1

Putanga 28 (2) 2014 Ngahuru

He Pitopito Körero nä Te Taura Whiri i te Reo Mäori

He Mihi nä te Minita Te Rangatiratanga o te Reo

I ngā wiki tata nei, kua rere ngā kōrero mō te rautaki reo Māori hou, me te manawapā o ētahi mō te tū a Te Taura Whiri i te Reo Māori, a Te Māngai Pāho me ētahi atu pokapū reo Māori ā kō ake nei.Ki a au, ki te titiro tātou ki te pae tawhiti, ka kite tātou i te huarahi tika e ora ai te reo rangatira, ake tonu atu.He aha ngā huarahi e tutuki ai ngā wawata o ngā iwi Māori huri noa, mō ō tātou reo tupuna, reo rangatira?Ko ēnei pātai, i wherahia, i wānangatia, i kōrerotia whānuitia e Te Paepae Motuhake.Ko ngā kitenga nunui a Te Paepae Motuhake, ko ēnei:- Ko te tohutohu matua e ora ai te reo, ko te anga nui

ki te whakapūmau anō i te reo i roto i ngā kāinga. Ko tā te Kāwanatanga, he āwhina i ngā iwi ki te whakatutuki i tērā whāinga

- Mā te iwi tonu e ārahi ngā mahi whakatutuki i te rautaki whakarauora reo

- Kia hangaia ‘Te Mātāwai’ hei kaitiaki mō te reo Māori; ko ōna tāngata me mātanga ki te reo, mai i ngā rohe ā-reo e whitu, me ngā māngai mō ngā tāone nunui e noho ai te nuinga o ngā tāngata Māori. Ka noho tahi te rōpū nei me te Minita mō te Reo hei kaiarataki mō ngā tikanga matua katoa e pā ana ki te reo Māori.

- Kia whakatūria he Rūnanga ā-reo ki ngā takiwā e iwa, hei whakarite i ngā hōtaka, i ngā pūtea me ngā kaupapa arotake.

Nō reira, ki te noho ki tēnā iwi, ki tēnā iwi te rangatiratanga o tōna ake reo tupuna, he aha te tū a ngā kura, a ngā reo irirangi, a ngā toa katoa e pakanga ana mō te reo Māori, i runga i te kaupapa o te Rautaki Reo Māori hou?Me pēhea ngā iwi, ngā hapū e mahi tahi ai me ngā kura, ngā reo irirangi, ngā wānanga hoki, ki te whakarauora i te reo?Kāore e kore kua rongo koutou i ngā whakapae e rere haere ana mō te kāwanatanga, kia riro mā Te Mātāwai ngā pokapū reo Māori a te Kāwanatanga e whakahaere – arā, Te Taura Whiri i te Reo Māori, Te Māngai Pāho me Whakaata Māori.Kāore e tika ana ngā kōrero e mea ana ka whakamutua ngā pokapū nei. Ēngari ā tōna wā, ka tohua e Te Mātāwai ngā poari whakahaere o ngā pokapū nei, ā, ka tohua e ngā

poari ngā whāinga nunui mā ngā kaimahi.Mō tēnei wā, kāore ngā kura, ngā wānanga rānei e uru atu ki raro i te maru o te Rautaki Reo Māori.Engari e whakapono ana au, mā te mahi ngātahitanga anake o ngā toa reo Māori katoa, tō tātou reo e ora ai. Me rapu tātou i tētahi kaupapa whakakotahi i a tātou katoa.Ki a au, ko te whāinga matua o ngā mahi katoa e pā ana ki te reo Māori, ko ‘Te Rangatiratanga o te reo Māori’He aha tēnei mea ‘Te Rangatiratanga o te reo Māori’?He maha ōna āhuatanga:- Ko te mana o te reo, e rongo ai te tangata i te reo tuku

iho i ngā mātua tūpuna o te kaikōrero – he reo Māori tūturu.

- Ko te reo hei tohu rangatira mō te hapū, mō te iwi, me tōna mita motuhake e mōhio ai te tangata, nō hea te kaikōrero.

- Ko te reka o te reo ki te whakarongo atu, te hōhonutanga me te whānuitanga o ngā kōrero.

- Ko te āhei o te reo ki te whakahua i ngā whakaaro o te tangata, ahakoa mō te aha te take; tōna ngāwari ki te whakawhiti whakaaro.

- Ko te uara o te reo, tōna whakamahinga i ngā wā katoa, i ngā wāhi katoa.

- Ko te tika me te mārama o te reo e mōhio ai te tangata, he kōrero pono tā te kaikōrero, he kōrero whakakotahi i te whānau, i te iwi, i runga anō i te whakaaro kotahi.

- Arā anō ētahi āhuatanga, e mōhio ai te ao, he reo rangatira te reo Māori.

Ko te pūtaketanga mai o te rangatiratanga o te reo Māori, ko te rangatiratanga o te tangata, o te whānau, o te hapū, o te iwi rānei nōna te reo.

Ngä Körero o Roto

He Mihi nā te Minita 1 – 2

He Mihi nā te Tumuaki Kairīwhi 2 – 3

He Poroporoaki ki a Merimeri Penfold 3 – 4

He Kōkiri Torowhānui mō Te Wiki o te Reo Māori 2014 4 – 5

Ka Tuwhera ngā Tono Hou ki te Pūtea o Mā te Reo 2014 hei te 21 Hōngongoi 5

Te Tekau Tau o Whakaata Māori 6

E Ara e te Kupu 7

He Huatau Auaha 8

Te haere ki Rangitoto 9

Hawaiki Mai Tawhiti – WIPCE 10 – 11

Toi reo Māori 11

Ngā Kaupapa Reo Māori 2014 12

Te Taura Whiri i te Reo MāoriPouaka Poutāpeta 411Papa 14 The Co-operative BankTe Ara o BallanceTe Whanganui-a-Tara 6140Waea: 64 4 471 0244Waea whakaahua: 64 4 471 2768Īmēra: tereo@tetaurawhiri.govt.nzPae tukutuku: www.tetaurawhiri.govt.nz

2

ISSN: 1177-7249 (ā-ipurangi)ISSN: 0114-6017 (ā-tā)

Ngā mihi mō te wā o te Matariki me ōna awhero, ōna manako, ōna moemoea hoki ki a tātou katoa.I tēnei tau i whakawhiwhia a Glenis Philip-Barbara ki te haepapa kia whakatinanatia te kaupapa rangahau, i homai ai he pūtea hōu ki Te Taura Whiri i Te Reo Māori i te rārangi pūtea a Te Kāwanatanga i tērā tau 2013. I reira, ka whakaingoatia mai au hei tumuaki kairīwhi.Kāore i roa i muri mai ka āhua mārama au ki te nui o te mahi kei mua i ahau, me te kawenga nui mō ngā kaimahi o Te Taura Whiri i te Reo Maori, me te Poari Kaikōmihana, kia kawea ngātahitia e mātou ngā mahi e tākina ana i te tekihana 7 o te Ture mō Te Reo Māori 1987. He whānui tonu te Ture, ā, e whakahau tikanga ana mō Te Taura Whiri i te Reo Māori kia matapopore mātou i te reo Māori hei reo ora tonu, hei reo kōrero hoki mō te tangata ia rā, ia rā. I roto i ngā tauanga o ēnei tau tata te tohu kua heke haere te tokomaha o ngā kaikōrero matatau ki te reo; nā konei mātou i mōhio ai, kīano i tutuki noa te katoa o tō mātou kawenga i raro i te ture. Heoi anō, ka ara ake i reira te pātai, he aha rā tēnei hanga, he ngoikore nō tāua, nō te iwi? Ahakoa pēhea te whakautu ki te pātai, hei

