ALBERT KOPALI

ADMINISTRIMI I MBETJEVE TE NGURTA URBANE

Tirane, Dhjetor 2014

1

KONCEPTI I MBETJEVE TE NGURTA URBANEORIGJINA, TIPOLOGJITE DHE ADMINISTRIMI

1. Çfare jane mbetjet?

Njeriu ka nevoje per energji dhe lende te ndryshme. Per te plotesuar nevojat shfrytezon burimetnatyrore ne dispozicion, dhe si te gjithe qeniet e gjalla krijon lende te padobishme ose mbetje.Bejne pjese ne mbetjet shtazore ose bimore jashteqitjet, gjethet e rena, lekurat e frutave, mbetjete kafsheve dhe te gjitha ato lende te cilat natyralisht degradohen ne perberesit baze, per tu futurpastaj serish ne ciklin e krijimit te lendeve te reja. Lendet e mbetura, qe jane pasoja e aktivitetitte njeriut, quhen mbetje. Sasi shume te medha te mbetjeve prodhohen nga njezit. Pergjithesishtpercaktohet mbetje “ çdo lende ose objekt i cili duhet te shperbehet ”. Vetedija qe burimetmjedisore nuk jane pakufizuara dhe qe nuk eshte e pakufizuar edhe mundesia e grumbullimit tembetjeve, duhet marre ne konsiderate ky problem. Per kete duhet zvogeluar sasia e mbetjeve,duhet konsumuar me pak e me mire.Percaktime: Mbetje eshte çdo lende e mbetur qe eshte pasoje e aktivitetit te njeriut. Te mbetjetbejne pjese edhe ato lende dhe ato objekte qe mund te jene perfshire ne proceset e ndryshme tericiklimit apo te marrjes se energjise. Burimet natyrore jane elemente te pranishem ne mjedis qekane nje rendesi te madhe ne plotesimin e nevojave te qenieve te gjalla. Burimet natyrore ndahenne te rinoveshme dhe te parinovueshme.

2. Mbetjet ne te shkuaren dhe sot

Burimet natyore gjithnje kane mundesuar ekzistencen tone. Ne mijevjeçare ekzistenca e speciesnjerezore dhe nevojat e burimeve natyore per person kane regjistruar nje rritje te pamase. Njerzitne shoqerine industriale konsumojne 4 deri 8 here me shume burime natyrore respektivisht menjerzit qe jetonin ne shoqerite bujqesore dhe thuajse 15 ne 30 here me shume respektivisht metribute qe jetonin ne shoqerine e gjahut e te vjeljes se frutave. Nje konsum i madh i burimevenatyrore nenkupton edhe nje rritje te sasise se mbetjeve qe jane pasoje e aktivitetit njerezor. Neprehistori, kur njerzit jetonin ne shoqerine e gjahut, nje person konsumonte rreth 3 kg burimenatyrore ne dite. Mbetjet qe krijoheshin ishin te pakta dhe per me teper degradoheshin meshpejtesi (mbetje ushqimi, veshjesh, paisjesh, armesh, te banimit, hiri i oxhakeve etj), sepsenjeriu perdorte vetem ate qe gjente ne natyre dhe nuk ishte akoma ne gjendje te modifikontekarakteristikat e lendeve. Ne komunitetet e para bujqesore njeriu e fitonte ushqimin me ane tegjuetise, vjeljeve ose kultivimeve dhe konsumit te burimeve natyrore qe shkonin rreth 11 kg perperson ne dite. Konsumi u rrit me shume per foragjere si ushqim per kafshet shtepiake, te cilatjepnin produkte te tjera (p.sh. qumesht, mish, lesh etj.) dhe ndihmonin ne kultivimin e tokes(plugimi i fushave). Rritja e konsumit te burimeve natyrore nga ndertimi i qendrave te medha tebanuara dhe me rezistente per fabrikimin e pasijeve metalike. Burimi kryesor i energjise ishtedruri dhe disponibiliteti i drurit ishte kufizimi kryesor ne rritjen e komuniteteve njerzore.

2

Me revolucionin industrial te shekullit te 18-te perdorimi i djegesave fosile u perhap me shumeshpejtesi. Ne fillim perdorej qymyri, pastaj nafta dhe me vone gazi natyror. Me kalimin e kohesburimet disponibel te energjise per njeriun beheshin me te shumta dhe lejonin nje zhvillim teshpejte te industrise dhe nje prodhim me te madh te te mirave e sherbimeve. Nga revoluconiindustrial e ne vijim jemi deshmitare te nje rritje te shpejte te popullsise boterore, qe konsumongjithnje e me shume burime natyrore dhe prodhon sasi gjithnje e me te medha te mbetjeve.Ndermjet mbetjeve eshte ne rritje mbi te gjitha perqindja e plastikes, ndersa zvogelohet sasia embetjeve te biodegradueshme. Konsumi ditor i burimeve natyrore per çdo banor qe jeton ne njeshoqeri industriale ne mesatare arrin ne 44 kg. Ne disa hapesira te botes, si ne pyjet e Amazonese ne Papua Guinea e Re akoma shume njerez sot jetojne ne shoqerine e gjahut e te vjeljeve. Pjesete medha te popullsise se Afrikes, te Azise e te Amerikes Latine jetojne akoma me bujqesi. Nebote sot ka diferenca te medha ne konsumin per person. Ne vitet 2000 nje europian konsumontene dite rreth 43 kg burime natyrore, ndersa ne te njejten periudhe ne territorin europianprodhoheshin vetem 36 kg burime per person. Europianet jane importues te burimeve natyrorenga hapesira te tjera te botes. Konsumi me i madh ditor i burimeve natyrore regjistrohet neAmeriken Veriore dhe ne Oqeani, ndersa konsumi me i vogel (nga 8 ne 10 here me i vogel)regjistrohet ne Afrike. Diferencat ne konsumin e burimeve natyrore reflektohen edhe ne kushtesociale e politike, si varferia, uria e lufterat.

3. Cikli natyror i mbyllur dhe cikli artificial i hapur

Ne natyre nuk ekziston koncepti i mbetjeve. Njeriu prehistorik ishte kryesisht gjuajtes dhepeshkatar dhe kufizohej ne grumbullimin e frutave te tokes. Mbetjet qe prodhonte ricikloheshinne menyre natyrore. Me vone u be bujk, filloi te shfrytezonte token dhe te kryente mbi te nje rolaktiv. Civilizimi antik fshatar e dinte mire qe toka paraqiste per ata te miren me te çmuar. Stallatjepnin lendet e para per pleherimin e tokes qe, nga ana e saj, jepte ushqim per kafshet dhe perata vete. Nuk ekzistone problemi i ndotjes dhe praktikisht nuk ekzstonin mbetje, vetem ne rastete veçanta. Ky cikel i jetes fshatare ishte shume i ngjashem me ate te natyres, ku gjithshka lind,rritet, e vdes dhe transformohet ne diçka tjeter. Ne natyre, ajo qe nje qenie e gjalle nxjerr nukeshte nje mbetje por behet menjehere nje lende e pare per nje tjeter. N.q.se nje grabitqar ha njemi ai le disa pjese (lekuren, kockat etj) qe sipas gjykimit tone jane mbetje. Por shfaqen ne skeneoperatoret ekologjike: brejtes te vegjel dhe predatore te tjere qe shperbejne mbetjet qe legrabitqari. Pastaj vijne baktetret qe e shperbeje me tej. Kerpudhat e myqet bejne punen e funditduke asimiluar gjithshka. Keshtu qe nuk ka me mbetje. Natyra kryen nje riciklim komplet e tevazhdueshem te çdo lende, per te cilen nuk ekzistojne mbetje por vetem burime.Natyra praeshte nje cikle i mbyllur: riciklon dhe nuk shkaterron. Per shekuj njeriu ka mbetur ne sintoni meketo cikle. Me kalimin e shekujve, njeriu ka braktisur fushen per te populluar qytetet dhe mbetjetfilluan te paraqesin nje problem. Lindja dhe perhapja progresive e industrise sollen ne treg njesasi te madhe te mirash qe jane prodhuar duke shfrytezuar ne menyre gjithnje e me intensiveburimet natyrore.

3

Por eshte lindja e industrise kimike qe perkeqeson situaten ne menyre percaktuese, me produktete reja, sintetike, te pa biodegradueshem. Natyra nuk eshte ne gjendje ti ricikloje sepse nuk injeh, d.m.th., nuk ka ne dispozicion mjetete per te mundur ti riperdore. Me dominimin e natyresper nje kohe te gjate njeriu ka ndryshuar ekuilibrat ne ekosistem derisa ka sjell ne nje reaksionkunder tij. Njeriu ka hapur ciklin e mbyllur te natyres: ka nxjerre nga toka shume lende te para,i perdor per te ndertuar objekte, qe kur pushojne funksionimin e tyre, duhet ricikluar. Ndersanatyra riciklon, ne proekupohemi vetem ti largojme mbetjet, pa marre parasysh zvogelimin dherekuperimin e lendeve te para.

Cikli natyror i mbyllur

Kuriozitete: bakteret, kerpudhat, artropodet dhe krimbat mund te jene te pranishem ne toke derine nje peshe 10 ton per nje hektare toke. Ne trupin e nje krimbi mund te kalojne ne nje vit me se100 ton toke.

