TÔILÀAI?NẾU ĐÚNG LÀ TÔI, THÌ CÓ MẤYTÔI?Mộtcuộcdungoạntriếthọc

Tácgiả:RichardDavidPrecht

Nguyênngữ:Werbinich?Wennja,dannwieviel?

EinekleineReiseindiePhilosophie

©2007WilhelmGoldmannVerlag,München17.Auflage

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

TableofContents

TableofContentsTÔILÀAI?NẾUĐÚNGLÀTÔI,THÌCÓMẤYTÔI?DẫnNhậpPhầnMột

HadarMadridUlmWienOmicronCetiIIIWienNewYork

PhầnHaiMadisonKönigsbergFrankfurtamMainCavendishParmaBostonLondonTrongdạmẹBerlinOxfordAtlantaWashingtonMontrealGentCleverland

PhầnBaBishopWearmouthBielefeldNaxosMásATierraBostonVanuatuAthenUtopia

DẫnNhậpNaxoslàhònlớnnhấttrongquầnđảoKykladennơivùngbiểnÄgaisthuộcHi-lạp.GiữađảovươnlêndãynúiZas,caotớingànmétcáchmặtbiển;xaxa dê và cừuđanggặmcỏ non thơm; đó đây trải dài nhữngvườnnhovànhững luống rau.Trong thậpniên1980,Naxosnổi tiếngvớiđoạnbờbiểndàimấycâysốtuyệtvờiởAgiaAna.Nơiđâythoảnghoặcmộtvàidukháchtớicắmlềutránhnắngvànằmdàilimdimdướinhữngbụitre.Mùahè1985cóhai thanhniên vừa 20 tuổi cũng tới đây.Một anh tên là Jürgenđến từDüsseldorfvàanhkialà tôi.Chúngtôimớiquennhaucáchđâymấyngàykhivừatớiđây.Chúngtôinằmdướimộtmỏmđábàncãinhauvềmộtcuốnsáchcủatôimangtheo,lấytừthưviệncủachatôi.Cuốnsáchloạibỏtúiđãbạcmàuvìnắng,ngoàibìacóinhìnhmộtđềnthờhi-lạpvàhaingườiđànôngănbậntheokiểuhi-lạpngàyxưa.CuốnsáchcủaPlatonviếtvềnhữnglờiđốithoạicủaSocrates.

Khôngkhíbàncãisaysưagiữahaichúngtôidịpđóđãđểlạitrongtôimộtdấu ấn không thể nào phai.Chiều tối, ngồi uống rượu, ăn phô-mavà dưahấu,haiđứangồi táchxakhỏiđámđông, tiếptụctraođổinhữngsuynghĩnonnớtcủamình.ChúngtôithảoluậnđặcbiệtvềbàiphátbiểucủaSocrates,nhữnglờimàtheoPlaton,Socratesđãnóira,khingườitakếtánôngtộiđầuđộctuổitrẻ.

Nhữnglời lẽcủaSocratesnàyđãkhiếntôimộtthờigiandàichẳngcònsợcáichết,mộtđề tàivốn làmtôi rấtbấtan.CònJürgenxemrachẳngđộngtâmgìlắmvềnhữnglờicủavịtriếtgia.

TôithíchkhuônmặtcủaJürgen.Từđótớinay,chúngtôichẳngcòngặplạinhau.Nếugiờđâygặplạitrênđường,hẳntôisẽchẳngcònnhậnraanh.Tôitừ đó cũng chẳng còn quay trở lại bãi biển Agia Ana, nhưng theo nhiềunguồntinđángcậy,bờbiểnđógiờđâyđãtrởthànhmộtthiênđườngdulịchvớiđầykháchsạn,hàngràochắn,dùchenắngvàhànghànglớplớinhữngghếnằmtắmnằngphảitrảtiền.NhưngnhữngđoạnvăndàitrongbàibiệnhộcủaSocratesthìvẫnnằmnhưintrongtrínhớcủatôi;chúngcólẽsẽtheotôivàoviệndưỡnglãoluôn.đểxemnhữnglờiđócócòntiếptụctrấnantôilúcvềgiàkhông.

ThúsaymêtriếthọctừngàyởAgiaAnakhôngcònrờitôinữa.SaukhirờiNaxos, thoạt tiên tôi phảimiễn cưỡng đi dân dịchmột thời gian. Lúc đóđúnglàthờigiancónhiềuchuyệnliênquantớiđạođức,làthờiđiểmLiên

PhòngMinhƯớcđạiTâyDương(Nato)quyếtđịnhdựnghoảtiễnnguyêntửtrênđấtđức,phongtràohoàbìnhnổilênrầmrộ,thêmvàođólànhữngdựphóngphiêulưucủaHoa-kìvềmộtcuộcchiếntranhnguyêntửcóthểxẩyratạiÂuchâu,chuyệnmàngàynaynghĩ lạiaicũngphải lắcđầu.Thờigiandândịchgiúpviệcchomộtgiáoxứhẳnchẳngphảilàcơhộigiúptôicóđượcnhữngsuytưtáobạo;từngàynhìnđượcTinlànhtừbêntrong,tôiđâmrathíchCônggiáohơn.Bêncạnhnhữngchuyệnđó,tôicứbănkhoănlàmsaocóđượcmộtcuộcsốngđúngđắnvàlàmsaotìmrađượclờigiảithuyếtphụcchonhữngcâuhỏilớncủacuộcđời.VàtôiquyếtđịnhhọcTriết.

NhưngviệchọcởKölnkhởi đầu làmột thất vọng.Cho tới lúcđó, tôi cứnghĩcác triếtgia lànhữngbậcvịvọngvớicuộcsống lôicuốn,hànhđộngcủahọluônđiđôivớinhữngsuytưtriệtđểcủahọ.Tôinghĩđếnnhữngnhânvật mê hoặc như TheodorW. Adorno, Ernst Bloch hay Jean Paul Sartre.Nhưngviễnảnhvềmộtsựnhất thốnggiữa tư tưởng táobạovàcuộcsốngliềulĩnhđãsớmtiêutan,khitôinhìnthấycácôngthầycủatôi:nhữngcụgiàbuồnchántrongnhữngbộâuphụcmàuxanhhoặcxámvốnthườngthấynơicácôngtàixếxebút.Tôinghĩtới thisĩRobertMusil,ngườiđãtỏrakinhngạc,khinhìnthấycácôngkĩsưtânthờivàtiếnbộtrongthờiquânchủ:mộtmặthọ lànhữngngườiphátminh ranhữngphương tiện làmchủbầu trời,biểncảvàtrênbộ,trongkhiđóhọlạimangnhữngbộriamépquăntít,bậnnhữngbộtâyphụcvớiđồnghồquảquýtthậtlạchậu.VàxemranơicácthầytriếtởKölncũngkhôngcósựđiđôigiữatựdosuytưvàcuộcsốngcủahọ.Dùvậy,cuốicùngtôiđãhọcđượclốitưduytriếthọctừmộtvịtrongsốđó.Ôngđãdạytôiphảiluônbiếtđặtcâuhỏi„tạisao“vàđừngbaogiờhàilòngvớimộtcâutrảlờiquásớm.Vàôngnhắcnhởtôi,phảilàmsaochocáccôngđoạnsuytưvànhữnglíluậncủamìnhluônănkhớpvớinhau,đểsaochocácbướcsuytưphảithậtchặtchẽ,lậpluậnnàydựatrênlậpluậnkiatiếntới.

Tôiđã trảiquanhữngnăm thángđạihọc tuyệtvời.Trongđầu tôi chỉ cònđọnglạimộtchuỗinàolànhữngtrangsáchlôicuốn,nhữngbuổinấuănbấtchợt,nhữngcuộcbànluậnkhiănmìsợi,nhữngcuộcđấukhẩutronggiờlớpvànhững luậnbànkhôngdứt trongphòngănđạihọcvềnhững trangsáchtriếthọc:chúngtôibànvềkhảnăngnhậnthứcvàlầmlẫn,vềcuộcsốngđúngđắn,vềnhữngtrậntúccầuvàdĩnhiêncảvềchuyện-nhưLoriotđãnói–traigáikhắcnhau.Triếthọckhôngphảilàmôntacóthểhọchếtđược,đólànétđẹpcủaTriết.Nóiđúnghơn,nóchưabaogiờlàmộtmônhọc.Lẽracầnphảitiếptụcngồilạinơiđạihọc.Nhưng,nhưđãnói,tôithấylốisốngcủamấyôngthầycủatôichẳngcóchútlôicuốnnào.Lạinữa,tôithấylốidạyTriếtởđạihọc chẳngcóhiệuquả.Các luậnvănvà sách triết chỉ cóđồngnghiệpđọc,vàhọđọc thường làđểcựnựnhaumà thôi.Cảcácbuổihội luậnvà

nghịhộichocácsinhviên tiếnsĩ,mà tôi thamdự,cũng làmtôihoàn toànthấtvọngvềthiệnchítraođổicủacácthamdựviên.

Chỉ có các câuhỏi vànhững cuốn sách là tiếp tục theo tôi suốt cuộcđời.Cáchđâymộtnăm,tôichợtnhậnracórấtítsáchnhậpmôntươngđốixemđượcvềtriếthọc.Dĩnhiêncónhiềucuốnsắcsảochỉranhữngngõngáchlắtléo của tư duy, nhưng tôi không muốn nói tới loại này. Tôi cũng khôngmuốnnóitớinhữngcuốnsáchhayvàhữuíchviếtvềmộtsốtriếtgiavàảnhhưởngcủahọhoặccủatriếtthuyếtcủahọ.Tôithấyvắngbóngnhữngcuốnbàncáchcóhệthốngvềnhữngcâuhỏilớnvàbaoquát.Nhữngcuốnđượcxem là loại nhậpmôn có hệ thống, thì thườngmang nội dung kê ramộtchuỗinhữngdòngsuytư–haynhữngtriếtthuyết–tiếpnốinhau.Theotôi,lối trình bày của những cuốn này thường quá nặng tính cách lịch sử, quácồngkềnhvàkhôkhan.

Sởdĩphảiviếtkhónuốtnhưthếlàvìđạihọcthiếuyểmtrợchonhữngthểcáchriêngtư.Lốigiáodụcđạihọcvẫncònđặtnặngviệctrảbàichínhxáchơnlàkhuyếnkhíchsựsángtạođầuócnơisinhviên.điềukhóchịunhấtlàcoiTriếtnhưmột„mônhọc“vớinhữngbiêngiớigiảtạocủanó.TronglúccácgiáosưcủatôiđangdùnglíthuyếtcủaKantvàcủaHegelđểgiảnggiảivềÍthứcconngười,thìcácđồngnghiệpcủahọởphânkhoaI,cáchđótámtrămmét, lại đang tìm câu trả lời qua các thí nghiệmphong phú trên cácbệnhnhânbịtổnthươngsọnão.Támtrămmétởđạihọclàmộtkhoảngcáchxalắm.Làvìcácvịgiáosưsốngtrênhaihànhtinhhoàntoànkhácnhau,họkhôngbiếtngaycảtênnhau.

Cáckiếnthứctâmlí,triếthọcvàsinhhọcthầnkinhvềÍthứccóchốngnhaukhônghaylạibổtúcchonhau?Cócái„Tôi“không?Cảmgiáclàgì?Kíứclàgì?Nhữngcâuhỏihấpdẫnnày–chotớinay–hầunhưvẫnchẳngthấyxuấthiệnởđâutronghọctrìnhlớptriếtcả.

TriếthọckhôngphảilàSửhọc.Dĩnhiênchúngtacóbổnphậnphảibảotồngiasảnquákhứ;chúngtaphảiluônnhìnngắmlạinhữngkiếntrúccũtronglãnhvựcđờisốngtinhthầnvà,nếucần,phảichỉnhtranglạichúng.NhưngTriếthọcđangquaylạiđàngsauquánhiềumàchẳngmànggìlắmtớihiệntại.Cầnphảinhớrằng,Triếthọckhôngđứnghẳntrêncáinềnvữngđãđượcquákhứxâynên,nhưnhiềungườivốnnghĩ.LịchsửTriếthọcmộtphầnlớncũnglàlịchsửcủanhữngphongtràothờithượng(mốt)haycủanhữngtràolưu tinh thầnđươngđại, củanhữngkiến thứcbị bỏquênhaybị gạt ra lề,cũngnhưcủakhánhiềucuộckhởiđầumới,chúngsởdĩđượcxemramới,làvìcónhiềuthứđãđượcnghĩratrướcđâynhưngđãbịbỏquên.Cuộcsống

thườnghay dùngnhữngvật liệu sẵn có củamìnhđể xây dựng tiếp.Cũngvậy,đaphầncác triếtgia lậpnên thuyếtmìnhcũngdựa trênnhữngđổnátcủanhữngngườiđitrước,chứkhôngdựatrênđốngtrotàncủatoànbộlịchsửTriếthọc,nhưngười tavẫn thườngnghĩ.Khôngphải chỉ cónhữngcáinhìnvànhậnđịnhtinhanhthườngbịquênlãng,màtráilại,cũngcónhiềuđiềulạđờiluônđượctáikhámphámộtcáchmớivàđượclàmsốnglại.Vànỗi xâu xé giữa trí tuệ và thànhkiến cũnghiện rõ nơi chính các triết gia.ChẳnghạntriếtgiangườiAnhDavidHumetrongthếkỉ18làmộtđầuócvôcùngtânthờitrênnhiềuphươngdiện.Nhưngcáinhìncủaôngvềnhiềudântộckhác,đặcbiệtdânPhichâu,lạiđầykìthịvàtựtônquáđáng.FriedrichNietzschetrongthếkỉ19làmộtnhàphêbìnhtriếthọcbénnhạy,nhưnghìnhảnhmongmuốncủaôngvềconngườithìlạinhuốmmàuthịhiếu,caongạovàngâyngô.

Vàảnhhưởngcủamộttriếtgiacũngkhôngnhấtthiếtphảiđiđôivớinhậnthứcđúngđắnthậtsựcủahọ.ẢnhhưởngcủaNietzscheđốivớitriếthọcvôcùng lớn,nhưngđa sốnhữngđiềuôngnói rađềuchẳngmớimẻgìvàđókhông hẳn là những tư tưởng độc đáo của riêng ông, như ta vốn nghĩ.SigmundFreudrõrànglàmộtnhânvậtlớn,cóthểnóilàmộttrongnhữngnhàtưtưởnglớnnhất,nhưngnhiềuchitiếtvềphântâmhọccủaônglạisai.ẢnhhưởngvềmặttriếthọcvàchínhtrịcủaG.W.F.Hegelhiếmaisánhnổi,trongkhicácphỏngđoáncủaônglạichứakhánhiềuđiềuvôlí.

KhinhìnthoángqualịchsửtriếthọcphươngTây,tathấyđasốnhữngcuộcđụngđộđềudiễn ra trongmộtvàichiến tuyếnbạn - thù rất rõnét:nhữngkìnhchốngnhaugiữanhữngngườichủtrươngDuyvậtvànhữngngườiDuytâm(haynói theo lối tiếngAnh:giữahaipheduynghiệmvàduylí).Trênthực tế, những lối nhìnnàyxuấthiệndướiđủmọidạngphốihợpvà luôntrongnhữngbộáomới.Vàchúngcứlặpđilặplại.ChủnghĩaDuyvật-mộtchủ trương tin rằng chẳng có gì cả ngoài thiên nhiên có thể kinh nghiệmđượcbằnggiácquan,chẳngcóThiênChúamàcũngchẳngcólítưởng-lầnđầu tiên trở thànhmốt trong thờiKhai sáng tạiPhápvào thếkỉ18.Nó táidiễnrầmrộlầnthứhainhưmộtphảnứngtrướcnhữngthànhtựucủakhoaSinhhọcvàcủathuyếtTiếnhoáDarwintronghạbánthếkỉ19.Ngàynay,trướcnhữngkiếnthứccủakhoanghiêncứunãotântiến,nólạiđangđivàocaođiểmlầnthứba.đanxengiữanhữngthờiđiểmđólàsựngựtrịcủachủnghĩaDuy tâmvới đủmọi hình thái xuất hiện của nó.Ngược lại với chủtrươngDuyvật,Duy tâm ít tinvào sựnhận thức thếgiớibằnggiácquan,nhưngđềcao sứcmạnhđộc lậpcủa lí trívànhững tư tưởngcủa lí trí.Dĩnhiênẩnđàngsauhaibảnghiệunàycủalịchsửtriếthọc,mỗitriếtgiamangtrongmìnhmộtđộnglựcsuytưvàmộtkhuônthướcínghĩariêng.Nhàduy

tâmPlaton suynghĩkhônggiốngnhưnhàduy tâm ImmanuelKant.Vàvìthế, ta cũng không thể viết đượcmột lịch sử „thành thật“ cho Triết học:khôngthểxếpcáctriếtgialớntheomộttrìnhtựthờigiannhấtđịnhnàođó,vàcũngkhôngthểcómộtlịchsửcủanhữngdòngchảykhuynhhướngtriếthọc.Nếulàmnhưthế,thìtabuộcphảibỏđinhiềuthứ,màthiếunhữngthứnàythìthựctạitrởnênméomó,khôngthật.

Cuốnsáchdẫnnhậpvàonhữngcâuhỏitriếthọcvềthânphậnconngườivàcủanhânloạinàyvìvậykhôngđặtnặngmặtlịchsử.đâykhôngphảilàcuốnsáchvềLịchsửtriếthọc.ImmanuelKantđãcólầntómnhữngcâuhỏilớncủanhânloạithànhbốncâuhỏinhỏnhưsau:„Tôicóthểbiếtđượcgì?Tôinênlàmgì?Tôicóquyềnhivọnggì?Conngườilàgì?“Dànbàicuốnsáchnàydựatheonhữngcâuhỏiđó.Cóđiềulàcâuhỏicuối,theotôithiểnnghĩ,đãđượcgiảiđápbởibacâuhỏiđầurồi,nêncóthểantâmbỏđi.

Câuhỏiđầutiên,liênquantớinhữnggìtựmìnhtôicóthểbiếtđược,làmộtvấnnạncổđiểncủanhậnthứcluận,ngàynaykhôngcònliêncangìnhiềutớiTriếthọc.Nóđanglàmộtđềtàilớncủakhoanghiêncứunão.Khoanàygiúptatìmhiểucácnềntảngbộmáynhậnthứccủaconngườivàcáckhảnăngnhậnbiếtcủabộmáyđó.Ởđây,triếthọcchỉcòngiữvaitrònhưmộtnhàcốvấn giúp cho việc nghiên cứu não hiểu rõ hơn về chính nó trongmột sốtrườnghợp.VềnhữngđónggópgợiícủaTriếthọctrongphầnnày,tôichọnvànêura–mộtcáchrấtchủquanriêngtư–mộtsốnhânvậtcùngthếhệđãtrải qua những kinh nghiệm chuyển biến lớn của thời đại và đã cùng cónhữngđónggópquyếtđịnhtrongviệcđưathếgiớibướcvàogiaiđoạntânthời.NhàvậtlíErnstMachsinhnăm1838,triếtgiaFriedrichNietzschenăm1844, nhà nghiên cứu não Santiago Cajal năm 1852 và nhà phân tâmSigmundFreudnăm1856.Bốnnhânvậtkiệtxuấtmởđườngcholốitưduytântiếnnàysinhcáchnhaucó16năm.

Phầnhaicuốnsáchbànvềcâuhỏi„Tôinênlàmgì“,nghĩa làbàntớikhíacạnhluânlívàđạođức.Trongphầnnày,cũngnhưnơiphầnmột,trướchếttìmhiểuvềnhữngnềntảng.Tạisaoconngườilạicóthểhànhđộnghợpluânlíđạođức?Bảnchấtconngườilàxấuhaytốt?Cảởđâycũngvậy,triếthọckhôngcònđóngvai tròđộcquyềnnữa.Khoanghiêncứunão,nghiêncứuđộngtháivà tâmlíhọcgiờđâycũngcóquyềnđónggóptiếngnóicủahọ.Mộtkhiconngườiđượcmôtảnhưlàmộtconvậtcókhảnănghànhđộngđạođức,thìnhưvậynhữngyếutốkíchthíchtrongnãobộxuikhiếnanhtalàmchuyệnđạođứccũngđẩycáckhoahọctựnhiênvàohậutrường.Làvìcórấtnhiềucâuhỏithựchành,màxãhộichúngtahiệnnayđangquantâm,quả thật đangchờcâu trả lời của triết học.Phá thai, trợ tử, biếnđổidi tử

(Gentechnik),ihọctruyềnsinh(Reproduktionsmedizin),luânlívềmôisinhvà đối với thú vật: đâu đâu quyết định cũng là do những quy chuẩn(Normen)vànhữngcânnhắcvớinhữngluậnchứngítnhiềurõràng–đấylànhữngsânchơilítưởngchocácbànluậnvàcânnhắctriếthọc.

Phầnba„Tôicóquyềnhivọnggì“bànvềmộtvàicâuhỏinềntảng,màhầuhếtconngườitavẫnluônquantâmtrongcuộcsống.Chẳnghạnnhưvềhạnhphúc,tựdo,tìnhyêu,ThiênChúavàínghĩacuộcsống.Nhữngcâuhỏikhóđơn giản trả lời, nhưng chúng quá ư quan trọng, khiến chúng ta phải tậptrungsuynghĩ.

Cáclíthuyếtvàquanđiểm,thườngđượcnốikếtvớinhaumộtdễdãitrongsáchnày,cóthểtìmthấynơiphươngphápthựchànhcủanhiềukhoahọccókhi rấtkhácbiệtnhau.Dùvậy, theo thiển í,việcnốikếtápdụngchúng làđiềuhợp lí,chodùvẫnkhông thể tránhkhỏinhững thắcmắcbàncãi.Tôicũngmuốnđưangườiđọcvàomộtcuộcdusơnduthuỷthếgiớiquaviệcnốisự kiện với những địa danh nơi xẩy ra biến cố. Tới thành phố Ulm, nơiDescartes lập nền triết học mới trong một quán trọ nông dân. TớiKönigsberg,nơisinhthờicủaImmanuelKant.TớiđảoquốcVanuatu,thiênđàngcủanhữngngườihạnhphúcnhấttrầngian…Tôiđãđượchânhạnhtrựctiếplàmquenvớimộtvàinhânvậtnêutêntrongsách,nhưcácnhànghiêncứunãoEricKandel,RobertWhitevàBenjaminLibet, cũngnhưcác triếtgiaJohnRawlsvàPeterSinger.Cóvị,tôichămchúlắngnghe;cóvị,tôiđãtranhcãi,nhưngnóichungđãhọcđượcnhiềunơihọ.Tôitinmìnhđãnhậnrađược rằng, cái hơnkémcủa thuyếtnàyhay thuyếtkiakhôngnhất thiếtnằmnơiviệcsosánhtrừutượnggiữacáclíthuyết,nhưnghệtạinơihoatráimàchúngtahưởngđượctừcácthuyếtđó.