He Mihi nä te Tumuaki Kairïwhi

Mai i te tëpu a te Tumuaki

He rite tahi te whakarangatiratanga o te reo me te whakarangatiratanga o te iwi.Nō ngā whakataunga take Tiriti i whiwhi rawa ai ngā iwi, kua whai mana te reo o ngā iwi i ō rātou takiwā; e aro ake ana ngā tari kāwanatanga, ngā kaunihera, ngā umanga nunui hoki ki ngā wawata me ngā hiahia o ngā iwi.Kua huri te nuinga o ngā iwi ki te whakarauora i ō rātou ake reo; he rautaki reo a-iwi tō ētahi, he kaupapa whakapakari reo tō ētahi atu.Ko te hoahoa o Te Mātāwai, he wero, he whakamātau i ngā iwi, kia huri rātou ki te whakapūmau i te rangatiratanga o tērā o ā rātou tino taonga, arā, o te reo rangatira.Nō reira, ki a au, ko te huarahi tika mō tātou katoa e tohe ana kia whakarauoratia te reo Māori, ko te huarahi whakarangatira hoki i te tangata, te whānau, te hapū, te iwi nōna te reo.Ehara tēnei i te tohutohu i a koutou, me pēhea tēnā me tēnā o koutou e mahi ai i te mahi.Engari hei whakamahara i a tātou anō, me kaua e riro mā te kāwanatanga, mā iwi kē, mā wai atu rānei, te rangatiratanga o te reo o tētahi iwi.

Kei tēnā hapū, kei tēnā iwi te tikanga o tōna ake reo.Mā ngā kura, mā ngā pokapū reo Māori katoa e mahi tahi me ngā whānau, ngā hapū, ngā iwi ki te whakarauora i tō rātou reo.Me manaaki i te mita o te tangata whenua.Me karanga ki ngā kaumātua, ki ngā mātanga reo o te tangata whenua kia uru mai ki roto i te kura, i te reo irirangi, i te wānanga, kōrero ai mō ngā tīpuna, ako ai i ngā waiata, kōrero ai mō te iwi.Tono atu ki te iwi, me pēhea tātou e manaaki, e whakatinana i te rautaki reo o te iwi.Mā te mahi ngātahitanga anake a ngā toa reo Māori katoa me te tangata whenua, i runga anō i te whakaaro rangatira o tētahi ki tētahi, te reo rangatira e ora ai.

Kia ora, Dr Pita Sharples, Minita Take Māori

3

whakaahua tēnei mō ngā maioro kei mua i te aroaro, e whakapōrearea nei i tā tātou mahi whakaora mai i te reo Māori.I a mātou e anga ana ki te whakatika i ēnei rarunga kei te whakapono mātou i Te Taura Whiri i te Reo Māori ko te reo Māori tētahi taonga nui, hei puna waiora, hei manawa whenua tēnei reo mō Aotearoa katoa me ōna tāngata katoa. E kore e hohoro kē atu te pikinga o te ora ki te reo Māori, ki te kore ētahi atu e tahuri mai ki te āwhina i a mātou.Me kōrero rā te whakarewanga o te Wiki o te Reo Māori mō tēnei tau, me te whakawhiwhinga pūtea e kīia nei ko Mā te Reo e anga nei ki te whakapiki i te whakatairangatanga o te reo Māori, me te kōkiri whāinga pūtea e kīia nei ko te Kōkiri Reo ā-Hapori. Koia ēnā ētahi o ngā mahi whai tikanga a Te Taura Whiri i te Reo Māori i waenga i ō tātou hapori reo.

I ēnei mahi katoa me mātua whakamihi au ki ngā mahi a Tākuta Pita Sharples, te Minita mō ngā take Māori mō tēnei kaupapa, me ngā mahi Māori katoa, i tōna wā i te tūranga.I a tātou e takatū nei ki te tā i tēnei moheni kei te taka a Pita i te Pire e whai mana ai tēnei moemoeā.Tēnei mātou o Te Taura Whiri i te Reo Māori te mihi atu nei ki a ia, mōna i whakamomori ai ki te reo i roto i ēnei tau. E ai rā ki te Karaipiture, i te pukapuka a Matiu “pai rawa, e te pononga pai, e te pononga pono ”. E whakamihi ake ana ki te Minita mō tōna ū ki te kaupapa, me te mihi nui ki a ia, ki tōna whānau hoki, tēnā rawa atu koutou, kia hora tonu hoki te marino ki mua i a koutou ā ngā rā kei mua i te aroaro.

Nā Pita Paraone

Poringiringi ake anaWharau noa te kuaka

Te kitea te pēhingaHeoi tāria te pihingaKapi a Pārengarenga

Te kūititanga o te motuNgaua nei e te Rā

Maringi a hua roimataTe utu kei taku kamo

Mōu e tae ki Te Rēinga

Moea te pō e te whaeaAra ana te whetū o te ata

Tīareare te rite o te kōreroKo Merimeri whakaō kupu Aotea-roa, aotea-mahora

Nāu te motu i taiāwhioTe purapura marama

Pareko noa te whakatōMai te Hiku ki te PaneKa weri, ka tupu, ka ora

Te hinengaro tōrena He arero oti i a kākahoTe kura minaminatia

He pūkenga arohaHe matenga tangata

He Poroporoaki ki a Merimeri Penfold

4

He Kökiri Torowhänui mö Te Wiki o te Reo Mäori 2014

E hara ana a Te Taura Whiri i te Reo Māori kia tū tahi ia me ōna hoa kaitautoko i te Wiki o te Reo Māori i tēnei marama. Ka āhei te iwi ki te whai wāhi ake ki tā mātou kōkiri hou mō Te Kupu o te Wiki, mā ngā huarahi maha. Kei runga rawa te tihi o te maunga kua whakaritea e mātou, arā, he ako i te 50 kupu Māori ki ngā tāngata whā manomano, neke atu.

Ka haere te kōkiri mō te 12 marama, ā, ka kitea i ngā wāhi katoa. Nā reira me pēhea te iwi nui tonu e tūhono ai ki te kōkiri, e rongo ai, e kite ai i ngā āhuatanga o te kaupapa?

Ka ähei ngä tängata ngäkaunui, kamakama hoki ki te:- Tono rauemi i tēnei rā hei āwhina

i a rātou mō te kaupapa, ahakoa i te mahi, i te kura, i hea noa iho.

- Rēhita mō te kōkiri nui, e īmēratia ai tētahi kupu ki a rātou mō taua wiki e tā mātou kaitautoko kupu.maori.nz, tae atu ki ētahi kōnae whakarongo mō ia kupu.

