu mülahi­

zani irali sürarkan birinci onu asas götürmak olar ki, vaxtı ila qüdratli Bükdüz adlı türk

tayfası olmuşdur. Bu da ma'lumdur ki, qadimda tayfaların aksariyyati harnin tayfa va qa­

bila başçısının adı ila adlanırdı. İkinci, Böyük düz Arazboyu düzanlikda heç da an böyük düz deyildir. Bela ki, Sa­

darak, Şarur va Naxçıvan düztari saha e'tibarı ila Böyük düzdan genişdir. Demali, bu ad

ona "an böyük düz" olduğuna göra verilmamişdir.

Ma'lum olduğu kimi, toponimikada bela bir qanunauyğunluq mövcuddur ki, ba'zi

toponirnlara qonşuluqdakı toponimlarin hacmi, sahasi, böyük-kiçik olması, samti (aşağı,

yııxarı, orta, aralıq va s.) müqayisa edilarak müvafiq adlar verilir. Lakin qeyd etdiyimiz

kimi Böyük düzün qonşuluğunda olan düzlar ondan böyük olduğu halda, o, "kiçik düz"

deyil, "böyük düz" adlandırılmışdır. Demali, bu toponimin kökü "Böyükdüz" deyil,

"Dada Qorqud" qahramanı Bükdüz amanin şarafina verilmiş "Bükdüz" olmuşdur. Bu

toponim zaman keçdikca transformasiyaya uğrayıb, xalq dilina uyğunlaşdırılıb

"Böyükdüz" şaklini almışdır. Belalikla, "Bükdüz" "Böyükdüz"a çevrilmişdir. (Şakil 7)

F.Raşidaddin Oğuz boylarının sacarasinda Oğuzların Üçoxlara va Bozoxlara ayrıldı­

ğını göstarir. Öz növbasinda Üçoxlar Daniz xan, Dağ xan va Göy xan oğullarına, Bozox­

lar isa Ulduz xan, Ay xan va Gün xan oğullarına ayrılır. Daniz xan oğulları isa İqdır,

Bükdüz, Yiva va Kınık boylarına bölünür. ("Bayburt"un sesi". 21 Su bat. I 997. sayı: I I .

s.79).

Demali, Bükdüz Üçoxların Daniz xan oğulları boyuna daxil olub başqalarına nisba­

tan halim, mülayim xasiyyatli, iltifatlı ma'nasını verir. (F.Raşidaddin. "Oğuznama".

t987. sah.67).

"Böyükdüz Naxçıvan MR arazisinda olan geniş düzantik sahalarindan biridir. Şimal­

dan canuba doğru t 9-20 km-a qadar uzanan bu d üzün orta eniiyi tO km-a çatır. Düzanlik

Yııxarı Dördüncü dövrün allüvüal-prolüvüal çöküntütarindan taşkil otunmuşdur.

Böyükdüz zaif parçatannıışdır. Torpaq örtüyü boz-ibtidai va boz torpaqtardan ibarat­

dir. Bitki örtüyünda şoran bitkilari, öldürkan, davatikanı, yovşan va bir sıra efemer bit­

kilar üstünlük taşkil edir. Qış otlağı kimi bitki tarkibina göra yoxsuldur. Yarımsalıra

landşaftına malik olan Böyükdüzün şoranlı, gilli sahatarinda tala!ar şaklinda sahra bitki­

lari yayılmışdır. (S.Babayev. "Qadinı di yarın tabiati". Bakı. 1970. sah. t23).

TÜRK PiTiK � 9 1 ��

Maraqlıdır ki, Böyükdüzün şarq hissasinda Osman düzü yüksakliyi vardır. Dasıanın

avvalinda yazılır: "Qorqud ata dedi: Axırda xanlıq geri ya - Qayıya dönar, heç kim alla­

rindan almaz ... Qorqud atanın dediyi Osman naslidir. (Qiyamaı günü qanunca. neca var,

ela da ömür sürüb gedacak.)" (KDQ. 1988. sah. 129). Kim bilir, balka da Osman topo­

nimi ila "Osman nasli" arasında sirli. nama'lum bir alaqa mövcuddur?

Belalikla da Babak rayonunun eyni adlı düzünda yerlaşan. Araz daryaçasının likil­

masila alaqadar avvalki yerindan düzün orta hissasina köçürülmüş Böyük düz oykoni­

min da "Kitabi-Dada Qorqud" qahramanlarından olan Bükdüz amanin adından töradi yi

gürnan edilir.

BUGAÇEŞM8

Babak rayonu ila Şarur rayonu sarhaddinda yerlaşan azamatli Qaraquş (Qaraquc) da­

ğının (2600 m) şarq yamacında, Alıunıaxıın şimal hissasinda bulaqdır. Buğaçeşma bu­

lağı va Almalı bulaq Lizbirdçayın sağ qollarından olan Buğaçeşma adlı qolun başlanğı­

cını taşkil edir. Onun axdığı dara darin, sıldırımlı sahillara malik olu b, demak olar ki, Al­

ıuntaxıı şimal hissactan qala di varları kimi müdafia edir. Bu daranin aşağı axınında, Liz­

birçaya qovuşduğu yerda qadim yaşayış maskani - "Köhna kand" ("Kand yeri") yerlaşir.

Buğaçeşma darasinin sonunda, onun sağ salıilinda dayirman daşının müşahida edilmasi

onu göstarir ki, vaxıı ila burada yüksak debiıli bulaqlar olmuş va su dayirmanından isti­

fada edilmişdir.

Müasir tabii şaraiti nazardan keçirdikda bela bir naıicaya galmak olar ki, Qazan xa­

nın markazi maskaniari ndan biri olan Altunıaxıın su tachizaıında onun yaxınlığında yer­

laşan Buğaçeşma va Almalı bulaq mühüm rol oynamışdır. Son iliara qadar bu yurdlara

obalar düşar va aırafdakı geniş otlaqlardan istifada edilardi.

Bizca, Dada Qorqudla alaqadar bir neça ıoponim, o cümladan Qaraquç dağının, Al­

ıuntaxt, Xan yurdu, Salaxan, Xan bulağı, Qaraquç (Tananam) Darbandinin qonşuluğun­

da yerlaşmasi Buğaçeşma toporuminin "Kiıabi-Dada Qorqud"un boyundakı Dirsa xan

oğlu Buğac xanın adından törandiyi fikrini irali sürmaya imkan verir.

TÜRK PiTiK � 92 1i!�

QAZANÇI

Azarbaycan Respublikası Culfa rayonunda (Naxçıvan MR) kand. Qazançı seveıliyi­

nin markazi. Rayon markazindan va Culfa damiryol stansiyasından 38 km şimalda, 81in­

ca çayının (Arazın qolu) sağ sahilinda, Zangazur silsilasinin canub-qarb yamacındadır.

8halisi ıaxılçılıq, üzümçülük, tütünçülük va heyvandarlıqla maşğuldur ... (ASE, II cild,

sah.560). (şakil 8)

Bizca bir oykonim kimi bu kandin adı "Kitabi-Dada Qorqud"un görkamli qahramanı

Satur Qazanla alaqadardır. Bu qahramanların adlarından arnala galmiş ıoponimlarin bir

qismi sonradan ıayfa adlarını ifada edir. Azarbaycanın qadim türkdilli Qul. Qazan, Kuv­

yar, Çapar, Eskil va s. tayfalarının adı ila bağlı çoxlu qollar - Qazançı, Xubyarlı, Çaxırlı,

8zgilli va s. topenimlar meydana galmişdir.

Q.Qeybullayevin fıkrinca Culfa rayonundaki bu kandin - Qazançının va XVIII yüz­

illiyadak Naxçıvanda mövcud olan Qullar kandinin adı da bu tayfaların adı ila alaqa­

dardır.

QAZAN YA YLAGI

Daralayaz silsilasinin suayrıcında ıaxminan 2600 meır yüksaklikda dağüstü düzanii­

yi ahata edir. Onu şarqdan Qarbi Azarbaycana aid olan dağ yamacları, qarbdan isa Sala­

xan darasina enan dik sıldırımlı yamaclar ahata edir.

Qazan yayiağın markazi hissasinda, Keçal tapa ila dövlaı sarhadi arasında qadim ya­

şayış maskaninin qalıqları durur. Yaylaq aıraflardan kolluqlarla, Salaxan darasina doğru

ağac va müxıalif bitkilarta ahaıa olunmuşdur. Yasıanın özü subalp çamanliyi zonasında

yerlaşib, yüksak keyfiyyaıli yay otaqları hesab edilir.

Qazan yayiağın al verişii hidrogeoloji şaraiıi burada çoxlu gur bulaqların yaranması­

na sabab olmuşdur. Odur ki. yaylaqdan canuba doğru Lizbird çayının sol qolu, şimali

qarba doğru isa şarqi Arpaçayın qolu Qabaqlı çay öz başlanğıcını götürür. (şakil 9)

Qazan yaylaqda bir neça yurd yeri, o cüınladan "Çuxur yurd", "Buzqov yurdu",

"Qazan yurdu" va s. vardır. Qonşu Almalı kandinin ermanilari uzun illar bu yayiağa yi­

yalanmaya çalışsalar da, buna nail ola bilmamişlar.

TÜRK PiTiK � 93 ��

Bu yayiağın adının va bir çox mikrotoponimlarin "Kitabi-Dada Qorqud"un qahrama­

nı adlı-sanlı Qazan xanın adı ila alaqadar olduğu gürnan edilir. Yayiağın qarbinda Qara­

quş dağının şarq atayinda Xan yurdu yerlaşir ki, bunun adının da Qazan xanla alaqasi ol­

duğu mülahiza edilir.

QAZAN GÖL

Qazan xanın adı ila alaqali olan adların bir qrupu Ordubad rayonunun şimal-şarq

hissasinda - Zangazur silsilasinin qarb yamacında yerlaşir (Qazangöl dağ, Qazan köç,

Qazan yurdu va s.). Bu coğrafi obyektlarin yaxınlığında, yüksak dağlıq hissada Gami

qaya, Nabi yurdu Nuh peyğambarla alaqalandirilir) va s. kimi qadim insan maskanlari­

nin qalıqları mövcuddur.

Zangazur silsilasi suayrıcının şarqinda taxminan 3060-3070 metr yüksaklikda 1,5 hektar sahaya malik olan, şirin sulu buzlaq gölü Qazan göl 1 920-ci ilda So vet im periyası

tarafindan Ermanistan Respublikası yaratmaq xatirina Azarbaycandan alınmış Zangazur

ayalatinda yerlaşir.

Suayrıcın qarbinda yerlaşan Göy gölla onun şarqindaki Qazan göl arasından Qazan

göl aşınmı keçir. Bir-birina banzayan, demak olar ki, eyni manşali (buzlaq), eyni tabiatli,

eyni böyüklükda va yüksaklikda olan bu göllar xalq arasında "bir-birindan ayrı düşmüş

akiz bacı" adlandırılır.

QAZANGÖL DAGI

Naxçıvan MR Ordubad rayonu arazisinda, Zangazur silsilasinin qarb yamacında

3829 metr yüksakliyinda dağ. Öz yüksaidiyi va azamali ila atraf sahalardan seçilir. Or­

dubad rayonunun yüksak dağlıq sahasinda Qazan xanın adı ila alaqadar hesab etdiyimiz

coğrafi obyektlardan biridir (kitabda oxu: Naxçıvanda Qazan xanla alaqadar yer adları).

TÜRK PiTiK � 94 11�

QAZANGÖL AŞlRIMI

Zangazur silsilasİnda 3 1 12 metr yüksaklikda, Ordubad rayonu arazisindaki Göy göl­

la Zangazur ayalaıi arazisindaki suayrıcın şarqinda yerlaşan Qazangöl arasından keçan

aşırım. Onu canubdan va şimaldan ahata edan dağların yüksaidiyi 3500 metra çatır.

Qazangöl aşırıını Zangazur silsilasinin har iki yamacında yerlaşan qadim Azarbay­

can ıorpaqlarının alaqa saxlanması, silsilanİn aşı b keçilmasİ üçün asas yollardan birini

taşkil edirdi.

Bu aşının ilin noyabr ayından aprel ayınadak bağlı olur. Onun har iki yamacında qu­

zey sahalarda avqusı ayında da qar ıalalarına rası galmak mümkündür. Ondan canubda

yerlaşan Qapıcıq (Gamiqaya) zirvasinin (3906 m), 3850 meır yüksakliyindan daimi qar

xaııi keçir.

QAZANKÖÇ

Ordubad rayonunun Tivi kandi ila Nasirvaz kandi arasında "Qazanköç" va "Qazan

yurdu" adlanan yaylaqlar vardır. Eldar Xalilov "Manim balaca dünyam" (Bakı. "Yazı­çı". 1997.) adlı asarinda yazır: "Bizim kanddan bir qadar aralıda, dağın döşünda Qazan­

köç deyilan yer var." (sah.5 1 ). O göstarir ki, Tivinin camaaıı asasan heyvandarlıqla maş­

ğul olmuşdur. Onlar yaz-yay aylarında yaylaqlara qalxır, mal-heyvanı bu yaylaqlarda

baslayir, soyuqlar düşanda bol mahsulla kanda qayıdırdılar. O gösıarir ki, bizim kandin

- Tivinin yaylaq yeri Qazanköç olub. "Onlar öz köçlarini (yurdlarını) Qazanla alaqadar

Qazanköç, ya"ni Qazanın köçü adlandırıblar." (sah.I5).

Naxçıvan MR-da "Köç yeri" "yurd yeri" kimi başa düşülür. "Köç" sözü ham kand­

dan köç edib yayiağa getmak, ham da yaylaqdan köçüb kanda qayıtmaq ma"nasında

işladilir.

Bela bir naticaya galmak mümkündür ki, "Qazanköç" adlanan yaylaq Qazan xanın

yurd yeri, onun köç yeri - yayiağı olmuşdur. Bu coğrafi obyektin şimal hissasinda, onun

yaxınlığında "Dada Qorqud"la alaqadar Göy göl, Qazangöl, Qazangöl dağ, Qazangöl

aşırıını kimi toponimlarin olması bela bir fikir yürütmaya asas verir ki, istar Qazanköç,

isıarsa da Qazan yurdu toponimlari Salur Qazanın adı ila bağlıdır. "Qazan yurdu",

"Qazan yaylağı" ıoponimlarina Babak rayonunun Qaraquc sahasinda da rası galinir.

TÜRK PiTiK � 9S iil!!�

"Qazanköç"la alaqadar xalq etimologiyasında deyilir ki, yayiağa köçan ahali maldar­

lıqdan böyük manfaal götürür, çoxlu var-dövlat qazanır. Ona göra da xalq arasında bela

bir masal yaranıb: "Qazan, köç!" Ya"ni "çıx yaylağa, orada heyvan saxla, qazan, sonra

isa köç, orada qalma." "Deyilanlara göra, Qazan yayiağından qadim Sürcü kandina yer­

altı süd arxı olub. Yaylaqda sağılan süd bu arxla Sürcü kandina galirmiş." (E.Xalilov.

Göstarilan asari. sah. ı 6).

Qazanköçün gözalliyindan, onun maziyyatlarindan takca tivililar deyil, o bölgada

olan kandlarin - Bist, 8lahi, Nasirvaz, Nürküt. Xursun ahalisi da ağız dolusu danışır.

E.Xalilov daha sonra yazır: "Tivi har tarafdan dağların ahatasinda yerlaşir: Qarapir, Bib­

qatal piri, Nazağa yaylağı, Qazan yurdu, Humay qayası, Sarı ya!, Salama yalı, Kiçik Ha­

ça, Böyük Haça, And-top va s.". (Yena orada. sah.24).

"Qız-galin yurdu" deyilan yer Tividan aralı, 3700 m yüksaklikda, Gamiqayanın ca­

nubunda yerlaşir. İkinci dünya müharibasina qadar Tivi camaatı bu yurda yayiağa köçar­

miş. E.Xalilov göstarir ki, keçmişda "Qız-galin yurdu" aırafında olan "Ağızlıq", gur sulu

"Dali çeşma" va daha üç bulağın suyu yurddan 300 m aşağıda olan Ramazan çeşmasinin

suyu ila birlaşdirilib güneyda çakilmiş I 800 m uzunluğunda arxla Nazağa yaylağına,

oradan da Qanqallı közanin aşağısına, "Çapılan yol"dan keçmakla "8mir otbiçan" saha­

sina qadar aparılırmış. (Köhna arxın yeri indi da qalır.) Buradan isa suyun bir hissasi qa­

dim Aşağı va Yuxarı Damirçi kandlarina verilirmiş. Suyun qalan hissasi sün"i yaradıl­

mış göllara doldurulur, bundan da qadim Navış kandi istifada edirmiş. (Gastarilan asari.

sah.90).

Gamiqayada olduğu kimi burada da qadim kand yerlarinin, qabiristanlıqlann, qadim­

dan burada maskunlaşmış insanların tasarrüfaı faaliyyatinin izlari, hanıçinin qaya yazı­

larının mövcudluğu bela bir fikir söylamaya imkan verir ki, qadim oğuzların maskan sal­

dığı arazilarİn biri da bura - Gamiqaya, Nabi yurdu va Tivi atrafı olmuşdur.

Bu bölgada qadim Yuxarı Damirçi, Aşağı Damirçi va Navış kandlarinin olması da

(onların indi da xarabalıqları qalmaqdadır) olduqca maraqlıdır. Ma"lum olduğu kimi Da­

mirçi, Damirçilar adlı kandlar Azarbaycanda bir neça rayonda, o cümladan Şarur, Şama­

xı, Qazax, Xankandi, Qubadlı va s.-da vardır.

Professor A.Axundov bununla alaqadar olaraq yazır: "Azarbaycandakı yer adlannın

böyük aksariyyatini türk xalqlarının adları taşkil edir.

Padar, Qaraqoyunlu, Qaraqaşlı, Damirçi kimi adlar an çox ma"lum olan yer adları­

dır." Onun fıkrinca "Damirçi" va ya "Damirçilar" yer adlan ehtimal ki, türkdilli Damir­

çilar tayfasının adından töramişdir." (A.Axundov. "Torpağın köksünda tarixin izlari".

Bakı. ı 983. sah.9).

TÜRK PiTiK � 96 Jil�

R.Yüzbaşov, K.8liyev, Ş.Sadiyeva göra "Damirçi" Şahsevan tayfasına mansub olan bir naslin adındandır. ("Azarbaycan coğrafi adları". Bakı. 1972. sah.40).

Qadim Navış kandinin adının isa Nuhla, onun gamisi ila (Nov, Nav) alaqali olduğu

gürnan edilir. Göründüyü kimi, qadim türk manşali oykonimlarin Tivi atrafında yeriaş­ınasi bir daha sübut edir ki, bu dağlıq arazi qadim Türk-Oğuz eliari olmuşdur.

Professor, tarix elmlari doktoru Vali 8liyev yazır: "Tivida Naxçıvanın ulu nasillarİ miladdan önca II-I miniiliklarda maskunlaşmış, antik va orta asrlar dövründa hayat sür­müşlar. Bu qadim nasillardan Tivi kandi arazisinda müxtalif maddi madaniyyaı abidalari (yaşayış yerlari, nekropollar), elaca da bir qadar aralıda Gamiqaya yaylaq!annda minlar­la qayaüstü ıasviri ineasanal nümunalari yadigar qalmışdır." (E.Xalilov. Gösterilan asa­ri. sah.68).

Qadim tariximizin bir hissasini öz kökslarinda min illarla qoruyub galacak nasillara arnanat kimi çaldıran bu dağlar, daşlar haqqında marhum şairimiz, amakdar ineasanal xadimi Hüseyn Razi "Gamiqaya daşları" şe'rinda yazır:

Çalın-çarpaz çan sanyıb har yanın, izi qalır uzaqda bir çobanın. Balka, bizim Dada Qorqud babanın Ümid, arzu çırağıdır bu daşlar.

*** Gövdasini üfüqlara söykayan, "Gamiqaya" - tarixima bir vatan. Sınaqlarda kiraclaşib barkiyan Ana yurdun torpağıdır bu daşlar ...

TÜRK PiTiK � 97 1il�

QAZANÇI QALASI

Culfa rayonunun Qazançı kandi yaxınlığında alinca çayının har iki sahilinda qala. Bu qala qadim yaşayış maskani olu b canub va qarb tarafdan bir-birindan 20-30 m aralı tikilmiş yarımdairavi divarlarla ahatalanmişdir. Qalanın bir hissasi alincaçayın sağ sahi­linda, çox da uca olmayan dağın ( 1600 metr), bir hissasi isa çayın sol sahilidaki qayalar üzarinda inşa edilmişdir.

Qazançı qalası möhtaşam müdafia sistemina malik olub bir neça pilladan ibaratdir. Burada yonulmuş iri daşlardan tikilmiş qala divarlarının eni 2-2,5 meıra çatır. Bu divar­lann inşa üslubu Çalxanqalanın likiliş üslubuna banzayir. Lakin burada bir-birina keçid yolu olan bir neça sadd mövcuddur ki, bu da qalanın e"tibarlı müdafiasini ta"min edir­miş. alinca qalasında olduğu kimi burada da takmil me"marlıq maharati nümayiş etdi­rilmişdir. Qalanın e.a. II-I minilliyİn avvallarinda tikildiyi gürnan edilir. Buradakı abida­lar kompleksinin ümumi sahasi 40 hektardan artıqdır.

Qazançı qalasının e.a. II minilliyin avvalinda alinca çayı vadisinda yaşamış iri tayfa biriiyinin markazi olduğu ehıimalı vardır. "Qazançı qalasından !apılmış boyalı sada gil ma"mulatları, daşdan amak alatlari Naxçıvan madaniyyati üçün saciyyavi olu b Kültapa, Kültapa II, Qızılvang, Şahtaxtı, Oğlanqala va s. abidalarİn materiallan ila oxşardır." (ASE. II cild. sah.560).

Qazançı qalası va Qazançı kandi yanında, Qazançı çökayinin canub qurtaracağında alincaçayın yatağı dar kanyon şaklini alır. Çoxdandır ki, çayın sağ sahilinda, Qazançı

qalasının yerlaşdiyi dağın altında partlayış aparmaq yolu ila bu kanyanda alincaçayın qabağını kasmak va Qazançı çökayini su ila doldurmaqla daryaça yaratmaq planlaşdınl­mışdı. Nahayaı, bu amaliyyat uğursuzluqla hayata keçirildi. Partlayış gözlanilan naticani vermadi. Çayın yatağına ıökülan müayyan qadar daş-qaya parçaları onun qabağını kasa bilmadi. Lakin Qazançı qalasının yerlaşdiyi dağda böyük çatlar, yarıqlar, uçqunlar arnala galdi. Qala da bir neça hissaya ayrıldı, divarların da bir qismi uçub töküldü ... (Şakil M 10). Yataqda arnala galan kiçik su anbarı tadrican gatirma materialları ila dolur, onun yu­xarı hissasi isa bataqlığa çevrilir, su bitkilari ila örtülür.

Qibta hissila qeyd etmak lazımdır ki, bizimla qonşu olan ölkalarda, xüsusila, qardaş Türkiyada, Gürcüstanda, hamçinin "alimlari" özlarina yalançı tarix düzaltmakda mahir olan Ermanistanda har bir me"marlıq abidasi - qalalar, kilsalar, qadim yaşayış maskan­lari, tarixi-ma"dani ahamiyyati olan tabiat abidalari va s. ham vatandaşlar, ham da dövlat

TÜRK PiTiK � 98 1i!�

tarafindan göz babayi kimi qorunur, barpa edilir, dağların zirvalarinda olan qala bürcla­

rina işıq, yol çakilir, bir növ xalqın ziyaraıgahına çevrilir, turisı marşrutlan taşkil olunur.

Taassüflar olsun ki, biz tariximizin avazedilmaz şahidiari olan tarixi madaniyyaı abi­

dalarimiza, o cümladan at i nca qala kimi dünya şöhratli, yenilmazlik, qahramanlıq ramzi

olan bir abidaya, ıarixi bizim e.a. II minilli ya çatan Qazançı qalasına, Çalxanqalaya, Oğ­

lanqalaya va başqalanna son daraca bigana, e"tinasız münasibat baslayir, onları barpa et­

mak avazina uçurub dağıdırıq.

QAZANÇI MiNERAL BULAÖI

Qazançı kandindan 2 km aşağıda 81incaçayın sol sahilinda yerlaşan mineral bulağı -

10-12 metr masafada dassiıda arnala galmiş üfiqi çatdan soyuq tipa aid olan mineral su

axır va öz yolunda damir-hidrooksidin qırmızı-qonur izini qoyur.

O avqusı ayında havanın teroperaturu 3 1 •s olduqda suyun teroperaturu 1 8.5"S olmuş­

dur. Mineral bulağın suıkalıq debiti 200-250 litra barabardir. Suyun larkibinda anionlar­

dan hidrokarbonaı ionları çoxluq, sulfat ionları azlıq taşkil edir. Tarkibinda natrium, kal­

siuro va maqnezium ionları vardır. Buna göra da Qazançı mineral suyunu karbonlu-hid­

rokarbonatlı-sulfatlı, natriumlu, kalsiumlu, maqneziumlu tipa aid edirlar. Suda mineral­

laşma 3,438 qram /litra, boraı ıurşusu isa 0.056 qram/ litra barabardir. (M.Qaşqay.

"Azarbaycan mineral suları". Bakı. 1 952. sah.248).

QAZANÇILI K8NDİ

"Naxçıvan sancağının müfassal dafıari"na edilmiş alavada (1728) Şarur nahiyyasin­

da Qazançılı kandinin adı qeyd olunur (sah. 430-43 1). Bu kandda 48 aila yaşamış va on­

lar il da I 5700 aqça vergi vermişlar. Bu kandin adının da "Dada Qorqud"un baş qahrama­

nı olan Qazan xanın adı ila alaqali olduğunu guman edirik (Naxçıvan sancağının müfas­

sal dafıari. Bakı, 1997, sah. 329).

TÜRK PiTiK � 99 ��

QAZANÇILAR K8NDİ

"Naxçıvan sancağının müfassal daftari"na ( 1827) alava edilmiş "1728-ci il tarixli

"İravan ayalarinin müfassal dafıari"ndan nümunalar"da Şarur nahiyyasinda Qazançılar

kandinin (sah. 407-409) olduğu gösıarilir. Başqa adı Yenkica olan bu kand indi da Nax­

çıvan MR-in an iri kandlarindan hesab edilir.

Qazançılar harnin dövrda da (I 728) nahiyya üzra an çox - 30000 ağça vergi veran

çox aila (109) yaşayan kand olmuşdur. Bizca, bu kandin adı, "Kitabi-Dada Qorqud"un

baş qahramaru Qazan xanın adı ila alaqadar olan eınoıoponimdir. Onun yaxınlığında

Arazın ham sol, ham da sağ sahilinda Dada Qorqud maskaniari adlarının indi da möv­

cudluğu bela bir mülahiza yürütmaya asas verir (Arazın sol sahilinda Sadarak, Qara ço­

ban düzü, kandi, Dana qalası, Qaraquc Darbandi, sağ saltilinda Ala dağ, Arqubeli, Ağ­

caqala, Sürrnali va s.).

QARADAÖ

"Kitabi-Dada Qorqud"da adı birbaşa çakilan ıoponimlardan biri da Qaradağdır. Şah­

buz rayonunun Külüs kandindan ı km canubda yuksakliyi ı 758 meıra çaıan Qaradağ at­

raf reıyefdan seçilarak azamatli görkama malikdir. "Kitabi-Dada Qorqud"un "Müqaddi­

ma"sinda göstarilir: "Bir yigidin Qaradağ yumrusunca malı olsa yığar durur"(KDQ. Ba­

kı, ı978, sah. ı4).

Azarbaycanda, onun ayrı-arı bölmalarinda, hamçinin türk dünyası ölkalarinda çoxlu

miqdarda Qara dağa, Qara qayaya, Qara tapaya rast galmak mümkündür. Bunlardan an

maşhuru Tabrizin şimalında yerlaşan Qaradağdır.

TÜRK PiTiK � lOO i!!�

QARAD8R8

Qaradara - "Azarbaycan Respublikası Culfa rayonunda (Naxçıvan MR) çay. Arazın sol qolu. Uzunluğu 40 km, hövzasinin sahasi 312 kv.km. Z.ıngazur silsilasinin canub­qarb yamacından (2100 m hündürlükdan) başlarur. 8sasan, yeraltı va yağış sulan ila qi­da!anır." (ASE. III cild. sah.57).

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Sa!ur Qazanın evinin yağmalandığı boyu"nda göstarilir: "Qaradara ağzında qara buğa darisindan beşiginin yapuğı olan ... aranlar arani, Qazan ba­gin qarıaşı Qaragüna çapar yetdi. Çal qılıncın, qardaş Qazan, yetdim!" - dedi. (KDQ. 1988. sah.49).

Dasıanın "Qazan bag oğlu Uruz bagin ıuısaq oldığı boyı bayan edar xanım hey!" bo­yunda da Qaragüna ila alaqadar olaraq Qara daranin adı çakilir: "Qara dara ağzında qadir veran, ... Qazan qartaşı Qaragüna çapar yetdi." (Yena orada. sah. 77).

Qaradara çayına aşağı axında Yaycı çayı da deyilir. Çayın yuxan axınında arazi in­tensiv parça!anaraq yarnaclarda piramidaya banzar sütunlar, şiş uclu zirvalar, uçurumlu, ba"zan da harnar yaroaclar yaranmışdır. Çayın yuxan qollan dar va darin daralar yara­daraq yarnacları kaskin parça!ayır. (S.Babayev."Qadim diyarın ıabiati". Bak.ı. 1970. sah.165).

Qaradara çayırun gatirma konusu şima!dan canuba 1 O km-adak uzanır. Yaycı düzü adlanan bu saha allüvüa!-prolüvüa! çöküntülardan taşkil olunmuşdur. Onun an geniş yeri canubda olub eni 5 km-a çaur. Düzanlik sahada çayın yatağı o qadar da darin deyildir. Yaycı düzü Qaradara çayının yatağından 1 ,5-2 metra qadar ucadır. Düzün mütlaq yük­sııkiiyi 720-960 metr arasında taraddüd edir. Çay 686 meır yüksaklikda Yaycı kandinin yaronda Araza tökülür.

Qaradaranin a�ının etimologiyası ila alaqadar iki mülahiza yürütmak mümkündür: birincisi, bu çaydan vaxtaşın güclü va dahşatli sellar keçir ki, bu da çoxlu dağıntılara sa­bab olur. Bu xüsusiyyatina göra ona "qara" - ya"ni "bala!ar gatiran", "ziyan vuran" adı verila bilar.

İkincisi, çayın yatağı aşağı hissada xeyli genişlanir va böyük sahani ahata edir. Gü­man etrnak olar ki, bu "böyüklüyüna" göra ona "qara" "böyük" epiteli verilsin.

Qaradara Muxıar Respublikanın çox maraqlı relyef formalan olan bir sahadan axır. Tabii qa!a!an xatırladan stolvari dağlar, Misirin qadim pirarnida!anna oxşar tabii pira­ınida!ar, dünyanın çox az regionunda tasadüf edilan kuyestlar, monoklina!lar, darin yar-

TÜRK PiTiK � 101 �

ğanlar, Ay relyefini xatırladan alçaqh-ucalı dağlar, nahayat, Arazboyu düzanlİk saha, onun qarbinda yerlaşan Darıdağ, İlanlı dağ va s. bu arazini tabiatİn e"cazkar muzeyina banzadir.

Balka da bütün bunlara göradir ki, Qazan xanın qardaşı Qaragüna "Qara dara ağzında qadir" vermiş, onun "Qara dara ağzında qara buğa darisindan beşiginin yapuğı" olmuş­dur ... Balka da "aranlar arani'' Qaragüna ela bu yerlarin hakimi olmuşdur ... Qaradara to­ponimi Azarbaycarun çox bölgalarinda, o cümladan Qarbi Azarbaycarun Amasiya rayo­nunda da vardır.

QARA ÇOBAN DÜZÜ

Bu düz Sadarak kandinin canub-şarqinda Bozağıl, Qaradaş, Düz va Hasanqulubağ dağlarının arasında maili düzanlikdir. Mütlaq yüksakliyi 950-1000 m. olan bu maili dü­zanliyin sathi Bağırsaq dara va bir sıra quru daralar vasitasila zaif parçalanrnışdır. ara­zidan qış va yay atlağı kimi istifada edilir, ya yda heyvanlar aıraf dağlarda otarılır. Daimi axına malik olmayan Bağırsaq darasi çayı Qara Çoban düzünün şimal-şarqinda iki qola ayrılır. Onun biri Bozağıl dağının şimal ataklarini dolanaraq Sadaraya doğru yönalir. Di­gar qol isa dağın şarq ataklarİ boyunca canuba doğru axır va quru daralarda itib yox olur. Bu hissada, xüsusila, Düz dağının qarb ataklarmda çoxlu bulaqlar üza çıxır. Bunlardan an maşhuru Qara bulaqdır.

8razida qoyunçuluğun inkişafı üçünal verişii şarait vardır. Qara Çoban düzü, Bozağı i dağı va b. toporumlar qoyunçuluqla alaqadardır.

Bütün bunlar, hamçinin Qaraquc Darhandin yaxınlıqda yeriaşmasİ bela bir fikir yü­rütrnaya asas verir ki, Qara Çoban düzü yenilmaz igid Qaraca Çobanın şarafina yaranmış toponimdir. (Şakil l l) Dörd tarafdan dağlarla ahata olunan Qara Çoban yurdunun fiziki­coğrafi mövqeyi, orada va ona qonşu olan arazilarda qoyun sürülarini il boyu saxlamaq üçün har cür şaraitin, o cümladan tabii qalaya banzar Bozağıhn, qarb hissasinda Sadarak düzünün, canub-şarqinda Şarur düzünün, şarqinda Darbandin, Dana qalasının, Xan bu­lağının va s. onun "Kitabi-Dada Qorqud"la alaqali obyekt olmasını söylamaya asas verir.

TÜRK PiTiK �� 102 ��

QARAÇUÖ K8NDİ

Naxçıvan MR-nın Babak rayonunda, Naxçıvan şaharinin canubunda Araz yaxınlı­

ğında kand. Azarbaycanın dahi romantik şairi va dramaturqu, böyük mütafakkiri Hü­

seyn Cavidin şarafina Cavidabad adlandırılınışdır (Kitabda oxuyun: Qaraçuğ-Qarouş­

Qaraquc).

DANA QALASI - DANA SAZI

Beyrayin qayıtdığını eşidan Yalançı oğlu Yalıncıq "Beyrayin qorxusundan qaçdı,

özünü Dana sazına saldı. Beyrak ardına düşdü. Qova-qova saza düşürdü.

- Mara, od gatirin!

Gatirdilar, sazı oda urdular. Y alançı oğlu Yalıncıq gördü kim, yanar sazdan çıxdı.

Beyrayin ayağına düşdü. Qılıncı altından keçdi.

Beyrak daxi suçundan keçdi." (KDQ. 1978. sah.70).

Qaraquc deyilan sahanin şimal qarbinda, Şarur rayonu arazisindaki Xan bulağı va

Darbandla qonşuluqda, ona paralel şakilda uzanan darin va geniş dara "Dana qalası" ad­

laıur. Bu dara müxtalif ağac va kollarla, uca boylu otlarla örtülü olub bir növ keçilmaz

cangalliyi xatırladır. Dana qalasında müxtalif vaxllarda - asasan, yayın sonu va payızın

avvallarinda yabanı meyvalar - armud, alma, alça, çoxlu yernişan, zirinc, itbumu, qara­

ca (karamaşov kolunun meyvasi), doqquzdonlu, marrnarik va s. kolların meyvalarİ

yetişir.

Müharibaya qadar kandimizin (Babak rayonu Tazakand kandi) ohaları Qaraqucun

Yeddi bulaq, Xan yurdu, Yelli gadik va s. yurdlarına düşardi. Biz uşaqlar böyüklarin

müşayiati ila tez-tez qonşuluqda yerlaşan Dana qalasına gedar, qaraca, alça, zirine va s.

yığıb gün ayilmamiş obaya qayıdardıq. Buralarda ayı yaşadığına göra biz qayıdana qa­

dar analanmız hamişa talaş va qorxu keçirar, ba"zan da bizi qarşılamaq üçün qabağımı­

za, hatta Dana qalası darasinin kanarına qadar galib çıxardılar. İndi da yerli ahali bu

meyvalardan maişatda istifada edir, öz ehtiyaclarını ödamak, hamçinin bazarda satmaq

üçün toplayırlar. Lakin Dana qalasında ağac va kollar sıx "cangallik" yaratdığı, ham da

TÜRK PiTiK � 103 ii!�

burada ayı yaşadığı üçün ahali onun darinliklarina girmaya ehtiyat edir. 8ksar hallarda tabiatin baxş etdiyi bu ne"matlari toplamaq üçün gedan qız-galin va

cavanları silahlı ovçular müşayiat edir. Oktyabr ayının son günlarinda biz Darbanda ge­darkan Tananam kandinin müdrik ağsaqqallarından va mahir ovçularından olan Saleh kişi Dana qalasından qayıdan bir dasta ahalini müşayiat edirdi. O, ovladığı kaldiklardan biza da pay verdi.

Muxıar Respublikanın başqa yeriarindan farqli olaraq Dana qalasının ağac va kolları doğranmarnış, salarnal qalrnışdrr. Buna asas sabah odur ki, avvala, ahali Dana qalasına Allalun onlara baxş etdiyi bir "mülk" kimi baxır, ham da burada "hökmranlıq edan" ayı­lardan çakinirlar. İkincisi, bu saha Naxçıvan MR Ali Maciisinin göstarişi ila Şarur İcra Hakimiyyati tarafindan qoruq e"lan edilmişdir.

Dana qalasının coğrafi mövqeyi - onun Qaraqucla, Altuntaxtla, Yelli gadikla, Halla­Halla ila: nahayat, Xan bulağı va Darhandia qonşuluqda yerlaşmasi, dasıanda göstarilan Dana sazla oxşar tabii şaraita: qamışlı, yüksak ot! u, koli u olması va adların oxşarlığı bela bir fikir yürütmaya asas verir ki, Yalıncığın Beyray in qorxusundan qaçıb gizlandiyi Da­na sazı ela Şarur rayonunun Tananam kandi arazisindaki Dana qalasıdrr. "Dana sazı"nın "Dana qalası" ifadasi ila avaz edilmasina sabah halka da burarun tarixi-coğrafi saciyyasi, vaxtı ila burada qala kimi istifada edilmasi, onun alınmazlığı, hamçinin onun coğrafi mövqeyi - üç tarafdan: şimal, şarq va canub tarafdan dik, keçilmasi çox çaıin olan ya­maclarla ahata olunmasıdrr .. .

DANAQALASI K8NDİ

"Naxçıvan sancağının müfassal daftari"na (1827) alava edilmiş " 1728-ci il tarixli "İravan ayalatinin müfassal daftari"ndan nümunalar"da Şarur nahiyyasinin Xalifa kandi yaxınlığında Danaqalası kandinin yerlaşdiyi va o vaxt (1828-ci ilda) orada heç kimin ya­şamadığı qeyd edilir. Lakin bu kandin örüşlarindan istifada edan qonşu kandlar ilda 3500 ağça vergi verirmişlar ("Naxçıvan sancağının müfassal daftari", sah. 326).

"Dana qalası" toponimina oxşar ad va coğrafi obyekt "Kitabi-Dada Qorqud"da "Da­na sazı"dır. Dana qalası meşa va sıx kolluqla örtülmüş dara olub, Qaraquc Darbandi va Xan bulağın yaxınlığında yerlaşir. Şarur rayonunun Tananam kandi ila Dana qalası ara-

TÜRK PiTiK � 104 �

sında "Kand yeri", "Köhna kand" deyilan qadim kandin xarabalıqlan yerlaşir. Yerli aha­

li buradan çoxlu qadim aşyalar, maişat ma'mulatlan, döyüş sursalı qalıqlan va s. !apmış­

lar. Bizca bu "Köhna kand" ela "Danaqalası" kandidir va onun adı da "Danaqalası" oro­

nimi ila eyni manşalidir.

DAŞQIŞLAQ K9NDİ

"Naxçıvan sancağının müfassal daftari"na alava edilmiş "1827-ci il tarixli "İravan

ayalatinin müfassal daftari''ndan nümunalar"da göstarilir ki, Sadarak nahiyyasinda Daş­

qışlaq kandi olmuşdur. "Daftar" tartib olunarkan bu kandda heç kim yaşamınnış. Lakin

bu kandin akin yerlarindan, otlaqlarından istifada ed an qonşu kandlilar il da ı 000 ağça

vergi verirmişlar (Naxçıvan sancağırun müfassal daftari. Bakı, 1977, sah. 325). Bu kan­

din adını da Sadarak va Şarur rayonlarında "Daş" işianan bir neça toponim kimi Daş

Oğuzia alaqalandirmak mümkündür (Sadarak rayonunda Qarbi Daşburun, Şarqi Daşbu­

run, Şarur rayonunda Aşağı Daşarx, Yuxarı Daşarx, keçrniş Şarur nahiyyasinda iki Oğuzdaşı kandi va s.).

D8RB8NDL8R

Naxçıvan diyarı arazisinda dörd Darhandin olduğu ma'lumdur: Qaraquş (Tananam),

Makkaz, Sirab va Tivi darbandiari (Ki tabdan oxuyun: "Qazan xanın on min qoyunu han­

sı Darhandda saxlarulırdı?"). (şakil 12)

TÜRK PiTiK � 105 16�

D8R8ŞAM

Daraşam - Babak rayonu arazisinda, Arazın sol sahilinda, dağların qisman "geri ça­

kilib", daranin genişlandiyi sahada qadim yaşayış maskanidir. (Şakil 13) Bu maskanin

yaxınhğında I Daraşam va II Daraşam damiryol stansiyası va yaşayış mantaqasi vardır.

Bundan başqa, Canubi Azarbaycan arazisinda, Arazın sağ sahilina yaxın Daraşam

yaşayış mantaqasi va bir az aralıda digar Daraşam yaşayış mantaqasinin xarabahqları

mövcuddur.

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Uşun Qoca oğlu Sakrak boyu"nda göstarilir: "Sagrak ata­

anasının alini öpdü. Sıçrayıb Qaracıq atma mindi. Geeani gündüza qatıb, atını çapdı. Üç

gün gecali-gündüzlü at çapdı. Daraşam sarhaddindan keçib, o qardaşının tutulduğu qo­

ruğa galdi" (KDQ 1988, sah. 21 1 ). (Kitabda oxuyun: "Daraşam suyunu dalüb keçdilar".)

XVIII asrin avvalarinadak Daraşam atrafında, Arazboyunca kandlarin olması, bura­

da insanların yaşaması, faaliyyat göstarmasi barada ma 'lumatlar vardır.

***

"Naxçıvan sancağının müfassal daftari"nda (1727) göstarilir ki, Daraşam nahiyyasi­

na 4 kand tabe olmuşdur. Bunlar Başkand, Orta kand, Dibkand va Culha (Cuğa) kandidir

(sah. 1 67-ı69).

Başkandda 2 yararsız dayirman olmuş, burada 50 kq buğda, 75 kq arpa, 130 kq pam­

bıq, az miqdarda meyva va üzüm istehsal edilmişdir. Kand ilda 6280 ağça vergi verir

(sah. ı 67).

Orta kandda I yararsız dayirman olmuş, ı gile (25 kq) buğda, 5 gile ( 125 kq) arpa,

50 man (650 kq) pambıq istehsal olunmuşur. Verginin illik miqdarı 5690 ağça hesabian­

mışdır (sah. ı 67).

Dibkandda 4 dayirman yarım il işlayir, 5 dayirman yararsız haldadır. Az miqdarda

üzüm bağı va bağça, akin yeri va ı qayıq vardır. Bundan başqa kandin yararsız halda

olan 3 dayirmanı Culfa kandinda, ı dayirmanı isa Orta kandda yerlaşir. Burada vergilar

kandin zabitina verilir, 2 gile buğda, 20 gile arpa, 80 man pambıq, hanıçinin meyva va

üzüm istehsal edilir. İllik vergi ı 5 840 ağçaya barabardir.

Culfada ı dayirman yarım il işlayir, ı dayirman yararsız haldadır. Burada harnin il

( 1827) 50 kq buğda, 225 kq arpa, 250 kq düyü, ı75 kq sumax, 250 kq çaltik, ı95 kq

pambıq istehsal edilmişdir. Kand ilda 8055 ağça vergi ödayirmiş.

TÜRK PiTiK � 106 Jiil�

D8R8ŞAM SUYU

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Uşun Qoca oğlu Sagrak boyu"nda göstarilir: "Harladib, fırladıb atları qabaqlanna qatdılar. Daraşam suyunu üzüb keçdilar. Geeani gündüza qa­tıb, Oğuz yurdunun sarhadina yetişdilar" (1988, sah. 213).

Ba'zi tadqiqatçılar "Daraşam suyu" dedikda Arazın sağ qolu olan Qotur suyu nazar­da tuturlar. Bizca isa "Daraşam suyu" dedikda Araz, daha doğrusu onun üzarinda olan Daraşam barasi nazarda tutulur. (Şakil 14)

D8R8ŞAM MiNERAL BULAQLARI

Naxçıvan MR-da "Mineral bulaqlann Cuğa qrupu"na Cuğa, Dasta, Daraşam I va Da­raşam II karbonqazlı bulaqlar daxildir.

Daraşam I mineral bulağı Culfa rayonunda Arazın sol salıilinda yerlaşib bu qrupa da­xil olan bulaqlar içarisinda an yüksak debita malik olandır. Onun debiti 250000 litr/sutkaya barabardir. Suyun temperaturu 23°S-ya çatır. (noyabr).

Daraşam II mineral bulağı da Arazın sol sahilinda Cuğa mineral bulağından yuxarıda yerlaşir. Debiti 28000 litr/sutkaya, temperaturu 23°S-ya (oktyabr) barabardir. Bu mineral bulaqlann kimyavi tarkibi, demak olar ki, eyııi olub sulannın minerallaşması 22.958 qr/litra çatır. (M.8.Qaşqay."Azarbaycan mineral suları". Bala. 1952. sah.213.)

8YR8K K8NDL8Rİ

1 590-cı ilda tartib olunmuş "İravan ayalatiııin müfassal daftari"nda İravan qazasının İravan (sah. 61), (sah. 93), Daraşahbuz (sah. 154) va Ağcaqala(sah. 194) nahiyyalarinda 8yrak adlı kandlarin olduğu qeyd edilmişdir. Göstarilan nahiyyalarda va ona qonşu ara-

TÜRK PiTiK � 107 �

zilarda "Dada Qorqud" qalıramanlarının adı ila alaqali toponiınlarin olmasını va dastan­dakl hadisalarİn bu arazilarda da carayan elmasini nazara alaraq bela bir naticaya galmak mümkündür ki, bu kandlarin adı "Kitabi-Dada Qorqud"un "Uşun Qoca oğlu Sakrak boyu"ndakı 8krayin adından töramiş toponiınlardir.

Bu boyda göstarilir ki, 8krak (8yrak) Şarukun (Şarurun) ucundan çıxıb, Daraşarndan keçir, Göyca danizin atrafını çapıb talayır, 81inca qalasında asir düşür. Kiçi.k qardaşı Sakrak 16 ildan sonra onu dustaqlıqdan xilas edir.

8LİNC8 QALASI

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Uşun Qoca oğlu Sakrak boyunu bayan edar" boyunda göstarilir: "Üç yüz say cidalı yigit bunun yaruna cam oldu. Meyxanada beş gün yema­içma oldu. Ondan Şarukun ucundan Göyca daniza lakin el çarpdı. Qalaba doyum oldu. Yolu 81inca qal'asina oğraınışdı" (KDQ. Bakı, 1978, sah. 134).

8Iinca qalası müdafla qalası olub, Culfa rayonunda, 8Iincaçayın sağ sahilinda, Xa­nağa kandi yarunda monolit bir qaya parçasırun xatırladan, hündürlüyü I 700 metra ça­lan, har tarafdan sıldının yamaclı 8Iinca dağırun üzarinda yerlaşir. Bu qala Azarbaycan xalqının yadelli işğalçılara qarşı apardığı mübariza tarixi ila sıx alaqadar olub, onun ye­nilmazli.k, casurluq va qahramanlıq ramzidir.

81inca qalası Naxçıvan diyarından ötan sayyalılar tarafindan tasvir edilmiş, tarixçila­rin diqqatini cal b etmişdir. Tarixçi va sayyalılardan Asoği.k (928-1019), Stepanos Orbe­lian ( 1258-1304), Nasavi ( 13-cü asr), Şafaraddin 81i Yazdi ( 15-ci asr), İspaniya safiri Ryun Qonsales de Klavixo (15-ci asr), maşhur türk sayyahı Övliya Çalabi (17-ci asr) va başqaları 81inca qalası haqqında ma'lumat verrnişlar. Bunu da qeyd etmak lazımdır ki, ba'zi azarbaycanlı tadqiqatçılar da ya mövcud adabiyyaıa asaslanaraq, ya da özlarinin apardıqları müşahida va tadqiqatlar asasında 81inca qalası haqqında, onun tarixi, etimo­logiyası va s. haqqında müxtalif fıkirlar söylamişlar. Bela tadqiqatçılardan 8.Salarnza­dani, L.Hüseynzadani, R.Mammadovu, V.8Iiyevi, A.Axundovu, S.Onullahini, C.Qiya­sini, V.Piriyevi, İ.Hacıyevi va başqalarıru göstarrnak olar.

Lakin bir haqiqati e'tiraf etınak lazımdır ki, istar keçmiş dövrlarin, isıarsa da müasir dövrün sayyah, tarixçi va digar tadqiqatçıları 8Iinca qalası haqqında asasan tasviri va xalq etirnologiyasına asasianan ma'lumatlar verrnişlar. Haqqında neça-neça monoqrafi-

TÜRK PiTiK � 108 �

yalar, tadqiqat asarlari, gözal ıartibatlı albomlar va s. buraıı:ılmalı olan alinca qalası hala da bu vaxıadak asaslı, atraflı suratda tadqiq edilmamiş, onun sirlarİ bu qahraman qalanın qaya sİpariari arasında qaya sükunaıina qarq olmuşdur. Bu qayalar hala ki, onları dila ga­tiracak, onları danışdıracaq, onların "dilini tapacaq" alim vatandaşların yolunu gözlayir!