Chúng tađừngbaogiờđểmấtđikhảnăngđặtcâuhỏi.Bởivìhọc tậpvàhưởngthụlàbíquyếtcủamộtcuộcsốngtrònđầy.Họcmàkhônghưởngthìthànhrahốchác,hưởngmàkhônghọclạithànhrangớngẩn.Nếucuốnsáchnàyđánhthứcdậynơiđộcgiảsởthíchvàthóiquensuynghĩ,thìnóđãđạtđượcđích.Có thành côngnào đẹp hơnviệc có đượcmột cuộc sống càngngàycàngthêmíthức,nhờcàngngàymìnhcànghiểubiếtmìnhnhiềuhơn,nghĩa là trở thànhđạodiễnchonhữngxung lựccuộc sốngcủamình.HaynhưFriedrichNietzschevốnhivọng(màchínhôngthìlạikhôngđạtđược),làtrởthành„Thisĩ“chochínhcuộcsốngmình:„đấylàmộtkhảnăngtốt,khicó thể ngắmnhìn tình trạng củamình bằng conmắt nghệ sĩ, cả trong lúcmìnhgặpđauthương,lúctrongnhữngtìnhhuốngkhóchịuhayđạiloạinhưthế.“

Nhânchuyệnthisĩ.Phầndẫnnhậpnàysẽkhôngđầyđủ,nếukhôngthêmvàilờivềđềtựacuốnsách.Tựasáchnguyênlàcâunóicủamộtđạitriếtgia,rõhơn,củabạntôi,nhàvănGuyHelminger.Chúngtôithỉnhthoảngvẫnthíchlairaimãitớikhuyanơinhànhau.Mộttối,saukhiđãcụngvớinhaunhiềuli,tôihơilochotìnhtrạngcủabạn,dùtửulượnganhấykháhơntôinhiều.Khianhđangđứnggiữađường,loạngquạng,miệngbibôlớntiếng,tôicấttiếnghỏianhcósaokhông.Thayvìtrảlời,anhthétlên:„Tôilàai?VànếuđúnglàTôi–thìcómấyTôi?“,miệngvừahétđầuGuyvừalắclư,mắtmởlớn,cổhọngphunkhôngratiếng.Nghethế,tôiyênchíanhcònđủtỉnhtáođểdiễnkịchvànhưvậycóthểtựmìnhvềnhà.NhưngcâuhỏiđócủaGuycứđọnglại trongđầutôi; tôixemnónhưmộtchâmngônchỉđạovềkhoatriếthọctânthờivàkhoanghiêncứunãotrongthờiđạihômnay,mộtthờiđạihoàn toànngờvựcvềcái „Tôi“vàvề sự liên tụccủacảmnghiệm.Dĩnhiên,tôikhôngchỉcámơnGuyvềcâuphátbiểuđómàthôi,màcònđặcbiệtcámơnanh,vìquaanhmàtôiđãgặpđượcnhàtôi,vànhờvậymàtôicóđượccuộcsốnghạnhphúcnhưhômnay.

ThànhphốLục-xâm-bảo

RichardDavidPrecht,tháng3năm2007

PhầnMộtTôicóthểbiếtđượcgì?

SilsMaria

Loàithútinhkhôntrongvũtrụ.SựThậtlàgì?

“Ởmộtxóxỉnhnàođócủavũtrụbaolavớihằnghàhệthốngmặttrờilunglinhcómộthànhtinh,trênđócónhữngconvậttinhkhônkhámphárasựhiểubiết. đó làgiâyphút kiêuhãnhvàdễhiểu lầmnhất của„lịch sử thếgiới”:nhưngchỉkéodàimộtgiâyphútmàthôi.Sauvàinhịpthởcủathiênnhiên,hànhtinhkhôcứnglại,vàloàithúkhônngoansốngtrênđóphảichết.đấycóthểlàmộtcâutruyệnngụngôntưởngtượngcủamộtaiđónghĩra.Nhưng câu truyện này cũng chưa nói lên được hết sự nghèo nàn, hư ảo,chóngqua,vôtíchsựvàtuỳtiệncủatríkhônconngườitrongthiênnhiên;tríkhônconngườikhôngphảilàchuyệnmuônthủa.Mộtkhitríkhônđóquađi, thìmọi sự cũngmất hết dấu vết. Là vì trí khônnày chẳng có thêm sứmạngnàokhácngoàichínhcuộcsốngconngười.Tríkhônnàyhoàn toànmangtínhngười,vàchỉcóngườisởhữuvàtạoranómớisaymênó,coinónhư là chìa khóa đi vào thế giới. Nếu chúng ta hiểu được loài muỗi, thìchúngtasẽnhậnra, làchúngcũngcósựđắmsayđóvàchúngcũngnghĩmìnhlàcáirốncủavũtrụquaycuồng“.

Conngườilàmộtloàivậttinhkhôn,nhưngloàivậtnàylạitựđánhgiámìnhquácao.LàbởivìlítrícủaconngườikhônghướngvềChânlílớnlao,màchỉquantâmtớinhữngcáinhỏnhặttrongcuộcsống.Tronglịchsửtriếthọc,cólẽchẳngcóđoạnvănnàomôtảconngườithơmộngvàtriệtđểhơnđoạntrênđây.đólàđoạnmởđầucólẽđẹpnhấtcủamộttácphẩmtriếthọcnăm1873với tựađề:ÜberWahrheitundLüge imaußermoralischenSinne (Vềsự thật và dối trá bên ngoài í nghĩa đạo đức).Tác giả của nó làFriedrichNietzsche,mộtgiáosưCổngữhọc29tuổicủađạihọcBasel,Thuỵ-sĩ.

NhưngNietzscheđãkhôngchoxuấtbảncuốnsáchnóivềloàivậttinhkhônvàkiêucăngnày.Tráilại,ôngphảimangthươngtíchnặngnề,vìđãviếtmộttácphẩmbànvềnềntảngvănhoáhi-lạp.Nhữngngườiphêbìnhkhámphárasáchnàylàmộttàiliệuthiếukhoahọcvàchứađựngnhữngphỏngđoánvuvơ.Màquảđúngnhư thế.Ôngbị thiênhạ chê làmột thiên tài lạc lối, vàdanhtiếngmộtnhàcổngữnơiôngxemracũngtheođómàtiêutan.

Khởiđầu,thiênhạkìvọngrấtnhiềunơiông.CậubéFritzsinhnăm1844tại

làngRöckenvùngSachsenvàlớnlêntạiNaumburgbênbờsôngSaale.Cậunổitiếngthầnđồng.Chacậulàmộtmụcsưcoixứ,vàmẹcũngrấtđạođức.KhiFritzđượcbốn tuổi thìchamất,không lâusauđóngườiem traicũngmất.Mẹđưa cậuvềNaumburg, và từđóFritz lớn lên trongmột gia đìnhtoànlànữgiới.Hếttiểuhọc,Fritzvàotrunghọccủagiáophậnvàsauđóvàomộtnộitrúdanhtiếng,đâuđâucậucũngđượctiếngthôngminh.Năm1864,cậughidanhhọcNgônngữcổđiểnvàThầnhọctạiđạihọcBonn.Nhưngsaumộtbánniên,FritzbỏThầnhọc.Fritzmuốnlàmmụcsưđểhàilòngmẹ,nhưng„ôngmụcsưnon“–tiếngconnítvùngNaumbergvẫntrêuchọccậu–đãsớmmấtniềmtinvàoChúa.Fritzcảmthấyquátùtùngkhisốngvớimẹ,vớiniềm tinvàvớiđờimụcsư.Anhquyếtđịnh thoát rakhỏimọi thứđó,nhưngcuộcchuyểnhướngnàyđãgặmnhấmtâmhồnanhsuốtcảđời.Saumộtnăm,NietzschevàvịgiáosưcủaanhchuyểntớiLeipzig.Ôngthầyrấtquýcậuhọctròthôngminhcủamình,nênđãkhuyênanhnhậnchângiáosưtạiđạihọcBasel.Năm1869,lúc25tuổi,Nietzschetrởthànhgiáosưthỉnhgiảng.đạihọcBaselcấptốctraochoanhbằngtiếnsĩvàbằnglênngạchgiáosư(Habilitation).ỞThuỵ-sĩ,Nietzschelàmquenvớigiớivănnghệsĩcùngthời,trongđócóRichardWagnervàbàvợCosima,màNietzscheđãcódịpgặpởLeipzig.NietzschequámênhạcWagnerđếnđộcảmhứngviếtracuốnDieGeburtderTragödieausdemGeistderMusik (Tinh thầnâmnhạcđãkhaisinhraBikịch)vàonăm1872.

Cuốnsáchlàmộtthấtbại,vànócũngbịquênnhanh.LídolàvìtừđầuthờiLãngmạn,ngườitađãnóitớimâuthuẫngiữacáigọilàtính„sángtạoxuấtthần“ (Dionysischen) của âm nhạc và cái „thể cách chân phương“(Appolinischen)củanghệthuậttạohìnhrồi,vàkinhnghiệmlịchsửcũngđãcho thấy, hai cái đó chỉ là những phỏng đoán mà thôi. Thành ra, điềuNietzschebàntớitrongsáchchẳngcógìmới.Hơnnữa,thếgiớihọcgiảâuchâu thời đó đang bận tâm tới sự hình thành củamột bi kịch khác, quantrọnghơn.Mộtnămtrướcđó,xuấthiệncuốnsáchVềNguồnGốcConNgườitừthúvậtcủaCharlesDarwin,nhàthầnhọcvàthựcvậthọcnổitiếngngườiAnh.Từlâurồi,ítnhấttừmườihainămtrướckhisáchDarwinrađời,đãcóquanđiểmchorằng,conngườicóthểđượctiếnhoádầntừnhữnghìnhtháinguyênsơtrướcđó.NhưngtrongSựHìnhThànhCácChủngLoại,vìchínhDarwinđãhémởchobiết,cóthểconngườicũngtừloàivậtmàthành,nêntácphẩmbánchạynhư tôm tươi.Trongnhữngnăm1860,nhiềunhàkhoahọctựnhiêncũngđitớimộtkếtluậnnhưvậy,vàhọnốiconngườivàoliênhệvớiloàikhỉđộtvừađượckhámphá.Mãichotớicuộcthếchiếnthứnhất,GiáohộiKitôgiáo,đặcbiệtởđức,chốnglạiDarwinvànhữngngườiủnghộông.Nhưngngaytừđầuaicũngbiếtrằng,sẽchẳngcómộtsựlùibướctựnguyệnnàonữađểquaytrởvềcáivũtrụquancủathờitrướcđó.Ngườita

không còn tin vào chuyệnThiênChúa là đấng trực tiếp tạo dựng và điềukhiểnconngườinữa.Vàcáckhoahọctựnhiêngiờđâyănmừngchiếnthắngcủahọvớimộthìnhảnhvềconngườirấtthựctế:HọbỏThiênChúađểquaysangquan tâmtớikhỉ.Vàhìnhảnhcaocảcủaconngườinhưmột thụ tạogiốngThiênChúabịvỡralàmhai:mộtđàng,sựcaocảnàykhôngcònkhảtínnữavàđàngkhác,conngườigiờđâykhônghơnkhôngkémđượicoinhưlàmộtloàithúthôngminhmàthôi.

Nietzschephấnchấnvôcùngtrướccảnhquanvũtrụmớiđó.Vềsau,cólầnôngviết:„Tấtcảcáimàchúngtacần,đólàmột(côngthức)hoáhọcchocácquanniệmđạođức,tôngiáo,nghệthuậtvàchonhữngcảmnhậncũngnhưtấtcảnhữngcảmxúcmàtacóđượctrướcnhữngtiếpxúclớnnhỏvớivănhoávàxãhội,vớicảnỗicôđơn.“Hơnbachụcnămcuốicủathếkỉ19nhiềunhàkhoahọcvàtriếtgiađãđổcôngtìmkiếmchínhcáihoáhọcđó:Họđi tìmmộtgiải thích sinhhọc cho sự sốngmàchẳngcầngì tớiThiênChúanữa.NhưngchínhNietzschethìlạichẳngquantâmmộttígìtớicuộctìmkiếmđó.Ôngquantâmtớichuyệnhoàntoànkhác:đâulàínghĩacủacáinhìn thực tế kia của khoa học đối với thân phận con người?Nó giúp conngườilớnlênhaylàmnóbélại?Khinhìnđượcrõhơnvềchínhmình,conngườigiờđâyđượcthêmgìhaylạimấtcảchìlẫnchài?Trongtìnhhìnhđó,ôngviết luậnvănWahrheitundLüge (Sự thậtvàdối trá), có lẽđây là tácphẩmtuyệtnhấtcủaông.

Câuhỏi,conngườibéđihaylớnlên,đượcNietzschetrảlờilàtuỳtheotâmtrạng.Khi conngười bất hạnh– và đây là tâm trạng thường thấy nơi conngười–lúcđóhọcảmthấybịđènén,hốitiếcvànóiratoànchuyệndởhơi.Ngượclại,lúcvuivẻ,họcónhữngcảmxúctựhàovàmơthànhsiêunhân.Cómộtmâu thuẫn ghê gớm giữa những tưởng tượng ngạomạn và giọngđiệu tự tinsấmsét trongcác tácphẩmcủaNietzschevàdiệnmạothậtcủaông:mộtdángngườinhỏcon,hơiphì,nhútnhát.Bộriaméplìlợmvớimộtcây lược vừa vặn làm chokhuônmặt ôngmangnét cứng rắn và namnhihơn,nhưngnhiềucănbệnhthủathiếuthờiđãănmònthểlựcvàtinhthầncủaông.Ôngbịcậnnặng,luônbịdằnvặtbởinhữngcơnđaubaotửvàđauđầu.Năm35tuổi,ôngcảmthấykiệtsứchoàntoànvàphảithôidạyhọcởBasel.Có lẽ chứng bệnh lậu, thường được thiên hạ xa gần nói tới, đã góp thêmphầndứtđiểmđờiông.

Mùahènăm1881,hainămsaukhitừgiãđạihọc,tìnhcờNietzschekhámpháramột thiênđườnghạgiớichochínhmình,đó làđịađiểmSilsMariatrongvùngOberengadinthuộcThụy-sĩ.Mộtcảnhtrítuyệtvời,giúpôngcóđượcnhữngphấnchấnvàđộnglựcsángtạo.Từđóđềuđặnhàngnăm,ông

tớiđâyđểmộtmìnhđidạovàđắmmìnhtrongsuynghĩ.Nhiềutưtưởnghìnhthànhởđâyđãđượcôngviết ra trongmùađôngởRapallo,ởbờbiểnđịaTrung,ởGenuavàởNizza.đasốnhữngtưtưởngđóchothấyNietzschelàmộtnhàphêbìnhbénnhạy,triệtđểvàcónhiềuđòihỏivềmặtvănchương.Ôngđãđánhđúngvàonhữngvết thươngcủa triếthọcphươngtây.Nhưngnhữngđềnghịcủariêngôngvềmộtthuyếtnhậnthứcmớivàmộtnềnđạođứcmới thì, ngược lại, lạidựahoàn toàn trên thuyết tiếnhoáxãhội chưachín mùi của Darwin và thường chạy trốn vào trong những thị hiếu thờitrangquaycuồng.Thànhra,điềuôngviếtcàngmạnhmẽbaonhiêu thì lạicàngnhưnhữngquảđấmvàokhôngkhíbấynhiêu.„ThiênChúađãchết“–câuôngviếtđiviếtlạinhiềulần–thậtranhữngngườiđồngthờivớiông,cảDarwinvànhữngtácgiảkháctrướcđó,cũngđềuđãbiếtrồi.

Năm1887,khingắmnhìnnhữngngọnnúiphủđầytuyếtcủaSilsMarialầncuối,Nietzschetáikhámphárasựgiớihạnnhậnthứccủacácconvậttinhkhôn,màôngđãcólầnđềcậptớitrongmộtluậnvăntrướcđâycủamình.Trong tác phẩm bút chiếnZurGenealogie derMoral (Về hệ tộc của đạođức),ôngmởđầuvớicâu:„Chúngta,nhữngkẻcókhảnăngnhậnbiết,lạichẳngbiếtmìnhlàai,chúngtachẳngbiếtchínhmình:điềunàykhônglạgìcả.Chúngtađãchẳngbaogiờtìmhiểumình–chuyệngìsẽxẩyra,nếumộtngàynàođóchúngtanhậnrata?“Nietzschethườngdùngngôithứnhấtsốnhiềuđểnóivềchínhmình;ôngthườngnóivềmộtloàivậtrấtđặcbiệt,màônglàngườiđầu tiênmôtả:„Gia tàicủachúng taởnơicác tổongnhậnthức của chúng ta.Chúng ta được sinh ranhưnhững con vật có cánh vànhững kẻ gópmật của tinh thần, luôn trên đường tìm tới các tổ ong kia,chúngtachỉthíchquantâmtớimộtđiềumàthôi,đólà„mangvềnhà“chomìnhmộtcáigìđó”.Nietzschechẳngcònnhiềuthờigianđểsángtác.Hainămsau,ôngbịsuysụpthầnkinhkhicònởTurin.Bàmẹmangđứacon44tuổi từ Íđại-lợivềmộtbệnhviệnởJena.Sauđó,ôngsốngvớimẹ,nhưngchẳngcònviếtđượcgìnữa.Támnămsau,mẹmất,ôngphảisốngvớicôemgáikhóưacủamình.Ngày25tháng8năm1900ôngmấtởWeimar,thọ55tuổi.

LòngtựtincủaNietzsche,điềumàôngluônbiệnhộbằnggiấybút,thậtlớn:„Tôi biết số phận của tôi, nó sẽ gắn liền với tên tuổi của tôi và làm chongườitanhớtớimộtđiềugìkhủngkhiếp“.Quảthật,cáikhủngkhiếpđóđãbiếnôngtrởthànhmộttrongnhữngtriếtgiacóảnhhưởngnhấttrongthếkỉhaimươiđangđến.Vậyđâulànộidungcủacáilớnlaođó?

đónggóplớnnhấtcủaNietzschelàsựphêbìnhhăngsayvàtriệtđểcủaông.Hơntấtcả

các triết gia trướcđó, ông saymêvạch ra cho thấy cái hốngháchvàngớngẩncủaconngười,khihọdùng tiêuchuẩn lô-gíchvàsự thậtcủa„chủngvật người“ để đánh giá thế giớimà họ đang sống trên đó. „Loài thú tinhkhôn“nghĩrằng,chúngcómộtvịtríđặcbiệtchẳngloàinàokháccóđược.Nietzsche trái lại quả quyết rằng, con người khônghơnkhôngkémchỉ làmộtconvậtvàsuynghĩcủanócũngkhôngkhácchimộtconvật,nghĩalàsuynghĩcủanócũngbịđiềuchếbởibảnnăngvàdụcvọng,bởiímuốnthôthiểncũngnhưbởikhảnăngnhậnthứcgiớihạncủanó.Nhưvậy,đasốtriếtgiatâyphươngđãlầm,khihọcoiconngườilàmộtcáigìđóhoàntoànđặcbiệt,nhưmộtthứmáyđiệntửcócôngsuấtlớnvềkhảnăngtựnhậnthức.Cóthật conngười có thể tựnhậnbiếtmìnhvànhậnbiết được thực tại kháchquan không?Con người có thật có khả năng đó không?Hầu hết triết giatrướcnayđềutrảlờicó.Cũngcómộtvài triếtgiachưabaogiờđặtrachomình câu hỏi đó.Họ đương nhiên cho rằng, trí khôn của con người cũngđồngthờilàmộtthứtinhanhcủahoànvũ.Họkhôngcoiconngườilàmộtloàithúkhônngoan,màxácđịnhchúnglàmộtthựcthểthuộcvàomộtcấphoàntoànkhác.Họchốibỏthẳngthừngmọigiasảnphátsinhtừgốcrễthúvậtnơiconngười.Hếttriếtgianàyđếntriếtgiakhácracôngđàosâuthêmhốcáchngăngiữangườivàthúvật.Tiêuchuẩnduynhấtđểđánhgiáthiênnhiênsốngđộnglàlítrívàtríhiểucủaconngười,làkhảnăngsuynghĩvàluậnđịnhcủanó.Vàhọđềuchorằng,cáiphầncơthểthuầntuývậtchấtbênngoàilàđiềukhôngquantrọng.

Vàđểbảođảmchokhảnăngnhậnđịnhđúngđắncủaconngười,cáctriếtgiađãphảichấpnhậnrằng,Thượngđếđãbanchoconngườimộtbộmáynhậnthứcđặcbiệt.Vàvớisựtrợgiúpcủangài,conngườicóthểđọcđượcsựthậtvề thếgiới từ„Cuốnsáchthiênnhiên“.NhưngnếuquảthậtThượngđếđãchết,thìbộmáynhậnthứcđượcbantặngkiahẳnchỉcókhảnănggiớihạn.Vànhưthế,bộmáynàycũngchỉlàmộtsảnphẩmcủathiênnhiên,vàcũngnhưmọi sảnphẩm thiênnhiênkhác,nóchẳng toànhảo.ChínhquanđiểmnàyNietzscheđãđọcđượccủaArthurSchopenhauer:„Chúngtachungquychỉ làmột thực thểgiaiđoạn,hữuhạn,chóngqua,nhưmộtgiấcmơ,nhưchiếcbóngbayqua“.Vànhưvậyconngườilàmsaocóđượcmột„tríkhôncóthểnắmbắtđượcnhữngcáiđờiđời,vôtận,tuyệtđối?“Khảnăngnhậnthứccủaconngười,nhưqualinhcảmcủaSchopenhauervàNietzsche,trựctiếplệthuộcvàonhữngđòihỏicủatiếntrìnhthíchứngtiếnhoá.Conngườichỉcóthểnhậnbiếtđượcđiềumàbộmáynhậnthứccủanó,vốnđượchìnhthànhquacuộcđấutranhsinhtồn,chophépnóhiểumàthôi.Nhưbấtcứmọiloàithúkhác,conngườiđổkhuônthếgiớitheocácgiácquanvànhậnthứccủamình.điềunàyhẳnrõ:Mọinhậnthứccủachúngtatuỳthuộctrướchếtvàocácgiácquancủachúngta.Nhữnggìkhôngthểthấy,nghe,cảm,nếmvà

sờ, takhôngnhậnbiếtđượcchúngvàchúngcũngkhôngcómặt trong thếgiớicủachúngta.Ngaycảnhữnggìtrừutượngnhất,chúngtacũngphảitìmcáchđọchaycóthểnhìnchúngnhưlànhữngdấuchỉ,thìmớihìnhdungrađượcchúng.Nhưvậy,đểcóthểcóđượcmộtvũtrụquanhoàntoànkháchquan,conngườihẳnphảicầncómộtbộmáynhậnthứcsiêunhâncóthểnắmbắtđượchếtmọigóccạnhcủagiácquan:cặpmắtsiêuđẳngcủađạibàng,khứugiácngửixanhiềucâysốcủaloàigấu,hệthốngđườnghôngcủacá,khả năng biết được động đất của rắn v.v.Nhưng con người không thể cóđượcnhữngthứđó,vàvìthếnókhôngthểcóđượccáinhìnkháchquantoànbộcủacácsựkiện.Thếgiớicủachúngtachẳngbaogiờlàcáithếgiớinhư„vốncócủanó“,nócũngchỉlàcáithếgiớicủaconchóconmèo,củaconchim con bọ, không hơn không kém. „Con ơi, thế giới của ta làmột cáithùnglớnđầynước!“,đólàcâugiảithíchcủacábốchocácontrongchậu.