- Titiro ki ētahi whakahoutanga o ngā kupu ia wiki, ia wiki i te

whārangi Pukamata (Facebook) mō te Wiki o Te Reo Māori, me Paetīhau (Twitter).

- Uru mai hei kaihautū, hei kaitakitaki mō ngā mahi o te kōkiri ia wiki, ia wiki (mā te whakaari i ia kupu ki te ao, mā te whakaako i te kupu ki ētahi atu, mā te tautuhi i a rātou hei kaihautū, mā te whakamahere mahi).

Whakapā atu ki tō koutou toa hoko kai, toa kawhe rānei kia waitohu mai rātou mō te kaupapa, mā te homai i ngā kupu mō te kai i ā koutou rārangi kai; mō ngā umanga tāpoi pea ka āhei te tāpiri ingoa Māori ki ā rātou mahere whenua.

Te tö mai i te iwi whänui Ka āhei pea te iwi whānui kia kite mai, kia rongo mai i ngā āhuatanga o te kōkiri mā roto i: - Ngā whakatairanga pouaka

whakaata ka whakaaturia ia rā i Whakaata Māori, ka wātea hoki i YouTube. Tēnei mātou te whakamoemiti atu nei ki a Poutāpeta o Aotearoa nāna nei i homai te hoe mō tēnei o ngā waka.

- Te tautoko a Te Irirangi o Aotearoa i ā rātou hōtaka, me tā rātou pae tukutuku.

- Ngā pāhotanga pouaka whakaata, reo irirangi anō hoki.

- Ā mātou waiata mō Te Wiki o Te Reo Māori.

Nō te rā tuatahi o Paengawhāwhā ka mate a Merimeri Penfold, te amokura o Muriwhenua, mai i te whare tātai o Ngāti Kuri. I whānau mai ia ki Te Hāpua, ka mate ki Kaitaia, ōna tau 93. He mea ūnga a ia e ōna mātua ki Tāmakimakaurau, whakaakona ai. Tīmata mai i Wikitoria tutuki noa ka puta hei māhita kura, ā, akoako ai puta noa Te Ika-a-Māui. I riro i a ia te tohu mātauranga ko te BA. Eke atu te toru tekau tau ōna hei kaiako ki te Whare Wānanga ki Tāmaki. Ka hia noa ngā tuhituhinga reo Māori i oti i a ia hei whai mā ngā tauira. He nui ōna tūranga ā-hāpori, ā-kāwanatanga, ā-wānanga, ā-iwi, i te mutunga iho i pūmau ai ki tana iwi Māori. Ka whakawhiwhia ki a ia ngā tohu mai i te Whare Wānanga ki Tāmaki, mai i te Karauna, mai i tana iwi Māori mai i te Waka Toi anō. He wahine i tana itinga

i whakatupuria ai ki tū whenua mahue, ā, whakauru ki te rangapu ihumanea. E ao te wahine hei mihinga, hei whakarangaranga māhau, māku, mā tātou katoa. Kāti e Merimeri, ka takina tonutia koe e koko-uta, e koko-moana ki ngā kupu turuturu i runga i a Unuwhao, i a Kohuroanaki, i a Maungapiko, ngā puke iringa kōrero a Ngāti Kuri.“Tō tinana Māori ki te kōpū o te whenua. Whakarerea a Tū-nuku, a Tū-papa, Tū-kerekere, kerekere te patu, kerekere te tangata, kerekere ngā mea katoa. E ahu tō wairua ki te tāhuhu o te rangi, a Rangi nui, a Rangi roa, a Rangi whetū tuatea, ki te huinga o te kahurangi.”E moe e kui, moe oti atu ee.

Nā Shane Jones

5

Ka Tuwhera ngä tono hou ki te pütea o Mä te Reo 2014 hei te

21 o Höngongoi

- Ngā whakaaturanga mō te kaupapa i te whare pukapuka o tō rātou tāone, me ngā hōtaka mō Te Kupu o Te Wiki i reira.

- Ngā whakatairanga mātātoa i ngā toa o Countdown.

- Ā mātou pānui whakaata me ētahi atu rauemi whakatairanga i tō rātou tari, akomanga rānei.

- Ngā whakaaturanga o te kaupapa i ngā ipurangi i roto o ngā rorohiko i ō rātou wāhi mahi.

- Ngā whakahoutanga pūputu i ngā rongo kōrero o te wā.

- Ka kitea pūputuhia i ngā pāhotanga pāpori – inā koa, e whakapono ana Te Taura Whiri i te Reo Māori he mea nui te tīhau (tweet) ki te reo Māori.

ëtahi atu mahi e tautokona ana e Te Taura Whiri i te Reo Mäori:- He whakarewanga ā-motu ka tū

ki Porirua hei te 21 o Hōngongoi. - Ētahi whakakitenga-rere

(flashmob) a ngā Kura Kaupapa Māori huri noa i te motu hei kaupapa whakatairanga reo nui.

- Ētahi mahi hei whakaahua i ngā kupu takitahi – inā koa, he kōkiri ā-rohe i Ōtautahi mō te ingoa ‘Ōtautahi’.

Mō ētahi kōrero mō ētahi atu rauemi rānei mō Te Wiki o te Reo Māori me tā mātou kōkiri mō Te Kupu o te Wiki, haere ki http://www.korero.maori.nz/

Tēnei Te Taura Whiri i te Reo Māori te whakamoemiti nui ki te Tāhuhu o Te Mātauranga, ki te Kāhui Tika Tangata, ki Te Puni Kōkiri, ki Te Poutāpeta o Aotearoa, ki Progressive Enterprises, ki Te Reo Irirangi o Aotearoa me Whakaata Māori, mō rātou i tautoko mai i te kaupapa.

Kei te whakapuakina e Te Taura Whiri i te Reo Māori te whakatuwheratanga o ngā tono ki te pūtea o Mā te Reo, hei te 21 o ngā rā o Hōngongoi 2014.

He kaupapa whāngai pūtea ki ngā hapori a Mā te Reo. I whakatūria ai i te tau 2001 hei tautoko i ngā kaupapa, i ngā hōtaka me ngā mahi āwhina i te whakaoranga o te reo Māori i waenga i ngā iwi, i ngā hapū me ngā rohe.Nō te tau 2013 i whakapikia ai ngā pūtea i te $1.8 miriona ki te $2.25 miriona. He pūtea ēnei ka tauwhāingatia e te iwi, ā, me eke rawa ngā tono ki ōna paearu motuhake. Nā Te Taura Whiri i te Reo Māori te pōwhiri nei ki ngā tāngata i ngā hapori kia whakahaerehia he kaupapa whakapakari i te reo Māori, kia tono. Ko ngā tāngata kua whiwhi i ngā wā tono o mua, he iwi, he hapū, he whānau, he marae, he whakahaere Māori, he tāngata takitahi hoki ētahi. Ka tuwhera ngā tono mō 2014 hei te Rāhina, te 21 o Hōngongoi 2014, ka kati ā te Paraire, te 29 o Hereturikōkā 2014, hei te 5pm. Ka taea te tono ā-ipurangi mai ki www.ma-tereo.co.nz atu i te 21 o Hōngongoi 2014. Ahakoa e akiaki ana mātou i te hunga tono kia tono tuihono mai, he pai tonu tō tuku tono mai ki te pukapuka.