4

Cikli artificial i hapur

4. Mbetjet dhe mjedisi

Gjithnje njeriu ka ndervepruar me mjedisin duke ndryshuar ekuilibrat natyrore. Nedhjetevjeçaret e fundit, problem i mbetjeve eshte bere nje emergjence. Nje kohe sasia totale embetjeve ishte e tipit organik, ose mbetje te kuzhines e te tilla. Mbetjet qe prodhojme sot janene pjesen me te madhe te perbera nga lende te pa perdorshme nga organmizma te tjere (qelq,plastika, alumin, metale) qe nuk jane te biodegradueshme dhe qe hidhen ne mjedis dukeqendruar atje per nje kohe te gjate deri ne shperberjen e tyre fizike ose kimike. P.sh. poliesteroli ishperndare ne mjedis nuk eshte i biodegradueshem, amballazhet qe ne blejme frutat nesupermarket edhe pas 500 vitesh mund te jene ne qarkullim. Me poshte jepet koha e shperberjesse ketyre lendeve.

5

Koha e shperberjes te disa mbetjeve

5. Koncepti i biodegradimit

Te biodegradueshme jane ato lende natyrore te pranishme ne toke ( lende organike e vdekur,mbetje bimesh e kafshesh eth) qe pjeserisht jane perdorur si ushqim nga kafshe te vogla,baktetre e kerpudha (te quajtur shperberes) dhe pjeserisht te absorbuar nga toka. Ebiodegradueshme eshte pra çdo lende qe shperbehet nga veprimi i agjenteve biofizike natyrore(baktere, drite diellore, lageshti). Mbetje te biodegradueshme jane ato qe mund te jene sulmuarnga agjente shperberes qe i transformojne ne lende me te thjeshta dhe pas nje fare koheabsorbohen teresisht nga toka, pa lene gjurme. Mbetjet e pa biodegradueshme me kalimin ekohes mund te thyhen ne copa gjithnje e me te vogla por mbeten ne toke dhe nuk zhduken kurresepse nuk ekzistojne baktere te afta ti shperbejne. Jane ky tip mbetje qe ndot mjedisin,nganjehere edhe ne menyre te pakthyeshme.

6

Mbetjet e ngurta urbane (te biodegradueshme)

6. Mbetjet tona dhe trajtimi

Shperberja e mbetjeve eshte nje operacion me qellim nje administrim sostenibel te mbetjeve.Djegia dhe hedhja ne vend depozitime duhet te behet vetem per lendet qe nuk jane te vlershmeme tej. Strategjia e reduktimit te mbetjeve konsiston ne:

- Reduktimin: futja e strategjive per te zvogeluar sasine dhe rrezikshmerine e mbetjeve teprodhuara;

- Riciklimin: per tu dhene jete te re lendeve te ndara nepermjet grumbullimit tediferencuar;

- Repuerimit energjitik: prodhimit te energjise nepermjet djegies se tyre;- Shperberjes: destinimit per djegie pa rekuperim energjitik dhe ne vend depozitime

vetem te asaj qe mbetet nga veprimet e meparshme.

Perberja merceologjike e mbetjeve

7

Nga mbetjet ne burim: disa shembuj

8

7. Ndarja e mbetjeve ne grupe

Mbetjet mund te jene klasifikuar ne menyra te ndryshme, p.sh. ne baze te origjines se tyre ngapikepamja e potencialit te rrezikut per shendetin e njeriut dhe per mjedisin. Shume shpesh kemite bejme me mbetje urbane qe prodhohen ne shtepi, ne strukturat e rrethuara, ne dyqane, ne zyradhe ne vende te tjera publike, ndermjet ketyre jane edhe mbetjet e ardhura nga industria dhe atonga pastirmi i qyteteve. Nga burimet natyrore (p.sh. nafta, mineralet, druri) industria nxjerrprodukte qe lehteosjne jeten çdo dite. Ne kete proces krijohen mbetje industriale si hiri, lendet embetura, mineralet e mbetura, vajrat, amballazhet dhe mbetjet e tjera. Ne mbetjet industrialebejne pjese te gjithe mbetjet qe vijne dhe krijohen gjate prodhimit dhe mbetjet e makinerive tepastrimit. Mbetjet qe per shkak te sasise se tyre, te perqendrimit te tyre ose te karakteristikavekimike ose biologjike kercenojne shendetin tone dhe mjedisin, quhen mbetje te rrezikshme.Cilesite kimike te mbetjeve te rrezikshme jane djegshmeria, gerryerja (per shkak te aciditetit osealkalinitetit korrodojne lendet e tjera), reaktiviteti dhe radioaktiviteti.

Percaktime: Mbetjet urbane jane ato mbetje qe krijohen ne shtepi, ne dyqane e ne vende te tjerapublike, si dhe mbetje te ngjashme qe bvijne nga industria dhe produkte te pastrimit te qyteveve.Mbetjet industriale jane mbetje qe prodhohen si pasoje e aktivtetit industrial. Mbetjet errezikshme jane mbetje qe per shkak te sasise se tyre, perqendrimit, cilesive te tyre fizike, kimikeose biologjike kercenojne shendetin tone dhe mjedisin.

8. Tipologjite e mbetjeve

Grupet e mbetjeve sipas listes se klasifikimit te mbetjeve:- Mbetje qe vijne nga ekstraktimet ne miniera, ose nga trajtimi fiziko kimik i mineraleve,- Mbetje te prodhuara nga bujqesia, hortikultura, akuakultura, selvikultura, gjuetia e

peshkimi te trajtuara dhe pergatitja e ushqimeve.- Mbetje te perpunimit te drurit dhe prodhimet e mobiljeve, letres e kartonit.- Mbetje te perpunimit te lekurave e peliçeve si dhe mbetje te industrise tekstile.- Mbetje te rafinimit te naftes, purifikimit te gazit natyror dhe trajtimi pirolitik i qymyrit.- Mbetje te prodhimit, formulimit, furnizimi i veshjeve (piktura, verniqe e bojra zmalto)

adezive, bojra per shtyp.- Mbetje te industrise fotografike.- Mbetje te proceseve termike.- Mbetje te prodhuara nga trajtimi kimik siperfaqesor i metaleve dhe materialeve te tjera.- Mbetje te prodhuara nga perpunimi fiziko-mekanik i metaleve e plastikes- Mbetje vajrash e mbetje te djegesave te lengshem.- Solvente organike, ftohesa e mbetje te tjera.- Mbetje amballazhi, absorbente, lende filtruese e veshje mbrojtese.- Mbetje te pa specifikuara.

9

- Mbetje nga ndertimet e shkaterrimet.- Mbetje te sektorit shendetesor e veterinar ose aktivitete te lidhura me to:- Mbetje te prodhuara nga trajtimi i mbetjeve, impiante te trajtimit te ujrave dhe nga

pergatitja e ujit dhe per qellime industriale.- Mbetje urbane (mbetje shtepiake dhe produktet te aktiviteteve tregtare e industriale si dhe

te institucioneve) perfshire dhe mbetjet e grumbullimit te diferencuar.

Nje person prodhon çdo dite me shume se 1,7 kg mbetje urbane.Çdo vit prodhojme nje sasimbetjesh te barabarte me 8 here peshen e trupit tone. Rreth 35% ne peshe dhe 50% ne volume Mbetjeve Urbane eshte e perbere nga amballazhet!

Sasia e mbetjeve te prodhuara sipas kategorive

9. Çfare jane amballazhet

Amballazhi eshte nje mbeshtjellje e nje produkti qellimi i te cilit eshte ai i:• Mbrojtjes • Transportimit • Ruajtjes• Informimit dhe komunikimit• Lehtesise se perdorimnit

Por….

10

• Pasi ato i sjellin ne shtepi dhe kryejne funksionin e tyre, keto lende transformohen ne mbetje per tu shperbere.

Amallazhet paguhen dy here:• Me blerjen e produktit; • Me shperberjen, me taksat/tarifat e mbetjeve (takse pastrimi).

Amballazhet ndahen ne:• Amballazhe primare perbejne njesine e shitjes per konsumatorin ( shishe uji, kanace

pijesh, kartona etj).• Amballazhe sekondare eshte grupimi ne njesi shitjesh ( kutite, mbeshtjelljet plastike etj).• Amballazhe terciare, amballazhet e transportit (paletet etj).

10.Mbetjet shtepiake

Secili nga ne mund te shikoje sasine e mbetjeve qe prodhon, thjesht duke shikuar ne shtepi. Tegjithe jemi te bindur per nje sistem shperberje te mbetjeve te organizuar nga ndermarrjet eposaçme. Per mbetjet e prodhuara ne shtepi nje karakteristike eshte shumellojshmeria e madhee tyre, pasoje e aktiviteteve tona te shumta. Mbetjet shtepiake bejne pjese te mbetjet urbane,ndermjet te cilave gjejme mbetjet e enteve te ndryshme (spitaleve, shkollave, zyrave), tedyqaneve te vegjel, te lokaleve, te dyqaneve te artizanatit, te impanteve te pastrimit tesiperfaqeve publike. Mbetjet shtepiake jane mbetje urbane jo te rrezikshme, por perfshijneedhe mbetje te rrezikshme.

Percaktime: Mbetjet urbane jane te perbera nga mbetjet shtepiake dhe nga mbetje te tjera, qeper nga natyra dhe perberja e tyre, jane te ngjashme me ato shtepiake. Prodhohen sasi me tevogla respektivisht me mbetjet induistriale dhe jane shume heterogjene. Per nje administrimkorrekt te mbetjeve urbane eshte shume i rendesishem grumbullimi i diferencuar.