CáinhìnkhôngnhânnhượngcủaNietzschevềtriếthọcvàtôngiáochothấysựômđồmbaobiệncủaconngườiquanhững tựđịnhnghĩacủahọ (CònviệcchínhNietzscheđặtrachothếgiớinhữngômđồmbaobiệnmới,thìđâylạilàchuyệnkhác).Íthứcconngườikhôngnhắmưutiêntớicâuhỏi:„đâulàsự thật?“.đốivớihọ,câuhỏisauđâyquan trọnghơn:đâu làđiều tốtnhấtchosựsốngcònvàthànhđạtcủatôi?Nhữnggìkhôngliênquantrựctiếptớivấnnạnnàyxemraítcócơhộicóđượcmộtvaitròquantrọngtrongcuộctiếnhoáloàingười.Nietzschemơhồhivọngrằng,cólẽsựtựnhậnthứccủaconngườingàycàngtrởnênsángsuốthơn,nócóthểtạochohọtrởthànhmột„siêunhân“và„siêunhân“nàyhẳnsẽcóđượckhảnăngnhậnthứclớnhơn.Nhưngđiểmnàycũngnêncẩnthận.Làvìchodùnhữngtiếnbộnhânloại đãđạt được cho tới nay trongviệc tìmhiểuvềnhận thứcvàvề „hoáhọc“ của con người, kể cả việc có được nhữngmáymóc tinh vi nhất vànhữngquansátbénnhạynhấttrongđịahạtnày,chúngtavẫnphảithúnhậnrằng,conngườikhôngcókhảnăngđạttớiđượcmộtnhậnthứckháchquan.

Nhưngđiềuđóchẳngcóhạigìlắm.Cólẽcònnguyhiểmhơnnhiều,nếunhưconngườithôngsuốtđượcmọisựvềchínhmình.Chúngtacónhấtthiếtcầnđếnmột chân lí độc lập bay lơ lửng trên đầu chúng ta không?Nhiều khichínhconđườngđicũnglàmộtmụctiêuđẹprồi,nhấtlàkhiconđườngđólạilàlốidẫnvàotrongchínhta,lốiđichằngchịtnhưngcũngđầyhấpdẫn.„Chúngtachưabaogiờtìmhiểumình–chuyệngìsẽxẩyra,nếumộtngàynàođótanhậnrata?“,đólàcâuhỏiNietzscheđãnêulêntrongGenealogiederMoral.Vìthế,giờđâychúngtahãycốgắngtìmhiểumình,đượcchừngnàocàng tốt.Nhưng ta sẽdùngconđườngnào, sẽ chọncách thứcnàođểthựchiện?Vàrồirakếtquảsẽrasao?Nếumọinhậnthứccủachúngtađềudiễnratrongnãobộvàbịlệthuộcvàonãobộcủaloàivậtcóxươngsống,

thìtốtnhấttahãybắtđầubằngtìmhiểungaynãobộ.Vàcâuhỏiđầutiênsẽlà:Nãobộđếntừđâu?Vàtạisaonócóđượccấutrúcnhưnóhiệncó?

•Lucyởtrêntrời.Chúngtađếntừđâu?

Hadar

LucyởtrêntrờiChúngtađếntừđâu?

đâylàcâuchuyệncủabacâuchuyện.Câuchuyệnthứnhấtnhưsau:Ngày28tháng2năm1967–Hoa-kì đội bomxuốngBắcViệtNam;ởBerlin (Tâyđức)nổilênnhữngcuộcchốngđốiđầutiêncủasinhviên,côngxãthứnhất(củanhómthanhniênsinhviênthếhệ68sốngchungchạvớinhau.Ngườidịch)vừađượchìnhthành;CheGuevarabắtđầukhởisựcuộcchiếndukínhtrêncaonguyênmiềntrungnướcBolivia;vàJohnLennon,GeorgeHarrisonvàRingoStarrcùngnhaulậpphòngthubăngnhạcởđườngAbbeytrongthủđô London. Một trong những dĩa nhạc thu băng của họ mang tên Sgt.Peppers’sLonelyHeartsClubBand,vàmộtbàiháttrongđócótênLucyintheSkywithDiamonds.Vìcái tên lạvà lời lẽ siêu thựccủabàihát,nhiềungườimênhạcBeatletớingàynayvẫntinrằng,JohnLennonsángtácbàinày trongcơn sayvàbàihátđó làmột lờingợi cama tuý.Nhưngsự thậtkhôngphảithế,nókháđơngiảnvàcảmđộng.LucykhôngphảilàaikhácngoàingườibạngáicùnglớpcủaJulianLennon,concủaJohnLennon.Cậubé Julian đã tự vẽ cô bạn này và đưa cho ông bố xembức hoạmang tên“LucyintheSkywithDiamonds”củamình.

Vànhưvậytiếptheocâuchuyệnthứhai.Năm1973:DonaldCarlJohanson,lúcđóchưađầy30tuổi,đi theomộtđoànthámhiểmtớivùngcaonguyênđầygióbụigầnthànhphốHadarcủaEthiopia.Johnansonmiễncưỡngmuốntrởthànhmộtnhàchuyênmônvềrăngcácloàivượn.Từbanămnay,anhđangviếtluậnánvềrăngvượn;anhđãtìmhiểubaonhiêulàsọvượntrongtấtcảcácviệnbảo tàngởÂuchâu,và lúcnàyanhchẳngcònhứng thúgìnữavềđềtàinày.NhưngnhiềuđồngnghiệpnổitiếngngườiPhápvàHoa-kìlạirấtcầnmộtngườibiếtnhiềuvềrăngvượnnhưanh.Aimuốnnghiêncứuvềxươngngườihoáthạch,tấtphảicầntớimộtchuyênviênvềrăng.Vìrăngthườnglànhữngcổvậtítbịhưhaonhấttrongcáccổvậttìmthấy,vàrăngngườivớirăngvượnkhôngkhácgìnhau.RiêngJohansonthìrấtmừngđượctheođoànnghiêncứu,vìconđườngtiếnthânbằngnghiêncứukhoahọcquảlà một cơ hội mới mẻ đối với anh. Johanson xuất thân từ Hartford bangConnecticut, là con trai củamột ngườiThụy-điền di cư sangHoa-kì.Chamấtsớm,khicậuDonmớihaituổi,vì thếDonphảitrảiquamộtthờiniênthiếurấtkhókhăn.Mộtnhànhânchủnghàngxómđãbảotrợcậunhưmộtđứaconnuôi,giúpănhọcvàđánhthứcdậysởthíchcổsửnơicậu.Johansonsau đó đã họcNhân chủng học và bước theo vết chân của người bảo trợmình. Chính cậu sẽ là người để lại cho nhân loại một cái gì đó lớn lao.Nhưngđólàchuyệntươnglai.Cònlúcnàyđây,ngồibớiđấtđátìmxương

ngườiởvùngtamgiácAfargầnbờsôngAwashdướiánhmặttrờinhưthiêunhưđốt, chàng trai tócđen, cao lêunghêuvàgầy trơxươngsườnDonđãchẳngnghĩđượcgìhơn.Tìnhcờanhgặpđượcmộtvàimẫuxươnglạ:phầntrêncủamộtxươngốngquyểnvàphầndướicủamộtxươngđùi.Haimẫuxươngnàyănkhớpvớinhaulạlùng.Johansonxácđịnhđólàxươngđầugốicủamộtloàivượnđibằnghaichân,caocỡ90phân,sốngcáchđâykhoảnghơnbatriệunăm.Mộtpháthiệnđộngtrời!Làvìchuyệncáchđâybatriệunămđãxuấthiệnmộtđộngvậtđứngthẳngnhưngườilàđiềutớilúcđóchưaaibiếthoặcnghĩtới.Aicóthểtinđượcđiềucủamộtchuyênviênrăngvượnhãycònvôdanhnhưcậu?Cậuchỉcònmộtcáchmàthôi:phảilàmsaotìmchođược toànbộxương!Thờigian trôiqua,vàmộtnămsauđó,ngày24tháng11năm1974,JohansontrởlạivùngtamgiácAfarcùngvớiTomGray,mộtsinhviênngườiHoa-kì.Trướckhibướcvàotrạikhảocổ,haingườilàmmộtvòngquansáthiện trường.Tìnhcờanhnhậnramộtmẫuxươngcánhtaynằmgiữađálở.Rảirácquanhđócónhiềumẫuxươngkhác:nhữngđoạnxương bàn tay, xương sườn, các đốt xương sống, nhữngmảnh xương sọ:nhữngthànhphầncủamộtbộxươngtiềnsử.

Vànốitiếpsauđâylàcâuchuyệnthứba–câuchuyệnvềmộtngườiđànbànhỏcon,từngsốngtrênmộtmiềnđấtmàngàynaygọilàEthiopia.Chịđứngthẳngkhibướcđi,đôitaytuyngắnhơntaycủamộtngườitrưởngthànhthờinay,nhưngcóhìnhdạnggiốnginđúcxươngtayngườihiệnđại.Ngườiđànbàthuộcloạilùn,nhưngbạnbègiớinamcủacôcũngkhônglớnlắm,cólẽchỉcaovàokhoảng1,4mét.Vớithânhìnhnhưthế,côrấtkhoẻ.Côcónhữngđốtxươngvững,đôi tay tươngđốidài.Chiếcđầukhông lớnnhưcủamộtngườithường,màchỉbằngđầucủamộtchúvượnngười.Xươnghàmcủacôbạnh ra và sọ trán phẳng. Có lẽ lông tóc cômàu đen, như các loài vượnngườikhácởPhichâu,nhưngđiểmnàykhôngchắclắm.Cũngkhôngbiếtđượccôkhôn lanh tớimứcnào.Nãobộcủacô lớnbằngnãocủamộtchúvượn,vàcũngchẳngaibiếtcôđãsuynghĩđượcnhữnggì.Côchết lúc20tuổi,khônghiểuvìnguyênnhângì.3,18triệunămsauđó,hồsơ“AL288-1”được xem là bộ xương đầy đủ và xưa nhất của một động vật giống nhưngười. Cô thuộc chủng Australopithecus afarensis. Australopithecus cónghĩa“Khỉmiềnnam”,vàafarensislàtêncủađịađiểmnơitìmthấycổvật:vùngtamgiácAfar.

Hainhànghiêncứunhảylênxe,tốnghếtgachạyvềlều.Chưatớitrại,Grayđãlalớn:

“Chúng tôi đã có được nó rồi, chúng tôi đã có được hoàn toàn đầy đủ!”Phấnchấncựcđộ.Johansonnhớlại:“đêmđầu,chúngtôikhôngtàinàochợp

mắtđược.Chúngtôichuyệntròkhôngdứtvàuốngvớinhauhếtchaibianàytớichaikhác”.Họhát,họnhảy.Vàđâylàđiểmnốikếtcâuchuyệnthứnhấtvớicâuchuyện thứhaivàcâuchuyện thứba:SuốtđêmhômđóbảnnhạcLucyintheSkywithDiamondsđượcphátđiphátlạivangdộiởmộtgócbầutrờiđêmxứEthiopia.Vàrồi,khôngbiếtchínhxáctừgiâyphútnào,sauđóbộxươngđầyđặn40%kiachỉcònđượcgọilà„Lucy”.VàLucyO’Donnel,ngườibạngáicùnglớpcủaJulianLemmon,cũngcólídođểvuimừng.Tênemgiờđâyđượclấyđểlàmbảochứngchomộtbộxươngcómộtkhônghaivàcổxưanhấttrongtoànbộcổsửvànguyênsửthếgiới.

LucycủaJohansonchứngminhchothấy„nôiloàingười”nằmởPhichâu,điềunàytrướcđóngườitacũngđãmơhồtinnhưthếrồi.Lịchsửnguồngốcloàingười,bao lâucònđượchìnhdungnhư lịchsửphát triểncủa từngcánhân,bấylâuvẫnkhôngxoáđihuyềnthoạivềtạodựng.Nhưnghìnhảnhvềnôisinhthànhtrênđâycũngđồngthờilàmchocácnhànghiêncứuhivọngrằng, rồi đây họ sẽ xác định được biên giới giữa loài người và loài vật;khôngnhữngxácđịnhvềđịađiểm,màcảvềthờigiantừlúcconngườibướcrakhỏiRãnhGregory (Gregory-Spalte)miềnđôngPhichâu,bắtđầuđứngthẳngvàbiếtsửdụngvũkhíđáđẽo,chođếnkhitrởthànhnhữngkẻsănbắnthúhoangbiếtnóinăngtraođổivớinhau.Nhưngđâyquảthậtcóphảilàloàiđộngvậtđầutiênvàduynhấtbiếtđứngthẳng,biếtsửdụngdụngcụsănbắncácthúhoanglớnkhông?Chođếnlúcđó,vếttíchcổnhấtmàngườitatìmđượccủamộtloàivượnngười

(Hominoidea)cóniênđạivàokhoảng30triệunăm.Tuynhiên,ngườitahiệngầnnhưchẳngbiếtchútgìthêmvềloàivượnnày.Làvìchỉcóđượcmộtvàimẫuxươnghàmdướikhôngđầyđủvàhưhạinhiều, thế thôi,đó là tất cảnhữnggìcóđượcđểcácnhàkhoahọcđưaranhữngkếtluậncủahọ.Cảviệcphân loại các loàivượncổ saunày,người ta cũngnhưđang lầnmò trongđêmtối.Chỉkhirừngvàđồngcỏxuấthiện,khoaCổnhânchủnghọcmớicóđượcmột cái nhìn rõ hơn.Khoảng 15 triệu năm trước, các lực ép dữ dộitronglòngđấtđãđẩyvỏđịacầuphíađôngchâuPhilênmộtđộcaogần3000métcáchmặtbiển.Cáctảngđálụcđịabịuốncong,nứtthànhmộtrãnhdàitrên4500câysố,vàtừkherãnhđóxuấthiệnmộthệthựcvậthoàntoànmới.NhờsựhìnhthànhRãnhGregoryvàthunglũng(GreatRiftValley)trongđómàcácloàivượn–vàtừđóloàingười-cũngxuấthiện.Nhàcổnhânchủnghọc nổi danhRichard Leakey phỏng đoán: „Nếu RãnhGregory đã khônghìnhthànhởđịađiểmđóvàvàothờigianđó,thìloàingườicólẽcũngđãkhôngxuấthiện“.

PhíatâyRãnhlànhữngcánhrừngnguyênsinhvớithứcănphongphú,nơi

sinhsốnglítưởngchocácloàilinhtrưởng.Phíađông,tráilại,lànhữngbánsamạc,nhữngrừngcỏnhỏvàđồnglầysônglạchtạoradonhữngcánhrừngchết.Cáchđâyđộbốnhaynămtriệunăm,đâylàđấtsốnglítưởngchomộtvàiloàiHominid(vượnngười),chẳnghạnnhưloàiAustralopithecus,làloàiđầutiêncóthểđứngthẳngkhiđi.Mộtvàiloàitrongsốnàyđãbiếnmấtvàomột lúc nào đó, các loài khác vẫn tiếp tục sinh sôi phát triển. Cách đâykhoảngbatriệunăm,

Australopithecus tách ra thành nhiều loài khác, mà nay ta biết khá rõ vềchúng. Trong các loài mới này có Australopithecus robustus vàAustralopithecus africanus. Australopithecus robustus là loài có sẽ sốngbằngthựcvậtvớichiếcsọvạmvỡvànhữngxươnghàmrấtlớn,loàinàyđãbiếnmấtkhoảng1,2triệunămtrước.CònAustralopithecusafricanuscósọnhẹhơnvàrăngnhỏhơn;nóđượcxemlàgốctổcủaHomohabilisvốnlàđạibiểuđầutiêncủagiađìnhHominae(giốngngười),nhưngloàinàycònđượcphânraítnhấtthànhhailoàinữa,màngàynaytahoàntoànkhôngbiếtgìvềmốidâybàcongiữachúng.

SọcủacácAustralopithecinenđúnglàsọkhỉ.Cũnggiốngnhưcácloàilinhtrưởngkhác,cặpmắtcủachúngnằmdôiraphíatrướcsọ,điềunàycónghĩa,loàikhỉluônchỉnhìnđượcmộtphía.Muốnmởrộngtầmnhìn,chúngphảiquayđầu.Mộthệquảcủatìnhtrạngnàylàkhỉcólẽmỗilúcchỉcóđượcmộttìnhtrạngíthứcmàthôi.Vìchúngkhôngthểnhậnthứcđượcnhiềuchuyệntrong cùngmột lúc, nên những sự vật chỉ tiếp theo nhau hiện lên trong íthức. Góc nhìn hạn chế như vậy là điểm hoạ hiếm nơi các loài có vú; ởnhững giống vật khác như ruồi hay bạch tuộc thì tầm nhìn của chúng vôcùng lớn.Cònvềkhảnăng thị lực,mọi loàikhỉđềunằmởđộ trungbình.Khảnăngthấycủachúngkháhơnngựahaytêgiác,nhưnglạithuarấtxacácloàichimưng.Cũnggiốngnhưhầuhếtcácloàithúcóxươngsống,nơivượnhaykhỉcósựphânbiệthaivùngnhậnthứctráivàphải.Quanniệm„trái“và„phải“ảnhhưởngtrênkinhnghiệmvềthếgiớivàcảtrênlốinghĩcủachúng.Cácloàisứa,saobiểnvànhímbiểnkhôngcósựphânbiệtphảihaytráiđó,vìóccủachúngmangdạnghình tròn.Các loàikhỉ cũngkhôngcảmđượcnhữngbiếnđổicủagiòngđiện,kháchẳnvớinhiềuloàithúkhác,đặcbiệtnơicámập.Khứugiáccủakhỉrấtdở,thuaxachó,gấuvànhiềuloạicôntrùng.Khảnăngnghecủachúngkhátốt,nhưngcũngkhôngbìđượcvớichó,vớigấu.

Diễn tiến lạ lùngnàođãxẩy ranơivàiba loàivượncáchđâyđộba triệunăm,điềunàykhoahọcvẫnchưabiếtđược.Chỉtrongmộtthờigiantươngđốingắnđó,nãocủachúngđãlớnlêngấpbalần.Australopithecuscókhối

lượng óc từ 400 tới 550 gram; óc củaHomohabilis cách đây khoảng haitriệunămnặng từ500 tới700gram;LoàiHomoheidelbergensis vàHomoerectus xuất hiện cách đây độ 1,8 triệu năm có khối óc từ 800 đến 1000gram.VàkhốióccủaloàingườitântiếnHomosapiens,xuấthiệncáchđâykhoảng400000năm,cânđượctừ1100tới1800gram.

Cácnhàkhoahọc trướcđâygiải thích,khối lượngócgia tăngchính làdoviệcthíchứngvớimôitrườngsống.MôitrườngsốngtrongthảonguyêncủaRiftValleyhoàntoànkhácvớihoàncảnhsốngtrongcácrừnggiàtrướcđó,vàcácAustralopithecinen cũngnhưcácgiốngHomo cổđãphải thíchứngvớicácmôitrườngsốngmới.điềunàyđúng.Nhưngviệcgiatăngquánhanhđộlớncủaócdohậuquảđiềukiệnsinhmôithayđổilàchuyệnchẳngbìnhthườnggìcả,nóphảiđượccoilàmộtbiếncốhoàntoànbấtthường.Cácloàithúphảithíchứngvớisinhmôi,dĩnhiên.Chúngbiếnđổi,lớnthêmhaynhỏlại, nhưng óc của chúng không thể phình lớn nhanh như thế được. Linhtrưởngtrongvùngthảonguyênhiệnnaycũngchẳngkhôngìhơnlinhtrưởngtrongcácrừnggià.Nhưngkhốióccủacácgiốngvượnngườicổgiatăngquánhanhcáchlạthường,cònnhanhhơntầmlớncủathânxácchúng-điểmnàychođếnnaymớichỉthấyđượcnơiloàingườivàloàicáheomàthôi.

Chúng tabiếtđược tiến trìnhphát triểnđặcbiệtcủaócngười lànhờcôngtrìnhriêngbiệtcủahaitácgiảngườiPháplàEmileDeveauxvàngườiHoà-lanlàLouisBolktrongnhữngnăm1920’.Theohaivịnày,conngườikhilọtlòngmẹvẫnchưapháttriểnđầyđặn,trongkhiđócácloàivượnngườikhisinh ra thì đã phát triển gần như đầy đủ rồi. Thời gian phôi thai nơi conngườidàihơnvàtrongthờigianđóconngườiđãcókhảnănghọctập.Khoanghiêncứunãongàynayđãcóthểxácnhậnđiểmnày.Trongkhióccủamọiloàicóvúkhácsaukhisanhlớnchậmhơnthểxác,ócconngườitừthờiphôithaichotớimộtthờigiandàisaukhisanhvẫntiếptụcpháttriểnvớivậntốcngangbằngvận tốc phát triển của thể xác.Bằng cách đó, óc người đã cóđượcmộtđộlớnvượtlêntrêncácloạivượnngườikhác.đặcbiệttiểunãovàvỏđạinãođãcóđượcnhiềulợiđiểmtrongsựpháttriểnnày.Vàtrongđạinão,đặcbiệtnhữngvùngliênquantớikhảnăngđịnhhướng,khảnăngâmnhạcvàkhảnăngtậptrunglàquantrọngnhất.

đólànhữnggìngàynaytabiếtđượcnơitiếntrìnhpháttriểnnão.Nhưngtạisao,khoảng

ba triệu năm trước, nó lại xẩy ra như thế?Không rõ. Chúng ta càng biếtchínhxácvềdiễntiếnbaonhiêu,thìlạicàngmơhồvềlídocủadiễntiếnđóbấynhiêu.Làvìchỉnhucầuthíchứngmàthôithìkhôngđủđểgiảithíchsự

tăngtrọngquánhanhcủanão,chodùtacóđủlídođểbảorằng,hoàncảnhsốngmớinơithảonguyênđòihỏiphảicómộtthíchứnglớn.đúng,khảnăngđứnghaichânlàmthayđổicungcáchchạytrốn.đúng,đờisốnggiađìnhnơithảonguyênkhônggiốngnhưtrongrừnggià.đúng,nơithảonguyênphảicócáchsăntìmnhữngthứcănmới.Nhưngtấtcảnhữngcáiđócũngkhôngcắtnghĩađượcđộlớngấpbacủanão.Nãoconngườiquáphứctạp,nókhôngchỉlớnlênvìhoàncảnhsinhmôimàthôi.NhànghiêncứunãoởBremen,GerhardRoth,viết:„Khôngphảihoàncảnhsốngđãbuộcconngườiphảicómộtvỏnão(Cortex)haymộtvỏnãotrướclớn.Nhữngthứnàyconngườicóđượclàdotraotặngmộtcách‘nhưngkhông’“.