Hei tā Pita Paraone, Tumuaki Kairīwhi o Te Taura Whiri i te Reo Māori, "E koa ana taku ngākau mō te huakitanga o te wā tono i te tīmatanga o Te Wiki o te Reo Māori nā te mea kei runga rawa te tauira o Mā te Reo mō ngā mahi whakarauora i te reo Māori. He rite tonu tō mātou harikoa mō te pai, me te whānui o ngā kaupapa ka tukua mai e ā mātou kaiwhakarato.“Mō ētahi kōrero peka mai ki www.ma-tereo.co.nz whakapā mai rānei ki te rōpū o Mā te Reo i 0800 MĀ TE REO.

6

I hea koe i te whakapuaretanga o Whakaata Mäori i te tau 2004?I Whakaata Māori tonu ahau i te wā i tākina ai te kawa ngutu hau araara, hei whakapuare i tō mātou whare. Ka mutu, nā māua ko Rongomaiāniwaniwa Milroy te hōtaka whakatuwhera i a Whakaata Māori i whakataki. I te ahurewa tonu o te whare māua e tū ana i tērā wā, ā, e ngoto iho ana tērā rā, me ngā mahi tā i te kawa, ki tōku whatumanawa.

He aha ö mahara mö taua rä?E kore e warewaretia te hārakerake i tae ā-tinana mai kia kite ā-kanohi i te huatakitanga o tēnei tongarerewa o te ao Māori. Heoi, arā noa atu ngā tipua o te Māori i reira i taua wā, erangi ko te ara namunamu ki taiao tō rātou takahanga iāianei. Ko Te Arikinui, Te Atairangikāhu tērā, ko Parekura Horomia tērā, ko Te Ao Peehi Kara mā rā ērā kua tātaia rā ki te pua tāwhiwhi o Tautoru.

He aha ngä hua kua kitea e koe i ngä mahi a Whakaata Mäori?Nō te whakapuaretanga o Whakaata Māori, arā noa atu ngā tānoanoa, ngā whakawai, ngā kupu whakakoha a tauiwi e mea nei, he kaupapa pākorehā, he moumou moni, he take kaikiri, he takahi manapori Pākehā a Whakaata Māori. Ko ētahi o ngā minita Kāwanatanga o naianei ngā kaitaki i aua kupu kaikōhau i tērā wā. Kua huri kōaro kē ō rātou whakaaro, ā, ko te nuinga o ngā kaimātakitaki i a Whakaata Māori i tēnei wā, he Pākehā. Ka mutu, e tūhāhāngia ana a Whakaata Māori e te ao Māori, me te ao Pākeha. Kātahi nā ko te kaupapa whakaharihari ko tēnā.

He aha ngä heke? Kua riro kē ētahi o ngā hautipua o te ao kiriata Māori, o te ao whakaata Māori, me ētahi o ngā kaimahi o Whakaata Māori i roto i ngā tau. Ko Barry Barclay, ko Merata Mita, ko Wi Kuki Kaa, ko Don Selwyn mā rā ērā o te ao kiriata Māori. Ko Melissa Wikaere, ko Jason Rameka, ko Rau Kapa, ko Tākuta Hone Kaa, ko Te Kauhoe Wano mā rā ērā o te whānau o Whakaata Māori kua nunumi atu rā ki te pō. Kāhore pea he heke i tua atu i te wherikotanga o ō hoa mahi, o ō pou manako ki tua o kitenga kanohi. Heoi, e whakaurupā mai nei i ō tāua mahara i tēnei wā.

He aha ö nekenekehanga i roto i te teihana nei?Nōku ka timata ki whakaata Māori, he whakataki taipitopito hākinakina te kawenga. Ka noho, ka noho, ka tahuri ki te whakataki i ngā kōrero taipitopito matua o te ao kawe pūrongo. Ā, ka roa, ka roa, ka tau ki te tūnga whakahaere, kia eke ki te mahi e kawea ana e au i tēnei wā, arā, kia noho mai hei kaiwhakahaere matua. Ahatia tērā, he whānau kotahi tonu mātou, he hoa mahi tonu mātou, ā, nō te iwi kē tēnei taonga. Ehara i a mātou, ngā

Te Tekau Tau o Whakaata Mäorikaimahi tēnei tāonga. Ko tā mātou mahi, he morimoriā i a Whakaata Māori, mo Aotearoa kē te painga.

Kua ora anö te reo i a Whakaata Mäori? Me kī noa ake au i konei, arā noa atu ngā mahi kua oti i a Whakaata Māori hei whakaora i te reo. Arā noa atu ngā kupu Māori e rangona whānuitia ana i tēnei wā, heoi, me uaua ka rangona i te tau rua mano mā whā. Ka mutu, kua whai mana ake te reo i tēnei wā, tērā i te tau i hīmata ake ai ngā mahi a Whakaata Māori. Engari, ehara i te mea e taea pea e tāua te kī ake kua ora rawa te reo. Ko te tatau o te motu e kī ana kua heke kē te tokomaha o ngāi tāua e kōrero Māori ana i tēnei wā, tērā i te tau rua mano mā ono, arā, ko te tau mutunga i whakahaeretia ai te tatau o Aotearoa. Nō reira, kia honu manawa rahi tāua, kia manawa tītī, ā, me upoko pakaru tā tāua karawhiu, mō te reo te oranga ake.

He aha te huarahi whakapakari i te reo mö tënä, mö tënä whänau?Kotahi tonu te whakautu: kōrerohia te reo, whiua ki te ao, whiua ki te rangi, whiua ki ngā iwi katoa. Mā te napinapi i ā tāua tamariki ki te reo, ka ora tō tāua reo onge kāmehameha nei.

He aha te wähanga ki a Whakaata Mäori hei whängai i te reo ki a rätou? Ki te hiakai reo Māori te whānau, ko te pouaka whakaata tērā e whakarehu ana i ngā mahi whāngai a ngā mātua i ā tāua tamariki ki tērā reo puipuiaki. Me te aha, ko te nuinga o ngā hōtaka ka pāohotia e Whakaata Māori, he hōtaka reo Māori nei. Waihoki, arā noa atu ngā hōtaka whakaako i te reo, whakangungu i te reo, whakanui hoki i te reo Māori e kawea ana e Whakaata Māori.

He aha ö wawata mö tënei teihana o tätou?Eke atu ana ki te rua ngahurutanga o Whakaata Māori, ko te ōhia ake, he pou whakawhirinaki tonu a Whakaata Māori. He pou whakawhirinaki ā-reo, ā-tikanga, ā-kaupapa, ā-mana Māori motuhake. Ekoa atu i tēnā, e arumia tonuhia ana ia e tauiwi mā. Mā reira, ka tūturu rawa tana noho hei taonga mā te katoa, e maimoatia ana e ōna iwi maha, i tōna ake whenua o Aotearoa, hei pou manako pea i te ao.