11

Klasifikimi i mbetjeve

Jane “urbane”:a) Mbetjet shtepiakeb) Mbetjet jo te rrezikshme ne mbetjet urbane nga sasia dhe cilesiac) Mbetjet e ardhura nga pastrimi i rrugeved) Mbetjet e çdo natyre ardhur nga rruget e hapesirat publike e) Mbetjet e bimevef) Mbetjet nga aktivitetet e varrimeve

Jane “speciale”:a) Mbetjet nga aktiviteti bujqesor e agro-industrialb) Mbetjet qe rrjedhin nga aktivitete te prishjeve, ndertimeve dhe germimevec) Mbetjet e punimeve industrialed) Mbetjet e punimeve artizanalee) Mbetjet e aktiviteteve tregtaref) Mbetjet e aktiviteteve te sherbimeve

Mbetje bimore nga hapesirat e gjelbera, si kopshtet, parqet etj.Mbetje te rrezikshme te cilat permbajne substanca te rrezikshme si baterite, ilaçet, ngjitesit,acidet, antiparazitaret, termometrat, llampat neone etj.

11.Tipi i mbetjeve shtepiake

Mbetjet e prodhuara ne shtepi jane shume heterogjene dhe per pasoje edhe sasia qe duhet teshperbehet veçmas eshte shume e madhe. Me grumbullimin e diferencuar te mbetjeve urbane,dhe duke shmangur perzierjen me kategori te ndryshme, perdorimi i mbetjeve eshte shume imadh. Ne shtepi diferencohen mbetjet ne vijim:

- Letra- Qelqi ose metalet- Amballazhet plastike- Mbetje organike

Mbetjet qe nuk futen ne kete grup hyjne ne grupin e mbetjeve te padiferencuara per mbetjeturbane. Nje vemendje e veçante duhet ti drejtohet edhe mbetjeve te tjera qe prodhohen ne shtepidhe qe absolutisht diferencohen, megjithese jo gjithmone ekzistojne kazane te posaçem (afershtepise ose ne ishujt ekologjike).Behet fjale per:

12

- Mbetje te rrezikshme (mjekesore, baterite, ngjjyrat, solventet, llampat fluroshente, bojrat,detergjentet, produktet kimike).

- Mbetjet voluminoze ( mobiljet, paisjet sportive, paisjet e kopshtarise, gomat, elemetet endertimit, materiale elektrike ose mbetje elektronike).

Keto jane grupet kryesore te mbetjeve shtepiake, grumbullimi i diferencur ui tyre varet ngaoranizimi lokal i sistemit te grumbullimit e shperberjes se mbetjeve. Grumbullimi i diferencuareshte i mundshem prane ishujve ekologjike per diferencimin e mbetjeve, por shpesh shumefamilje kane ne shtepi grumbullues te ndryshem per mbetjet qe i shperbejne veçmas ngasherbimet komunale. Secili nga ne ka mundesi qe ti dergoje mbetjet e diferencuara pranendermarrjeve lokale.

12. Grumbullimi i mbetjeve shtepiake

Per shkak te numrit ter madh te pikave te prodhimit (numri i shtepive) dhe per shkak te karakteritte tyre shume heterogjen, mbledhja e mbetjeve shtepiake duhet te procedoje ne menyra tendryshme. Ekzistojne dy rruge baze qe mund te jene kombinuar ne menyra te ndryshme:

a) Grumbullimi dere me dere.b) Grumbullimi ne pikat ne te cilat perdoruesit dorezojne mbetjet.

Ne sistemin e zakonshem te grumbullimit te mbetjeve, qe perfshijne nje mbedhje te madhe tediferencuar, eshte i nevojshem perdorimi i nje numri te madh te grumbulluesve. Per njeracionalizim me te madh kombinohen te dy rruget: grumbullimi i diferencuar ne kazana tevegjel, ndersa per grumbullimin e diferencuar jane parashikuar grumbullim dere me dere ose nepika grumbullimi te posaçme. Çdo shtepi ka shpesh shume grumbullues te veçuar, ne te ciletanetaret e familjes ruajne mbetjet urbane te perziera, amballazhet dhe mbetjet ebiodegradueshme. Ndermarjet boshatisin kontenitoret e veçante ne baze te nje orari te stabilizuarveçmas per çdo familje.

13

Kosha per grumbullimin e mbetjeve

Grumbullimi i mbetjeve speciale (p.sh. i mbetjeve voluminoze e mbetjeve te rrezikshme)organizohet me frekuence me te ulet. Per grumbullimin ka ne dispozicion edhe qendra tespecializuara ne te cilat mund te dorezojme me shume tipe mbetjesh respektivisht me ishujtekologjike. Ne qendrat e grumbullimit mund te sjellim te gjitha keto mbetje qe mund te jenedepozituar ne ishujt ekologjike (qelqin, letrat, amballazhet) por edhe mbetjet e ndertimit.

13. Grumbullimi ben diferencen

Grumbullimi i diferencuar konsiston ne ndarjen e mbetjeve qe ne shtepite tona, vetem ne ketemenyre ato mund te jene rekuperuar dhe te nise riciklimi ne menyre qe te shmange humbjen elendeve te vlefshme. Grumbullimi i diferencuar behet nje impenjim i çdo qytetari te veçante icili duhet te dorezoje me korrektesi çdo lloj mbetje ne kontenitore te posaçem. Te shikojmepermbajtjen e nje qesje me mbetje. Ajo permban:

27% mbetje organike;23% leter;

13% plastike;

14

10% mbetje druri; 8% qelq; 4% metale; 15% lende te tjera.

Tipologjia e mbetjeve.

14. Administrimi i mbetjeve urbane

Mbetjet urbane administrohen ne menyra te ndryshme e me sisteme te ndryshme. Dukekonsideruar hierarkine e mbetjeve percaktuar nga Bashkimi Europian me Direktiven per Mbetjet(2008/98/CE) duket qe pikat e grumbullimi grumbullojne sasi te vogla te mbetjeve te mundshme.Te dhenat e vendeve te ndryshme tregojne qe nje strategji e drejte dhe nje ekzekutim i miremund te arrihet ne nje situate ne te cilat ne pikat e grumbullimit te arrije nje sasi e vogel embetjeve. Ne sistemet e administrimit hyjne edhe perdorimet energjitike te mbetjeve, riciklimie kompostimi.

15. Metodat ekologjike të trajtimit të Mbetjeve Urbane sot në botë

Sot në botë aplikohen disa metoda për trajtimin e mbetjeve të ngurta urbane të cilat ndahen në 2 grupe të medha:

15

A. Trajtimi ekologjiko- ekonomik B. Trajtimi industrial Në trajtimin ekologjik përfshihen : 1. Reduktim (strategji europiane) 2. Riperdorim 3. Riciklim 4. Kompostim 5. Vendgroposje e Kontrolluar (Landfill) Në trajtimin industrial përfshihet: • Furra termike - incenerator që kontrollon 10-15% të trajtimit të MNU • Piroliza Administrimi i Integruar i Mbetjeve Urbane

është një proces kompleks e tërësor me shumë hallka. Administrimi dhe menaxhimi i integruar i mbetjeve urbane përfshinë: - Reduktim te mbeturinave që në burim; - Ndarje, vend depozitime familjare; - Riperdorim te mbeturinave; - Mbledhjen dhe transportimin e mbeturinave; - Riciklimin jashtë vendit të grumbullimit; - Trajtimin primar të mbeturinave (biologjik, kimik/trajtim fizik, kompostim); - Verifikimin e sistemit për transportin dhe venddepozitimin e mbeturinave urbane - Karakteristikat e mbeturinave urbane - Vend depozitim përfundimtar (landfill);

15.1. Trajtimi ekologjiko-ekonomik

Reduktim i mbetjeveZvogëlim në burim do të thotë të pakësosh sasinë ose toksicitetin e mbeturinave të prodhuara që në burimin prodhues të tyre.Rrugët kryesore, në të cilat konsumi i materialeve reduktohet janë: -Dematerializimi, që nënkupton përdorimin e më pak lëndës së parë për një produkt të caktuar.Zëvendësimi, që nënkupton përdorimin e një materiali të bollshëm në natyrë dhe të sigurt për ambientin në vend të një materiali deficitar de/ose toksik. Ripërdorimi i produkteve/materialeve (përdorimi disa herë i qeseve plastike). Rritja e jetëgjatësisë së produkteve (p.sh. bateri të rikarikueshme). -Riciklimi. -Nxjerrja e materialeve të dobishme nga mbeturinat (Komposti i mbetjeve organike).