Nhưvậy,sựpháttriểncủanãongườikhôngchỉdoảnhhưởngcủacácđiềukiệnmôisinh.Nếutrongchươngđầucónói,bộnãocủaloàivậtcóxươngsốngchúngtalàkếtquảcủasựthíchứngvớitiếntrìnhtiếnhoá,thìtaphảithúnhậnrằng,chúngtavẫnchưabiếtgìchínhxácvềnhữngmốiliênhệnày.Cóthểnói,chotớilúcnàychúngtachẳngbiếtlídonàođãđưađếnsự„tốiưuhoá“này.Vàsuốtmộtthờigianrấtdài,chaôngchúngtađãítsửdụnghếtkhảnăngcủabộnãovốnlớnnhanhtrongđầu.TừAustralopithecus tớiHomohabilisvàHomoerctusnãođãlớnvớitốcđộkinhhoàng,nhưngcuộcsốngvănhoáđãkhôngcógìthayđổi,chẳnghạnnhưchẳngcóđượcnhữngcảitiếntrongviệcchếbiếnhaysửdụngnhữngdụngcụ.Ngaycảlúcnãođãgầnnhưpháttriểntươngđốixongvàokhoảngmộttriệunămtrướcđây,chaôngHominidencủachúngtatrongsuốtnhiềutrămngànnămcũngđãkhôngsángchếrađượcgìhơnngoàimấymiếngđáđẽonhọnthôsơ.NhữngdụngcụcủangườiNeandertaler,mộtchủngloạiđãbiếnmấtcáchđâytrêndưới40000năm,cũngthôsơvàítđượcmàibén.Nênbiếtrằng,khốilượngbộnãocủachủngNeanthalercònlớnhơnnãocủangườithờinay!

Trong tiến trìnhphát triểncủa loàingười tân tiếnvớinềnvănhoácómộtkhônghaicủahọ,nãogiữvaitròquyếtđịnh,điềunàyđãrõ.Nhưngtạisaoconngườiđãsửdụngkhảnăngcải tiếnkĩ thuậtcủamìnhquátrễđếnnhưthế?Câu trả lờicó thể là:Vai tròcủanãokhôngphảiđểcải tiếnkĩ thuật,nhưngnómangnhữngnhiệmvụnàođókháchơn.Cũngnhưcácvượnngườingàynaytuykhônngoanhơn,nhưngvẫnchỉbiếtbẻcànhnémđá,chỉbiếtsử dụng các dụng cụmột cách thô thiển như thời các Australopithecinentrướckia.Vượnngườidùngphầnlớntríkhôncủachúngchocuộcsốngxãhộiphứctạp;vànơiconngườicũngthế,đồngloạilàtháchđốlớnnhấttrongcuộc sống hàng ngày của họ (Xem bài Cây kiếm của người giết rồng).Chúngtachỉsửdụngmộtphầnrấtnhỏkhảnăngcủamình,bởivìTrítuệlàthứchúng tachỉcần lúcchúng tagặpbímà thôi.Ngaycảnếunhữngnhànghiên cứuvượn lấyốngnhòmmàquan sátAlbertEinstein, nhưhọngày

nay quan sát các chú khỉ, thì họ cũng chẳng nhận ra gì đặc biệt nơi ông.Trong cuộc sống thường ngày với ngủ, thức, ăn, uống, bận áo quần v.v.Einsteinchẳngcầngìtớibộócthiêntàicủamình,bởivìnhữngsinhhoạtđóchẳngđòihỏitiachớpsángtạonàocả.

Nãoconngườilàmộtbộmáylạlùng.Nhưngnókhôngphảilàmộtbàncờvitính, luôn phải động não để tìm những nước cờ hiểmyếu. Thường thì bộmáynàychạyởmứcthấp,vànhưvậythìloàingườingàynaycũngkhôngkhácgìchaônghọtừthủahồnhoang.Conngườingàynaycũngkhôngkháckhỉvềnhữngbảnnăngnềntảngvàvềcungcáchgâychiếnvàxâmlược,vềnhữnggìthuộcphảnxạ,vềtìnhcảmgiađìnhvàcộngđoàn.Càngbiếtvềđờisốngcácthúvật,chúngtacàngrõhơnvềchínhmìnhvốnlàâmbacủa250triệunămtiếnhoácủaloàivậtcóvúvọnglêntừnãocủata.

Như vậy, loài thú tinh khôn củaNietzsche đúng là những thú vật, và khảnăngnhậnthứccómộtkhônghaicủachúngtrướcsauvẫnlàmộtẩnsố.Mộtvài triết gia thời Lãngmạn đầu thế kỉ 19 cho rằng, thiên nhiên vận hànhkhôngphảivôđịnh,nhưngcómụcđích,vàmụcđíchcuốicùngcủanólàsựhìnhthànhloàingười-vàchủngloạingườiđượchìnhthànhnênlàđểgiảimậtsựvậnhànhcủa thiênnhiên.Cácvịđóđãhiênngangbảo rằng, thiênnhiênsẽtựbạchhoámìnhranơiconngười.Nhưngthựctếchẳngcógìminhchứngcholậpluận:conngườivàhànhvicủahọlàcùngđíchhànhtrìnhcủathiênnhiêncả.Khôngnhữngchuyệnvậnhànhcủathiênnhiên,màngaycảkháiniệm„mụcđích“cũngđángngờ.Mụcđíchlàmộtphạmtrùtưduyrấtmangtínhngười(loàitắckècómụcđíchkhông?),nóđặcbiệtgắnliềnvớicácquanniệmcủaconngườivề thờigian, cũnggiốngnhưcáckháiniệm„tiếnbộ“và„ínghĩa“.Nhưngthiênnhiênlàchuyệncủavật lí,hoáhọcvàsinhvật.Vàkháiniệm„ínghĩa“mangnhữngtínhchấthoàntoànkhácvớiPrôtêin,chẳnghạn.

NhữngcôcậutinhkhônnhấttrongđámthúcủaNietzscheđãhiểurađượcđiều đó, nên họ không còn mơ làm chuyện ôm đồm to lớn là đạt tới sự„kháchquan“củathựctạinữa.Songgiờđâyhọtựhỏi:đâulàđiềutôicóthểhiểuđược?Vàcáihiểuđócũngnhưcáicóthểhiểuđóhoạtđộngrasao?Cáctriết gia cho rằng, đây làmột „chuyểnhướng tri thức“ đưa tới nhữngnềntảngchoviệc tìmhiểuvềchínhmìnhvàvề thếgiới.đểhiểuđiềunày, tôimuốn dẫn quý vị hành trình vào các nền tảng của bộmáy nhận thức củachúngta,nhữngnềntảngmàchúngtađãchiasẻvớinhaumộtsốđiểmquantrọngquacâuchuyệnLucy trênđâyrồi.Chúng tahãycùngLucybayvàomộtvũtrụcònhàohứnghơntấtcảnhữngvũtrụmàcáctriếtgiatrướcđâyđãbayvào.ChúngtahãykhámpháCảmgiácvàTưduycủachúngta,bằng

cáchhànhtrìnhvàotrongnãobộcủachúngta.

•VũtrụTinhthần.Nãocủatôihoạtđộngnhưthếnào?

Madrid

Vũtrụtinhthần.

Nãocủatôihoạtđộngnhưthếnào?

Trênthếgiớinày,cáigìphứctạpnhất?Mộtcâuhỏikhó,nhưngcũngkhôngđếnnỗiquákhóđốivớicácnhàkhoahọc.Câutrả lờicủahọ:Bộnãoconngười! Nhìn từ bên ngoài, bộ óc chẳng có gì thật đặc biệt. Nó cân nặngkhoảngmộtkírưỡi,manghìnhdángmộthạtdẻrừngđầyđặnvàmềmmạinhưmộtquảtrứngmềm.Nhưngtrongnóchứađựngmộtbộmáycólẽkhúcmắcnhấttrầngian.Mộttrămtỉ(100000000000)tếbàothầnkinhtươngtácvớinhauquatớinămtrămngàntỉ(500000000000000)mạchnối.Ngườitabảo,lượngmạchnốiđótươngđươngvớitổngsốlácâyrừngmiềnlưuvựcsôngAmazonabênNamMĩ.

Chotớikhoảng120nămvềtrước,hầunhưchẳngcóaibiếtgìvềđờisốngbêntrongcủabộnão.Nhữngnỗlựctìmhiểunótrướcđâycũnggiốngnhưlấyđènpinchiếuvàobầutrờiđêm.Kểcũnglạ,hầunhưngàynaychẳngcóaibiếttớingườiđầutiênkhámpháracácchứcnăngvàsựhoạtđộngcơbảncủabộóc.Nếulậpmộtdanhsáchthậtkháchquanvềnhữngnhànghiêncứuvàtư tưởngnổidanhnhất trongthếkỉ20, thìkhôngthểkhôngcótên tuổicủaSantiagoRamónyCajal.Vậymàkhôngmộtcuốnsáchtiếngđứcnàođềcậptớitiểusửcủaông.

Cajalsinhnăm1852ởPetilladeAragóntrongvùngNavarranướcTây-ban-nha.ÔngkémNietzsche8tuổi.KhiCajalsinhravàlớnlên,thìbênLondonDarwin đang bắt đầu viết cuốn sách lớn của ôngNguồn Gốc Các ChủngLoại.Lúcnhỏ,Cajalmuốntrởthànhhoạsĩ.đểnghiêncứucơthểconngười,haichaconcậuđibớiđấtnghĩađịacũđểtìmxươngngười.ChacậulàmộtbácsĩgiảiphẩuvàcóđượcmộtchỗlàmtrongphòngcơthểhọccủabệnhviệntỉnhSaragossa.ViệcđiđàoxươngvớichacuốicùngđãkhiếncậubỏnghềhoạchuyểnsangngànhCơthểhọc.DarwinđãbỏhọcIkhoa,vìcảmthấykinhtởmkhigiảiphẩuxácchết.Cajaltráilạicảmthấysaymêkhiđượckhámxácchết.Cậutrởthànhbácsĩlúc21tuổi.Vìsaymêvớixácchếtvàxươngngười,nêncậuđầuđơnvàoquânđội.Tronghainăm1874-1875,cậuthamgiavàomộtchiếndịchsangKubavàbịnhiễmtrùnglaovàsốtrétởđó.Lúctrởvề,cậulàmbácsĩphụtátrongphânkhoaIcủađạihọcSaragossa.Năm1877,cậuđượcđạihọcComplutenseởMadridcấpbằngtiếnsĩikhoa.LàgiáosưmônCơthểhọcmôtảvàtổngquát,Cajallầnhồikhámphárathếgiớilạlùngcủabộnão.Tạisaođãchẳngcómộtaiquantâmnghiêncứucặn

kẽbộócconngười?Chotớilúcđó,ngườitachỉtìmhiểusựsắpxếpchungchungcủacácvùngnãomàthôi.Cajalđặtrachomìnhmộtchươngtrìnhđầycaovọng:Ôngmuốntìmhiểunhữngdiễntiếnxẩyratrongnãovàmuốnlậpra một môn học mới, mà ông gọi là „Tâm lí học luận lí“ (RationalPsychologie).Ông dùng kính hiển vi quan sát từng látmột các tế bào ócngườivàvẽratấtcảnhữnggìôngthấyđược.Năm1887,ôngqualàmgiáosư mônMô học và Bệnh lí học tại đại học Barcelona, và rồi năm 1892chuyểnsangdạyởComplutenseởMadrid,đạihọcdanh tiếngvà lớnnhấtnướcTây-ban-nhathờiđó.Tạiđâynăm1900,ôngtrởthànhgiámđốcViệnVệSinhQuốcGiavàSởInvestigatiónesBiológicas.

MộtbứcảnhchụpCajalngồitrongphònglàmviệcđầynghẹtsáchởMadrid,tay phải chống đầu với bộ râu bờm xờm, mắt mơ màng nhìn bộ xươngngười.Một bức hình khác chụpông cũng trong tư thế đó trong phòng thínghiệm,vớichiếcáochoàngravẻphươngđôngvàchiếcmũvảicủangườiphichâu.Mắtôngsâuvàđen.Quảthậtôngmanghìnhdángmộthoạsĩhơnlàmộtnhàkhoahọc.Lúcvềgià,khuônmặtôngtrởnêntốitămbíẩnhơn;thoạtnhìncứnhưlàkhuônmặtcủamộttàitửHollywoodchuyênđóngvaitayphảnphúcnhamhiểm,nhưmộtkhoahọcgiabịquỷám.NhưngCajalchẳngnhamhiểmmộtchútnào.Tráilại,ôngrấtđượcngườiđươngthờiyêumếnvàkínhtrọng.Ônglàngườikhiêmtốn,đạilượng,hàihướcdễthươngvàrấtthongthả.

Cajalchỉnghiêncứuócngườivàócthúvậtđãchết.Thờiđó,vàocuốithếkỉ19,việcgiảonghiệmócsốngcònlàđiềucấmkị.đốivớiCajal,làmviệcvớiócchếtđúnglàmộtcựchình,vìnhưthếôngkhôngthểnàothậtsựbiếtđượcnãohoạtđộng ra sao.NhưngCajalđã cócách,vàđấy là cáiđộcđáoquỷquáicủaông,nếumuốnnóinhưthế:Ôngbiếtcáchlàmchotếbáochếtsốnglại.Ôngdùngkínhhiểnviquansátcáctếbào,môtảkĩlưỡngcácdiễntiếnhoạtđộngcủachúng.Vàbằngmộtgiọngvănsốngđộng,ônglàmchongườiđọccócảmtưởngnhưcáctếbàođangcảmgiác,hànhđộng,hivọng,cũngnhưđangmangtrongmìnhnhữngthamvọng.Mộttếbàođangdùngthânsợicủanó„lầnmòtứphíađểtìmđếnthânsợikhác“.Cứnhưthế,Cajalmôtảcấu trúc tinh vi của các tế bào và qua đó đặt nền choviệc nghiên cứuhệthốngthầnkinhnãobộvềsau.Ôngđãviếttấtcả270luậnvănkhoahọcvà18cuốnsách.Nhữngtàiliệunàyđãbiếnôngthànhmộtnhànghiêncứunãonổitiếngnhấttừxưatớinay.Năm1906ôngđượctraogiảiNobelvềikhoa.

CácnghiêncứucủaCajalrấtquantrọng,làvìcácthầnkinhnãohoàntoànkháchẳncáctếbàocơthểbìnhthường.Chotớilúcđó,khoahọcchưabiếtđượcnhữnghìnhdạngbấtthườngítcóvớinhiềuchânrếttinhvicủatếbào

não.Cajalvẽlạinhữngtếbàonàybằngnhữnghìnhảnhrấtchínhxác,bằngnhữngmôhìnhmànglướinhệnlạlùng,vàhầuhếtnhữngpháchoạcủaôngmanghìnhthùnhưnhữngrongbiểnliti.Chínhôngkhôngphảilàngườiđãđưaranhữngkháiniệmchuyênmônquan trọngmànaychúng tađangsửdụng,nhưngcácmô tảvôcùngchínhxáccủaôngvềcác thành tốcủahệthốngthầnkinhnãothìchotới lúcđóchưacóaisánhkịp.Ôngvẽvàgiảithíchcáctếbàothầnkinh(Nơrôn)cũngnhưcáctuasợidàingắn(Axôn)ởhaiđầuNơrôn.Lầnđầutiêncácphânnhánh(Dendriten)củaAxônđượcmôtảmộtcáchchínhxác,vàôngdùngtừSynapsencủađồngnghiệpngườiAnhCharlesScottSherringtonđểđặt tênchocácđiểmtruyền thôngcủa tếbàonãonằmcuốicácDendriten.Quanhữngnghiêncứuhếtsứccẩn trọngcủaông,Cajalđượccoinhư làngườiđãkhámphá rabảngchữcáicủa tếbàothầnkinhnão.Nhưngquytắcvănphạmcủabảngchữcáiđó,vàhơnthếviệcđặttênchocácNơrôncũngnhưsựhoạtđộngcủacáimàônggọilàcácvòngmạchnốithầnkinh,thìvẫnđangcònnằmtrongtưởngtượng,chứôngchưanắmđượccụthể.

Cónhiềuđiềuphỏngđoáncủaôngvềsauđã trở thànhsự thực.điềuquantrọngnhấttrongcácphỏngđoánđó,làcácdòngđiệnthầnkinhquanãovàtủysốngluônchạytheomộtchiều.CácSynapsencủatếbàothầnkinhnàytruyềnthôngvớicácSynapsencủatếbàothầnkinhkhác.Nhưngcáctếbàoluônluôngiaothôngtrênconđườngmộtchiều,khôngbaogiờcóhiệntượngquayngược chiều trở lại.Cajal đãkhông thể cắt nghĩa đượcviệc traođổigiữacácSynapsendiễnranhưthếnào,vìvớicáctếbàothầnkinhchếtôngkhông thể nhận diện được các hoạt động điện từ và hoá học của chúng.Nhưngôngbiếtrằng,cósựchuyểngiaocáctínhiệu.NhàsinhlíhọcngườiđứcOttoLoewinăm1921lầnđầutiênđãchứngminhđượcsựdichuyểncủacáctínhiệuthầnkinhtừSynapsenàyquaSynapsekhác,nhờvàomôigiớicủamộtchấthoáhọc.Cajalđãkhôngthểbiếtđượcđiểmnày.

Cajalmấtnăm1934,thọ84tuổi.SuốtbamươinămsaukhiCajalquađời,trongkhicácnhàkhoahọcởÂuchâu,Hoa-kìvàÚcđổcông tìmhiểusựvậnhànhtínhiệuđiệntừvàhoáhọccủathầnkinhnão,thìkhoahọcgiacácnơikháccốgắngtìmhiểuvai tròcủa từngvùngnãobộ.Vùngnãonàocóphận vụ gì và tại sao? Trong những nghiên cứu này, mô hình của PaulMacLeanngườiMĩtrongthậpniên1940´lànổitiếnghơncả.Vìloàingườiđilêntừcácloàivậthạđẳng,nênMacLeanchiabộnãoconngườirathànhnhiềuvùngtươngứngvớitừngcấpđộtiếnhoákhácnhau.Theođó,nãobộconngườithậtragồm„babộóc“.Bộđầutiênlà„Ócloàibòsátsơđẳng“,gồmchủyếuTrụnão(Hirnstamm)vàNãogiữa(Zwischenhirn).Ócbòsátlàhình thái „thấp nhất“ của não bộ. đây là nơi xuất phát các bản năng bẩm

sinh,ócnàyítcókhảnăngtậpthànhvàkhôngthíchhợpchomọitươngtácxã hội. Bộ thứ hai là „Óc loài có vú hạ đẳng“; nó tương đương vớiHệLimbic(limbischesSystem).đâykhôngnhữnglànơixuấtphátcácbảnnăngtựnhiênvàcáccảmgiác,màcòn,nhưMacLeannói,làđiểmthínghiệmđầutiêncủathiênnhiêntrongviệcxâydựngíthứcvàtrínhớ.Bộthứbalà„Ócloàicóvúthượngđẳng“;nótươngứngvớiNeocortex,lànơilítrí,tríhiểuvàkhảnăngluậnlíhìnhthành.Ócnàyhoạtđộngkhôngtuỳthuộcvàohaióchạcấpkia.MacLeanchorằng,sựphânchiabaloạiócnàyrấtchặtchẽ.Vìthế,cũngtheoông,giữaHệLimbicvàNeocortexcórấtítliênhệvớinhau;cảmgiácvàtríhiểunằmởhaióchoàntoànkhácbiệt;vàđólàlídotạisaochúngtarấtkhócóthểkiểmsoátđượccảmgiácvàlítrícủamình.

QuanđiểmcủaMacLeanrấtphổbiến,vànócũngdễhiểu.Việcphânchiabộnão thànhba cấp củaôngcũngkhiến ta liên tưởng tớiquanđiểmcủa cáctriếtgiatừhaingànnămnaychorằng,cácbảnnăngthúvậtvàcáccảmgiáccao cấp cũng như trí khôn tinh tế của con người hoàn toàn biệt lập nhau.ThuyếtcủaMacLeanvẫncònxuấthiệntrongnhiềucuốnsáchgiáokhoathờinay.Nhưngtiếcmộtđiều,thuyếtcủaôngsai.Khôngcóbabộóchoạtđộngđộclậptrongnãobộ!Vàquanđiểmsauđâycủaông:baócđóđãtiếptheonhaupháttriểntừloàibòsátlênloàicóvúhạđẳngtớiloàingười,cũngsai.Là vì ngay loài bò sát cũng có Hệ Limbic giống như nơi loài người. VàchúngcũngđãcómộthệthốngmàtacóthểtạmsánhvớiNeocortexnơiloàicóvúthượngđẳng.Nhưngquantrọngnhất:giữacácbộphậnTrụnão,Nãogiữa,Tiểunãovàđạinãocónhữngmốiliênhệrấtchặtchẽ.Chúngkhôngđơngiảnlànhữnggìchồngxếplênnhau,nhưMacLeannghĩ.Mốiliênquanđadạngvàphongphúnàythậtquantrọng,vìnhờđótamớihiểuđượccáchthức hoạt động thật sự của các bản năng, cảmgiác, í chí và suy nghĩ củachúngta.

Thựctếchothấycónhiềuđiềuđượcsuyđoánbởicácnhànghiêncứunãotrongvòngmộttrămnămtrởlạiđâychẳngđúnggìlắm.Quảthật,trongthậpniên1820´,nhàsinhlíhọcngườiPhápJeanPierreMarieFlourens(vềsaulàmộtngười triệtđểchống lạiDarwin)đãnhận ra rằng, cómộtmối liênhệchặt chẽgiữacác thànhphần trongnãobộ.Ôngđã lầnhồi cắtbỏđi từngphầnóccủacácthúvật thínghiệm,đặcbiệtcủagàvàbồcâu,đểxemcoikhảnăngnàonơicácthúvậtđóbiếnmất.điềulàmôngngạcnhiên,làcácconthúđócùngmột lúcgiảmđinhiềukhảnăng,chứkhôngphảimộtkhảnăngnàođó tươngứngvới từngphần củanãobộ.Cũng tương tựnhưbộmáy tínhHAL trong phimOdyssee2001 của StanleyKubric; cứmỗi nốtđiệnbịtắtbớtđithìmáychạychậmvàìạchhơn,chứnókhôngvìthếmàkém thôngminh hơn. Flourens nhận thấy quan điểm cho rằng, não bộ có

nhữngvùngtươngứngvớinhữngkhảnăngnàođónhưtínhtoán,nói,nghĩ,nhớ…làsai.Nhưngôngcũngđã lầm,khicườngđiệubảorằng, tấtcảcácthànhphầntrongnãobộđềucùnggiữvaitrònhưnhau.Vìthế,thếhệkhoahọcgiasauFlourensvàtrướcCajalđãquayrađặcbiệttìmhiểuxem,đâulànhiệmvụcơbảncủatâmnãovàcủacácvùngnão.Mỗingười,tùyvàonhậnđịnhriêng,tựvẽchomìnhmộtbộbảnđồnão.TuyệtdiệunhấtlàcáckhámpháriêngrẽcủanhàcơthểhọcngườiPhápPaulBrocavànhàthầnkinhhọcngườiđứcCarlWernickevềhaitrungtâmngônngữkhácnhaunơinãobộ:Vùng phát âmBroca (Broca-Areal) được khám phá năm 1861; vùng hiểungônngữWernicke(Wernicke-Areal)đượckhámphánăm1874.