Nā Julian Wilcox

Ko Julian Wilcox

7

E Ara e te KupuKua pāho nei te rongo ko Te Kupu o te Wiki hei tāhuhu mō Te Wiki o te Reo Māori i tēnei tau. E mea ana Te Taura Whiri he pai tonu kia ākona e ngā tāngata katoa o Aotearoa he kupu hou i ia wiki, mō te 50 wiki. Kei hua noa ētahi, mā te hunga kōrero Pākehā anahe tēnei kaupapa, kei pēnei rānei mā ērā o tātou kāore anō i tino matatau ki te reo. Ahakoa te pai o te kaupapa nei mā rātou, he wāhi tonu anō kei te kaupapa nei mā te tangata kua nui kē tāna tahua kupu Māori, kei te kimi whakapūwharu noa iho e reka kē atu ai ana kōrero. Engari ko te mea pea kia maharatia, hei kīnaki noa iho te kupu hou – me āta ruirui noa atu, kia kore ai e ngaro te tino o te kōrero.

Ā, heoi anō, anei rā ētahi kupu e hou ana pea ki te nuinga, hei tauira o te momo kupu hei ketuketu, hei nanao iho mā te tangata kua mārō kē te haere o tōna reo, e mea noa ana ki te whakangahau i te hunga whakarongo ki a ia, ā, ki te whakangahau anō pea i a ia anō.

Kirihaunga – He kupu tēnei mō te tangata i haere ki te hī, pūhore ana tērā tana haere, kua mate te hoki ki te kāinga kāore he ika. Ko te mea pārekareka ki a au, he aha koia i kīia ai e te Māori he kirihaunga te tangata he mūhore tana haere, kāore e pērā te kōrero mō te tangata i mau tonu he ika i a ia. Kāore e kore ko taua piro tonu o te mōunu, o te ika, o te aha atu kei te whai atu i a ia ki te kāinga. Engari me he kai kei te ringa, kua pau atu pea ngā whakaaro o te whānau ki tērā, he mihi kē te mahi, he mina ki te reka o te kai taihoa ka hora. Engari ia, ki te hoki ki te kāinga ko te toenga o te mōunu, ko te keha noa iho rānei o te mōunu tōna hoa haere, ā kāti, hei reira pea a ia kīia ai he kirihaunga. Koia pea ētahi i rere ai ki te tauranga ika o uta, ki Te Ao Hou, ka tango ika ai māna i reira hei huna i tana kirihaunga. Heoi anō, e iri tonu ai te kupu ātaahua nei ki ō tātou ngutu i ēnei rā, kāore pea he hē o te tiki atu hei whakaahua i te tangata ka mīere i tētahi atu momo whakataetae e whiwhi ai te toa i tētahi mea pai, ko te tangata ia kāore e toa, he matangerengere noa te kai. Ka mutu, me he tauwhāinga e paruparu ai ngā pona, ngā kākahu, e mōrūrū ai rānei ngā kēkē, kāore pea i tua atu i tērā hei horopaki hou mō te kupu nei.

Wairuatoa – He āhua pērā anō te wairua o tēnei kupu nei nā, e whakaahua ana i te tangata kāore i waimarie, kāore i tau ngā manaakitanga a te mea i te wāhi ngaro ki a ia i roto i tētahi kaupapa, arā, he ‘unlucky’. Kua toko ake anō i

konei te pātai o runga ake nei, he aha i kīia ai te tangata e pēnei ana te āhua he wairuatoa? He maha pea ngā whakamāoritanga ka taea. Ko tētahi, mehemea he whakataetae, ā, kāore i toa tūturu nei, ā-tinana nei, tērā pea i toa tonu anō, inā ia, kāore i tuohu noa, kāore i mate i te wheke, engari i kaha tonu i te hinganga, i kaha anō te wairua i te hinganga. Kia pēnei te titiro ki te kupu, he whakamihi pea tāna i te hunga koinei tō rātou āhua. Ko tētahi anō titiro ka taea, e kī ana te kōrero i ēnei rā, ko te hunga ka whakauru ki tētahi tauwhāinga, he toa katoa – hei aha te āta titiro ki te mea i tuatahi rawa, i tuarua, i tuaaha ake rānei. Nō tēnā, nō tēnā anō te whiwhi ahakoa tū, ahakoa hinga, waihoki, nō te kaupapa anō hoki te whiwhi. Arā anō tētahi whakamāori e taea ana, pēnei nā, ahakoa te kore o te tangata i whiwhi i tāna i wawata ai, i rangatira tonu te tū i muri ake, i rangatira anō ana kōrero, kāore i tahuri ki te haku, ki te tangimeme. E tohutohu ana rānei me rangatira te kōrero, kaua e kutukutuahi, e mea ake rānei ehara i a koe i raru ai koe, i kore ai koe e whiwhi, nō tētahi kē. He whakamārama anō, he titiro anō pea e taea ana. Heoi anō, he kupu pai, he kupu ka mātua hiahiatia i tēnei ao he whakataetae, he whakamātautau kei ngā wāhi katoa, e haere kōtui ai a Manawareka rāua ko Manawakawa.

Kairoro – Tēnā ia, ko te kairoro, he kupu anō mō te whaiāipo, mō te kuku o te manawa. I a au e kōrero ana ki tētahi mō taku pai ki te kupu nei, ka mea mai ia, ‘Ha! Pēnei au ko raro ake i ngā roro te wāhi e kainga ai!’ Ā, ko tērā titiro anō tērā. Ka mutu, me he awhi pō kotahi noa, āe pea, hei aha te kupu kairoro hei whakaahua i tērā whakareka. Engari, kia maha ngā pō e tauawhi ana, kia maha ngā rā e taupuhipuhi ana, e mate katoa ai

ō mahara, e raru katoa ai tō wairua ki te kore tō hoa i tō taha, ā kāti, ko te kairoro tonu te kupu tika mōna. Waihoki, kia maha ngā pō e tauwehe ana, ko te wairua noa iho o tō hoa hei whakaāhuru i a koe i te maruāpō, hei reira ka tino rangona te hā o te kupu. He rau huringa i te moenga, he rau mahara, kua hiangongo tonu koe ki te tau o tō ate, ki te tōrere o tō ngākau ka ngaro. Ka mutu, me he mea kua mahue koe i tō hoa, he waka koe kua paea ki te oneone, kātahi ka tino inati rawa atu te kainga o ō roro, o te katoa ōu i tērā mamae kino. Kei ngā mōteatea te tini noa o ngā kōrero mō tēnei āhua, inā koa tētahi, ‘Kāore te aroha e huri i roto rā, he tau koe nāku i arohatia ai.’ Ai, kua taumaha noa iho ngā kōrero. Me kupu āhua māmā ake, āhua ngahau ake pea hei whakakopi.