16. Mbetjet organike

16

Mbetjet organike jane nje kategori speciale e mbetjeve. Ne mbetjet organike, qe mund tediferencohen, bejne pjese mbetjet e frutave, te perimeve dhe te mishit, mbetjet e vezeve, buka eushqime te tjera qe permbajne amidon. Mbetjet organike diferencohen nga tipet e tjera tembetjeve per faktin se jane te perbera nga lende natyrore dhe qe jane objekt i procesve natyrorete shperberjes. Lenda organike e fresket, si p.sh. ushqimet, zakonisht kane nje perqindje temadhe uji, transformohen me shpejtesi dhe nuk jane te pershtatshme per konservim. Per shkak teketyre cilesive lenda organike eshte shume problematike ne te gjithe fazat e administrimit tembetjeve:

- Gjate grumbullimit shkaktojne erera te keqija e rrjedhje, sidomos ne temperatura te larta;- Shqetesojne sistemet e ndarjes e te riciklimit;- Ndryshojne cilesine (fuqia kalorifike) e mbetjeve, kur duam ti perdorim si djeges;- Ne vendgrumbullime shkaktojne krijimin e gazeve dhe rrjedhjeve ne ngarkesa te medha

te lendeve organike. Mbetjet organike pafaqesin pjesen me te madhe te mbetjeve shtepiake. Nga keto rreth 60 %jane mbetje organike te kuzhines ndersa 40 % jane mbetje te kopshtit. Mbetjet organike nuk janete rfrfezikshme per mjedisin, por n.q.se nuk grumbullohen ne manyrfe te diferencuar behen tepadobishme dhe rrisin sasine e mbetjeve te destinuara per vend depozitimet. Mbetjet orfganikekane nje potencial te madh ne terma te permbajtjes ushqwyese per token.Mbetjet organike jane te ndryshme nga llojet e tjera te mbetjeve sepse lejojne trajtimin biologjikderisa behet fjale per lende natyrore. Kjo nenkupton qe per trajtimin e tyre mund te shfrytezojmeproceset natyrore te shperberjes, favorizuar nga mikroorganizmat. Gjithashtu, ne se diferencohenmbetjet organike nga mbetjet e tjera dhe trajtohen ne menyre te pershtatshme, mund ti kthejmene natyre. Behet fjale per nje avantazh te madh. Mbetjet organike jane lloji i vetem i mbetjeveqe mund te jene kthyer ne fluksin e lendeve natyrore.

Percaktime: Mbetjet organike jane perberje nga lende natyrore. Lejojne trajtimin biologjik faleveprimit te mikroorganizmave, derisa keto mund te shperbejne lende organike si ushqimet. Pershkak te karakteristikave te tyre jane shume te ndryshme nga mbetjet e tjera, dhe kjo pereben njeavantazh te madh n.q.se i diferencojme me korrektesi. Mbetjet organike mund te trajtohennepermjet procesit te kompostimit gjate te cilit produkti i shperberjes eshte komposti i cili vjennga biomasa. Procesi eshte shume ezotermik (gjate te cilit krijohet nxehtesi), qe shikohetsidomos ne sasite e medha te grumbujve te kompostit. Ne qendrat e grumbullimit te kompostitmund te arrije nje temperature edhe 70 0C. Ne keto kushte shkaterrohen patogjenet e ndryshemdhe rezultati eshte nje produkt i stabilizuar. Percaktime: Kompostimi eshte transformimi i mbetjeve organike, ne te cilat mikroorganizmataerobike shperbejne biologjikisht lenden organike. Shperberja aerobike eshte shperberja ne pranite oksigjenit ose te ajrit, ne te cilin karboni transformohet ne gaz karbonik (CO 2) dhe nebiomase.

17

Figura 1. Kontenitore per mbetjet organike

Mbetjet organike, te diferencuara dergohen ne impiante kompostimi. Kompostimi eshte njeshperberje e kontrolluar dhe ndodh nen veprimin e mikroorganizmave, baktereve e kerpudhavenga te cilat fitohet lende organike e quajtur kompost, shume i mire per tu perdorur si pleheruesper bimet dhe kopshtet. Kompostimi eshte nje teknike e bere nga njeriu por qe ndodh edhe nenatyre, p.sh. ne nje pyll. Grumbullimi i diferencuar i mbetjeve organike duhet te jete bere mesaktesi sepse n.q.se futen mbetjet te gabuara, komposti mund te behet i rrezikshem.

Mbetje te njoma organike

18

Mbetje organike

16.1. Mbetjet organike dhe kompostimi shtepiak

Deri pak kohe me pare zakoni i ruajtjes se mbetjeve ushqimore ishte shume i perhapur, mbi tegjitha ne zonat rurale. Mbetjet e kuzhines ishin perdorur per te ushqyer kafshet e oborrit,pleheruar kopshtin. Ne te njejten menyre, kositjet e kopshtit, krasitjet, mbetfjet e kafsheve ishinshfrytezuar si pleherues per token. Sot ka humbur ky zakon. Rreth 30 % e mbetjeve qeprodhojme eshte e natyres organike dhe eshte e pershtatshme te trajtohen, ato mund te jeneriperdorur ne kopesht dhe ne bujqesi. Ne fakt, toka, shpesh e shfrytezuar teper dhe e varferuarka kulturat intensive, gjithje nga zgjidhjet me racionale per rekuperimin e mbetjeve organikeeshte kompostimi, nepermjet te cilit prodhohet nje lloj dherishte e quajtur kompost. Ne natyreekzistojne shembuj spontane te shperberjes se lendes organike, si plehu ose mbetjet e pyllit.

19

Kompostimi i mbetjeve organike

Kompostimi

Kubi paraqet ushqimin, gjethet e mbetjet e krasitjeve qe i korespondon nje familje me trepersona qe jetojne ne nje shtepi me kopesht dhe qe prodhojne çdo dite. Me kompostin e prodhuarmund te ushqehen thuajse 200 metra katrore toke ne vit.

20

Letra

Letra paraqet 23% te mbetjeve urbane te prodhuar ne vendet e industrializuara. Te pakten njepjese e mire e letres qe eshte ne qarkullim vjen nga letra e ricikluar. Lenda e pare perrealizimin e letres, kur kjo nuk vjen nga riciklimi eshte celuloza e drurit; llogaritet qe per njeton leter duhen tre ton drure, perveç sasive te konsiderueshme te ujit dhe te energjise.Rekuperimi i nje ton letre i korespondon, mesatarisht, 3 drureve te larte 20 m. N.q.se mendojmeqe letra mund te jete ricikluar me shume here, kuptojme menjehere kursimin ne termamjedisore.

Plastika

Kur flasim per plastiken ne realitet flasim per shume lende plastike, dhe shume te ndryshmenga karakteristikat e tyre dhe perdorimi. Por te gjitha kane nje origjine te perbashket:hidrokarburet. Perhapja e plastikes ka filluar nga vitet 70, nga atehere jemi zhytur ne nje

21

pafundesi plastikash (ne 10 vitet e fundit kontenitoret e plastikes jane rritur me 300 %), jane tevlefshme sepse kane rezistence ne perdorim por kane edhe difektin e tyre te madh: duke mosqene lende te biodegradueshme plastika mbetet ne mjedis per nje kohe te gjate dhe, n.q.se digjet,mund te prodhoje lende toksike dhe ndotese.

Cilat jane plastikat nme te perhapura?PE (Polietileni), perdorur per thaset, kasat, nastrot adezive, dhe qeset e plehrave.PET (Polietilentereftolat), perdorur per te prodhuar shishe plastike.PVC (Polivinilcloruri), perdorur per shishet plastike, flakonet per detergjentet, shirita filmi,litare etj. PS (Polistireni), perdorur per gota, pjata e amballazhe.Prodhimi i pastikes eshte nje procedim i kushtueshem, si ne terma te lendeve te para teshterueshme (p.sh. hidrokarburet) edhe ne terma te impaktit mjedisor, per kete arsye eshteshume e rendesishme mbledhja e diferencuar e ketij materiali.

Mbetje plastike

Alumini

Alumini eshte nje metal i bollshem ne natyre, megjithate nuk gjendet asnjehere ne gjendje tepaster por gjithnje i kombinuar me elemente te tjere. Minerali ne te cilin gjendet perqendrimi mei madh eshte boksiti. Per te nxjerre aluminimin nga boksiti eshte i nevojshem nje proces ipunimit te gjate e kompleks qe kerkon konsumin e shume energjie. Sot alumini eshte metali me irendesishem ne ndertimin e avioneve, pjeseve te motorreve, karrocerive te makinave etj. Eshtemateriali me i perdorur per amballazhe, per ruajtjen e ilaçeve e ushqimeve.

22

Alumini praktikisht mund te jete ricikluar pa mbarim. Arsyeja per te cilen eshte e rendesishme tericiklohet alumini nuk eshte aq shterimi i lendes se pare (rezervat e boksitit duhet te zgjasin edheper mijra vite) se sa kursimi energjitik qe shkon deri ne 95 %. Per te fituar 1 kg alumin ngaboksiti jane te nevojshme 14 Kwh energji ndersa per te fituar aluminin e ricikluar duhen vetem0,7 Kwh. Mund te krahasohet harxhimi i nje kanaçe alumini me me ate te nje te treten e nje litribenzine. Kanaçet e aluminit shenohen me shenjen AL; kanaçet e grumbulluara dergohen neimpiantet e riciklimit. Alumini i ricikluar ka te njejtat karakteristika me ato origjinale dhe gjenperdorim ne industrine automobilistike, ne ndertim, ne shtepi dhe ne amballazhe te reja.