Zangin tabii sarvatlara, alverişli coğrafi şaraita malik olan, qarbla şarq arasındakı ıi­carat yolları üzarinda yerlaşan Naxçıvan diyarı asrlar boyu yadelli işğalçıların diqqatini calb etmiş, bu ıorpaqlar dafalarla qanlı ıoqquşmaların meydanına çevrilmiş, qasbkarlar arasında aldan-ala keçmişdir. Buna göra da düşmanlardan qorunmaq üçün yerli ahali "qüdraıdan sangarli, qalalı dağlar" üzarinda müdafla qalaları tikrniş, tabii qalaları ıak­millaşdirıniş, onların ayar-aksiyini düzaldib tamamlamışlar. Bela qalalardan Çalxanqa­lanı, Gavurqalanı, Oğlanqalanı, Qızqalanı, Qazançı qalanı va bunlardan an möhtaşami va an takmili olan alinca qalasını göstarmak olar. alinca qalasının inşa edilmasi tarixi daqiq ma'lum deyildir. Ba'zi tadqiqatçılar onun tikilmasinin erkan orta asrlara aid oldu­ğunu ehtimal edirlar. Stepanos Orbelian isa qalanın miladdan avval tikildiyini, yeni era­nın V asrina qadar yenidan barpa edildiyini göstarir. XVII asrin türk sayyahı Övliya Ça­labi alinca qalasının XII asrda Qütbaddin tarafindan tikildiyini söylayir.

Hamdullah Qazvininin ma'lumatına göra Naxçıvan yaxınlığında Alancıq, Surmari, Taqmar, Faqnan adlı möhkam qalaların uçuqları yüksalir. Görünür, Elxanilar dövründa dağınlllara ma'ruz qalmış alinca qalasının isıar harbi-sıraıeji, isıarsa da iqtisadi-siyasi ahamiyyaıi Azarbaycan Atabaylarİ - Eldagizlarin hökmranlığı dövründa xeyli artmışdır.

Möhtaşam bir qala kimi alinca asrlar boyu Azarbaycanın va an Y axın Şarqin hakim­larina xidmaı eısa da ıarixda asasan Eldagizlarin iqamatgahı va xazina yeri kimi tanın­mışdır. alinca qalası ÖZ möhkamliyi, "alçatrnazlığı" ila dünyanın an güclü harbi qüvva­larini diz çökdüraıı böyük cahangir amir Teymuru bela heyrata gatirmişdir. Ma'lum ol­duğu kimi, alinca qalası 14 il (1386-1401) teymurilara müqavimat göstarmiş, daxili ça­kişmalar naıicasinda 1401-ci ilda ıaslim olmuşdur. Nadansa, bu raqam ba'zi adabiyyaı­larda 12 il, ba'zan isa 10 il göstarilir. Ma'lum olduğu kimi, "1386-cı ilda Teymur alinca

qalaya hücum etrnişdi. alinca qalanın mühasirasi Teymurun oğlu Miranşaha tapşırılmış­dır ... 1399-cu ilda teymurilar üçüncü dafa alinca qalaya hücum etdilar" (ASE, IX cild, sah.1 82). Ravayata göra, qala süqut edandan sonra onun bela dözümünün, alınmazlığı­nın, müqavimat gücünün sahabini aydınlaşdırmaq üçün amir Teymur alinl 1alasına qalxmışdır.

"alinca tarlxinin dayarlİ sahifalarindan biri da odur ki, ba'zi manbalara göra ilk Sa­favi hökmdarı Şah İsmayıl uşaq çağında bu qalada saxlanılmışdır" (Cafar Qiyasi. "Niza­mi dövrü me'marlıq abidalari". Bakı. 1991 , sah. 157).

alincanin möhtaşam qala di varları dağın ataklarindan, şarqda isa alincaçayın sağ sa-

TÜRK PiTiK � 109 �

hilindan başlayaraq qayaların arası ila zirvaya doğru uzanır. Bu di varlar dağın yamacın­

da üç carga taşkil edir va qalanı üç geniş sahaya ayırır. Bir sahadan digarina qalxmaq

üçün daş pillalar düzaldilmişdir. Har bir carganin möhkamlandirilmiş, bir növ "sirli",

möhtaşam qapıları vardır. (şakil 15) Axırıncı qala di varları dağın zirvasini har tarafdan

ahaıa edir va alınmaz "şaharciya" çevirir. Onun şimal tarafdan hörülmüş divarları, xüsu­

sila, onun "Şahıaxtı" tarafindaki tildlilari indi da öz azamatini saxlamaqdadır. 81inca qa­

lada yuxarıya doğru pilla-pilla müdafia divarları, qalaya gedan yollarda isa keşikçi man­

taqalari, bürclar, sangarlar olmuşdur. Qalaya şarqdan, qarbdan va şimaldan çıxmaq

mümkündür. Şarqdan va qarbdan zirvaya doğru qalxan daralar getdikca daralır, lap yu­

xarıda ensiz keçid arnala gatirir. 8Iinca qalası kompleksina daxil olan ıikinıilarin aksa­

riyyati dağın şarq atayinda - Xanağa kandi arazisindadir. 8Iincaçayın sağ sahilinda tikin­

tilarin qalıqları indi da qalmaqdadır. Qala sıldının qayaların 81inca çayına endi yi hissada

yarımdairavi müdafia saddi ila daha da möhkamlandirilmişir.

8Iinca qalasının qarb keçidinda müxtalif yüksakliklarda üç müdafla saddi ıikilmiş­

dir. Zirvaya yaxın keçid daha hündür va möhıaşam divarlarla möhkamlandirilmişdir.

(şakil 16) Har iki keçid (şarq va qarb) qayalar üzarindaki kiçik meydançaya çıxır. Burada

qalanın müdafiaçilari üçün ıikilmiş uzun va böyük binanın qalıqları diqqati calb edir. Bi­

nanın atrafında, hamçinin qayaların müxıalif samılannda yağıntı sularını toplamaq üçün

darin va geniş hovuzlar düzaldilmişdir. Qar, yağış sularını bu hovuzlara yönalımak üçün

qayalar üzarinda çoxlu müxtalif ölçüda, müxıalif darinlikda şırımlar - arxlar qazılrnışdır.

Tadqiqatçıların aksariyyati qala üzarinda 7-8 bela hovuzun olduğunu qeyd edirlar. Apar­

dığımız müşahida naticasinda müayyan eımişik ki, böyüklü-kiçikli bela havuzların sayı

1 6-17-ya çatır. Professor V.81iyev tarafindan aparılan arxeoloji axıarışlar naıicasinda

qalanın birinci pillasindaki şarq va qarb keçidlarindan çox.Iu şirli, şirsiz keramika nümu­

nalari, divar bazaklari, şüşa ma'mulatı, sikkalar va s. maddi-madaniyyaı abidalari ıop­

lanmışdır. Keramika ma'mulatları üzarinda müxtalif heyvan va bitki ıasvirlari, o cümla­

dan quş, ceyran, maral, balıq, ilan, pambıq rasmlarina tasadüf edilir. Şirli qabların asas

naxışları handasi omamentlardan ibaratdir.

Qalanın ikinci hissasi bir qadar yaslı va meydan şaklindadir. Buradakı tikinıi komp­

leksinda 1 0-a qadar otağın qalığı görünür. "8Iinca qalasırun bu hissasi "Şahtaxtı" adlan­

dırılır. Bu da tasadüfi deyildir. Qalanın sahibi (komendantı) va onun ailasi burada qalır­

mış. Harnin yerda şahlara maxsus qasrlar olmuşdur. Hamçinin burada mahbuslar saxla­

nılırdı. 8Iinca qalasında ıasadüf edilan bazak kaşıları burada gözal va yaraşıqlı sarayla­

rın, qasrlarin olduğunu sübüt edir. Bela azamadi binalar yadelli işğalçıların basqınları

zamanı dağıdılsa da, izi zamanamiza qadar galib çatrnışdır. (V.81iyev. "81inca qalası".

"Şarq qapısı". l l yanvar. I 972).

TÜRK PiTiK � 1 10 ��

alinca toponiminin manşai barada müxtalif ra'ylar vardu. Qalarun adı orta asrlara aid yazılarda alinca, Alanca, Alançıq, Yerançaq, Alancaq, alincak, Alancuq va s. şakil­larda işlanmişdir. C.Qiyasi göstarir ki, alinca qalası "yazılı qaynaqlarda X yüzilctan baş­layaraq Alıncaq, Alançıq, atincak, atinca adlan ila tanınrnışdu" (Göstarilan asari, sah. 157).

Professor M.Seyidov göstarir ki, qalarun ilkin adı Erencaq olmuşdur ki, bu da möh­kam, qüvvatli, hakimiyyati olan yer demakdir (M.Seyidov. "Naxçıvan qalalan". "Ul­duz". 1984. 1 1 . sah. 5 1).

Professor A.Axundovun yazdığına göra "alinca" qalasının adı monqollann yürüşla­rinda iştirak edan, aslan türk tayfası olan atcihinlarla (Elcihin deyanlar da var) bağlıdır" (A.Axundov. "Torpağın köksünda tarixin izlari". Bakı. 1983. sah. 9). Ma'lum olduğu ki­mi, Naxçıvan 1220-ci ilda Çingiz xarun, 1386-cı ilda isa teymurilarin hakimiyyati altına keçmişdir. Buna göra da bu tarixdan çox-çox avval, an azı VII asrdan mövcud olmuş, "Ki tabi-Dada Qorqud"da adı çakilan bir qalarun adını bildiran "atinca" sözünü monqol yürüşlari ila bağlamaq na daracada düzgün olar?

Başqa bir mülahizaya göra alinca qalasının adı qadim türk dilinda "Alancik" (mey­dança, kiçik meydan) sözündandir. "Qadim türk lüğati"nda Mahmud Kaşğariya asasla­naraq göstarilir ki, "alan" - "hamar", "düzanlik", "meydan" ma'nasında işladilir. Hatta burada (sah. 33) "Alan yazi", "hamar düzanlik" misal kimi göstarilir.

Bu barada digar mülahiza xalq etimologiyası ila bağlıdu. Xalq arasında alinca -"atinicak" kimi izah edilir. Bu isa qalanın alınınazlığına, alçatmazlığına işaradir.

Eldagizlar dövründa mühüm harbi istehkam olan alinca qaladan hökmdar aitasinin sığınacaq yeri kimi istifada olunurdu. Naxçıvan hakimi Zahida xatunun (Mö'müna Xa­tunun) iqamatgahı va Eldagizlarin xazinasi alinca qalada yerlaşirdi.

alincaqala 13-cü asrda Elxanilarin, 14-cü asrda isa Calairilarin hakimiyyati altında olmuşdur. Qala 1401-ci ilda teymurilarin alina keçir. 1405-ci ilda Teymurun ölümündan sonra alinca qala yenidan Calairlarin, sonra Qaraqoyunluların hakimiyyati altına keçir. Sonra Ağqoyunluların, Safavilarİn hakimiyyati altında olan alinca qala ciddi dağıntılara uğrayu. Buna baxmayaraq, "alinca keçan yüzilda öz qalalığını göstarmişdir. 1 826-cı il­da ruslarla müharibada Lalabay adlı qalabayi alinca qalasında yarım ilacan düşmanla vuruşmuşdur" (C.Qiyasi. Göstarilan asari. sah. 158).

alinca qalası öz atrafındakı abidalarla birlikda vahid bir kompleks taşkil edir. Bun­lardan biri da Xanagah türbasidi. Bu türba alinca qalasından 1 ,5-2 km şarqda, alincaça­yın sol salıilindaki darada yerlaşir. (Şakil 17) Xanağa kandi öz adını Xanagahdan götür­müşdür. Xanagah orta asrlarda Azarbaycanın madaniyyat ocaqlarından biri olmuşdur. Bela gürnan edilir ki, Azarbaycanın qahraman şairi va mütafakkiri Fazlullah Naimi Tey

TÜRK PiTiK � l l l ��

murlangin aınri ila oğlu Miranşah tarafından öldürüldükdan sonra onun naş' i gizli olaraq naxçıvanlılar tarafından gatirilib burada dafn edilmişdir.

Bu türba xalq arasında müqaddas bir ocaq hesab edilarak "Şeyx Xorasan", "Şeyxin qabri" adlarur. Ma'lum olduğu kimi, Naiminin laqablarindan biri da "Şeyx Xurasan" -"Günaşabanzar Şeyx" olmuşdur. Qabrinin yeri ma'Jum olmasın deya ona baş daşı qoyul­

marruş va Naiminin adı yazılmamışdır. Arzusu, müşkil işi olanlar niyyaı edib bu sarda­hanin yarundakl bulağın başında qurbanlar kasirlar. Deyilana göra, aksar hallarda oraya ziyarata gedanlarin arzu va dilaklari yerina yetir. Darada, bulağın atrafında bir neça ağac - nahang qoz, tut, söyüd ağaciarı bitmişdir. Heç kas qoz ağacını çırpı b meyvalarini yığıb aparmır. Yerişan meyva özü tökülür, ziyarata galanlar onlardan ehsan kimi istifada edirlar.

Türbadaki bir kitabadan ma'Jum olur ki, bu bina Uluğ Qutluğ Lala bay Safvarinin aınri ila me'mar Xaca Camaladdin tarafından inşa edilmişdir. Ba'zi tadqiqatçılar türha­nin me'marlıq üslubunu asas götürarak onu XIII-XIV asrlara aid edirlar.

Leninqradda keçmiş SSRİ Coğrafıya Camiyyatinin kitabxanasında tadqiqat işi ila maşğul olarkan "Azarbaycan tarixi-me'marlıq abidalari" adlı alboma rası galdim. Bu al­bom 1 852-ci il da bir rus zabiti tarafından akvarella işlanmiş nafıs, gözal şakillardan iba­rat idi. Burada Darbanddan başlamış Naxçıvan ölkasina qadar olan me'marlıq abidalari­nin, o cürnladan Mö'müna xaıun, Yusif Küseyir oğlu va Xanağa tübalarinin şakillari ça­kilmişdir.

8LİNC8 DAGI

"Azarbaycan Respublikası Culfa rayonu (Naxçıvan MR) arazisinda, eyni adlı çayın sağ salıilinda dağ. Hündürlüyü 18 1 1 metr. Vulkanik manşalidir. Qayalıq Jandşaftı var (ASE, cild IV, sah. 1 82). (şakil 1 8)

Şübha yoxdur ki, "Kitabi-Dada Qorqud"un X boyunda göstarilan alinca qalası oy­konirni bu dağın adından töramişdir. alinca dağı Cu lfa rayonu arazisinda geniş yayılmış lakkolitlardan biridir. Tabiatİn maraqlı va nadir hadisasi olan Jakkolitlardan aıinca dağı­nın canub-şarqinda Dandağ, İlanlıqdağ, şimalında Berdik dağı (Qazançı kandinin canu­bunda yerlaşdiyina göra yerli ahali onu "Qibla dağı" adlandırır, qarbinda ashabi-kahf, Nahacir dağı va başqalan yerlaşir).

TÜRK PiTiK � 1 1 2 Ji!!�

Ellinca dağı tam monoiii bir qayanı xatırladır. Onun zirvasina yalnız qarbdan va şarq­dan alinca çayın sol salıilinda yerlaşan Xanağı kandi tarafdan qayaların arasından arnala galan dar keçidiardan qalxmaq mümkündür. Dağın üstü da qayahq olub, bir tarafindan qisman meydançanı xaıırladan düzanlik vardır. Dağın har tarafindan dik, sıldının keçil­maz, hündür divarları xatırladan qayalar ucaldığına göra onun üzarinda möhtaşam mü­dafia qalası olan alinca qala inşa edilmişdir.

8LİNC8ÇAY

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Uşun Qoca oğlu Sakrak boyunu bayan edar" boyunda göstarilir: "Altı yüz qara tonlu kafar bunların üzarina qoyuldılar. Yigitlari qırdılar, ak­rak.i tutdılar. alinca qal'asina - zindana saldılar" (KDQ. 1988, sah. 1 10).

alinca qalası haqqında danışılmışdır. Ma'lum olduğu kimi, hidronimlarin, o cümla­dan çayların ba'zilari onların sahillannda yerlaşan oykonimlarin adları ila adlandırılır. Ba'zan da aksina, har hansı bir oykonim sahilinda yerlaşdiyi çayın adı ila adiana bilar. Bizca, burada alincaçay alinca qalasının adı ila adlandırılmışdır. Naxçıvan Muxtar Res­publikasında çayların aksariyyaıi onların salıilinda yerlaşan yaşayış mantaqalarinin ad­lan ila adlandırılır. Masalan, Naxçıvançay, Cahriçay, Şahbuzçay, Küküçay, Ordubadçay va s.

alincaçay Naxçıvan MR-in üçüncü asas çayıdır. Xazinadara va Lakatağsu çaylannın birlaşmasindan arnala galir. Başlanğıcını Qırxlar dağından şimal qarbda 2800 mete yük­saklikdan götürüb 695 meır yüksaklikda Gülüstan kandi yaxınlığında Araza tökülür. Uzunluğu 61 ,6 km, suıoplayıcı sahasi 599 kv. km-dir.

alincaçay asasan yeraltı va qar, qisman da yağış sulan ila qidalanır. Onun darasi yuxarı axından bir qadar dar va darin, orta va aşağı axında isa genişdir. asas qolları Xoş­keşinçay, Zoğalçay, Xazinadara va Kavikçaydır (S. Babayev. "Qadirn diyann tabiati". Bakı,l970, sah. 63-64).

alincaçaydan suvarmada geniş istifada edildiyindan yayda suyu mansalıina çatmır. Onun suyu ila Culfa rayonunda Bananiyar (15 min. kub. mete), qisman da Babak rayo­nunda Nehram (6 min. kub. metr), su anbarları doldurulur, yayda, ak.inlarin vegetasiya dövründa suvarmada istifada olunur.

TÜRK PiTiK � 1 13 ��

GÖY DAÖ

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Qazan bayin oğlu Uruz bayin dustaq olduğu boyu"nda göstarilir ki, Qazan xan düzaltdiyi kef maciisinda sağına baxır, qardaşı Qaragünani gö­rür, soluna baxır, dayısı Aruzu görür, gül ür. Qarşısında dayanan oğlu Uruza baxıb ağla­yır. Uruz bunun sahabini soruşduqda atası deyir ki, on altı yaşın tamam olu b, amma in­diyadak heç bir igidlik göstarmayibsan, fıkirlaşdim ki, vaxt galar man ölaram, taxt-tacı­mı birdan sana vermazlar. Bunu andım, ağladım, oğul! Uruz da atasına deyir ki, hünari oğul atasından öyranar, man sandan na gördüm ki, na öyranim? Qazan xan alini-alina vurub qah-qalıla güldü. Dedi: "A bay lar, Uruz yaxşı deyir ... Man bu oğlanı götürüb ova gedim ... Kafir sarhaddinda Cızıqlara, Ağlağana, Göyca dağa götürü b aparım." (KDQ. 1988. sah. l67).

Dasıanın matnindan aydın olur ki, bu dağlar Başıaçığın (Gürcüstanın İmereti diyarı) Dadiani va Ağ-saqa qalalanna yaxınlıqda yerlaşir. Bela ki, kafirin casusu Qazanla oğlu­nun sarxoş olub yatmalan xabarini taküra çatdırır va kafirin on altı min atiısı onların üza­rina galir. Buradan bela bir fikir yürütmak olar ki, Cızıqlar, Ağiağan va Göyca dağları o zaman kafu ölkasi olan Başıaçıqda Dadiani qalası yaxınhğında imiş. Bununla barabar, bu oronimlarin Türkiya arazisinda olması fikrini irali süran tadqiqatçılar da vardır. Das­tanın matnindan bir şey tamamila aydındır ki, oğlunu dustaqlıqdan azad edan Qazan xan geri dönüb (kursiv bizimdir - S.Babayev.) Ağca qala Sürmaliya galir, qux otaq tikdirir, yeddi gün yemak-içmak verir va böyük saxavaı göstarir. Ma"lum olduğu kimi Ağca Qa­la Sürmali da Türkiya arazisindadir.

Bunu da qeyd etmak lazımdır ki, Naxçıvan diyannda "göy" sözü ila alaqadar olan bir

neça toponimlara rast galmak mümkündür. Bunlardan an maşhuru Culfa rayonu arazi­sindaki Göy dağdır (2720 m). Göy dağ qadim tarixa malik olan Boyahmad kandinin ca­nubunda Gilançayın yuxarı hövzasinin günbatan samıinda yerlaşir.

Göy dağ Naxçıvan Respublikasının mühüm çaylanndan olan 81incaçayla Gilançayın yuxarı axınında suayıncı vazifasini göran dağlar arasında an hündürü, görkarnİ va quru­luşu ila an azamatlisidir. Bu dağ özünün sılduımlı yamacları, darin daralari, har tarafa uzanan tiralarİ ila atraf relyefdan seçilir va möhtaşam bir görkam alu.

Ondan qarbda Qılıncdağ (2455 m), canubda Yarpaqlı ( 1929 m), şarqda Xurs, Nürküt kandlari yanında Gilançayın sağ sahilinda dik, sıldınrnlı dağ silsilasi yerlaşir. Onun şi­malından va şarqindan keçan aşınınlar dekabr-mart aylannda keçid üçün bağlı olur.

Göy dağın şarqinda "Kitabi-Dada Qorqud"la bağlı olan Göy göl, qarbinda Qazançı kandi, Qazançı qalası, canub-qarbinda 81inca qalası va s. yerlaşir. Onun atrafında bir ne-

TÜRK PiTiK � 1 14- ��

ça qadim kandin, o cümladan Tillak, Darkamalik va başqa kandlarin xarabalıqları indi­yadak qalmaqdadır.

Göy dağın şimalında yerlaşan Boyahmad va Lakatağ kandlari, ondan şimal-qarbdaki Göynük kandi va Göynüksu çayı qadim etnotoponimlardir.

"Göy dağ"daki "göy" sözü bu dağın "göylara baş vurması"na, yüksakliyina, ham da onu taşkil edan süxurlann göy rangina işaradir. Bu söz balka da Göy türklarla alaqadar olub, onlardan bir nişanadir? ..

KÖKSÜ GÖZ8L

"Kitabi - Dada Qorqud"da göstarilir. "Köksü gözal böyük dağa ova çıxdı" (KDQ. Baki. 1988. sah. 136; 169).

Naxçıvan diyarında, Salvartı dağında "Köksü gözal" adlanan saha va göl vardır. Bu­rada olan bir neça tabii göl, o cümladan Salvartı, Dumalı va Göy su gözal tabiatin bu fü­sunkar guşasini daha da zinatlandirir.

Buradaki "Göy su gözal" oronimini va hidroniminin etimologiyası "suyu göy, gözal olan" dağ, göl kimi izah edilirdi. Dasıanda gösıarilan "Köksü gözal dağ" ifadasini iki cür yozmaq olar: "Köksü gözal", ya'ni köksü. yamacı gözal, güllü-çiçakli olan dağ va ya xü­susi isim - toponim kimi Köksü gözal dağ. Fikrimizca, bu da aydınlaşdırılmağa ehtiyacı olan masalalardandir.

GÖY GÖL

Dastandaki "Uşun Qoca oğlu Sagrak boyu"ndaki hadisalarin, safarlarin obyektiv iza­hı üçün Naxçıvan MR-in Ordubad rayonunda yerlaşan Göy göl hidroniminin mühüm rol oynayacağına inanırıq.

"Göy göl Azarbaycan Respublikasının Ordubad rayonunda şirin sulu, axarlı, Zanga­zur silsilasinin canub yamacında 3065 metr yüksaklikdadir. Sahasi 1 ,5 ha, dariniiyi 6,5 m-a qadardir." (ASE. VI cild. sah. 108).

TÜRK PiTiK � l lS ��

Göy göl manşayina göra buzlaq gölüdür. Şübhasiz, 1 000-1500 il bundan avval bu gölün sahasi indikindan on dafalarla geniş, dariniiyi isa daha artıq olmuşdur. 9razida gedan intensiv aşınma proseslari naticasinda Göy göl aşınma materianan va prolüvial çöküntülarla dolmuş, sahasi kiçilmiş, dariniiyi xeyli azalmışdır. Gilançayın sol qolu olan Saqqarsu öz başlanğıcını gölün şimal-qarb hissasindan götürür. Şimala doğru axan Saqqarsu qarba doğru yönalib canuba axan Gilançaya qovuşur. esrlar boyu buradan axan çay gölün bandini ıadrican yuyub alçaltmış, bu da öz növbasinda suyun saviyya­sinin aşağı düşmasina, gölün sahaca va hacınca kiçilmasina sabab olmuşdur. Göy göldan bir qadar canubda yüksaidiyi 3829 metra çatan Qazangöl dağ, canub-şarqda, Zangazur ayalati arazisinda Qazangöl yerlaşir. Bu göl da buzlaq gölü olub Oxçuçayın manbayini taşkil edir. O, yerlaşdiyi yüksakliya, sahasina va darinliyina göra demak olar ki, Göy göl kimidir. Bunları bir-birindan ayrı düşan iki doğma bacıya banzadirlar.

Göy gölün şimal-şarqindan, 3 1 12 meır yüksaklikdan Qazangöl aşırıını keçir. Bu aşı­nın demak olar ki, noyabr ayından aprel ayınadak keçid üçün bağlı olur.

Bu yerlarin tabiati rangarang va füsunkardır. "Şiş ueları buludlarla döyüşan" aza­maıli dağlar, qayalardan çağlayan böyüklü-kiçikli şalalalar, avqusı ayında ıazaca baş qaldınb qar talalarını haşiyalayan novruzgülü, dağ yarnaclarına yaşı! xalılar saran alp va subalp çiçaklari, dupduru, bumbuz bulaqları, çay vadilarini, orta dağlıq sahalari bazayan meşa talalan va kolluqlar, şafaverici dağ havası, qayadan qayaya !ullanan, ba"zan görü­nüb sür"atla gözdan itan muflon va dağ qoyunu sürülari, nağmasila qayalara sas salan gözal kaldik va s. tabii gözalliklar bu yeriari asil cannaıa banzadir ...

Ma"lum olduğu kimi Tibet yaylasında bir gün aninda dörd fasilla rastlaşırsan: gü­nortaya qadar yaz, günorta yay, gün ayiianda payız, geca isa qışdır. Demak olar ki, Göy göl da beladir.

Bu atraflarda geoloji parti ya axtarış işiari apardığına göra Göy göla qadar çox çaıin­likla avıomobil yolu çakilmişdir. Bu yollar hamişa qar uçqunları, aşınma materialları, axar sular, sellar va s. tarafindan korlandığına göra vaxtaşın tamizlanir, qaydaya salınırdı.

Göy gölda bir neça dafa, ham da asasan iyul va avqusı aylarında olmuşuq. 1969-cu ilin iyul ayının axır günlari idi. "QAZ-69" markalı maşınlarla çatinlikla Göy göla qalx­dıq. Gölün yaxınlığındakı yamac qarla örtüldüyündan maşınlar göldan aşağıda qalmalı oldu. Gölün aırafında, xüsusila, onun canubunda dik, hündür qayaların kölga saldığı sa­halarda qar talaları var idi. Bela talalar gölün kanariarında va başqa sahalarda da var idi. Bu talaların atrafını "qar çiçayi" (novruzgülü) haşiyalamişdi. Dağların güney yarnacları yarnyaşıl xalıya bürünmüşdü. Gölün sahillarİ suyun içinda da gömgöy buzla örtülü idi.

TÜRK PiTiK � 1 16 1!!�

Suya atılan qar topaları arimirdi. Demali, suyun temperaturu sıfır daracaya barabardir. Y amaclardan ariyan qarların suyu har tarafdan göla axır.

Saqqarsu da öz başlanğıcını buradan götürür. Bu füsünkar gözallikdan aynlmaq mümkün deyildi. Man, Naxçıvan Vilayat Partiya Komitasinin katibi, amim oğlu, mar­hum Qanbar Qurbanov, doğma kandi Nasirvazda istirahatda olan yaxın dostumuz Baba­xan Muradov (indi Azarbaycan Respublikası Milli Maciisinin üzvü), yaxın va köhna dostlarımızdan xurslu 8hmad va Hasan Tahirovlar, tivili Mikayıl Cafarov, o vaxtlar Azarbaycan Tibb İnstitutunda oxuyan qızım Safura, galinim Dilşad va başqaları da bura­da idilar. Biz Geoloji Axtarış Partiyasının Göy gölün yanındaki düzantik sahada yerla­şan "zemlyanka"larında gecaladik.

Tezdan nahar vaxtınadak üşüyürdük. Günorta günaş asil yay günaşi kimi "yandır­mağa" başladı. Maraqlıdır ki, burada Ayda olduğu kimi, Günaşa taraf olan hissa möh­kam qızdığı halda kölgaya düşan tarafin üşüyür. Odur ki, kölgaya taraf olan istiqama­tini tez-tez dayişınali olursan. Taxminan saat 10-da, 1 1-a işlamiş başımız üzarinda göy­lara yüksalan qayalardan şalalalar saslanmaya başladı, get-geda onların qeyri-adi "mah­nıları" atrafa yayıldı. Bu manzarani tasvir etmak çox çatin, batka da heç mümkün deyil. Gecani, sübh çağını sakit yatmış şalalalar gün qızandan sonra "cana galir". Dağ zirvala­rinda, qayalann arasında qar xattindan yuxarıda yığılıb qalmış qarlar ariyacak şalalalari "işa satır".

Bu şalalalar çay yataqları üzarindaki şalalalara banzamir. Bu müvaqqati şalalalarin ba"zisi gur, ba"zisi zaifdir. Ba"zilari isa nazik şımaq şaklinda tökülür, havada yolun ya­rısını galir, yarıdan sonra isa külaklar onun suyunu sovurub aparır va onlar öz şalala öm­rünü havada - yarı yolda, yera tökülmadan başa çatdırır.

İstar Göy göl, isıarsa da Qazangöl atrafında maraqlı hadisalardan biri da yaz ayların­da dağların zirvatanndan sıldırım yamaclar boyu baş veran qar uçqunları va girslarin galmasidir. Bu uçqunlar zamanı çox böyük qar kütlalari aşınıb dağiann atayina, göllarin atrafına tökülmüş daşlann, böyük qaya parçalarının, ümumiyyatla, aşınma materialtan­nın üzarina neça min ton ağırlıq qüvvasila zarba endirir. Bu zarbalarin naticasinda aşın­ma materiatları bir-birina geyişir va müayyan sahalarda hamar, tamamila düzalmiş ara­zilar arnala gatirir. Adama ela galir ki, bu daş-qayanı, çınqılı sanki nahang, ağırlığı !on­lara çatan yolbasan maşınlar düzaldib rastlamışdır.

Girs galib dağiann atayini tutandan sonra yayda qafil islilar düşanda qarlann aci­masi naticasinda arnala galan sellar "yataqlardakı" qarlan yuyub aparır, kanariarda bar­kimiş qarlar isa divar şaklinda qalır va yayda bela arimir. Bu dağlarda, xüsusila, Göy gö­lün yerlaşdiyi arazida buzlaq relyefi aydın nazara çarpır.

TÜRK PiTiK � 1 17 ��

Göy gölün özü geniş bir ıroqda yerlaşir. ("trog" almanca "çanaq" demakdir. Buzla­ğın harakati naıicasinda arnala galan dik yamacları, batıq dibi olan daraya ıroq deyilir). Bu arazida, hamçinin onun qonşuluğunda yerlaşan Nabi yurdu, Gami qaya sahasinda çoxlu yaşayış manıaqasi xarabalıqlanna, yüzlarla adsız qabirlarin müşahida edildi yi qa­biristanlıqlara, minlarla qaya rasmlarina rası galmak mümkündür. (şakil 1 9)

Bu yerlarİn har qarışına balad olan ıivili şair Sardar Zeynal "Gamiqaya qabirlari" adlı şe"rinda yazır:

Siz ey zirvalarda qarib yatanlar. Deyin kimlarsiniz, haralısınız? Siz ey zülmlari arşa çatanlar, Ni ya kand-kasakdan aralısıruz?

Balka Bamsı Beyrak, halka Qazan xan, Balka Burla xaıun siz olmusunuz? Balka bu dağlara galarak pünhan, Bu kiçik ıalada yorulmusunuz?

Har sizi göranda qalbim odlarur. Y anağım islanır, hilmiram ni ya? Dağlar sıralanı b maıin dayanır, Mazarlar ünvansız qalmasın deya.

İnsanların, o cümladan "Kiıabi-Dada Qorqud" qahramanlanrun bu yeriari özlarina maskan, ovlaq, yaylaq seçmalari tamamila tabii görünür. Bu regionda dastanla alaqadar olan coğrafi obyektlarin mövcudluğu da deyilanlari ıasdiq edir. Bütün bunlar bir daha tasdiq edir ki, "Uşun Qoca oğlu Sagrak boyu"nda 8krayin yolu Şarur - Daraşam - Ordu­bad rayonundaki Göy göl istiqamatinda olmuş, geri qayıdarkan 8linca qalasına asir düş­müşdür.

Göy göla çatmağa 3-4 km qalmış "Qabiristanlığın yurd yeri" deyilan saha vardır. Bu yaylaqda çoxlu qadim qabirlar olsa da qadim yaşayış yerlarirıin qalıqlanna rası galinmir. Ondan yuxanda, Gendaranİn üstüna çatmarruş, dağın üstünda da qabirlar vardır. Bu yer­larda qadim yaşayış yerlarinin qalıqlarının müşahida edilmamasini neca izah etmak olar? Çox gürnan ki, bu yerlarda daimi yaşayış manıaqalari olmamış, bu qabirisıanlıqlarda an­caq yaylaq dövründa ölanlar dafn edilmişdir. Balka da qadim yaşayış mantaqalarinin qa­lıqları iıib-batınış, heç bir izi qalmamışdır?

TÜRK PiTiK � 1 18 ��

Eramızdan avval III-I minilliklara aid Gamiqaya, Nabi yurdu va s. qayaüstü tasvirlarİ (bizca, ham da qabirlar - S.B.) "Arazın sol sahilindaki düzan va dağatayi arazilarda ya­şamış, yaz-yay faslinda Gamiqaya arazisina yayiağa köçmüş, qadim maldar tayfalarına maxsusdur" (ASE. VI cild. sah.80).

"Nasirvaz yaxınlığındakı yaylaqlarda e.a. Il-I minilliklara aid minlarla qayaüstü tas­vir aşkar edilmişdir. "Nabi yurdu" adlanan arazida isa qayaüstü tasvirlarla yanaşı, qadim va orta asrlara aid qabir abidalari da var." (ASE. VI cidi. sah.23 1).

1968-ci ilin yayından başlayaraq Ordubad rayonunun Nasirvaz, Tivi kandlari arazi­sinda va Gamiqayada sarnarali arxeoloji tadqiqatlar aparan tarix elmlari doktoru, profes­sor Vali 8liyev yazır: " ... Tividan ötüb Nasirvaz kandina, oradan da Gamiqayaya getdim. Gamiqayadan qadim Naxçıvan madaniyyatinin nadir ineasanal nümunalarini miladdan avval VII-I minilliklara aid qayaüstü tasvirlarİ (insan, keçi, maral, it, öküz rasmlari; ov, raqs sahnalari, piktoqrafik yazılar va s.) aşkara çıxarıb sevincla, elmi uğurla Bakıya qayıtdım"

Bu yerlardan aşağıda Saqqarsuyun ayriçayla birlaşdiyi yerda, ya'ni iki çayın qovuş­duğu sahada qadim Tillak kandinin xarabalıqları qalmaqdadır. 8yriçayın sağ sahilinda Tillak meşasi, yaxınlıqda isa talalar şaklinda Xalil, Calil meşalari yerlaşir.

Naxçıvan manzaralarini, xüsusila, onun azamatlİ dağlarını sonsuz va ülvi mahabbat­la sevan va özü demişkan "bu dağları hamıya qısqanan" Azarbaycanın görkamlİ sanat­karı, Respublikanın Xalq rassamı Maral xanım Rahmanzada da Göy gölda olmuş, bu dağlar gözalini öz e"cazkar fırçası ila abadilaşdirmişdir. O yazır: "Man Tivinin özünü, dağlarını, Göy gölü, Gamiqayanı böyük mahabbatla çakmişam" (E.Xalilov. Göstarilan asari. sah.66).

Çox sağ olun, Vatanimizin qeyratli qızı, aziz bacınuz Maral xanım! Balka da galacak nasillarimiza vüqarlı dağlarınuzın tanha gözali, Dada Qorqudun yadigarlanndan biri Göy göldan xatira olaraq ancaq Sizin böyük mahabbatla çakdiyiniz "Göy göl" tablosu qa­lacaqdır! Çünki onu mahabbatla ağuşuna alan dağlar har gün, har ay, har il öz canlann­dan, qalblarindan Göy göla parça-parça "hadiyyalar" verir. O isa bu "hadiyyalar" içinda an uzağı 4-5 asr arzİnda itib-batacaq, ondan ancaq xatiralar, ravayatlar, afsanalar, bir da Sizin allarinizin, qalbinizin va mahabbatinizin bahrasi olan "Göy göl" qalacaqdır!. ..

Şair 8bülfaz Muxtaroğlu bu ıanha dağlar gözalini özünün "Göy göl" şe"rinda bela qalama almışdır.

Sayyah, Qapıcığın zirvasina qalx, Orda tez açılır har yerdan sabah. Dumandan örpayi sürüşanda bax, Sanarsan üzüyün qaşıdı Göy göl.

TÜRK PiTiK � 1 19 ��

Zarif qönça ikan solanı göran, Gerçayi öldüran, yalanı göran , Neça-neça haqsız ralanı göran, Dağların gözünün yaşıdır Göy göl.

Dada Qorqud kimi ozanlar görmüş, Teymur tak novraqlar pozanlar görmüş, Neça Koroğlular, Qazanlar görmüş, Bu şiş qayaların yaşıdı Göy göl.

Bir yanda qar yağıb çan-duman çöküb. Bir yanda banövşa boynunu büküb, B ir yandan nargizlar laçayin tökü b, Fasil tanımaqda naşıdı Göy göl.

B ura fasillarin birlik ocağı, Neça şalalanin dayanacağı, O, bir mö"cüza yox, cannal bucağı, Göllarin gözali, başıdı Göy göl.

GÜNORTAC (GÜNORTA DAŞI)

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Basaıın Tapagözü öldürdüyü boyu"nda Tapagöz, onun

gözünü çıxaran Basata deyir: "Haradan galdin san, igid, yerin na yerdir? Qaranlıq geea­

da yol azsan, ümidin nayadir?" Basat ona bela cavab verir: "Olduğum yer, yurdum ma­

nirn Günortacdır! Qaranlıq geeada yol azsam ümidim Allahadır." (KDQ. l988. sah.200).

Buradan aydın olur ki, Basatın yurdu, yaşayış maskani Günortacdır. Bu yer isa Ta­

pagözün maskan saldığı, camaata qan uddurduğu Salaxan qayasırun, oradakı mağaranın

yaxınlığında olmalıdır.

TÜRK PiTiK � 120 �

Maraqlıdır ki, "Günortac" sözüne oxşar "Günorta daşı" (ona "Günortaçı" deyanlar da var) tapanimi Babak rayonu arazisinda Çalxanqala kandi ila Payız kandi arasında yerla­şan meşhur Çalxandağın qarb tarefinda "Dar" deyilan keçidin yanındadır.

Günorta daşı Çalxandağın qarb qurtaracağında tektonik proses naticasinda dağın ya­macında arnala gelmiş, mütlaq yüksaidiyi 1 500 meıra çatan dik va enli bir qayanı xaıır­ladan sahadir. (Şakil 20). Günortaya qadar va ondan sonra da Salaxandağın canub yarna­emt günaş işıqlandırdığı halda, Günorta daşı günortaya qadar kölgaya bürünmüş olur. Düz günorta vaxtı, ya"ni saat bir tarnarnda buranın kölgasi tarnamila yox olur.

Maraqlı burasıdır ki, ilin bütün fasillarinde Günorta daşı günortanı sahvsiz olaraq gösterir. Odur ki, onu hamişe müşahida etmak imkanı olan Çalxanqala, Tazakand. Xın­cab va Sust kendiarinin carnaatı akin-biçin, sağın va s. zamanı bu daşdan "saat" kimi is­tifada edar, fasilaya çıxarlar.

Günorta daşının, ümumiyyatla, Çalxandağın canub tarafi Böyükdüza qadar, hamçi­nin şarqda Cahri qaşından başlamış, qarbda Qarabağlar qaşına qadar geniş bir düzanlİk sahani alıata edir. Bu saha lap qadimdan insanların maskan saldığı, heyvandarlığın inki­şaf etdirildiyi arazilardan biri olmuşdur. Sust kandi yaxınlığında yerlaşan "Pir tapasi" at­rafındakı qadim yaşayış mantaqasinin qalıqları onun bizim eranın avvallarina aid oldu­ğunu göstarir. Bu arazida bir-birinin davamı olan Sibdaxor, Xıncab va Sust düzlarİ qa­dim va müasir heyvandarların alverişli qışlaqları olmuşdur. Onlar qoyun sürülarini yay vaxtı Qaraquc yaylaqlarına qaldırar, soyuq mövsümda isa bu qışlaqlara endirarmişlar.

Burada an maraqlı cahat budur ki, Günertae (Günorta daşı) "Dada Qorqud" qahra­manlannın yerlaşdiyi gürnan edilan arazinin bir növ orta hissesini alıata edir va Çalxan­qala ila birbaşa alaqalidir. Buradan şimalda - orta yüksaklikli dağlar zonasında "Dada

Qorqud"la alaqadar olan yerlar - Qaraquc, Salaxan, Altuntaxt, Xan yurdu, Qazan yayla­ğı, Buğaçeşma, Darband va s., onun canubunda Böyükdüz (Bükdüz), şarqinda başqa bir

Darband (Payız kandi ila Tirkeş kandi arasında), bir az aralı 8linca qalası va s. yerleşir. Doğrudan da, Günortac, Çalxanqala, bunlardan bir az şimalda Lizbird çayı vadisinde

"Kand yeri"nin, ondan 3-4 km aralı Salaxan mağarasının (ya'ni Tapagözün maskaninin) yerlaşmasi, bela bir mülahiza yürütmaya imkan verir ki, Basatın olduğu yer - Günortac, - ela Günorta daşının yerlaşdiyi arazidir.

TÜRK PiTiK � 1 2 1 �

OÖUZDAŞI K8NDL8Rİ

1827-ci il ıarixli "İravan ayalarinin müfassal daftari"ndan nümunalar"da Şarur nahiy­yasinda iki Oğuzdaşı kandinin olduğu qeyd edilir (sah. 407). Bu kandlarin birinda 24 aila yaşamış va ilda 12600 ağça vergi venrmişlar.

İkinci Oğuzdaşı kandinda isa cami 2 aila yaşamış va 4000 ağça vergi vermişlar (sah. 407). ("Naxçıvan sancağının müfassal dafıan". Bakı. 1977, sah. 327). Şübha yoxdur ki, bu kandlarin adı eınotoponim olub, "Oğuz"dan törarniş va oğuzların hayatı ila alaqadar olmuşdur.

SALAXANA - SALAXAN

"Salaxana" topanimina "Basaıın Tapagözü öldürdüyü boy''da bir neça yerda rast ga­linir. "Basa! Tapagözün olduğu Salaxana qayasına galdi". ("Kitabi-Dada Qorqud". 1988. sah. l99).

Babak rayonunun dağlıq sahasinda Qazan yayiağının qarb ataklannda Salaxan qaya­sı, Salaxan darasi, Salaxan bulağı, Salaxan yurdu va Salaxan (Kalla gözün) mağaralan yerlaşir. (Şakil 21). Salaxana ila alaqadar ıoponiınlar xalq arasında "Salaxana" yox, "Sa­laxan" adlandırılır. Xüsusi istifada üçün xantalarda da bela yazılmışdır.

Salaxan darasinin yerlaşdiyi arazi va onun aırafı mürakkab tektonik quruluşa va rel­yefa malikdir. Daralayaz silsilasinin canub yamacında yerlaşan Qaraquş-Boyahmad an­tiklinalı canub-şarq istiqamaıinda uzanaraq hündürlüklari 2600 meıra çaıan Qaraquş va 2081 meıra çaıan Anabad-Gadik zirvalarinda maksirnal nöqta taşkil edir. Antiklinalın silsila ila birlaşdiyi rayon ıabaşir, canub hissa isa eogen çöküntülanndan ibaratdir. Qırı­şığın şimal qanadında meyllik 50 daracaya çardığı halda canuba doğru ıadrican alçalır va Qaraquş zirYasindan canub-şarqa doğru bir neça yerda san daralarla kasilir.

Triasda formalaşan Salaxanbulaq ayncına qadar uzanan Xanbulaq antiklinalı karbon va perm süxurlarından taşkil olunrnuşdur. Qınşığın alçalan şarq qanadı iri ıektonik çatla yarılaraq eyni adlı sinklinal üzarinda Salaxan darasini arnala gatirmişdir. Ardıc dağı ra­yonunda karbon va ırias çöküntülanndan ibaraı asılı yamac taşkil edan qayalı relyef ca­nub-şarqa - Ağqaya (1758 meır) dağına doğru alçalaraq 10-20 daraca meyllik yaradır.

TÜRK PiTiK � 122 1i!i!�

Salaxanbulaq sinklinalının trias çöküntülarİ Xanbulaq rayonunda trias va perrn çöküntü­lari ila avaz olunur.

Dörd krn-a qadar uzanan kanyonvari, çaıin keçilan struktur terraslı Salaxan darasi va onu alıata edan rayon asasan, salıavi ahangdaşından, gildan, pelitomorf ahangdaşından, konqlomeratlardan, nazik tabaqali ahangdaşından va gilli-quınlu ahangdaşından ibaret­dir. Yeddi bulaq va Xanbulaq bulaqlan arasında yerlaşan müasir çöküntülarla örtülan Salaxan yurdu, Xanbulaqdan canubda yerlaşan Altunıaxı, Xan yurdu yastanlan zangin subalp bitkilari ila örtülmüşdür. Daha canuba va canub-şarqa - Ağqayaya doğru mezofil dağ ot va kolluqlan kserofil çoxillik otlar va kolluqlarla avaz olunur.

Antiklinalların şimal va onun Ağqaya ila Gedikarası hissalarinda hündürlüyü ba"zan 8-10 metra çatan vulkanik brekçiyalara - erozion qalıqlarına rası galinir. Qız-galin qaya­ları (taxminan 1800 m) va Maqsud tapasinda bu brekçiya qayaları fantastik görünüşlü massivlar yaradırlar.

Salaxan darasinin sol salıili uca, sıldınınlı, sanki kiminsa tarafindan sallarla hörül­müş divan xatırladan, yüksakliyi 25-30 metra çatan dik qayalıqdır. Damnin sağ salıili isa son daraca dik yarnaca malik olan seymk kollar va çoxillik otlarla örtülmüşdür. Daranin mikroiqlim şaraiti onun dar vadisinda, qisman da qayalı sol, dik yarnaclı sağ salıilinda yemişan, itburnu, zirinc, murdarça, doqquz donlu, karrnaşov, alça, armud va s. ağac va koliann sıx arealının yeriaşmasina sabah olmuşdur. Buradan vaxtaşın keçan sellar da­ranin yataq hissasinda olan kolları yatırsa da onları mahv eda bilmir, ayilmiş, azilmiş, bükülmüş bitkilar yaşarnaqda, hatta bar verrnakda davarn edir.

Buradakı zirinc, itbumu, qaraca (karrnaşov) kollarının mahsuldarlığı, qayaların dö­şünda, yarnaclarda bitan yüksak boylu ardıc ağaciarının hacmi va ucalığı insanı heymta gatirir. (Şakil 22). Damnin içarilarina daxil olmaq, kasilmiş ağac va kolları oradan çıxar­maq çatin olduğuna göra hala ki bu sahalar salarnal qalmışdır. Lakin damnin ağız tara­finda ağac va kollar mhmsizlikla doğranmaqdadu. Bu dam insanda qeyri-iradi bir vahi­ma hissi yaradu. Daranin sonunda orta hissada va sağ sahilda qayalann arasında iki ma­ğara vardır. Bunlardan daranin sonundakı böyük mağara damnin dibindan bir neça meır yüksaklikda yerlaşir. Orada min başdan artıq qoyun-keçi yerlaşa bilar. Mağaraya dam­dan yol yoxdur. Buraya ancaq dağın yarnacından dolayı yolla daxil olmaq mümkündür.

Damnin sonunda alçaqda yerlaşmiş ikinci mağara birincidan kiçik olmaqla aşınma maıeriallan onun ağız hissasini qisman doldurrnuşdur.

Bu mağaralar aırafında tez-tez ayıya rası galinir. Biz orada olarkan (sentyabr, 1997) kiçik mağarada ayının yaxın vaxllarda burada olmasını gösıamn izlarla rastlaşdıq. Bun­dan başqa, sol sahilda, yüksak qayalığın orta hissasinda, 10-15 metr hündürlükda carga ila ı 6- ı 7 kiçik tabii mağara yerıaşir. Bu mağaralar tadqiq olunmasa da onların ba"zila-

TÜRK PiTiK � 1 23 ��

rinin qabaq hissasinin daşla hörülmasi, üst tarafdan oraya enmak üçün ensiz keçidin ol­ması mağaralann qabaq hissasila taxçayabanzar cığınn uzanması göstarir ki, buralar in­sanlann qadim yaşayış yeriari olmuşdur.

Salaxan daradan 3-4 km canubda qadim yaşayış mantaqasinin qalıqları mövcuddur.

8hali arasında bu saha "kand yeri" adlanır. Maraqhdır ki, Salaxan darasinin şarqinda "Kitabi-Dada Qorqud"la saslaşan Qazan yaylağı, Qazan yurdu, Qazan çuxuru, şimal­qarbinda Yeddi bulaq (Yeddi bacı), canub-qarbinda Xan yurdu, Buğa çeşma, Altuntaxı,

Qız-galin ( 40 qız) qayası va s. kimi coğrafi obyektlar yerlaşir. Bütün bunlar bela bir fikir

söylamaya asas verir ki, bu coğrafi obyekt dasıanın VIII boyunda tasvir edilan Sala­xandır.

Bizca, "Salaxan" ("Salaxana") sözü arab va fars manşali söz deyil. Xalis Azarbaycan sözü olub "sal" va "axan" sözlarindan ibaratdir. Sal yastı va harnar daşa deyilir. Bu da­ranin sol sahili sanki sallarla "hörülmüşdür" va fiziki aşınma naticasinda zaman keçdik­

ca bu sallar "axıb" daranin dibina tökülür. Gürnan etmak olar ki, bu prosesi müşahida edan xalq min illar bundan qabaq buraya "Salaxan dara" adını vermişdir.