Maroï – Ko te maroī, he kupu mō tētahi ua kino e mākū ai, e hāpiripiri ai ngā pūeru o raro, o roto rānei, inā pea tōna kaha, tōna mutunga kore. Kei te hē noa iho pea taku whakapae, engari tērā pea ko te ‘maro’ me te ‘ī’ te pūtake o te kupu nei. Ko te maro kākahu nei, ā, ko te ‘ī’, he kupu mō tētahi momo kawa, pērā i te miraka kua roa rawa ki te wāhi mahana, kua āhua kino haere, kua kawa. Koirā anō hoki te tikanga o te kupu toroī kua noho hei kupu mō te kai tonu ka mahia kia pērā te āhua. Ā, me he rangi kāre e mutu te ua, āe, he tika, ka haukū tonu, ka ī tonu pea te maro me ngā kākahu o raro. Koirā anō pea te kupu tika hei whakaahua i ngā tāora, i ngā kākahu ka roa rawa e whakamaroke ana i tēnei wā o te tau, kāore tonu rānei e maroke hangehange ki te kore ō mīhini whakamaroke, ā, ka rongo tonu te ihu i te kawa o taua haukū, ka āhua haunga tonu. Heoi anō, he kōrero takurua noa iho tēnei – kaua e whakapono noa mai. Engari ahakoa pēhea, he rawe te kupu, kei te hāngai

8

katoa ki ngā rangi a rire o te hōtoke. Hei whakatepe noa ake, he tikanga anō tō te ‘ī’, e whakaahua ana i te kori ake, i te oho ake o te kare ā-roto. Ā, ko te tūmanako kua ī katoa a roto

i a koutou (ī pai nei), kua rikarika katoa ki te kimi kupu hou mā koutou, hei oranga mō koutou, hei oranga anō mō tō tātou reo.

Nā Heni Jacob

He Huatau Auaha

E te kaiwaewae a te motu, kia ora nā koe e kawe atu nei i ēnei kupu ruarua hei pānuitanga mā ngā iwi o Te Waka me Te Ika-a-Māui e takoto nei.Nō te tau 2012 i whakarewaina ai te kaupapa nei, He Huatau Auaha. He kite nō mātou, nō Te Wānanga Aronui o Tāmakimakaurau i te korenga o te taiohi e ahu mai ana i ngā kura ako rumaki i takatū noa ki te hāpai i ngā mahi o te whare wānanga, i te tokoiti anō hoki o taua hunga rā e whai ana i tēnei huarahi. Nā reira i mahuta ake ai te whakaaro ki te whakatakoto i tētahi huarahi e kite mai ai ngā taitamariki kei roto i ngā kura i te ara poutama hei kakenga mā rātou ā tōna wā.Ia tau whakahaerehia ai tētahi whakataetae tito kōrero auaha e te whare wānanga nei mā te hunga pakeke, ā, ko te reo Pākehā te reo tuhituhi. Nō reira te ariā ki te whakarite i tā tātou kaupapa tito kōrero poto mā ngā tamariki, ā, ka noho ko te reo Māori te reo kawe i ō rātou nā whakaaro. He ōrite te tikanga o te huatau ki te whakaaro, ā, ko tēnei mea ko te auahatanga kei roto i tēnā me tēnā o tātou, mō te huatau auaha kāore he hunga i tua atu i te hunga taitamariki, nē hā? Nā reira i huaina ai te kaupapa ki tōna ingoa e Wharehuia Milroy.Ko tā tēnei kaupapa e whai nei he whakatenatena i ngā tamariki ki te waihanga kōrero poto i te reo Māori, he whakatō i te whakaaro ki roto i a rātou he reo motuhake, he reo ahurei te reo e mau nā i a rātou. Ka tahi, ka rua he tō ake i te tatau o te whatitoka e kite mai ai ngā taitamariki i te ao o te whare wānanga me ōna huarahi huhua e wātea nei hei takahitanga mā rātou kia mutu

te kura, ā, ahakoa te huarahi ka whāia hei konei rātou tautokona ai, aratakina ai, whakatītinahia ai i a rātou ka oke ki te whai i te mātauranga.Ka tū tēnei kaupapa ia rua tau, ā, nō te tīmatanga o Paengawhāwhā i uakina ai te tatau o te whare o He Huatau Auaha ki ngā tuhituhinga a ngā tamariki e 6-18 ngā tau. E toru ngā wāhanga o te whakataetae nei: 6-10 me 11-14 me 15-18 ngā tau. Hei te 4 o Hōngongoi kopaina ai te tatau, ā, hei reira ka tukua atu ngā tuhituhinga ki ngā kanohi mohorīrīwai mā rātou hei āta pānui, hei āta whiriwhiri ngā tino kōrero o ngā wāhanga e toru nei. Rangatira ana tā tātou kaupapa i a Wharehuia Milroy, rātou ko Tīmoti Kāretu, ko Hana O’Regan mō rātou kua tatū mai anō ki te kawe i tēnei mahi. Hei whakatepe i te kaupapa i tēnei tau ka tū te pō tuku taonga ki te marae o Ngā Wai-o-Horotiu, ki Te Wānanga Aronui o Tāmakimakaurau hei te 29 o Hereturikōkā 2014.Nō reira e tama mā, e hine mā, kauorohia ngā whao whakarākei kōrero kia kikoha kia pai ai te tārai i te kupu hei whakamīharotanga mā te ao. Mō te roanga ake o ngā whakamārama mō te whakataetae, tēnā toro mai ki te pae tukutuku me tā mātou whārangi pukamata kei raro iho nei.www.aut.ac.nz/te-ara-poutama/tereocompfacebook.com/auttereocomp

Nā Hemi Kelly

9

I ngā hararei o Paengawhāwhā, i haere māua ko taku māmā ki Tāmaki ki te kite i ētahi o te whānau e noho ana i reira. I whakaaro māua kia haere māua ki Rangitoto i tētahi o ngā rangi, i te mea he pārekareka ki a Māmā te hāereere haere i te taiao, ā, he tino pai ki a au Ngā Maunga Kōrero o Tāmaki. He rawe ki a au te piki i ngā maunga, ka tirotiro haere. Ka mutu, kua toroa kētia te nuinga o ngā puia o te tuawhenua, pērā i a Maungakiekie, i a Maungawhau, i a Maungarei, i a Māngere me ētahi atu. Nō reira, ka whakatauhia kia haere māua.Ka āhua hāwhe haora e tere ana i runga i te waka o Fullers, kātahi ka tae atu. He parenga tokarewa kei te tumu herenga waka o Rangitoto, ko te rori kei runga, kei raro iho i tērā ko tētahi papanga tokarewa pango, ā, kei raro iho i tērā ko tētahi papanga tokarewa whero. E 259 mita te teitei o te maunga. He teitei ake tērā i te wāhi mātakitaki teitei katoa o te Pourewa Teitei o