Mbetje alumini dhe metalike

Qelqi

Qelqi eshte nga materialet me antike per ruajten e ushqimeve; prodhimi i tij fillin qe nga kohaFenikase. Qelqi eshte i perbere nga lende te para te ndryshme: silic (rera), sode e kalcium,punuar ne temperature shume te larte te fusionit. Stabiliteti dhe rezistenca e qelqit (dy elementeqe e bejne qelqin nje amballazh shume te mire) bejne problematik shperberjen e tij; duke qeneinert, ne venddepozitime nuk shperbehet, ne brendesi te kaldajes ku temperatura arrin 950 0Cnuk shkrin derisa temperatura arrin 1300-1700 0C. E gjithe kjo, i bashkohet faktit qe qelqi mundte riciklohet pafundesisht dhe qe riciklimi ben qe te kurssehet 95 % e energjise dhe kjo e benshume te rendesishme grumbullimin e diferencuar. Riciklimi i nje ton qelqi lejon te kursehet derine 136 litra nafte.Sot nje ne dy shishe behet me qelq te ricikluar. Qelqi i grumbullaur veçmas dergohet ne qendrae posaçme te shperberjes, duke i ndare sipas ngjyrave, grire e ne vijim futur per ti dhene jeteamballazheve te reja te qeqlqit. Riciklimi i qelqit lejon zvogelimin e shfrytezimit mjedisor duke

23

kufizuar ekstraktimin e e lendeve te para dhe sasine e mbetjeve te prodhuara si dhezvogelimin e konsumit energjitik fale konsumit te djegesit ne fusion.

Paisjet elektrike dhe elektronike

Me kete emer i referohemi produkteve teknologjike, elektroshtepiake (lavatriçe, larese pjatash,kompjuter, celulare etj) qe per funksionim kane nevoje per nje spine elektrike, te pilave osebaterive. N.q.se hidhen ne mjedis, shperbehen ne vend depozitime ose ne djeges ose nuk trajtohen nemenyre te pershtatshme mund te ndotin ajrin, ujin, token dhe demtojne shendetin njerezor(frigoriferet p.sh., permbajne klorofluorokarbure, gaze te rrezikshme qe, te perhapur neatmosferfe, kontribuojne ne formimin e vrimes se ozonit). Ne te njejten kohe, shperberja e tyre jokorrekte paraqet nje harxhim te madh te burimeve sepse perbehen nga materiale te çmueshme sihekuri, alumini, çeliku, bakri e qelqi te cilat mund te jene ricikluar dhe perdorur ne prodhimin ete mirave te reja.Per kete kategori mbetjesh nuk ka kazane te diferencuar dhe ata depoziothen prane ishujveekologjike. Pastaj dergohen ne qendra te specializuara te trajtimit dhe rekuperohen duke hequrlendet e demshme dhe mbetjet shperbehen ne impiante te posaçme ku rekuperohen lendet ericiklueshme per tu perdorur ne objektet e reja.

Mbetje elektrike dhe elektronike

Pilat dhe baterite

Ne nje vit secili nga ne hedhim si mesatare rreth 400 gr pila te perdorura. Pilat jane mbetjeshume te rrezikshme perderisa permbajne metale te rende si merkuri, plumbi, mangani, litiumi e

24

kadmiumi. Keto lende nuk shperbehen nga organizmat dhe jane te destinuara per tu grumbulluarne zinxhiret ushqimore duke shkaktuar deme te renda, dozat vdekjeprurese te merkurit pernjeriun jane 1,5 gr dhe 1 gr merkur eshte e mjaftueshme per te ndotur 1000 litra uje. Edhebaterite e perdorura nga automjetet jane mbetje shume te rrezikshme: permbajne 60-65%plumb, 25-28 % acid sulfurik dhe 8-10 % te lendeve plastike.Pilat duhen vendosur ne kontenitore te veçante, baterite prane ishujve ekologjike ose dorezohenprane qendrave te posaçme. Pilat nuk mund te jene ricikluar, ato te destinuara ne vende teposaçme kthehen ne inerte. Baterite trajtohen me qellim qe te rekuperohen plastika e plumbi icili mund te jete perdorur pa fund. I ricikluar kursen lenden e pare dhe energjine. Acidi sulfurikqe mbetet neutralizohet per te mos demtuar mjedisin.

Mbetje te pilave dhe baterive

Mbetjet farmaceutike

Ilaçet jane produkte kimike te sintezes qe mund te shkaktojne ndotje mjedisore, ne venddepozitime perzihen me mbetjet shtepiake dhe mund te leshojne substabca toksike. Ilaçet eskduara dergohen ne vende te posaçme prane farmacive ose prane ishujve ekologjike. Funksionii grumbullimit te diferencuar eshte i vlefshem per djegien derisa nuk ka menyra te tjerarekuperimi.

25

Mbetje farmaceutike

Vajrat e perdorur

Me kete term tregohen vajrat me origjine bimore perdorur ne kuzhina si dhe ata me origjineminerale perdorur per motorret dhe makinat. Te dy tipet jane shume ndotes ne se perhapen nemjedis, ata infiltrohen ne toke dhe mund te ndotin ujrat nentokesore. Vetem nje kg vaj, i hedhurne siperfaqen e ujit, formon nje mbulese te papershkueshme, me permasat e nje fushe futbolli, qepengon jeten e flores dhe te faunes ne te. Te dy tipet mund te jene grumbulluar ne shtepi nekontenitore (por asnjehere te perzihen bashke) dhe dergohen prane ishujve ekologjike. Vajratushqimore mund te jene transformuar ne produkte te riperdorur ne industri ndersa ata mineralemund te jene rigjeneruar dhe riperdorur si vajra motorri ose djeges.

26

Mbetje te vajrave pas perdorimit

Mbetjet e rrezikshme

Mbetjet produkte te njeriut jane shume heterogjene, shume nga ato mund te jene riperdorur osericikluar, te tjera jane te rrezikshme. Kur duam te trajtojme mbetjet e rrezikshme duhet te jemishume te vemendshem. Per kete eshte e rendesishme te informohemi persa i perket natyres sembetjeve te rrezikshme, per ti kuptuar sa te rrezikshme jane dhe cila eshte menyra me e mire perti administruar. Mbetjet e dorezuara ne menyre te gabuar mund te demtojne seriozisht shendetine njerzve dhe mund te kercenojne natyren. Ka lloje te ndryshme ndotje p.sh. kontaminimi iujrave nentokesore dhe siperfaqesore, prodhimi i produkteve te gazta toksike te shperberjes dherreziku i zjarrreve edhe per shkak te drurit etj. Mbetjet e rrezikshme jane klasifikuar si te tillakur per sasine e tyre, perqendrimin, cilesite fizike, kimike e biologjike, kercenojne shendetin dhemjedisin. Ne menyre analoge me mbetjet ne pergjithesi, ato rregullohen me ligje specifike, edheadministrimi i mbetjeve te rrezikshme eshte subjekt i ligjeve te sakta.Bejne pjese:1. Eksploziv; 2. Djegesit; 3. Lehtesisht te djegshem; 4. Irrituesit; 5. Te demshme; 6. Toksiket; 7. Kancerogjenet; 8. Korrozivet; 9. Infektuesit; 10. Toksiket per riprodhim; 11. Mutagjenet; 12. Mbetjet qe, ne kontakt me ujin, ajrin ose nje acid, japin nje gaz toksik ose shume toksik. 13. Sensibilizuesit; 14. Ekotoksiket; 15. Mbetjet e ndjeshme, pas eleminimit, i japin origjine ne nje fare menyre nje lende tjeter, p.sh.nje produkt qe ka nje nga karakteristikat e mesiperme.Origjina e mbetjeve te rrezikshme eshte e ndryshme, por burimi kryesor paraqitet nga aktivitetetprodhuese dhe nga sherbimet:

- industria kimike e petrokimike (70%); - metalurgjia dhe industri te ngjashme (20%); - industri te tjera (10%).

Nuk duhet te harrojme qe mbetjet e rrezikshme prodhohen edhe ne shtepite tona. Te gjitheperdorim detergjente te ndryshem, ngjites, spray, ilaçe, ngjyra, piktura, solvente, bateri, vajra per

27

gatim etj. Ndoshta keto mbetje nuk duken shume te rrezikshme, por nga momenti qe paraqesinnje rrezik per shendetin tone dhe per mjedisin, duhet te jemi te kujdesshem.Mbetjet e rrezikshme duhet te jene etiketuar me kujdes, ne menyre qe te njihen shpejt. Duhet tejemi te vemendshem per fjalet si te rrezikshem, toksik, korroziv, i ndezshem, eksploziv, idemshem per mjedisin, i demshem per shendetin, i djegshem etj. Keto fjale vene ne dukje faktinqe produktet permbajne lende qe per shkak te nje perdorimi, nje konservim ose nje shperberje egabuar, mund te demtoje shendetin tone ose mjedisin. Per shkak te rrezikshmerise qe paraqesin, mbetjet e rrezikshme nuk hidhen ne kontenitoretnormale, ne vendshkarkimet ose ne natyre ose aq me pak ne kanale ose gropa. Eshte edetyrueshme qe keto lloj mbetjesh ne dergohen ne qendrat e grumbullmit. Disa mbetje terrezikshme (p.sh. baterite, llampat, bojrat e fotokopjeve etj,) mund edhe te jene dorezuar nedyqane, ne te cilat gjenden grumbullues te posaçem per grumbullimin e vete atyre.

Shenjat e mbetjeve te rrezikshme

Percaktime: Nje mbetje e rrezikshme eshte çdo mbetje qe per shkak te nje ose me shumekarakteristikave te rrezikshme klasifikohen ne listen e mbetjeve te rrezikshme. Per shkak tesasise se tyre, perqendrimit, cilesive fizike, kimike e biologjike, mbetjet e rrezikshmekercenojne jeten tone e mjedisin. Per kete arsye eshte shume e rendesishme te dihet cilat janembetjet e rrezikshme dhe si duhen administruar ne menyren e duhur.