Farhad Zeynalov va Samat 8lizada "Kitabi-Dada Qorqud"un 1988-ci il naşrina yaz­dıqlan "Tükanmaz xazina"da (ön söz avazi) "Salaxana" sözü ila alaqadar olaraq yazır­lar: "Ö.Şaiq bu sözün "selx" (arab) va "xana" (fars) sözlarinin biriaşmasİndan ibarat ol­duğunu, Azarbaycan dilina qatiyyan aid olmadığını söylayir. Bizca, bu, Nasimida işia­nan sallax (dari soyan) sözü ila xana sözünün biriaşmasİndan ibaratdir. Masalan, "So­

yun, ey murdar sallaxlar, Nasiminin tanin." Bu söz ancaq Azarbaycan dilinda "heyvan kasilan yer" ma"nasında işlanir". ("Kitabi-Dada Qorqud". 1988. sah. l 3).

Dastandan ma"lumdur ki, Tapagöz ahali üçün böyük bir balaya çevrilir. O, özüna

maskan seçdiyi qayaru, oradakı mağaranı sallaqxanaya, qassabxanaya çevirir. Burada takca qoyunları deyil, insanları da yeyir. Basa! onu mağlub eldikdan sonra son nafasinda ağ saqqallı qocalan, ağ birçakli qanlan çox ağlatdığını, "bığ yeri tazaca tarlarniş" cavan­lan, allari xınalı qızcığazlan çox yediyini e"tiraf edir. Onun son arzusu da beladir:

Birca dafa adam atindan doyum,

Qalın Oğuz baylari üstüma galsa, Deyirdim ki, qaçıb Salaxana qayasına girim.

(KDQ. 1988. sah.201).

Göstarilanlardan aydın olur ki, bu qaya, dara, oradakı mağara haqiqatan Tapagözün sallaqxanasına çevrilrnişdir. Buna göra da insanlann, heyvanlann parçalarub yeyildiyi

TÜRK PiTiK � 124 ��

bu yera "Sallaxana" adı verilmasi da tabii görünür. Qaraqucla qonşuluqda yerlaşan kandlarin camaaıı "Kitabi-Dada Qorqud"da "Basatın Tapagözü öldürdüyü boy"da da göstarilan Salaxan darasinda, oradakı mağarada maskan salan, adam yeyan "Kallagöz" (Tapagöz) barada ravayati bilir va onu nasildan-nasila ötürarak yaşadırlar. Onlar Tapa­göza "Kallagöz qahraman" da deyirlar.

Man va manim yaşıdlarım (S.B.) on illarla yay ayiarım Qaraquc yayiağının müxtalif yurdlarında, o cürnladan Y eddi bulaq, Xan yurdu, Abdullanın yurdu, Salaxan yurdu, Qo­şa yurd va s. keçirmişik. Bu yayiağın bol ne"matlarindan - cacıq, baldırğan, xaş-xaş, müxtalif pencarlar, kaklikotu, dağ nanasi, alayaz, yabanı sarımsaq, çöl kavari, yabanı meyvalar: alça, armud, yemişan, zirinc, qaraca, marmarik va s. toplamaq üçün dasta ila daralari, dağ yamaclarını, kolluqları, o cürnladan Yelli gadiyin arxasında Billava va Tananam kandlarinin (Şarur rayonu) yaylaqlan olan sıx ağac va kollarla örtülan Dana

qalasıru, Xan bulağını qanş-qarış gazardilc Takca Salaxan qayasının dara boyu uzanan sıx, keçilmaz meşasina girmaya casarat etmazdik.

Böyüklarin danışdıqları vahimali, qorxunc nağıllar, Tapagöz, Matı adlı qızı qaçıran

ayı va s. haqqındakı dahşatli afsanalar, valideynlarimizin qadağası bizim hamımızı Sa­laxan darasina "safar eımakdan" çakindirardi.

Tazakandin sakinlanndan vaxtı ila an mahir va yorulmaz biçinçi hesab edilan 90 yaşlı Rüstam Rüstamov, bütün yaylaqları öz evinin içi kimi tanıyan, folklorumuzun gö­zal bilicisi 95 yaşlı Dilbar Abdulla qızı, ömrü boyu çobanlıq edib dağları, yaylaqları sa­har-axşam salarniayan 75 yaşlı Dadaş asgarov, uşaqlıqdan çoban olub har ilin yansını bu dağlarda keçiran 9sgar va Hasan Fatulla oğullan dağlanrnız, yaylaqlanrnız, qayala­rımız barada olan afsana va ravayatlari indi da böyük havas va ürak yanğısı ila danışır! ar.

Naxçıvan MR-da "sal" sözünün iştirak etdiyi toponirnlara da rast galinir: Salaxan da­ra, Saltaq kandi, Salvartı, Ağsal, Baysal dağları, Sal bulaq, Salasüz (Salasuz kandi) va s. Professor P.Xalilov yazır: "Baylarbayi titulunu daşıyan Qazan Salor tayfasındandır." Balka da göstarilan toponirnlar bu tayfarun (Salor-Sal) adından töraınişdir? Fikrimizca, bunun daha geniş tadqiqata ehtiyacı vardır.

TÜRK PiTiK � 125 1i!!�

S8D8R8K

Naxçıvan MR-da Sadarak rayonunun (1994) markazi, şahar ıipli qasaba. "Kitabi - Dada Qorqud"un "Uşun Qoca oğlı Sagrak boyını bayan edar" boyunda gös­

ıarilir ki, Oğuz zamanında Uşun Qoca deyilan bir kişinin iki oğlu vardı. Onun böyük oğ­lu 8krak 8linca qalasında asir düşür. Kiçik oğlu Sakrak böyüyür, qardaşını xilas eımak üçün yürüşa çıxır. "Uşun Qocanın kiçik oğlı Sakrak öyü bahadır, alı, dalü yigit qopdı". (KDQ. 1988. sah. 1 10).

Sakrak- Sadarak! Bu iki ad arasında zahiri va ıalaffüz oxşarlığı olduğu kimi onların manşayinda, Sakrak adının ıoponiınlaşarak "Sadarak" oykonimina çevrilmesinda da bir alaqa, uyğunluq, tarixi bir asas varını?

Sadarak Naxçıvan MR-in an böyük kandlarindan olub ahalisinin sayma göra (12 min nafar, 1997) birinci yeri ıuıur. Qardaş Türkiye Respublikası ila alaqalarda, hamçinin Er­manistanla sarhadda bir növ "qala" vazifesini yerina yetirmakda Sadarayin mühüm rolu nazara alınaraq, o, 1994-cü ilda aıraf arazilarla birlikde müstaqil rayona, rayon markazi Sadarak kandi isa qasabaya çevrilmişdir.

Naxçıvan Muxıar Respublikasının 600-1000 meır yüksaklikda yerlaşan Arazboyu düzenlik hissesi geniş bir arazini ahaıa edir. Bu saha şimal qarbda Sadarak düzündan başlayaraq Ordubad maili düzanliyinadak uzanır. Koıam yaxınlığında yüksak dağlar ta­rafindan dar zolaq şeklinda Arazın sahilina doğru sıxışdınlır.

Arazboyu düzanlik Muxıar Respublika daxilinda Daralayaz va Zangazur dağlarının meridian istiqamatinda uzanan qolları va ya yüksakliklari vasiıasila Sadarak, Şarur, Böyükdüz, Naxçıvan, Culfa, Ordubad va s. maili düzanliklara ayrılır.

Muxıar Respublikanın şimal qarbinda Ağrı çökakliyi ila sarhadiardan va Dahna - Va­lidağ yüksakliyinadak uzanan Saderak düzü canubdan Arazla, şirnal qarbdan isa Saray­bulaq dağlarırun canub şarq ataidari ila sarhadlanir.

Sadarak düzü asasan Cahannam darasi gatima konusundan ibaraı olub allüvüal va al­lüvüal-prolüvüal çöküntülardan taşkil olunmuşdur. 800-940 metr mütlaq yüksakliye ma­lik olan bu düz şimaldan canuba va qarbdan şarqa doğru meyillidir. (S. Babayev. "Qa­dim diyarın ıabiati". 1970. sah. 1 12).

Sadarak düzü Azarbaycanın çox qadimdan maskuruaşmış regionlarından biridir. Bu düzün şimal qarb hissasinda yerlaşan Sadarak kandindan 3-4 km canubda eneolit va ilk ıunc dövrlarina (e.a. IV -III minilliklar) aid "Sadarak yaşayış yeri" adlandırılan arxeoloji abida aşkar edilmişdir. (1978).

Yerli ahali arasında "şahar yeri" adlanan bu sahaya çox qadimdan Arpaçaydan çakil-

TÜRK PiTiK � 126 1il�

miş daş hörgülü "Farhad" arı(lnın iziari indi da qalmaqdadır. Bu yaşayış maskanina "Sa­darayin şimalında yerlaşan "Bulaq başı" deyilan yegana su manbayindan na vaxısa 2-3 metr darinlikda" (V. Mammarlov. "Naxçıvanın qala qapısı - qadim Sadarak". "Naxçıvan tarixinin sahifalari. Bakı. 1966. sah. 149) saxsı borularla ("künk"larla) su gatirilmişdir. Bu arazida "Karvansara", "Kültapa" adlı qarlim yerlar da mövcuddur. Qarlim şarq ölka­larila qarb arasında mühüm ticarat yollarından biri da Naxçıvan, o cümlarlan Şamrdan va Sarlarakdan keçirdi. Çox gürnan ki, İravaıun 60, Naxçıvanın 90-100 kilometrliyinda yerlaşan Sadarak bu yol üzarinda bir dayanacaq rolunu oynayan mühüm mantaqalardan biri olmuşdur.

XVII asrda yaşamış maşhur Türki ya coğrafiyaşünas-sayyahı Övliya Çalabi ( 1 6 1 1 -1679) 1647-ci ilda Azarbaycanda uzunmüddatli safarda olmuş, onun bir çox şaharlarini, o cürnladan Sarlarayi, Qarabağları, Naqşicahanı (Naxçıvanı) va başqa yeriari tasvir etmişdir.

Övliya Çalabi göstarir ki, Üçkilsadan şarqa doğru harakat edib, abad kandlari, tarla­ları, şoranhq yeriari keçdik. "Naxçıvan atrafında Şalvandağı (?) atayinda (yerlaşan) bir kanda galdik. Onun l l minarasi görünürdü. Burada olan bir Baktaşi takyasini ziyarat edarak şeyxlari, Ne'mat Darlanin Hümrnatini aldıq. Ertasi gün tezdan qalxıb sonu görün­mayan bu sahra ila 12 saat yol getdik". (Övliya Çalabi. "Sayahatnama". Bakı. 1997. sah.9).

Övliya Çalabi daha sonra göstarir ki, yolda çamanliklarda üç dafa isıirahat etdik, aı­larımız otlayıb dincaldi. "Buradan yena da şarqa doğru abad kand va salıralar içarisinda ov eda-eda gedib 10 saatdan sonra Sarlarak kandina çatdıq. bura Naxçıvan arazisinda İmam 8lirza vaqfidir. Bütün vergi va mükallafiyyatlardan azad, abad, min evli, saysız­hesabsız bağ-bağçası, gözal havası, ahalisinin hamısı şia olan bir kanddir.

Göründüyü kimi, Ö.Çalabi Sarlarayi min evli, abad, böyük bir kand kimi tasvir etdiyi halda onun ardınca "Karmab Sadaraki"ni şahar kimi göstarir. O yazır: "Şahardan kanar, bağlar kanarında yüksak qübbali yerlarda isti su manbalari vardır. Har birinin ölçüsü 10x l 0 olan üç hovuzda gümüşbadanli bahqlar kimi acam gözallari üzüb danışmadan bir­

birini qucaqlayır. Bu şahar ahalisinin aksariyyati kökdolaq (?) va toxucudur. Aşiqana mahrular oxuyurlar. Gözal, zil saslari vardır." (Övliya Çalabi. "Sayahatnama". Bakı. 1997. sah. 10).

XVII asrin maşhur sayyahlarından biri olan fransız Jan Şarden II Şah Abbasın sifarişi

ila hazırladığı çoxlu zargarlik ma'mulatlarını İrana apararkan Zaqafqaziyadan keçdiyi yollar, olduğu, gördüyü mantaqalar haqqında maraqh ma'lumat verir. O, 1673-cü ilin aprel ayında İravandan Naxçıvana safari zamanı yazır: "Sadarak adlanan böyük yaşayış mantaqasi yarı yolda bizdan solda qaldı. Sarlarak öz ahamiyyatina göra Şanının asas şa-

TÜRK PiTiK � 127 1i!i!�

hari olmuş, Şarurun raisi da harnin mantaqada (Sadarakda) yaşamışdır. (S.Y.Babayev. "Jan Şardenin Naxçıvana sayahati". Azarbaycan EA xabarlari. Yer haqqında elınlar se­riyası. 1 972. 3. sah. 76).

"Sadarak" sözünün ma'nasına dair xalq etimologiyasına göra "Se dara" - "Üç dara" demakdir. Doğrudan da, Sadarayin arazisinda üç dara - Çanaqçıçay, Cahannamdara va Bağırsaqdara keçir. Lakin bu ehrimalı elmi izah kimi qabul etmak olmaz.

9hali arasında işianan "Sadarak - sel garak" zarb masalinin da onun adının izahı kimi qabul etmak va ya bu adın "sel garak" ifadasindan töradiyi fıkri ila razılaşmaq olmaz. Çünki buradaki "sel garak" ifadasi hamişa su hasratinda olan xalqın arzusundan, ümi­dindan irali galmişdir. Ya'ni Sadarak düzünün geniş torpaqlarını suvarmaq, oradan bol mahsul götürmak üçün sel suyu qadar bol, güclü, kifayat qadar su lazımdır. 60-cı iliarda Arazdan Sadarak düzüna üç kanalın çakilmasi ahalinin bu arzusunu müayyan qadar ye­rina yetirmiş oldu. "Sadarak" sözünün - "sad rang" (yüz rang) kimi izah etmak da xalq etimologiyasından ibarat olu b heç bir elmi asası yoxdur.

Bizca, "Sadarak" toporuminin elmi izahını "Kitabi - Dada Qorqud" dastanında axtar­maq lazımdır. Dasıanın "Uşun Qocanın oğlu Sagrak boyını bayan edar" boyundan aydın olur ki, Uşun Qocanın oğlanları 9krak va Sakrak öz yaşayış yeriarindan - "Şarukun ucundan" safara çıxır va yolları 91inca qalasına düşür. Şarur düzü ila Sadarak düzü geniş sahada bir-birila harnsarhaddir. Ham coğrafi mövqelarina göra, ham da tarixi keçmişla­rina göra bu regionları bir-birindan ayıran heç bir manea olmamışdır. 9ksina, Jan Şarde­nin göstardiyi kimi "Sadarak öz ahamiyyatina göra Şarurun asas şahari olmuş, Şarurun raisi da harnin mantaqada (Sadarakda) yaşamışdır". (S. Babayev. Göstarilan maqalasi. sah. 76).

Biza bela galir ki, burada Şarurun "asas şahari" hesab edilan Sadarak indiki Sadarak kandi deyil, xarabalıqları indiyadak qalan, "Şahar yeri"nda ("Sadarak yaşayış yeri") mövcud olmuş, mühüm ticarat yolu üzarinda yerlaşan qadim Sadarakdir. Uzun illar Nax­çıvan Respublikasının müxtalif yeriarinda arxeoloji tadqiqatlar apararı tarix elınlari dok­toru Vali 91iyev "Qadim Sadarak" adlı maqalasinda göstarir: "9lda olunmuş arxeoloji materiallar sübut edir ki, Sadarak 7-8 min il bundan avval Naxçıvan arazisinda asas ya­şayış maskanlarindan va mühüm madaniyyat ocaqlarından biri olmuşdur." (V. Mamma­dov. Göstarilan maqalasi. sah. 152).

9vvalda göstardiyimiz kimi Uşun Qocanın bu arazida, hamçinin Türkiyanin, İranın va indiki Ermanistanın bu regiona qonşu olan arazilannda hakim olduğu mülahizasini qabul etsak, bu qadim şaharin onun qahraman oğlu Sakrakin adından töramasi, daha doğrusu, bu şaharin Sakrayin adı ila adlandınlması tamarnila mümkün va tabii görünür. Deyilanlara bunu da alava etmak lazımdır ki, "Dada Qorqud"da adı çakilan va ya onun-

TÜRK PiTiK � 128 �

la alaqadar olan bir çox toponimlar, o cümladan Naxçıvan diyarında yerlaşan Qara Ço­ban düzü, Qarbi va Şarqi Daşburun dağları, Dana qalası, Xan bulağı, Darband, Şarur dü­

zü, Türki ya arazisinda Böyük (Qara) Darband, Sürmali düzü, Arqubeli, Aladağ va s. ki­mi coğrafi obyektlar Sadarak düzünün va Sadarak yaşayış mantaqasinin qonşuluğunda, onun atrafında yerlaşir.

Bundan başqa, "Sadarak" va "Sakrak" sözlarinin yazılışı va ifadasi da bir-birina çox

yaxındır. Bela ki, bu sözlarin arab alifbası ila yazılışında bir harf ("d" va "k") farqi var­dır. Ma'lum olduğu kimi, bir çox toponimlar zaman keçdikca transformasi yaya - müay­

yan fonetik dayişikliklara uğrayır, ba'zan isa hatta öz avvalki forma va mazmununu ta­mamila itirir.

Göstarilanlara asasan "Sadarak" toponiminin Uşun Qocanın oğlu, "Dada Qorqud" qahramanlarından biri - Sagrakin adından töradiyi barada mülahiza yürütmak mümkündür.

S8D8R8K DÜZÜ

Sadarak düzü Naxçıvan MR-in Arazboyu düzanliyinin an geniş düzlanndan biridir.

Bu düz Cahannam darasinin gatirma konusundan ibaratdir. Daranin şarq hissasinda sel çöküntülari enli zolaqlar şaklinda yayılaraq Sadarak kandina qadar davam edir.

Sadarak düzü 800-940 metr mütlaq yüksakliya malik olub, şimaldan canuba va qarb­

dan şarqa doğru meyillidir. 9razida asasan boz torpaqlar yayılmışdır. 9sas tabii bitkisi

yovşandır. Bu düzda akinçilik intensiv inkişaf etmiş, burada taxıl, yem bitkilari, şakar çuğunduru va s. akilir.

Fikrimizca, bu oykonim "Kitabi - Dada Qorqud"un qahramanlarından olan 9krakin

adından qalan tarixi şahiddir. (Kitabda oxuyun: "Daraşam suyunu dalüb keçdilar ... )

TÜRK PiTiK � 129 ��

SARI AGIL

Şarur rayonu arazisinda Tananam kandinin şimal qarbinda, Qoçölan (1676 m) dağı­nın qarbinda yerlaşan ayrıqdır. Özünün bitki örtüyü, relyef forması ila atraf sahalardan seçilir. Burada qoyun sürülarinin olarılması va ıahlükasiz şaraitda saxlanması üçün atve­rişli şarait vardır.

"Basatın Tapagözü öldürdüyü boy"la alaqadar afsanada daruşıhr ki, Pari ila Qonur Qoca Sarı Çobanın izdivacından doğulan Tapagözün xalqa divan tutmasından xacalaı çakan, öz amalindan peşiman olan çoban - Tapagözün atası Sarı Çoban eldan-obadan ay­rılıb, baş alı b gedir, üzü üsta düşüb göz yaşları axıdır, Allah-Taaladan bağışlanmasını xa­hiş edir. Onun dünyasını dayişdiyi yer Sarı ağıla, göz yaşları isa Sarı bulağa çevrilir.

SARI BULAQ

Salaxan daranin, Halla-Halla dağının şimal-qarbinda, Qaraquş (Tananam) Darbandi, Dana qalası va Xan bulağın şimal-şarqinda gur sulu bulaqdır. Burada qoyunçuluq üçün atverişli yaylaqlar, oba yeriari vardır. Bu bulağın adının "Basatın Tapagözü öldürdüyü boy"da adı çakilan, Tapagözün atası hesab edilan Qonur Qoca Sarı Çobanın adından tö­radildiyini gürnan etmak olar.

XAN BULAGI

Şarur rayonu Tananam kandi arazisindaki Xan bulağı Qaraquc dağırun şirnal-qarbin­da, Dana qalası va Qaraquş (Tananam) Darbandinin yanında gur bulaqlardan ibaratdir. Bu arazi son daraca atverişli tabii şaraita malikdir. Burada geniş qış va yay otlaqlarırun, gur sulu bulaqların, sıx kolluqların va meşa talalarının, Darband kimi tabii ağılların ol-

TÜRK PiTiK � 130 !fl�

ması arazida heyvandarlığın, birinci növbada qoyunçuluğun inkişafı üçün avazsiz im­kanlar yaradır.

Buna göra da Qazan xanın on min baş qoyununun bu arazida yerlaşan Darhandda saxlanmasıru mümkün hesab edirik.

Xan bulağın suyunun bir qismi iri diametrli borular vasiıasila 10-12 km-lik masafa­dan Tananam kandina gatirilir.

XAN YURDU

Babak rayonunun Qaraquş sahasinda, Altunıaxıın şimalında, Qazan yaylağın, Sala­xan daranin şarqinda Qaraquş dağı atayinin şimal qurtaracağında geniş yasıanda yurd yeri. Xan yurdu özünün gözal mövqeyi, yerlaşdiyi sahanin geniş düzanlikdan ibaraı ol­ması, atrafırun, o cümladan Yelli gadiyadan kollarla örtülmasi ila başqa yurd yeriarindan seçilir. Yerli ahali buranı çox qadimdan xanlara maxsus yaylaq kimi saciyyalandirir. Bu yurd yeri adının da Qazan xanla alaqadar olmasım mülahiza eımak olar. (Şakil 23)

Ş8RUR

Şarur - Naxçıvan MR Şarur rayonunun markazi. 1948-64-cü iliarda şahartipli qasaba. 1964-cü ildan şahar. Naxçıvan şaharindan 66 km aralı, Şarur düzünda yerlaşir. (Kitab­dan oxuyun: Şaruk - Şarur)

"İravan ayalatinin müfassal daftari"nin 394-439-cu sahifalarinda Şarur nahiyyasi ba­rada da ma'lumaı verilir. Nahiyyada 58 kand, 12 qışlaq va 3 mazraa olmuşdur. Nahiy­yanin an böyük kandlari olan Qazançılarda (başqa adı Yengica) 109, Yuxan alişarda 108, Yuxarı Şahriyarda 85, Aşağı Kürd kandinda 89, Qarabürcda 53 alla yaşayırmış. Maraqlıdır ki, Şarur nahiyyasinda iki Oğuzdaşı kandi olmuşdur.

TÜRK PiTiK � 131 ��

Ş8RUR DÜZÜ

Şarur düzü - Naxçıvan MR-da Arazboyu düzanliyin an geniş hissalarindan biri. Şarqi Arpaçayın gatinna konusundan ibarat olan Şarur düzü Araz boyunca 30 km qadar uza­nır. Onun an enli yeri 14 km çatır. arazinin mütlaq yüksaidiyi 780-850 metr arasında ta­raddüd edir. Buranın sathi şarqi Arpaçay va ondan ayrılmış kanallar, arıdar vasitasila parçalanmışdır.

arazinin torpaq örtüyü asasan boz qonur torpaqlardan, tabii bitki örtüyü isa yovşan­lıqlardan ibarat olmuşdur. Şarur düzü Naxçıvan MR-in asas akinçilik sahasi hesab edilir.

NAXÇIV ANDA QAZAN XANLA 8LAQ8DAR YER ADLARI

"Kitabi-Dada Qorqud" qahramanlarının va Oğuz tayfalarının adlarından törandiyi guman edilan toponiınlar içarisinda dasıanın baş qahramanı Qazan xanın adı ila alaqa" dar olan toporumlar çoxluq taşkil edib, Naxçıvan Muxtar Respublikasının dörd regio­nunda yerlaşir:

!. Ordubad rayonunun yüksak dağlıq sahasinda: Qazangöl dağ (3829 m), Qazangöl aşırıını (31 12 m), Qazanköç yaylağı, Qazan yurdu, Qazangöl, Qazan dağ (Zangazur dağlarının suayırıcının şarq yamacında Z.ıngazur mahalında).

2. Culfa rayonunun orta dağlıq sahasinda: Qazançı kandi, Qazançı qalası (e.a.II-1 mi­nillikda), Qazançı çökayi, Qazançı gölü, Qazançı mineral bulağı va s.

3. Babak rayonu arazisinda orta va yüksak dağlıq sahasinda: Qazan yaylağı, Qazan yurdu, Qazan bulaq, Qazan yoxuşu, Qazan çuxuru, Xan yurdu, Altuntaxt.

4. Şarur rayonu arazisindaki Xan bulağı, Qazançılar kandi, Qazançılı kandi. Ordubad rayonu arazisinda, asasan Zangazur dağlarının qarb yamacında yerlaşan va

"Dada Qorqud"un adlı-sanlı qahramanı Qazan xanın adını daşıyan bu coğrafi obyektlar qadimdan insanların maskan saldığı, başlıca olaraq heyvandarlıqla, ovçuluqla maşğul olduqları regiondur. Bu sahalar müasir dövrda da heyvandarlığın inkişafı üçün öz aha­miyyatini saxlamaqdadır. Bu yelarin yaxınlığında Göy göl, Gamiqaya, Nabi yurdu kimi çoxlu qadim yaşayış maskanlarinin, qabiristanlıqların, qaya yazılarının olması bu regio-

TÜRK PiTiK � 132 ii!�

nun çox qadimdan maskunlaşdığını va gösıarilan toponimlarin Satur Qazanın adı ila ala­qali olduğunu ehıimal eımaya asas verir. Ordubad rayonunun böyük kandlarindan olan Tivi caınaatı indi da Qazanköça, Qazanyurduna yayiağa gedirlar. Burada Tivi çayı ya­tağında "Darband" deyilan yer da vardır.

Qazan xanın adı ila alaqali olan ikinci qrup toponimlar Culfa rayonunun şimal his­sasinda, orta dağhq sahada Qazançı kandi atrafındadır. Burada 1600 m yüksakliya malik olan dağın üzarinda e. a. II minilliyin avvallarinda inşa olunduğu guman edilan Qazançı qalasındakı tarixi abidalar kompleksinin ümumi sahasi 40 hektardan artıqdır. Bizca, buradakı toponimlarin, o cümladan mikrotoponimlarin hamısı Qazan xanın adından tö­ranıniş toponimlardir.

B abak rayonunun orta va yüksak dağhq sahasinda Qazan xanın adı ila alaqadar olan coğrafi obyektlar Daralayaz dağlarının şimal hissasinin qarb yamadarında Ermanistan­la sarhad zolağında yerlaşir. Qazan yayiağı suayrıcının qarbinda, Qarbi Azarbaycanın Almalı kandi onun şarqinda yerlaşir. Almalı ermanilari uzun illar Qazan yayiağına yiya­lanmaya çalışmış, lakin buna nail ola bilmanıişlar.

Qazanın adı ila alaqali coğrafi obyektlar asasan Salaxan daranin şarqindan - Qazan yoxuşundan başlayır. Daralayaz dağlarının bu hissasinda 2000-2500 metr yüksaklikda Qazan yaylağı, Qazan yurdu, Qazan çuxuru, Qazan bulağı va s. ıoponimlar mövcud­dur. Salaxandan qarbda Qazan xanın adı ila alaqali obyektlardan Xan yurdu, Xan bulağı va s. yerlaşir. Bunlardan qarbda, Şarur düzü ila Sadarak düzü arasında yerlaşan Qaraço­ban düzünün, Qazançılar, Qazançılı kandlarinin adının Qaraca çobanın va Qazan xanın adı ila alaqadar olduğunu gürnan edirik.

Naxçıvan MR arazisinda Qazan xanın adı ila alaqadar 20-ya qadar toponimin ol­ması, onların bir-birinin yaxınlığında dörd qrupda yertaşmasini ıasadüfi hesab eımak olmaz. Bizca, bu toponimlarin manşayini, etimologiyasını, arazinin relyef va digar tabii xüsusiyyatlari ila deyil, onların tarixi-coğrafiyası ila izah etmak daha düzgün olar.

Qasım İsmayılov, Zangilan rayonlarında, Yuxarı Qarabağda da Qazançı kandlari vardır.

Azarbaycanın digar bölgalarinda Qazanla alaqadar toponimlar mövcuddur. Qadim Azarbaycan ıorpağı Qarbi Azarbaycanın Zangazur ayatarinda da Qazan dağ, Qazan göl, toponimlari vardır.

B. Budaqov va Q. Qeybullayev göstarirlar ki, İravan ayatatinin Sürmali, V edi basar, Şuragal, Mazra, Qırxbulaq va s. nahiyyalarinda altı Qazançı, bir Qazançılı, Sisyan ma­halında Qazançı kandlari, iki da dağ adı olmuşdur (Göstarilan asar. s. 1 74).

TÜRK PiTiK � 133 1i!!!�

"KİTABİ-D8D8 QORQUD"LA S8SL8Ş8N 8FSAN8L8R

AÖ QAYA

"Kitabi-Dooa Qorqud"da "Salur Qazanın dusıaq olduğu va oğlu Uruzun onu xilas eı­diyi boy"da dustaq edilmiş Qazan xan kafirlara deyir: "Ağ qayanın qaplanının erkayinda bir köküro var. Orıac qırda sizin keyik sürünüzü rahat qoymaz" (KDQ. Bakı. 1988. sah.218) Babak rayonunun Çalxan dağında "Ağ qaya" adlanan ağ marmardan yonulmuş azamatli heykala banzayan, mütlaq yüksakliyi 1758 metra çatan möhtaşam bir qaya uca­lır. Bu tabiat abidasi haqqında xalq mahabbat va qahramanlıq dolu "Ağ qaya afsanasi" yaratmışdır ki, dövrümüza qadar galib çatmışdır.

Çalxanlılar düşman üzarinda parlaq qalabadan sonra qalanın uçan, dağılan yerlarini barpa edir, silah-yaraqlarını qaydaya salır, damirçilar xas poladdan qılınclar çakir, ham da akin-biçin alatlari düzaldirdilar. Sevişan ganclar açıqda, gizlinda görüşür, qalanı üzük qaşı kimi araya alan möhtaşam qayaların zirvalarindan Arazdan da o tarafa qadar aydın görünan V atanin manzarasini seyr edir, ıoy günlarini hasratla gözlayirdilar.

Çalxanlıların adatina göra ıoylar növba ila edilirdi: eyni günda, eyni haftada iki ıoy ola bilmazdi. Çünki hamı har bir ıoyda iştirak etmali, üç gün-üç geca çalıb-oxumalı, oy­nayıb şadlanmalı, cavanlar cıdıra çıxmalı, at oynatmalı, pahlavan cüssali ganclar gülaş meydanında öz güclarini göstarib xalaı almalı, qılınc oynaımaq maharatlarini nümayiş etdirmali idilar. Dağların çiçaklari qooar zarif va inca, gözal va füsunkar qızlar at çap­maqda igidlardan gerida qalmır, dağlara haray salan qara zurnanın sadaları va qayaları titrooan dafin gurultusu altında başlanan el yaliısında - "Cüt ayaq"da, "Üç ayaq"da, "Tanzara"da, "Tarakama"da oğlanları yorurdular.

Çalxanlılarda bela bir adat da var idi: hansı cavan yağılara qarşı vuruşda daha böyük igidlik, şücaaı, qoçaqlıq göstarirdisa onun ıoyu qabağa salınırdı. Toy hazırlığını hamı

TÜRK PiTiK � 13/l- li!�

görürdü, yemak-içmayi da, geyim-kecimi da bütün Çalxan camaatı hazırlayırdı. Hamı toyun ham sahibi, ham da iştirakçısı idi.

. . . Qalanın an igid va an gözal oğlu Şimşakla sarv qamaıli, günaş üzlü Ulduzun toyu keçan hafta olmuşdu. Neca deyarlar, onların ıoyunun sasi hala "dağlardan çakilmamiş­di". Sevgililar xoşbaxılik, sevine va saadaı alaminda idilar. Har kas, har şey - yer, göy, asiman, atrafdakı mağrur qayalar, "qüdratdan sangarli, qalah" dağlar, yaxından axan Şa­hin çayı, uzaqdan gümüş karnar kimi barq vuran, parıltısı göz qamaşdıran Araz hamişa­kindan daha gözal, daha sevimli va cazibali görünürdü.

Şimşakla Ulduz qalanın günçıxan samlindaki an uca zirvasina qalxıb bu füsunkar gö­zalliyi seyr edir, gözallikdan, gül-çiçak atrindan, an başlıcası isa öz xoşbaxtliklarindan ması olurdular. Bu zaman günbatan tarafdan dahşatli narilti eşidildi, qara duman arşa qalxıb göy üzünü bürüdü, qan rangli buludlar qan rangli yağış çilamaya başladı.

Şimşak har şeyi başa düşdü. Müdrik Elçin dadanin dahşatli va amansız üçbaşh ajda­ha haqqında daruşdıqları bir an içarisinda onun xayahnda canlandı, lakin o özünü itirrna­di, Ulduzu qolları arasına ahb başını sinasina sıxdı.

Elçin dada bu ajdaha haqqında tez-tez danışar va har danışanda da gizlatmaya na qa­dar sa"y göstarsa da onun daxilan hayacanlandığı, gizli bir ıaşviş hissi keçirdiyi nazara çarpırdı. Şimşak bilirdi ki, yaşı yüz i yirmi ya çatmış bu müdrik qoca cavanlığında el-oba­nın an igid oğlu olmuş, takcanına yağılara mardi-mardana cavab vermiş, onları qabağına qatıb qayalardan tökmüş, bütün döyüşlardan qalaba ila qayıtmışdı. O, neça-neça ajdaha­nı, damir caynaqh quzğunları üç arşınhq qıhncından keçirrniş, iki pudluq gürzü ila on­ların başını azmişdir. Buna göra da Elçin dada cavanhğında hasılmaz bir sarkarda, ahıl­laşanda isa el ağsaqqalı, el dadasi kimi şöhratlanmişdi. Elçin dada deyardi: "Yurdumuza, onun var-dövlatina, qanirsiz gözallarina takca yağılar, kafirlar göz dikmamişlar. Darla­babalarımız va biz yurdumuzu ıalan-qarat, oğullarımızı va gözal qızarımızı qul etmak is­ıayan murdar yağıları hamişa azmişik. Biza çox baha başa galsa da öz azadhğınuzı, na­mus va qeyratimizi qoruya bilmişik. Ancaq bu vaxıadak bizim üçün çox böyük va qorx­unc bala olan üçbaşh ajdaha ila hacara bilmamişik. O, har 30-40 ildan bir Buruc dağın­daki mağaradan narilli va gurultu ila çıxıb yera-göya larza salar, qabağına keçan canlıları udar, axar suları qurudar, ağzının birindan qan, ikincisindan zahar, üçüncüsündan isa alov püskürardi. V urulan zarbalar ona kar eımazdi, aksina, onun qazabini daha da artı­rardı. O, aırafı xarabazarhğa, viranaliya çevirar, qabağına keçan insanları udub doyduq­dan sonra ıazadan öz yuvasına - dağın altındakı alçatmaz mağaraya çakilardi".

Elçin dada deyardi ki, bu üçbaşh ajdahanı öldürmak mümkündür, arnrna bu, har oğu­lun işi deyil. Çünki onu öldürmayin sirri va üsulu vardır. Manim yaşımda bu ajdaha bir neça dafa peyda olub, onunla vuruşmada çoxlu sayılan, manam-manam deyan igidlar ha-

TÜRK PiTiK � 13S fi!!�

yaıla vidalaşıb. Bu sirri bilanlar da onu icra eda bilmayiblar. Axı bunun üçün takca zor­

güc, vurub-tutmaq kifayat elamir, ham da son daraca tadbirli, ağıllı va çevik olmaq la­

zımdır. 9jdahanı öldürmayin sirri beladir: garak illar boyu yatıb zaiflamiş ajdahanı yu­

vasından çıxan kimi yaxalayasan, onu ıamiz hava almağa, qarnını doyurmağa, günaşda

qızınıb büllur sularımızdan içmaya qoymayasan, çalışı b onun başlarını növba ila: avval

qan fışqıran, sonra zahar çilayan, axırda isa alov püsküran başını vurasan. Ham da zarba

ela güclü olmalıdır ki, bir dafaya başı badanindan ayıra bilsin. Hargah, takrar zarba en­

dirilsa baş yenidan öz yerinda bitacakdi. Nahayat, garak özünü onun ağızlarından püs­

kürülan qan, zahar va alovdan qoruya bilasan. Ham da garak yaddan çıxarmayasan ki,

bu la"nata galmiş üçbaşh ajdaha qanadh olduğundan yeri galanda uça da bilir.

Şimşak xayaldan aynldı. Ulduzu bark-bark köksüna sıxıb yanaqlarından öpdü, cald

bir harakaıla onu allari üsta qaldırıb qayanın zirvasina qoydu, hasratla, isıakla onu bir da­

ha süzüb dedi: - 9lvida, sevgilim, saadatim manim! Muradımız qısa oldu. Sani da, eli­

mizi, obamızı da canımdan artıq seviram. Sandan va elimdan aynlmaq çatindan da ça­

tindir. Lakin sizin yolunuzda ölmak manim üçün an böyük saadatdir. Qam yema, manim

sönmaz Ulduzum, ulu Tanrının gömayila, sanin mahabbatinin gücü ila bu manfur ajda­

hanı doğrayıb qayıdaram, yenidan qovuşarıq, ella birlikda abadi saadata çatarıq. Gözla

mani! - Get, manim azizim, iftixarım, vüqarım! Get, qalbimi, mahabbatimi, saadatirni da

özüııla apar. Man sani abadi gözlayacayam! Ulduzun vahima dolu hasratli baxışlan al­

tında Şimşak ağ atının belinda qayadan-qayaya uçaraq qan rangli buluda yaxınlaşırdı.

9jdaha dağı bünövrasindan laxlııdıb, qayaları uçurub töka-töka işıqh dünyaya çıxır,

özü ila zülmaı, qan, zahar va ölüm gatirirdi.

Onun qanadları tazaca mağaradan eşiya çıxmışdı, badaninin bir hissasi hala içarida

idi. Har biri sini boyda olan domba gözlari od-alov saçırdı, qanadları sanki ox va niza­

lardan yaranmışdı, barlanini örtan zireh altıkünclü metal qalxaıılan xatırladırdı.

Şimşak bu zülmatda birinci haınla üçün onun qan püsküran nahang başını va nazik

boynunu seçdi, ajdahaya hücum eırnaya imkan vermarlan var gücü ila qılıncını endirdi.

Baş bir göz qırpımında dara enişa dığırlandı, kasilmiş boyundan qan favvara verib çay

kimi axmağa başladı, daşıar, qayalar qandan libas geydi. Qayaları qan rangina çalan

"Qırmızı daş" massivi bela yarandı.

9jdaha öz ma"şum yolunu davam etdirir, ham qorunur, ham da gündoğar tarafa can

atırdı. Şimşak isa özünü zahar va alov selindan qoruyur, "Ulu Tarırı, kömayim ol, mani

el içinda xar elama", - deyib zarba üçün münasib fürsat axtarırdı.

9jdaha Çalxanqalanın günbatan kanarına çatmışdı va bütün gücü ila dağa dırmarurdı.

Şimşak burada növbati zarbasini endirdi, zaharli baş dığırlandı. Qıhnc ajdahadan keçib

dağı parçaladı. "Dar" va "Günorta daşı" da bela yarandı.

TÜRK PiTiK � 136 i!!�

Qayanın başında dayanan Ulduz ay kimi şafaq saçır, Şimşayin yolunu işıqlandırır, onun qollarına qüvvaı, gözlarina nur, özüna inam verirdi. Ela bil bunu ajdaha da hiss edir, onun qanimi olan bu igidin qüvvaı va güc manbayini mahv etmak üçün sür"aıla qa­lanın Ulduz dayanan samiina yaxınlaşırdı. Öz qanimindan bundan yaxşı qisas almaq ol­mazdı. O, hamişa eıdiyi kimi qala di varlarını aşıb insanları udmaq avazina Ulduza doğru sürünür, süründükca da yol boyu enli qan zolağı qalırdı. Bu qınnızı zolaq indi ya qadar itmamiş, xalq arasında "8jdaha yolu" adı ila maşhurdur.

Ulduzun arxası Şahin çayının uçurumlu sahilina taraf idi. Odur ki, ajdaha Ulduzun dayandığı uca qayanın atayina çaıdıqda Şimşak fürsati fövta vermayib üçüncü zarbasini endirdi, kasilmiş badheybat baş qayanın qüzey saıhina yuvarlandı, kasik boğazdan püs­küran alov dalğası Şahin çayın yaıağına, onun eliara hayat veran sularına doğru yönaldi.

Buna heç cür yol vermak olmazdı: çay quruyar, bu gözal diyar cahannama çevrilar, ca­maaı aclığa, susuzluğa, safalata mahkum olardı. Ulduz bir an bela taraddüd eımadan köksü ila zabana çakan alovun qarşısını kasdi. Alov qaya ila birlikda Ulduzu bürüdü, onun galinlik palları od aldı.

Alovdan keçan Şimşak özünü Ulduza yeıirdi, yanğından qorumaq üçün onu bağnna basdı, bütün badani ila bürüdü. Lakin gee idi. Qaya alışıb şam kimi yanırdı, daşlar da­mirçi kürasi kimi közarmişdi. Bu vaxı ajdaharun son nariliisi eşidildi, garilmiş azalalari boşaldı, dağ boyda casadi yuvarlanıb qayanın gündoğan samlindaki yamaca sarildL

Çalxanqala ahli va atraf kandlarin camaatı sevinc, şadlıq va alqış sadaları ila qayaya doğru axışırdı. Alovlarub atrafa işıq saçan sevgililar xoşbaxı tabassümla camaata baxır­dılar. Onlar nakam ölsalar da xoşbaxt idilar. Onlar xalq yolunda, onun saadati yolunda fada olurdular. Elin an qaddar düşmani mahv edilmişdir, camaat abadi qorxu va vahirna­dan qurıarmışdı. Bundan böyük saadat na ola bilardi?! Xalqın sevinc, xoşbaxtlik nidalan birdan faryada, nalaya çevrildi. Onlann xilaskan öz sevgilisi ila maş"al kimi yanır, yan­dıqca da asimana yüksalirdilar. Öz xilaskanna minnaldar olan xalq na edacayini bilmirdi.

Axıdılan göz yaşlan sela döndü. Şahinçay kükradi, qalxdı, nala çakdi, sonra qanlı su­ları duruldu, büllurlaşdı. Alov söndü. Çalxanqalanın gündoğan samtinda Şahinçayın sağ sahilinda bayaz marmardan yonulmuş azamatli heykali xaıırladan "Ağ qaya" yüksaldi. Bir-birina sarılmış sevgililarİn - "Ağ qaya"run atayina nahang "8jdaha camdayi" dö­şanmişdi.

Harnin gündan Ağ qaya geca-gündüz Çalxanqalanı nura qarq edir, onun divarlarıru, evlarini, azamaıli dağlannı, geniş düzlarini, enişli-yoxuşlu yollannı işıqlandırır. (Şakil 24).

TÜRK PiTiK � 13 7 ��

Ağ qaya qış vaxtı heç zaman qarla örtülmür. 8ırafına hararat va ilıq nafas yayır. Onun zirvasi heç vaxı çan va dumana bürünmür. Bulurllar onun ayaqlarına dolanır. Ba­har faslinda onun ataklarini al-alvan çiçaklar bazayir. Tabiaı onun döşünda min ranga ça­lan güllardan e"cazkar çalang hörür.

"QIZ - G8LİN" (QIRX QIZ) QA Y ASI

"Kitabi - Dada Qorqud"un "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy"unda gösıarilir ki, içki maciisinda şarabın ta'siri başına vuran Qazan xan aırafındakı baylara deyir:

"Duraq gedak, a baylar. Ov ovlayaq, quş vuraq, sığın-keyik yıxaq, qayıdıb otağımıza dü­şak: yeyib-içak, günümüzü xoş keçirak." (KDQ. 1988. sah. 140). Qalın Oğuz baylari aı­lanıb Ala dağa ova çıxırlar. Kafırlarin casusu bunu Şöklü Mali ya xabar verir. Y eddi min

nafar din düşmani kafir aılanıb geca yarısı Qazan bayin düşargasina galir, ev-eşiyini, var-dövlaıini çapı b talayır. Onlar Qazanın anasını, arvadı Burla xaıunu, oğlu Uruzu üç yüz igidla asir aparırlar. Dasıanda göstarilir: "Qırx incabelli qız ila boyu uzun Burla xa­ıun asir geıdi." (KDQ. 1988. sah. 141).

"Kitabi -Dada Qorqud"un bu boyundala ba'zi hadisalarin gedişi doğulub boya-başa çaıdığım Babak rayonundakı Tazakandda, hamçinin ona qonşu olan Çalxanqala, Xıncab, Susı va s. kandlarda geniş yayılmış "Qız-galin (Qırx qız) qayası" haqqındakı afsana ila müayyan qadar uyğun galir. Başlıca farq bundan ibaratdir ki, dasıanda başda Burla xaıun olmaqla qırx qız kafirlarin alina keçmamak üçün Allaha yalvarıb daşa çevrilirlar. (şakil 25)

Ulu Tarırı bizim yeriara gözallik baxş edarkan heç bir şeyi asirgamamişdir. Buna gö­radir ki, Naxçıvan dağları e'cazkar va gözal tabiat abidalari ila bazanmişdir. Manim va yaşıdlarımın uşaqlıq, ganclik iliarimiz bizim yaylaqlarda - Qaraquc dağlarında keçmiş­dir. ilin üç ayını bu dağların qoynunda yerlaşan güllü-çiçakli, büllur bulaqlı, tabii abidali yaylaqlarda keçirardik.

Bu dağlarda qeyri-adi görkama malik olan qariba tabii obyektlar va onların adları var idi: Gözal gadik, Qaralar, Qırmızılar, Qırçan (halka da Qırx can), Qız-galin (Qırx qız) qayası, Anabad, Altunıaxı, Almalı bulaq, Buğaçeşma, Bağırsaq dara, Xan yurdu, Qazan yurdu, Salaxan, Halla-halla, Yeddi bulaq, Yelli gadik, Galin qaya va s.

TÜRK PiTiK � 138 ��

Bu coğrafi obyektlari sanki ilahi bir qüvva xüsusi zövq va saliqa ila yaradaraq öz

"me'marlıq iste'dadını" göstarmişdir. Bu kimi tabiat hadisalari haqqında xalq böyük il­

ham va mahabbatla gözal, ta'sirli afsanalar yaratmış, onları asrlar boyu yaşatmış va na­

sildan-nasila vermişdir.

Bela afsanalardan biri Anabad gadiyinin güney yamacında, onun novalarının birinda

arnala galmiş va "Qız-galin qayası" (Qırx qız) adı ila tanınmış qayalar haqqındadır.

Bizim Qaraquc yayiağına gedan yolumuz Qız-galin qayasının yuxarı hissasindan ke­

çirdi. Bir dasıa geyim-kecirnli qız-galina hanzayan bu qayalar "Qırçan" adlanan yoxuşun

yarısına çalanda görünmaya başlayır. Onların ba'zisi qucağında körpa, digari yarunda iri

uşağı olan, başqası başında araqçını (balka da tacı) olan qız-galini xaıırladır. Bu qayalar­

la sanki tabiatin ali ila al-al van paltarlar geydirilmiş va bazadilmişdir.

Man har dafa uşaq marağı ila bu daşa dönmüş insanlar haqqında daha çox öyranmaya

sa'y göstarsam da anam hamişa eyni şeyi takrar edirdi: "Qadim zamanlarda kafirlar hü­

cum edi b buraları ıuıub. 8la keçmamak üçün 40 qız-galin qaçıb bu darada gizlanib. Düş­

manlar onların yerini bilanda al götürüb Allaha yalvarıblar ki, kafirlarin alina keçmak­

dansa, onları daş elasin. Allah da dualarını eşidib onları daşa çeviri b", - deya qısa cavab

verardi. Bu cavab mani qane etmirdi. Manim çoxlu alava suallarıma cavab vermakda

acizlik çakan anam "bu Allahın işidir, adam har şeyi soruşmaz", demakla - yaxasını qur­

tamağa çalışardı.

Man böyüyüb müallim olandan sonra yaşı 90-nı haqlamış, el ağbirçayi, sözlü-söhbat­

li Faxransa arncanı (atamın arnisi arvadı) bu afsanani nanasindan eşitdiyi kimi, göz yaş­

ları içinda mana danışdı, man da onu qalama aldım.

"Anabad camaatının baxtavar günlari idi. Har kas öz kasbkarlığında, akib-biçmayin­

da, alış-verişinda, mal-davarının, ev-eşiyinin, oğul-uşağının qayğısında idi. Qanlı-qadalı

günlar keçmişdi. Dağ cüssali, polad qollu igidlarin azdiyi, al qanına boyadığı düşman

yaralı vahşi kimi öz yuvasına çakilib fürsaı gözlayirdi.

Anabad camaaıı bunu yaxşı bilirdi. Odur ki, onlar öz güzaranları ila yanaşı, düşmana

cavab vera bilacak igidlar, cavanlar yeıirmayi da yaddan çıxarmırdılar. Günün müayyan

vaxtlarını el ağsaqqalı Baba dadanin rahbarliyi altında dünya görmüş, qanlı döyüşlardan

qalib çıxmış ıacrübali cangavarlar cavanlara gülaşin fandlarini, qıhnc çalmağın, ox aı­

mağın, gürz oynatmağın, at minmayin sirlarini, qaydalarını öyradirdilar.

Bu maşqlar döyüşda oduğu qadar ciddi, rahmsiz va güzaşısiz olurdu: cald tarpanma­

yanin, zarbanin qabağını vaxıında ala bilmayanin başı yarılır, qolu-qabırğası sınırdı.

Odur ki, bu igidlarin harasi bir Koroğlu dalisi kimi yetişirdi. Har birinin da öz sevimli

peşasi, sanati var idi. Biri çoban, digari quzuçu, naxırçı, ilxıçı, akinçi, bağban, damirçi

va s. idi.