Ngàynay,nãobộđượcphân ra thànhTrụnão,Nãogiữa,Tiểunãovàđạinão.TrụnãolàphầnnãodướicùngnằmgiữađầuvàbaogồmTâmnão,cácCầuvàNãosau(phầntuỷkéodài).Trụnãokhởiđộngcácgiácquanvàđiềuhợpnhữngquátrìnhcửđộngtựnhiênnhưnhịptim,nhịpthở,thayđổitếbàovàcácphảnxạconngười,chẳnghạnnhưviệcchớpmắt,nuốt,ho.NãogiữalàmộtvùngtươngđốinhỏnằmphíatrênTrụnão,baogồmHypothalamus,Subthalamus,Epithalamus và phần trên củaThalamus.Nó giữ vai trò củamộtngườimốiláivàmộtgiámđịnhviêntìnhcảm.Nónhậncáctínhiệugiácquanvàchuyểntiếptớiđạinão.Làmộthệthốngnhạycảmgồmnhữngdâythầnkinhvàcácchấtkíchtố,Nãogiữađiềukhiểncáchoạtđộngnhưngủ,thức,cáccảmnhậnđauđớn,điềuhoàthânnhiệt,vàngaycảcácdụcvọngcủachúngta,chẳnghạnnhưsinhhoạttìnhdục.Tiểunãoảnhhưởngnhiềutrênkhảnăngcửđộngvàkhảnănghọctậptựnhiêncủachúngta.Ởcácloàiđộngvậtcóxươngsốngkhác,Tiểunãođóngvaitròquantrọnghơn.Chẳnghạnđặcbiệtnơicá,làloàicónhiềuđòihỏihơnconngườitrongviệcbơilặndướinước.Nơiconngười,Tiểunãocòncó thêmnhiệmvụ trongcácsinhhoạttrithức,nơiviệcnóinăng,phongcáchcưxửxãhộivàtrongviệchoàiniệm, tuy nhiên nhữnghoạt độngnày diễn ra trong vô thức.đại não nằmphíabêntrênbaphầnđượcnóiđếnởtrên,nơiconngườinócóđộlớngấpbatổngsốcácphầnnãokhác.đạinãođượcchia thànhnhiềuvùng, từnhữngvùngcókhảcảmứng„đơngiản“tớinhữngvùngcókhảnăngliênkết„cấpcao“.TấtcảnhữngsinhhoạttinhthầncaocấpnơiconngườiđềutuỳthuộcvàohoạtđộngcủaVỏliênkết(assoziativerCortex),nhưngkhôngbaogiờchỉlệthuộcmộtmìnhnómàthôi.

Khảnăngcủanãobộchúngtatuỳthuộcvàonhữnggìchúngtađãtrảiquakinhnghiệm.ImmanuelKantđãbiếtđiềunày,khiôngmởđầuphầnnhậpđềtácphẩmKritikderreinenVernunft(Phêbìnhlítríthuầntuý)củaôngnhưsau:„Rõràng,mọinhậnthứccủachúngtakhởiđitừkinhnghiệm;làvìdođâumàkhảnăngnhậnthứccủachúngtađượcđánhthứcdậyđểhoạtđộng,

nếukhôngphảilàdonhữngsựvậtđãchạmtớigiácquantavàmộtphầntựchúngtạoranhữngíniệm,mộtphầnchúngkhởiđộngsựsinhhoạtcủatríhiểuchúngta,khiếnnósosánh,nốikếthoặctáchrờinhữngíniệmđó,vàquađónóbiếnchất liệu thôcủacáccảmnhậngiácquanthànhmộtnhậnthứcsựvật,màtagọilàkinhnghiệm“.Trongquátrìnhđó,cảmgiácvàsuynghĩcủachúngtabịđịnhđoạtbởisựchủícủata,vàngượclại.Conngườiluônchỉcóthểchúítớimộtđiểmmàthôi,chodùđólàmộtchuỗiđiểmphớtquarấtnhanh.Ngaycảcáigọilà„Multi-Tasking“cũngkhôngcónghĩalàcóthểchủímộtlúctớinhiềuđiều,nhưngđóchỉlàkhảnăngtắtmởqualạithậtnhanhmàthôi.Tầmchủícủachúngtabịhạnchếbởinhiềuthứ,vừabởisựbấtcậpcủacácgiácquan,vừabởingaykhảnănghạnchếcủaconngười.Conngườichỉvậndụngmộtphầnnhỏcác tếbào thầnkinh trongnãobộ;đồngthờihọcũnggặpkhókhănlớntrongviệcgia tăngphầnvậndụngấylên.Sựchú í củachúng tachỉđủchomột sinhhoạtgiớihạn trongócmàthôi,thếnêncàngmởrộngđượccáinàythìcáikialạinhỏđi.ThằngOskarcontraibốntuổicủatôirấtthíchthúvật;nócóthểdễdàngkểtênnhiềuloạikhủnglongvàcóthểphânbiệtkhôngchútkhókhăncácloạihảicẩu,nhưngnóchưatàinàotựbậnáođược.Khảnănghọctậpcủachúngtakhôngbịhạnchếbởilượngtếbàothầnkinh,nhưngbởikhảnăngchúícủachúngta.

Sựchúíđượchìnhthànhnhưthếnào,diễntiếnhoáhọcthầnkinhxẩyranhưthếnàokhichúngtahọctậpmộtđiềugì,nhữngđiểmnàytớinaytacũngchỉmớibiếtđượcmộtcáchđạikháimà thôi.Sởdĩchúng tabiếtđượcnhữngdiễntiếncơbảnnàynọtrongnãovànắmđượcvaitròcủatừngvùngnão,lànhờ sự tiến bộ kĩ thuật với nhữngmáy đo chính xác. Sinh thờiCajal cònchứngkiếnđượcmáyđiệnnãođộngđồ(EEG)donhàtâmbệnhhọcngườiđứcHansBergersángchếvàonăm1929.Nhờnó,rốtcuộcchúngtađãđođượcnhững luồngđiện chạy trong não.Trong thập niên 50’ các điện cựcđượccải tiến.Nhờnhữngviđiệncựcbénnhạy,việcđođạcđượccải tiếnđếnnỗingườitacóthểquansátđượcsựhoạtđộngcủatừngNơrôn.Bướctiếnkếtiếpđólàviệcnghiêncứucáctừtrường.Giốngnhưmọidòngđiệnkhác,nhữngdòngđiệntrongnãocũngtạonênmộttừtrường.Từthậpniên60’,nhờmáymóctinhvi,ngườitađãđođượccáctừtrườngđóvàđãtínhranơixuấtphátcácdòngđiệntrongnão.Vớicáchđó,máytừtrườngđộngđồ(MEG) chỉ cho thấy đâu là nhữngvùngnão đanghoạt độngmạnh.Trongthậpniên70’và80’cóthêmnhữngmáymóckhácgiúpđođượcnhữngdiễntiếnhoáhọc thầnkinhvừamớiđượckhámpháxẩy ra trongnão.Từ thậpniên90’nghànhnghiêncứunãocóđượcnhữnghìnhảnhnãobộnhiềumàu.Ngàynaycácmáychụpnhưmáyvitínhquangtuyếnhaymáychụpcắtlớp(Kernspin-Tomografie)cungcấpchotanhữnghiểubiếttuyệtvờivềcáctiếntrình hoạt động của não. Trước đây ta chỉ đo được những dòng điện hay

nhữngphảnứnghoáhọc riêng rẽ.Naycác loạimáy trênđođược luônsựluânlưucủamáutrongnhữngvùngđóvàcungcấpchotanhữngbứchìnhmàutinhvi.LầnđầutiênHệLimbic,nguồnxuấtphátchínhcáctìnhcảmvàcảmgiáccủachúngta,đượcgiảimã.

Trướcnhữngkhả thểmớiđó,không ítnhànghiêncứunãophấnchấnđếnnỗitinrằng,trướcsaugìviệcnghiêncứucủahọcũngsẽđưaTriếthọcvàcólẽ cả Tâm lí học vào viện bảo tàng.Nhà nghiên cứu nãoWilliamCalvinthuộcđạihọcWashingtonởSeattleđưarahìnhảnh„Giấcmơcủaanhquảngia“kháhợpchonỗiphấnchấnđó.Calvinkể,anhquảngiacảmthấytùtùngdướihầmnhàthiếuánhsángcủamình.Anhmơướcthoátđượclênlầusángsủatrêncùng.Cũnggiốngnhưthế,mộtsốnhànghiêncứunãoướcmongômtúi tếbàovàPrôtêincủamìnhnhảyphócsangTriếthọc.Nhưng tiếc rằngkhoảngcáchgiữaPrôtêinvàÍnghĩathậtquávờivợi.Ngaycảdùviệcnghiêncứunãocóthểgiảimãđượccáctrungtâmnãobộvàcácphậnvụcủanó,thìvẫncònlâumớigiảimãđượcÍnghĩavàTríhiểu,cònlâumớigiảimãđượcguồngmáytạoraTinhthần.Tráilại,hiệnnaychúngtabiếtnhiềuvềnhữnggìtachưabiết,hơnlànhữnggìtađãbiết.Càngcóthêmkiếnthứcvềnão,tacàngthấynórắcrốigaygohơn.

Cáibíẩnlớnnhấtởđâylàmứcđộảnhhưởngcủaíthứcriêngtưmỗingười,củanhữngkinhnghiệmhoàntoànchủquancủamỗingười.Tạisaotacảmnhậnđiềuđónhưvậymàkhôngnhưcáchkhác,điểmnàytrướcsauvẫnlàmộtbíẩnlớn.Cáckiếnthứctổngquátvềphảnứnghoáhọcthầnkinhkhôngthểnàogiảithíchđượccáccảmgiácvàđammêcủatừngngười.Chẳngcómáymócnàohaynhữngbuổiđàmđạotâmlínàocóthểđovàđưarachongườitathấyđượcphẩmchấtcủanhữngkinhnghiệmđó.Mộtlần,ngườitahỏiLouisArmstrong,nhạcJazz làgì,ông trả lời thậtchínhxác:„Nếubạncònhỏi, thìbạnchẳngbaogiờhiểuđượcnó!“Các trạng tháikinhnghiệmchủquanluônmãivẫnlànhữnggìkhôngthểhiểuthấuđược;cảnghiêncứunãocũngbótaytrướcchúng.LàvìkhitachơimộtbảnnhạcJazz,máychụplớpcóthểchotabiếtlượngmáuđanggiatăngởnhữngvùngtìnhcảmnàocủanão,nhưngmáyhoàntoànkhôngthểchobiếtđược, tađangcónhữngcảmnhậnnàovàtạisaotalạicảmnhậnnhưthế.

Dùvậy,ngàynaykhoanghiêncứunãorõràngđượccoilàmộtngànhmởrachotanhữngcănbảnnhậnthứcvànhữngnềntảnggiúptahiểuhơnvềchínhmình.SovớiTriếthọc,khoanghiêncứunãocungcấpcho tanhiềuđề tàihấpdẫnhơn.Nhưngvấnđềnằmchỗnày:TacóthểbắtđầumộtchuyệngìmàkhôngcầntớiTriếthọckhông?Dùsao,việcnghiêncứunãocũngvẫnlàmộtsinhhoạtrấtđặcthù.Làvìđâyđúnglànỗlựccủabộnãoconngườitìm

cáchkhámpháranhữngẩnchứatrongnó,nghĩalàmộthệthốngtựtìmhiểuvềchínhmình.Nãobộởđâyvừalàchủthểvừalàđốitượngtìmhiểu–mộttìnhcảnhthậtoáiăm.Phảichăngnhữngnhànãohọccũngsửdụngcùngmộtphươngphápmàcáctriếtgiađãdùngtừhaingànnămnay:lấychínhsuytưđểtựtìmhiểusuytưcủamình?Tựdòxétmìnhbằngsuytưvà,cũngtuỳvàokhảnăngchophép,dùngsuytưđểtựquansátmình,đólàphươngphápphổcậpxưanaydùngđểnghiêncứutinhthầnconngười.Caođiểmtânthờicủaphươngphápđóxuấthiệncáchđâygần400nămvàomộtbuồitốimùađôngđángnhớ…

•Mộtbuổitốimùađôngtrongtrậnchiến30năm.Dođâutôibiết,tôilàai?

Ulm

Mộtbuổitốimùađôngtrongtrậnchiến30nămDođâutôibiết,tôilàai?

Quangcảnhkháấmcúng:Anhthanhniên23tuổingồibênmộtlòsưởicủilớn.Anhbậnbộbinhphụchoànggiamùađông.Mộtkhuônmặtkháquenthuộcđốivớinhiềungười,vìhọđãthấyđượcquabứchoạvềsaunàycủamộthoạsĩdanhtiếngngườiHoà-lanFransHals:đôimắtđenlớn,mộtmắtbịchứngchảynướcmắtliêntụcnhưmắtcủaKarlDall,miệngrộnghơimỉmcười với cặpmôimỏng dưới hàng ria lún phún, tóc đen dài đến vai;mộtkhuônmặt vừa láu lỉnh vừamơmàng, vừa thôngminh với chút lơ đễnh.Nhưngkhuônmặtcủachàngthanhniênrõràngbaonhiêu,thìbốicảnhtốihômđó lạicàngmơhồbấynhiêu.Làvì, theonhưngười taviết lại, thanhniênnàykhôngngồibên lò,nhưngngồi trong lò sưởi.Chính chữ „trong“ngắnngủinàyđãlàđềtàichobiếtbaonhiêucuộcluậnbàn.Cóphảivớichữđó,ngườitamuốnnóirằng,anhtangồitrongmộtnhàtắmhơivốnđãcórấtnhiềuởthờiđó?Nhưngnhưvậythìtạisaolạicònbậnbộquânphục?Haylàchiếclòsưởiquálớn,khiếntacócảmtưởnganhngồitronglò?đúnghơn,cólẽđólàmộtcănphòngvớimộtlòsưởilớnvàanhngồisưởiấmtrongđó.Vìbênngoàitrờilạnh.đólàmộtngàymùađôngnăm1619,vàcảnhtượngdiễnratrongmộtcănnhàmiềnquêgầnthànhphốUlm,nướcđức.Nhưngthôi,tahãyngheanhthanhniênấykể:„Lúcđótôiđangởđức,tôiđượcđiềusangđứcvìnhữngtrậnchiếnởđóchưadứt;saukhidựlễđăngquangcủanhàvua, tôi trở lạiquânđội,vàđầumùađôngbịgiữchân trongmộtkhuvựcđóngquânhẻolánh,ởđóchẳngcóaiđểhànhuyêntròchuyện,nhưngmaymắncũngchẳngcógìđểphảilohayđểmêmải,suốtngàyănkhôngngồirỗimộtmìnhtrongphòng,mặcsứcđộcthoạivớinhữngsuytưriêngcủamình“.

Nhữngcuộcđộcthoạiđómangmộtthamvọngrấtlớn:Tronglúcbênngoàicuộcchiến30nămđangđẩy toànTrungÂuvàochết chócvàđổnát, anhthanhniênthảhồntìmkiếmsựyêntĩnh,ngănnắpvàtrongsáng.Anhmuốntìmtớicáilítậncùngtuyệtđốivềchínhmìnhvàvềthếgiới.Trướchếtanhđưaranhữngquytắcxácđịnh:Cáigìchưanhậnthứcđượcrõràngthìchưaphảilàthật.Vàanhhoàinghitấtcảnhữnggìđángngờvực.Takhôngthểtinđượcconmắtvàcácgiácquankháccủamình.Cảtưduynữa,tacũngkhôngnêntinvàonó,baolâunóchưađượckiểmchứng.Cũngcóthểmaquỷđangảnhhưởngtrên tavàdẫntađi tớinhữngkết luậnsai!Nhưngkhoan–nhưvậyhoárachẳngcóđiềugìđểtatinchắcđượcư?Làvì,dùtôicóhoàinghimọichuyện, thì tôicũngkhôngthểnghingờrằngtôiđanghoàinghi, rằngchínhtôilàkẻhoàinghi.Vànếutôibiết,chínhtôihoàinghikhimìnhđanghoàinghi,thìnhưvậylàtôiđangnghĩrằng,tôiđanghoàinghi.Nhưvậy,có

mộtquytắcchắcchắnđầutiênkhôngthểchốicãiđược,đólà:Cogitoergosum–„Tôisuytư,nhưvậytôihiệnhữu“.Lửatronglòchưatắt,khicâunàyđượcanhlínhtrẻnghĩvànóiralớntiếngtrongphòng,nhưngthếgiớiTriếthọcđãbịđảolộnngaytừgiâyphútđó.

ChàngthanhniênđãlàmđảolộnTriếthọctrongmộtbuổitốimùađôngkhởiđầutrậnchiến30nămkialàai?TêncậulàRenéDescartes.Cậuxuấtthântừmộtgiađìnhquýtộc,chalàthẩmpháncủatoàtốicaoBretagneởRennes.Mẹmấtnăm1597,mộtnămsaukhisanhcậuvàcậulớnlênởnhàbàngoại.Lênbảy,vàomộttrườngtrunghọcdocáctusĩdòngTênđiềukhiển–chẳngthúvịgì,nhưngkhiratrường,lúcmườisáutuổi,cậuđãtiếpthuđượcmộtnềngiáodụccổđiểnvà toánhọcsángchói.Cậuhọcsinhxuấtsắcghi tênhọcluậtởPoitiers.Sauđó,ghitênvàomộtHànlâmviệnởParis,đểhọclạinhữngthứcầnthiếtchomộtthanhniênquýtộc:đánhkiếm,nhảyđầm,cưỡingựa,cungcáchứngxửvànhiềuthứcầnthiếtkhácnữa,nhưngcậuchẳngmảymaynghĩtớicôngdụngmaisaucủachúng(Chỉhaimươinămsau,cậucódịpsửdụngmộtmóntrongcácthứđó–cậuđãđâmchếtđối thủtrongmột trận đấu tay đôi). Năm 22 tuổi, cậu mạo hiểm đầu quân phục vụ vịtướngngườiHoà-lanMoritzđấtOranien.Ởđócậuhọcđược rất nhiềuvềkhoahọctựnhiên,cònvềcuộcsốngbinhđộithìchẳnghọcđượcgìnhiều.Sau đó, cậu lại lang thang khắp đan-mạch và đức,một lần nữa đầu quânkiếmsốngtrongbinhđoàncủacôngtướcMaximilienđấtBayern.CậutheođoànquânnàysangđánhchiếmthủđôPragnướcTiệpvàcódịpquansátchỗ làmviệc của nhà thiên văn JohannesKepler tại đây.Lúc này, cậu đãnhậnrađượcbướcđườngtươnglaicủamình:Mơtrởthànhmộtngườidẫnđườngtrongviệckhaisángmànđêmcủacáckhoahọc.đầytựtin,cậumơtới„mộtphươngphápchung“rõràngvàhợplí„choviệctìmhiểusựthật“.Vàchínhcậulàngườicósứmạngtìmraphươngphápđó.

Tháng tư năm 1620 ở Ulm, chàng thanh niên 24 tuổi gặp nhà toán họcJohannesFaulhaber.Cậuđãgiảidễnhưtrởbàntayđượcmộtbàitoánhócbúa,mộtbài toánmànhưcậuđãghi lạikhôngchút engại, là cácđầuócthôngminhnhấtthờiđócũngphảiđầuhàng.Giờđây,thờigianđãchínmùichoviệctiếnthâncủacậu,vớiướcvọngtìmralờigiảiđơnthuầnchomọivấn nạn. Một năm sau cảnh độc thoại trong căn phòng lò sưởi ở Ulm,Descartesbỏbinhnghiệp,hànhhươngtớiLorettarồidulịchkhắpnướcđức,Hoà-lan,Thuỵ-sĩvàÍ-đại-lợi.Năm1625cậuchuyểntớiParis,gianhậpvàonhững nhóm học thức tại đây.Anh thường đượcmời sinh hoạt trong cácbuổigặpgỡbantối,nhưnganhvẫngiữnhữnggiaotiếptrongvònggiớihạn.Nămnămsau, anh rờiParis trẩy sangHoà-lan.Hoà-lan lúcđóđang trongthờikìrộnràngpháttriểnvàlàvùngđấttựdonhấtcủalụcđịavềmặttinh

thầnvàtôngiáo.Descartesmuốnlợidụngkhôngkhíthuậnlợiđóđểbắtđầutácphẩmđãđượcchuẩnbịtừlâucủamình.Anhcắtđứtmọigiaotiếp,chỉgiữ lạinhữngtiếpxúcsôinổibằng thư từ,đặcbiệtvớicácmệnhphụphunhân. Anh tập trung vào tác phẩm „Luận về Thế giới“, nhưng cuốn sáchchẳng bao giờ được in ra. Năm 1633, anh hay tin đồng nghiệp mình làGalileoGalileibịGiáohộibuộcphảirút lạinhữngquanđiểmkhoahọctựnhiêncủamìnhvềvũtrụvàvềthếgiới.Giáohộicônggiáolàmộtđốithủnguy hiểm, ngay cả đối với Descartes, là người vẫn tin vào Thiên Chúa;nhưng Thiên Chúa của Descartes tin là một Thiên Chúa tương đối trừutượng,đượcanhquanniệmnhư làmột thứNguyên lí tối thượng.Hoà-lanlúcđó tựdohơn Í,dùvậy,Descartesvẫncẩn thậndờiđổichỗở liên tục.AnhviếtsáchvềHìnhhọc,đạisố,Vậtlívàtrởthànhmộtnhàtoánhọcnổidanh.Chỉ tớinăm1637,Descarteschoxuấtbảncuốnsáchvềnhữngcuộcđộcthoạibênlòsưởimườitámnămvềtrước, trongcócócâubấthủ„Tôisuy tư, vì thế tôi hiện hữu“.Một tập sáchmỏng, ai cũng có thể có được„LuậnvềPhươngphápsửdụngđúngđắnLítrívàPhươngphápnghiêncứuSựthậtkhoahọc“.Vìanninh,sáchkhôngđềtácgiả,nhưngtênôngnhanhchóngđượcđồnthổikhắpnơi.Descartesvuimừngvềsựnổitiếngrộngrãicủamình,nhưngvớibảntínhtựcaovàhoàinghisâuđậm,ôngkhôngchịuđược bất cứmột phê bình nào.Những tác phẩm tiếp đó của ông,mà nộidungtưtưởngcũngkhôngkháclắmsovớitácphẩmđầutay,tạonênmộtvàimâuthuẫnnơiđồngnghiệptrongvùngLeidenvàUtrecht.Tínhngờvựccủaôngphátthànhchứnghoangtưởng.NhiềulầnôngnghĩtớiviệcđisangAnh;ôngtrốntránhdulịchsangPháp,vànăm1649ôngsangThuỵ-điển,qualờimời củamột bạn thư từ là nữhoàngThuỵ-điểnChristine.Nhưng cái lạnhmùađôngởthủđôStockholmđãcướpmấtsựsốngcủaông.Nữhoàngcứbuộcônglênlớpvàobuổisángsớmchobàtrongmộtphònghọckhôngcólòsưởi.Năm1650,ôngmấtvìchứngsưngphổi,lúc53tuổi.