28

29

Ishull ekologjik per grumbullimin e diferencuar te mbetjeve

17.Riperdorimi dhe riciklimi

Se bashku me konsumin e burimeve natyrore eshte rritur edhe sasia e mbetjeve te prodhuara.Sasia te medha te mbetjeve te prodhuara ndikojne negativisht mjedisin tone, prandaj ne teardhmen duhet te reduktojme sa me shume te jete e mundur prodhimin e tyre. Riperdorimi dhericiklimi jane dy rruge finalizuar ne zgjatjen e perdorimit te produktit ose te materialeve, dukerritur efikasitetin e konsumit te burimeve natyrore dhe duke zvogeluar konsumin e energjise.

18. Riperdorimi i mbetjeve.Nje nga rruget me te thjeshta te kufizimit te prodhimit te mbetjeve eshte riperdorimi, megjithese produkti duhet te jete pergatitur ne menyre te pershtatshme. Është rikthimi i mbeturinave nëpërmjet qarkullimit në lëndë të parë natyrore (p.sh. nëpërmjet kompostimit), ose riciklimit (p.sh. për përftimin e lëndëve të dyta ose të energjisë), si edhe mbeturina të cilat me një shpenzim të vogël mund të përdoren sërisht. Pjesa me e madhe e produkteve perdoret e hidhet dhe nuk riperdoret sepse jane te destinuar menje perdorim. Kjo vlen per pjesen me te madhe te amballazheve. N.q.se hapin nja kanaçe osenje shishe plastike nuk mund ta perdorim me per te njejtin qellim. Riperdorimi i disa produkteveperdor e hidh (p.sh. nje ilaç) mund te jete shume i rrezikshem. Por kjo nuk vlen per te gjitheamballzahet e produktet. Por duhet te jemi te ndergjegjshem qe riperdorimi i organizuar nukmund te behet nga konsumatori (p.sh. riperdorimi i nje qese plastike) eshte e nevojshme teorganizohet nje grumbullim i produkteve te perdorura, te transportohen, te kontrollohen epastrohen. Secila nga keto faza sjell kosto dhe konsumin e lendeve e te energjise, prandajkrijimi i ketyre sistemeve kerkon vemendje, ndryshe rrezikon te shkaktoje konsume me te medharespektivisht me prodhimin dhe perdorimin e nje produkti te ri. Ne krijimin e sistemeve perriperdorimin e mbetjeve duhet te jete ndihma e standartizimit te produkteve. Nje produkt irealizuar ne baze te standarteve nderkombetare eshte i perdorshem kudo dhe mund edhe teriperdoret kudo. Ne pergjithesi eshte e mundur te pohohet qe riperdorimi ndodh ne nje hapesirete kufizuar per arsye lidhur me sigurine shendetesore dhe tregtine globale. Riperdorimi eshteme shume efikas kur i lejon nje perdoruesi nje kursin direkt. Nje shembull jane shishet e pijeveper te cilat ato kthehen ne para ne monentin e kthimin ne piken e shitjes.

19.Riciklimi

Riciklimi është një seri aktivitetesh, që përfshijnë:- grumbullimin, - ndarjen,

30

- dhe procesin e kthimit për përdorim të mbetjeve si lëndë e parë në procesin e prodhimit të produkteve te dobishme, duke kursyer energji.

Riciklimi nënkupton atë proçedurë, me ndihmën e së cilës materialet e vjetra dhe mbetjet përgatiten në mënyrë që ato të mund të përdoren në një prodhim të ri (material‐recycling) ose në aparate të përshtatshme djegëse për përftimin e energjisë nëpërmjet djegies (energji‐recycling). Riciklimi është proçes i ripërpunimit të mbetjeve në një prodhim të ri, me dhe pa ndryshuar strukturën kimike të materialit. Riperdorimi kontribuon ne zvogelimin e sasive te mbetjeve te prodhuara sepse duhet ta bejme same shpesh te jete e mundur. Megjithate, arrin nje moment ne te cilin objektet nuk jane me teriperdorshem. Produkti, edhe pasi te jete riperdorur shume here, ne nje fare pike transformohetne mbetje. Mund te zgjedhim ndermjet dy mundesive: ti hedhim ne kazanin e destinuar permbetjet e perziera ose ti dergojme ne ndermarrjet e predispozuara per riciklimin. Produktethidhen kur nuk sherbejne me ose kur nuk jane me te perdorshem. Megjithate, shpesh harrojmeqe lendet nga te cilat produkti eshte i perbere eshte shpesh i paprekur dhe mund te jeteriperdorur pas nje trajtimi te pershtatshem dhe me perdorimin e teknikave te pershtatshme. Nekete menyre zgjatim jeten e materialeve, zvogelojme konsumin e burimeve natyrore dhekontribuojme ne kursimin energjitik. Gjate riciklimit lendet e mbetura transformohen ne lendeprej te cilave mund te nxjerrim nje lende te re dhe nje produkt te ri. Perdorimi i lendeve te paradhe energjise eshte dukshem me i vogel se perdorimi i energjise dhe i lendeve te konsmuara mepare per prodhimin e lendeve te reja, te nevojshme per prodhimin e produkteve. Ky eshteavantazhi i madh i riciklimit. Nje shembull i shkelqyer eshte riciklimi i metaleve. Kursimi eshtei dukshem edhe ne rastin e riciklimit te letres, qe eshte e njohur nga te gjithe, dhe e riciklimit teqelqit. Kursimi energjitik dhe i burimeve ndryshon ne baze te llojit te materialit te ricikluar dhevaret nga procesi prodhues i perdorur. Perfitimet nga riciklimi jane:Zvogëlon nevojën për hapësira të landfilli‐it;

∙ Kursen taksat; ∙ Kursen harxhimin e energjinë me 2/3; ∙ Zvogëlon ndotjen; ∙ Mbron burimet tona të pamjaftueshme; ∙ E bën botën një vënd të këndshëm për të jetuar;

Riciklimi kontribuonë në togun e madh të mbetjeve, duke i ndarë që në shtëpinjësi shitje e shërbimi ambulant! Riciklimi i 1 kanoçe do të kursente energji për të mbajtur një televizor në punë për 3 orë. Riciklimi i 1 kanoçe kursen 96% të energjisë së nevojshme për prodhimin e saj, ndot 95% më pak ajrin dhe ndot 97% më pak ujin. Riciklimi i 1 shishe qelqi do të kursente energji për të mbajtur në gjendje pune një kompjuter për 25 minuta.

• Riciklimi i letrës kërkon 70% më pak energji sesa ta prodhosh atë nga fillimi. • Letra e ricikluar prodhon 73% më pak ndotje në ajër sesa të prodhohet nga fillimi.

31

1 ton gazeta kërkon të priten 24 pemë, , 30,000 litra ujë, 4,200 kilowat orë (emjaftueshme për të ngrohur shtëpinë tuaj gjatë gjysmës së vitit), 1700 litra vaj/karburant, 3m 3

hapësirë venddepozitimi, Qelqi është ndër materialet 100 % të riciklueshme (pa fund). Po ashtu qelqi nuk dekompozohet asnjëherë. Tabela me poshte jep disa shembuj.Tabela 1. Kursimi i lendeve te para dhe energjise ne procesin e riciklimit te disa lendeve/lendevete paraLendet/ Lendet para riciklimit Kursimi i lendeve te para Kursimi i lendeve te paraRiciklimi i 1 kg alumini Deri ne 6 kg boksit, 4 kg

produkte kimike95%

Ricfiklimi i 1 ton qelqi 1,2 lende e pare (reresilici,sode e kalcium)

75%

1 ton leter e ricikluar 17 drure dhe 50 % uje 40%1 kg baker i ricikluar 200 kg mineral i ekstraktuar 85%

32

20.Vend-depozitimet

Depozitat ne vendshkarkime eshte nje metode e thjeshte e levizjes se mbetjeve dhe qe ka njepervoje. Depozitimi ne vendshakrkime eshte konsideruar sot me pak i pershtatshmi i trajtimit tembetjeve, qe mund te perdoreshin vetem pasi te ishin perdorur te gjitha mundesite e tjera( riperdorimi, riciklimi, trajtimi biologjik, shfrytezimi energjitik). Depozitimi ne vend-depozitime eshte i pa pershtatshem duke qene inefikas nga pikepamja e shfrytezimit te lendeve(ato lende qe jane prodhuar duke investuar energji e lende te para thjesht groposen ne toke).Kjo e ben te pamundur shfrytezimin energjitik pasi nje potencial djegesish hidhet poshte.Gjithashtu, vend-depozitimet shkaktojne nje degradim per nje kohe te gjate te mjedisit natyrorne te cilin gjenden dhe eshte burim i leshimeve te demshme (rrjedhje, gaze). Avantazhet edisavantazhet mund te na çojne ne konkluzionin qe grumbullimi i mbetjeve ne vendshkarkimeparaqet nje zgjidhje ekonomike qe megjithate ka nje impakt mjedisor dhe perben nje harxhimnga pikepamja e shfrytezimit te burimeve.

20.1. Tipologjite e vend depozitimeve

Dallojme tre tipologji kryesore sipas tipit te mbetjeve qe do te depozitojme:- vend-depozitime per mbetjet e ngurta urbane- vend-depozitime per lendet inerte

33

- vend-depozitime per mbetjet e rrezikshme Perveç ketyre ekszitojne edhe vendedpozitime per mbetjet industrial te te njejtes tipologji,monodepozitimet.