TÜRK PiTiK � 139 ��

İl ruzili galmişdi, bütün ne'matlar aşıb-daşırdı. Payız girmiş, akin-biçinin al-ayağı yı­ğışmışdı. Taxıl o qadar bol idi ki, anbarlarda yer olmadığından camaat hayatlarda geniş quyular qazır, onları samanlı suvaqla suvayır va taxılı yaza qooar quyularda saxlayırdı. Davar sürüleri yaylaqlardan kanda enirdi, beş ay güllü-çiçakli otlaqlarda haslanmiş bu ilki quzular erkek boyda idiler. Buynuzlu va kola qoçlar quyruqlarını çakib apara bilmir­dilar, ba'zilari yatandan sonra quyruğun ağırlığından insanın kömayi olmadan ayağa qalxmağa çetinlik çakirdi.

Payız özü ila xeyir-barakat getirdiyi kimi ham da camaata sevinc, xoşooxtlik, toy-dü­yün gatirmişdi. indi har hafta ağsaqqalların xeyir-duası ila, el şanliklari qurulur, sevgili­lar bir-birina qovuşur, yeni xoşbaxt ailelar qurulurdu.

Bela xoşooxt günlarin birinda Anabad igidlari yeyib-içmak, kef çakmak üçün topla­şıb Qaraquca ova çıxdılar. Oğuzların ovu, adatan, bir neça gün çakardi. Onlar ovlaq sa­halarinda, buz bulaqların başında çadırlar qurar, bu qayalı dağlarda sürülarla otlayan dağ keçisindan, dağ qoyunundan, dastalarla qayadan qayaya uçuşan xınalı kaklikdan ovla­yar, şişa çakar, yeyar, içar, özlari demişkan "kef çakardilar".

Bunlar kef çakmakda ikan kafırlarin Anabadda olan casusu bu xaoori kafirlara çaı­dırdı. Harnişa dovşan kimi qorxaq, tülkü kimi hiylagar, qurd kimi "dumanlı gün" axtaran namard düşman böyük ordu ila Anabada hücum etdi. Onların qarşısına kandda qalan az miqdarda igidlar, qocalar, yeniyetmalar, kişi qeyratli qadınlar çıxdı. Qanlı döyüşlar oldu. Lakin kafirlar sel kimi axıb galir, eviari yandırır, qarşılarına çıxaru qılıncdan keçirir, adamları asir götürürdülar.

Yağıların asas maqsadi Anabad ın igid sarkardasi Kiçik ooyin evini yağmalamaq, var­dövlatini talan eımak, sürülarini qovub aparmaq, başlıcası isa onun "aydan, günaşdan gözal" arvadı Qönça xatunu ala keçirmak idi. Anabad camaatı kafirlerin bu manfur niy­yatini başa düşdüklarindan asas qüvvalarini beyin iqamatgahını müdafiaya vermişdilar. Bu istiqamatda düşmenin hücumunun qarşısı alınmışdı. Lakin müdafiaçilar başa düşdü­lar ki, kafırin saysız-hesabsız qüvvasi qarşısında uzun müddaı davam gatira bilmayacak­lar. Ona göre da sarayda olan Qönça xatunu va atrafındakı qırx qız-galini gizli yolla Anabadın yerlaşdiyi dağın yamacındakı novaya yola saldılar. Bura gözdan uzaq, qulaq­dan kanar, har tarafdan dağlarla ahatalanmiş gizli bir yer idi. Kafirlarin da buraya gürna­nı getmazdi. Lakin casus yena da öz işini gördü, ooy aBasinin va kandin seçma qız-gali­ninin harada gizlandiyini kafirlara xaoor verdi. Düşmanin bir dasta atiısı dağın atayinda "Qaralar" deyilan sahadan, digar dasta isa novanm qabağındakı darenin sahilinda ucalan dağın üstündan qız-galinlari gördülar va nova boyu onların üzerine yerimaya başladılar. Onlar müdafla olunmaq üçün novanın "boğazı"na doğru çakilir va iri qaya parçalarını kafırlara doğru diyirladirdilar.

TÜRK PiTiK � 140 ��

Aılarla harakat eımak mümkün olmadığından kafirlar atlan buraxıb nova boyunca yuxarıya doğru qalxmağa başladılar. Aradakı masafa geı-geda qısalırdı. Qaraqucda "kef­da" olan igidlarin dalınca çapar getsa da gözlanilan kömak galib çıxmırdı.

Namuslu, ismaıli, dağ çiçaklari qadar zarif va gözal olan bu qız-galinlar xilas ola bi­lacaklarindan ümidlarini üzürdülar. Onların düşmen elina keçacaklari labüd idi. Yegana bir çıxış yolu var idi: özünü mahv eımak. Lakin buna da imkan qalmamışdı. Kafırlar aşa­ğıdan nova boyu qalxıb qız-galina lap yaxınlaşdıqları vax ı diger dasıalar da novanın har iki kanarında peyda olub onlan üç tarafden sıx cargalarla mühasiraya aldılar. Bu ismaıli va qeyraıli qız-galinin kafirlara esir düşecayina, onların har cür ıahqir va haqaraılara ma'ruz qalacaqlanna artıq har iki tarafdan heç kasin şübhasi yox idi. Lakin bir an içinda

sanki Qönça xaıunun qelbinda bir ümid işığı alovlandı, onun qarşısında nicaı yolu açıldı. O, qız-galinlara üz ıuıub dedi:

- aziz bacılanm, rafiqalarim. Biz da analanmız, nanalanmiz kimi namuslu heyaı sür­müşük. İndi bizim namusumuz ıahlüka qarşısındadır. Kafirlar bizim namusumuza ıoxu­narsa, bu, nainki bizi bişaraf, binamus edar, hamçinin naslimizin-kökümüzün, bütün el­obanuzın namus va ismaıina min illar da bundan sonra silinmayan laka gaıirar. Şarafsiz, namussuz yaşamaqdansa, şarafla, namusla ölmak an böyük saadaı va xoşbaxtlikdir. Ca­sur, namuslu adam hayatda bir dafa ölürsa, qorxaq şarafsiz adam günda min dafa ölür. Galin böyük Allahımızdan nicaı dilayak. Har şey onun icadasindan asılıdır. Bizi bu qa­çılmaz rüsvayçılıqdan ancaq o xilas eda bilar.

Qırx qız-galin görldü Mahamrnad peyğambara üç dafa salavaı çevirib, birlikda Alla­ha üz ıuıdular:

- Ey böyük Tanrımız! Ey yeri, göyü yaradan, qüdratli, adil va marhamaıli Allahınuz! Birca san har şeya qadirsan, öz birliyin xaıirina, Hazraıi Mahamrned va Ali Mahamrnad xaıirina qurıar bizi bu girdabdan. Namusumuzun ıapdalanmasına, ayaqlar altına düşma­sina imkan verma. Bizi öz yanına pak va bakira bandalar kimi apar. Bizi bu rüsvayçılıq­dan xilas et, biza göra galacak nasillarimizin başı aşağı olmasına reva görma. Kafirlarin alina keçmakdansa, bizi daşa çevir.

Deyirlar o dövrda insanlar o qedar pak, tarniz qalbli, müqaddas amallı, Allaha o qa­dar yaxın imişler ki, onlann duası, arzu ve dilaklari Böyük Yaradan terafindan tez qebul olunurmuş.

Qırx qız-galin sidq ürakle Allaha yalvardıqdan sonra yer-göy ıiıradi, torpaq kafirlarin ayaqları altından qaçdı, tufan qopdu, göy guruldadı, ildırım çaxdı, buludlar nala çakib göz yaşlannı yera sapdilar.

Qız-galinlar hiss ediedilar ki, onlar ayaqlarından başlayaraq, daşlaşır, heykallaşirlar. Lakin onlann qalbi döyünür, beyiniari işlayirdi. Onlar özlarini xoşbaxı hiss edirdilar. Al-

TÜRK PiTiK � 141 �

lah onları eşiımişdi, onlar kafirlarin asaratina düşmayacaklar, onlar namus-qeyraı sim­volu kimi heykallaşib başariyyaı yaşadıqca galacak nasillara ömak olacaqlar.

Daşlaşan, heykallaşan bu pak va ma'sum insanlan son nafaslarina qadar arzu va di­

laklari da ıark eımirdi... Heç kim bu gözal dünyadan, canlarından anıq sevdiidari insan­lardan ayrılmaq isıamirdi.

Balaca Nazlı evda qalan galinciyini, Sevine kafirlarla vuruşa gedan qardaşını, Ayba­niz nişanlısının bu gün onun görüşüna galacayini, Nargiz igid oğlunun bu haftaya ıa'yin olunmuş ıoyunu, bir çoxu isa ovda olan, bunlann tateyindan xabarsiz sevimli artarini yad edir, onlann hasratini çakirdilar.

Birdan dahşaıli bir gurulıu qopdu, insanların "vur, vur", "murdar kafira ama'l ver­ma", "qorxmayın yeıdik" nidaları atların kişnarıisina, ayaqlarının ıappılıısına qarışmışdı. Kafirlar özlarina galana qadar Oğuzun qazablanmiş igidlarinin kin, nifraı va qisas hissi ila ililanmiş qılınclanndan keçirildilar, onlann az bir hissasi qaçıb canlarını qurıara bildi.

Novanın kanarına yeıişan Oğuz igidlari dahşaıli va mö'cüzali bir manzaranin şahidi oldular: onlann arvadları, qızları, hacıları öz palıarlarında, öz forma va boylarında daşa çevrilmişdilar. Lakin onlar har şeyi görür, dark edir va igidlarinin qalabasi ila sevinirdi­lar. Onlann hamısının sifaıina ıabassüm, xoşbaxılik va mamnunluq hakk olunmuşdu.

İgidlar özlarini novaya, daş heykallara doğru aıdılar. Lakin gee idi. Bu heykallarda insan badaninin hararaıi hiss olunsa da onlar gözal qız-galin simasında barli-bazakli daş heykallar idi. Qız heykallar, galin heykallar ...

İgidlari Böyük Tanrı bir mö'cüzasi daha da heyraılandirdi. Onlar öz gözlarina inana bilmadilar: analarının qucağında, yanında olan oğlan uşaqları daşlaşmamış, sağ-salarnal qalmışdılar. Onlar hala da na baş verdiyini ayırd eda bilmir, heyrat va dahşaıla aırafa ba­xır, daşlaşmış analarının ayaqlanna qısılırdılar. Körpalar isa analannın daş qollarından yaranmış daş "beşiklarda" yaıırdılar. Oğlan uşaqlarını Allah-Taala kafırlara qanim kimi böyüımak üçün hifz edib saxlamışdı. (Qız-galin qayasında indi da ba'zi heykallarİn qu­caqlannda darin boşluqlar qalmaqdadır).

Bizim kandin camaaıı Qaraquc yaylaqlarına köçanda va qayıdanda Qız-galin qayası­na çaıarkan onlara fatiha oxuyar, yaşlı arvadlar "ananız, bacınız ölsün" - deyib o, nakam qızlann avazina bayatılar oxuyar, qalanlan da onlara qoşulub xısın-xısın ağlayardılar.

Man aşiq qara yazdı, Ağ üza qara yazdı, Man falaya neyladim, Baxtimi qara yazdı.

TÜRK PiTiK � ııı.z Jj1�

Halıma dağlar ağlar, Bu matarn sina dağlar, Qoyma, igid, amandır, Kafırlar qolum bağlar.

Man aşiqam baxtı kam, Bağhanım yox, bağ tikam. Falaya neylamişdim, Falak mana baxdı kam?

El arasında bela danışılır, hatta ba'zilari şahidlik edir ki, el-obanın şad, xoşbaxt gün­larinda Qız-galin qayasının yerlaşdiyi novadan sevinc, gülüş sadalan, xalqın ağır günla­rinda isa ağlaşma, nala saslari eşidilir. Har şey ancaq Allaha ma'lumdur!

Qız-galin (Qırx qız) qayası qızlarırnızın, galinlarimizin ismat, namus simvolu, daş­laşmış, abidalaşmiş namus heykalidir. Allahın yaraldığı bu tabiat abidasini qoruyub sax­lamaq, oraya turist maşrutu açmaq, onu tabliğ etmak, xalqımıza tanıtmaq, ona hasr edil­

miş fılm çakmak, fotoalboınlar düzaltmak hamımızın vatandaşlıq borcumuzdur. Bu ha­rada Naxçıvan Dövlat Televiziya va Radio Verilişiari Kamilasinin (indiki Şirkatinin -red.) 1977-ci ilda çakdiyi "Dada Qorqud izi ila" televiziya filmi ilk taşabbüs kimi taqdi­ralayiqdir. Bu filmda Qız-galin qayasından bir neça gözal va ta'sirli fraqmentlar veril­mişdir.

DAŞLAŞAN, HEYK8LL8Ş8N ANALAR

"Ağlaya-ağlaya yol gözlamakdan Analar daş olub yol qırağında."

Mammad Araz.

Oğuz ellarinin qansız-qadasız, qovğasız, döyüşsüz günlari az olurdu. Onlar bunu is­tamasa da, dinc yaşamaq, öz kasbkarlıqlan ila maşğul olmaq arzusunda olsalar da, kafir­lar buna imkan vermirdilar. Onlar hiylagar tülkü kimi, dumanlı gün axtaran ac canavar kimi oğuzların har bir harakatini öz casusları vasitasila izlayir va fürsat tapan kimi na-

TÜRK PiTiK � 143 �

mardeasina obalara, sürülara, at ilxılarına hücum edir, oğuzların var-dövlatini çapıb-ta­

layır, qız-galinlarini asir aparırdılar. Oğuzlar isa birlaşib kafırlara hücum edir, onların maskanlarini, qalalarını viran qoyur, özlarini qılıncdan keçirir, apardıqlarını geri

alırdılar .

... Oğuzlar Salvartı, Köksügözal, Keçaldağ arasındakı güllü-çiçakli, füsunkar yaylaq­

larda maskan salmışdılar. Onlar mal-heyvanlannı geniş otlaqlarda baslayir, "ov ovlayır",

"quş quşlayır", fıravan va xoşbaxt hayat sürürdülar. Baylar yena da "kef çakmak" üçün

Köksügözal dağa ova çıxmışdılar. Bundan xabar tutan kafirlar quzey tarafdan Oğuz oha­

lanna hücuma keçirlar. Obada olan igidlar onların qabağını kasir, qanlı döyüşlar başla­

yır. Oğuz igidlari kafirlari oxlayır, qılıncdan keçirir, lakin onlar sel kimi axır, ordunun

ardı-arası kasilmirdi.

Oğuz baylari bir yera toplaşıb igid oğullardan dasıalar düzaldirlar. 8traf ohalarda olan analar hamısı bir yera yığılıb vuruşa gedan oğullarına xeyir-dua verarak bildirdilar

ki, onlar qalaba ila geri qayıdanadak bu silsila qayalar üzarinda onları gözlayacaklar ...

Bu qayalardan baxarkan döyüş meydanı aydın görünürdü.

İgidlar analarla birlikda iki rükat namaz qılıb döyüş meydanına yollandılar. Analar

onların arxasınca hasrat dolu nazarlarla baxıb, xeyir-dua verdilar. Onlar qayalar üzarinda

saf bağlayıb döyüşün gedişini izlayirdilar. Günlar keçir, düşman qoşunlannın ardı-arası

kasilmirdi. Galanlar qılıncdan keçirilir, meydana yeni dasıalar galirdi.

Analar harakatsiz, yemadan-içmadan döyüşün gedişini izlayir, har kas bütün igidla­

rin, birinci növbada isa öz oğlunun sağ-salamat qayıtması arzusu ila yaşayır, bunun üçün

Allaha yalvarır, dualar oxuyurdular. Günlar keçir, cabhadan qayıdan yoxdur. Lakin har

sahar, sübh açılmadan, dan yeri ağararkan bir ağ atlı, ağ geyimli igid alinda siyirma qı­

lınc dağın yalı ila çaparaq enir, analara yaxınlaşır. Har bir ana bu igidin onun öz oğlu ol­

duğuna şübha etmir. Har kas öz oğlunun adını çağırır. Belalikla, yüzlarla ad eyni zaman­

da saslanir va dağlarda bir gurultuya, qalaba nidasına çevrilir. Lakin ağ atlı igid anaların

yanına çatmamış tadrican solğunlaşır va hamının gözü qarşısında qeyb olur. Bu hadisa

har gün axşamçağı, alatoran düşanda da takrarlanır ...

Analar belaca oğullarını gözladilar. Gözlaya-gözlaya bütün bu dünyadan, onun qay­

ğılanndan ayrıldılar. Yayın yandırıcı günaş şüaları altında; payızın külayinda, çiskinin­

da; qışın qarında, boranında; yazın güllü-çiçakli zamanında gözladilar. Gözlamakdan

yorulmadılar, usanmadılar, gileylanmadilar. Onlar öz ürak yanğılannı göz yaşı va har­

dan bir yanıqlı, hazin sasla oxuduqlan bayatılarla söndürmaya çalışdılar:

TÜRK PiTiK � 144 �

B u dağlar qoşa dağlar, Çatıb baş-başa dağlar, Sizda oğul itirdim, Dönasiz daşa dağlar!

Çıxdım dağlar başına, Yazı yazdım daşına, Galan-gedan oxusun, Nalar galdi başıma.

Bu dağlar tala dağı, Bürüyüb !ala dağı, Har dağ olsa çakilar, Çakilmaz bala dağı.

A dağlar, cana dağlar, Baıasız qana dağlar, İgid getdi, galmadi, Alışıb yana dağlar.

Dörd yanı böldü dağlar, Üstümüz göldü, dağlar. Siza ümid bağlayan İgidlar öldü, dağlar.

Dedim galim dalınca, Dedin qal, man galinca. Yasın ıuıub ağlaram, Qabr evina gedinca!

Gedan igidlar kimi anaların da ürayinda min bir arzu var idi. Bu arzuların yerina yeı­masi üçün onların oğulları mütlaq qayıımalı idi. Yoxsa, min igidla barabar yüz minlarla arzular da yox olub gedardi... Analar ağlayırdı. Geca-gündüz, xısın-xısın ağlayırdı, göz yaşları bulaq kimi çağlayırdı.

B atabat yaylağında, Baıabaı göllarindan qarbda, Keçaldağdan şimalda bir qaya tirasi uzanır. Onun üzarinda insan heykalina hanzayan yüzlarla qaya fiqurları mövcuddur.

TÜRK PiTiK � 145 1i!!!�

Bunlar sanki Allah-Taala tarafindan yaradılmış, daşlaşmış insanlardır. Dilsiz-ağızsız in­sanlar! Adama ela galir ki, hansısa bu saaı dil açı b ağiaya-ağiaya öz dardini sana söyla­yacak, sandan maslahaı, kömak isıayacak, kimdansa şikayaılanacak, gileylanacakdir ...

Bu daşlaşmış insanların arasında adam özünü iıirir, kövralir, ağlamaq isıayir. Qalbin­da onlarla danışmaq üçün kaskin bir arzu baş qaldırır. Lakin har bir insan Allahın bu mö"cüzasi, yaraldığı bu sirli alam qarşısında öz acizliyini hiss edir va "har şey ancaq Al­laha ma"lumdur" demakdan başqa alacı qalmır.

Bu "heykallaşmiş analar" içarisinda elalari vardır ki, vüqarla dayanı b uzaqları, döyüş meydanını seyr edir, elalari vardır ki, başı çiynina ayilib, ağlar gözlarila özünün yegana övladını gözlayir, ba"zilari ali qoynunda ümidla gözlari yol çakir, digarlari ümidini har şeydan, har kasdan üzüb, dizlarini qucaqlayıb yera çökmüşdür. Bu "heykallar" arasında bir-birina "ıasalli veranlari", al göıiirüb Allahdan imdad isıayanlari da vardır .. . (şakil 26)

Xalq arasında bu ıabiaı abidalarina "Daşa dönmüş analar" deyilir. Maraqh burasıdır ki, bu "heykallar"in har ıarafi daşsız, qayasız, aşınmış, hamarian­

mış dağ yamaclarından ibaraıdir. Bu arazinin aşağı hissasinda meşa ıalaları, yuxarı his­sasinda isa seyrak kolluqlar yerlaşir. arazi başdan-başa subalp çamanliyinin yüksak oı­ları ila örtülüdür. "Heykallaşmiş analar" adlanan bu qayahq sahanin canubunda, Keçal dağın sıx meşa ila örtülü şimal aıayinin daraya endiyi yerda köhna yaşayış maskaninin xarabalıqları, binaların qahqları indi da müşahida edilir. Burada, kiçik bir arazida söyüd ağaciarı sıx meşalik ıaşkil edir. Bela danışırlar ki, burada olan bir daş üzarinda yazılmış­dır ki, "biri min eyladim, mini on min eyladim. Qış ela galdi ki, ıakca çomağımı göıürüb buradan çıxdım" (Söhbaı qoyun sürüsündan gedir).

Bu "heykal" qayaların q;ırbinda Qanh göl, şarqinda isa Baıabaı göllari yerlaşir. Bu barada olan afsanada deyilir ki, oğullarının yolunu yüz illarla gözlayan anaların illar bo­yu, geca-gündüz axan göz yaşlarından dup-duru suyu olan, ıarlalara xeyir-barakaı veran Baıabaı göllari yaranmışdır. Bu göllar, xüsusila, ikinci Baıabaı gölü "heykal" qayaların !ap yaxınlığındadır.

ersanada deyilir ki, kafirlarla aparılan qanh döyüşlarda qıhncdan keçirilmiş minlar­la, on minlarla insanın sel kimi axan qanından isa Qanh göl arnala galmişdir. Qanlı göl haqqında xalq arasında başqa afsanalar da yaşamaqdadır. Bunların birinda deyilir ki, bir kişi çuxur bir yerda şum edirrniş, özü da, öküzlari da bark susayıbmış. Kişi al göıürüb Allaha yalvarır ki, biza yazığın galsin, içmaya su yeıir, avazinda bir qurban kasacayam.

Burdan bir bulaq çıxır, özü va öküzlari doyunca su içir, lakin va"dini yerina yeıirmir. Galan il yena harnin yerda şum edarkan bulağın gözü böyüyür, su ela güciii axır ki, kişi öküzlarla birlikda yera baıır, harnin çuxur yerda böyük göl yaranır, camaaı da adını "Qanh göl" qoyur.

TÜRK PiTiK � 146 ��

Başqa bir ravayatda da beladir ki, bir kişi alçaq bir sahada şum edinniş. Günorta ol­

masına baxmayaraq, öküzlarİ dincalmak üçün açmır. Öküzlar isa tamam yorulub, ac va

susuzdurlar. Bu vaxt xışın qabağına iri bir daş çıxır. Xış "boşa" (ya"ni yerindan tarpat­

mak mümkün olmayan manea) ilişir. Kişi öküzlarİ amansızcasına şallaqlayır, döyür ki,

güc verib daşı çıxarsınlar. Öküzlar tamam ıaqatdan düşür, böyürmaya başlayırlar. Kişi

bu dafa onları ağacia döyür. Öküzlar güc verir, daş yerindan çıxır va darin bir uçurum

açılır, buradan gurultu ila su çıxır. Kişi da öküzlarila birlikda bu yarğanda yox olur. Çı­

xan su bu çökak sahada göl arnala gatirir. Bu hadisaya göra ona "Qanlı göl" deyilir.

Bu afsanalarin birincisinda Vatan oğullarının qahramanlığı, ana-oğul mahabbati, Va­

tan sevgisi vasf edilirsa, ikincİda yalançının, öz va"dina xilaf çıxanın, üçüncüda isa in­

safsız, rahmsiz adamın Alla: tarafından mütlaq cazalandırıldığı göstarilir.

"Heykallaşmiş analar" indi da oğullarının yolunu gözlayir. Bela deyirlar ki, bu ana­

ların ba"zilari ayrılığa tab gatirmadiyindan, yağışın, selin-suyun, istinin-soyuğun, çov­

ğunun-külayin ta"sirila yox olub gedir. Buna göra da yol gözlayan bu anaların sayı yüz

illar keçdikca azalır. Bela da deyirlar ki, ayrılığa tab gatiran dayanatli, matanaıli analar

öz oğulları ila Allahın iradasila Qiyamat gününda görüşacaklarina inanır va o günü inti­

zar va basraıla gözlayirlar ...

Sevimli xalq şairimiz Mammad Araz daşlaşmış analara bir şe'r da hasr etmişdir.

Ağlayan qayalar

Ağlayır yol üsıa dilsiz qayalar,

Damlaların yeri göz kimi çuxur.

Çoxdanmı ağlayır, çoxmu ağlayır

Bilani olmayı b, bilani yoxdur.

Yağan yağışları, sellari udur,

Qayalar ağlayır, ağlayır yena.

Pikrimi daş kimi dağlar uçurur Ötan asrlarin daralarina.

Hardasa daş qopub yad ayağından -İgidlar atlanıb, dağlar aşıbdır.

Kimisi qalaba, kef damağında,

Kimisi ölümla yaxalaşıbdır.

TÜRK PiTiK � 147 �

Bir xabar dilayib çandan-çisakdan, Analar qovrulub yol qırağında. Ağiaya-ağiaya yol gözlamakdan Analar daş olub yol qırağında.

YEDDİ BULAQ (YEDDİ BACI)

"Kitabi-Dada Qorqud"un "Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyu"nda göstarilir ki, Beyrayin kafırlar tarafindan dustaq edildiyini eşidan "Yeddi bacı ağ çıxarıb, qara donla­rını geydilar. "Vay, bay qardaşımız! Muradına, arzusuna çatmayan yalqız qardaş!" -deyib, hönkür-hönkür ağlaşdılar" (KDQ. 1988. sah.165.)

Yena da harnin boyda Bayburd qalasında kafirlarin dustaq saxladıqları Beyrakla gö­rüşan tacir ona deyir:

"Yeddi bacını yeddi yol ayrıcında ağlar gördüm, Bamsı! Payız almasıtak al yanaqlarını yırtar gördüm, Bamsı! "Gedib-galmayan qardaş!" - deya, iniayan gördüm, Bamsı!

Babak rayonunun orta va yüksak dağhq hissasinda yerlaşan, xalq arasında Qaraquc (Qarouş), rasmi sanadlarda, xaritalarda Qaraquş adlanan arazi son daraca mürakkab oro­qrafik quruluşa malikdir. Qaraquc (Qaraquş, Qarouş) B abak rayonu ila Şarur rayonu sar­haddinda yerlaşan, yüksakliyi 2600 metra çatan bir dağdır. Bu dağ canub-şarqa doğru tadrican alçalaraq Çalxandağındakı Ağ qayada 1758 metra, Cahriçayın sol sahilinda "Makkaz" deyilan sahada isa 1600-1700 metra çatır. Qaraquş (Qarouş) maflıumu xalq arasında ıakca bir dağa aid edilmir va "Qarouş" dedikda B abak rayonunun yüksak dağhq sahasinda şarqda Qazan yaylağı, qarbda Yelli gadik, Şarur rayonunda Xanbulağı, Dar­band, Sarıbulaq arasında qalan bütün arazi - yaylaqlar, otlaqlar, biçanaklar hamısı birlik­da başa düşülür.

Bu arazidaki yurd yeriarindan biri "Yeddi bulaq" adlanır va o, şimal tarafdan "Hal­la-Halla" adlanan, yüksakliyi 2000 metrelan artıq olan azamatli bir dağa söykanir. Yur­dun canubunda nisbi yüksakliyi 15-20 metra çatan uzunsov, harnar tira uzanır. "Yeddi

TÜRK PiTiK � 148 1i!�

bulaq" yurduna bu adın verilmasi onun şarqinda 200-300 meırlik masafada maşhur "Halla-Halla" dağının aıayinda bir-birindan 10-15 meır aralı 7 duma gözlü, gül-çiçakla ahatalanmiş dağ bulağırun çağlaması ila alaqadardır. (Şakil 27)

Bulaqlann şırıltısına qulaq asdıqda adama ela galir ki, onlar insan kimi xısın-xısın, dardli-dardli danışır, hardan qüssali mahnı oxuyur, hardan üraklari yandıran bayatılar deyib ağlayır, ba'zan da darindan ah çakib sükuıla axır, sanki fikra dalır, öz dardi, öz hüznü ila birga tanha qalır ... Bütün bunlar geca-gündüz, illar boyu, asrlar boyu ıakrarla­nır. Na bulaqlar yorulur, na da onların göz yaşları tükani b qurıanr ...

Yeddi bulaq yurdu atrafdakı yurdların aksariyyaıindan, o cümladan Xan yurdundan, Qoşa yurddan, Abdullanın yurdundan, Salaxan yurddan, Mehrab yurddan yüksakda sa­falı, güllü-çiçakli, kolluq sahada yerlaşir.

Canubda Altunıaxı, şarqda Qazan, qarbda isa Yelli gadik yurdlan ondan yüksakda­dir. Bizim kandin camaaıı aksar iliarda Yeddi bulağa düşar, orada oba qurardı.

Suya gedan qız-galinlar bulağa qadar yol boyunca deyib-gülüb, zarafaılaşsalar da bulaqlara çaıdıqda sirnaları ciddilaşir, bir növ hüzn va alama bürünür, söhbatlar azalır­dı. Mana ela galirdi ki, bu qız-galinlarin harasinin öz bulağı var va onlar har dafa "öz bu­lağı"ndan su götürardilar. Ba"zan da suya gedan qadınlar bu bulaqlann hamısına baş ça­kar, onların suyundan al-üzüna vurar, sonra sahangini birindan dolduruh yola düşardilar. Rahmaılik anarn bu bulaqlann arasında ucaboylu olların, yarpızlann içindan açılmış dar cığırla asta-asıa keçar, har bulağın yanında ayaq saxlar, sanki onlarla öz ürayinda sa­larnlaşar va sonuncu "böyük bacı" bulağından su götürardi.

Ba"zan axşarnlar çoban va quzuçular, kanddan ot biçinina galan kişilar bu bulaqların başına yığışar, biz uşaqlar da oraya toplaşardıq. Çobanlar yan ıüıayinda, neyda yaruqlı havalar çalar va oxuyardılar.

Bizim yerlarda çobana, quzuçuya, naxırçıya çox böyük hörmat va ehtirarn vardır. Har bir evin halal ıikasindan, kanddan galan sovqaıdan birinci növbada onlar üçün pay ayrılardı. Çoban bu qüdratli dağlann, al-alvan geyinrniş zarafşan çadralı yaylaqların sa­hibi, har bir evin sayılan-seçilan qonağı hesab edilirdi. Sevimli şairimiz Mamrnad Arazın dediyi kimi:

... Dağların palangi, şiri da sansan, Şairi da sansan, şe"ri da sansan. Van, barakati, xeyri da sansan, Çoban, salarnal qal, sağ-salarnal qal!

Çobanlardan Quluş, kürd Mahamrnad, Dadaş, Cabo, Zeynalabdin va başqaları öz xeyirxahlıqları, mehribanlıqları, qayğıkeşliklari ila hamının hörmaı va mahabbaılarini

TÜRK PiTiK � 1'1-9 �

qazanmışdılar. Çoban Mensim ila çoban Müslüm yan tüteyinde, quzuçulardan emim Yu­

sif neyde (bizim kendde neye "şivri" deyirler) göze!, yaruqlı havalar çalar, avazı olanlar ise el mahruları, muğamlardan parçalar oxuyardılar. Mensirnin yan tüteyinde çaldığı "Çoban bayatı" yanıqlı mahnıya çevrilib dağların serin mehine qarışaraq aylı-ulduzlu yay gecelerinin qararılıq engirıliklerinda iıerdi.

Böyüdükce döne-döne anaını bu bulaqlarla elaqedar olan suallarla yorardım: ni ya her

yerde bulaqlar takdir, burada yeddidir? Ni ya diger yurdlarda qızlar bulaq başında oxu­yur, gül ür, bir-birini sulayır, burada ise bikef olurlar? Anam ise yeddi bacının göz yaşın­

dan emele gelen bulaqlar haqqındakı xalq arasında yaranıb ve nesilden-nesile keçerek

hala da yaşayan bela bir afsanani danışardı:

"Bu yerlarin güllü-çiçekli yay oılaqlannda yüz mindan anıq qoyun-keçi otlardı. Bu otlaqlar bir ucu Qazan yayiağından başlamış Yeddi gadiya, Sarı bulaq ve Xan bulağa qa­

dar geniş bir arazini ahata edirdi. San bulağın arxası, onun quzey ıarafi hala kafirlarin alinda idi. Onlar da allarinda olan arazida çoxlu qoyun saxlayır va ba"zan da gizlica

oğuzların "xam" saxladıqları otlaqlara girmaya cahd edirdilar. Bela hallarda çobanlar arasında "ağac davası" düşür, qan tökülür, ölanlar da olurdu. Bu vuruşmalarda çobanlar öz an"analerina sadiq qalar, heç vaxı qılıncdan, xencerden isıifade eımezdiler. Orıların yegana e"ıibarlı silahı zoğal ağacı idi. Zoğal ağacından hazırlanmış damir baridiyinde olan bu ağaciarın her birini çobanlar bir qoça va ya bir öyece alardılar. Döyüş zamanı ağaciarın şaqqıltısı dağlarda eks-sada verardi. Çobanların yapıncı formasında keçooen hazırladıqları bürüncakdan isa (onu adatan "çoban keçesi" adlandırırlar) qalxan (balga)

kimi istifada edilirdi. Bu vuruşmalarda ıekca igidlik, casaret, caldlik va qolun qüvvetli olması kifayat de­

yildi. Qalib galmak üçün zarbalerin qarşısını maharetle almağı, sena endirilen güclü zer­

balare tab gatirmeyi, bir sözle, qabaqda dayanınağı da bacarmalı idin. Bele ağac döyüşlarinda heç vaxı Qaya çobanın qabağında dayanan olmamışdı. Odur

ki, kafirlar hamişe Qaya çobarıla qarşılaşmaqdan çakinar ve onun örüşüna keçmaya ca­sarel eımazdiler. Nece olursa bir gün kafirlerin dörd çobanı özlerinin çoxluğuna arxala­nıb iki böyük qoyun sürüsü ile Qaya çobanın örüşüna keçirlar. Bunu göran Qaya çoban

uca bir qayanın başından uca sasla kafirlari xabardar edarak sürülarini örüşdan çakib aparmalannı talab edir. Kafirler ona söyüşla cavab verir va dördlükda ona doğru yeriyir­

lar. Onlann gürnan etdiklari kimi, Qaya çoban qabaqdan qaçnur, e"tibarlı, sadiq yoldaşı ve arxası olan Banek adlı iıi ile casaraıla düşmaniara qarşı gedir. V uruşma geniş bir ya­macda başlayır. Qaya üst samıi seçir, keçani sol qoluna dolayıb balga ıuıur, deyenayi sağ alina alır.

Dörd nafar azınan badarıli, qolu zorlu, azğırılaşmış kafira qarşı tek vuruşan Qaya

TÜRK PiTiK � lSO �jgj�

dağların, qayaların qaplanı tak caldlikla sıçrayır, har zarbasi ildınrn kimi saslanib,

daralarda aks-sada verir, ona endirilan zarbalari bu dağların mağrur qayaları kimi vüqar­Ja qabul edirdi. E"tibarlı Banak onu arxadan qoruyur, aldığı zarbalara baxmayaraq, pa­Jang kimi kafirlarin üzarina tullarur, onları qanlanna qaltan edirdi.

Qaya başından bir neça zarba almışdı, axan qan onun gözlarini tuturdu. Kafirlar onu yoxuş boyunca yuxarıya doğru sıxışdırıb arxadakı kolluğa salmaq, al-qo! açmasına im­kan verınamaya çalışırdılar. Bunu hiss edan Qaya kafirlarin gözlamadiyi halda üz ye­nişa şığıyıb onların arasından keçarkan bir an içinda avval solundakı, sonra isa sağında­

kı kafirin kallasina qüvvatli zarba endirir. Bu hücumu gözlamayan kafırlar müdafia olu­na bilmadiklarindan aldıqları zarbadan kasilmiş ağac kimi yera sarilirlar. Qol-qabırğası

sınmış, başı yanlmış, al qana bulaşmış üçüncü kafir yıxıla dura bir az aralarn b huşunu itirir va üzü üsta yera düşür. Özünda güc tapan dördüncü kafir qoyun sürülarini qoyub yalı aşır, taqati olmadığından yamac boyu yumbalana-yumbalana diyirlanib canını qur­tara bilir.

Çoban Qaya e"tibarlı dostu va arxası Banayin kömayi ila sürünü toplayıb obaya doğru sürür. Onun yerimaya, ayaq üsta durmağa taqati qalmamışdı, başından aldığı ya­

raların qanı dayanmır, gözlari qaralır, qulaqları uğuldayırdı ... Lakin o yıxılmamaq, bura­

da qalmamaq, sürünü vaxtında sağına çatdırmaq üçün bütün gücünü va iradasini topla­yır, an e"tibarlı silahı olan ağacına söykana-söykana sürünün arxasınca iralilayirdi. Ar­

tıq oba görünürdü. O isa son gücünü toplayı b obaya çatmağa can atırdı. Lakin arrıq ıa­qatinin qalmadığını, yıxılacağını hiss etdikda ağ qoyun darisindan olan saçaqlı papağını

başının üstüna qaldırıb bir neça dafa havada yellayarak yıxılır ... Obadan bunu göranlar - kişi, qadın, uşaq, qız-galin - hamı ayağa qalxır va sel kimi

çoban Qayaya doğru axışırlar. O, huşsuz vaziyyatda uzanmışdı. Çoxlu qan itirdiyindan hanizi ağappaq idi. Kişilar Qaya çobanı ağaciardan va keçadan düzaltdiklari xaraya qo­

yub alaçığa gatirirlar. Onun üz-gözünü, barlanini yoxladıqda hamını taaccüb va dahşat bürüdü. Çoban Qayanın badaninda salarnar yer yox idi, har yeri göm-göy zolaqlarla ör­tülmüşdü. Başından on bir ağır zarba almışdı ki, bunların har biri öldürücü zarbalar idi... Xalq tabahatini darindan bilan, bu dağların şafaverici otlannı, çiçaklarini yaxşı taruyan "türkaçara" hakimlar vaxt itirmadan işa başladılar: Qayaya otlardan şarbat içirdilar, ba­şına, barlanina malham döşadilar. Bütün oba onun başına, alaçığın atrafına yığışmışdı. Hamı ulu Tannya yalvanr, el dayağı olan bu igid çobana nicaı dilayirdi. Nişanlısı - gö­zallar gözali Çiçak, yegana qardaşlarını canlanndan arrıq sevan yeddi bacı Allaha yalva­rır, onun başına dolarur va ayaqlanna döşanirdilar .. .

Bela deyirlar ki, o dövrlarda insanlar pak, günahsız, e"tiqadlı va Allaha yaxın olduq­

larına göra Tarırı onları tez eşidir, dualarını qabul edir, arzu va isıaklarini yerina yetirirdi.

TÜRK PiTiK � ısı ırn��

Böyük Tanrı xalqın bu duasını da qabul etdi. Çoban Qaya gözlarini açdı, gözlarİ nişan­

lısının, bacılarırun yaşlı gözlarina, bütün camaatın qam-qüssali üzlarina sataşdı. O, bütün

ağrı va acısını unutdu, sanki ona böyük güc, taqat va dayanat galdi, üzünda xoş bir ıa­

bassümla qalxıb oturdu. Camaatın şükür va hamd-sana sadaları ucaldı. Çoban Qaya ba­

şına galanlari daruşdı ...

Ertasi gün sübh tezdan başı sarıqlı Qayanın sürünü qabağına qatıb, örüşa sürdüyünü

göran oba ahli onun ardınca taaccüb va iftixar hissi ila baxırdı. Sadiq dostu Banak da

azacıq axsaya-axsaya onun yanınca gedirdi.

Bu kimi va buna oxşar hadisalar başqa çobanların, xüsusila çoban Qayanın hayatında

dafalarla takrarlanmışdır. Bela hadisalardan sonra kafidar bir müddaı bu atraflarda gö­

rünrnaya casarat etmir, lakin qisas almaq, xaincasina hücum edib oğuzların qoyun, qara­

mal sürülarini, at ilxılarını aparmaq üçün fürsaı gözlayirdilar.

Kafırlarin çobanları Çoban Qayadan çox yanıqlı idilar. Xüsusila, son hadisa onların

qazabini va intiqam hissini daha da coşdurmuşdu. Hadisani eşidan kafırlarin ağası Qara

Malik qaçıb canını Qayadan qurtarmış çobandan ahvalatı öyrandi, onları qorxaqlıqda,

acizlikda, ıaparsizlikda taqsirlandirdi va göstariş verdi ki, fürsat tapıb bir haftaya kimi

Çoban Qayanı da, nişanlısı Çiçayi da, qoyun sürüsünü da va basılmaz iti Banayi da ga­

tirib ona tahvil versinlar. Bunun üçün 300 nafar seçma kafir ayırdı.

Qayanın nişanlısı Çiçak Altunıaxıın an gözal, an igid qızlarından biri idi. O, at min­

makda, ox aımaqda, ağac, qılınc vurmaqda "manam-manam" deyan oğlanlardan geri

qalmazdı. Çiçak beş qardaşın bir bacısı idi. Atası Dönrnaz Qayanın atası İldırımla qar­

daşdan artıq dost, bir-birina arxa va kömak idilar. Dönrnazin beş oğlu, İldırımın isa yeddi

qızı var idi. Çiçak va Qaya onların sonbeşiklari idilar. Eyni ilda, eyni ayda, eyni günda

doğulmuş uşaqları valideynlari "göbakkasma" nişanlamışdılar. Onlar körpalikda bir

nannida, bir beşikda yatmış, bir yerda oynamış, küsüşmüş, barışmış, bir yerda böyüyüb

boya-başa çatmış va bir-birlarini sonsuz mahabbatla sevmişdilar. Valideynlarinin, elin,

obanın xeyir-duası ila el yayiağa köçmazdan bir az avval onların toyu olmuşdu. Bunların

mahabbati dasıana dönmüş, dillar azbari olmuşdu. Çiçak Qayarun sürü ila obaya qayıt­

ması vaxtım gözlaya bilmirdi. O, "Ceyran" adlı, ceyrandan gözal, ceyrandan sür"atli atı­

na minar, Qayanın sürünü oıardığı otlaqlara çapar, onu tapar, boynuna sarılar va an xoş­

baxı, an saadatli anlarını yaşardılar. Qaya al-alvan dağ çiçaklarindan hördüyü çalangi Çi­

çayin boynuna salar, yaylaqlardan topladığı ne"matlardan hadiyyalar verardi.

Çox zaman onlar sürünü birlikda obaya gatirar va birlikda otlağa sürardilar ... Onların

bu ünsiyyatini hamı bayanir, el-oba, hamı onları sevir, onların ülvi va pak mahabbatlari

ila faxr edirdilar.

Çiçayin bu safarlarinda onu vafalı dost olan Banak qarşılayar va yola salardı. Banak

TÜRK PiTiK � 152 ��

şir, palang cüssali çoban iti idi. Onun nasli-kökü bu qapıda artı b töramiş va sahibina sa­daqatla qulluq etmişdi.

Banak "qurd basan" itlardan idi. O dafalarla sürüya hücum edan canavarları boğub ağılın kanarına uzatmışdı. Bir dafa isa sürüya dolmuş aniklardan (itin va ya canavarın yaşı tamam olmamış balalarına anik deyirlar) üçünü parçalayıb yan-yana düzmüşdü. Qurdun aniklari qorxunun na olduğunu qanmadıqlarından analan ila birlikda sürüya hü­cum eldikdan sonra tahlüka olduqda bela sürüdan çıxmır, asasan, qoyunların quyruğu­nu didir, parçalayırlar.

Çox qadimdan çobanlarda bela bir an"anaya dönmadan ama! edilir: qurd basan (ca­navarı öldüran) it üçün harnin saat heyvan kasilir, onun quyruğu harnin iıa atılır. it quy­ruqdan doyunca yemalidir. 8ks taqdirda, söylananlara göra, it "zaharlanib" öla bilar. Ba­nayin bir neça "qalabasindan" sonra canavarlar onun sasi galan tarafa ayaq basınağa bir daha cür"at etmamişdilar. Lakin "ikiayaqlı canavarlar" - kafırlar Qayadan qisas almaq üçün axıardıqlan fürsati alda etdilar .. . Ceyran atın belinda Qayanın görüşündan qayıdan Çiçak, arxasınca onu yola salan Banak Kollu yurdla Mehrab yurdu arasındaki sıx kollar­la va ağaclarla örtülü daraya enirdilar. Birdan Ceyran qulaqlannı şakladi, kişnadi, sür"atini yavaşıtdı, Banak hüra-hüra atiını qabaqlamağa, sanki onu dayandırmağa cahd etdi. Heç bir şeydan şübhalanmayan, özüna güvanan Çiçak heyvanların bu harakatina ahamiyyat vermadi...

Gecadan galib kollar arasında gizlanmiş kafirlar maqarnı çatan kimi kamand atı b Çi­çayi atdan saldılar. Müqavimat göstarmasina baxmayaraq onu yapıncıya büküb sarıdılar. Ceyran at sıçrayıb Qaya çoban olan samta üz ıuıdu. Kafırlar onu arxadan oxladılar, la­kin o, quş kimi uçub, gözdan itdi. Banak yağılara hücum etdi, kafirlar onun qabaq ayaq­larını qırdılar, başını, qabırğalarını azdilar. Qayanın heç nadan xabari yox idi. O, Çiçayi Mehrab yurdundan yola salıb qayıtmalı olan Banayir. yolunu gözlayirdi. Banakdan isa bir xabar yox idi. O, yan tütayinda "Çoban bayatı" çalıb, qamli-qamli oxumağa başladı :

Yalın yalaqda qaldı, Kütün tabaqda qaldı, Sürün yataqda qaldı, Banak, Banak, a Banak ...

Sadiq dostum yoldaşım, Ham arxam, ham sirdaşım, Sansiz axar göz yaşım, Banak, Banak, a Banak ..

TÜRK PiTiK � 153 ��

Çiçakdan ver bir xabar,

Onsuz ömür qam, kadar,

Kafırlar yolun kasar,

Banak, Banak, a Banak ..

Birdan onun bütün varlığını amansız bir dahşat bürüdü, ürayi şiddatla döyünmaya

başladı. Qulağına Çiçayin qaibana harayı galdi: "Qaya, azizim, sevgilim, xilas et mani!

Kafidar apardılar mani!.." Bu anda Banayİn zingiltisini eşitdi. Ela bu vaxt qayaların,

kolların üzarindan uça-uça galan Ceyran at özünü Qaya çobana yetirdi. Onun gözlarİ

hadaqasindan çıxmışdı, azizi ölmüş insan kimi göz yaşı axıdırdı, döşündan köpük daşla­

nırdı, sarğısına yeddi ox sancılmışdı, al qanına boyanmışdı.

Çoban Qaya işin na yerda olduğunu anladı. Ceyran atın sarğısından oxları çıxardı, bo­

ynunu qucaqlayıb, üzündan öpdü. Har ikisi ağlayırdı: biri kişnartilarla, digari hönkürtü

ila ... Qayarun atın belina sıçramağı ila hadisa yerina çatmağı bir oldu. Banak can verirdi.

Qaya diz çökdü, onun başıru qaldınb bağnna basdı. Banak son nafasinda sahibinin

allarini yaladı, gözlarİndan yaş axıda-axıda üzünü quzey tarafa tutub, üç dafa hürdü,

Qayanın qollan arasında gözlarini yumdu. Qaya azizi ölmüş adamlar kimi hönkürdü ...

Bu zaman kafırlar Çiçayi qarşıdakı dağın yalından aşırıb aparırdılar. Qaya Çiçayin

imdada çağıran sasini eşitdi, düşman dastasini gördü. Sevgilisinin asir getdiyini anladı.

Onu xilas etmak üçün na"ra çakib düşman üzarina cumdu. O sanki qartal kimi qanad

açmış yeddi divdan güc almışdı. Dastadaki adamları qırıb-çatıb Çiçayi azad etmak üçün

sonuncu hamiaya keçmişdi ki, qarşıdan üç yüza qadar kafır sel kimi üstüna yeridi.

Güclar qeyri-barabar idi. Lakin Qayanın düşmana olan qazabi, nifrati, Vatanina,

sevgilisina olan mahabbati onu mağlubedilmaz etmişdi.

Qaya dağ döşündaki qayalan uçurub kafirlerin dastasina doğru diyirladir, kiçik qaya

parçalarını dolu kimi onların başına yağdırırdı. Dağ yamacı ila sür"at götüran har bir

nahang qaya onlarla kafiri cahannama vasil edirdi. Lakin düşmanİn ardı-arası kasilmir­

di, onlar qarışqa kimi daşlanıb galirdi. Qaya ıak canına onlann qarşısıru ala bilmayaca­

yini hiss etdi. Arxada Vatan, el-oba, xalqı, hacılan - bütöv bir el dururdu. Düşmanİn bu

xaincasina hücumundan isa kirnsanin xabari yox idi. Ona oncaq Ulu Tarın kömak eda

bilard i...

Qaya allarini göylara qaldınb Böyük Tarınya üz tutdu, dua etdi, sonda: "Allah-Al­

lah", "Allah aman" - deya ondan imdad istadi. Qüdratli Allaha yalvarırdı: "Ya Rabbim,

öz sadiq bandalarina kömak et, onların murdar kafirlara asir olmalannı, torpaqlarının on

TÜRK PiTiK � 154- li!!�

lara tapdaq olmalannı, mal-dövlatinin qaraı edilmasini rava bilma! İlahi, mö"cüza gös­ıar, düşmanin qabağını almaqda biza kömak ol!"

Bu vaxı, doğrudan da mö"cüza baş verdi: Qaya özünün nahang, azamatli bir dağa çevrildiyini hiss edirdi, get-geda böyüyür va göylara doğru ucaldıqca ucalırdı. Onun yaniara açılan qollan sıra dağlar kimi yüksalarak şarqdan qarba doğru uzanmış, kafirla­rin qabağını kasmişdi. Har tarafdan keçilmaz, azamatli dağlarla mühasiraya alınmış ka­firlar isa alçaq boylu tapalara, qayalara, daşlara çevrildilar. Düşmandan xilas olmuş Çi­çak minara ıimsallı gözal bir qaya kimi yüksalir, qollarını Qayaya doğru uzadı b, ona çaı­mağa can atırdı. Lakin onlar bir-birina qovuşa bilmadilar... Çiçak indi da maşhur olan "Galin qaya"ya, Qaya isa qolunun biri Salaxan qayadan keçib, Qazan yaylağına, digari isa Sarı bulaqdan Yelli gadiya çatan azamaıli, vüqarlı va nahang "Halla-Halla" dağına çevrildi. Onlar min ildan artıqdır ki, hasratla bir-birina baxır, lakin aralarında daşlaşmış kafir casadiari onları qovuşmağa qoymur ...