ĐâulàđónggópcủaDescartes?Trướchết,ôngđểlạimộtphươngpháp:chỉchấpnhậnmộtđiềugìlàđúng,khiđiềuđótừngbướcđãđượckiểmnghiệmđầyđủ.Vàôngđãđưacái„Tôi“vàotâmđiểmcủaTriếthọc.Cáctriếtgiatrướcđócốgắngtìmhiểuđâulàbảnchấtcủathếgiới(thếgiới„tựnó“làgì).Descarteschọnlốiđihoàntoànkhác.Tôichỉcóthểkhámpháđượcbảnchấtcủa thếgiới,khi tôiminhchứngđượcnóhiệnra trong tưduy của tôinhưthếnào.Bởivìtấtcảnhữnggìtôibiếtđượcvềthếgiớiđềulànhữnggìhoàntoàndođầuóctôinghĩra,chứtôikhôngthấyđượcchúngcụthểnhưcâycỏchimmuông.FriedrichNietzschevìthếsaunàyđãgọi

Descarteslà„Ôngnộicủacáchmạng,cuộccáchmạngcôngnhậnLítrícóquyềnuytốithượng“.

Descartesđãđưaracâutrảlờichocâuhỏi:Dođâutôibiếttôilàai?–Dotưduycủatôi!Vàcâutrảlờiđóvượttrội trêntấtcảcáccâutrảlời trướcđó,chodùgiáophụAugustinus(Antịnh)trongthếkỉthứ4cũngđãđưaramộtphátbiểugiốngnhưthế.Tuynhiên,vềsaungườitađãkhámpháramộtvàiđiểmyếutronglốiminhchứngđó.Làvìcôngthứckiakhôngphảihoàntoànkhôngcóđiềukiện,nhưDescartenói.đểdiễntảsựhoàinghicủatôitrướcmọisựvậttrongthếgiới,tôiphảicầnmộtngônngữtươngđốithôngdụng.Nhưng ngôn ngữ đã không bịDescartes hoài nghi.Ông yên tâm sử dụngngônngữ,màkhôngbiếtrằngnhữngtừ,câuvàvănphạmcủangônngữcóthểbịlạmdụng,cóthểbịngườitadùngđểđánhlừangườinghe,ngườiđọc.Một số triết gia phê bình rằng, Descartes đã không phân biệt giữa Trí(Verstand)vàLí(Vernunft).Phảichăngnhữnggìhợpvớitríhiểuđềuđươngnhiênhợplí?Phảichăngởđâycósựtrộnlẫncủahaiínghĩa?điểmphêbìnhthứba:DescartesđãbỏrấtnhiềucôngsứcđểminhchứngsựTưduy,nhưngôngđãquantâmquáítvềínghĩacủa„Thựcthể“(Sein).

Vàđấychínhlàđiểmđángbànluận.Descarteslàmộttriếtgiacóảnhhưởngvôcùnglớn,cóthểnóilàmộttrongnhữngnhânvậtcóảnhhưởnglớnnhất.Cảdùôngbịtứphíathùđịch,ôngvẫnlàmộtkhuônmặtkhổnglồcónhiềutưtưởngmớivềcơthể,nãovàtrítuệ.NhưngcàngxuấtsắctrongviệcminhchứngTưduybaonhiêu,ôngcàngtỏrabấtcậptrongviệcnhậnđịnhvềthânxácconngười,đólàtheocáinhìnvềsaunày.Làvìthậtraôngcoicơthểchỉlàmộtkhúcgỗthápvàocáiđầumàthôi!Cơthểcủamọiđộngvậtchỉlàmộtbộmáyphụthuộc,mộtmáytựđộnghaychiếcđồnghồ,đượcđiềukhiểntuỳhứngbởiôngthợTrítuệlạnhlùng.Cáccơquanthểxáchoạtđộngnhưmộtmáy quạt nước trong thế kỉ 17.Dây thần kinh là những đường dẫn nước,nhữngkhoảngrỗngtrongnãolàcácbìnhchứa,cácbắpthịttươngđươngvớinhữnglò-xocơkhívàcuốicùngnhịpthởcủacơthểcũnggiốngnhưnhữngvậnđộngtrongmộtchiếcđồnghồ.Vàtấtcảnhữngthứđóđượcđiềukhiểnbởimộtanhchàngnhỏconngồitrongbộnão:tuyếnTùngquả(Zirbeldrüse).Coicơthểconngườinhưlàmộtbộmáycơhọc,đólàkhẳngđịnhlớntiếngcuối cùng của cácnhàkhoahọc tựnhiên, trongđóDescartes làmột.Gầnnhưmộtsớmmộtchiều,ôngđượccoilàngườidẫnđườngchomộtlốinhìnmớivềcơ thểconngười,vàđốidiệnvớinhữngngườiphêbìnhông -màphầnđônglànhữngtiếngnóitừGiáohội-,ôngtựcảmthấymìnhlàngườithựctế,tânthờivàtiếnbộ.NếuDescartessốngtrongthờinay,ôngcóthểtrởthànhmộtnhàhướngđạotronglãnhvựctríthôngminhđiệntoánhaylàmộtnhànghiêncứunãocóhạng.

Vìthế,quảrấtthúvịkhitathửđặtrachomộttânDescartesngàynaycâuhỏinhưsau:ÔngquanniệmthếnàovềtươngquangiữaTinhthầnvàThể

xác?Nếungàynayngồisuynghĩvềnhữngtìmhiểubảnchấtcuốicùngcủacon người và của thế giới của cha mình trước đây 400 năm, thì ông tânDescartes(haycũnggọilàDescartescon)giờđâysẽphảnứngthếnào?

Mùaxuân 2007.Một biệt thự bằnggỗ sơn trắng có vườn rộngvới nhữngthảmcóxanhđẹpngoạiôthànhphốBoston.đólàcơngơisốngvàlàmviệccủa nhà nghiên cứu não René Descartes con (Jr.). René này ăn mặc nhẹnhàng,quầnvảinhungvớichiếcáolenđankhoácngoàichiếcsơmisọccarô.Ôngngồidựangườitrongghếbànhvàkể:

„TôiđangởtrênđấtnướcHoa-kì,saukhibướcđườngcôngdanhđãdẫntôitừ Pháp qua Hoà-Lan rồi đến đây. Tôi vừamới về từmột cuộc hội luậnchuyênđềởViệnItếQuốcgia.Nhờlụccánguyệtmớichưabắtđầuvàchưaphảibềbộnvớicácgiờlênlớpvàchấmbàithi,nêntôimaymắncóthìgiờnhànrỗingồiđộcthoạivớinhữngsuytưcủamình.Vàtôitựnhủlòng,mìnhphảihoàinghitấtcảnhữnggìtachưarõvàchưaxácđịnhđượctớinơitớichốn,vìchỉcócáchấytamớitìmrađượcsựthật.Vìthế,côngviệcđầutiêncủatôilàhoàinghimọithứchânlídổmchưađượckiểmchứngdoTriếthọcđãđưara.ChúngtahãybắtđầuvớisựphânbiệtdởhơigiữaThânxácvàÍthức,cáinàykhôngdochatôitrướcđâybàyra,nhưngchínhônglàngườiđãcắmneonóvàotrongTriếthọcmộtcáchvôcùngcựcđoan.Nhưnggiờđâyphảinóirằng,TinhthầnvàThểxácthậtrakhôngbaogiờrờinhau,đómớilàchânlíđíchthậtnhất!Làvìnỗlựctìmcáchphânbiệthaithứđótrongnãobộchỉlàcôngdãtràng.NãokhôngphảilàphầncứngchứađựngphầnmềmlàTinhthần,nhưngcảhaicùngcómộtvaitròchungkhôngthểtáchnhauvàvôcùngphứctạp.Câu„Tôisuytư,nêntôihiệnhữu“tuynổitiếngthậtđấy,nhưngcũngcóđiểmbấtcập.Làvìcâunàykhôngchỉnóirằng,chỉnhờcótưduymà tôibiếtđượcvềmìnhvàvềcuộchiệnhữucủamình.Mànócũngcònbaohàmnghĩanày:Việcsuytưvàíthứcvềsựsuytưmớilànềntảngthậtsựcủahiệnhữu.Nghĩalà,nómuốnámchỉrằng,việcsuytưnàydiễnrahoàntoànbênngoàithânxác.Hiểunhưthế,thìcâuđómuốnnhấnmạnhsựtáchbiệtcựcđoangiữaTinh thần linh thiêngvớiThânxácsinh lí.Khôngmộtnhànghiêncứunãongàynaynàocòncóthểđồngívớiđiềumàchatôingàytrướcđãviếtragiấy:‚Tôibiếtmìnhlàmộtthứvậtchất,vàđặctínhhaybảnchấtcủavậtchấtnàychỉhiệnhữutrongtưduymàthôi;vàđểhiệnhữu,vậtchấtnàychẳngcầntớimộtđịađiểmnàovàchẳngbịlệthuộcvàomộtcáigìvậtchấtcả.VìthếcáiTôinày–haycũnggọilàHồn,nhờHồnmàtôiđanghiệnthânnhưlà tôiđây–hoàntoànkhácbiệtvớiThânxác;vànếukhôngcóthânxác,cáiTôiđóvẫntiếptụchiệnhữunhưnóđanghiệnhữu’.Nếunhưđiềunàyđúng,thìTinhthầnquảlàmộtconmatrongmộtbộmáy.Nhưngkhôngphảivậy.Làvìkhôngcómộtđịađiểm táchbiệtvàđộc lập

nàotrongnãogọilà„Tinhthần“cả.điềunàycũngkhôngkémvônghĩanhưkhitachorằng,cómộtđịađiểmgọilà„đạihọc“hoàntoàntáchbiệtvàđộclậpvớinhữngtoànhà,đườngsá,sâncỏvàconngười.

Tráilại,nghiêncứunãongàynaybiếtrằng,cáccảmgiácvànhữngsinhhoạttinhthầnthượngtầngkhôngthểtáchrờikhỏicấutrúcvàcáchlàmviệccủabộmáysinhlí.Nếukhông,thìhọsẽhếtviệclàm:Họchẳngcầnphảinghiêncứuvùngnãonàonữa,chẳngcầngọitêncácdòngđiệnvàcáchoáchất,bởivìnhữngthứđóchẳngliênhệgìvớiTinhthần.Vàngượclại,nếukhôngcónhữngthứđó,sẽchẳngainhậnrađượcTinhthầnởđâucả.Dĩnhiên,việckhoanhvùngmộtphầnnãonàođóvàliệtkêramộtsốhoáchấtcũngkhôngđủđểgọiđólàTinhthầnconngười.Íthứcconngườihìnhthànhtừsựliênkếthoạtđộngcủacơthểvàcáckinhnghiệmcủanóvớimôitrường.đểhiểuTinh thầnconngười,chúng takhôngphảichỉbỏneonó trongnãobộcủachúng ta hoặchìnhdungnó lơ lửng trongmột khônggianngoài thânxácnhưDescartesnghĩ,màchúngtacũngphảihọccáchhiểunótừtrongtoànthểbộmáycơthểcủachúngta.Giácquancủachúngta,hệthầnkinhcũngnhưcácNơrôncủachúngta,tấtcảđềuhoạtđộngtrongtươnggiaoqualạivớithếgiớibênngoài,vớinhữnggìchúngtathấy,nếm,ngửi,nghevàcảm.Nhưvậy,câuhỏi:Dođâutôibiếtđượctôilàtôi,cóthểtrảlờinhưsau:Tôibiếttôilàai,lànhờcácgiácquancủatôichuyểntínhiệutớicáctếbàothầnkinh trongnão, từđây, nhờcácmạchđiệnvàquamộtdiễn trìnhvô cùngphứctạp,cáctínhiệuđượctruyềnrộngravàtạothànhmộtcáigìlạlùngvừaphứctạpvừatrừutượng,chẳnghạnnhưcáibiếtvềchínhtưduycủatôihoặchìnhảnhvềchínhsựhiệnhữucủatôi“.

đólàphầntrìnhbàycủanhànghiêncứunãoởBoston.Nhưngngườibốgiàđãbịốdanh

thời trậnchiếnbamươinămtrướcđâycủaôngcũngkhônghẳnhoàntoànsai.Phảichăngnhànghiêncứunãođãthậtsựtrảlờiđượccâuhỏi:Dođâutôibiết tôi làai?đểhiểuđượcnãotôihoạtđộngnhưthếnào,vàđểmôtảđượccácgiácquanvàcáctếbàothầnkinhcủatôiđãphảnchiếuchotôihìnhảnhvềtôinhưthếnào,tấtnhiêntôiphảisuynghĩvềchínhnhữngđiềuđó.Nhữngdiễntiếnnày,dùcócụthểtớiđâuđinữa, trướcsaugìchúngcũngvẫnchỉlànhữngsuytưvàquanniệmtrongđầutôimàthôi!Nhưvậythìcâucủa Descartes „Tôi tư duy, nên tôi hiện hữu“ vẫn có phần đúng. Nhưngchúngtađừngnênhiểucâuđótheonghĩanày:SuytưcủatôitạoraThựcthểcủatôi,nghĩalàThựcthểcủatôituỳthuộchoàntoànvàoTưduymàthôi.Hiểunhưthếlàsai.Songđúngranênhiểucâuđónhưvầy:chỉnhờTưduymàtôimớicóđượcmộtquanniệmvềThựcthểcủatôi.

Nhưvậy,cóhaicánhcửahoàntoànkhácnhauđểđivàoThựcthểcủatôi.TôicóthểbắtđầuvớiTưduycủamìnhvàtựhỏi,dođâutôicóđượcnhữngcáibiếtchắcchắn?đâylàconđườngcủaDescartesvàquađócũnglàconđườngcủaTriếthọctânthời.PhươngpháptựquansátđãđưaTriếthọctiếnxa;nódẫnTriếthọcvàomộtlốiquansátrấtphảnchiếu,vàlốiquansátnàyđưađếnnhữngkhẳngđịnhchủquanvềthếgiớivàdùngchủquanđểnghiệmchứngchúng.Phươngphápnhậnthứckhoahọcnàyđangđứngtrướclốicụt;nógầnnhưchẳngcòncungcấpchotađềtàimớilạnàonữa.Conđườngthứhailàphươngphápnghiêncứuconngườidướilăngkínhkháchquan,nghĩalàcốloạitrừmọicảmnhậncũngnhưtưduyriêngtưcủangườiquansátrakhỏitiếntrìnhnghiêncứu.đâylàphươngphápcủaKhoahọctựnhiênngàynay.Phươngphápnày ít phản chiếuhơn, nhưnghiệnđang cóđượcnhiềulãnhvựchấpdẫnkhắpnơi.Haiconđường,nhưvậy,thậtkhácxanhau.

NhiềunhànghiêncứunãocoiphươngpháptìmhiểuTinhthầncủahọlàconđườngđộcnhấtđúng.Họbảo,cáigìtrướcđâylàTriếthọc,thìnaynênđểchoSinhhọcThầnkinhlàm.Nếumuốnbiếtmìnhlàai,conngườicầnphảihọchiểubộnãocủamình.Khoanghiêncứunãothaythếnhữngphỏngđoánxưanayvềcảmgiác,tưduyvàhànhvicủaconngườibằngmộtlốinghiêncứukhoahọctựnhiênloạitrừmọiảotưởng.Nhưngnhiềunhànghiêncứunãoquênrằng,họcũngchẳngphải làkẻnắmgiữsự thật tuyệtđối.Chínhmỗikhoahọctựnhiêncũnglàmộtsảnphẩmcủatrítuệconngười,vàrồitrítuệ này lại được khoa học dùng những phương tiện của chính mình đểnghiêncứu lạinó.Vàkhảnăngnhận thứccủa trí tuệconngười tuỳ thuộctrực tiếp vào những yêu cầu thích ứng trong quá trình tiến hoá của conngười.Nãocủachúngtasởdĩcóđượcnhưnóđangcó,rõrànglànhờnóđãvượtquađượcnhữngvòngđuatiếnhoá.Dùtrongrừnghoanghaytrongthảonguyên,nhiệmvụcủanókhôngbaogiờlàđểtìmkiếmnhậnthứchoàntoànkháchquanvềthếgiới.Vìthế,chẳnglạgìchuyệnnókhôngcóđượcnăngkhiếuđặcbiệtđểlàmchuyệnđó.

Nếunhưíthứcconngườikhôngđượcđàoluyệnđểtìmkiếmsựkháchquantuyệtđối,thìnhưđãnói,conngườichỉcókhảnăngnhậnrađượcnhữnggìmàbộócđãđượchìnhthànhquaquátrìnhvậtlộntiếnhoáchophépnónhậnramà thôi.Mọinhậnđịnh củakhoahọc tựnhiênđều lệ thuộcvàonhữngđiềukiệnnhậnthứccủaconngười.Nếucácnhậnđịnhkhoahọcnàykhôngliênquangìtớicácnhậnthứccủaconngười,thìđãchẳngcótiếnbộ,chẳngcómâuthuẫnhaysửađổinàocảtrongcáckhoahọctựnhiên.Cảnhữngtiêuchuẩntrongviệcnghiêncứu,nhưcácnguyêntắckhôngmâuthuẫn,cóthểlậplạivàcógiátrịhayhiệulực,cũngchẳngphảilànhữngtiêuchuẩnđộclập, nhưng chúng chỉ là kết quả của nhận thức con người trongmột thời

điểmvàmộthoàncảnhhiểubiếtnhấtđịnh.Cónhữngđiềucácnhàkhoahọctựnhiêncáchđâymộttrămnămcoilàbấtbiến,thìnaychẳngcònbấtbiếnnữa.Liệumộttrămnămsau,nhữnghiểubiếtcủachúngtahiệnnaylạicórơivàohoàncảnhgiốngnhưthếchăng?

Vìvậy,cácnhàtriếthọctrướcsauvẫncólí,khihọdùngcáiTôitưduycủamìnhđểkhởiđầuviệctìmhiểutừngbướccái thếgiớihọđangsống.NhìnnhưthếthìDescartesngàynaycũngkhôngkémtântiếnhơnDescartescáchđâybốntrămnăm.Nhưngcáctriếtgiadĩnhiêncũngcầnbiếtrằng, tưduycủahọkhôngthểnằmngoàinãobộvànókhôngthểkhôngnhờtớinão.Nãosuytư,vànãocũngtạoracáiTôicủatôi,cáiTôisuytư,nênnóbiếtnóđangsuytư.NhưvậyởđâyphảichăngDescartescólí,khiôngdùngchữ„Tôi“?Lẽraôngđãphảinói:Rõràng,mỗikhicónghingờ,thìcósựSuynghĩ.Vànhưvậy,thayvìcâu„Tôitưduy,nêntôihiệnhữu“,thìsẽlà:CácSuynghĩcủatôiđangsuynghĩ,mớiphảichứ?Nhưngthôi,tahãyquaylạicái„Tôi“vừalàconđẻvừalàmẹđẻcủaTưduyởtrênđểxemmặtmũinórasao.

•KinhnghiệmcủaôngMách.„Tôi“làai?

Wien

KinhnghiệmcủaôngMách

„Tôi“làai?

Nhữngkinhnghiệmcó tầmvóc thếkỉđôikhi lạinằmlọt trongnhữngghichúnhỏcuốitranggiấy.Trườnghợpsauđâylàmộtđiểnhình.Năm1855,đangkhidạochơiởngoạiôthànhphốWien(Vienna)ởÁo,cậusinhviênkhoavậtlímườibảytuổiErnstMach(tagọicậulàMách)cóđượcmộtkinhnghiệmlạ:„Vàomộtngàyhènắngsángngoàitrời,thếgiớihiệnracùngvớicáiTôicủatôinhưmộtkhốicảmgiácliênhệvớinhau,sựliênhệnàymạnhhơnnơicáiTôicủatôi.Mặcdùvềsaunàymớihồitưởnglạicụthể,nhưngbiếncốlúcđóđãhằnnétquyếtđịnhtrêntoànbộnhậnthứccủatôi“.Cảmnhậnđó,nămmươinămsau,đãđượcghilạibằngmộtghichútrongcuốnsách củaMáchDieAnalyse der Empfindungen (Phân tích các cảmnhận);cậusinhviênlúcđóđãkhôngnghĩrằng,đólàmộtkinhnghiệmmangtầmvócthếkỉ.

ErnstMachsinhnăm1838 (trướcNietzschesáunăm) tạiChrliche thờiđóthuộc đất Áo – Hung và ngày nay thuộc nước Tiệp. Gia đình ông thuộcnhómcưdânthiểusốnóitiếngđức.

Chacậuvừalàmnghềnôngvừalànhàgiáo,nênđãdạychữchoconmìnhởnhà.Vừahọcchữ,Máchvừahọcnghềthợmộc.Chỉtớikhi15tuổi,cậumớiđượcbướcvào trường trunghọcvà tốtnghiệp tú tàiởđókhôngchútkhókhăn.CậuhọcsinhxuấtsắcsauđóghitênhọctoánvàkhoahọctựnhiênởWien,rồilàmluậnántiếnsĩvềđiệnhọc.Mộtnămsau,anhtrởthànhgiáosư,chuyểntừGrazquadạyởPrag,sauđótrởvềlạiWien.Khónóiđượcvềsởthíchcủaônggiáotrẻ,cóthểnóibấtcứngànhnàoôngcũngthích.ÔngdạyVậtlívàToán,TriếthọcvàTâmlíhọc.Lànhàvậtlí,ôngtínhtoánvậntốc tiếngđộng,vì thếngườiđời sau lấy tênôngđểgọivận tốc âm thanh,chẳnghạnhọnóimáybayphảnlựcbayvớitốcđộ„Mach2“.

Máchrấtnổi tiếng trongthờigianởPragvàWien.Ôngthínghiệmvềphiđạnhoảtiễnvàvềđộnglựccủakhí.Quacácthínghiệmđó,ôngkhôngngớtphêbìnhkhoaVật lícủaNewtonvàvì thế trở thànhngườimởđườngchothuyếtTươngđối.AlbertEinsteinthíchcoimìnhlàhọctròcủaMách,mặcdùMáchchưadạyôngbaogiờ.Vềquanđiểmchínhtrị,MáchlàngườitheothuyếtTựdo,càngngàycàngngãvềDânchủXãhộivốnlàmộtđảngthờiđóđượccoilàcókhuynhhướngcựcđoan.Vềtínngưỡng,ôngtheothuyết

bấtkhảtri(Agnostik),thíchchốngđốiGiáohội.LíthuyếtcủaMáchđãlàmchocácnhàvậtlívàtriếthọcquantâmbậnrộn,cậuLeninviếtcảmộtcuốnsáchdàyvềông,vì triết lícủaMách lúcđó trở thànhphong tràosôiđộngtrong giới học thức nướcNga.Tâm lí họcGiác quan (Sinnespsychologie)xuấthiệnnhưmộtmônhọcmới,vànóảnhhưởngmạnh trênkhoanghiêncứuđộngtháiởHoa-kì.Tuynhiên,dùlàngườisoisánggợiíchorấtnhiềukhoahọc, tên tuổi củaôngđãmaimột rấtnhanhsaukhiôngquađờivàonăm1916.ThếchiếnIlàmchaođảoÂuchâutậngốc,vàVậtlíhọcgiờđâybướcvàomộtconđườnghoàntoànmới.Năm1970,cơquanNASAnhớtớinhànghiêncứuphiđạntiênphongđangbịquênlãngnàyvàlấytênôngđặtchomộtmiệngnúilửatrêncungtrăng.