Tāmaki. Ko te roanga atu o te ingoa Rangitoto, ko Te Rangi-i-totongia-ai-te-ihu-o-Tamatekapua. I toto te ihu o Tamatekapua i te meke a Hoturoa i a Tainui me Te Arawa ka tau mai ki Aotearoa mai i Hawaiki. Ko Rangitoto te maunga tamariki katoa o ngā puia o Tāmaki, nō te 500 ki te 600 tau ki muri te hūnga whakamutunga. Ki te haere koe ki tēnei moutere, me kawe he wai (i te mea karekau he puna wai māori i Rangitoto), me kawe hoki he kai, he rama (ki te pīrangi tirotiro ana koe) - kāore hoki he toa i te moutere. Ko tā māua mahi tuatahi, he tirotiro i te mahere. I pīrangi au ki te piki ki te tihi, nō reira ka piki māua. He nui te tokarewa i te taha o te ara hīkoi, he toka taratara tonu. I te tuatahi ka āta piki noa iho te ara, kātahi ka āhua poupou ake, kātahi ka tino poupou, ā, ka tae ki te tihi. Ka mutu ā māua mahi i te tihi, ka whai i te ara i te niao, ka huri i te rua pehu o Rangitoto, ka heke ki ngā ana

tokarewa. Kāore a Māmā i pīrangi uru atu, kei hēmanawa, kei mataku hoki i te pōuri (i koretake hoki tā māua rama). Kāore au i pīrangi kuhu atu ko au anake, engari i waimaria au i tētahi tama Pākehā, nāna au i ārahi atu ki roto. Ka hoki haere māua mā tētahi rori āhua roa tonu. I te taenga anō ki te tumu herenga waka kua tino pau tō māua hau, kua neke atu i te whā hāora māua e hīkoikoi haere ana. Ka hoki māua ki te tuawhenua mā runga i te waka whakamutunga, arā, te waka o te 4 karaka. I tino pai ki a au tā māua haere ki Rangitoto i te mea he rerekē, he wāhi hou hoki. Kia hoki anō māua ki Tāmaki, kei te hiahia haere au ki Motutapu, te moutere e noho ana i te taha o Te Rangi-i-totongia-ai-te-ihu-o-Tamatekapua.

Nā Te Ākauroa Mason Jacob (e 9 ōna tau)

9

Ko Te Äkauroa Mason Jacob

Te haere ki Rangitoto

1010

Hawaiki Mai Tawhiti - WIPCE

Ngä kaikörero o te iwi taketake o Hawai’i.

AloHA KAKou KANAKA MAolI MäNō te marama o Mei ka rere atu te kāhui Māori o Aotearoa ki Hawai'i mō te hui nui o te ao a ngā iwi taketake e pā ana ki te mātauranga. E hoa mā, te mahi a te Māori o Aotearoa i rauhī atu ki reira!

I te rangi tuatahi ka karamuimui ngā iwi kia kawaina ki te kawa tapu o reira, ko te one o Waikiki te wāhi takutaku a ngā tohunga me ngā kapa kanaka Maoli. Ko te pōhiri atu ki ngā waka ama i utaina ki ngā whakaihu waka o tēnā iwi, o tēnā iwi taketake o te ao te mahi nui. Ko taku huanga ko Bentham tērā mō Aotearoa. Ko tā matau nā mahi he matakitaki i ngā kawenga o te ra, tae noa ki te kawa nui i tu ki te papa ahurewa, ko te kawanga tērā i te kawa 'ava (ko te 'kawa' ki tā te Māori whakahua, he 'kava' ki wā ētehi atu iwi o te Moana-nui-a-Kiwa whakahua). Nā, ka haere ngātahi te unu i te wai 'ava me ngā momo karakia/waiata, ā, he whaikōrero te mahi a tēnā rangatira, a tēnā rangatira. Mutu kau ana, ko te wā ki ia iwi ki te whakaatu i āna momo waiata.Nō te timatatanga o te hui matua ki te Kāreti Hapori o Kapiolani, ka nui rawa ngā kauhau, tē taea e te tangata te katoa! Neke atu i te 10 kauhau i ia haora o te rā, mai i te 8 karaka i te ata, tae noa ki te 5 karaka i te ahiahi! Hoi anō, kō ngā mea i āta whiriwhiritia e au, ko ngā mea nā iwi taketake ka tahi, ētehi o wā ngā Māori, me ētehi e hāngai pū ana ki te reo. Mīharo pai ana ki a au te hōhonu me te whānui o ngā momo kaupapa. Pārekareka ana ki te ngākau ki te whakarongo atu. Kāti, me kauaka ahau e kōrero mō te katoa, inā hoki, ka pau i ahau ngā whārangi

katoa o 'He Muka' te tuhi!Mō ngā wāhanga e pā ana ki te reo, e toru ēnei mea matua ka kōrerotia ki konei. Ehara i te mea he whakahāwea i wā ētehi, engari kia kauaka tēnei tuhinga e timotimo noa iho i tā tēnā, i tā tēnā. Nō Aotearoa tētehi, nō Hawai'i tētehi, a nō te iwi Arapaho tētehi.Ko te mea tuatahi i noho ai au ko tā Tākuta Rāpata Wiri nō te Whare Wānanga o Awanuiarangi, ā, ko tāna he kōrero mō tana pūmanawa (app) ako reo. Nāna ake tēnei pūmanawa i hanga, nāna hoki i utu. Ko tana whakaatu me tana whakamārama mō taua pūmanawa nei, he huanui hei whakarata i ngā whakatupuranga e tū nei, e piki ake nei e āhei ai rātau ki te ako i te reo me te huarahi e mauri tau ai rātau. Ki tāku titiro ka reka tēnei momo ara ako ki te mātātahi, ki te mātāpuputu anō hoki. Tēnā, kua mana hoki tēnei ara i raro i te Mana Tohu Mātauranga o Aotearoa (NZQA). Waihoki, he ara pea tēnei kia āta mātaitia e ngāi tātau Māori mā? Kei ahau nei nā, me mātua tautoko tātau i tēnei taonga a Tākuta Wiri hei oranga mō tō tātau reo.Nō ngā rā whai muri iho, ka uru au ki te whakarongo ki tētehi wahine nō Hawai'i ake. Ko tāna i whai rā he wewete i ngā karakia o te ōrokohanganga e ai tā tōna iwi,

1111

me tā tōna iwi whakatakoto i te kupu, he whakapae nāna he take wā rātau i pērātia ai. Ko te tuarua, he tātari i te whakapapa o te kupu, kia pūrangiaho ake ai te tangata ki tā ngā tūpuna aronga ki te ao. He hōhonu ngā whakaaro me ngā kōrero, ko te mate ia, he poto rawa te wā ki tana kauhau. Ka mutu, ka kōrero tahi māua i muri kia hono a īmēra nei ki te whakawhitiwhiti kōrero mō tāna e rangahau nei me te tūhono mai i a ia ki ngā tautōhito Māori pērā kei Aotearoa nei.Ko te mea whakamutunga nā Takuta S. Neyooxet Greymorning nō te Whare Wananga o Montana, U.S.A. Ehara kau tēnei i te kauhau i rongo ai e au, ahakoa i kauhautia e ia ki te hui nui nei nā, nā tētehi o ngā hoa nō Te Wananga o Raukawa i whakahoahoa mai. He koroua hūmarie, whakaiti nei tēnei tangata. He mārama. Kei ahau nei nā, he kura kāmehameha nui tā te koeke nei e rerekē ai te ao ako reo ki Aotearoa nei, e matomato anō ai te tupu o te reo Māori ki te ao, pēnā ka amotia e tātau.Ko tā te pakeke nei, kua whāngaia tōna reo Arapaho ki ngā tangata maha i roto i ngā tau. Nō ngā tau 10 ki muri nei, kua kotahi rau orau (100%) o ana tauira kua tutuki i a rātau ngā whakamātautau reo a-waha! I eke wā rātau māka katoa ki te kotahi rau (100%)! Kāore kē i mutu mai ki reira. He huarahi, he rautaki ako reo tāna e mau huatau ai i te tangata tōna reo Arapaho, me te tino mārama ki te kōrero i taua reo i roto i ngā rā e toru! E kī ana ia, kotahi rerenga kōrero reo Arapaho ka mau i te tangata ia 18 hēkona, ā, mau tonu atu! Ko tēnei huarahi, ko tēnei rautaki ako reo ka taea mō ngā reo katoa e ai ki tāna. Kāore i ārikarika tā māua kōrero tahi