Qayanın na"rasi, "Allah-Allah" nidası göy gurultusu, şimşak kimi bir anda el-obaya çatdı. Camaat kafirlarin qabağını almaq üçün sel kimi axışıb galdi. Hamıdan qabaqda Qayanın yegana va aziz qardaşlannı öz canlarından artıq sevan yeddi hacısı yüyürürdü. Onlar sanki qayalann, daralarin, kolların üstündan uça-uça galirdilar. Qardaşlarını hami­şa olduğu kimi yena da qanh vuruşmadan sağ-salarnal çıxmış. mağlubedilmaz bir qahra­man kimi göracaklarini gürnan edan hacılar başqa bir manzara ila qarşılaşdılar: qardaş­ları azamatli, göylara yüksalan möhtaşam bir dağa çevrilmişdi...

Bacılar faryad edib saçlannı yoldular, alma yanaqlarını cırdılar, başlanna, dizlarina döydülar, "Allah-Allah" deyib zarıdılar. "Vay igid qardaşımız, arzusu, muradı yarımçıq qalan qardaşırnız! İfıixarımız, el-oba yolunda canını fada edan qahraman qardaşımız!" ­deyib azamatli dağa çevrilmiş Qayanın ayağına döşandilar. Hönkür-hönkür ağlaşdılar, üraklari parçalayan ağılar dedilar ...

Bacıları döşandiklari torpaqdan - qardaşlarının ayaqlarından ayırmaq mümkün ol­madı, onlar ağiaya-ağiaya daşlaşdılar va har birinin göz yaşlarından bir bulaq yarandı. Bu bulaqlar çağladı, dara enişa axdı. Bir az aşağıda bir-birina qovuşub-qucaqlaşıb kiçik bir çay arnala gatirdilar. Özünün qahraman, xilaskar oğluna bütün el-oba da göz yaşı axıtdı. Bu göz yaşları birlaşib faryad eda-eda şaqqıltı va gurultu ila axan dağ çayına çev­rildi . . . Yeddi bulağın atrafı, onların arnala gatirdiyi çay yatağının sahillarİ cannal ıimsallı gülşana çevrildi, güllü-çiçakli, yam-yaşıl libasa büründü ... "

"Yeddi bulaq - Yeddi bacı", "Galin qaya", "Allah-Allah", "Allah aman" müraciaıin­dan "Halla-Halla" afsanavi toponimlari yarandı. "Koli u yurd" "Yeddi bulaq" yurdu ad­landırıldı. Onlardan canubda Altunıaxı, Xan yurdu; şarqda Qazan yaylağı, Salaxan da­rasi; qarbda San bulaq, Xan bulağı, Dana qalası va s. yerlaşir.

TÜRK PiTiK � 155 �

Bütün Qaraquc (Qarouş) arazisinda dağlarımızın mağrurluq ramzi olan qartallar da­ha çox Halla-Halianın zirvasindaki qayalarda maskan salar, dağın asimana yüksalan üza­rinda mağrur-mağrur süzarlar. Yeddi bulaq obasında geealayan har kasi sübh tezdan sas­sasa veran kakliklarin asrarangiz nağmalari oyadar.

Maraqhdır ki, bu yerlarda tez-tez rast galinan dağ keçisi sürülari insanlardan o qadar da ehtiyat elmadan dağlardan enar, çobanların qoyun sürülari üçün sal rluziardan dü­zaltdiklari "duzlaq"larda duz yalayar, Yeddi bulaqdan su içar, yenidan qayahqlara çaki­larlar ... Na qadar taaccüblü olsa da qartallann, quzğunların bu bulaqların başına enma­Iarina tez-tez tasadüf edilir.

Y eddi nisgilli bacının göz yaşlarından yaranmış Y eddi bulaq asrlar boyu geca­gündüz axır, eliara şafa, xeyir-barakat va hayat baxş edir... 8hali möhtaşam tabiat abi­dalari olan "Halla-Halla"ya, "Galin qaya"ya, "Yeddi bulağ"a hamişa hörmat va ehti­rarnla yanaşır, onları Allah-Taalanın yaratdığı müqaddas yerlardan hesab edirlar ...

"Kitabi-Dada Qorqud" qahramanlanndan Bamsı Beyrak va onun yeddi bacısı uzun ayrıhqdan sonra yenidan görüşsalar da, "galimli-gedirnli dünya"nın, "son ucu ölümlü dünya"nın qanununa uyğun olaraq, onları da "acal aldı, yer gizladi". Xalqın seva-seva, aziziaya-aziziaya zamanamiza qadar yaşatdığı bu afsanada isa Qaya çoban azamatli "Halla-Halla" dağına, onun sevgilisi Çiçak "Galin qaya"ya, yeddi bacısı isa "Yeddi bu­lağ"a çevrilib abadiyyat qazanmışlar ...

OÖLANQALA - QIZQALA

Babak rayonunun Payız kandindan bir az yuxarıda, Çalxanqalanın şarq qurtaracağın­da, Cahriçayın sağ salıilinda "Oğlanqala", sol sahilinda Makkaz tarafda isa "Qızqala" deyilan, haqiqatan da tabii qalalan xatırladan iki azamatli qaya yüksalir. Oğlanqala çay ın vadisina yaxın, Qızqala isa sol yamacda, dağın atayinda, nisbatan yüksak sahada yerlaşir.

Oğlanqalanın arxa tarafindan keçan selovun kanarındakı tapaliklarda qadimdan qal­ma qabiristanlıq vardır. Oğlanqala maşhur Çalxanqalaya qalxan iki qoldan birinin, ham da asasının yaxınhğında yerlaşir. Qızqalanın üzarinda kiçik düzanlik yerlaşir. Ba"zan orada dağ keçilarinin otlarlığını müşahida etmak mümkündür. Qız qalasından şarqa doğ­ru uzanan dağ tirasi ila Makkaz arasından "Böyük nov" adlı selov keçir. Makkazin arxa-

TÜRK PiTiK � 156 �

sında şimal-şarq istiqamatinda İydali deyilan saha, onun şimal samıinda isa Ataşan ke­çidi yerlaşir.

Bu iki qaya - iki "qala" barasinda kadarli bir afsana yaranmışdır. Bu afsanada bir-bi­rini ülvi va sonsuz mahabbatla sevan iki matin gancin nakam, lakin sadaqatli, alovlu sev­gisindan söhbat açılır.

Oğuzların başlıca yaşayış maskanlarindan olan Çalxanqala (Ağ qaya Çalxandağda­dır) va azamatli Makkaz dağında yerlaşan Qapılı Darband bir-birinin qonşuluğundadır. Eramızdan avval II-I miniiliklarda mövcud olmuş Çalxanqalanı Makkaz dağ sistemin­dan Cahriçayın vadisi ayırır. Qaraquşdan (2600 m) başlamış Çalxandağa ( 1758 m) qadar uzanan dağ silsilasi Cahriçay tarafdan kasilir va onun sol sahilinda sanki bir "ilgak" şak­linda Makkaz dağını arnala gatirir.

Bela naql edirlar ki, çox-çox qadim zamanlarda bir-birinin qonşuluğunda iki adlı­sanlı, varlı-karlı, tayfa yaşayırmış. Bu tayfaların yaşayış yerlarini, yaylaq va qışlaqlannı bir-birindan coşqun, yaz yağışları zamanı yaıağına sığmayan Cahri çayı ayınrmış. Bu iki tayfa arasında mehriban dostluq, qohumluq münasibatlari yaranmış, demak olar ki, heç vaxt narazılıq, giley-güzar baş vermamişdi. Onlar sevine va kadarlarini birlikda bölüş­dürmüş, dar günda bir-birina hayan olmuşdular. Bir-birina qız verib, qız almış, qohum­luq alaqalari yaratmışdılar. Kafırlarin qarşısına birga, vahid qüvva ila çıxıb, onlara layi­qinca cavab vermişdilar.

Bu birlik, daxilda ba"zi badxahlann xoşuna galmir, kanarda isa düşmaniari son da­raca narahat ed irdi. Onlar xeyirxah münasibatlari pozmaq üçün müxtalif vasitalar va ma­qam axtanrdılar. Daxili nankorlar müxtalif dedi-qodular töradir, bu iki tayfa arasındaki münasibatlarin ıadrican soyumasına sabab olurdular.

Lakin kafirlarin planı daha makrli va dahşatli idi. Nahayat, onlar bu iki dost va qo­hum ıayfam bir-birina qanlı düşman etmak üçün plan cızıb maharatla hayata keçirdilar. Bir das ta kafir geca ikan gizli ca makkazlilarin qoyun saxlanan ağılına soxulub çobanlar­dan birini oradaca qatla yetirdi, digarini isa çayı adlayıb Çalxanqala tarafa keçirdilar, orada öldürdülar va meyilini çayın kananna atıb öz yerlarina çakildilar ...

Sahar bu qanlı facianin xabari har iki tarafa yayıldı. MakkazlHar çalxanqalalıları qan­lı ıutdular. Onlar isa günahkar olmadıqlannı heç bir vachla sübut eda bilmadilar. Belaca, iki dost ıayfa arasında qanlı vuruşma baş verdi, har iki tarafdan ölanlar va yaralananlar oldu. Kafırlarin fitnasi baş ıuımuşdu: onların düşmani olan iki dost tayfa indi bir-birina qanim kasilmişdi. Qarşılıqlı e"tibar, hörmat va ehtiram aradan götürülmüşdü. Hatta ya­xın qohumlar bela bir-birina gedib-galmir va çalxanqalalılann hamısına ümumi düşman kimi baxırdılar ...

TÜRK PiTiK � 15 7 �

Bu hadisadan qabaq çalxanqalalıların başçısı Doğan va makkazlilarin başçısı Matin, hamçinin har iki aila arasında çox mehriban va samimi bir dostluq yaranmışdı. Onlar bir­birini qardaşdan artıq sevir va azizlayirdilar. Bu dostluq har yerda hamı üçün nümuna göstarilirdi. Doğanın igid bir oğlu, Matinin isa dağ çiçaklari qadar zarif, malaklar qadar füsunkar bir qızı var idi. Oğlanın adı Murad, qızın adı isa Ceyran idi. Murad Ceyrandan iki yaş böyük idi. Muradın on, Ceyranın isa sakkiz yaşı var idi.

Bu iki aila xoşbaxt va şad günlarinda, ya"ni dostluq etdiyi vaxllarda tez-tez bir-biri­nin aziz va arzuedilan qonaqları olardılar. Ailalar har hafta görüşar, günlarini, gazintila­rini bir yerda keçirar, kişilar birlilcda kaldik, dağ keçisi, dağ qoçu ovuna çıxardılar. Bela günlarda özlarini an çox xoşbaxt hiss edan Muradla Ceyran olardı. Onları heç cür bir-bi­rindan ayırrnaq mümkün olmazdı. Murad qayğı va diqqatla Ceyrana qulluq edar, alindan tutub hayatda, gül-çiçaklarla bazanmiş dağ döşünda gazdirar, onun üçün gül dasıasi dü­zaldar, har bir arzusunu böyük sevincia yerina yetirardi. Onlar qafasdaki kakliklarla, ha­yatdaki quzularla, ala öyradilmiş ov balası ila oynamaqdan doymazdılar. Valideynlar on­ların bu ünsiyyatindan sevinar, vacda galar va üraklarinda xoşbaxt arzular baş qaldırar­dı ... Onları çox çatinlikla süfra başına gatirmak mümkün olurdu.

Aralığa düşmançiliyin düşmayi bu iki ma"sum uşaq qalbini da yaraladı, onları bir­birindan ayrı saldı ... Bu iki mehriban, bir-biri üçün aziz olan ailalar da ayrı düşdülar. Bir müddaı qüssadan uşaqların ikisi da xastalandi. Onlar bu dahşatli ayrılığın sahabini heç cür başa düşa bilınirdilar. Verdiklan çoxlu suallara hamişa eyni cavabı alırdılar: "Uşaq­san, otur uşaq yerinda! Uşaq har şeya qarışmaz!" İllar keçirdi. Murad va Ceyran böyü­yürdülar. Böyüdükca da gözallaşir va kamillaşirdilar. Onların qalbinda olan uşaq dost­luğu, "bacıq-ardaş" mahabbati getdikca darinlaşir, öz mazmununu va istiqamatini dayi­şirdi. Onların üzarinda ciddi nazarat qoyulmasına baxrnayaraq fürsat tapan kimi gizlinca Cahriçayın sahilina galir, bir-birini heç olmazsa, uzaqdan görmak üçün kolların arasın­dan qarşıdakı sahili göz qırpmadan müşahida edirdilar. Bir-birini göran kimi mümkün qadar sahila yaxın galir, ovsunlanmış, daşa dönmüş kimi danışmadan, bir-birina acgöz­lükla ıamaşa edar, sonra özlarina galib ürak sözlarini işara ila çatdırrnağa çalışardılar. Cahriçay çox enli va gurultulu olduğundan onlar danışsaydılar bela, bir-birini eşida bilmazdilar.

Onların "görüşü" bir neça müddaı bela keçdi. Bir gün Ceyran gördü ki, Murad "gö­rüşa" sevimli iti Toplanla galib. Yena da bir-birina xeyli tamaşa eldikdan sonra Murad işara ila iti va o biri sahili göstardi. Bundan sonra Murad iıa na dedisa, o, özünü coşqun çaya vurdu va çox çatinlikla üzüb, o biri sahila çıxdı, kolların arası ila sürüna-sürüna özünü Ceyranın daldalandığı kola yetirdi va ağzında tutduğu maktubu onun qarşısına qoydu. Qız maktubu götürüb qoynunda gizlatdi, itin başını tumarlayıb, boynunu qucaq-

TÜRK PiTiK � 15 8 ��

!adı, Toplan onun alini yalayıb, galdiyi kimi sürüna-sürüna salıila çatıb özünü çaya atdı va üzüb keçdi.

Bundan sonra Toplan Muradla Ceyran arasında "poçtalyonluq" etmaya başladı. O, Muraddan maktub apardığı kimi, Ceyrandan da maktub gatirirdi. Bu maktublar iki gan­

cin qalbina sığışmayan ülvi, alovlu va sönmaz mahabbatin qisman söz ila ifadasi idi. La­kin onlar qalblarinda olanı sözla, maktublarla ifada etmakda aciz idilar. Onların maktub­ları adatan bela sonluqlarla bitirdi: "Sani hayatımdan artıq seviram." "Sansiz yaşaya bil­maram. Sansiz ölaram!" "San manim gözümün işığı, döyünan qalbirnsan!" San manim varlığım, hayatımsan!" va s.

Ceyranı "küpagiran", imansız bir qan güdürdü. Ancaq onun getdiyi yeri daqiq müay­

yanlaşdira bilmirdi. Nahayat, o, Toplanın çayı üzüb keçdiyini va kolluqlarda yox oldu­ğunu, az sonra geri qayıtdığını gördü. Bundan şübhalanan qarı öz müşahidasini bir neça

gün davam etdirdi va burada bir sirr olduğunu kasdirdi. Bu barada Matina xabar verdi. O da bir neça nafar ayınb onlara tapşırdı ki, iti diri tutsunlar, bu da mümkün olmasa, oxlasınlar.

Toplan yena da Muraddan maktub gatirmişdi va ona maktub aparırdı. Çaya çatmağa bir az vardı ki, onu oxa tutdular. İt ölümcül yaralar aldı. Namardlar onu tutmaq üçün at­larını dördnala çapdılar. Toplan son gücünü toplayıb, qanı axa-axa, maktub ağzında özü­nü Cahriçaya tulladı va ... çayın kükrayib qalxan dalğalan arasında yox oldu. Murad da, Ceyran da sadaqatli dostlan va sirdaşları olan Toplan üçün acı göz yaşları axıtdılar ...

Muradın Ceyrana yazdığı maktubu ala keçirdilar. Onların görüşmak planından hali

oldular. Matin qazabindan na edacayini bilmirdi. Nahayat, qızını ev dustağı edib, onu sevgilisindan, tabiatİn bütün gözalliklarindan mahrum etmayi qarara aldı.

Öz qaranru yerina yetirmak üçün Cahriçayın salıilindaki uca, sıldının qayalar üzarin­da alçatmaz, ünyetmaz bir qala - qasr tikmayi amr etdi. (Şakil 28). Tezlikla qayalar üza­rinda başı göylara diranan möhtaşam qala hazır oldu. Ceyran ağiaya-ağiaya bu qalaçaya köçürüldü, gözatçilar qoyuldu. İndi o, heç kimi göra bilmaz, görüşa bilmaz va alaqa sax­laya bilmazdi. Onun atağının ancaq bir pancarasi vardı ki, o da Makkaz tarafda olan qa­yalara baxırdı. Bu atağa - Ceyranın yanına ona ana qadar doğma va aziz olan sevimli da­yasindan başqa heç kim girib-çıxa bilmazdi.

Atarun hökmü bela idi! Murad saatlarla gözünü Qız qalasına (indi onu hamı bela ad­landırırdı), onun göylara baş vuran bürclarina diksa da, sevgilisini göra bilmirdi. Gün­dan-güna saralıb sol urdu. Atası bunun sahabini yaxşı bilirdi. Bir gün Doğan, xayal için­da qaya üzarinda oturub, gözlarini Qız qalasına dikarak bu alarndan ayrılan oğlunun ba­şını tumarlayaraq dedi: "Murad, istayirsan, sana da ela bir qala tikdirim. Onun qüllasina çıxıb istadiyin yeriara tamaşa et. Murad avval qulaqlanna inanmadı. İnana bilmadi ki,

TÜRK PiTiK � 159 ��

atası onun ürayindakilari oxuyub, arzusunu yerina yetinnak istayir. O, oturduğu qayanın üzarindan qalxıb atasının ayaqlanna düşdü va yalvardı: "Tikdir, ata! Ham da tez tikdir!" Doğanın arnri ila Cahriçayın o biri salıilinda qayalar üzarinda qısa müddatda gözal, azamatlİ va uca bir qasr tikildi. Bu qasra da "Oğlanqala" dedilar. (Şakil 29). Onun an uca hissasinda Murad üçün inşa edilmiş otağın pancarasi Qız qalasına baxırdı.

Sevgililarin an ağır, an qüssali günlari başlamışdı. Ceyran Muraddan ayrı yaşamaq­

dansa ölümü üstün tuturdu. intihar etmak üçün öz alaminda yollar axtanrdı. Lakin Cey­ranı bütün varlığı ila sevan, onun halına öz doğma balası qadar yanan, vafalı va mehri­ban dayasi qızı bir an bela gözdan qoymurdu. Ceyran dardini ancaq ona deyir, onlar bir­Iikda göz yaşı tökür, birlikda Allaha yalvarırdılar ...

Artıq 16 yaşına çatmış Ceyranın gözalliyi - onun ahu gözlari, alma yanaqları, topu­ğunu döyan qulac-qulac saçlan, sarv qamati nainki öz tayfalannda, hamçinin uzaq tayfa­larda da bir çox cavanın ağiını başından çıxarıb, dali-divana etmişdi. Odur ki, elçilarİn ardı-arası kasilmirdi. Atası da, anası da Ceyranın qatiyyatina yaxşı balad idilar. Bilirdilar ki, o, ölümüna razı olar, lakin verdi yi qararından dönmaz! Atası galan elçilarİn hamısına "Ceyran hala uşaqdır" - deyib, onları radd edirdi.

Daya imkan tapan kimi Ceyranla birlikda qasrin son martabasina minara kimi göy­

Iara yüksalan qüllanin üzarina çıxırdı. Bir gün bay ev adamlan ila birlikda qonşu yayiağa qonaq getmişdi. Daya ila Ceyran bu türsatdan istifada edi b özlarinin gizlin, ham da çox sevdiklan yerda süfra açıb nahar edirdilar.

Murad hamişaki kimi yena da öz otağında pancaranİn qabağında oturob bu rahmsiz,

insafsız alınmaz qalada gizladilan sevgilisini görmak üçün öz baxışları ila bu daş di var­ları "deşmaya" çalışırdı. O, ümidini tamam itirmişdi. Birdan sanki bir mö"cüza baş ver­di: onun yanından ayrılmayan, hamişa narahatlıqla atrafında vurnuxan, ov hasratila qov­rulan vafalı şahini boynunu qabağa uzadıb, nazarlarini Qız qalasına zilladi va qaflatan kaklik üzarina şığıyan kimi qanad çalıb sür"atla pancaradan çıxdı. Bir anda Qız qalasının bürcünün kananna qondu. Murad özüna galdikda quşu Ceyranla dayanin qarşısında gördü ...

Ceyran şahini tumarlayırdı, o isa sanki illar boyu ona öyranmiş kimi çakinmir, naz­

larur, qanadlannı açır, civildayir, sanki onunla danışmaq istayirdi. Ceyran ona alinda ye­mak verdi, yemadi. Ceyran tez otağa enib Murada qısa bir maktub yazıb qayıtdı va onu

şahinin qarşısında tutdu. Şahin cald harakatla dimdiyini uzadıb maktubu Ceyranın alin­dan aldı, havaya qalxıb Muradın pancarasindan içari şığıdı va maktubu onun qarşısına qoydu. Murad özüna gala bilmirdi. Bunlar hamısı bir neça daqiqa arzinda baş veran mö"cüzaya banzayirdi.

Muradın ürayi ela döyünürdü ki, sanki bu saat köksünü parçalayıb çıxacaqdı. Silari

TÜRK PiTiK � 160 iii!!�

asir, gözlarİ qaralırdı. Maktub qısa yazılmışdı: "Sevgilim, san manim hayatımsan! San­siz ölaram! Mani tez apar!"

Muradla Ceyran bir-birina baxırdılar, hasratla, mahabbatla, ümidla baxırdılar. Birdan Murada ela galdi ki, qalaların başları ayilib bir-birina lap yaxınlaşrrlar. 8gar onlar alla­rini uzaısalar, bir-birina çaıar .. . Muradın başından ildırım sür"aıila bir fikir keçdi, üra­yinda bir arzu oyandı: bizi bir-birimizdan ayıran bu ma"şum qalaları neca, hansı vasiıa ila birlaşdirmak olar? Qalalar arasından körpü salmaq olmazmı? Sanki qeybdan onun qulağına bir sas galdi: "Olar! Körpünü ipla sal!" - dedi. Murada ela galdi ki, onların üza­rindan ölüm hökmü götürüldü. Allah-Taala onları yaşatmaq, ham da bir-birlarina qovuş­durmaq istayir. Murad sevincindan na edacayini bilmirdi. Ta"cili qarar verdi: uzun sicim ıoxumaq, geealar qalanın başından Qız qalasının bürcüna - Ceyran durduğu yera ıulla­maq, har iki tarafda qalaya möhkam, ham da tarım çalcilmiş halda bağlamaq va ondan ıuta-ıuıa qalaya getmak ...

Tezlilda sicim hazır oldu. Lakin Muradın bütün sa"ylarina baxmayaraq sicimin ucuna bağlanmış daşı heç cür atıb qalaya çatdırmaq mümkün olmadı. O, harnin geeani sahara qadar yatmadı, uşaq kimi hönkür-hönkür ağladı, sicimi yığışdırıb otağa qoydu. Bunlar hamısı şahinin gözü qarşısında baş verirdi. O da qanadlan sınmış kimi oturur, gö­zünü ağasının üzündan çakmirdi. Şahin birdan qanad çalı b, yumaq halında yığılmış sici­min üstüna qondu va onun ucunu ıapıb, caynaqlarına aldı va havaya qalxmağa çalışdı, yumaq bir neça metr açıldıqdan sonra ağrrlıq etdiyindan quş onu buraxmağa macbur ol­du. Bu hadisa sanki Muradı ayıltdı, ona nicat verdi. Demali, quş bu ağır sicimi qaldınb uça bilmirsa, yüngül, lakin bark ipin ucunu Qız qalasına, Ceyrana çatdrra bilar! O, xalı toxumaq üçün hazırlanmış arqaclıq ipdan bir yumaq götürüb bürcün üzarina gatirdi.

indi Muradla Ceyran gizli şakilda bir-birila işara ila danışa bilirdilar. Bela danışmağa Cahriçayın qulaq batıncı gurultusu mane ola bilmirdi. Murad Ceyranı işara ila başa saldı ki, bu geca yarısı onu gözlasin. Ceyraru qorxu va hayacan bürümüşdü. O, buraya neca gala bi lar? Onu keşikçilar öldürar, casuslar atasına xabar vera bilar. O bu hayacanlar iça­risinda bürcün üzarinda geeani gözladi. Geca yan başının üstünda qanad çalmadan, sü­zarak bürca enan şahini gördü, onun qarşısında diz üsta çöküb, tumarladı, başından öp­dü. Şahin caynağında tutduğu ipin ucunu va dimdiyindaki maktubu Ceyrana verdi. Mu­rad yazrrdı: " Sevgilim, inşallah görüşacayik. İpi çak, onun ucuna sicim bağlamışam. Si­cimi qalarun bürcüna bark-bark bağla. Man onun vasitasila qadir Allahın kömayila sanin yanında olacağam." Ceyran ipi çaka-çaka sicimi qalarun üzarina çatdrrdı, onun ucunu iki pancaranİn arasındaki hörgüya keçirib, bark-bark düyünladi. Murad da sicimi tarım ça­kib bürcün divanna sarıdı. Allaha dua edi b, ondan kömak dil adi. Si cimdan tuta-ıuta, asılı vaziyyaıda çayın ortasına çatdı. O qadar yüksakda idi ki, sanki çayın gurultusu, onun eni

TÜRK PiTiK � 16 1 ��

azalmışdı, suları qara ranga çalırdı. O, ayaqlarını sicima ilişdirib, yorğunluğunu aldı va yoluna davarn etdi. Bir neça daqiqadan sonra Qız qalasına - sevgilisinin habsxanasına çevrilan qasra, onun an yüksak bürcüna çatmışdı. Ceyran titrayirdi, qorxu, sevine va ha­yacan içinda sevgilisini - öz hayatından da çox isıadi yi, onun üçün aziz olan bir adamı gözlayirdi. Murad bürcün divarından ıuıub onun üzerindaki meydançaya düşdü. Ceyran

onun boynuna atıldı, onlar "sevgilim", "azizim" deyib qucaqlaşdılar. Murad onu qolları üzarina aldı. O isa Muradın boynunu qucaqladı, göz yaşları içinda görüşdülar, öpüşdülar. Murad acgözlükla, ara vermadan Ceyranın üzündan, gözlarindan, allarindan, saçlarından öpür, öpürdü ... Ceyran sanki xoşbaxtlikdan ağiını itirmişdi! O da Muradı öpüşlara qarq edir, ağlaya-ağlaya gülür, Muradı itiracayindan qorxur kimi yenidan boynunu qucaqla­yır, onun köksüna sığınırdı .. .

Sevgililan kanardan seyr edan vafalı daya xoşbaxtlik va sevine içinda göz yaşları axıdır, Allaha şükür edir, ham da qorxu va talaş keçirirdi. Bir azdan galib sevgililarin har ikisini öpdü, onlara xoşbaxtlik diladi, getirdiyi kiçik xalçanı yera sari b, yena da öz hüc­rasina çakildi. Sevgililarin görüşü dan yeri ağaranadak davam etdi. indi onlar dünyanın an xoşbaxı adamları idilar. Danışmağa söz tapmırdılar.

Bir-birina navaziş, mahabbat göstarir, gah dinmaz-söylamaz qucaqlaşır, bir-birinin hayacan va mahabbatla döyünan üreklarinin sasina qulaq asır, gah da al-ala ıuıub bir-bi­rinin üzüna ıamaşa edir, yenidan qucaqlaşırdılar ... Sevgililar yena da görüşmak, Ceyranı buradan qaçırmaq barada planlar tökdülar. Ayrılıq vaxıı çatmışdı. Qucaqlaşdılar, göz yaşları içinda ayrıldılar. Murad qalanın divarından salianmış kandirdan (sicimdan) yapı­şıb, sallana-sallana öz qalasına doğru harakat etdi. Ceyranın qorxu va heyacandan az qa­lırdı ürayi dayansın. Sevimli dayasi ona ürak-dirak verir va sakitlaşdirirdi. Nahayaı, şarı­laşdiklari siqnal verildi: Murad qalaya çatıb üç dafa işıq göstardi. Ceyran qalanın bürcü­na bağlanmış sicimi açıb, onu çaya buraxdı va xoşbaxtlikla darindan nafas aldı. Murad sicimi dartıb dasteladi va otağında gizlatdi.

Atası Muradın dardini bilsa da ona çara eda bilmirdi. Bilirdi ki, arada olan düşman­çilik bu iki gancin xoşbaxt olmasına, bir-birina qovuşmasına imkan vermayacakdir. Bu çarasiz dard atanı da sarsıtınışdı. Onun barışıq üçün etdiyi bütün ıaşabbüslar naıicasiz qalmışdı. Odur ki, arabir oğlunu eyharnla başa saimağa çalışırdı ki, bu işda zorakılığa, qız tarafinin razılığı olmadan har hansı bir ıadbira al atmaq düşmançiliyin daha da qızış­masına, yeni qan tökülmasina sabab ola bilar. Gözlamak lazımdır. Allah karimdir ...

Sevgililarin bu gizli görüşleri müntazam olaraq avvallar haftada iki dafa, sonra isa günaşırı davam edirdi. Şahin ipi Ceyrana çatdırır, o da dayasi ila birlikda sicimi çakib qalanın bürcüna bağlayır, adarnlar yatandan sonra Murad galir, sübha yaxın öz qalasına qayıdırdı.

TÜRK PiTiK � 162 ��

Ceyranın sevincinin haddi-hüdudu yox idi. O indi avvalki qam-qüssaya batmış, ha­yatdan alini üzmüş, heç kasla deyib-danışmayan, kadarli va küsgün Ceyran deyildi. O na

qadar sa"y gösıarsa da, öz daxilindaki sevincini gizlada bilmirdi. indi gündan-güna gö­zallaşir, daha da cazibadar olurdu. Ceyrandakı bu dayişikliyi hara bir cür yozurdu: ata­

anası Allaha şükür edirdilar ki, Ceyran Muradı fikrindan çıxarıb va bu " ötari" mahab­bat onu ıark edibdir. Ba"zilari bela hesab ed irdi ki, o, saysız-hesabsız parastişkarlarından

hansınasa ürayinda yer ayırıb va tezlikla öz razılığını bildiracak. Lakin kafirlara casus­luq edan, onlardan çoxlu baxşiş va pul alan, darbandlilarin isa e"timadını, e"tibannı qa­zanan küpagiran qarı başqa fikirda idi: Ceyran na yollasa sevgilisi ila görüşür va tezlikla ona qoşulub qaçacaqdır.

Küpagiran qarı Matinin evina yol tapmışdı. Özünü bu eva yaxın, canıyanan kimi gös­ıaran qarıya burada da hörmat edir, mehribanlıqla qarşılayır va pay-püşla yola salırdılar.

Qala tİkilandan sonra o, qalaya da yol tapdı, hatta heç kimla görüşmak isıamayan Cey­

ranı da yumşaltdı, fal açıb ona xeyir xabarlar çatdıracağını va"d etdi. Qızın son vaxtlar­dakı xoşbaxı görünüşü, qızılgül kimi açılması onu daha da şübhalandirdi. Lakin na Cey­randan, na da dayadan heç na öyrana bilmadi. Bir gün dedi: "Qızım, nanana yaxşı bir xa­lat versan, sani şad xabarla sevindiraram. Ceyran heç na soruşmadan cald qalxıb, yeddi

arşın ipak parçanı qarının qucağına qoydu. Qarı parçanı ıumarlaya-ıumarlaya: "San sev­gilinla görüşacaksan", - dedi va gözünü Ceyranın gözlarina dikdi. Bu sözlardan Ceyran

karıxdı, gözünü qarıdan çakdi, üzünü gizlaımaya çalışdı va "man haradan ela baxıavar oldum?" dedi. Qanda şübha qalmadı: Ceyran sevgilisi Muradla görüşür! Bas neca görü­şür, harada görüşür? O gündan qarının yuxusu göya çakildi, vumuxdu, har yana bumunu soxdu, bir iz ıapa bilmadi. Bela qarara galdi ki, qalanı geealar güdmak va bu sirri öyran­

mak lazımdır. O, qala ila Cahriçay arasındaki qayalardan birinin altındakı zağada özüna gizli bir yer düzaltdi. Buradan çalxanqalalılann qalası yaxşı görünürdü. O, zağaya döşa­diyi quru olların arasında rahatlanı b gözlarini qarşıdakı qalaya dikdi. Geca yarıya yaxın o biri qaladan şahin uçub ağır-ağır bu qalaya yaxınlaşdı va bir az sonra geriya qayıtdı. Bundan sonra bir nafar göyla nadansa yapışa-yapışa, asılmış vaziyyaıda bu sahila yaxın­laşdı va qalaya çıxdı. Qarı kiçik zağadan çıxıb diqqatla göya baxdı va iki qalanın arasın­da uzanan sicimi gördükda har şeyi anladı. Dan yeri ağaranda geca galan adam, galdiyi kimi da geri qayıtdı.

Sübha qadar ilan vuran adam kimi gözünü yummayan qarı bu xabari kafirlarin casu­suna çatdırdı. O da ıakürdan xabar gatirdi ki, gördüklarini qızın atasına va ev adamlarına çatdırsın. Qarı bela da etdi.

Bir gün sonra geca düşan kimi lazımi adarnlar yerbayer edildi, gözlamaya başladılar. Qarı doğru deyirmiş. Onun gördüklan va dediklarİ bu geca tamamila tasdiqlandi. Matin

TÜRK PiTiK � 163 1i!!!�

adamlarına qalanın bürcüna qalxmağı amr et di. H eç nadan xabari olmayan, özünü bir ne­ça daqiqadan sonra sevgilisinin ağuşunda hiss edan, özünü dünyanın an xoşbaxı insanı hesab edan Murad qalaya yaxınlaşırdı. Ona çatmağa cami bir neça addım qalırdı ki, qül­lanin başında ali qılınclı adamlar göründü, Ceyranın faryadı eşidildi va harnin anda di­varın kanarına ıoplaşanlardan kirnsa ipi qılıncladı, ip kasildi, Murad havada uçurmuş ki­mi sür"atla çayın salıilindaki qayaların üstüna düşdü va üzü samaya doğru, qolları açılı, harakatsiz vaziyyatda uzanıb qaldı. Bura toplaşanların başı bu dahşatli manzaraya qarış­dığı zaman Ceyran fürsat tapıb özünü bürcün başından çaya doğru ıulladı. Onun sasi qeybdan galan sada kimi eşidilirdi: "Sevgilim, man sansiz yaşaya bilmaram. Gözla ma­ni, galiram. Heç bir zalım bizi ayıra bilmaz!" Ceyran füsunkar bir malak kimi havada uçur va bu müdhiş hadisani seyr edirdi. Onun zarif va inca badani sahildaki qayanın bi­rina dayib aşağıya doğru yuvarlandı va Muradın açıla qalmış qollan arasına düşdü. Mu­rad son nafasinda onu ağuşuna aldı, Ceyran isa onun boynuna sarıldı. Onlar sevine va xoşbaxtlik içinda - bir-birina qovuşduqları halda bu dünyanı lark etdilar . . .

Qalanın üzarinda don u b qalmışdılar. Ana ila dayanin faryadı eşidil irdi. Bu hadisadan mamnun olanlar da var idi. Axı iki ıayfanın qanlı döyüşa başlaması üçün şarait yaran­mışdı. Matin bir kanarda oturuh başını allari arasına alıb hönkürürdü ...

Hadisadan çalxanqalalıların da xabari oldu: Oğlanqalada nala va ağiaşma saslari eşidilirdi.

Bu vaxt görünmamiş, ağlagalmaz mö"cüza baş verdi: göy guruldadı, ara vermadan ildırımlar çaxdı, leysan yağış tökdü. Cahriçay kükrayib qalxdı. Har iki qalanın atayina

qadar yüksaldi. Har iki qala şam kimi yanınağa başladı. Daşlar ariyib bütöv bir qayaya çevrildi. Dalğalar abadi qucaqlaşmış sevgiiiiari navazişla, sanki yuxudan oyaımamaq üçün ehtiyatla öz ağuşuna aldı, faryad eda-eda, gurulıu ila baş alıb geıdi.

Tabiatİn öz eşqina, mahabbatina sadiq olan bu iki vafalı va nakam sevgiliya tutduğu matarn üç gün davam etdi. Sonra har şey sakitlaşdi, çay öz yatağına qayıtdı, buludlar ça­kildi, Qünaş yena da tabiata nur saçdı. Lakin ilahinin insan qalbinda yaraldığı iki eşq va mahabbat qalası uçub dağıldı, viran oldu .. ! İki qala - Oğlanqala va Qızqala isa ülvi, sadiq va nakam bir mahabbatdan yadigar qaldı! İnsanların hördüyü - göylara baş vuran qala -qayalara çevrildi.

Har cür ehtiyat tadbiri görsalar da, tayfalardan heç birinin düşınançilik etmak fikri yox idi. Har bir taraf özünü yegana övladının ölümünda, onların dünyadan nakam gel­ınasinda günahkar bilirdi. Buna baxmayaraq, arada olan soyuq münasibat davam edirdi. Heç bir taraf qüruruna sığışdırıb yaxınlaşmaq üçün taşabbüs göstarmirdi.

Kafırlarin gözladiyi baş vermadi. Bu qonşu, qohum tayfalar vuruşmadılar. Düşmanİn fıkri bu tayfaları vuruşdurub har ikisini zaif salmaq, sonra da har birini ayrılıqda qılınc-

TÜRK PiTiK � 164 ��

dan keçirib var-dövlaıini talamaq idi. Düşmanİn hiylasi baş ıuımadıqda kafirlarin taku­ru yaxınlıqda olan Makkaz Darbandİ üzarina hücuma keçdi. Onların 8shabi-Kahf dü­zünda, Pircivarda olan qoyun sürülarini Nahacirdaki at ilxılannı sürüb apardılar va Mak­kaza yaxınlaşdılar. Makkaz darbandlilarinin kafirlarin gözlanilmaz hücumunun qarşısını alınağa güclarİ yox idi, ham da onlar kafirlarin "dostluq" haqqındakı va"dlarina inan­mışdılar.

Kafirlarin namardlikla Makkaz üzarina hücumu xabarini eşidan çalxanqalalılar bö­yük qüvva ila düşmanİn arxasına keçib, onları mühasiraya aldılar va ağır zarbalar vurdu­lar. Qarşıda vuruşan makkazlilar özlarina galib düşmanİ qovmağa başladılar. İki qüvva arasında manganaya düşmüş kafirlarin çoxu qırıldı, qalaru asir götürüldü, mal-heyvan geri alındı.

Bu qalabadan sonra har tayfa çakilib öz yerina, yurduna döndü. Makkazlilarin asir­larla apardıqları daruşıqlar zamanı çox vacib bir sirrin üstü açıldı. Aydın oldu ki, makka­zli çobanları çalxanqalalılar deyil, kafirlar öldünnüşlar. Bunu öyrandikdan sonra özlarini suçlu bilan va düşmanla vuruşmada tayfanı mahv olmaqdan xilas erdiklarina göra onlara minnaldar olan makkazlilar, Matin başda olmaqla. böyük bir dasıa ila qiymaıli baxşiş­larla Çalxanqalaya galdilar. Onlar hönnatla va yüksak qonaqlara layiq ehıiramla qarşı­landılar. Düşınançilik aradan qaldırıldı .

... Münasibaılar yaxşılaşmış, har şey öz yerini ıuımuşdu. Lakin har iki taraf göylara baş vurub vüqarla dayanan Oğlanqala va Qızqalaya baxdıqda ham mahabbat, ham da xa­calat hissi ila onların qarşısında baş ayir va müqaddas bir ma"bad kimi diz çöküb qaya di varlarından öpürlar.

Deyirlar ki, indi da bu qayalardan - qalalardan hazin mahabbaı mahnısı, mehriban pı­çıltılar eşidilmakdadir. Buna hatta şahidlik edanlar da vardır ki, bir şahin quşu bütün gü­nü yorulmadan Oğlanqaladan Qızqalaya uçur, qayaların arasına baş vurub heç kasi tap­madığından Oğlanqalaya qayıdır, orada da axıardığını tapmadığı üçün yenidan Qızqala­ya dönür, qıy vurub yenidan uçuşunu, axıarışını davaın eıdirir. Na bilmak olar, balka bu­na göradir ki, bu çayın adını Cahri çayı (qadim türkca "Cağri" - şahin, qızılquş demak­dir) qoymuşlar!..

"Oğlanqala - Qızqala" adlı ikinci afsana Şarur rayonunda, Arpaçay salıilinda yerla­şan qayalar barasindadir. Bu afsanada deyilir ki, Arpaçay vadisinda Muğanlı va Aranlı deyilan iki tayfa yaşayınnış. Bu tayfalar arasında hamişa ıorpaq üstünda narazılıq olar­mış. Muğanlı ıayfası başçısının igid oğlu ila Aranlı tayfa başçısının gözal qızı bir-birina vurulur, har geca görüşürlar. Şarılaşirlar ki, görüşdan qabaq har ikisi ıonqal qalayıb işara versinlar, ham da söz verirlar ki, kim vafasız çıxsa, özünü ıonqalda yandırsın. Onlar uzun müddaı görüşürlar.

TÜRK PiTiK � 165 ��

Qız iki gün ıonqal yandınnır va görüşa galmir. Oğlan üçüncü gün eşidir ki, qızın ıo­yudur. Sevgilisinin vafasız çıxdığını bilan oğlan dünyada yaşamaq isıamayib özünü ıon­qala atır, lakin vafasız olmadığına göra odda yanmır, ağ bir qayaya çevrilir.

Harnin vaxtdan bu qaya Oğlanqala, qızın yaşadığı yerda dikalan qara qaya isa Qız­qala adlanır. Camaat indi da Ağ qayanı müqaddas bilir va har il axır çarşanbada onun üzarinda ıonqal qalayır. ("Azarbaycan folkloru anıologiyası". !. "Naxçıvan folkloru". Bakı. 1994. sah.74.) Göründüyü kimi, birinci afsanada iki gancin sadiq va ülvi mahabba­ıindan söhbaı gedirsa, ikincida qızın öz sevgisina dönük çıxmasından danışılır.

ADAMYEY8N K8LL8GÖZ Q8HR8MAN

Naxçıvan Muxıar Respublikası Babak rayonu arazisinda Qazan yayiağın qarb yama­cının ataklarinda Salaxan darasi, Salaxan qayası deyilan mürakkab ıektonik qunıluşa, ıa­zadlı relyefa, zangin bitki örtüyüna malik olan bir saha yerlaşir. Bu arazi şimal qarbdan Yeddi bulaq yayiağı ila Halla-Halla adlanan azaınaıli dağla, canubdan Qoşa yurd, Ab­dullanın yurdu va Salaxan yurdu ila ahatalanir.

Salaxandara Salaxanbulaqdan başlayaraq taxminan 4 kın-lik ınasafada şimala doğru uzanır. Bu daranin sol salıili yüksakliyi 35-40 meıra çaıan qayalardan, sağ salıili isa dik, aşınmış sıldırımlı yaınacdan ibaratdir. Sol sahildaki qayalar sanki insan tarafından na­hang sal daşlarla hörülınüş ınöhkam qala divarlarını xaıırladır. Buna göra da bu coğrafi obyekti "Salaxanqaya" da adlandırırlar. Bu qayaların ıaxminan 25-30 meır yüksakliyin­da arnala galıniş kanıaranin üzarinda 16-17 tabii ınağara (yerli ahali bunları "zağa" ad­landırır) yerlaşir. Oraya üst hissadan, dağın yanıacından galan dar cığır mağaraların qar­şısı ila axıra kimi davam edir. Onların ba"zilarinin qabaq hissasi daşla hörülmüş va kiçik giriş saxlanılmışdır.

Salaxandaranin sonunda bir böyük, bir kiçik mağara vardır. Onlardan biri sirk arena­sına banzar formaya malik olu b daranin yatağından 3-4 meır yüksaklikda yerlaşir. Oraya ancaq dağın yanıacından dolayı galan dar cığır vasiıasila daxil olmaq mümkündür. Bu mağarada min başa qadar qoyun yerlaşdinnak olar. Çox qadimdan çobanlar bu mağara­dan ağıl kimi istifada etmişlar. Ondan bir az alçaqda, sağ sahilda, daranin dibinda yerla­şan ikinci mağara birinci ya nisbaıan kiçik olub, ağız hissasi qisman aşınma maıerialları ila dolmuşdur. Burada da beş yüz başa qadar qoyun saxlamaq mümkündür.

TÜRK PiTiK � 166 ��

Sıx kolluqlar, uca boylu ağaclar va otlarla örtülmüş Salaxan darasi atraf sahalardan seçilmakla, insanda qeyri-iradi bir vahima yaradır. Bu vahimaya çox qadimdan dövrü­müza qadar galib çatan qorxulu afsanalar va buralarda dolaşan ayılar da ala va olunarsa, Salaxan darasi insanların tasavvüründa bir növ "ölüm darasi"na çevrilar ... Salaxan dara­sila alaqadar xalq arasında bir çox afsana, ravayat va hekayalar bu günadak yaşamaqda­dır. İki afsana daha geniş yayılmışdır ki, xalq indi da bunları haqiqat kimi qabul etmak­dadir: "Adamyeyan Kallagöz" va "Ayı ila Matının afsanasi". "Adamyeyan Kallagöz" af­sanasi ba"zi farqlarina baxmayaraq "Ki tabi-Dada Qorqud"da "Basatın Tapagözü öldür­diiyü boy"la uyğun galir.

Araşdırmalardan bela bir naticaya galmak mümkündür ki, yerli ahalinin hala "Kitabi­Dada Qorqud"dan xabari olmadığı çox qadim zamanlardan bu afsana xalq arasında ya­yılmış va nasildan-nasila keçarak zamanamize qadar folklorumuzda yaşamaqdadır.

"Kitabi-Dada Qorqud"da insanlara qanim kasilan "Tapagöz" adlanan div, xalq ara­sında yayılmış afsanada "Adamyeyan Kallagöz", "Kallagöz qahraman" adlandırılır. Bi­za bela galir ki, buradakı "qahraman" sözü müsbat ma"nada deyil. "Div", "nahang" ma"nasında işladilir. "Adamyeyan Kallagöz" haqqındakı afsanadan, onun baş verdiyi makan - Salaxandan Babak rayonunun Tazakand kandinda demak olar ki, hamının xa­bari vardır. Lakin bu barada yaşlı nasildan olanlar daha geniş ma"lumata malikdirlar. "Adamyeyan Gallagöz" haqqındakı hekayaı aşağıdakı kimidir: "Oğuzların daimi yaşa­yış maskanlarindan biri Salaxan daradan canubda, Lizbird çayının har iki salıilinda yer­laşirdi. B uranın vaxtı ila neca adlandırıldığını bilmirik.Bu qadim yaşayış maskaninin qa­lıqları, onun yaxınlığındakı qabiristanlıq indi da aydınca müşahida edilir. Bura "Kand yeri" va ya "Köhna kand" adlandırılır. Biz da bundan sonra bu yaşayış maskanini "Köh­na kand" adlandıracağıq.

Ravayatdan, hamçinin yaşları 90-ı adlamış Dilbar Abdulla qızının va Rüstam Rüsta­movun hekayatlarindan bela ma"luın olur ki, "Köhna kand"da yaşayanlar yay dövründa mal-qara oıarmaq üçün daha alverişli olan, yüksakda yerlaşan, geniş oılaqlara malik Sa­laxanyurda, Qoşayurda, Qazanyaylağa, Yeddibulağa va s. köçarmişlar.

Zangin tabii şaraiıina - güllü-çiçakli dağ çamanliklarina. barlı-barakatli kolluqlara, meşalara, "marcan gözlü", büllur bulaqlara va s. malik olan bu yerlar asil cannaıi xaıır­ladır. Bu arazi "Köhna kand" sakinlarinin yaylaqları idi. Qayda bela idi ki. ilk yazda da­var sürülari kandin atrafında, ya"ni nisbatan aşağı sahalarda saxlanılır, havalar qızdıqdan - "ot galdikdan" sonra yavaş-yavaş yuxanlara köçardilar. Ya"ni payıza qadar heç olmasa bir-iki dafa yurd yerini dayişardilar.

Bela yurdlardan biri da orta hissada yerlaşan Salaxan yurdudur. Bu yurd Salaxan da­ranin ağzında, Salaxan bulağı yaxınlığında, Qoşayurdla yanaşı yerlaşir. O, şimalda Yed-

TÜRK PiTiK � 167 ��

dibulaqla, şarqda isa Qazanyaylağı ila qonşudur. "Köhna kand"lilar yayın avvallarinda bu yurd!ara düşar, yayın ortalarında isa Qazan yayiağa köçardilar. "Köhna kand" öziiniin yenilmaz igidlari, qanirsiz gözallari, hamçinin var-dövlati ila seçilirdi. Onun igid oğlan­ları bütün döyüşlarda kafirlari azir va öz yeriarinda oturdurdular. Döyüşlardan sonra on­ların har biri öz dinc işina, peşasina qayıdır, heyvandar!ıq, akinçilik, ovçuluq va s. ila

maşğul olurdular. Kandin bela igid, ham da gözal oğullarından biri da Sarı çoban idi. O, ganc olmasına baxmayaraq, bütün döyüşlarda farqlanan qahraman, ham da işini gözal bilan ıa"rifli, çox hörmatli çoban kimi tanınmışdı.

Sarı çoban uca boylu, enli kürakli, ala gözlü, olduqca yaraşıqlı bir ganc idi. Qız!arın

çoxu onun "dardindan ölür", gizli-gizli, hasratla arxasınca baxır, darindan köks ötürür­dülar. O isa heç kasa fikir vermaz, qızlardan kanar gazar va Allahdan qeyri-adi bir "pay" gözlayard i.

San çoban neça illar idi ki, hamişa günorta sağınından sonra qoyun sürüsiinü obadan yuxarıda sıx kolluqlarla alıata olunmuş Qoşabulağın yanında yatırar, gün ayilib sarinlar düşandan sonra otlağa sürardi. Bu zaman o, özü da buradakı sıx kölgalikda Qoşabulağın hazin nağmasi ila yatar, dincalardi. Bir gün yena da şirin yuxuda ikan gülüşlar, zarif sas­lar, su şappıltıları eşidib oyandı va gözlarina inanmadı. Ondan bir neça metr aralıda -Qoşabulaqda öz gözalliklari ila göz qamaşdıran, inca, zarif, mütanasib badanli, saçları topuqlarına çatan, indiyadak ıasadüf eımadiyi üç misilsiz gözal çimirdi. Onlar Sarı ço­banı görmasalar da o, altında yatdığı kolların arasından bu malak sima!ı, qanirsiz gözal­lari lap yaxından seyr ed irdi. Lakin gördüklarinin haqiqat deyil, yuxu olduğunu düşünür­dü. Harakat eımaya cahd edir, tarpana bilmirdi. Sanki dili tutulmuş, nitqi qurumuşdu. Şiddatla döyünan ürayi sanki bu daqiqa köksündan çıxacaqdı. Bu gözallikdan ması ol­

muş Sarı çoban huşunu itirdi. Ayılan kimi bulağa taraf çevrildi. Heç kas yox idi. Ona ela ga!di ki, bütün bunları yuxuda görürmüş ...