Landfill per mbetjet e ngurta urbane

34

Nertimi i landfill-it per mbetjet e ngurta urbane

21. Shfrytezimi energjitik i mbetjeve

Sasi te medha te mbetjeve perfundojne ne vend depozitimet. Ato kane nje impakt te madh mbimjedisin. Dy alternativa te mundshme (riperdorimi dhe riciklimi) jane dy rrfuge te mundshmeper zvogelimin e impaktit mjedisor. Por asnje nga keto dy alternativa nuk mund te japezgjiodhje perfundimtare per te gjitha tipet e mbetjeve. Por megjithate edhe ku nuk riperdorenapo riciklohen ato mund te perdoren edhe per qellime te tjera, ato mund te perdoren si burimenergjitik.

21.1. Mbetjet si burim energjitik

Mbetjet mund te jene shfrytezuar edhe si burim energjie, duke qene se disponojne nje vlereenergjitike te dukshme. Shfrytezimi energjitik eshte metoda e vetme e perdorfimit te mbetjevene te cilet ato „shkaterrohen“ (gjate procedimit masa e mbetjeve zvogelohet me 70 % dhevolumi i tyre me rreth 90 %). Shfrytezimi energjitik zgjidh problematika te ndryshme teshoqerise moderne:

35

- rritjen e sasive te mbetjeve te prodhuara- frenien e siperfaqeve disponibel per shkarkimet- rritjen e nevojave per energji- çmimin e larte te energjise.

Per keto arsye shfrytetimi energjitik eshte nje metode e trajtimit te mbetjeve e cila po terheqgjithnje e me shume interesin. Vende te cilat depozitojne sasi minimale te mbetjeve ne venddepozitime (p.sh. Zvicra, Gjermania, Vendet e Uleta, Suedia dhe Danimarka) perdorin ne njemase te madhe mbetjet per qellime energjitike. Kjo eshte rruga me me interes nisur nga fakti qeriperdorimi dhe riciklimi jane sinjifikative, por kane nje sjelle te kufizuar. Metoda kryesore e shfrytezimit energjitik eshte djegia e mbetjeve; ka edhe metoda te tjera qelejojne te fitohet energji nga mbetjet, ose transformimin e tyre ne djeges, piroliza ose konversionine gaz dhe prodhimi i biogazit. Kjo e fundit i perket vetem mbetjeve organike.

Impiant per prodfhimin e biogazit ne landfill

22. Vlera energjitike e mbetjeve

Vlera energjitike e mbetjeve varet nga perberja e tyre: rritet ne prani te lendes organike te thate;bie ne prani te lageshtise dhe te perberesve inorganike.Gjate djegies avullon uje dhe kjio kerkon energji; lendet inorganike si qelqi, gurfet ose metaletnxehen gjate djegies, absorbojne enerfgji, porf nuk jane djeges dhe nuk leshojne energji. Vleratermike e mbetjeve rritet nfga disa lende te perdorimit te zakonshem (p.sh. plastika dhe goma).Brenda mbetjeve gjendet edhe shume leter, potenciali energjitik i te ciles eshte sinjifikativ.Potenciali energjitik i mbetjeve te ngurta urbane (kJ/kg)Biomasa 3 000Leter, karton 11 000Plastike, goma 23 000Druri 14 000

36

Tekstile 15 000Mbetje shtepiake te perziera 8 000Vlera mesatare 12 000

23. Impakti i grumbullimit te diferencuar mbi vleren energjitike te mbetjeve

Ne baze te vlerave te mesiperme mund te mendohet qe nuk ka kuptim grumbulimi i difernecuar ileteres dhe pklastikes, qe kane nje potencial te larte, se pastaj vlera enerfgjitike e mbetjevembetet e ulet. Por mbledhja e diferencuar lejon riperdorimin e lendeve te para dhe vononshpoerberjen perfundimtare te mbetjeve. Per shkak te perdorimit te tyre frekuent dhe temungeses se diferencimit te mbetjeve, letgra dhe platika shpesh perfundojne me mbetjet epadiferencuara rritur vlerene tyre energjitike. Gjithashtu grumbullimi i diferencuar kontribuonne nje prani me te vogel te mbetjeve organike te lageta (mbetjet organike) dhe perberesveinorganike (qelqi dhe metalet) ne mbetje, gje qe rrit vleren enerfgjitike te mbetjeve tepadiferencuara. Pra mundesia e djegies se mbetjeve nuk eshte nje arsye e vlefshme per teshmangur grumbullimin e diferencuar.

Percaktime:Djegia e mbetjeve eshte mjeti kryesor i vleresimit enerfgjitik te mbetjeve. Mund tedigjen ato mbetje ne te cilat jane hequr lendet e riciklueshme. Djegia eshte nje nga alternativatkryesore te depozitimit ne vend depozitime (kur riperdorimi dhe riciklimi nuk jane temundshme).

24. Djeges te ngurte te nxjerre nga mbetjet

Nga mbetjet e padiferencuara eshte e mundur te prodhen edhe djeges. Ne kete menyre eshte emundur te fitohen vlera energjitike me te larta e te kontrolluara. Ky procedim sjell:

- eleminimin mekanik te perberesve me pak te djegshem dhe me te rfende ( atoinorganike qe zvogelojne vleren energjitike te mbetjeve);

- tharje eventuale;- perzierje e pershtatshme e perberesve per te siguruar vlera energjitike konstante;- ngjeshja ose venia ne forme (p.sh. pellet) per te lejuar perdorimin.

Ne kete menyre ne fitojme djeges vlera energjitike e te cileve eshte e krahasueshme meqymyrin me cilesi te ulet. Duke qene djeges te ngurte dhe me cilesi standart, ka nje vlere me telarfte dhe eshte me i perdorshem. Ky djeges mund te jete perdorur ne menyre autonome osearrin ne djeges klasike, si qymyri ose nafta, ne te ashtuquajturit ko-djeges. Avantazhi i djegesverrjedhur nga mbetjet respektivisht me perdorimin e mbetjeve te padiferencuara eshte, perveçvleres se larte energjitike, edhe sasi te vogla te mbetjeve per tu eleminuar e trajtuar.Eshte e rendesishme qe mbetjet te jene te djegshme, te kene nje shkalle te ulet te lageshtise, temos permbajne perberes inorganike (gure, qelq), klor ose metale te rende. Perpara trajtimit,eleminohen metalet magnetike ose bojrat, qe riciklohen veçmas. Mbetjet e pershtatshme

37

(karton, leter, drure, tekstile, plastika, mbetje te biodegradueshme) kalojne ne nje proces tegrirjes ne disa faza, te cilat ndjekin transformimin e tyre ne djeges. Tipet e ndryshme tembetjeve perzihen ndermjet tyre ne menyre qe te garantojne nje vlere kalorifike tepershtatshme. Me qellim qe nga procesi te fitohet nje djeges solid me karakteristika te dukshme,me nje vlere te larta termike (20 MJ/kg) dhe nje nivel te ulet te lageshtise, pjese inorganike, klordhe metale te rende.Dy kg djeges prodhuar nga mbetje mund te zevendesojne, ne baze te vleres se tyre energjitike:3 kg linjit, 3 kg dru, 2 kg qymyr, 1 liter vaj i djegshem, 1,2 m3 gaz metan.Perdorimi i djegesve rrjedhur nga mbetjet ka me shume avantazhe kur:

- sasia e mbetjeve te depozituara ne vend depozitime eshte e ulet: nga kjo rrjedh njeimpakt i vogel i vend depozitime ne mjedisi;

- kontribuon ne kursimin energjitik: ne prodhimin e mbetjeve rrjedhur nga mbetjetperdoren frfaksione te mbetjeve qe ndryshe nuk do te perdoreshin, por qe kane nje vlerete larte kalorifike.

- paraqet nje burim enerfgjitimk alternativ dhe zvogelon perdorimin energjitik natyfror.- fraksioni biogjenik i djegesve rrjedhur nga mbetjet gjate djegies ka nje impakt neutral

mbi ndrfyshimet klimatike, sepse perdorimi i djegesve te tille kontribuon ne zvogelimin eleshimeve te CO2.

25. Si te ndertojme nje pershkrim didaktik per nxenesit

Programi bazuar ne leksione teorike, laboratotre e dalje praktike ne mjedis, perveç studimit tetematikave te mbetjeve, futen edhe nje analize e realitetit shkollor e familjar duke kerkuar testimulohen te nxenesit disa refleksione mbi problemin e ndotjes dhe mbi sjelljet sociale tedobishme me qellim qe te futen qendrime te reja e korrekte. Nje kerkim kompleks i tematikesnuk mu´nd te jete pare si nje qendrimi ne vend te cilit i dedikohen disa ore ne jave, por duhet teperfshijne nxenesit ne shkolle dhe ne familje, ne menyre qe “ menyra e re e te sjellurit” te behetpjese e te perditshmes se tyre. Ne menyre analoge eshte me rendesi themelore te perfshihet igjithe personeli shkollor per te shmangur qe aktivitetet e kryera ne shkolle (si p,.sh. grumbullimii diferencuar) te mos kete informacion per bashkepuntoret shkollore.Mesazhi kryesor qe duhet te transmetojme te femijet eshte qe „shtepia jone” nuk eshte vetemhapesira e kufizuar nga kater muret, por e gjithe ajo qe na rrethon, dhe qe mbrojtja dhe ruajtja esaj eshte detyre e te gjitheve. Eshte e perhapur binjda qe ne momentin qe nje mbetje del ngashtepite tona nuk na perket me, kur ne realitet vetem kemi spostuar problemin.