ki a māua anō, me te kai tahi me te whakawhanaunga Māori ki te Māori. Nō reira e hika taurewa mā, e ngana au ahau kia tae ki tana taha i tēnei tau, me te tō mai i a ia ki Aotearoa nei ki te whakahaere wānanga mō te hunga e ngākaunui ana ki tō tātau reo me te manawa tītī anō ki te whāngai i tēnei reo tongarerewa ki te tini me te mano. Pēnā ka āhei te tangata ki te ako i tō tātau reo i ngā rangi e toru, kāore e kore, ka kapi katoa te whenua i ngā hunga kōrero Māori.Ko te mihi nui ki te iwi o Hawai'i nāna mātau i manaaki. I waimarie māua ko taku hoa wahine, a Anihera, ki te tae atu ki te Moku Nui o Hawai'i i muri mai i te hui nui o WIPCE. He mea pōhiri (me tā rātau utu i ngā tīkiti waka rererangi) kia peka atu ki a rātau. I a māua i reira, ka noho ki te papa kāinga o Keaukaha i Hilo. E toru ngā kaupapa ki reira, ko ngā waka hourua a Hokule'a rāua ko Hikianalia tērā i whakarewaina kia pōkaitia ngā moana o te ao whānui, tuarua ko te hiahia o te iwi o Keaukaha ki te whakatū marae mō rātau i runga i te tauira Māori, ko te tuatoru he mātoro atu ki te kura tuarua o Keaukaha ki te kauhau. Nā, ka hoatu ngā rauemi a Te Taura Whiri i Te Reo Māori ki a rātau. Ka mutu, ka whakaaetia he hōtaka whakawhitiwhiti tauira mai i Keaukaha ki Tauranga Moana, mai i Tauranga Moana ki Keaukaha kia rea ake ai tēnei momo whanaungatanga mō ake tonu atu, kia whakatupuria hoki ngā rangatira mō apopo.

Aloha mai kakou. Mahalo nui loa.Nā Awanuiarangi Black

Te kura whakangungu kaiwhakamāori mō te ao pāpāho ka tū ā te Mahuru/Whiringa-ā-nuku 2014Kua whakaae mai ngā kaiwhakahaere o Te Kura Reo ka tū ki Rotorua ā te Mahuru/Whiringa-ā-nuku kia honoa atu te kura whakangungu kaiwhakamāori mō te ao pāpāho ki tēnei o ngā kura.Ko te hunga mā rātou tēnei o ngā kaupapa ko te hunga e tino matatau ana ki te reo Māori. Me mārama pū hoki ki te reo Pākehā, me mātua mōhio ki te tuhi i ngā reo e rua nei. Ko te hunga e whakaaro ana ki te whai i tēnei o ngā raihana me a) tangata kua puta i te taumata paerua mō te reo Māori, i tētahi akoranga kei tērā taumata, piki ake, me e) pono hoki te ngākau ki te whai i te whakamātautau ka tū ā te Hakihea 2014.Kāore he utu tāpiri mō te kura whakangungu nei, engari me mātua utu mō ngā manaakitanga a te iwi, a te Kura Reo. Ka utua tērā moni ki ngā kaiwhakahaere o te kura ($250.00).

Kāore e āhei mai te hunga kāore e āta rehita mō te akoranga whakangungu kaiwhakamāori.Mō ētahi atu kōrero, mō:- te whakamātautau ka tū ā te Hakihea, whakapā atu

ki a Mere-Hēni Simcock Rēweti, Te Mātāpuna, Te Taura Whiri i te Reo Māori mere-heeni@tetaurawhiri.govt.nz

- te hui whakangungu ki te Kura Reo ki Rotorua, whakapā atu ki a Juanita Teepa juanita@tetaurawhiri.govt.nz 04 471-6737 (me tae atu tō rēhitatanga i mua mai i te paunga o Hereturikōkā 2014).

Toi Reo Mäori

1212

Ngä Kaupapa Reo Mäori 2014TE KAuPAPA TE Rä HE WHAKAMäRAMAKura Reo Te 06-10 o

Hōngongoi 2014Wāhi: Te Whare Wānanga o Raukawa, Ōtaki

Whakapā atu ki a: Leon Blake – Kounga LtdWāea: 06 355 4906Īmēra: kounga.ltd@gmail.com

Ngā Whakataetae Kapa Haka ā-Motu mō ngā kura tuarua

29 o Hōngongoi – 01 Hereturikōka 2014

Wāhi: Gisborne Showgrounds

Whakapā atu ki a: Maui TangohauWhārangi ipurangi http://www.iticket.co.nz/events/2014/

jul/national-secondary-schools-kapa-haka-2014

Te Wiki o te Reo Māori

21-27 o Hōngongoi 2014

Whakapā atu ki a: Catherine Sinclair

Wāea: 04 4716 730Īmēra: catherine@tetaurawhiri.govt.nzWhārangi ipurangi mō ngā rauemi:

www.koreromaori.co.nz

Ngā Whakataetae mō ngā Manu Kōrero o ngā Kura Tuarua 2014

23-25 o Mahuru 2014

Wāhi: Pettigrew Green Arena, 480 Gloucester Street, Taradale, Hawke’s Bay

Whakapā atu ki a: Robin FabishĪmera: contactnmk2014@gmail.com

Ngā Tohu Reo Māori 07 o Whiringa-ā-rangi 2014

Wāhi: Energy Events Centre, Queens Drive, Rotorua.

Whakapā atu ki a: Betty HaurakiWāea: 04 4716 042Īmera: betty@tetaurawhiri.govt.nz

International Indigenous Development Research Conference

25-28 o Whiringa-ā-rangi 2014

Wāhi: Owen G Glenn Building, Auckland University.

Whakapā atu ki a: Ngā Pae o te MāramatangaWhārangi ipurangi: www.indigenousdevelopment2014.

ac.nz Īmera: info@maramatanga.ac.nz

Me he kaupapa reo tāu e pīrangi ana koe kia whakaurua ki He Muka, whakapā mai koa ki a:Betty Hauraki Īmēra: betty@tetaurawhiri.govt.nz Waea: 04 4716 042/027 242 4067