Vaxt ötürdü. Sürii da onu gözlamadan yaıaqdan ıarpanib yaroac boyu otlağa yayıl­mışdı. Sarı çoban özüna gala bilmirdi. Yerimaya taqati, danışmağa nitqi, düşünmaya qüdrati yox idi. Bir müddaı daşa dönmüş, keylaşmiş ha!da oturdu. Na edacayini bilmirdi. Xeyli keçandan sonra güc-bala özünü bir neça addımlıqda olan Qoşa bulağa çatdırdı. Eli­üzünü yudu, ayilib doyunca su içdi. Talaş va hasratla ilahi gözallario - malaklario çim­diyi yera baxdı, başını allari arasına alı b fıkra daldı, olanları xatır!amağa çalışdı ... Va bu naticaya galdi ki, bunlar hamısı rö"ya imiş. Eyni zamanda bunu da xatırladı ki, kandin yaşlı sakiniari danışırdılar ki, bizim cannal ıimsa!lı bu yerlara, onun güllü-çiçakli çaman­liklarina, duma göziii bulaqlarına göydan parilario uçub galdiklarini, burada aylandikla­rini, bulaq!arda çimdiklarini "öz gözlari ila görmüşlar". Sarı çoban yorğun, taqatsiz, fikri dağınıq ha!da sürünün ardınca getdi. Palılavan cüssali, dağların qaplanı qadar cald va ca-

TÜRK PiTiK � 168 ��

sur, döyüşlarda misilsiz igidliklar göstarmiş adlı-sanlı bu qalıraman ağır xastalikdan dur­muş ıaqatsiz, üzgün bir qocanı xaıırladırdı. Axşam sürünü ağıla yığıb. heç bir şey yema­dan, içmadan keçasina büründü. Bütün badani titrayirdi. Yatmağa çalışsa da, yuxusu gal­mirdi. Huşa gedan kimi "üç bacı" - üç maleyka gözünün qabağına galir, vahima içinda ayılırdı. O, sabahın açılmasını hasratla va ümidla gözlayirdi.

Bu gün Sarı çoban sürünü bulağın başına bir az da tez gatirmişdi. Kolların arasında, hamişaki yerinda uzanıb, varlığını sarsıdan, aqlini-huşunu başından, iradasini alindan alan dünanki gözallari hasrat va talaşla, ham da qorxu ila gözlay irdi... Onlar qaflaıan, ağ libasda, zarif qanadlarını çalmadan, süzarak samadan bulağın kanarındakı çamanliya en­dilar. Bayaz paltariarını zarif qanadları ila birlikda soyunu b çobanın yatdığı tarafda gül­çiçayin arasına qoydular. Sarı çoban onları daha yaxından görür, nafaslarini, insanı bihuş edan atirlarini duyurdu. O hiss etdi ki, bu parilarin biri daha gözal, daha inca va daha se­vimlidir. Ona ela galdi ki, Allah-Taala illardan bari gözladiyi, simasım qalbinda yaraldı­ğı sevgilisini göylardan onun üçün göndarmişdir. Bu, onun arzusu, istayi, İlahidan galan şirin payı idi. Çoban şirin arzular içinda yena da bihuş oldu. Özüna galanda bütün varlı­ğına sahib kasilmiş harnin ilahi gözali başının üstünda gördü. Onların baxışları qarşılaş­dı. Xeyli müddaı dinmadan, danışmadan bir-birina baxdılar. Pari gülümsadi, siması daha da gözallaşdi. Onun inci kimi dişlarini, iri, ala gözlarini, alma yanaqlarını "döyan" kir­piklarini, ıopuqlarına çaıan, kiçik qanadları arasından kürayina tökülan saçlarını, dağla­rın an zarif va at ir li güllanndan da gözal olan badanini seyr edan çoban qalxmaq, bu ilahi varlığı bağrına basmaq, üzündan, allarindan, ayaqlarından öpmak istadi. Taqati olmadı. Yalvarıb-yaxarıb onu tark eımamasini, onunla qalmasını, onun olmasını iltimas eımak istadi, nitqi tutuldu ... Pari yena gülümsadi, aşağı ayilib zarif alini onun üzüna çakdi, ba­şını tumariadı va üç adad ağ rangli dağ qaranfilini onun köksü üzarina atı b "bacılar"ının arxasınca uçub getdi. Sarı çoban qalxıb oturdu. Onu dünandan bürüyan ümidsizlik, ıa­qatsizlik, badbinlik yox olmuşdu. O, özünü xoşbaxt va nikbin hiss edirdi. Qalbini aşıb­daşan bir sevine va şadlıq bürümüşdü. Sabahı hasratla gözlayirdi.

Sabah eyni vaxıda "üç bacı" - üç maleyka yena da galdilar, soyundular, paltariarını hamişaki yera qoyub çimmaya başladılar. Sarı çoban vurulduğu gözalin paltarını haraya qoyduğunu görmüşdü. Onların başı çimmaya qarışanda çoban kolların arası ila sürünüb onun paltarını götürdü va yatdığı yerdan uzaqlaşdı. Parilar çimib qurtardıqdan sonra ge­yinmaya başlayanda "kiçik pari"nin paltarını tapmadılar. Parilar vahima, talaş içinda paltarı axtarmağa başladılar. Kiçik pari işin na yerda olduğunu bildi va darhal çobanın yatdığı yera qaçdı. Çoban bir az kanarda kolların arasından boylanı b onu çağırdı. Bunu göran iki pari darhal qanadlanıb uçub getdilar. Kiçik pari ıaraddüd eımadan Sarı çobana yaxınlaşdı, ona sığındı. Sarı çoban onu öpüşlara qarq etdi, ayağına döşandi, ayaqlarından

TÜRK PiTiK � 169 ��

öpdü. Ağiaya-ağiaya yalvardı ki, onu tark etmasin, sarnalara qayıtmasın, onun arvadı ol­sun. Bu qanirsiz ilahi gözal isa Sarı çobanın başını qucaqlayaraq ham ağlayır, ham da gülümsayirdi. O, sakit va inca sasla, bizim insan dilinda deyirdi:

- Bu mümkün olan iş deyil. Bizi qüdratli Allah başqa xilqatda, başqa xislatda yara­

dı b: sizi yer, bizi sama sakiniari kimi yaradıb, siz insanları ıorpaqdan, biz malaklari isa oddan yaradıb, siz artıb törayir va ölürsünüz, biz isa artıb töramirik, ölmürük, qiyamaı gününadak yaşayırıq. Bizim izdivacımız mümkün deyil. Man hiss edir, duyuram ki, san mani bütün varlığınla sevirsan, manim yolumda har bir şeya hazırsan. San da manim xo­şuma galirsan, san insanların gözalisan. Lakin man sani seva bilmaram. Çünki man insan deyil, malayam. Man siza qibta ediram. Man da insan olmaq istardim. İnsan ömrü qısa olsa da maraqlı, xoşbaxı, lazadlı ömürdür. Bu ömürda sevinc, şadlıq va qam-kadar; olum va ölüm, mahabbat va nifraı, igidlik va qorxaqlıq, sadaqaı va xayanaı var. Sizda cinslarİn qarşılıqlı mahabbati, valideyn-övlad mahabbati Allah-Taalanın insanlara baxş etdiyi an böyük saadatdir.

Sarı çoban yalvardı: - Mani tark eıma. Man sansiz dözmaram. Pari: - Man yer üzünda yaşaya bilmaram. Allah-Taala bizi göylar üçün yaradıb. Man isa

sana gözladiyini vera bilmaram. Çoban onu qucaqlayıb kolların arasında yera sardiyi ke­çanin üzarina uzatdı.

Pari dedi: - San böyük günah işiatmak istayirsan. San Allahın hökmünü pozmaq, öz dinina, xal­

qına xayanat etmak yoluna düşürsan. Mani sevdiyin halda mani da günaha batınnaq istayirsan.

Çoban: - Gözalliyin mani dali-divana edib. Sanin vüsalına çatmasam, ölaram. Pari: - Bu xudpasandlikdir. Görünür san özünü hamıdan, o cümladan bizi yaradan böyük

Tanrıdan da, dinini qabul etdiyin Hazrati Mahammad peyğambardan da, öz xalqından da, bütün varlığınla sevdiyini izhar eladiyin halda mandan da çox sevirsan.

Sarı çoban özünda deyildi, qanı coşmuş, vahşi hissiari vacda galmişdi, heç na eşit­mir, heç nayi nazara almırdı. Parinin e"tirazı, müqavimati bir natica vermadi... Sarı ço­ban yena da kiçik parini ağuşundan buraxmaq istamir, ona yalvarır, göz yaşları axıdır, onsuz yaşaya bilmayacayini söylayirdi. Pari da göz yaşları ila çobana yalvarıb, paltarını qaytarmasını xahiş edirdi. Sarı çoban isa heç cür güzaşta gelmak fıkrinda deyildi. Kiçik pari yalvarışla, müt"ilikla çobana dedi:

TÜRK PiTiK � 170 ��

- Sani and veriram bütün alamlari, sizi va bizi yaradan qüdraıli Allahımıza. qayıar manim palıarımı, man malaklar salıanaıina, bizimkilarİn içina qayıımalıyam. Man yena galacayam.

Bu andın qabağında çoban özüna galdi, parini ağuşundan buraxdı, gizlaıdiyi palları gaıirdi, navazişla geyinmasina kömak eıdi, onu öpüşlara, göz yaşiarına qarq eıdi.

Kiçik pari ma"yus halda palıarını geydikdan sonra qanad çalı b bir az da aralandı va çobana dedi:

- San qahraman deyil, zaif bir maxluqsan. Çünki san öz nafsina qalib gala bilmadin. an böyük igidlik isa öz nafsini boğmağı bacarmaq, ona qalib galmakdir. San bir anlıq hazz üçün öz xalqına xayanaı etdin, onu çox böyük bir balaya düçar eıdin. Bir ildan son­ra galib burada amanarini alarsan.

Pari qanadlanıb gözdan irdi. Günlar, aylar keçirdi. Sarı çoban saralıb-solurdu. O, hamıdan qaçır, heç kasla ünsiy­

yaıda olmur, daima fıkirli, qamli-qüssali gazir, dalğın va qayğılı görünürdü. Onun bu halının sababini, sirrini bilan yox idi. Bu sirr isa bir Allaha, bir da onun özüna ma"lum idi.

Sarı çoban kiçik parinin va"d eıdiyi bir ilin tamam olmasını ham qorxu va talaş, ham da hasraıla gözlayirdi. Onun va"d eıdiyi "amanaı" na ola bilardi? Bu "amanaı" na kimi balalar gaıira bilardi? O bütün varlığı ila sevdiyi, bağlandığı samalar gözalini bir da gö­racak. onunla ünsiyyaıda ola bilacakdimi? .. İl tamam olan gün idi. Sarı çoban na isa bir qeyri-adi hadisa baş veracayini gözlayirdi. O, saksaka içinda qorxu va ıalaş keçirirdi. Birdan qoyunlar hürküşdü, yamaca doğru üz qoydular. Sarı çoban qalxıb Qoşabulağa doğru yüyürdü. Bir ildir ki, arzusunu çakdiyi parisini göracayina ümid edirdi. Lakin qar­şısında böyük mal qarnına banzar nahang bir dağarcıq dayanırdı. Çoban onu ağacının ucu ila ıarpatdi, vurdu. Vurduqca dağarcıq şişmaya, daha da böyümaya başladı.

Sarı çoban dali kimi baş götürüb dağlara doğru qaçdı. Bu vaxt öz asabalari ila ova çıxmış xan Qoşabulağın başına galib, yerda o yan-bu yana diyirlanan, acayib saslar çı­xaran "aı dağarcığı" görür. Yanındakılara bunun na olduğunu aydınlaşdırrnağı amr edir. Onlar da dağarcığı döyaclamaya, ıapiklamaya başlayırlar. Kötakladikca dağarcıq şişir,

şişir, nahayaı, parılayır va içindan kallasinda - alnının ortasında birca gözü olan acayib bir uşaq çıxır. Bu mö'cüza xanı çox maraqlandırır va arnr edir ki, onu eva gaıirsinlar va oğlu ila birlikda böyüdüb ıarbiya eısinlar.

Uşağın adını Kallagöz (Tapagöz) qoyurlar. Onu amizdirrnak üçün daya tapırlar. O, bir udum amdikda dayanin bütün südünü çakir, ikinci udurnda onun qanını sorur, üçün­cüda başlayır döşünü yemaya. Ona afıafa lülayinda inak südü içirrnaya başlayırlar. Do­yuzdura bilmirlar. Günda 10-15 inayin südünü küpa ila boğazına ıökürlar, yena da doy-

TÜRK PiTiK � 1 7l fe�

mur. Kallagöz sür'atla böyüyüb nahang bir uşaq olur. Küçada oynadığı uşaqlann bur­nunu, qulağını qoparıb yeyir, hansına bir yumruq va ya bir silla vurursa, harnin saat ölür. Camaat yığışıb xanın üstüna şikayata gedir. Xan KaBagözü kanddan çıxarıb Salaxan da­rasina qovur.

Kallagöz Salaxan daranin qurtaracağındakı böyük mağaranı özüna düşarga edir. 8t­raf obalara, kandlara, otlaqlara basqınlar edir, alina keçan insanları, heyvanları yeyir, ahali arasında böyük dahşat, vahima va qorxu yaradır. Paridan doğulduğuna göra ona na ox baıır, na da onu qılınc kasirdi, darisi daş zirehdan ibarat idi. Camaat yığışıb maslahat­laşir va KaBagözün yanına ağsaqqallardan nümayanda göndarirlar. Razılıq bela olur ki, kand camaaıı har gün Kallagöza 100 qoyun va 2 adam versin. Aylar keçir, adamlar aza­lır, qoyun sürülarİ tükanir. Bela getsa qoyun bir yana dursun, heç bir nafar insan da qal­mayacaq.

Özü da bilmadan xalqını böyük balaya salmış Sarı çoban camaat içina çıxa bilmir, tanha guşaya çakilib peşmançılıq içinda mahv olurdu. Nahayat, baş götürü b Halla-Hal­Ianı aşdı, günbatana doğru yol gedib üzü üsta torpağa döşanib höııkür-hönkür ağladı. O, Allahdan bağışlanmasını diladi. Allah onu dağa, göz yaşlarını isa bulağa çevirdi. İndi Halla-Halianın qarbinda Dana qalası va Xan yurdundan şimalda yerlaşan maşhur Sarı­bulaq dağı, Sarıbulaq va Sarıağıl bu ahvalatdan yadigardır.

Halalik sağ qalan camaat, birinci növbada analar xanın üstüna getdilar, ağladılar, yal­vardılar, onları bu baladan xilas etmasini xahiş etdilar. Atasının son daraca çıxılmaz va­ziyyatda olduğunu göran xan oğlu Babir camaatı sakitlaşdirir va atasından Kallagözla vuruşmağa getmasi üçün icaza istayir. Xan KaBagözün yegana oğlunu mahv edacayini bilsa da, deyir:

- Get, oğlum, Allah kömayin olsun. Kallagöza qalib galsan, xalqımızı bu ümumi ba­ladan qurtararsan. Mağlub olsan, el yolunda qurban getmiş olarsan. San da indiyadak mahv olan oğulların birisanı

Babir Salaxan darasina galdi, KaBagözün aşpazlan ila gizlica görüşdü va öyrandi ki, onun yegana zaif, atdan olan yeri gözüdür. Babir Kallagöz yatan zaman fürsat tapıb ma­ğaraya daxil oldu. Mağarada iri ağaciardan qalanmış ocaq gurhagurla yanır, böyük li yan­larda KaBagözün xörayi bişirdi. Babir ocağın altından ucu köz bağlamış, alovlanan iri bir ağacı götürüb zarbla KaBagözün gözüna soxdu. Közlü ağac cızıltı ila onun gözüna girdi, atrafı tü stü, yanmış yağ qoxusu bürüdü. Kallagöz na qadar güc verdisa qızmar ağa­cı hala da onun gözünün içinda saxlayan Babirin alindan ala bilmadi. Gözün yağı ari yi b alnı ila üzüna axırdı. Nahayat, onun gözünün tamam kor olduğuna amin olan Babir ağacı buraxı b qoyunların arasında gizlandi.

Kallagöz "vay gözüm, yazıq gözüm, takca gözüm!" - deyib faryad edir, qoyunların

TÜRK PiTiK � 1 72 �

içinda düşmanini tapınağa çalışırdı. Bunun mümkün olmadığını görüb mağaranın qapı­

sının ağzını kasdi va qoyunları bir-bir çağınb eşiya buraxmağa başladı. Bu müddaı ar­

zinda Babir tez bir qoçu kasib soydu, başını va quyruğunu darinin üstünda saxladı. Növ­ba ona çatanda qoçun darisini belina salı b imaklaya-imaklaya Kallagözün qıçlarının ara­sından keçdi. Bu anda Kallagöz bildi ki, bu onun gözünü çıxaran düşmanidir. Düşmanini tutmaq isıayarkan dari onun alinda qalır va Babir xilas olur.

Kallagöz Babiri öldünnak üçün bir neça hiylaya al atır. Lakin Allahın kömayi ila o har dafa sağ-salarnal çıxır. Kallagöz Babirin qarşısında bütün günahlarını, vahşiliklarini e"tiraf edir. Çoxlu cavanları, gözal qızları yediyini, çoxlu anaları, ağsaqqalları ağiaidığı­nı boynuna alır. Babir xalqa zülm edan, ona balalar gatiran Kallagözün öz qılıncı ila boy­

nunu vurur. Xana muştuluq gedir. Xan va bütün Oğuz baylari Salaxana galir, Kallagözün kasilmiş başını sürüya-sürüya gatirib ortalığa atırlar. Camaat sevinir, şadlıq edir, xiias­

karları xan oğluna dua edir, şa"nina alqışlar söylayirlar. Dada Qorqud şadlıq havası çalır,

xan oğluna xeyir-dua verir. Allah-Taala sizi da xatadan-baladan hifz etsin, öz amanında

saxlasın!

TÜRK PiTiK � 173 ��

MATI İL8 A YlNlN 8FSAN8Sİ

Çox qadimdan zamanamizadak bela bir afsana yaşamaqdadır ki, vaxıı ila ayı da insan

imiş. Onun özüna göra varı-dövlati, evi-eşi yi, güzaranı varmış. Bir narnardin hiylasi na­

ıicasinda har bir şeyi alindan çıxır, özü da qul bazarında namard, xasis va zülmkar bir

varlıya satılır. Bu zülmkar ağa onu sübh açılmamışdan geca yarıya qadar har cür ağır iş­

larda işladir, qarın dolusu çörak vermirmiş. Badbaxt insan qışı tövlanin bucağında bir ta­

har başa vurur. Yaz galir, tarla işiarinin qaynar çağı başlayır. Ağanın meşa kanarındaki

geniş akin yerinda bostan üçün Iaklar hazırlamaq lazım idi. İndi olduğu kimi o vaxtlar

da kardini marküz deyilan alaıla düzaldirdilar.

Kand ıasarrüfatı işiari içarisinda bu, an ağır va gargin amak, güc talab edan işdir. Bu

işda bir neça gün çalışdıqdan sonra oğlan tamamila ıaqatdan düşür, artıq marküzü çak­

maya qüvvasi qalmır. Bunu göran zalım ağa onu şallaqla döyür, öldüracayi ila hadalayir.

Heç bir çıxış yolu görmayan badbaxt qul geeani birtahar başa verib, yaxınlıqdakı dağın

aıayinda yeralaşan sıx meşaya qaçır. Meşada, azadlıqda ölmayi narnardin alinda ölmak­

dan üstün ıuıur. Meşa har cür vahşi heyvanlarla dolu idi. Bunların arasında insan uzun

müddaı yaşaya bilmazdi. Odur ki, qul al götürüb Allah-taalaya yalvarır ki, onu da bu

heyvanlar kimi - şir, palang, babir, canavar kimi güclü, cald, öz başını dolandıran bir

heyvana çevirsin. Qadir Allah oğlarun yalvarışını eşidib onu ayıya çevirir. İndi da bela

ifada işladilir ki, "filankas ayı marküzdan qaçan kimi qaçdı" ...

Bu afsana halka da ona göra meydana galmişdir ki, digar vahşi heyvanlarla müqayi­

sada insana daha çox yovuşanı, ona daha tez isinişani va ona axıradak sadaqatli olanı

ayıdır.

TÜRK PiTiK � 1 74 ��

8vvalki hissada haqqında atraflı danışdığımız Salaxan dara ila alaqadar olan va indi­yadak xalq arasında yaşayan, adamyeyan Kallagöz qahraman, cinlar, şayatinlar, parilar baradaki afsanalarla yanaşı, burada artı b törayan ayılar haqqında da haqiqi va afsanavi ahvalatlar - hekayalar danışılmaqdadır.

Bela ahvalatlardan birini - "Ayı ila Matının afsanasi"ni Babak rayonunun Tazakand kandinin sakini, amim arvadı (amcanım), 90 yaşlı Dilbar Abdulla qızı anasından eşitdiyi kimi naql etdi, man da ona bir az badii şakil veri b, qalama aldım.

Çox-çox bundan avval, qadim zamanlarda bizim babalarımız uğuzlar (oğuzlar - S . B.) elatçılıqla - heyvandarlıqla maşğul olarmışlar. Onların asas yaylaqları Qarouş, Bu­ğaçeşma, Altuntaxt, Xan yurdu, Yelli gadik, Yeddibulaq, Salaxanyurd, Qazan yayiağı va

s. idi. 8vvalda bu yerlar, o cümladan Salaxandara, Salaxanqaya haqqında atraflı danışıl­

mışdır. Bu daranin dik dayanmış qayalardan ibarat olan sol salıilinda çoxlu tabii mağa­ralar vardır. Ayılar demak olar ki, il boyu bu daradaki meyvalardan yeyir, bu mağaralar­da qış yuxusuna gedir, bir növ insanlardan kanar "rahat" hayat keçirirlar. Ayılar ancaq balalarını qorumaq zarurati va ovunun alindan alınrnaq tahlükasi yarandıqda insana hü­cum edir. Ayı adi halda insana hücum etmir va onunla üz-üza galmakdan çakinir.

8vvaldaki yazılarda qeyd etmişik ki, Oğuz türkiari asasan heyvandarlıqla maşğul ol­muş va yarımköçari hayat keçirmişlar. Onların dağlarda yaylaqları, aranda qışlaqları ol­

muşdur. ilin taxrninan bir yarısını yaşadıqları kandlari "qışlaq" adlandırmışlar. "Yazın sonu, yayın avvallari Qaraquc yaylaqlarının an gözal, taravatli, güllü-çiçakli

dövrü olur. Yena yurd yeriarinda çadırlar, alaçıqlar carga-carga düzülmüşdü. Biçanak­

lardaki otlar "yetişmişdi", biçinçilarin yolunu gözlayirdi. Adat bela idi ki, ot çalımı möv­sümü çalanda arandan biçinçilar hamısı birlikda galar, hara öz biçanayinin otunu biçar, darzlar bağlayar, tayalayar, sonra yük heyvanları ila qışlaqlara daşıyardılar.

Otçalma marasimi bir növ el bayramını xatırladardı. Çalma başlamazdan avval, bi­

çinçilar galan gün heyvanlar kasilar, ocaqlar qurular, xörak, kabab iyi atrafa yayılardı. Cavanlar çalıb-oxuyar, yallı gedar, raqs edardilar ...

Sabah har kas karantisini (daryazını) çiynina qoyub öz biçanayina gedardi. Ma'lum­dur ki, aşağı hissada olan biçinçilarin otu yuxarılara nisbatan biçin üçün daha tez "hazır" olurdu. Bela hallarda dasıalar düzaldilir, körnakli olaraq avvalca "hazır olan" biçanaklar çalınır, sonra yuxarıdakı otlar biçilirdi.

Qaraquş kandinin camaatı Salaxan daranin sağ salıilinda yerlaşan Qoşa yurda düş­müşdü. Kandin adlı-sanlı, hörmatli igidlarindan sayılan Emin da öz ailasi - arvadı, 20 yaşlı oğlu Uğur, ı 3-ı 4 yaşlı qızı Fatima (Matı) ila bu obada cad ır qurub, xoşbaxt günla­rini yaşayırdılar. Ata-oğul bir növ tasarrüfatda "vazifa bölgüsü" aparmışdılar. Ata, asa-

TÜRK PiTiK � 1 75 li!!!�

san, akinçilikla, oğul isa heyvandarlıqla maşğul olurdu. Kand yayiağa yaxın olduğu iiçün akin-biçinla maşğul olan Emin haftada 1-2 dafa obaya baş çakar, vaziyyati öyranar va Uğura lazımİ masiahatlar verardi. Uğur da tay-tuşu arasında sayılan-seçilan, qoçaq va

mard cavanlardan biri idi. Bacısı Malı (onun asil adı Fatima olsa da, hamı onu "Malı" ­deya çağınrdı) diribaş, gözal, mülayim xasiyyaıli, mehriban, üzüyola bir qız idi. Odur ki, obada hamı onu azizlayir va sevirdi. O ham da casaraıli va qorxmaz qız idi. Lazım olan­da Uğura kömak edar, quzu sürüsünü takbaşına örüşa - atiağa sürardi.

Emingilin biçanayi Yeddibulağın aşağı hissasinda, Salaxandaranin şimal qurıaraca­ğının sağ sahilinda, kollu bir sahada idi. Ata ila oğul sübh tezdan yeyib-içdikdan sonra karantilerini va gündalİk azuqalarini götürü b biçanaya yollandılar. Malı da onlarla bara­bar gedirdi ki, onlara Yeddibulaqdan sarin su gatirsin, günorta xöraklarini hazırlasın, ham da tabiatİn gözalliyini seyr etsin, rangarang güllarla, rangbarang kapanaklada ay­lansin, sevimli anası üçün tabiatİn gözal ne'maılarindan ıoplasın.

Ülgüc kimi iıi karantilar ahangla, cingiltili sasla işa düşdü. Adama boy veran atirli, güllü-çiçakli otlar karantinin har bir zarbasindan üzülüb carga ila, lay-lay yera sarilirdi. Sanki Allahın yarardığı bu e' cazkar gözallikla insan arasında amansız bir döyüş gedirdi. İnsan silahlı, otlar, gül-çiçak isa ali yalın! Lakin Allah bu gözal sarvali insan üçün, insanı yaşatmaq üçün yaratmışdı.

Emin Salaxandaranin kanarındaki kolluq sahanin aralarını, Uğur isa ondan bir az ara­lı düzan, açıqlıq sahani biçirdi. Malı iri bir armud ağacının gölgesinda ocaq düzaldirdi. Emin arxası daraya taraf havasla ot çala-çala qarşısındakı böyük yemişan koluna yaxın­laşırdı. Onun qüvvaıli qolları karantini harladikca geniş bir sal1anin otunu biçib carga şaklinda yera sarirdi.

Emin kolun dibinin otunu biçmak üçün karantini bir da harlayanda ürak yandıncı bir zingilti eşitdi. Tez karanıini yera atı b, otu araladı. Körpa bir ayı balası yemişan kolunun di bina qısılıb zingildayirdi. Emin aşağı ayilib ayı balasını kolun arasından çıxarıb daraya buraxmaq istayardi. Ayı balası isa qorxudan gözlari baraJmiş halda daha harkdan zingil­dayir va kolun arasına soxulurdu. Ela bu vaxı Emin arxadan qüvvatli bir ıakan hiss etdi va zarba onu bir neça metr kanara tullayıb, arxası üsta yera sardi. O, ancaq indi üstüna galan nahang ayını, onun köpüklanmiş ağzıru, xancar kimi dişlarini gördü. Ayı onu has­marlayana qadar ayağa qalxdı, ayı da dal ayaqları üsıa qalxaraq onu süpürladi va neşıar kimi caynaqlarıru Eminin çiyinlarina yeritdi. Ayı geniş ağzını açaraq Eminin başını ağ­zına salınağa cahd eıdikca, Emin onun qulaqlarından tuıub var gücü ila özündan kanar­laşdırmağa çalışırdı. Bela olduqda ayı onun belini qucaqlayıb arxaya qanırdı, belini sın­dırmaq istadi. Bu ölüm-dirim mübarizasi cami bir neça daqiqa çakdi. Arxası atasına taraf ot biçmakda olan Uğur ayırun nariltisina, Matırun faryadına dönüb, bu dahşaıli manza-

TÜRK PiTiK � 1 7 6 ��

rani gördü. Karanti alinda bir neça sıçrayışla hadisa yerina yetişdi. Atası arnr etdi: "Tez ol, ortasından biç, yubanma! " Uğur var gücü ila karantini harlayib, ayının ortasına doğru yönaltdi. Lakin onların mövqeyi bir anda dayişdi...

Karanti ayının qamını dağıdıb onun onurğa sütununa dayandı. Ayı narilti ila bir ta­rafa, Emin da aks tarafa yıxıldı. Uğur "Ata" - deyib faryad etdi va atasının qanlı badanini qucaqladı. Ayını doğrayıb keçan karantinin ucu atasının da qamını parçalayıb, bağırsaq­larını çöla tökmüşdü ...

9trafda ot çalanların hamısı hadisa yerina toplaşdı. Eminin başına galan bu gözlanil­maz facia, Matının ürak yandırıcı faryadı hamını çaşdırmış va mütaassir etmişdi. Uğur özünü atasının qatili hesab etdiyindan özüna qasd etmak istayir, camaat isa buna imkan vermirdi. Emin başını onun köksü üzarina qoyub hönküran Uğurun başını tumarlayıb, son nafasinda dedi: "Adam kişi olar. San kişi kimi harakat etdin, manim arnrimi yerina yetirdin. Görünür, taleyin hökmü bela imiş. Har bir canlı öz balasını qorumağa haqlıdır. Rahmli ol, ayının balasına toxunma. Anandan, bacından muğayat ol."

O, gözünü qaldırıb başı üzarinda ağiaşan camaata: - Mani hala! edin, Uğuru tak qoymayın! - dedi va gözlarini abadi yumdu ... Bu vaxt

na baş verdiyini anlamayan körpa, toıuq ayı balası gah ölmüş anasının qanlı döşlarini amir, gah da qorxu va talaş içinda vumuxur, sonra başını anasının tüklari arasında giz­ladirdi. Hamının ona rahmi galdi, xüsusiia, Matı fikirlaşanda ki, onun anası va qardaşı var, bu badbaxt körpanin isa hayatda heç kasi yoxdur, daha da qaharlandi.

O dövrün qaydasına göra Emini orada - dünyasını dayişdiyi yerda, iri armud ağacının

altında dafn etdilar, ruhuna dualar oxudular. Camaat obaya qayıdırdı. Ayı balasını axtardılar, tapa bilmadilar. O, yoxa çıxmışdı.

aırafdakı kolların dibini, gürnan galan yeriari axtardılar, heç yerda yox idi. Ayının na­hang camdayini sürüyü b daraya yuvarlatdılar .

... Bu dahşatli facia yavaş-yavaş unudulurdu, hara öz işi, öz qayğıları ila maşğul idi. Lakin bu facia Eminin aHasini sarsıtmışdı. Onun sevimli arvadı Xadica yorğan-döşaya düşmüşdü, atasının ölümünda özünü günahkar bilan Uğur sanki ağiını itirrnişdi, dinib­danışmır, ağlayır, ovunur, heç bir iş göra bilmir, saatlarla gözünü bir nöqtaya dikib otu­rurdu. Atasından hamişa mahabbat va navazişlar göran Maıı onun yoxluğu ila heç cür razılaşa bilmir, har daqiqa onun yolunu, sasini, nevazişini gözlayirdi. Buna baxmayaraq, onu da bilirdi ki, atası heç vaxt qayıtmayacaqdır.

Matı har gün günortadan sonra atasının qabri üsta gedib, torpağına üz qoyub doyun­

ca ağlamağı, atası ila "danışıb-dardlaşmayi" vardiş etmişdi. Heç kas onu bu yoldan dön­ctara bilmirdi. O isa qabir üsta gedarkan heç kasin onu müşayat elmasina razılıq vermir­di. Bir dafa Matı yena da atasının qabri üstünda ağiayarkan arxada, daranin kanarında bi-

TÜRK PiTiK � 1 77 ��

tan kollar arasında zingilti eşitdi. Dönüb arxaya baxanda onu taaccüb, qalbinda gizlan­miş kadarli bir sevine hissi bürüdü. Kolların arasında başını allari üzarina qoyub kiçicik gözlarini döya-döya, ham da göz yaşı axıda-axıda ona tamaşa edan yetim ayı balasını -

Potunu gördü. (Matı öz ürayinda ona bela ad qoymuşdu). Matını taaccüb bürüdü. o. bu­

raya niya galmişdi? Anasını ağlamağa, yaxud ondan, insanlardan kömak istamaya? Matı

onu ölmüş hesab edirdi. Onun sağ qalması naya göra isa Matını sevindirdi. Matı bu ma'sum, körpa, yetim maxluqa ürakdan acıdı. Onun qalbinda bir şafqat hissi

baş qaldırdı. Tanha, kimsasiz, batka da ölüma mahkum olan bu günahsız ayı balasını ox­

şamaq, tumarlamaq, ona ıasalli vermak arzusu oyandı. Yerindan qalxıb, talasmadan, ya­

vaş-yavaş onun daldalandığı kota doğru yeridi. Potu (bundan sonra ayı balasını bela ad­landıracağıq) yerindan tarpanmadan, kiçicik gözlarini qırpmadan Matıya baxırdı. Matı onun iki addımlığında çömaldi, onların göztari bir-birina dikilmişdi, sanki ikisi da ov­

sunlanmışdı. Matı dizlarini yera qoyub qabağa ayildi va tumarlamaq üçün alini qabağa

uzatdı. Potu sanki qaflat yuxusundan ayıldı, zingilti ila yerindan sıçradı, başını qabaq al­

tari arasına alaraq yumaq kimi daranin yamacı ila enişa yuvarlandı. Ayının bu qafil ha­rakatindan Matı bark qorxmuşdu. O, atasının qabri üsta galib onu bir da qucaqladı. ağ­ladı va yorğun addımlarla obaya yollandı.

Bu hadisadan sonra Matı har dafa qabir üsta galanda, ağiayanda istayirdi ki, Potu da

burada olsun. Onunla birlilcda ağlasın, birlikda ovunsun. Bir gün gördü ki, doğrudan da

Potu harnin kolun dalından yena da ona baxır va ağlayır. Matı ona yaxınlaşdı. O isa yena

da avvalki kimi qaçdı. Bundan sonra Matı Potuya yaxınlaşmaq ıaşabbüsündan al çakdi.

Ancaq ağlına galdi ki, bu yazıq, anasız yetima qayğı göstarmak, na ilasa ona kömak et­mak lazımdır. Birdan yadına düşdü ki, axı bu yazıq ayı balası lap körpadir. Bas anası

ölandan sonra bu na yeyir, neca yaşayır va neca olub ki, indiyadak acından ölmayib?

Bundan sonra Matı har dafa atasının qabri üsta galanda Potu üçün "nahar" - bir az

süd va ya qatıq, çörak, pendir, mümkün olanda meyva gatirir, harnin kolun yaxınlığına qoyub gedirdi. Bu qonaqparvarliya baxmayaraq, Poıu yena da Matıdan qaçır, ona e'tibar

etmirdi. Görünür ki, o, anasının qatili olan insanlara heç cür inana bilmirdi. Matının Potuya qayğı göstarmasindan, ona yemak aparmasından anasının va qarda­

şının da xabari var idi. Onlar buna e'tiraz etmirdilar, ham Matının xatrina daymak ista­mir, ham da yetim qalmış ayı balasına rahmiari galirdi.

Yay qurtarmış, payız galınişdi. Bu dağlarda sentyabrda havalar çox sarinlaşir, geea­

lar isa soyuq olur. Okıyabrın ortalarında dağ zirvalarina qar düşür, yağışlar ara vermir. Artıq har yer bozarmış, otlar qurumuş, güllar solmuşdu. Ancaq Salaxan darasi barlı-ba­

rakatli, rangarang meyvali cannat bağını xatırladırdı. Har yerda yemişan, hamasur, ziri­

nc, qaraca (garmaşovun meyvasi), yabanı alma, armud, alça va s. yetişmiş, kollar, ağac-

TÜRK PiTiK � 178 ��

lar başlarına sanki rangarang, al van bazakli örpak salmışdı. Har ağacın, har kol un yar­paqları özünemaxsus rang çalarları ila insanı heyran edirdi.

Obalar arana - qışlaqlara qayıtmağa hazırlaşırdı. Çoxları "ağırlığı" yola salmışdı. Bi­çilmiş otlar yağışlar başlamadan avval qışlaqlara, kandlara daşınmışdı. Bela bir adat da var idi ki, obalar köçanda hamı yığışır, heyvanlar kasilir, yemak-içmak taşkil olunurdu. "Yaylaqçılar" arandakılara "şor-kara", motal, süzma, qatıq kimi ne'maılar hazırlayır, ıa­biatin baxş etdiyi kaklikotu, dağ nanasi, qurudulmuş yemişan, hamasur, zirinc, alçadan hazırlanmış Javaşa, daymiş dağ armudu va s. pay ayınrdılar.

Matının uşaq qalbini darin bir kadar bürümüşdü. Atasının qabrindan aynlacağını, onunla "söhbat etmak"dan, derdiaşmakdan mahrum olacağını yadına saldıqca onu dah­şat bürüyürdü. Atası ıak-tanha bu dağlarda neca qalacaqdı? Onu kim yoxlayacaq, kim zi­yaraı edacakdi? Bu neça aydan bari uzaqdan-uzağa dostluq etdiyi, indi da böyüyüb daha da qaşanglaşmiş Potunu da arabir xatırlayır va ona yazığı galirdi.

Obanın köçmayina bir gün qalmış - cüma axşamı camaat Eminin qabrini ziyarat etdi, ruhuna dualar oxundu, onunla vidalaşdılar, ağlaşıb ayrıldılar.

Köç günü Matı takca qaçıb atasının qabri üstüna galdi, ıorpağa döşanib, göz yaşları tökdü. Qabirdan aynla bilmirdi. Arxadan zingilti eşidib döndü va ondan bir neça addım aralı dayanmış, qızılı tüklari par-parıldayan Potunu gördü. O da ağlayırdı. Onlar dinma­dan, ıarpanmadan bir-birina baxıb ağlayırdılar. Uğur qaça-qaça Matını aparmaq üçün ga­lirdi. Bunu göran Potu yanıqlı-yanıqlı zingildadi (sanki onu kirnsa döyürdü) va çevrilib Salaxan darasinin kolları arasında gözdan itdi. Matı hala da onun ardınca baxırdı .. .

Günlar, aylar, illar bir-birini avaz edirdi. O maş'um hadisadan üç il keçmişdi. Sevim­li arinin - Eminin qafil baş vermiş faciali ölümündan sonra bir müddaı özüna gala bilma­yan Xadica türk qadınlanna xas olan matanat va qatiyyatla dark etdi ki, dar günda ağla­yıb-sızlamaq onun soyuna, köküna Jayiq olmayan xüsusiyyatdir. O indi ham ata, ham da anadır. O, evin ham qadını, ham da kişisidir. Xadica hayatın bütün çatinliklarina dözür, bütün sınaqlardan mardlikla çıxırdı.

Uğur sevdiyi gözal bir qızla hayat qurmuşdu, dünyaya bir oğul övladı galmişdi. O, babasının - Eminin adını yaşadırdı. Matı daha da gözallaşmişdi. Neça-neça igid oğlanlar ondan ötrü dali-divana idi. O isa bunların heç birina mahal qoymur, bir kişi qeyratila ta­sarrüfaı işiarinda anasına va qardaşına kömak edirdi.

Qaraquş kandinin camaatı yena da Qoşa yurda düşmüşdü. Matı bu illar arzinda öz adati üzra har gün olmasa da, vaxtaşın atasının qabrini ziyarat edir, onun üstüna dağların rangbarang zarif çiçaklarindan dasıalar qoyurdu.

Potu da bu illar arzinda böyüyüb nahang, zahmli bir ayı olmuşdu. O, yena da Matını izlayir, sanki onun haraya gedacayini qabaqcadan duyur, bilir va onu heç olmasa kanar-

TÜRK PiTiK � 179 ��

dan seyr eımak üçün fürsat axtarırdı. Onun bu harakatlan Matının nazarindan qaçmırdı. Potu böyüdükca Matının ona qarşı olan rahrndillik hissi qorxu hissi ila avaz olunurdu. Bu avvalki yupyumru, gözal, ham da aciz va yazıq Potu deyildi. Bu indi nahang, zahmli, görkarnİndan har şeya, har kasa meydan oxuyan, öz gücüna güvanan, lakin Matını gö­rarkan mülayimlaşan, mehribanlaşan Potu idi.

İndi Matı ondan qaçır, uzaqdan-uzağa onu göranda da qorxu va vahima hissi keçirir-di. Atasının qabrini ziyarata da tak gelmaya casarat etmirdi. Potunun onu izlamayinin, onu rahat qoymamağının sahabini tapa bilmirdi. Balka ondan qisas almaq, onu öldürmak istayir? Beladirsa, onun buna neça illardir ki, imkanı olduğu halda niya öz niyyatini hay­ata keçirmir? Qisas almaq istayirsa naya göra anasını öldüran Uğuru izlamir, aksi na, onu göran kimi gizlanmaya çalışır? Bu harakatlarina göra Potunu öldürmayi taklif edanlar da oldu. Lakin atasının vasiyyaıini unutmayan Uğur bela namardliya yol vermadi.

Xadicani Matının taleyi hamişa narahat edirdi. O, ana qalbinin hassaslığı ila duyur­du ki, Matını böyük bir badbaxtlik gözlayir. Ona göra da Matını takbaşına, nazaratsiz heç yana buraxmırdı. Matı da talaş, qorxu içinda idi. O, bir gün axşam çağı atası ila "gö­rüşmak", onunla "danışmaq", dardini ona "açmaq" üçün takbaşına qabir üsta getdi, çox­lu göz yaşı tökdü, onu tak qoyub getdiyina göra ondan gileylandi va qabrin üstünda onu yuxu apardı. Birdan ona ela galdi ki, kirnsa navazişla onun başını tumarlayır. Matı qalxıb çevrildi va qarşısında yena da göz yaşları axıdan, onu mehribanlıqla seyr edan nahang Potunu gördü. Matının nitqi tutuldu. Çığıra bilmadi, qadamlari qurudu, qaça bilmadi va bayıldı. Potu onu navazişla bağrına basdı, iki ayağı üsta qalxıb qollan üstüna aldı.

Potu yuxulu uşağı aparan kimi ehtiyatla sıx kolların va ağaciarın arası ila Salaxan da­rasina endi, oradan qayaların arasında olan dar keçidia qarşıdakı yamac boyu qalxmağa başladı. Hündür divarı xatırladan qayalığın yarısına çatdıqda onun ortası ila uzanan ıax­ça kimi ensiz cığırla iralilayib oradaki mağaraya daxil oldu. Matını qabaqcadan hazırla­dığı "yatağa" uzatdı. Bu "yataq" mağaranın bir kanarında çarpayını xatırladan harnar bir qaya idi. Onun üstüna ağac, kol budaqları, onun da üstündan yumşaq quru ot, doqquz­don kolunun qabığı döşanrnişdi. Otun üstündan da çoban keçasi salınmışdı. Burada "yor­ğan" da, "yastıq" da var idi.

Matı özüna galanda artıq gecadan xeyli ötmüşdü. Poıu isa zingildayir, öz "dilin­da"onu azizlayir, Matının alini, ayağını "öpür", yalayır, har vasila ila öz mahabbatini iz­har etmaya çalışırdı. Matının göz yaşları, faryadı, müqavimati, yalvarışiarı heç bir natica vermadi. Potu onu güclü qolları arasına alıb bağrına basdı va yatağa uzatdı. Matı yenidan bayıldı ...

Matının itmasi xabari aıraf obalara da yayıldı. Axtanş bütün geeani davam etdi. La­kin Matıdan heç bir xabar çıxmadı. Na ölüsü balli oldu, na dirisi. Köç dayandı. Hamı

TÜRK PiTiK � ıso ıeı�

Matının axtanşına çıxmışdı. Har bir kol un içi, har bir qayanın atrafı axtarılırdı. Axtarış

üç gün davam etdi. Hamı ümidini üzdü va Matını ölmüş bilib, ona yas saxladılar. Bad­

baxt ana Xadicanin faryadı hamının ürayini parçalayırdı. Camaatın Potu adlandırdığı ayı da görüıımürdü. Ba'zilari bela gürnan edirdi ki, ayı Matını götürüb, haralarasa baş alı b

gedibdir. Bir haftadan sonra oba kanda köç eyladi. İlk günlarda Matı özünü öldürmak, bu dözülmaz vaziyyatdan qurtarmaq üçün bir ne­

ça dafa taşabbüs etdi. Lakin har dafa Potu ona mane oldu. O indi heç yana getmir, ma­ğaranın qapısını nahang qaya parçası ila qapayıb geca-gündüz Matını gözdan qoymur,

ona "ayı navazişi" göstarir, azizlayir, aylandirmaya, özüna yovutmağa sa'y göstarirdi. Günlar keçirdi...

Nahayat, Matı bu dözülmaz dustaqlıq hayatına alışmağa başladı va öz acı taleyi ila barışmağa, lakin ümidlarla yaşamağa macbur oldu. Mağara ila taruş olmağa başladıqda

onu taaccüb bürüdü, burada insanın yaşaması üçün har cür şarait var idi. Potu sanki bir evin qayğıkeş sahibi kimi lazım olan şeylarin, demak olar ki, hamısını toplayıb yığmışdı.

Burada Salaxandarada bitan bütün yabanı meyvalar - armud, alma, alça, zirinc, yemişan, hamarsun, çoxlu buğda sünbüllari va s. yığılıb, daşların va quru otun üzarinda sarili b qu­rudulmuşdu. Mağarada köhna da olsa, çoxlu qab-qacaq, keça, palaz, yorğan parçaları,

hatta tap-taza çoban keçasi, dağ keçisi, qoyun, dovşan darilari va s. var idi. Matı hatta al­tına saldığı çoban keçasinin cibindan bıçaq, çaxmaq daşı va qov da tapmışdı.

Qaçmaqdan, özünü öldürmakdan ümidini üzan Matıda yaşamaq, qaçmaq üçün fürsat gözlamak ümidi baş qaldırdı. EI-oba arana qayıtdıqdan sonra bu dağlara ağrr bir sükut

çökmüşdü. İndi dağlarda ancaq kakliklarin qaqqıltısı, qartalların qıy vurması eşidilirdi.

Axşarnlar ayıların donquldanması, canavariann atürpaşdirici ulaşması eşidilirdi.

Matı qorxmurdu, mağarada özünü alınmaz bir qalada olduğu kimi hiss edirdi. Potu onunla çox mehriban va "madani" raftar edirdi. Mağaradan çıxanda va oraya qayıdanda

nahang qaya ila qapını qapayırdı. Tak qaldığı vaxtlarda Matı mağara ila tanış olmağa başladı. Mağaraya qayaların ensiz yarıqlarından azacıq işıq düşürdü, ham da Matının

gözlari qaranlığa alışmışdı. O indi "ev işlari" ila maşğul olmağa başlarnışdı. Bu işiarda Potu da ona kömak edirdi. Onlar bir-birini çatin da olsa, başa sala bilirdilar. Matı Potuya insan dilini öyratmaya başlarnışdı. Potu da onun bütün gösterişlarini yerina yetirirdi: ma­

ğaraya çoxlu quru odun yığıb gatirmişdi. Demak olar ki, har gün ovdan "ali dolu" qayı­

dırdı. Hardan kaklik, qaratoyuq, hatta bir dafa dağ keçisi ovlayıb gatirmişdi. İndi Matı

Potuya xeyli isinişmişdi, qorxu hissi tamam keçi b getmişdi. Ba'zan Potu mağaraya gee

qayıdanda Matıya ela galirdi ki, o, Potu üçün danxır va onun hayatı üçün narahatlıq keçirir.

TÜRK PiTiK � 18l fi!l�

Matının ailada qazandığı vardişlar, ev, maişaı va ıasarrüfat işiarindan baş açması

onun kömayina galirdi.

O, çaxmaq çalı b, qov yandırıb, ocağı alışdıranda Potu ıaaccübdan donub qaldı, sonra seviıunaya başladı. Ocaq yanarkan mağaranın tüstüsü onun yuxarıya doğru uzanan qolu ila sovrulub gedirdi. Mağaranın digar qolu isa aşağıya doğru enirdi, onun sonunda kiçik bir bulaq var idi. Matı yorğanın cmdasından pilta eşi b, obada etdiklari kimi dağ keçisinin aridilmiş piyinin içina saldı va çıraq düzaltdi. Mağara solğun bir işığa qarq oldu. Matı

köhna da olsa, buradaki qablardan istifada edir, bunlarda xörak bişirir, su qaynadır, buğ­da qovurur va s. O, Potunun oba yerindan tapıb gatirdiyi dastarla (al dayirmanı) un va

yarma da hazırlamışdı. Payız keçdi, qış galdi. Mağaranın aşağı enan qolu soyuq, yuxarı qalxan qolu isa isti

idi. Odur ki, Matı Potunu başa saldı ki, yuxandakı daha münasib yera köçmak lazımdır. Onlar qışı burada keçirdilar va demak olar ki, aclıqdan, soyuqdan korluq çakmadilar. Başqa illardan farqli olaraq bu il Potu qış yuxusuna getmadi. İndi Matını qorxu hissi ıa­

mamila tark eımişdi. O, geealar Potunun qucağına qısılır, onun qalın va isti tüklari ara­sında gizlanir, üstlarina"qurama yorğan" örtürdülar.

Matı avvallar, ya'ni qışın girdiyi vaxtlar ahvalının dayişdiyini hiss etmişdi. indi isa ba'zan daxilinda qeyri-adi tarpanişlar hiss edirdi. O, hamila olduğunu başa düşanda dah­şat içinda faryad eladi, ağladı, başına döydü. Potu na baş verdiyini, Matının bu harakat­larinin sahabini başa düşa bilmirdi. Ancaq Matını sakitlaşdirmaya çalışır, mehribanlıqla qolu ila onun göz yaşlannı silirdi.