Các tư tưởng triết học củaMáchmang tính cựcđoan. đốivớiông, chỉ cónhữnggìcó thể tính toánđượchaykinhnghiệmđượcmớiđángkể.QuanđiểmnàyđãđánhđổmộtphầnlớnmọiTriếthọcchotới lúcđó.Làvìkhiôngchomọithứvàolòvậtlíđểkiểmtra, thìgầnnhưtoànbộlịchsửtriếthọc đã bị ông đánh rớt. đặc biệt thuyết Nhị nguyên (Dualismus) củaDescartes bị ông chốngđối kịch liệt.Lí do là vì, đối vớiMách, việc cảmnhậncủaThểxácvàsựnhậnthứccủaTinhthầncảhaiđềuxuấtphátcùngmộtchấtliệuduynhất.Cũngnhưkinhnghiệmtrongngàyhèmấychụcnămvềtrước,ôngquycáiNhịnguyêngiữaTôivàThếgiớivàotrongmộtNhấtnguyên:Tấtcảmọithứhiệndiệntrongthiênnhiênđềugồmnhữngthànhtốnhưnhau.Khichúngxuấthiệntrongnão,tagọichúnglànhững„cảmnhận“,nhữngcảmnhậntrongócnàycũnglàchuyệnbìnhthường,chẳngcóchiđặcbiệtcả.

HệquảquantrọngnhấttừThuyếtcảmnhậncủaMáchlàviệcxoábỏcáiTôi.Hơn hai ngàn nămnay các triết gia thường nói tới cái „Tôi“, vàmọi conngườibìnhthườngcũngđềuxưng„Tôi“,khihọmuốnnóivềmình.NhưngMáchphảnđối.Ônggặpkhókhănlớnkhitựxưng

mình là „Tôi“.Nhưvậy, cáiTôi này là gì?Ông chohay: „Cái Tôi khôngphảilàmộtđơnvịbấtbiến,đượcxácđịnhvàấnđịnhrõràng“.ChẳngcómộtcáiTôinàotrongócconngườitacả,màchỉcómộtđốnglộnxộnnhữngcảmnhậnvốntraođổiliêntụcvớicácyếutốcủangoạigiớimàthôi.HoặcnhưlốinóihàihướccủaMách:Cáccảmnhận„dạomátmộtmìnhtrongthếgiới“.Vàrồiôngđãviếtvàocuốnsổlưuniệmcâunổitiếngnhấtcủaôngvềtriếthọc:„Cáitôilàthứkhôngthểcứuchữađược.Phầnvìquanđiểmnày,phầnvìlosợtrướcquanđiểmnàynênđãnẩysinhranhữngnghịchlíthốithanhấtvềbiquanvàlạcquan,vềtôngiáovàtriếthọc“.

MáchkhôngphảilàngườiđầutiênđưaratưtưởngxoábỏcáiTôihoặcítracoicáiTôilàthứchẳngragì.Khôngphảimộtnhàvậtlínhưôngmớicótưtưởngđó,nhưngtrướcđâycómộtvịluậtgiabịphásảnđồngthờilàmộtláibuônthíchsuytưđãcũngsuynghĩnhưthế.đólàDavidHumengườiÁi-nhĩ-lan.ÔngnàyviếtcuốnLuậnVềBảnTínhConNgườinăm1739,khiôngmới28tuổi,trongđóHumechobiết,chẳngtìmđâuracáiTôicủamìnhcả.LàvìTâmhồnvàcáiTôilànhữngthứkhôngthểkinhnghiệmđược.Muốnnhậndiện các cảm nhận, khái niệm và cảm giác, chẳng cần gì tới cái Tôi cả.Nhữngthứnàyxuấthiệngầnnhưmộtcáchtựnhiên.Nhưvậy,cáiTôichẳnghiệnthựcgìcả,nóchỉlàmộtquanniệmgiốngnhưmọiquanniệmkhác.ChỉmộtđiểmduynhấtcóthểvớtvátcáiTôinơiHume:Ôngquanniệmnócóthểnhưlàmộtthứ„tậphợpcủanhữngcảmnhậngiácquan“.đâyquảlàmộtảo tưởng,nhưngcó lẽ làmộtảo tưởngcần thiết,nó tạochoconngườicóđượcmộtcảmgiácthoảimái(vàkhôngthểkhôngcó?),rằngmìnhcómộtngườikiểmduyệtngồitrongnãobộ.

Cái Tôi chỉ là ảo tưởng, có đúng thế không? Phải chăngmọi người bìnhthườngđều tin rằng,cáiTôi trongđầuchỉ làchuyệnbịpbợm?Phảichăngsuốthaingànnămquacáctriếtgiatâyphươngđãbàyramộtcáigìđó,khihọđươngnhiênbắtđầuvớicáiTôiđểlầnhồilúcđượclúckhôngkhámpháranhữngthứtrongthếgiới?PhảichăngcáiTôicủachúngtalàmộtthứđầumáy,trongđómọihànhvitinhthần,tìnhcảmvàíchícủatôixuấthiệnvàquađi?đólàmộtthứpháođàicanhgiữcuộcsống?Mộtcuốnphimkhôngbịcắtxénbảođảmchotôi,dùphảitrảiquabaonhiêuchụcnămdâubể,luônvẫncónhữngcảmnhậnnhưnhau?AilàngườiđangnóichuyệnvớiBạnlúcnàyđâyvềôngHumevàôngMách,nếukhôngphảilàcáiTôicủatôi?Vàaiđangđọcnhữnggiòngnàyđây,nếukhôngphảilàcáiTôicủaBạn?

Vậy,trướchếtchúngtahãytựgiảithoátmìnhrakhỏisợidâythònglọngcủacácnhàvậtlíbấtthườngvàcủacácôngluậtgiathấtnghiệptrênđây,đểhỏinhữngchuyêngia trongngành,chẳnghạnnhữngnhà tâm lí,xemhọquanniệmthếnàovềcáiTôi.Cácôngbàtâmlígianhìnnhaulắcđầu.Rồimộtvịtronghọnhỏnhẹ:„Vâng,nhưquývịbiếtđó,chúngtôikhôngphủnhậncáiTôi,nhưngcácđồngnghiệpchúngtôiđãkhôngđồngíđượcvớinhauvềnộidungcủacáiTôi.ChúngtôikhôngthểcoicáiTôilàmộtsựkiệnchắcchắn,bởivì,nhưquývịcũngđãbiết,Tâmlíhọcthuộckhoahọctựnhiên,vàkhoahọctựnhiênchỉcoinhữnggìcóthểthấy,nghehoặcđođượclàcóthựcmàthôi.NhưthếcáiTôikhôngthuộcvàodiệnnày.NếucócáiTôi,thìhẳnphảicómộtcáigìdiễndịchrađượctừnó,vànhưvậyởđâyHumecólí.Vấnđềduynhấtởđâylà:„cáidiễndịchrađượctừđó“làcáigì?NếutacoicáiTôilànhữngcảmnhận–thìnhưvậytacómộtcáiTôi-cảm-giác?NếucoiTôilà

quanđiểm,thìtasẽcócáiTôi-tư-tưởng?Vìthế,chúngtôichẳngchắcchắngìlắm.Thànhranhiềungườitrongsốđồngnghiệpcủatôitránhdùngkháiniệmđóvàhọthíchnóivềcái„Mình“(Selbst)hơn.Nhưvậy„Mình“làmộtcáigìnhưTrungtâmíchívàTrungtâmthẩmđịnh.Ởđâychúngtôi thíchphânbiệtgiữacáiQuanniệmvềmình(Selbstkonzept)vàcáiCảmnhậnvềgiátrịcủamình(Selbstwertgefühl=Tựhào).Quanniệmvềmìnhchochúngtahay,chúngtanhậnđịnhvềchínhmìnhnhưthếnào.đểcóthểhànhđộng,chúng ta lạiphảiđưavàođâyhaikháiniệmnhỏ„I“và„Me“. ‚I’và ‚Me’chianhauphầnvụ:‚I’hànhđộngvà‚Me’xétđoán.VàCảmnhậnvềgiátrịcủamìnhlàcáibiênlaichứngnhậnhoàntoànchủquancủa‚Me’traocho‚I’.Chúngtôiđãquansátvàghichépcuộcđộcthoạinàynơihàngtrămngànngười.NhưngquývịđừnghỏichúngtôilàôngWilliamJames,chađẻcủanhữngtưtưởngtrên,đãchứngminhchuyệnđórasao.Nóđạikhái làvậy,mayracóChúahayôngDarwinhaymộtôngbànàođóbiếtmàthôi“.

đólàquanđiểmcủanhàtâmlí.Dĩnhiênđâylàmộtcâutrảlờirấtrútgọn,vìTâmlíhọclà

mộtngành rộngvớinhiềuhọc thuyếtvà trườngpháikhácnhau.Nhưvậy,Tâmlíhọccũngkhông thểcóđượccâu trả lờiđơngiảnvà rõ ràngvềcái„Tôi“.Chúng tachỉ còncáchquaysang thỉnhkếcácnhànghiêncứunão.Trongnhữngnămgầnđây,họlớntiếngđòichomìnhquyềnđượctrảlời.Họtựcoimìnhlàkẻhiệnnaycóthẩmquyềnnhấttrongvấnđềnày.Vàcâutrảlờicủanhiềuvịtronghọ(khôngphảilàtấtcả)nhưsau:„KhôngcócáiTôi.XưanaychưacócáiTôivàtươnglaicũngchẳngbaogiờcónó!Chẳngcócáigìnốikếtconngườitừbêntrongcả.DavidHumevàErnstMachhoàntoàncólí:cáiTôichỉlàảotưởng!“.

Tuynhiên,đểhiểucâutrảlờicủahọ,trướchếttaphảitựhỏi,cáiTôiphảicóhìnhthùrasao,đểnhànghiêncứunãochấpnhậnvànói:„Vâng,đólàcáiTôi!“.Giảnhưnhànghiêncứunãotìmrađượcmộtvùnghaymộttrungtâmtrongnãođóngvai tròđiềukhiểncáiTôihay tạo ra cáiTôi,ônghẳnvẫnchưa hài lòng lắm.Ông sẽ nghiên cứu guồngmáy chỉ huy đó và nhận rarằng, trung tâmnày, cũngnhưmọi trung tâm trongnão, khônghoạt độngđộc lập, nhưngnó liên thuộcvới các trung tâmkhác.Vàông tiếp tục tìmhiểu các tế bào thần kinh, tìmhiểu sự chuyển động các dòng điện và cácphảnứnghoáhọc, và rồi ông sẽ nói:CáiTôi chẳng là gì khácngoàimộtguồngmáyđiệntừvàhoáhọcphứctạp.Chẳngkhácnàonhưmộtembéchặtconbúp-bêbiếtnóicủanóravàthấymộtdànmáychẳngthúvịgìtrongđó.

Quảđángmừngchochúng ta,vìchẳngcómột trung tâmcáiTôinhư thế.

đâylàmộttinrấtvuivànócũngchẳnglàmchotathấtvọng.Ngaytừthếkỉ19,nhàcơthểhọcdanhtiếngRudolfVirchowđãbỡncợttuyênbố:„Tôiđãgiảiphẩuhàngngànxácchết,nhưngchẳngthấylinhhồnởđâucả“.ThậtmaymàkhôngcóHồnhaycáiTôi,đểngườitacóthểtháobanhravàgiảithiêngchúng,hayđểchomấyôngbàtu-bípmổxẻvàlỡtaycắtmấtchúng!

Nghĩa là không có trung tâm cáiTôi. điều này cũng chẳng lạ, là vì ngoàiRenéDescartesvớiTuyến tùngquả (Zirbeldrüse)củaôngra,chưacómộttriếtgiacóhạngnàotrongvòng200nămtrởlạiđâyquảquyết,làcómộtcáiTôimanghìnhhàivậtchấtnằmtrongnão.đasốtronghọđãchẳngxácđịnhgìcả.ImmanuelKantchẳnghạn,ôngnàyphátbiểurấtmậpmờ:cáiTôilàmột„sựkiệncủanộiquan“,nóngượclại„sựkiệncủangoạiquan“làthânxác.Thếnghĩalàgì,thậtkhóxácđịnh.

Như thế, Triết học bỏ ngỏ chuyện cái Tôi, theo kiểu:Cái Tôi vẫn có đó,nhưng chúng tôi khôngbànvềnó.Chuyện cácôngbànghiên cứunãođãkhôngtìmthấycáiTôitrongnão,cũngchẳnglạ.Trongthếgiớinghiêncứucủahọ,khôngcómộtcáiTôiđượckhoanhvùngrạchròinàotrongbộnãocả.

Dùthế,chúngtavẫncảmnhậnmộtcáchnàođósựhiệndiệnliêntụccủacáiTôi trongcuộcsốngcủamình.Phảichăngđấy làmộtcảmnhậnkhôngcóthực?Hayđúnglàcómộtcảmgiác-lúctỏlúcmờ-vềcáiTôi?PhảichăngcáiTôi này có liênhệvới toànbộkhối óc, cókhi cả với toànbộhệ thầnkinh,hayítnhấtvớinhiềuphầnthầnkinhchủđạo?Phảichăngdànhoàtấuthầnkinhtrongócđãtấuthànhmộtbảnnhạc–cóthểgọilàbảnnhạccáiTôi-,bảnnhạcnàyvốnkhôngcócấutrúcsinhlí,nhưngvẫnngheđượcrõràngquatâmthức?Việcmôtảtoànbộnhạccụtrongphòngchưahẳntạonênmộtnhạckhúc.Cũngvậy,sựmổxẻmọicơcấu trongnãobộcủakhoanghiêncứunão chưahẳn tìmđược cáiTôi trongđó.Ta có thề nói như thế đượcchăng?

Cólẽđúngnhưthế,mộtcáchnàođó.NhưngkhoanghiêncứunãocòncómộtcáchkhácnữađểtruytìmcáiTôi:thínghiệmvớinhữngbệnhnhânbấtthường,nhữngngườimàvìmộtlídonàođó,cáiTôicủahọhếthoạtđộng,haychỉcònhoạtđộngmộtphầnhoặcchỉcònhoạtđộngvớimộtđiềukiệnnàođó.OliverSacks,nhànghiêncứunãovàlàtâmlígiangườiAnh,đãcónhữngthínghiệmvớicácloạibệnhnhânnhưthếtrongsuốtbốnmươinăm.ChínhSackslàmộtnhânvậtrấtkhóhiểu,làkẻđãtạoranhiềugiaithoạivềmình.TrongtácphẩmNgườiđànônglầmvợmìnhvớichiếcmũcủamình,ôngkểlạichuyệncácbệnhnhânvàthếgiớisốngcủahọ,nhữngngườicócái

Tôirốiloạn,haynóinhưSacks,„Nhữngngườidulịchtrongnhữngđấtnướclạ lùng – những đất nước mà chúng ta hoàn toàn chẳng biết chút gì vềchúng“:Mộtnhànhạchọcbịthươngnhẹởbáncầunãotráivàvìvậyôngbịchứngvôcảmthịgiác.Ôngbị„mùtâmhồn“,khôngcònnhậnracácsựvậtđượcnữa.Mỗilầnôngmuốncầmmũđộilênđầu,ôngchụpngaymặtbàvợmình.Mộtônggiáosưâmnhạcâuyếmmơntrớncộtđồnghồtínhtiềnchỗđậuxe,vìôngtưởngđólàmấyđứaconcủaông;mộtbàgiàbịbệnhlậuthầnkinh(Neurosyphilis)bỗngnhiêndởchứngthíchtraitơ.

Nhữnggì Sacksmô tả haimươi năm trước đây nay được các nhà chuyênmônkhámnghiệmkĩ.Nhiềunhànghiêncứunão,quanhữngquansátnày,cókhuynhhướngchorằng,khôngphảichỉcómộtcáiTôi,màcónhiềutìnhtrạngcáiTôi:cáiTôi-thể-xáccủatôigiúptôibiếtđượccáithânxácmàtôiđangcólàcủatôi;cáiTôi-định-hướngchobiết,tôiđangởđâu;cáiTôi-phối-cảnhchobiết,tôilàtâmđiểmcủathếgiớimàtôiđangsống;cáiTôi-như-là-chủ-thểcảm-nhậnchohay,nhữngtínhiệugiácquanvàcáccảmgiácmàtôiđangcóchínhlàcủatôi,chứkhôngphảicủaaikhác;cáiTôi-tác-giảvàTôi-kiểm-soát giúp tôi hiểu rõ, chính tôi là người chịu trách nhiệm về các tưtưởngvàhànhđộngcủamình;cáiTôi-tự-thuậtgiúptôiluônởlạitrongcuốnphimcuộcđờimình,đểtôitrướcsaugìcũnglàmộttôimàthôi;cáiTôi-tự-giácgiúptôisuytưvềchínhmìnhvàhoànthànhtròchơitâmlígiữa‚I’và‚Me’;cáiTôi-đạo-đứccuốicùngtạoratrongtôicáigọilàlươngtâm,nónóichotôihayđiềugìtốtđiềugìxấu.

BệnhnhâncủaOliverSackslànhữngngườibịrốiloạnmộthaynhiềutìnhtrạngcáiTôiđó.Nếudùngphươngpháphìnhảnh(xembàiVũtrụcủaTinhthần)đểkhámnghiệmhọ,chúngtasẽnhậnranhữngvùngnãobịtổnthươngkhônghoạtđộngbìnhthường.Chẳnghạn,cáiTôithể-xácvàTôi-định-hướngcó liênquanvới sựhoạtđộngcủavùngnãođỉnhđầu (Partiallappen),Tôi-phối-cảnh có liên quan với vùng màng tang phải (Temporallappen); Tôi-như-là-chủ-thểcảm-nhận cũng liên quan với vùngmàng tang phải, nhưngđồngthờicũngvớiAmygdalavàcáctrungtâmkhácthuộcHệLimbicv.v..

Nhưvậy,cóthểnói,cónhiềucáiTôi.Nhưngđâycũngchỉlàmộtbiểuđồ.Làvìbiếtđượcmùivịcủacácgiavịchưahẳnlàđãbiếtđượctoànbộmónăn.NhữngcáiTôitìnhtrạngtrênđâythậtralànhữnggiavịđượcxàonấuchungtrongnãobộ.Cólúctìnhtrạngnàyxuấthiệnmạnhhơntìnhtrạngkia.Trongíthứcthườngngày,đâylàmộtmónănhỗlốntrộnlẫnmọithứgiavị.Cólúcthứnàyxuấthiệntrongchốclát,còncácthứkhácthìvẫncómặtdàidài.Vàcảnguồngốccácgiavịxemracũngrấtkhácnhau.Cóthứchỉcóthểcảmđượcmàthôi,nhưngcóthứlạicóthểbiếtđượccáchnàođó.Tôichẳng

biếtđượcgìnhiềuvềTôi-phối-cảnh,nóđượcbantặngchobấtcứmọingườibìnhthườngnào,cũnggiốngnhưTôi-thể-xác.NhưngTôi-tự-thuậtrõrànglàcáitôitựtạochochínhmình,bằngcáchtôiviếthoặcthuyếtminh.Tôikểvềtôivànhưvậykểchochínhtôivàkẻkhácnghevềtôivàđồngthờiquađóvẽlênconngườicủamình.Tôi-tự-giácvàcólẽcảTôi-đạo-đức(khôngbiếtcáiTôinàycókhông,tasẽbànkĩhơnvềnósaunày)cũngthế.

ViệckhoanghiêncứunãochiaranhiềutìnhtrạngcáiTôikhácnhaulàđiềuhợp lí, nhưngcũngđừngquá tinvàochúng,vìđâycũngchỉ lànhữngmôhìnhtạmmàthôi.DùcótậphợpmọitìnhtrạngTôitrênđây,thìchúngcũngchẳngtạochotađượcmộttâmtrạngchung(cáiTôichung).

đâylàmộttrongnhữngđiểmkhóhiểucủakhoanghiêncứunão:Nhiềunhàthầnkinhhọc

không chấp nhận có cái Tôi, nhưng lại ra công nghiên cứu xem nó hìnhthànhnhưthếnào.KhônghiếmkhingườitatạoratrongphòngthínghiệmmộtcáiTôi,đểrồilạitìmcáchbácbỏnó.Quađó,họmớicóthểđưarađượcnhữngnhậnđịnhchínhxácvềsựhìnhthànhcủanhâncách–vànhưvậylàcủacáiTôi.HệLimbicđãhìnhthànhngaytronggiaiđoạnđầucủathaiphôi.Saukhisinh,nãobộbắtđầu tiếpxúcvới thếgiớibênngoàivàbịđảo lộnmộtlầnnữatoànbộ.Nhữngcơcấutrongnãothíchứngvớingoạigiới,lượngtếbàothầnkinhcủachúnggiảmvàcácthântếbàodẫntínhiệuđượckhoácáobaobọc.Cái„Tôi-cảm-giác“hìnhthànhtronggiaiđoạntừ18tới24thángtuổi.đâylàthờigianembécóthểnhậnramìnhkhinhìnvàoảnhchụp.Sauđó,„conngười“xãhội–pháplíthànhhình:cáiTôi(embé)íthứcmìnhnhưlàmộtthànhviênhoạtđộngmangítnhiềutráchnhiệmtrongxãhội.Mộtvàikhả năng và đặc tính đó phát triển lên trong não chỉ trong và sau khi embướcvàotuổidậythì.TấtcảnhữngmôtảnàygiảithíchsựtrưởngthànhcủanhâncáchvànhưvậychúngđồngthờidínhliềnvớicáiTôi-cảm-giác.

Làvìai trongchúngtacũngtựxưngmìnhlà„Tôi“.đasốcácnhàchuyênmônchorằng,khoảngmộtnửatiếntrìnhpháttriểnnhâncáchgắnliềnvớinhững khả năng bẩm sinh.Khoảng từ 30 tới 40 phần trăm tuỳ thuộc vàonhữngkinhnghiệmvàgiáodụctrongthờigiantừ0tới5tuổi.Vàchỉcó20phầntrămdoảnhhưởngvềsaucủagiađình,họcđườngv.v..