Objektivat dhe qellimet

Inkuadrimi i problemit lidhur me shperberjen e mbetjevePerhapja te nxenesit e nje ndergjegjesimi ekologjikFutja e modeleve te sjelljeve te dobishme nga ana sociale e me te vetedijshme

38

Njohja e realitetit lokal ne fushen ne shperberjes dhe rekuperimit te mbetjeve

Metoda e punes

Leksione frontale: me shume leksione duhen dhene ne menyre audiovizive ne menyre qenxenesit “ te shikojne e te prekin “ (nganjehere per ta bere me interesant nje lekson qe flet pertipologjite e ndryshme te mbetjeve eshte e mjaftueshe te analizohet permbajtja e nje thesi membetje) e cila mbetet me shume ne mendjen e nxenesve, si nje experience e shikuar dhe jo vetemme fjale. Origjina e lendeve, ndotja e prodhaur nga mbetjet si te zvogekojme prodhimin embetjeve e rekueprimin, riperdorimin dhe blerjet e vetedijshme, shperberja e mbetjeve:grumbullimi i diferencuar dhe riciklimi, termovalorizimi dhe vend depozitimet, analiza esjelljeve te perditshme.Aktivitetet: perveç aktiviteteve qe mund te jene realizuar mund edhe: te perdorim -.pyetesore meemer per te vleresuar gjendjen e mbetjeve konkretisht:

. diten e drekes ekologjike per te vlereuar se si ndryshon permbajtjes e koshit ne klasa,

.- nje dite me gazetare, ku se bashku me femijet edhe nje peytesor per te njohur sjelljet eqyetareve duke i intervistuar p.sh. perpara nje supermarketi ose nje ishulli ekologjik oseprane kazaneve me mbetje,

- historine e produkteve, duke mare shtyse nga objektet e pranishme ne kartelen e nxenesveose ne klase (stilolapsa, fletore, çanta etj) duke studiuar te gjitha kalimet qe, nisur ngalendet e para, sjellin ne krijimin e tyre dhe transportin. Ne kete menyre mund tekuptohet qe nje objekt nuk eshte vetem ai qe shikojme, dhe nuk eshte bere vetem ngalenda qe ne prekim, prapa saj eshte puna e shume njerzve, perdorimi i sa lendeve te paradhe energjise, dhe pra nje impakt mjedisor (nje çante eshte e perbere nga lende tendryshme: plastike, stof dhe metal, nga ku vijne? E gjithe ajo qe na rrethon ne analize tefundit vjen nga Toka.

Laboratore: ne trajtimin e mbetjeve, nje aktivitet shume edukativ jane laboratoret e mbetjeve.Duke kerkuar te zgjedhin objektet qe mund te jene realizuar ne nje kohe jo shume te gjate dheduke kerkuar qe te perdoret eskluzivisht lende te rekuperueshme, duke zvogeluar ne minimumblerjen e produkteve. Mund te vendoset te punohet çdo here me nje material te ndryshem, sipastipologjise se mbetjeve qe jemi duke studiuar ne kete moment te caktuar. Eshte e rendesishme,per ta bere studimin me dinamik e me interaktiv, te aletrnohen leksionet teorike me aktivitete memanuale.

26. Komunikimi, sensibilizimi, edukimi, informimi

39

Komunikimi mjedisor eshte nje veprim kompleks qe parashikon stade te ndryshme dhe meobjektiva te afatshkurter, mesatar e afatgjate. Komunikimim mjedisor mund ta ndajme ne tre veprime:Sensibilizim, Edukim,Informim.

Sensibilizim

Rritja e sensibilizimit nenkupton futjen e pergjegjesise individuale te njerzit per territorin ne tecilit ata jetojne. Karakteristikat social-kulturore pasurojne perceptimin e konceptit te territoritsipas shkalleve nga shtepia ne lagje, nga qyteti ne rajon, nga kombi ne planet.

Edukimi

Edukimi i ardhshem i qytetareve ndihmon ne dy drejtime: ndertimin e nje ndergjegje te fortemjedisore dhe ndikimin direkt per te gjitha nivelet e shoqerise.Edukimi mjedisor sherben ne ndertimin e sjelljeve per te nesermen, respektivisht me 4 R:zvogelim, riciklim, riperdorim, kursim.

Informimi

Informimi eshte objektivi ne periudhen afatshkurter te komunikimit mjedisor. Informiminenkupton venien ne dispozicion te çdo qytetari te te dhenave mbi funksionimin e sherbimeveme saktesi e ne kohe. Nje informim korrekt dhe lehtesisht i kuptueshem eshte kanali per teafruar institucionet me qytetaret.

27. Rregullat e miresjelljes ´Kur blen diçka je i sigurte qe ke vertet nevoje?

Gjeja e pare e rendesishme eshte te kerkojnme te zvogelojme ne maksimum prodhimin embetjeve dhe sigurisht te shmangim qe te blejme gjera qe nuk jane vertet te nevojshme. Shumeshpesh kushtezohemi nga moda, nga reklamat dhe blejme objekte qe ne realitet i kemi. Vleresome kujdes ate qe te sherben ne se do te mbrosh planetit dhe portofolin tend.

Kur hedh diçka se i sigurte qe duhet hedhur?

Shpesh nje objekt nuk eshte akoma nje mbetje, je ti qe e ben mbetje, jeta e tij mund te jeteakoma me e gjate. Mireqenia dhe disponibiliteti ekonomik bejne qe shume shpesh gjera qekemi, vetem per ti ndryshuar dhe jo sepse nuk jane te dobishme dhe funksionale. Problemi ipare per te zgjidhur problemin e mbetjeve eshte te prodhojme me pak.

40

Riperdor shume here objektet perpara se ti transformosh ne mbetje

N.q.se mendohemi, kemi objekte qe mund te jene perdorur shume here, duke ngadalesuarshpejtesine me te cilen mund te behen mbetje. P.sh. qeset me te cilat blejme mund te jeneperdorur si amballazh per mbetjet ose mund te perdoren disa here per te blere: mund te kujtojmebaterite e rikarikueshme se sa „perdor e hidh“; te gjitha fletet e letres, perpara se te jene hedhur,mund te jene shkruar ne te dy anet. Shembuj ka sdhume, mendohuni pak.

Shmang perdorimin “perdor e hidh“ dhe amballazhet nje perdorimshe

Shpesh, per arsye komoditeti, blejme objekte qe pas pak minutave ose pasi i kemi perdorur vetem nje here i hedhim si mbetje. Mendo sa shpenzim lende te pare.

Prefero produktet me pak amballazhe

Nuk jemi mesuar te bejme kujdes, por, ndermjet gjerave qe blejme çdo dite, pjesa me e madheparaqet nje sasi te madhe amballazhesh, qe shpesh kane nje funksion te vetem te bejme meterheqes produktin. Nuk kujtohej por je duke blere mbetje.

Prefero produkte me marke ekologjike

Marka ekologjike vihet shpesh mbi produkte te konceptuara sipas ciklit te tyre te jetes(prodhimi, perdorimi, rekuperinmi dhe/ose shperberja) kane impakt te vogel ne mjedis. Jane,pra, produkte qe respektojne ty dhe natyren.

N.q.se jane vertet mbetje.... diferencoji

Kur je vertet i sigurte qe nje objekt nuk do te sherbeje me dhe vjen ora ta hedhesh, mendo qe tekthehet perseri dhe te perdoret qindra apo mijra here te tjera.. bej grumbullimin e diferencuardhe, sipas lendes me te cilen eshte perbere, vendose ne kazanit e posaçem.

Bej me korrektesi grumbullimn e diferencuar

Te besh me korrektesi grumbullimin e diferencuar nuk nenkupton vetem ti vesh mbetjet nekazanet e drejte por edhe ti dorezosh ne menyre korrekte: p.sh. shishet e plastikes duhet tevendosen ne thase si kanaçet ndryshe kazanet do te mbusheshin me ajer dhe jo me mbetje. Tedorezohen me korrektesi te gjitha mbetjet duhet te dish edhe se çfare mund te futet ekzaktesishtne ate kazan.

Mos i hidh asnjehere mbetjet jashte kazaneve

Asnjerit nuk u pelqen te ece dhe te kaloje prane thaseve me mbetje. Disda mbetje mund te kene lende ndotese per mjedisin, te tjera mund te terheqin kafshe dhe te shkaktojne deme te femijet dhe te rriturit qe kalojne afer. N.q.se kazanet jane plote, duhen kerkuar ata afer, sigurisht duke

41

mos bere shume rruge, ose te shkosh ne ishllin ekologjik me te afert. Mbrojtja e mjedfisit eshte detyre e secilit nga ne.

Tregjet e te perdorurave

Ne optiken e kursit dhe te rekueprimit, jane duke lindur ne te gjithe qytetet „ tregjet e teperdorurave“; jane tregje ku shiten objekte, akoma funksionale dhe ne gjendje te mire, qe nuk usherbejne me pronareve te tyre por qe mund te jene perdorur nga njerez te tjere. Sa gjera ke neshtepi qe nuk i perdor me dhe qe mund tu a japesh miqve te tu. Eshte nje menyre e mire per tezvogeluar mbetjet.

42