Matının hasrat va ümidla gözladiyi yaz galdi. Dağlar, yaylaqlar, al-al van gül-çiçak­lara bürüıunüşdü, har yer yaşı! libasını geyinmişdi. Lakin Matı bu gözalliya hasrat idi, bu füsunkar tabiali ancaq qapıya qoyulmuş qayanın arasındakı deşiklardan seyr eda bi­lirdi. Yazın son günlari idi. Matının gözladiyi dahşatli va ma'şum gün galib çatdı. O, ana oldu, dünyaya bir oğlan uşağı gatirdi. avvalca onu boğub öldürmak istadi. Uşağın ağla­ması, yalvarır kimi allarini oynatması Matının qalbinda bir rahm, şafqat hissi oyatdı.

Ona yazığı galdi, döşlari gizildadi. O, ana olduğunu hiss etdi. Uşağı quru!ayıb bürmala­di, amizdirdi va yatağa uzatdı. Potunun sevincinin haddi-hüdudu yox idi. O, sevindiyin­dan gah atılıb-düşür, gah Matını qucaqlayır, gah da uşağın üzünü, başını yalayıb "baba, baba" - deya qışqınrdı.

Uşaq doğulduqdan sonra bu qariba ailada sanki kadarla sevine bir-birina qarışmışdı, machul hisslar, yeni münasibatlar, yeni raftar va qarşılıqlı e'timad yaranmışdı. Potu indi ova va ya Allalun verdiyi ne'matlardan tadarük elmaya gedanda mağararun qapısını ha­min nahang qaya parçası ila tam örtmürdü. Matı uşağı ila mağaranın qabağında oıurub günaşla qızırur, tabiatin füsunkar gözalliyini seyr edir, özününkülara qovuşmaq üçün

TÜRK PiTiK � 182 ��

yollar axıarırdı. Matı son vaxtlar görürdü ki, çobanlar qoyun sürülarini !ap Salaxanqaya­

sının dibina qadar gaıirir. Oradan sürünü qarşıdakı yamacia obaya aparırlar. Onun bey­

ninda bir fikir arnala galdi va bu fikir onu haddindan artıq sevindirdi. Ona ela galdi ki,

artıq xilas olmuş va öz obalarında, anasırun yanında, bütün azizlarinin arasındadır.

Poıu ali dolu galmişdi. Matı onu mehribanlıqla qarşıladı, bir yerda yemak yedilar.

Potu artıq insan dilini başa düşür va öz fikrini basit formada olsa da, başa sala bilirdi.

Oğlunun adını Baba qoymuşdu. Maıı onu başa saldı ki, Babaya nanni düzalımak üçün

yun lazımdır. Harnin gündan Potu koliara ilişmiş yunları, atılmış yunlu darilari yığıb

Matıya gatirdi. Maıı da bu yunları özü hazırladığı teşida ayirib iri bir yumaq ip hazırladı.

O, fikrini hayata keçirmak üçün münasib gün axtarırdı. Bir gün Potunu başa saldı ki, qar­

şıdakı uca dağa - Halla-Haliaya çıxıb oradan dağ keçisi ovlayıb gatirsin. Potu sevine va

havasla bu tapşınğı yerina yetirmaya getdi.

Matı al dasıarinda un çakib xamir elamişdi. Günortaya yaxın idi. Çobanlar yena da

qayanın di bi ila qoyun sürüsünü obaya aparırdılar. Çobanların mağaranın barabarina çaı­

dığını göran Matı ip yumağının ucunu alinda saxlayıb, yumağı qaya ila enişa, çobaniara

taraf diyirlaıdi. Yumaq açıla-açıla çobanlardan birinin qabağına düşdü. Bunu göran ço­

banı taaccüb bürüdü. Ona ela galdi ki, bu ip yumağı qeybdan - göydan düşdü. Yuxan

baxdı, papağı başından düşdü. Göylara dikilan qayadan başqa heç na görünmürdü. O biri

çobanı çağırıb yumağı göstardi. O dedi ki, burada böyük bir sirr vardır. Gal ipi sarıya­

sanya qayalarla yuxarıya çıxaq. Onlar çox cahd etsalar da qayalara dikina dırmana bil­

madilar. Bir az yuxan gedib burada olan dolayı yolla qayaların orta hissasina çalanda bu­

radakı dar cığırı gördülar. Bu cığırla çatinlikla iralilayib, mağaranın ağzında dayanan

Matını gördükda donub qaldılar. Onlar Matını ölmüş bilirdilar. Maıı onları göran kimi:

"Qulu dayı, mani xilas edin!" - deyib onlara taraf qaçdı va onun boynunu qucaqladı.

"Amandı, tez qaçaq, indi ayı galar" - dedi.

Çoban Qulu onun alindan tutub galdiyi cığırla mağaradan uzaqlaşdı. Qulu onu obaya

gatirdi. Bütün camaat sevincindan ağlaşırdı. Yazıq Xadica qızının sağ olduğunu eşidan

kimi bayılmışdı. Bütün oba sevine içinda idi. Hamı Matının başına galanlari bilmaya can

alırdı. Lakin vahima, qorxu hissi hala da Matını lark etmamişdi...

Poıu ovdan qayıtdı. Baba ağlayırdı. Maıı isa mağarada yox idi. Onun hazırladığı xa­

mir qıcqırıb qalxmışdı. Poıu mağaranın har yerini axtardı. Matı yox idi. Başa düşdü ki,

Maıı qaçıb. Ağlayan uşağın yanında oturuh başına döya-döya onunla barabar xeyli ağ­

ladı va ... obaya taraf yollandı.

Qoşa yurdun üst tarafı dik bir yamacia ahatalanmişdi. Potu galib bu dikda bir daşın

üzarinda oturdu va Matını saslamaya başladı:

- Mapı, Mapı, Baba ı .. , ı . . , xamir pı, pı (Ya'ni Maıı, uşaq ağlayır, xamir da acıyıb).

TÜRK PiTiK � 183 ��

Bütün oba sakiniari toplaşıb ayıya tamaşa edir, onun yanıqlı sasla Matıya müracİati­na qulaq asırdılar. Matı isa çadırda anasının qucağında yarı bayılmış vaziyyatda hönkü­rürdü. Potu isa dediklarini yorulmadan takrar edirdi.

Buraya toplaşan camaat na edacaklarini bilmirdi. Ba'zilari onu oxla vurub öldürmayi taklif edirdilar. Başqaları bunu zalimlik hesab edirdi. Axı o, Matını öldürmamişdi. İndi da yalvarmaqda başqa bir harakat etmirdi.

Potu axşamçağınadak oturduğu yerdan tarpanrnadi va yalvarışında davam etdi. Bun­dan heç bir natica alınmadığını gördükda vahşilaşmiş, qazablanmiş halda qayaları qopa­nb üzü yenişa diyirlatdi. Nahayat, böyük bir qaya parçasını qaldırıb, iki alli öz başına çırpmağa başladı, baş-gözü qana bulaşmış halda sandalaya-sandalaya obadan uzaqlaşdı ...

Sabah Salaxandaranin bu biri sahilindan Matı dedi yi yera baxmağa gedanlar mağa­ranın qarşısında mö'cüzali bir manzara gördülar: mağaranın qabağında Potu bir daşın üzarinda oturmuş va bağnna basdığı sevimli oğlu ila birlikda daşa dönmüşdü ... Salaxan­qayadan isa uşağın ürak yandırıcı ağlama sasi va Potunun "Mapı, Mapı" sadası aydınca eşidil irdi.

Bir çoxları şahidlik edir ki, Salaxanqayadan indi da uşaq ağlaması va "Mapı, Mapı" sadası eşidilmakdadir ...

Har şey ancaq Allaha ma'lumdur!

TÜRK PiTiK � 1 84 ��

8laveler

Q8DİM ABİD8 B8RA8T ALDI

"Dada Qorqud" tarixin müayyan dövrlarinda repressiyaya ma"ruz qalmış, "mah­kum" edilmiş va xalqa zidd, "millatçilik zahari ila dolu" epos kimi damğalanmışdır. Bö­

yük Sovet Ensiklopediyasının ikinci naşrinin I cildinda göstarilir ki, VII-XI asrlarda ha­kim arab dili ila yanaşı Azarbaycan xalq dili da inkişaf edirdi. Bu dil asasında o dövrün

adabiyyatı va madaniyyatinin görkamli abidasİ olan "Kitabi-Dada Qorqud" dastanı yaradılmışdır.

Azarbaycan xalqının uzunmüddatli madani inkişafının yekunu hesab edilan "Kitabi­

Dada Qorqud" taxminan XI asra aid edilir. O, 12 qahramanlıq boyundan ibarat olu b, bu­rada Vatana sadaqat, mahabbat, mardlik, qahramanlıq tarannüm edilir. O, xalq yaradıcı­lığının sonrakı inkişafına güclü ta"sir göstarmişdir. Dastan XV asrda qalama alırımışdır. (BSE. Moskva. 1943. I cild. sah.467).

Göründü yü kimi, burada qısa da olsa xalqımızın qahramanlıq eposu olan "Kitabi-Da­da Qorqud" müsbat qiymatlandirilmiş, o, xalqın "uzun müddatli madani inkişafının ye­kunu" hesab edilmişdir.

24 may 195 1-ci ilda Azarbaycan K(b )P-nın XVIII qurultayı keçirilir. Qurultayda öz xalqının başına görünmamiş müsibatlar gatiran, onun minlarla görkamli elm, madaniy­yat, dövlat xadimlari va sada övladlarını mahv etdiran M.C.Bağırov hesaba! ma"ruzasin­da göstarir: "Bu yaxınlarda Azarbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqı öz növbati masalalarini müzakira etdiyi zaman "Dada Qorqud" kitabının qiymatlandirilmasina tamamila düzgün

yanaşmışdır. Ba"zi adabiyyatşünaslar va yazıçılar siyasi sayıqlığını itirarak uzun illar ar-

TÜRK PiTiK � 185 ��

zinda bu zararli. xalqa zidd kitabı Azarbaycan eposu adı ila ıabliğ etmişlar. "Dada Qor­qud" xalq eposu deyildir. Bu kitab başdan-başa soyğunçuluq va qırğın maqsadila Azar­baycana galan Oğuz köçari tayfalarının hakim yuxarı tabaqasini ta"riflamaya hasr edil­mişdir. Bu kitab tamamila millaıçilik zahari ila doludur, milsalman olmayan başqa xalq­

lara, asasan, qardaş gürcil va errnani xalqlarına qarşı yazılmışdır. Bu kitabın naşr olunması Azarbaycan SSR Elmlar Akademiyasının rahbarlarinin va

9dabiyyaı İnsıiıuıunun kobud bir siyasi sahvi hesab edilmalidir. Yoldaşlar, ideoloji tah­rifiara va burjua millatçiliyi tazahürlarina qati son qoymaq va marksizm-leninizma zidd ideologiya yayanları amansızcasına ifşa etmak, onlara divan ıuımaq lazımdır." ("Kom­munisı" qazeti, 25 may 1 95 1-ci il).

M.C.Bağırovun bu çıxışından sonra haqiqatan "Kitabi-Dada Qorqud"a divan tutulur. Böyük Soveı Ensiklopediyasının 1952-ci ilda naşr olunmuş 1 3-cü cildinda ona olan av­valki milnasihat tamamila dayişir, kaskin ıanqida ma"ruz qalır va o, Azarbaycan xalqının qahramanlıq dasıanı deyil, Oğuz köçari ıayfa başçılarının ıalançılıq yürüşlarini tasvir edan epik asar hesab edilir. Burada gösterilir: "Kitabi-Dada Qorqud" XI asrda Zaqafqa­ziyaya qaniçan işğalçılar kimi soxulan köçari Oğuz tayfa başçılarının soyğunçuluq yü­rüşlarina, hayat ıarzina, adat-an"analarina hasr edilmiş epik asardir. Ba"zi tadqiqatçılar son vaxılaradak "Dada Qorqud"a xalq eposu kimi baxır, onu mahşurlaşdıraraq Azarbay­can va türkman xalqlarının adına yazırdılar". (BSE. 1 3-cil cil d. Moskva. 1 952. sah.550).

Sonra göstarilir ki. bir sıra asarlarda, o cümladan, BSE-nin II naşrinin I cildinda "Da­da Qorqud"a yanlış qiymaı verilmişdir. 195 1-ci ilda soveı alimlarinin asarlerinda milay­yan edilmişdir ki, "Dada Qorqud" soyğunçuluq müharibalarini ıa"riflayan, xalqın ale­yhine olan bir asardir. Kitabda tasvir edilan hadisalar xalqa, onun ıarixina, maişaıina, adat va an"analarina, şifahi yaradıcılığına va dilina yaddır.

Ma"ruzadan bu da aydın olur ki, qurultayda "Dada Qorqud"u "ifşa" eımak üçün Ba­ğırova kömak edanlar, ona mövzu veranlar arasında "qardaş sovet alimlari" da olmuşlar. aslinda, ela harnin "böyük qardaş" rahbarlari, alimiari 70 il har bir sahada biza "istiqa­mat" vermiş, öz talablarini diqta eımişlar.

Belalikla, xalqımızın bir çox görkamli, namuslu, qabaqcıl oğulları kimi "Kitabi-Da­da Qorqud" da o dövrün repressiyasına ma"ruz qalnuş, onun naşri. tadqiqi, tabliği qada­ğan edilmişdir. Halbuki, dasıanın boylarını ötari nazardan keçirdikda bela ma"lum olur ki, hamişa oğuzlar kafirlerin ıacavüzüna, hücumuna, talanına ma"ruz qalmış, onlar fürsaı axtarıb oğrular kimi galarak Oğuz elinin qız-galinini, var-dövlatini, at, qoyun, dava sü­rülerini talayıb aparmış, oğuzlar isa onlarla döyüş meydanında mardi-mardana vuruş­muş, qalib galmiş, öz haqlarını müdafia etmişlar.

"Oğuz igidlari heç kasa hücum eımirlar, yalnız har hansı hücumdan ellarini qoruyur

TÜRK PiTiK � 186 11!!!�

va yurda vurulan yaraların qisasını alırlar." (Anar. "Dünya bir pancaradir". Bakı. 1 986. sah. 1 50).

Oğuzlar kafirlardan qız alı b, qız verirlar. Dasıanda gözal, casaraıli e"tibarlı qadın ki­mi böyük mahabbatla tasvir edilan Selcan xatun "kafir" qızıdır. Tarixdan ma"lum olur ki, oğuzların yunan hökmdarlarının qızları ila evlanmasi bir an"ana şaklini almışdı.

Digar tarafdan dasıanda heç bir ermani adı çakilmir. Çünki o dövrda Qafqazda Er­manistan olmamışdı. Hamin vaxtlar az miqdarda olan ermanilar asasan, Farat çayının sol sahillarinda va qisman canub-şarqi Anadoluda yaşayırdılar.

Xalq yazıçısı Anar "Kitabi-Dada Qorqud"u hartarafli tahlil edan "Dada Qorqud dün­yası" ( 1 986) adlı asarinda göstarir: "Kitabi-Dada Qorqud"da "ermani" va "hay" sözlari­na rast galmirik." (sah.150).

Daha sonra Anar göstarir ki, dasıanda işiadilan "takur" sözü ermani kalmasi "taqa­vor" kimi oxunsa bela. bu ancaq farsca "tacidar"dan töramiş qeyri-müayyan hökmdar ti­tuludur. "Doqquz tüman Gürcüstan"dan Bayındır xana xarac göndarilsa da, Oğuz qahra­manları özününkü lardan küsanda, acıq edanda güvanib gedacaklari yer da Gürcüstandır.

Oğuzların apardıqları müharibalar dini - müsalman-xristian müharibalari de yil, aslin­da, qabilalararası müharibalar idi. Dasıanın 1 2-ci boyunda İç Oğuzia Daş Oğuzun düş­mançiliyi, bir-birina asi olması qohum. müttafiq qabilalarin vuruşmasına gatirib çıxarır.

Deyilanlara aydınlıq gatirmak üçün "Kitabi-Dada Qorqud"un ayn-ayrı boylarına

ötari nazar yetirmak kifayatdir. Dasıanın birinci boyunda övladı olmayan Dirsa xan ar­vadı Xan qızının maslahali ila İç va Daş Oğuz baylarini maciisa yığıb qonaq edir. ac gör­sa doyurur, çılpaq görsa geyindirir, borclunu borcundan qurtarır, böyük şadlıq maciisi qurub Allahdan arzusunu dilayir: "Allah bir ağzı dualının alqışı ila" onlara bir oğul öv­ladı verir.

Oğlan böyüyüb on beş yaşına çatır, vahşilaşmiş buğaya qalib galib onu öldürür. Dada

Qorqud oğlana "Buğac" adı verir. Atası ona baylik verir, taxt verir. Atasının atrafında olan qırx igid ona hasad aparır, kin saxlayırlar. Onlar Buğacdan atasına çuğulluq edir, onu xayanatkar bilan atası ovda oğlunu arxadan oxlayır. Xızır peyğambar oğlanın yanına ga­lir, yarasını üç dafa sığallayı b deyir: "Dağ çiçayi ila ana südü sanin yarana malhamdir." Anası oğlunu tapır. Oğlan boz atlı Xızırın dedi yi kimi müalica olunur, qırx güna sağalır.

Dirsa xan oğlunu ölmüş bilirdi. Lakin qırx namard oğlanın sağ olduğunu bilib xaya­natlarinin üstü açılmasın de ya Dirsa xanı tut u b al-qolunu bağlay ır, kafirlara vermak üçü n yola düşürlar. Buğac qırx igidi ila atasını xilas edib geri dönür.

Bu boyda elin daxilinda olan paxıl, satqın, namard insanların xayanatindan, onların aqibatindan danışılır. Buğacın anası ona deyir: "Elda düşman yoxkan atanın üstüna düş­man galdi." Dasıanın bu boyunun bizim üçün da ibratamiz ahamiyyati vardır.

TÜRK PiTiK � 187 ��

"Kitabi-Dada Qorqud"un ikinci boyunda Salur Qazan maclisda baylara ova çıxmağı taklif edir. Qalın Oğuz baylari atianı b Ala dağa ova çıxıdar. Kafirlarin casusu bunu Şök­lü Maliya xabar verir. Yeddi min atlı kafir geca yarısı Qazan bayin düşargasina galir, onun qızıl ıağlı evlarini çalıb-çapır, qiymatli xazinasini, pulunu talan edir, gözal qız-ga­Iinlari, şahana aılarını, qatar-qatar davalarini aparırlar.

Qırx incabelli qızla Qazan xanın arvadı Boyu Uzun Burla xaıun, qoca anası, üç yüz

igidla oğlu Uruz bay asir gedir. İlak oğlu Sarı Qalma döyüşda halak olur. Bununla kifa­yatlanmayan kafidar Qazanın Qapılı Darhandda olan on min qoyununu da götürmak fik­rina düşürlar. Xalq arasından çıxmış igid Qaraca çoban altı yüz kafirin üç yüzünü sapan­dı ila yera sarir, qalanlan qaçır. Naticada Qalın Oğuz baylari hamısı galib yetişir. qanlı vuruş olur, oğuzlar kafirlardan on iki min nafarini qılıncdan keçirir, özlari da beş yüz igi­di şahid verirlar. Oğuzlar mardlikla vuruşur, döyüş meydanında igidlik göstarir, namard kafirlari mağlub edir, asirlari xilas edir, onların apardıqları qanimaılari geri alırlar.

Bu boyda valideyin-övlad mahabbati, oğulun ata-ana namusunu öz camndan üstün ıuıması, ağır günda bütün xalqın düşmana qarşı bir olması va s. müsbaı xüsusiyyatlar öz aksini tapır.

Dasıanın üçüncü "Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyu"nda göstarilir ki, oğul övladı olmayan Bayböra Bayındır xanın maciisinda kadarlanib ağlayır. Bunun sahabini soruşan Qazan xana deyir: " ... Bir gün ola, düşarn ölam, yerimda-yurdumda kirnsa qalmayacaq". Bela dedikda Oğuz baylari Allaha üz ıuıub dua edirlar: "Allah-Taala sana bir oğul ver­sin" - deyirlar. Baylar Baybecan baya da bir qız vermasini Allahdan arzu edirlar. O de­yir: " ... AIIah-Taala mana bir qız verarsa, Bayböra bayin oğluna göbakkasma adaxlı ol­sun! (KDQ. 1988. sah. l 50).

Onların arzusu yerina yetir. Bayböranin oğlu Bamsı böyüyüb 1 5 yaşına çatır. İstan­buldan galan tacirlar böyük Darband sarhaddinda yatarkan beş yüz nafar kafir onlara hü­cum edir, mallarını çapıb-talayır, tacirbaşını asir alırlar. Qaçaraq canını qurtaran va Oğuz diyarına galan taeiriardan biri Oğuz diyarının ucqarında ova çıxan, indi isa qırx

igidla alaçıqda oturan Bamsını görür va ondan kömak istayir. Bamsı taeiri dinladikdan sonra bir yera çakilib pul bölüşdürmakda olan kafirlara hücum edir, öz igidlari ila onları qılıncdan keçirir, taeiriari va mallarını xilas edir.

Bu boydan aydın olur ki, kafidar hamişa namardlik göstarir, heç vaxt sözlarinin, va"dlarinin üstünda durmurlar. Tacir Bamsıya deyir: "Danışıq-razılıqla kafirin malını Oğuz baylarina gatirirdik" (Yena orada). Bundan başqa bu da aydın olur ki, Oğuz igid­lari darda qalan, haqqı tapdanan insanlara kömak etmayi özlarinin insanlıq, mardlik, igidlik borcu hesab edirlar. Burada oğuzlar düşmanin üzarina soyğunçuluq, talançılıq maqsadila deyil, zararçakan, haqsızlığa ma"ruz qalan, kömaksiz insanların haqlannı qo­rumaq, adalati barpa etmak maqsadila hücum etmişlar.

TÜRK PiTiK � 188 1i!�

Bu boyun başqa bir yerinda gösıarilir: "Beyrak alapaça galin otağında yeyib-içib xa­barsiz oıurrnuşdu. Geca yuxusu vaxtı kafirlar hücum eıdi... Otuz doqquz igidi ila Beyrak dusıaq geldi." (Yena orada. sah. I SS). Buradan da aydın olur ki, Beyrak galin oıağında yatdığı vaxı namard kafirlar qorxaq oğrular kimi galib onu asir apanrlar.

Oğuzları bu boyda da quldurluqda, qan tökmakda ıaqsirlandirmak olmaz. "Kitabi-Dada Qorqud"un dördüncü - "Qazan bayin oğlu Uruz bayin dusıaq olduğu

boy" da on altı min kafir Qazan bayin üzarina galir. Bu döyüşda onun oğlu Uruz da işti­rak edir. atı oxlanır, qırx yoldaşı halak olur, özü asir düşür. Qazan deyir: "Doxsan dasıa oğuz arxamca galsin! Baylar bilsin ki, Uruz dustaqdır." "Qazan kafirlarin izina düşdü. Kafirlar Darhandda sakin olmuşdu." (Yena orada. sah.72) Qazan xan kafirlara yalqız hü­cum edir, at sürüb qılınc vurur, igidlikla vuruşur, lakin düşmanİ mağlub eda bilmir, göz qapağına qılınc ıoxunur, axan qan onun gözünü örtür. O, özünü xalvaı yera salır.

Bu boyda Oğuz qadınlarının kişilarla barabar igidlik gösıarrnalarindan bir nümuna verilir. Qazanın galmadiyini göran Burla xaıun Qara ayğınnı minir, böyük qılıncını qur­şayıb qırx inca belli qızla galib Qazanı tapır. Elin-ohanın ağır gününda yena da Oğuz igidlari Qazan xanın başına toplaşır. Oğuzlar igidlikla vuruşur. Burla xaıun kafirlarin qa­ra bayrağını qılınclayıb yera salır. On beş min kafirdan kimi qırılır, kimisi tutulur. Oğuz­lardan üç yüz igid şahid olur.

Bu boyda da oğuzlar kafirlarin hücumuna ma"ruz qalır. Qazan ıaklikda qalaba qaza­na bilmir, igid Oğuz baylarİ birlikda xain düşmanİ azir, böyük qanimaı alda edir va Uru­zu xilas edirlar.

Beşinci - "Duxa Qoca oğlu Dali Domrul boyu"nda Dali Domrulun azrayıla meydan oxu­masından, onunla vuruşmasından, ar-arvadın ülvi mahabbatindan, sadaqatindan söhbat açılır.

Altıncı boyda Qanlı Qoca oğlu Qanıuralının özüna layiq nişanlı axtarmasından va evlanmasindan danışılır. Qanıuralı sevgilisi Selcana çaımaq üçün Allaha sığını b böyük imtahanlardan qahramanlıqla çıxır. Takurun düzalıdiyi meydanda buğanı, aslanı, davani öldürür. Qızı bütün şartlari yerina yeıiran Qanturalıya vermaya macbur olan Takur sonra peşiman olur va onun üzarina arxadan qoşun göndarir. Selcan xanım Qanıuralını yuxu­dan oyadır, özü isa silahlanıb, aılanıb düşmanla vuruşa girir. "Burada Selcan xanım at saldı, qırılanı qırdı, qaçanı qovmadı, "aman" deyani öldürmadi." (KDQ. 1988. sah. l 89). Sonra o, özünü döyüşda dara düşmüş Qanıuralıya kömaya yeıirir, düşman basılıb mağ­lub olur. Qanıuralı Selcan xanımı sınaqdan keçirir, öz arzusunca olan: ham gözal, ham da qahraman sevgilisi ila muradına çatır.

Bu boyda da kafirlar namardlik göstarir, sözlarinin, şartlarinin üstünda durmur, xain­casina vuruşmaya girir va mağlub olurlar.

Dasıanın yeddinci - "Qazılıq Qoca oğlu Yeynak boyu"nda göstarilir ki, Bayındır xa-

TÜRK PiTiK � 189 ��

nın maciisinda vaziri Qazılıq Qoca yürüş üçün ondan izn isıayir. İcaza alan Qazılıq Qoca öz yaraqlı dastasila çoxlu yerlar keçib Qara daniz kanarındakı Düzmürd qalasına çaıır.

B uranın takuru Arşın oğlu Dirakla vuruşur, özü asir düşür, igidlari qaçır. Onun on al­tı yaşa çaımış oğlu Yeynak atasının on altı ildir ki, Düzmürd qalasında asir olduğunu öy­ranir va Oğuz igidlarila birlikda atasını azad etmak üçün oraya yürüş edir. Düzmürd qa­lasının takuru iyirmi dörd viiayalin bayini takbatak döyüşda mağlub edir. "Sonra cavan, tazaca igid olan Qazılıq Qoca oğlu Yeynak qüdratli Allaha sığını b" ondan kömak istayir. Vuruşmada Yeynak takuru öldürür, ordusunu mağlub edir, qalanı ıuıur, atasını azad edib böyük qanimatla Oğuz elina qayıdır.

Bu boyda "şarabın ta"siri başına vuran" Qazılıq Qoca talan, qarat maqsadila yürüşa gedib mağlub olursa, atasını azad eımak üçün Düzmürd qalası üzarina gedan oğlu Yey­nak qalaba ila qayıdır.

Sakkizinci - "Basatın Tapagözü öldürdüyü boy''da göstarilir ki, oğuzlar xabarsiz oturduqları halda düşman hücum edir. Onlar geca ila köçür, bir müddaıdan sonra yeni­dan öz yurdlarından dönürlar. Göründüyü kimi hücum edan oğuzlar deyil, yena da onla­rın düşmanlaridir. Bu boyda, asasan, qahraman Basatın ahali ya qanim kasilmiş Tapagö­zü öldürüb xalqı bu böyük baladan qurtarmasından danışılır.

Doqquzuncu - "Bakil oğlu İmranın boy''unda Bakil ovda yaralarur. Bundan xabar tutan kafirlar onun üzarina galir. Oğlu İrnran atasının li basını geyinir,

silahını götürür, atma minir, düşmanİn qarşısına çıxır, onlara qalib galir, kafirlar İslam dinini qabul edirlar.

Onuncu - "Uşun Qoca oğlu Sakrak boy"nda maclisda Tarsuzamışın ıa"nasindan qeyz­lanmiş Uşun Qoca oğlu 8krak üç yüz igidla Şarukun kanarından Göyça danizadak sahani çapıb-talay ır, çoxlu qanimat alda edir, lakin 8Iinca qalasında asir düş ür. Qardaşı Sakrak onu dustaqlıqdan azad edir, Oğuz elina qayıdırlar. Dasıanda bu ikinci boydur ki, Oğuz qahra­manlarından biri - 8krak kafırlarin alinda olan araziya hücum edir, o yeriari çapıb-talayır.

On birinci - "Salur Qazanın dustaq olduğu va oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy" da Qazan xan ova çıxır, yatdığı vaxı kafirlar hücum edi b i yirmi beş igidi öldürür, Qazanı tu tur, al-ayağını bağlayıb Tumanın qalasına salırlar. Oğlu Uruz böyüyür, atasını azad et­mak üçün yürüşa hazırlaşır. "Bu zaman Oğuz igidlari alay-alay galdi".

Kafirlar Qazan xaru oğuzlarla vuruşmağa göndarir. O da meydana galan Oğuz bay­larinin hamısını mağlub edib geri qayıarır, lakin oğlu Uruz onu yaralayır, atası özünü ta­nış verir, birlikda düşmanİ mağlub edib ellafina qayıdırlar.

On ikinci, sonuncu - "İç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıxması va Beyrayin öldüyü boy"da kafirlara qarşı vuruşmadan deyil, Daş Oğuzun İç Oğuza dönük çıxmasından, xa­yanatla Beyrayin öldürülmasindan, nahayat Qazarun Beyrayin qanını dayısı Aruzdan al-

TÜRK PiTiK � 190 ��

masından, Daş Oğuzun İç Oğuza tabe etdirilmasindan danışılır. "Dada Qorqud dünyasının an böyük faciasi - oğuzların öz içindan bir-birlarina düş­

man kasilmalari, asi olmalarıdır." (Anar. "Dünya bir pancaradir". Bakı. 1996. sah.2 17). Göstarilanlardan aydın olur ki, dasıanın on iki boyundan yeddisinda (II, III, IV, VI,

VIII, IX va XI) vuruşmaya, qan tökmaya sabab kafirlarin xayanati, oğuzların üzarina xalvaıi, alçaqcasına hücumları olmuşdur. Ancaq iki boyda (VII va X boylarda) Oğuz baylari icaza alıb kafirlarin arazisina hücum edir va asir düşürlar. Neça illardan sonra oğ­lu va ya qardaşı tarafindan azad edilib elina qayıdır.

Bu göstarilanlar dasıanda aydın şarh edildiyi halda hansı asasla hökm çıxarılmışdır ki, "Kitabi-Dada Qorqud" Azarbaycanın qahramanlıq dasıarn deyil, Oğuz köçari ıayfa

başçılarının talançılıq yürüşlarini tasvir edan epik asardir? Bunun başlıca sabablarindan biri odur ki, heç bir ıarixi-coğrafi daliliari nazara almayan, öz şablon fikirlarini başqa xalqlara, o cümladan, Azarbaycana diqıa edanlar bu xalqın ıarixi, el mi, madani inkişafını danır va "sübuı edirdi" ki, "Dada Qorqud" soyğunçuluq müharibalarini ıa"riflayan, xal­qın aleyhina olan bir asardir. (BSE. 13-cü cild. sah.550). Görasan bu hökmü veranlar "Kiıabi-Dada Qorqud"un matnindan başqa hansı ma"xazlara asaslanıb bela bir qanaata galmişlar? Magar öz Vaıanini, öz torpağını, var-dövlaıini, qeyraı va namusunu yağılar­

dan - kafirlardan qorumaq, ıacavüzkardan qisas almaq, onu öz yerina oıurımaq doğru­danını soyğunçuluq va zaharli millaıçilikdir? O dövrlarda "Dada Qorqud" müııahimlar kürsüsünda oturduldu, vakilsiz, şahidsiz, müdafiaçisiz "mahkum edildi". Qorxudan heç kasin onun günahkar olmadığını söylamaya gücü çatmadı. Nainki dastan, hanıçinin onu xalqın qahramanlıq eposu kimi qiymaılandiran, tadqiq edan, tabliğ edan görkamli alim­

Iarimiz H.Araslı, a.Damirçizada, M.Rafili va başqaları da ittiham olundular, onlar "bur­jua millaıçilik qalıqlarından azad ola bilmadiklarina göra" kaskin tanqid edildilar. Rah­bar vazifada olan ziyalılarırnızın ba"zilari özlarinin bu sahada "günahkar" olduqlarını e"ıiraf eldilar va bu ıanqiddan "ciddi naıicalar çıxardıqlarını" bildirdilar.

1951-ci ilda "Kommunisı" (erınani dilinda) qazeıinin redakloru olan H.amirxanyan Azarbaycan K(b)P-nın XVIII qurultayındakı çıxışında deyir: "Öz-özlüyünda aydınrlu ki, agar adabi ıanqidçilarimiz, adabiyyat cabhasi rahbarlari va maıbuaı işçilari öz vazifalari

saviyyasinda durmuş olsaydılar, bu kiıab ("Ki tabi-Dada Qorqud" - S. B) yayılmazdı va onun tabliğaıçıları vaxtında ifşa edilardilar. ("Kommunisı" qazeıi, 29 may. 195 1).

Azarbaycanın görkanıli alimiarindan Heydar Hüseynovun "XIX asrda Azarbaycanda

ictimai va falsafi fikir ıarixindan" adlı qiymatli asari qurulıayda M.C.Bağırovun ma"ru­zasinda ciddi tanqid edildi va alimin hayatı facia ila sona çatdı.

XVIII qurultaydan sonra bir neça il "Dada Qorqud"un "sasi alınu", onun tadqiqi va tabliği dayanır. Yalnız 1957-58-ci illardan başlayaraq "Kiıabi-Dada Qorqud"la a!aqadar

TÜRK PiTiK � 19 l im!�

ıadqiqlar genişlanir, bu barada yeni-yeni asarlar va maqalalar yazılır. 1957-ci ilda Azar­baycan SSR EA Nizami adına 8dabiyyat va Dil İnstituıunda "Kitabi-Dada Qorqud"a hasr olunmuş elmi sessiya keçirilir. Burada H.Araslı, a.Damirçizada, M.H.Tahmasib dastanla alaqadar ma"ruzalarla çıxış etmişlar. Sessiya arafasinda H.Araslının, M.Arifin, 8.M.Damirçizadanin va M.H.Tahmasibin imzası ila "Dada Qorqud dastanları" adlı isti­qamaıverici maqala naşr olunur. (Ş.Camşidov. KDQ. 1977. sah.9).

Bu illardan başlayaraq 60-cı iliarda da "Dada Qorqud"la alaqadar ıadqiqatlar geniş­lanir. Bu barada 8.Sultanlı (1958, 59), M.Seyidov (1 967, 68, 69), M.H.Tahmasib ( 1 962), a.Damirçizada ( 1 958, 59), H.Araslı (1962) va başqa tadqiqatçılann elmi asarlari naşr olunur. S.Vurğun, M.Arif, M.İbrahimov, M.Rafili, 8.Abdullayev va b. öz tadqiqat­larında "Dada Qorqud"a müraciat edirlar. Dasıanın ardıcıl tadqiqatçısı Ş.Camşidov 1957-ci ildan başlayaraq, onun üzarinda işlayir, monoqrafiya va bir çox maqalalar naşr etdirir. 70-ci illardan başlayaraq "Kitabi-Dada Qorqud"la alaqadar bir sıra sanballı ıad­qiqat asarlari, monoqrafiyalar, çoxlu elmi maqalalar naşr olunur.

Bu dövrda M.H.Tahmasibin "Azarbaycan xalq dastanları" (1972), H.Araslının tarti­batı ila "Kitabi-Dada Qorqud" dastanı (1978), Anann "Dada Qorqud" povesti ( 1983) naşr olunur. Bu povest asasında "Dada Qorqud " filmi çakilir. Kamil Valiyevin "Dasıan poetikası" (1984) va "Elin yaddaşı, dilin yaddaşı" ( 1988), Anarın "Dada Qorqud dünya­sı" ( 1 986), Farhad Zeynalov va Samat 81izadanin tartibatı ila "Kitabi -Dada Qorqud" ( 1 988), 8jdar Farzalinin "Dada Qorqud yurdu" (1989) va "Dada Qorqud yolu" ( 1 995), K. Vali va F.Uğurlunun "Oğuznamalar" (1993), Cavad Hey"atin "Türklarin tarix va ma­daniyyatina bir baxış" (1993), E.8libayzadanin "Qadim diyanmızın ulu kitabı" ( 1 996) va s. kimi onlarla dayadi asarlar naşr olundu. Bundan başqa, tadqiqatçı alirnlarimizin "Kitabi-Dada Qorqud"un ayrı-ayrı sahalarini tahlil, ıadqiq va tabliğ edan yüztarla ma­raqlı elmi maqalalari çap edildi.

Azarbaycan Respublikasının Prezidenıi Heydar 8Iiyev canablarının "Kitabi-Dada Qorqud"un 1300 illik yubileyini qeyd etmak baradaki farmanı dasıana olan marağı daha da artırmış, onun öyranilmasi va tabliğini yeni marhalaya qaldırmışdır. Farmanın 2-ci maddasinda göstarilir: "Azarbaycan Respublikasının Xarici İşlar Nazirliyi yanında YU­NESKO üzra Azarbaycan Respublikasının milli kornissiyasına tapşırılsın ki, "Kitabi­Dada Qorqud" dastanının 1300 illik yubileyinin beynalxalq saviyyada qeyd olunmasını ta"min etmak maqsadila BMT-nin YUNESKO taşkilatma müvafiq qaydada müraciat et­sin." Azarbaycan Respublikası dövlat başçısının yu bil ey komissiyasına sadrlik etmasi bütün türk dünyasının qadim va zangin madaniyyatinin öyranilmasinda, tabliğinda bö­yük beynalxalq ahamiyyatli hadisa olacaq "Dada Qorqud" yubileyinin yüksak saviyyada keçirilmasina Respublika Prezidentinin xüsusi diqqat yelirmasinin tazahürüdür.

TÜRK PiTiK � 192 ��

DAST ANDA M8N8VİYYAT M8S8L8L8Rİ

"Kitabi-Dada Qorqud" qadim dövrlarda xalq hayatının müxtalif sahalarini aks eldi­

ran zangin bir ensiklopediyadır. Burada insan psixologiyasının, insani hisslarin, camiy­

yatda va ıabiatda qarşılıqlı münasibatlarin ziddiyyatlari, onlann gedişi va naticalari açıq­

lanır. Dada Qorqud dünyasında mardlik, igidlik, qahramanlıq, mahabbat, şadlıq va se­

vincla namardlik, qorxaqlıq, xayanaı, nifraı, badxahlıq qarşıqarşıya dayanmışdır. Bu

dünyada xeyirxahlıqla badxahlıq, xeyirla şar daim mübarizadadir. Bu mübarizalarin na­

ticasi - xeyirin şar üzarinda qalabasi bizim üçün ibratnamadir, babalarımızdan biza qalan

an dayarli arnanat va an zangin xazinadir! "Kitabi-Dada Qorqud" boylannda insanlığa

xas olan bütün xüsusiyyatlar, problemlar öz aksini genişiiyi ila tapsa da, bunların içari­

sinda vatanparvarlik, qahramanlıq, düşmana nifraı va qazab mövzusu asas yer ıuıur.

Boyların demak olar ki, hamısında Vatan, onun müqaddasliyi, onun yolunda canından

keçan igid oğullann qahramanlığı, casarati, Vatan mahabbatinin bütün hissiardan yük­

sakda dayandığı tarannüm edilir.

Dasıanda igidlarin Oğuz elina hücum edanlara qarşı birlikda vuruşları, bu vuruşma­

ların qalaba ila bitmasi boylann asas mazmununu taşkil edir. Boylar oğuzların düşman­

Iara - kafirlara qarşı qahramanlıq salınalari ila zangindir. Dasıanda qahramanlıq, igidlik

göstaran büıöv xalqdır. Onlann arasında qorxaq, satqın, öz manafeyini ümumi manafe­

yindan yüksak tutan yoxdur.

Oğuz baylarinin hansına qarşı hücum olursa, Qalın Oğuz baylari hamısı öz igidlarila

kömaya galir, çiyin-çiyina yağı düşmana qarşı vuruşur va qalib galirlar. Onlar yaxşı bi­

lirlar ki, güc birlikdadir.

Baylar yubanmadan döyüş meydanına çaıır, "çal qılıncını, ağam /xanım/ Qazan, çaı­

dım!" - deya öz ordusu ila düşmana hücum edir, onu qılıncdan keçirir, asir götürür. Ka­

firlarin ıalayıb apardıqlarını geri alırlar.

Oğuz igidlari Vatan uğrunda şahid olmağı özlari üçün saadat va ifıixar hesab edirlar.

Onlar döyüşa casaraıla, qalaba inaını ila girir va onu zafarla başa çatdırırlar. Qazan xanın

oğlu Uruz üç yüz nafar igidla Vatan uğrunda döyüşa girir va qalib galir. Qoca oğlu Sarı

TÜRK PiTiK � 193 ��

Qulmaş Qazarun evini müdafia edarkan halak olur. Qazan xarun Qapılı Darhandda olan on min qoyununu aparmağa galan kafirlar Qa­

raca çobanı dila ıuıur, ona baylik va"d edirlar. O isa "boş-boş daruşma, itim kafir" - de­yib. onlarla vuruşa girir, altı yüz kafirin üç yüzünü sapandia mahv edir. Vuruşmada Qa­raca çobanın iki qardaşı - Qabangücü va Damirgücü halak olur. İgid çoban düşmana bir arıq ıoğlu da vermir.

Haqlı olaraq "Kitabi-Dada Qorqud"u qahramanlıq dastanı adlandırırlar. Bu dastan ayrı-ayrı igidlar, cangavarlar haqqında deyil, bütöv bir xalqın haqqında olan qahraman­lıq dasıanı dır. Dasıanda Sal ur Qazan, Buğac xan, Beyrak, Qanıuralı, Y eynak, Basat, Ba­ki! oğlu İmran, Uşun Qoca oğlu Sagrak, Salur Qazanın oğlu Uruz bay, Qazan xanın ço­banı Qaraca çoban va başqaları tak canına va ya kiçik bir dasta ila yüzlarla kafirin qaba­ğına çıxır, onlan qırıb çaıırlar.

Vatani, onun har qarışını kafirlardan qorumaq namina döyüşa giran har bir Oğuz dö­yüş meydanında fadakarlıq, casurluq qahramanlıq göstarir, Vatan yolunda fada olmaq­dan qorxmur, aksina, bunu özüna şaraf bilir. Odur ki, har bir Oğuz övladı döyüş mey­danında onlarla, ba"zan yüzlarla düşmanin öhdasindan gala bilir. Masalan, "Qazan bayin oğlu Uruz bayin dustaq olduğu boy''da göstarilir: "Daralarda kafirlara qırğın düşdü. On beş min kafirdan kimi qırıldı, kimi tutuldu ... Oğuzlardan üç yüz nafar halak oldu." (KDQ.i988.sah.l75-176).

Oğuz igidlari ölüm ayağında bela öz vüqarını, yenilmazliyini va qorxmazlığını nü­mayiş etdirir, düşman qarşısında ayilmir, sınmır, aksina, asir olsa da düşmana meydan oxuyur.

Qazan asirlikda olarkan kafirlar ona taklif edirlar: "And iç ki, bizim elimiza düşman­çiliya galmayacaksan. Ham da bizi ta"rifla, Oğuz elini xacil ela, ucuz tut, sani buraxaq, çıx get!" Qazan qopuzu alina alı b öz kökünü, soyunu ta"riflayir, göstardiyi igidliklari sa­yır va heç zaman öyünrnadiyini söylayir.

"Çox öyünan kişilarda bir kişilik görmadim! 8Jina düşmüş ikan, ey kafir, öldür mani, Böyük qılıncını sal boynuma, kas başımı, Qılıncdan qorxan deyilam! Öz aslima, öz köküma xain çıxan deyilam!"

TÜRK PiTiK � 194 ��

(KDQ. 1988. sah.2l5)

Oğuz qahramanları xayanati. satqınlığı, ikiüzlülüyü an böyük alçaqlıq sanırlar. Das­ıanın XII boyunda Aruz xayanatla Beyrayi evina çağın b onun da Qazandan üz döndar­masini taklif edir. Beyrak isa Qazanın ona etdiyi yaxşılıqları sayır va qatiyyatla deyir: "Man Qazana dönük çıxmaram, qati bilin." (sah.222). Aruz Beyrayi oturduğu yerda qı­lınclayır. O, ölüm qabağı Qazan xana xabar göndarir: " ... Manim qanımı Aruzda qoy­masın, .. .

Axiratin haqqını mana halal elasin, Bilsin ki, bay oğlu bayzada Beyrak Ömrünü bağışlayıb, Allahına qovuşdu!" (sah.223).

"Boylarda qadın, ata, ana, qardaş va at da Allah, Mahammad va Qur"an kimi müqad­das sayılır". (KDQ. 1 962. sah.7). Bu fikirla da tam razılaşmaq mümkün deyildir. Burası doğrudur ki, Qur"ani Karimda Allah-Taala ananı, atanı yüksak tu tur, "Loğman" surasi­nin 14-cü ayasinda göstarilir: "Biz insana ata-anasına yaxşılıq eımayi tövsiya etdik" . . . (Biz insana buyurduq:) "Mana va ata-anana şükr et. Axır dönüş manadir." LS-ci ayada deyilir: "Dünya işiarinda onlarla gözal keçin, onlara itaat et!" Allah-Taalanın bu gösta­

rişi Oğuz ganclari tarafindan layiqinca yerina yetirilir, ana-ata har kasdan uca tutulur, övladları onları azizlayir, qulluğıında durur.

Lakin boyların har birinda na qadın, na da ata, ana, qardaş va at Allah, Mahamrnad va Qur"ana barabar ıuıulmamışdır. Dasıanda igidin ataya, anaya, qardaşa olan sonsuz mahabbat va onların yolunda canından keçmaya hazır olduğu bir neça yerda tarannüro edilmişdir.

Hayatda va dasıanlarda "at igidin qardaşı" hesab edilmişdir. (Hazrat 8linin Düldülü, Koroğlunun Qıratı, Nabinin Boz atı, "Dasıan"da Beyrayin Boz ayğırı va s.). "Kitabi-Da­da Qorqud"da da at sevilir, qiymatlandirilir. Qazan deyir: "Yox, at işlamasa, ar öyün­maz." Lakin dasıanda heç bir yerda ela bir işara yoxdur ki, oğuzlar atı Allah, Mahammad kimi müqaddas saysınlar ...

Beyrak Bayburd hasarını aşandan sonra öz daniz qulunıı Boz ayğırı burada otlayan görür, atını ta"riflayir:

" ... Mardi ınııradına çatdırar sanin belin. Man sana at demaram, qardaş deyaram, qardaşımdan artıq! Başıma iş galanda yoldaş deyaram, yoldaşımdan artıq!"

TÜRK PiTiK � 195 ��

Beyrak atın köksünü qucaqladı. İki gözündan öpdü. Sıçrayıb mindi. (KDQ. 1988.

sah.158).

"Baki! oğlu İmranın boyu"nda Bakilin ovdakı qoçaqlığından söhbat düşür, Qazan

bay deyir ki, "Bu hünar atındır, ya igidindir?" Dedilar: "Xanım, igidindir!" Xan dedi:

"Yox, at işlamasa, igid öyünmaz. Hünar atındır." (KDQ. 1988. sah.202).

"Kitabi-Dada Qorqud"da "ana haqqı" - "Tanrı haqqı" kimi qabul edilir. Bu da Ma­

hammad peyğambarin "Cannat ananın ayaqları altındadır" kalaırıı ila uyğun galir. Das­

tanda "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy'' da övladın anaya olan mahabbati insan

ma"naviyyatının an yüksak zirvasina qaldırılır. Ma"lum olduğu kimi, bu boyda Qazan

xanın evi yağmalanır, var-dövlati talan edilir, anası, arvadı Burla xatun, oğlu Uruz asir

aparılır. V uruşmadan avval Qazan xan Şöklü Mali ya müraciat edir ki, na qadar var-döv­

latimi, gümüşümü, atlarımı, davalarimi gatirrnisan, sanin olsun.

"Qırx inca belli qızla Burla xaıunu gatirmisan sana asir olsun!

Qırx igidla oğlum Uruzu gatirib galmisan sanin qulun olsun!..

Qoca anaını gatirrnisan, ay kafır, anaını ver mana!

Savaşmadan, vuruşmadan qayıdırn, geri dönüb gedim!"

(KDQ. 1988. sah. l 47).

Bu igid oğulun anasına olan ülvi, sonsuz mahabbaıin, ananın avazedilmazliyinin,

müqaddasliyinin ifadasi, ıarannümüdür. Salur Qazan kimi bir qahraman sevimli arvadın­

dan, yegana oğlundan keçir, lakin qoca anasından keçmir!.. Buna göra da, döyüşa girir,

on iki min kafir qılıncdan keçirilir, oğuzlar beş yüz nafar şahid verirlar.

"Qazan bayin oğlu Uruz bayin dustaq olduğu boy"da oğuzlarda ata-oğul münasiba­

tinin gözal va ıa"sirli nümunasi verilmişdir. Kef maciisinda oturan Qazan xan sağ yanın­

da oturan qardaşı Qaragünaya, sol yanında oturan dayısı Aruza baxır, qah-qah gülüb se­

vinir. Qarşısında duran oğlu Uruza baxıb ağlayır. Bunun sabahini atasından soruşduqda

o cavab verir ki, 16 yaşına çatmısan, bu vaxtadak baş kasmayibsan, qan tökmayibsan, bir

mükafaı almayıbsan. Fikirlaşdim ki, man ölandan sonra taxt-tacımı sana verrnazlar, ona

göra da ağladım.

Burada, birinci növbada, camiyyat üçün çox böyük ahamiyyati olan bir xüsusiyyata

diqqat yetirrnak lazımdır ki: oğuzlarda övlad bayzada, şahzada olsa da, igid deyilsa, far­

sizdirsa, o, varis ola bilmaz, irsi olaraq mamlakatin idara olunması ona havala edila bil­

maz!

TÜRK PiTiK � 196 1f!�

Hamişa olduğu kimi, Uruz atasına müraciat edarak yena da "qara başım qurban ol­

sun, atam (ağam), sana" - deyir va atasının nöqsanını çakinmadan, qaıiyyatla onun üzüna

söylayir. Ham da indi bizda ıahqir kimi, böyüyün - atanın üzüna ağ olmaq kimi qabul

edilan ifadalarla deyir:

"A bay ata!

Davaca böyümüşsan, köşakca ağlın yox!

Tapaca böyümüşsan, darıca beynin yox!

Hünari oğul atadanını görar, öyranar,

Y oxsa atalar oğuldanını öyranir?

San mani haçan götürüb kafir sarhaddina çıxardın, qılınc çalı b baş kasdin? Man san­

dan na gördüm ki, na öyranim? - dedi." (KDQ. 1988. sah.167). Qazan bay oğlunun bu

sözlarindan qazablanmir, aksina, alini alina vurub qah-qah çakir, onun iradiarını qabul

edir, oğlunu götürüb, baylarla uca dağlara ova çıxır, bir neça gün yeyib-içirlar. Kafirlarin

casusu xabar aparır, on altı minlik düşman qoşunu onların üstüna galir. Qazan kafirlarla

vuruşa girir, Uruza döyüşmaya icaza vermasa da, o, qırx igidi ila düşmani qırıb tökür,

qaçanlardan birisi onun atını oxlayır. sağdan soldan Uruzun üzarina hücuma keçirlar,

onun igidlari qırılır, özü dusıaq edilir.

Qazan xan kafirlari mağlub eldikdan sonra oğlunu axtarır, qoyduğu yerda tapmır.

Baylar deyirlar: "Oğlan quş ürakli olur. Qaçıb anasının yanına getmişdir." Bu sözdan

Qazan qaralır va deyir: "Baylar, Allah biza bir farasalsiz oğul vermişdir. Gedak, onu

anası yanından alaq, qılıncla paralayaq, altı bölük edak, altı yolun ayrıcına ataq. Bir daha

kirnsa çöllük yerda yoldaş qoyub qaçmasın!" (KDQ. I 988. sah. l 70).

Bu qati va amansız qararı Qazan xan özünün yegana oğlu haqqında verir! Buradan

aydın olur ki, oğuzlarda fararilik, qorxaqlıq an böyük alçaqlıq va bağışlanmaz günah he­

sab edilirdi. Onlara aman yox idi! Qazan evina galir. Uruzu evda ıapmır, yenidan döyüş

yerina qayıdır. Uruzun qırx igidini ölmüş, atını oxlanmış görür. "Yaqin bildi ki, oğlu ka­

firlara dustaqdır, ağladı: Uca dağlarıının zirvasi oğul! Coşqun sularıının daşqını oğul!

Qocalığımda itirdiyim yalnız oğul! - dedi, hıçqırdı." (Yena orada. sah. l 72).

Burada bir masalaya münasibatimizi açıqlamağı lazım bilirik. Bir çoxları ağlamağı

kişi üçün qabahat hesab edir, bu xüsusiyyatin qadınlara maxsus olduğunu söylayirlar.

Lakin "Ki tabi-Dada Qorqud"un boylarından aydın olur ki, Oğuz qahramanları qah-qahla

kişi kimi gülmayi bacardıqları kimi, yeri galanda - oğlunu, qardaşını, silahduşını itiran­

da, aoası, qadını, övladı asir aparılanda kişi kimi ağlamağı. ürakdan hıçqırmağı, ucadan

hönkürmayi da bacarırlar.

Beyrak qırx igidla galin otağında yeyib-içdiyi vaxı Bayburd hasarı bayinin göstarişi

ila yeddi yüz kafir hücum edir, naibi öldürür, Beyrayi otuz doqquz igidla asir aparırlar.

TÜRK PiTiK � 197 1i§1l�

"Beyrnyin atası böyük çalmasını götürüb yer;ı çırpdı. Dartdı, yaxasını yırtdı. "Oğul, oğul !" deyib, zarıldadı." (KDQ. ı988. sah. ı55).

Y axud oğlunun 8lincada asir düşdüyünü eşidan "U şu n Qoca 8krayin ağca üzlü anası ila "Oğul, oğul !" - deya hönkürtü ila ağlaşdılar." (KDQ. 1988. sah.208). va s.

Aruz Beyrayi çağırır va onu xaincasina qıhnclayır. "Qazan bu xabari eşitdi, dasmalı alina ahb, hönkür-hönkür ağladı. Divanda oturuh zarıldadı. Orada olan bütün baylar ağ­laşdılar." (sah.233). Bu ağlamaq heç da qorxudan, acizlikdan, zaiflikdan baş veran far­yad deyil, onun üçün aziz olan insana mahabbatdan, düşmana nifrat va qazabdan doğan tabii haldır.

Göz yaşı insanın garilmiş asablarini sakitlaşdirmak, yanğısını söndürmak üçün Al­lah-Taalanın verdiyi taskiıılikdir.

Dastandan bu da aydın olur ki, Oğuz galinlari da bir övlad kimi qayınataya, qayına­naya çox böyük hörmat va ehtirarııla yanaşır, onları öz valideyıılarindan da yüksak tu­turlar. Qardaşını axtarmaq üçün safara hazırlaşan Sagrayi bu yoldan çakindim1ak üçün Qazan xanın maslahali ila evlandirirlar - "ayağına at tuşağı (buxovu) vururlar. "Oğlan fikrindan dönmür, qardaşını ıapmayınca gardaya girmayacayina and içir.

Galin onu yolundan saxlaya bilmayacayini başa düşür va öz-özüna deyir: "Mana qa­dami uğursuz galin deyinca, utanmaz, arsız galin desinlar. Qayınaıama, qayınanama xa­bar verim garak" - söylamiş, qız demişdir:

Atarndan yaxşı qaynata! Anamdan yaxşı qaynana! ... Ala gözlü oğlun qardaşını anı b gedir. Ağca üzlü galinin döndara bilmir, siza ma"lum olsun!

(KDQ. ı 988.sah.2 10-2 ı ı).

Burada ham da qardaş mahabbati. qardaş borcu, qardaş yolunda xoşbaxtliyini, canını qurban vermaya hazır olmaq fadakarhğı tarannüm edilir. Ağır sınaqlardan keçi b. min bir cafaya döza-döza vüsala çatmaq zamanı Vatanini. ata-anasını xaıırlayan Qanturah qatiy­yatla bildirir ki, "yer kimi çatlayım. ıorpaq kimi sovrulum, qıhncımla doğranım ... 8gar bay atamın, xanım anaının üzünü görmamiş bu oıağa girib yatsam". (KDQ. 1988. sah. !88).

Aila va orada qadının xüsusi rolu "Dada Qorqud" boylarında yüksak qiymatlandiri­lir. Burada qadın va kişi arasındakı münasibatlar, onların ilk tanışhğı. bir-birini sevib­seçmasi, sadaqati, aila qurması, aila xoşbaxtliyinin, paklığının qorunınası daim tabii za­minda va türkiarn xas olan namus va yüksak axlaqi sarhadlar daxilindadir. Bu camiyyat-

TÜRK PiTiK � 198 ��

da aitada sarsılmaz sadaqat var, xayanatdan bir işara bela yoxdur.

"Dada Qorqud" boylannda qadın kişi ila barabar tutulur, o, sadaqat, namus simvolu

hesalı edilir. Qadın aitani quran, yüksaldan, onu dağılmaqdan qoruyan, bu yolda qahra­

manlıqlar göstaran, axlaqi dayarlari, arina sadaqati va mahabbati ila Böyük Tanrım bela

güzaşta getmaya razı salan hayat yoldaşıdır, anadır ...

Balka da "Kitabi-Dada Qorqud" ("Duxa Qoca oğlu Dali Domrul boyu") dünya ada­

biyyatında olan nadir asarlardandir ki, burada ar-arvad mahabbati valideyn-övlad ma­

habbatindan üstün verilmişdir. Domrulun atası, anası öz hayatlarını oğullarına qıyma­

dıqları halda onun arvadı deyir: "Yer şahid olsun, göy şahid olsun, Qüdratli Tanrı şah id

olsun, Manim canım sanin caruna qurban olsun!" 8zrayıl hazırlaşılı qadının canını alına­

ğa galanda Domrul hayat yoldaşma qıymır va Allah-Taalaya ya! varır:

"İmaratlar yapım-qurum saninçin.

Harda görsam ac, doyurum saninçin.

Çılpaq görsam, don geydirim saninçin.

Alırsansa, ikimizin canını birga al!

Sağ qoyursan, ikimiza da rahm et!

Kararnİ çox qadir Tanrı !"

Dali Dornrulun sözü Allaha xoş galir, Dali Dornrula va arvadına yüz qux il ömür

verir.

"Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyu"nda Beyrakla Baybicanın qızı Eanıçiçayin

mahabbati asil sadaqaı simvoludur. Sevgitilari on altı illik ayrılıqdan sonra muradlarına

çaldıran da mahz bu sadaqatdir! Bunlarla barabar istar ailada, isıarsa da döyüşda ar baş­

çıdır, ar aslandır, onun öyürırnaya haqqı var, arvadın öyürırnasi, özünü kişidan üstün tut­

ması nöqsandır. ("Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyu") Dasıanın ayrı-ayrı boylarından bu

da ma"Ium olur ki, Oğuz igidlari özlarina ömür-gün yoldaşı - arvad seçarkan ıakca on­

ların gözalliyini deyil, ham da casaratini, igidliyini va qoçaqlığını da nazara alırlar.

Masalan, "Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyu"nda Beyrak evianmak arzusunu bil­

diranda atası soruşur: "Oğuzda kimin qızını alıb verim?" Beyrak "Ata mana bir qız alı b

ver ki,

Man yerimdan durmadan o durmuş olsun!

Man qaracıq alıma mirırnadan o minmiş olsun!

Man döyüşa getmamiş o mana baş gatirsin!

Ata, mana bela bir qız alıb ver" - dedi.

TÜRK PiTiK � 199 ii!�

Atası Bayböra xan dedi: "Oğul, san qız yox. özüna bir yoldaş, silahdaş istayirsan­

miş." (KDQ. 1988. sah. 153).

Dasıanda arvad ağıllı, tamkinli, tadbirli verilir. Ba"zan arvad asabilaşmiş, özündan

çıxmış, sahv addım atmaq isıayan arina ağıllı masiahat verir, onu bu yoldan çakindirir.

Masalan, Qazan xandan inciyib evina qayıdan Baki! deyir: "Oğuz elindan üz döndardim,

qati bilin!" Arvadı dedi: "İgidim, bay igidim! Padişahlar Allahın kölgasidir. Padişahına

ağ olanın işi düz gatinnaz." (KDQ. 1988. sah.203). O, arina könlünün açılması üçün şa­

rab içmaya va atlanıb çoxdan ovlanmayan, çılpaq qalan uca dağlarına ova çıxmağı mas­

lahat görür. Arvadının masiahatini eşidan Bakilin işiari öz qaydasına düşür.

Xanlar xanı Bayındır xan ilda bir dafa Oğuz baylari üçün taşkil etdiyi qonaqhqda

göstariş verir ki, kimin oğlu-qızı yoxdursa, qara otaqda otursun ... " /sah. l 32/. Öv1adı ol­

mayan Dirsa xan igidlarila qonaqhğı tark edi b evina galir va qazabini arvadının üstüna

tökür.

Dirsa xanın qadını ona masiahat verir: "Yer üzünda böyük çadır qur! Ayğır, buğa,

qoç qırdır! İç Oğuzun, Daş Oğuzun baylarini üstüna yığ! Ac görsan, doyur, çılpaq gör­

san, geyindir! Borclunu borcundan qunar! Tapa kimi at yığ, göl kimi qımız sağdır! Bö­

yük şadhq maciisi qur, Allahdan arzunu dila! Balka bir ağzı dualının alqışı ila Tanrı biza

bir yetkin övlad vera. - dedi." (KDQ. 1988. sah. 1 33).

Dirsa xan qadınının maslahatina amal etdi. Allah-Taala onlara bir oğlan övladı verdi.

Dirsa xanın atrafında olan xainlar Buğaca qasd taşkil edir, sonra da Dirsa xanı tutur

va kafirlara vermak üçün yola düşürlar. Anası Buğaca masiahat görür: "Atanı o qırx na­

marddan qurtar! Yeri, oğul! Atan sana qıydısa da, san atana qıyma! - dedi." (KDQ. 1988.

sah.l38).

Buğac qırx igidi ila xainlari yolda haqlayır, onları qırıb atasını xilas edir, va s. Oğuz

övladları igid, qahraman olduqlar kimi, namus va qeyrat da onlar üçün an müqaddas

amaldır. Onlardan ötrü ata-ananın, xalqın namusu hayatlarından qiymatli va müqaddas­

dir. Kafirlar asirlikda olan Burla xatunu tanıyıb, onun namusuna, manliyina toxunmaq

üçün oğlu Uruzun alindan qovunna edib qırx qıza yedinmak qararına galirlar. Bunu eşi­

dan anası Uruza deyir: "Sanin atindan, ay oğul, yeyimmi? Yoxsa iyranc dinli kafirin dö­

şayina girimmi? Ağan Qazanın namusunu tapdayımmı? Neylayim, ay oğul?" (KDQ.

1988. sah.145).

Uruz bu sözlara göra anasına qazablanir, sonra ona yalvarır ki, onun üzarina galma­

sin, ağlamasın, onun atindan qovrulmuş qara qo vurmadan qızlar bir yeyanda, o, iki yesin

ki, kafırlar onu tanımasınlar.

"Taki murdar dinli kafırin döşayina düşmayasan. Onlara şarab paylayıb atam Qaza­

nın namusunu sındırmayasan. Saqın!" (Yena orada). Naxçıvan MR-da "Kitabi-Dada

TÜRK PiTiK � 200 !i!il�

Qorqud" boyları ila alaqali afsanalar indi da yaşamaqdadır. "Qız-galin qayası" /qırx qız/ afsanasinda söylanilir ki, kafirlarin alina keçmamak üçün bir darada gizlanan qırx qızın yerini düşman bilir va onların asir düşmasi tahlükasi yaranır.

Qırx qız al götürü b Allah-Taalaya ya! varırlar ki, namuslarının aldan getmamasi üç ün onları daşa çevirsin. Allah onların bu arzusunu, yalvarışiarını yerina yetirir. Onlar indi da namus va paklıq simvolu olaraq al-al van paltarh "Qız-galin qayası" kimi Babak ray­onunun Çalxanqala kandinin şimal-şarqinda qalmaqdadırlar ...

"Kitabi-Dada Qorqud" dastanında qadın ismatli, sadaqatli, vafalı, namus) u, ham da yeri galanda qahramanlıqlar göstaran şaxsdir. Tadqiqat asarlarinda, asasan, Oğuz qadın­ları örtüksüz, çadrasız tasvir olunurlar. Bunu da onunla izah edirlar ki, oğuzlar içarisinda İslamın ta"siri zaif olmuşdur. Lakin dasıanın matninda ba"zi yerlarda bu fikri ıakzib edan ifadalara rast galinir. Masalan, "Qazan bayin oğlu Uruz bayin dusıaq olduğu boy''da göstarilir ki, Boyu uzun Burla Xaıun ovdan qayıdan Qazanın qarşısına galib üz örtüyünü qaldırdı. Qazanın üzüna sarı baxdı. Sağına-soluna göz gazdirdi. Oğlu Uruzu görmadi." (KDQ. 1988. sah. I70).

Oğlunun ovdan qayıtmadığını göran Burla xaıun sarsılır, vahimaya düşür va Qazana etdiyi müraciatinda bu sözlari da işladir: "Payız alması kimi yanağıını yırtımmı? Öz çad­rama, donuma qanımı axıdımmı?" (KDQ. 1988. sah. 171).

Buradan tamamila aydındır ki, Burla xaıun üz örtüyünda gazir va Qazan xanın qar­şısında onu qaldırıb Qazanın üzüna baxır. Burada "çadra" sözü müasir dövrda bizim ba­şa düşdüyümüz ma"nada işladilirsa, demali, Oğuz qadınları da islamiyyatin ıalabina asa­san müayyan qadar "örtülü" gazirmişlar.

Yaxud "Bayböranin oğlu Barnsı Beyrak boyu"nda göstarilir: "Çağırdılar, Beyrak galdi, Banıçiçak yaşmaqlandı, soruşdu: "İgid hardan galirsan?" Beyrak özünü ıanış ve­rir. Qız isa özünü Eanıçiçayin dayasi kimi ıaqdim edir. Mağlub olduqdan sonra deyir: "İgid Baybicanın qızı Banıçiçak manam!" (KDQ. I 988.sah. I53).

Müsalman şariatinin icaza vermasina baxmayaraq oğuzlarda ikiarvadlılıq yoxdur. Yalnız birca yerda buna işara vardır. "Bayböranin oğlu Bamsı Beyrak boyu"nda Beyrak kafirlara asir düşür. Kafir bayinin ganc qızı Beyraya aşiq olur. O har gün Beyray i görma­ya galir, bir gün onu çox pajmürda görür, sababini soruşur. Beyrak deyir ki, on altı ildir atanın dustağıyam. Yalançı oğlu Yalıncıq adlı birisi yalandan manim öldüyümü deyib, sevdiyirn qızı 3Jmağa hazırlaşır. Qız ona deyir ki, sani buradan qurtarsam, sağ-salarnal ata-ananın yanına getsan, galib mani halallıqla alarsanmı? "Beyrak and içdi: "Oğuz yur­duna salarnal çatsam, galib sani halallıqla almasam, qılıncıma doğranım! Oxuma sancı­lım! Yer kimi çatlayım, torpaq kimi sovrulum!" Beyrak qızın kömayi ila qaladan aşır, vatanina qayıdır. Dusıaq olan otuz doqquz igidini azad etmayinca, Bayburd qalasını al-

TÜRK PiTiK � 20l il�

mayınca ınııradına çatmayacağına and içir. Qala alınır, otuz doqquz igid azad olunur. Kafirio kilsasini yıxıb yerinda mascid tikirlar. Vataninda qırx igidin toyu olur. Beyrak Eanıçiçayi alır. Lakin onun öz andına sadiq qalması. kafir qızını alıb-almaması barada boyda heç bir ma"Jumat verilmir...

Biza bela galir ki, "Kitabi-Dada Qorqud"un ba"zi ıadqiqatçıları oğuzların İslam di­nina ınünasibatini tahlil edarkan birtarafiili ya yol venııiş, dasıanda olanların bir qismini kanara qoyub, onun avazina öz mülahizalarini irali sünııüş, ba'"zan isa oğuzları, onun qahramanlarını "ateist", "bütparası", "dinsiz" kimi qalama venııaya çalışmışlar. Balka da, soveı rejimi dövründa ateizmin dabda olduğu zamanın ıalabindan irali galmişdir.

H.Araslı "Kitabi-Dada Qorqud" dasıanlarında İslamın ta"sirinin zaif, bütparastlik alamallarinin isa daha qüvvatli olduğunu söylayir.

Taaccüblüdür, orijinal va obyektiv fikirlarİ ila seçilan görkamli tadqiqatçı bu müla­hizalari irali sürarkan naya asaslanmışdır? Onun özü dediyi kimi, "burada hamı islamdar "kafirlar" ila mühariba edirlar. Allah, Mahammad va başqa dini adlar çox takrar olunur. Karbala hadisasindan xabardardırlar, namaz qılırlar", bütün bunlar üzdandir va katiblar tarafindan qüvvaılandirilmişdir". (KDQ. 1962. sah.7).

Taqdira layiq hal hesab edilmalidir ki, " Kitabi-Dada Qorqud"un 1300 illik yu bileyi­ni keçinııak barada Prezidentin Fanııanından sonra ilk olaraq Bahlul Abdullanın "Kita­bi-Dada Qorqud" va İslam dini" (Bakı. "Ozan". 1997) adlı dayarli va lazımi ı kitabı çap­dan çıxdı. Bu kitabda oğuzların İslam dinina münasibatinda aydın olmayan va indiyadak sahv izah edilan bir sıra masalalar aydınlaşdırılmışdır.

"'Kitabi-Dada Qorqud" dasıanlarında İslam dinina münasibatdan danışmazdan avval bu masala ila alaqadar olan ba"zi maqamlan xatırlaınağı lazım bilirik.

Dasıanın müqaddimasinda yazılır ki, "Rasul-aleyhüssalam zamanına yaqın Bayaı boyundan Qorqud Ata diyarlar bir ar qopdı". Buradan aydın olur ki, Qorqud Ata Hazrati Mahammad peyğambardan avval Bayat boyundan çıxmışdır. Buna göra da, İslamın ye­nica yayılınağa başladığı bu dövrda o, ıezlikla türk mamlakatlarinda, o cümladan Oğuz eliarinda yayıla bilmazdi. Bundan başqa, qorqudçu tadqiqatçıların çoxu bu fikirdadir ki, "Dada Qorqud" boylarının bir qismi islamiyyatdan avval yaranmışdır. Türklar İslam di­nindan avval da Allahı vahid bilmiş, üzlarini göya tutub, Ulu Tanrıya müraciat va dualar etmişlar. Türklarda çoxallahlıq, bütparastlik yayılmamışdır.

H.Araslı göstarir ki, "Dada Qorqud" dastanında İslam dininin ıa"siri çox azdır." (KDQ. 1962. sah.7) Halbuki, "Dada Qorqud" oğuzlan türklar har bir işin, har bir amalin ancaq tak olan Allahın izniyla yerina yetdiyina inanmış, özlarinin dualannda, qarğışlannda, arzu­lannda Allahdan kömak dilamiş, ona sacda etmişlar. Onlar Allaha "Qadir", "Yaradan Allah", "Haqq-Taala", "Yoxdan var edan Allah", "Qahhar", "Cabbar", "Sattar", "Ulu",

TÜRK PiTiK � 202 ��

"Samad", "8had" va başqa adlarla müraciat etmiş va ona sığınmışlar. Bu adların hamısı oğuzlar tarafindan müqaddas sayılan va uca tutulan Qur"ani Karlından götürülmüşdür.

Bütün müsalmanlar kimi, Oğuzlar da Allahdan sonra Hazraıi Mahammad peyğarn­bari an müqaddas şaxs kimi qabul edir va ona arxalanırlar. "Kitabi-Dada Qorqud"un on bir boyunun ("Dirsa xan oğlu Buğacın boyu" müstasna olmaqla) sonunda dualar "Güna­hınızı adı gözal Mahammad Musıafaya bağışlasın"la bitir.

Oğuz igidlari kafirlarla vuruş zamanı da Mahammad peyğambari xatırlayır. onun adına, "Salavaı" çevirirlar. Onlar, adaıan, döyüşdan qabaq tarniz su ila daslamaz alır, iki rükaı namaz qılır, adı gözal Mahaınmadi yada salır, vuruşa girir va qalib galirlar. "Qa­zanın bütün baylari yetdi. aırafına yığıldılar. Tarniz suda yuyundular. İki rükat namaz qıldılar. Adı gözal Mahammada salavaı gatirdilar. Casaraıla kafirio üstüna at saldılar, qı­lıııc çakdilar." (KDQ. 1988.sah. l 75).

"Qazılıq Qoca oğlu Yeynak boyu"nda Düzmürd qalasının takürü Arşın oğlu Dirak 24 vilayatin baylarini mağlub edir. "Sonra cavan, ıazaca igid olan Qazılıq Qoca oğlu Yeynak Allaha sığındı. Qüdratli Allahı ıa"rifladi. (8slinda Qur"anın 1 12-ci - İxlas sura­sini oxuyur. - S.B).

"Ucalardan ucasan! Kirnsa bilmaz necasan, aziz Tanrı ! Anadan doğulmadın, san atadan olmadın. Heç kimin malını yemadin, Kimsaya güc eımadin. Har yerda 8hadsan, Allahu Samadsan! ... Birliyina sığınıram, Qadir Tanrı ! Qara donlu kafira qarşı at sürüram, İşimi san başa vur, san kömak et!"

Bundan sonra Yeynak kafıri qılınclayır, başı top kimi yera düşür. Atasını dusıaqlıq­dan azad edir. (KDQ. 1988. sah. l 95).

H.Araslı gösıarir ki, "Dada Qorqud" dasıanlarında tasvir edilan müharibalar qatiyyan milli va ya dini vuruşma deyil. asasan, ıayfalar arasında gedan bu vııruşmalar çox zaman ıalan. qaraı üçün va ya qız üstünda aparılır." (KDQ. 1962. sah.7). Oğuz igidlarinin öz Vaıani, qeyraı va namusunu qorumaq, düşmandan ıapdanmış ma"naviyyaıının qisasıııı almaq uğrunda apardıqları müharibanin bela ucuz qiymatlandirilmasila razılaşmaq ol­maz. Bu qiymaı Azarbaycan K(b)P-nın 1951-ci ilda keçirilmiş XVIII qurultayının "Ki­ıabi-Dada Qorqud"a verdiyi qiymaıa çox banzayir. Burada nazara almaq lazımdır ki.

TÜRK PiTiK � 203 ��

yeddi boyda kafırlar oğuzların üzarina hücum edir, onların var-dövlatini ıalayır, qız-ga­liıılarini, igidlarini asir aparırlar. Oğuz baylarİ isa biriaşarak düşmanİ mağlub edir. apar­dıqlarını geri alır, aksar hallarda ıuıduqları yerlarda qalmayıb, öz yerlarina qayıdırlar. Onları müharibalara calb edan ya xristianlar, ya da bütparasılardir. Oğuzlar xristianları mağlub edarkan kilsalari söküb yerinda mascid ıikirlar. Harnin yerlarİn ahalisi isa İslam dinini qabul edir.

Dastarun ayn-ayn boylanndaki ifadalardan da aydınca görünür ki, oğuzların apardıqları müharibalar, ya"ni kafırlarin onları calb eladiklari vuruşlar çox vaxı İslam dini va bu dini yaradan Mahammad peyğambar uğrundadır. "Bakil oğlu İmrarun boyıı"nda kafirlariıı onun üzarina galacayini bilan Bakil oğlunu kömak üçün Bayındır xanııı, Qazan xanın üstüna göndarmak isıayir. İmran buna e"tiraz edi b deyir ki, san atını, silalılarını mana ver, "Ala gözlü üç yüz igidi qoş mana, Mahammad dini yolunda döyüşiim man." (KDQ. 1988. sah.205).

Yaxud, Qazan dustaq olduqda bela çakinmadan, qürurla kafirlara deyir: "Üzü dön-maz kütlaşmayan qılıncımı ala aldım.

Mahammadin dini eşqina qılınc çaldım." (sah.2 1 5). Dalıa sonra: "Ala gözlü qız-galini gatirdilar. aldanmadını. Kilsasini yıxıb, orda mascid tikdim." (sah.2!6). Bela asassız iddialar da irali sürlilür ki, "bütparastlik alanıatiari maişatda daha qüv­

vatli yer tutur" (KDQ. 1962. sah.7). Lakin dasıanda oğuzların bütlara inamı, yaxud rağ­bati barada heç bir işara yoxdur. 8ksina, dara düşan har bir Oğuz igidi üzünü bir olan Allaha tutub gömak dilayir va qalib galir. Masalan, "Baki) oğlu İnıranın boyu"nda kafi­rin takürü ila bütün vasiıalarla - gürzla. qılıncla. süngü ila vuruşan, at üzarinda onunla qapışıb-darıışan İnıran yorulub aldan diişür. Kafir çox güciii idi. İnıran Allah-Taalaya yalvanr:

"Ucalardan ucasan, uca Tanrı! Kinısa bilmaz necasan, gözal Tanrı! . . . Birliyina sığındım, aziz Allah. mana kömak et!"

Kafır dedi: "Oğlan, mağlub olanda Allalımarnı yalvarırsan? Sanin bir Allalım varsa, manim yetmiş iki bütxanam var! " Oğlan dedi: "Ey la"naıa galmiş azğın, san büılarina yalvarırsan, man varlıqları yoxdan var edan Allalııma sığınıram." Allah-Taala Cabrayıla buyurdu ki, "Ey Cabrayıl, geı, o quluma qırx kişi qüvvasi verdim." Bundan sonra İnıran kafiri götürüb yera vurur, mağlub edir, kafir aman istayir va İslam dinini qabul edir.

Oğuzlarda "baş kasmak, qan tökmak" casurluq, igidlik hesab edildiyi kimi "ac do­yurmaq, yalın adam geyindirmak" da hünar, saxavaı va marharnal hesab edilirdi. Masa­lan, "Uşun Qoca oğlu Sakrayin boyu"nda yuxarı başa keçan 8kraya acığı tutan Oğuz

TÜRK PiTiK � 204 ��

igidlarindan Tarsuzamış deyir: "8ya, san başını kasdin, qanmı tökdün, acmı doyurdun, yalın adamını geyindirdin?" (KDQ. 1988. sah.208). Yaxud, oğlu Uruz bayi düşman alin­dan xilas eldikdan sonra "Qazan qırx evli qulla qırx xidmatçi qızı oğlunun başına çeviri b azad eyladi. Qahramanlıq gösıaranlara böyük ölka verdi, cübba-çuxa verdi." (KDQ. 1988. sah. l76).

BayındH' xan va Sal ur Qazan har il öz ev larini oğuzlara talan etdirir. Oğuz qahraman­ları yeri galanda düşmana qarşı da mardlik göstarir, onlara aman verirlar. "On iki min kafir qılıncdan keçdi. Oğuz igidlarindan beş yüzü halak oldu. Qazan bay qaçanı qovma­dı, "aman" deyani öldürmadi." (KDQ. 1988. sah. l 49).

Ba"zi tadqiqatçılar, o cümladan H.Araslı bela hesab edir ki, oğuzlar daha çox tabii qüvvalara inanıb e"tiqad edirlar, heç yerda Allaha, peyğambara deyil, real şeyiara and içirlar ("qılıncıma doğranım", "oxuma sancılım" va s.), "duaları isa çox sada va tabii­dir". (KDQ. 1962. sah.7).

Görasan, bunlar ıabiatin hansı qüvvalaridir? Bu qüvvalara e"tiqad dasıanın harasın­da, hansı boyunda göstarilmişdir? Biza bela galir ki, bu müddaa Oğuz-türk müsalmanla­rının inancına böhtandır. Bizca, onlar Allaha inam va e"tiqadda müasir dünyanın müsal­manlarından daha dayanaıli va daha samimi olmuşlar. Tasadüfi deyildir ki, dasıanın bir neça yerinda insanlar öz müşkül işiarinin hallinda, düşmanla döyüşda Allahdan kömak dilayir va öz arzularına çatırlar. "O zamanlar baylarin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Dua­ları yerini ıuıurdu." (KDQ. 1988. sah.l50). Qalın Oğuz baylari göya üz tutub dua edir, Allahdan Bayböra baya bir oğul, Baybican baya bir qız vermasini dilayirlar. Allah onla­rın bu arzusunu yerina yetirir.

"Dirsa xan oğlu Buğac boyu"nda övladı olmayan Dirsa xan böyük maclis qurur, Al­lahdan istayini dilayir. "Ac gördüsa, doydurdu, yalın gördüsa, geyindirdi. Borclunu bor­cundan qurtardı. Tapa kimi qımız sağdırdı. 81 götürüb arzularını diladilar. Allah bir ağzı dualının alqışı ila övlad verdi". (KDQ. 1988. sah. l 34). va s.

Tabii qüvva dedikda, balka da, su, ağac nazarda tutulur. Oğuzlar isa bunlara siıayiş eımir, ancaq bir neça yerda onları ta"riflayirlar.

Qazan xan evi yağmalandıqdan sonra kaficin izina düşür, yolda su ila, qurdla, itla qarşılaşır va deyir: "Su Tanrının üzünü görmüşdür. Man su ila soraqlaşım!" ... "Qurd üzü uğurludur, qurdla bir soraqlaşım." O, qurda ta"riflar deyir, axırda: "Yurdumdan bir xa­bar bilirsansa, de, mana! Dardli başım qurban olsun, qurdum, sana!" - deyir.

Qatiyyatla, bir da takrar edicik ki, oğuzlar Allaha, peyğambara, Qur"ana inanıb, on­lara ürakdan e"ıiqad göstarmişlar. Qaldı and masalasi. 8sil müsalman Allaha, peyğam­bara va Qur"ana and içmamalidir. O har yerda va har zaman düz danışmalıdır. Yalan da­nışmaq va onu andla "möhkamlaımak", "asaslandırmaq" böyük günah sayılır.

TÜRK PiTiK � 20S !iil�

Bundan başqa. oğuzların o vaxıkı andiarına oxşarları aramızda indi da vardır: yalan deyiramsa, sabaha çıxmayım, gözlarim kor olsun, ı�:eyrini görmayim, zalil olum, qan qu­sum, yaı�:ud, oğlumun caruna, sanin canına va s. Bu andlarda da, oğuzların andlarında da, Allahın adı çakilmasa da, daxilan bu andlar onun adı ila bağlıdır.

"Kiıabi-Dada Qorqud"da olan dualar aslinda Allahın adı ila bağlıdır. "Kiıab"ın bütün boylarının sonunda Allaha müraciaıan dualar söylanir: Sağlıqla dövlaıini Allah arıırsın.

O öydüyüm uca Tanrı yar olub yardım etsin." (KDQ. 1988. sah. l39). Allah veran ümidin üzülmasin! Yığışdırsın, saxlasın günahlarını Adı gözal Mahammad Mustafanın

üzü suyuna bağışlasın, xanım hey!.. va s. (sah. 148). acal galdikda tarniz imandan ayırmasın. Allah sani namarda möhtac elamasin.

(sah. 1 98). "Ağ saqqallı atanın yeri cannal olsun!" Ağ birçakli ananın yeri cannal olsun! Oğuldan, qardaşdan ayırmasın! Axır vaxtında tarniz imandan ayırmasın! (sah. 1 65).

Boyların sonunda söylanan xeyir-dualar öz mazmunu va deyim forması ila, demak olar ki, eyni olub, yena da Allahın adı ila bağlıdır; ona müraciaıan edilan dualardır. Bu­rada Allahın adı birbaşa çakilmasa da, o, duyulur va onun adının burada çakilmasina eh­ıiyac qalmır. Masalan, Yerli uca dağın yıxılmasın! Kölgali iri ağacın kasilmasin! Coşqun axan gözal suyun qurumasın! ... Çaparkan ağ-boz aıın büdramasin! va s. Bu cümlalarin hamısının avvalina fikran "Allah elasin ki", "Allahın kömayi ila" sözlari alava edilir va· bela başa düşülür: "Allahın kömayi ila yerli uca dağın yıxılmasın!" va s. Bu formada ifa­da edilan dualar indi da vardır: "Ömrün uzun olsun", "Neylayim, neca eylayim demaya­san", "Bir qoyub, min götürasan", "Torpağı sanı yaşayasın", "Ömrün duz dağına dön­sün", "Min budaq olasan", "81in var olsun", "Dünya durduqca durasan" va s.

İslam dininin oğuzlar arasında zaif olduğunu "sübuı etmak" üçün bela bir "dalil" da götirilir ki, "haııa azan sözü xalq dilina keçmamişdi. azan vermayi banlamaq adlandırır­lar." (KDQ.!962.sah.7). Bizca, burada na ıaaccüblü, na da tahqiramiz bir şey yoxdur. avvala, azan arab, banlamaq isa türk sözüdür. İslamın ilk dövründa "azan vermak" ava­zina "banlamaq" deyilmasi taaccüblü deyil. Elaca da dasıanda işiadilan qonmaq (Bakil), qopmaq (Qorqud Ata), quş quşlamaq, Batmak, irmanmak, bozlamaq va s. kimi sözlar heç kasda taaccüb doğurmamalıdır.

Xalq ayrı bir xalqdan olana "tat ar" demasi da tahqir ma"nasında işladilmamişdir.

Müasir diliınizda da "tat", "acam", "tarakama" va s. kimi sözlar işlanmakdadir. Bundan başqa, dasıanda azan veranin - hanlayanın adı hörmatla çakilir: "Minaradan hanlayanda faqih görklü." Oğuzlar arasında İslamın zaif olmasını deyanlar öz fikirlarini onunla asas­landımlar ki, asarda bütün qahramanlar İslamın haram buyurduğu şarab içir.

Ma"lum olduğu kimi, islamda günahlar iki yera bölünür: böyük günah - "kabira" va kiçik günah - "saqira". On yeddi "böyük günahlar" içarisinda asas yerlardan birini da şa-

TÜRK PiTiK � 206 ��

rab içmak tutur. Buna göradir ki, arab dilinda "şarab" mathumunun macazi ma"naların­dan biri da "ümmu-1-kabair"dir ki, bu da "böyük günahiann anası" demakdir. Tarixi

manbalardan ballidir ki, şarab islamdan avvalki dövrlarda arablarin hayatına va maişaıi­na ciddi şakilda daxil olmuşdur. Bu da ma"lumdur ki, arablarin hazırladığı xurma şarabı maşhur olmuşdur. Şarab içmak vardişi arablarda geniş yayılmasaydı, Qur"an da onu qa­

dağan etmazdi. Çünki olmayan şeyi qadağan etmaya da ehtiyac olmazdı.

Qur"anda şaraba dair bir neça aya vardır. Şarabın adı ilk dafa "Nahl" surasinin 67-ci ayasinda çakilir. Ayada deyilir: "Siz xurma ağaciarının meyvasindan va üzümlardan şa­rab va gözal ruzi düzaldirsiniz." (N.Qasımoğlunun ıarcümasinda "şarab" yox, "şarbat" yazılmışdır) (Qur"an. Azarnaşr. 1992. Tarcüma edanlar. Z.Bünyadov va V.Mammadali­

yev. sah.242). Göründü yü kimi, burada şarab ruzi kimi qiymatlandirilir. Şarabın insan­lara zarari va onun qadağan olunmasına dair masalalar üç surada aydınlaşdınlır. "Baqa­ra" surasi-nin 2 1 9-cu ayasinda göstarilir: "Sandan şarab va qumar barada soruşsalar, de ki, har ikisi insanlara böyük günah da gatirir, ba"zi fayda da. Günahı faydasından böyük­

dür ... " (Qur"ani-Karim. Nariman Qasımoğlunun ıarcümasi. Bakı. 1 993.sah. l 6). Göründüyü kimi, bu ayada da şarab içmak qadağan edilmir, ancaq onun günahının

xeyrindan çox olduğu gösıarilir va şarab içmak vardişindan al çakmak müsalmanlara

masiahat görülmür. Yena da Madinada nazil olmuş "Nisa" surasinin 43-cü ayasinda deyilir: "Ey

mö"münlar, na qadar ki, sarxoşsunuz, na dediyinizi bilmirsiniz .. . yaxın galmayin nama­za" /sah.39/. Burada da şarab içmak yasaq edilmir, ancaq iman gatiranlara sarxoş vaziy­yatda namaz qılmaq qadağan olunur. 8slinda bu ayaya ama! edan müsalman şarab içmak imkanından mahrum olur. Çünki günda beş dafa namaz qılan müsalmanın şarab içi b sar­

xoş olmağa vaxtı va imkanı qalmır. Ya"ni namazlar arasındakı vaxı qısa olduğundan o müddatda ham şarab içmak, ham da ayılıb namaz qılmaq mümkün deyildir. Odur ki, bu

aya, aslinda, şarab içmak imkanım aradan qaldırır. "Maida" surasinin 90-cı ayasinda şa­rab içmak tamamila qadağan olunur: "Ey iman gatiranlar, şarab, qumar, bütlar va fal ox­ları - şeytan işidir, iyranc amaldir. Bunlardan kanar durun ki, uğura uğrayasınız." Bela­likla, "şeytan amalindan olan murdar şey lar" hamısı qadağan olunduğu kimi, şarab da qadağan olunrnuşdur. Buna göra da islamiyyaıin ilk dövrlarinda müsalmanlar, o cümla­

dan oğuzlar tarafindan şarab içilmasi heç da onların İslam dinina olan zaif e"tiqadları ila izah edilmamalidir. Qeyd edildiyi kimi, "Kitabi-Dada Qorqud" boylarının bir qismi is­lamiyyatdan avvalki, bir qismi isa islamiyyatin ilk dövrlarina aiddir. Dasıanın ba"zi boy­

larında maclisda şarab yox, qımız içildiyi da göstarilir. (KDQ. 1988. sah. l 33). Harnin suranin 91-ci ayasinda bu qadağanın sababi bela izah edilir: "Şarabla, qumar­

la şeytan aranıza düşmançilik, kin-küduraı salmaq istar, Allahı anmaqdan va namaz qıl-

TÜRK PiTiK � 207 li!l�

maqdan çakindinnak istar ... " Akademik Bakir Nabiyev "Kitabi-Dada Qorqud" dastanla­

rının asil qiymatini verarak göstarir ki, "Kitab Azarbaycan xalqının - qadim oğuzların,

bütün türk dünyasının yaradıcı dühasının halalik alda olan ilk an böyük va an mükam­

mal badii ifadasidir. Bu dastan xalqın hayatının epik Iövhalarini, onun axlaq va ma"na­

viyyatıru, davranış madaniyyaıini, estetik zövqünü, gözallik anlayışıru, humanizmini,

vatanparvarlik, qahramanlıq keyfiyyatlarini, sevgida dayanat, ataya-anaya şafqat va eh­

tiram duyğularıru badii vasitalarla aks eıdiran qanunlar macallasi, zangin biJiklar ensik­

Jopediyasıdır." Bu xalqııruzın va bütün türk dünyasının an dayari i ma"navi sarvali olan

"Ki tabi-Dada Qorqud"a qısa şakilda verilan dolğun va yüksak qiymatdir.

AZ8RBA YCAN XALQININ S8N8T İNCİSİ

"Kitabi - Dada Qorqud" üzarinda apardığımız araşdırmalar, Naxçıvan diyarında "Ki­

tabi - Dada Qorqud"Ja alaqali hesab etdiyimiz coğrafi obyektlardaki müşahidalarimiz,

türk dünyasının, asasan Azarbaycanın tanınmış qorqudşünaslarının bir sıra asarlari ila ıa­

nışlığııruz aşağıdakı naticaya galmaya imkan verir:

1 . "Kitabi - Dada Qorqud" bütün türk dünyasının madaniyyat abidasi olsa da, o, özü­

nün tarixi, coğrafiyası (makanı), dili va ma'naviyyatı ila Azarbaycan türklarina maxsus­

dur. Burada carayan edan hadisalar bütövlükda Azarbaycanı, o cümladan Şimali, Canu­

bi, Qarbi Azarbaycanı va Naxçıvanı ahata edir. Şarqi Anadoluda va Şarqi, canubi-şarqi

Güreüstanda adları çakilan toponimlar asasan kafirlarin alinda olan qala va şaharlardir.

2. "Kitabi - Dada Qorqud"da adı birbaşa çakilan toponimlardan on altısına Naxçıvan

diyarında da rası galinmasi, dastarun personajlarının adianndan törandiklari gürnan edi­

lan alliya qadar toponim va mikrotoponimin qeyda alınması sübut edir ki, Azarbaycanın

ayrılmaz hissasi olan bu arazi qadim Oğuz torpağıdır. 3500 ildan artıq yaşı olan Naxçı­

van şahari, Naxçıvan diyarı oğuzların ilk va markazi maskanlarindan biri olmuşdur.

TÜRK PiTiK � 208 ��

3. Araşdırmalardan bela bir naticaya galirik ki, dasıanın "Basatın Tapagözü öldürdü­yü boy"dakı va "Uşun Qoca oğlu Sakrak boyu"ndakı hadisalar Naxçıvan diyarı arazisin­da carayan etmişdir. Uşun Qoca oğullarından akrak Şaruk (Şarur) - Daraşam - Göygöl - alinca ınarşrutu üzra, Sagrak isa Şaruk (Şarur) - alinca marşrutu üzra getmiş, alinca -Daraşam suyu - Oğuz eli marşrutu üzra geri qayıtmışlar.

"Basatın Tapagözü öldürdüyü boy"dakı hadisalar Babak rayonu arazisinda yerlaşan Günorta d aşı (Günortac ), Salaxan qaya va ondan 3-4 km canubda yerlaşan "Köhna kand"da ("Kand yeri"nda) baş vennişdir.

4. Ermanilar Canubi Qafqaz, o cümladan Naxçıvana sonradan galmiş xalq olduğuna göra "Kitabi - Dada Qorqud"da bir dana da olsun ermani manşali toponima rast galinınir. Naxçıvan diyarında dastanla alaqali hesab etdiyimiz toponimlar içarisinda da ermani manşali yer adianna tasadüf edilmir.

TÜRK PiTiK � 209 ��

• Ya�ayış montaqo�i

!7.1 Rclycna bağlı

Naxçıvan arazisinda

"Dada Qorqud" topunimiari

• Hidroniınlar ----------- 8krQyin yol u

[;iii Yaı laqlar ··············· ······· Sakrayin ı·olu

O Qala va i>ıckaııı - · - · - · - Qarda�ların yolu

TÜRK PiTiK

1 . Qnraquş (Qaraquc) dağı

TÜRK PiTiK

2. Kahalar 3. Oğuz eliarinda qabirüstü abidalar 4. "Ağ qaya"nın yerlaşdiyi Çalxanqala

5 . Altuııraxı 6. Kand yeri (köhna kand)

TÜRK PiTiK

TÜRK PiTiK

7. Böyük düz

8. Qazançı kandini n görünüşü

9. Qazan xan yayiağına gedan yol

1 O. Qazançı qalası

1 1 . Qanı çoban düzü

1 2. Markaz Darbandinin "qapısı"

1 3 . Daraşaın

1 4. Darnşaın suyu

1 5 . 81inca qalasıııın Xanağa kandi ıarafdan görünüşü

1 6. 9Jinca d�ığının şiınaldan görünüşii

TÜRK PiTiK

1 7 . Xanağa türhasinin göriini.i�ü

1 8. 81inca dağı

1 9. Gaıııiqaya rasııı lari

TÜRK PiTiK

20. Günorta daşı - Günortac

2 1 . Salaxan qayada tabii nıağara

22. Salaxan daranin görünüşü

TÜRK PiTiK

23. Xun yurdu

24. Ağ qayu

25. Qız-galin qayası ( l'raqmenı)

TÜRK PiTiK

26. Heykalloşıııiş aııal:ı

TÜRK PiTiK

27 . .. Yeddi bulağ .. ın yerloşdiyi Halla-l-lalla dağı

28. Qız qalası

29. Oğlanqala

TÜRK PiTiK

MÜND8RİCAT

"Kitabi - Dada Qorqud" haqqında yeni tadqiqat 5

Müallifdan 9

Naxçıvan diyarının coğrafi mövqeyi, sarhadiari va arazisi 1 3

Xalqımızın qan yaddaşı "Kitabi - Dada Qorqud" 1 8

"Kitabi - Dada Qorqud"un coğrafiyasına dair 25

"Kitabi - Dada Qorqud" boylannda adı çakilan toponimlar 35

"Kitabi - Dada Qorqud" boylannda toponimlar 37

Dasıanın tadqiqina ba'zi mübahisali masalalar 55 Şaruk - Şarur 55 Qaracuq - Qaraquc - Qaraquş 62 Qazan xanın on min qoyunu hansı Darhandda saxlarulırdı? 69 "Daraşam suyunu dalüb keçdilar" 76

Naxçıvanda "Kitabi-Dada Qorqud" toponirnlari 80

"Kitabi-Dada Qorqud"da adı birbaşa çakilan Naxçıvan toponimlari 83 "Ağ qaya" 85 Altuntaxt 87 Bayat eşiratinin kandlari 90 Böyük düz 90 Buğaçeşma 92 Qazançı 93 Qazançı yayiağı 93 Qazan göl 94 Qazangöl dağı 94 Qazangöl aşırıını 95 Qazanköç 95

TÜRK PiTiK

Qazançı qalası

Qazançı mineral bulağı

Qazançılı kandi

Qazançılar kandi

Qaradağ

Qaradara

Qara çoban düzü

Qaraçuq kandi Dana qalası - Dana sazı

Dana qalası kandi

Daşqışlaq kandi

Darbandlar

Daraşam

Daraşam suyu

Daraşam mineral bulaqları

8yrak kandlari

8Iinca qalası

8Iinca dağı

alincaçay

Göy dağ

Köksü gözal

Göy göl

Günorıac (Günorta daşı)

Oğuzdaşı kandlari

Salaxana - Salaxan

S adarak

Sadarak düzü

Sarı ağıl

Sarı bulaq

Xanbulağı

Xan yurdu

Şarur

Şarur düzü

Naxçıvanda Qazan xanla alaqadar yer adları

TÜRK PiTiK

98 99 99

100 100 101 102 103 103 104 105 105 106 107 107 107 108 1 12 1 13 1 14 1 15 1 1 5 120 122 122 126 129 130 130 130 1 3 1 1 3 1 132 132

"Kitabi -Dada Qorqud"la saslaşan afsanalar

Ağ qaya

"Qız - galin" (Qırx qız) qayası Daşlaşan, heykallaşan analar

Yeddi bulaq (Yeddi bacı) Oğlanqala - Qızqala

Adarnyeyan Kallagöz qahraman

Matı ila ayının afsanasi

8lavalar

Qadim abida baraat aldı

Dasıanda manaviyyat masalalarİ

Azarbaycan xalqının sanat ineisi

TÜRK PiTiK

1 34 1 34 1 38 1 43 148 156 1 66 1 74

1 85 1 85 1 93 208

Safarali Babayev

Naxçıvan Dövlat Universitetinin coğrafiya kafedrasının müdiri,

respublikanın amakdar müallimi, professor Safaralİ Yaqub oğlu Babayev

tanınmış coğrafiyaşünas alimlarimizdandir. Onun bir sıra maraql ı elıni

asartari ham respublikamızda, ham da onun hüdudlarından kanarda -

Türki yada, İranda, Rus i yada miixtalif ınacmualarda çap edilınişdir.

TÜRK PiTiK

"KiTABi · Df>Df) OOAOUD"· 1300

S8F8R8Lİ BABA YEV.

Naxçıvanda "Kitabı-D8d8 Qorqut" toponiml8ri.

Layihanin rahbari

Oqtay 8Iakbarli

Layihanin alaqalandiricilari

Elmir Valizada

Hafız Hüseynzada

Rassamı: Nargiz 8Iiyeva

Kompüter işlari: Riad Novruzov

Könül Abbasova

Korrektorlar: Elnaz Sadıxova

Gülnara Zeynalova

Yığılmağa verilib: 1 5.05 . 1 999

Çapa imzalanı b: 23.05. I 999

Tirajı 1 000

Qiymati müqavila ila

Yeni Naşrlar Evi. Bak ı, Matbuaı prospekıi. 529-cu mahalla, III martaba

TÜRK PiTiK