NhưvậycáiTôiđãbịgiảithiênghuyềnthoại.Kopernikusđãkhámpháramộtđiềutrướcđóhoàntoànchưaaibiết:quảđấtquayquanhmặttrời.Từđây,quanniệmcũcoitráiđấtlàrốncủavũtrụbịloại.Darwincũngđưađếnkếtquảtươngtự,khiôngminhchứngmọiloàiđộngvật–kểcảconngười–

cũngpháttriểntừcácgốcđộngvậtsơđẳngmàlên.Quanđiểmchorằng,conngườilàmộtsảnphẩmtrựctiếpcủaThiênChúa,từđâybịloạihẳn.Nhưngcácnhànghiêncứunãođãkhôngnhấtthiếtchứngminhđượcmộtsựkiệngìmới,khihọmuốnxoábỏcáiTôi.Quanđiểmcũchorằng,conngườiđượcđiềuhướngvềmặttinhthầnbởimộtkiểmsoátviênmangtênTôi,vẫntiếptụccógiá trị.CáiTôi làmộtcáigìphức tạp;nócó thểđượcchẻ ra thànhnhiềuTôikhácnhau,nhưngđồngthờilạilàmộtthựctếchỉcóthểcảmnhận,vàkhoahọctựnhiênkhôngthểđơngiảnphủnhậnđượcnó.Aitrongchúngta lại không cảmnhận đượcmình làmột cái Tôi?Nhà xã hội họcNiklasLuhmannviết:„Conngườitalàcánhân,rấtđơngiảnvìhọcóquyềnlàmộtcánhân.Vànhưthếlàđủrồi“.CâunàytacũngcóthểápdụngđượcchocáiTôi.

ErnstMachđãcó lí,khiviết:„CáiTôikhôngphải làmộtđơnvịbấtbiến,đượcxácđịnhvàấnđịnhrõràng“.Trừrakhichúngtatìmđượctrongnãomộtđơnvịvàmộtgiớihạn,haynhưnhiềunhànghiêncứunãohaynói,tìmđượcmột„bộkhung“.Nhưngkhiôngbảorằng,cácnhậnthứccủachúngta„dạomátmộtmìnhtrongthếgiới“,thìđiềunàychẳngchắcchắngìcả.CáiTôi làmộtngườigiữ trẻkhácẩn thận,và thường thìnó ítnhiều tỉnh thứctrongtabằngcáchquansátta,đồngcảmvớita.Conngườikhôngcómộthạtnhân,khôngcómộtcái„Tôi thậtsự“,đểchúngtacó thểnhậndiệncụthểđượcnó.ChúngtakhôngtìmrađượcmộtcáiTôicócấutrúcrõràng,đểbàyratrướcmắtcáctriếtgiavàbảo:Nóđâynày!Nhưngthayvàođó,chúngtacómộtcáiTôilấplánhmàusắc,đatầngvànhiềuphốicảnh.KhoanghiêncứunãokhôngtìmracáiTôivật-thể,nhưngnóchothấycáiTôi-cảm-nhậnlàmộtdiễntiếnvôcùngphứctạptrongóc,vôcùngtuyệtvời,khiếnta trướcsauvẫncóđủlídođểngỡngàngvềnó.Cònphảicầnnhiềuchụcnămnữa,đểkhoanghiêncứunãocóthểtìmhiểuđượctớinơitớichốncáctìnhtrạngcủacáiTôi.Màcũngchưachắclàhọđạtđượcđích.Nếuviệcquansátcáctìnhcảmđơngiảnđượcvínhưchuyệnbướcxuốngcung trăng, thìviệcđitìmcáiTôiítnhấtcũnggiốngnhưcuộcduhànhtớisaoHoả.Mộtcuộcduhànhmànaytachưathểbiếtđược,mìnhsẽgặpnhữnggìtrênđường…

•AnhBốcyêu.Cảmgiáclàgì?

OmicronCetiIII

AnhBốcyêuCảmgiáclàgì?

Năm2267.Thờiđiểmhànhtinh3417,3.ContàuUSSEnterpriseđangtrênđườngthựchiệnmộtsứmạngmới.CónhiềulídođểOmicronCetiIIIphảilolắng.MộttiaBertholdmạnhtừvũtrụđãtiêudiệthếtmọisựsốngsinhvậttrênhànhtinh.VàcontàuEnterprisecólệnhđitìmnhữngkẻcònsốngsóttrênđó.Songchẳngcóchúthivọngnào.TừbanămnayOmicronCetiIIIphátraphóngxạ,vớithờigianphátxạdàinhưthếhẳnchẳngcòngìcóthểsốngsót.NhưngkhitrưởngtàuKirkvớiđộitìmkiếmcủaôngchođènpharọixuốngmặthành tinh thì lạ thaymọisinhvậtđềucònsốngvàrấtkhoẻmạnh.Nhờmộtloạiphấnthựcvậtchốngphóngxạlạlùngnàođó,conngườiđãsốngsót.Phấnnàykhôngnhững làmgia tăng lựcđềkhángcủahọ,màcònlàmthayđổicảhệthốnggiátrịcủahọ.Hễaihítphấnvàongười,ngườiđótứckhắctrởnênhoàhoãnlạthườngvàchẳngbaogiờmuốnrờikhỏihànhtinh củamình nữa. Chốn thần tiên đó cũng đã làm biến đổi ngay cả anhSpock(tagọianhlàBốc),mộtconngườicủanúilửavôcảm.Cáccảmgiácdầndầnphongtoảđầuócanh,mộtđầuóctrướcđóchỉbiếtsuynghĩhoàntoànthuầnlí.Anhyêusaymộtthiếunữcủahànhtinh.Từmộtnhàduylívôvọng,anhtrởthànhmộttaylãngmạnngậptrànhivọng.ToànbộphihànhđoàncủaEnterprisegiờđâybịcảmgiáckhốngchế,vàtrưởngtàuKirkphảimộtmìnhchốngchọilạisứcquyếnrũcủahànhtinhđầytìnhcảm.Bổnphậnbắthọphảiquaylạitàu,nhưngchẳngaichịurờihànhtinhnữa.TrưởngtàuKirkbiếtcáchhoágiảihiệulựccủaloạiphấnkia–bằngcáchlàmgiatănglượngkíchtốAndrenalintrongcơthểconngười.ÔnggàibẩychoBốcvàolại trong tàu và ra sức làm cho anh bực bội điên tiết lên. Lượng kích tốAndrenalin trongBốc tăngmạnh, và anh đã trở lại con người duy lí nhưtrước.KirkvàBốcnghĩrađượcmộtcáchđểtriệtgiảihiệulựccủaloạiphấnkia.Họ cho con tàu phóng ra những làn sóng cựcmạnhxuốnghành tinh,khiếnchođoànphihànhmêmẩncònlạidướiđóphảigiậndữ.Kếtquảthànhcông, cả đoàn hết bị khống chế bởi tình cảm và trở lại thành những conngườihoàntoànduylínhưtrướcđó.

CâuchuyệnngắntrênđâylàphầnđầucủaloạttruyệnconTàuKhôngGianEnterprisevàđãđượcquaythànhphimnăm1964.Mãitớinăm1988nómớiđượcchiếutrêntruyềnhìnhnướcđức.CuốnphimtriếtlícótựađềtiếngAnhlà This side of paradise (Bên này địa đàng), được dịch sang tiếng đức“FalscheParadise”(Thiênđườngmù).Nhìnvàotựađề,tađủbiếtcuốnphimmangnộidung triết lí. đặcbiệt nhânvậtBốcđúng làmẫungườiduy lí lítưởng của các triết gia từ thời Descartes trở đi. Baruch Spinoza, Gottlieb

Wilhelm Leibniz, George Berkeley, Immanel Kant hoặc Johann GottliebFichte... vị nào cũngmongmuốn conngười phải trởnênđượcnhư chàngBốc.Vớicâuchuyệnrờibỏhànhtinhtrênđây,tácgiảcũngmuốndạychoconngườibài họcmang tínhkhai sáng:Cácbạnđừngchạy theo các cảmgiác;nhữngthứnhưhoàbình,tìnhyêu,hạnhphúcchẳngquachỉlànhữngảogiác!Cuộcsốngthậtgồmsứmạngvàbổnphận,mỗingườiphảitỉnhtáođứngvàovịtrícủamình!

Nhưngnhìnkĩ,cóthểcómẫungườinúilửanhưanhBốckhông?Khácvớingười hành tinh, con người núi lửa mặt lạnh như tiền và người đó cũngkhôngthểbịtìnhcảmquậtngã.NhưngtronganhBốcchắcchắnphảicósẵnnhữngcơsởcủatìnhcảmrồi.Phảicóchúngsẵntrongngườithìkhihítphảiphấn,phấnmớilàmbậtdậynhữngcảmgiácnơianhlênchứ.NhưngtrongcáctậpEnterprisetiếptheo,Bốcluôntỏralàmộtngườiđầycảmgiác.Tìnhtrạng cảm giác nổi bật nơi anh là cảmgiác bổn phận và cảm giác tráchnhiệm.Anh tỏ ra trung thànhvàhaygiúpđỡ,vàđểcó thểcânnhắcđượcnhữngtìnhtrạngxungđột,anhphảibiếtcáigì„tốt”hơn,trongtrườnghợpcósựhồnghikhiphảichọn lựa.Anhphải cânnhắcgiữamạngngườivớinhữngcơnguycóthểxẩyra,giữacácmệnhlệnhvàsốmạng.Tấtcảnhữngcânnhắcđóđềudiễnratrênnềntảngcácgiátrị.Vàcácgiátrịđạođứcthìchẳngbaogiờlàvôcảm(tasẽtrởlạivấnđếnàysau).Nóicáchkhác:CólẽđiệubộvàtháiđộnơigươngmặtcủaBốclàmanhxemrakhác

người,nhưnganhvốn làmộtngườibình thườngnhưbạnvà tôi.Và,cũngnhưhậuícủatácgiảcâuchuyện,nhânvậtBốctrongphimđãchứngminhđiềunày:đãlàngườihaylàmộtthựcthểgiốngconngười,khôngaicóthểhoàntoànvôcảmđược.

Lídodễhiểu:Khôngcósựmâuthuẫngiữacảmgiácvàlítrí!Chúngkhôngchốngnhau,nhưngcùngđồnghànhbênnhautrongmọihànhđộngcủa ta.Chúnglàđôibạnnhữngkhitalàmviệcđầuóc,cólúcnhịpnhàngmàcũngcólúcsátphạtnhau,songnóichung,chẳngbaogiờcóthểrờinhau.Trướcnhữngtìnhhuốngkhôngchắcchắn,cảmgiácthườnglấnátlítrí.Lítrísẽgặpkhókhănnếuvắngcảmgiác, làvìcảmgiácthườngchỉhướngcholí tríđitheo.Thiếulựcđẩycủatìnhcảm,lítrísẽtêliệt.Vànếukhôngcócảmgiácbổnphận,anhBốcđãkhôngcóđượcnhữngsuynghĩchiếnlược.

Không thể thiếu cảmgiácđược, vì chúng là chất keogiữ chúng ta lại vớinhau.Chúng cũngkhôngphải là những thứgìmangbản chất cóhại, khóchịu,man sơ hay xốc nổi nhưnhiều triết gia và nhiều nhà khoa học khácmuốngánchochúng.Dĩnhiêncảmgiáccóthểđưangườita„lênmây“.Quá

đacảmcóthểgâycảntrởtưduy.Khitôicảmthấybịtấncôngquáđỗi,đầuóc tôi rối tung, thườngchẳngnghĩ rađượcnhững luậnchứngđốiphó;chỉsaukhi lấy lạiđượcbình tĩnh,những lí lẽ cần thiếtmớinẩy ra trongđầu,nhưnglúcđótôiđâucầntớichúngnữa.Khitìnhyêutheotôivàolớphọc,lúcđóđầuóctôikhómàtiếpthuchữnghĩa.Màchodùtavẫnthườngướcaocóđượcmột đầu óc sáng suốt trongmọi chuyện, thìmột cuộc sống thiếucảmgiácsẽlàmộtthảmhọa.Cuộcsốngdùcóbị„bốcđồng“bởiniềmvui,bị„đènghẹt“bởigiậndữhay„ngấtngư“bởighentương,thìnódùsaovẫnđẹphơnmộtcuộcsốngvắngngắtnhữngthứđó.Làvì,nếuthiếutìnhcảm,con người ta sẽ trở nên vô cùng ngớ ngẩn.Nếu vô cảm, con người sẽ lànhữngthựcthểthiếusótghêgớm.Họhoàntoànbấtlựctronghànhđộngvàchẳng biết phải nghĩ như thế nào nữa. Các tế bào não của họ bị lấymấtguồngmáykhởiđộng,chẳngcònxăngdầuđểchạy.Ngaycảcáiquyếtđịnhmuốnđượchoàn toànsángsuốtvàkhôngchạy theo tìnhcảmcũng làmộtquyếtđịnhcủacảmgiác.Luôn luôncóbóng tìnhcảm trongcác suynghĩ.Nhờđó, tamới cónhững sángkiếnhay,những tư tưởngkhóchịu,nhữngnhậnđịnhchánngắt,nhữngsuytưlạđời,nhữngítưởnglãngmạnvànhữngquanniệmthựctế…

Nhưng cảm giác là gì? Chúng từ đâu tới? Sẽ đi về đâu?Và lúc này đâychúngđanglàmgì?Từcổthời,các triếtgiavốnmệtđầumệtócvìnhữngcâuhỏiđó,dùphảicôngnhậnrằng,cảmgiácchẳngphảilàđềtàiưachuộngcủahọ.Quảthậtkhómàdùngsuytưđểtìmhiểucảmgiác.Thếnên,nhiềutriếtgiađãhànhđộngtheonguyêntắc,nhữnggìlọtkhỏilướilítríthìchẳngđángquantâmhoặcchẳngragìcả.

Dùvậy,cảmgiácđãđượcngườiHi-lạpvàRô-macổquantâm.HọgọiCảmgiáclàpathosvàpassio,vớinghĩagầnnhưđammê,đaukhổ(Leidenschaft).Từ„tìnhcảm“(Emotion)xemratrunghoàhơn,nhưngnóxuấtpháttừchữLa-tinhmovere–layđộng–nhưthếnóchothấyCảmgiáclànhữnggìlàm„lay động“ con người. Từ „Gefühl“ (cảm giác, tiếng đức) mới xuất hiệntrongthếkỉ17,đượcdùngđểdịchtừPhápsentiment(tìnhcảm).TrongtiếngPháp,ngườitadùngsentimentđểchỉnhữngcảmnhậnphứctạp,vàsensationđểchỉnhữngkíchđộngđơngiản.

NhưvậyCảmgiáctrướchếtlànhữngkíchthíchthânxác.Vàchúnglàthứvôcùngcầnthiết.Trongtrạnghuốngcăngthẳngtộtcùng,cáctìnhcảmlàlẽsốngcòncủata,chẳnghạnnhưcảmgiácSợ.Phảnxạchạytrốnlàđặctínhkhôngthểthiếuđượccủacácloàiđộngvậtcóvúbìnhthường,nólàthứđãsốngsótquaquátrìnhtiếnhoá.Cảnhữngtìnhcảmcũvàhơimớicũngcótầmquantrọngchosựpháttriểnloàingười.Tấtcảchúngđềuphụcvụcho

sựsốngcòncũngnhưviệcthíchứngvớimôisinhvàthíchứngvớicácthànhviênkháccủanhóm.Hãy thử tưởng tượngmộtngườikhôngcómột trongnhữngcảmgiácnềntảng.Aikhôngsợ,kẻđócónhiềucơnguychếtsớm.Aikhôngbiếtkinhtởm,kẻđódễbịngộđộchoặcdễbịlâybệnh.Aikhôngcóthiệncảm,kẻđótựtáchlìakhỏicộngđoàn.Aithiếutìnhthươngxót,kẻđónhìnngườikhácđầyngờvựcvàxalạ.

Cácđammê,bảnnăng,phảnxạvàcảmxúc,nhưvậy,cómộtínghĩasinhvậtquantrọng.Chúnggiúpconngườicánhânsốngcònvàlàchấtkeonốikếtnhómviên.Dùđólàcảmgiácđói,nhucầungủnghỉvàcầnhơiấm,dùđólàchạytrốn,tấncônghaytìnhdục–tấtcảnhữngcảmgiácsơđẳngđóluôncóhaikhíacạnh.Hoặclàtôimuốnvươntớimộtcáigì,haylàtôicốtránhmộtcáigì.Nhưngkhôngphảichỉcógiátrịchophầnbềngoàimàthôi.Mộtmặt,các tình cảmgiúp tôi có những phản ứng thích hợp với những kích thíchngoạigiới,vàmặtkhác,chúnggiúptôiđiềuhoàtìnhtrạngnộitâm.Khitìnhcảmquácạnkiệt,thìhầunhưluônbaogiờcũngcómộtchuyểnđộngngượclạiđểtáicânbằngkhotìnhcảmtrongta.Chẳngaicóthểgiậndữhayhammuốntìnhdụcsuốtcảtuầnlễ,ngaycảnỗiphiềnmuộnhaythấttình,dùlớnmấy,sauđôibathángcũngsẽnguôingoai.

Nhiềungườikhóchịu,vìmìnhkhông thể tạo rahayngănchặnđượccảmgiácnhưímuốn.Nhiềukẻlạnhlùngvôcảmmongđượctrởnêntựnhiênvànhiệt tìnhhơn.Nhiềungườiđacảmthì lạimonggiữđượcđầuóctỉnhtáo.Khókiểmsoátđượccảmgiác.Tráilạicóthểnói,chúngtaluônbịcảmgiáckiểmsoát.Chúngtahiếmkhidùngócnãonhưmộtphươngtiệnđểsuynghĩ,màngượclại,chínhchúngtalàmộttrạngtháiócnão.Cóthểnói:Trongmộtnghĩanàođó,chúng ta làcáccảmgiáccủachúng ta.Nhưng trong ínghĩanào?

Các triết gia hầu như chẳng trả lời được câu hỏi này.Vì thế, chẳng ngạcnhiên,khi trongnhữngnămgầnđâykhoanghiêncứunãođãnhảyvàođịahạtnày.Từkhimáyđonãovàmànảnhvitínhchotathấyvàtheodõiđượccáctìnhtrạngkíchthíchtrongnão,việcnghiêncứunãotrởthànhđềtàiănkháchcủacácnhàsinhhọcthầnkinh.Vàhọdầnphânbiệtrahaithứ:TìnhcảmvàCảmgiác,cũnggiốngnhưngườiPhápphânbiệtgiữasensationvàsentiment.CácnhànãohọccắtnghĩaTìnhcảmlàmộttácđộngchungphứctạpcủacácphảnứnghoáhọcvàthầnkinh.Chúngtạoranhữngkhuônmẫunhất định và những khuônmẫu này của người và thú xem ra chẳng khácnhaugìmấy.Tìnhcảmxemralànhữngdiễntiếnrậpkhuônvàtựđộng.Cảmgiáctráilạilàchuyệncònphứctạphơn,trongđóluôncómộtphầníthứcđikèm.Chẳnghạn,ngườitacóthểdấuhaycheđậyCảmgiác.CònTìnhcảm

thìkhómàdấuđược,vìchúngtakhôngkiểmsoátđượcchúng.Cảmgiáclàmộtphatrộngiữatìnhcảmvàquanniệm.Chúnglànhữnggìrấtriêngtưvàgầnnhưdiễnratrongkhônggiannộitạicánhân.Chúngtacóchungcáiđóivàcácphảnxạchạytrốnvớithằnlằn,chimkháchvàdơi,nhưngkhôngcócùngnỗiđauvìtình,nỗinhớnhàvàsầumuộnnhưchúng.

Rấtlâutrướccácnhànghiêncứunão,trongnửasauthếkỉ19,khoaTâmlíhọc, lúcđómớihình thành,đãquan tâm tớiCảmgiác–những thứbịcáctriếtgiacoithường–vàđãnghiêncứuchúngmộtcáchcóhệthống.VàTâmlíhọcđãlàmđiềumàcácnhàtâmlírấtthíchlàm:lậpnênnhữngdanhmục!Trọngtâmvấnđềởđâylà,cónhữngloạiTìnhcảmnàovàgồmtấtcảbaonhiêu thứ?LàvìTìnhcảm rõ ràng làmộtmẫuphảnứngbấtbiếnmàconngườitrongbấtcứnềnvănhoánàocũngcónhưnhau.NhưngsốlượngTìnhcảm,lạthay,chẳngnhiềugì,vìngườitahầunhưđãchẳngtạorahaykhámphárađượcthêmnhữngTìnhcảmmới.

Dùvậy,cácnhàtâmlícũngkhôngđồngíđượcvớinhau.Cuốithếkỉ19đầuthế kỉ 20,WilhelmWundt nhận ra ba cặp Tình cảm chính: (Lạc) Thú –Chán,Kíchđộng–Ngượngngùng,Căngthẳng–Giảitoả.Nhưngvấnđềlàcáccặpđócóhoàntoànbiệt lậpvớinhaukhông.TacóthểphânbiệtgiữaThúvàKíchđộngđượckhông?Haylàchúngsonghànhbênnhau?Cácnhàtâmlívềsaubỏquanniệmtrênđâyvàlậpnênmộtdanhsách„Tìnhcảmnềntảng“gồm12thứ:Vui-Buồn-Giận–Lo-Tởm-Biếtơn-Mắccở-Yêu-Kiêu -Thương (xót)–Hận (thù) -Hoảng.Nhữngnămgầnđây,nhànhânhọcvàtâmlíngườiHoa-kìPaulEkmanthuộcđạihọc

CaliforniaởSanFranciscođưa ramộtbảnggồm15Tìnhcảm.Ông thêm:Khinh-Hàilòng–Thoảimái–Xấuhổ,nhưngđồngthờibỏđi„Buồn“,vìtìnhcảmnàyquáphứctạp.Tacóthểtiếptụctròchơilậpbảngnày,nhưngcũngđừngnênquantrọnghoáchúng.Làvìtấtcảnhữngtìnhcảmđóđềuđãbịdiễndịchquangônngữcủachúng ta.Mỗingônngữcómột lốidiễn tảriêng;nhưvậymỗidântộccóthểlậpnênmộtdanhsáchriêng,dùtấtcảhọđềubịchiphốibởinhữngtìnhcảmnềntảngnhưôngEkman.

Cácnhànghiêncứunãocũnggặptrởngạitrongvấnđềphiêndịchđó,khihọmuốnámchỉhaymôtảcáctìnhcảmvàcảmgiác.Nhưnghọcómộtlợiđiểmkhác, đó là tìm ra được các hoá chất tạo ra tình cảm của chúng ta.Quantrọng nhất ở đây là nhữngChất đưa tin, nghĩa là những chất chuyển tiếpthông tin từ tếbào thầnkinhnàyqua tếbào thầnkinhkhác.Trong trườnghợp Tình cảm, thì đây là những chất tạo ra kích thích, đặc biệt nhưAcetylcholin,Dopamin,SerotoninvàNoradrenalin.

Tấtcảnhữngchấtđócónhữngkhảnănglạlùng,vàcảnhữngkhảnăngcóthểcókhácnữa,nhưngchưađượckhámphá.Acetylcholintácđộngnhưmộtthứlựcsĩvànhàhuấnluyện.Nóchuyểnkíchthíchgiữathầnkinhvàcácbắpthịtvàkhíchđộngtuyếnmồhôi,chẳnghạn.Nócóthểlàmnhiềucôngtáckhácnữa.Nócóliênhệtrongcácquátrìnhhọctập,vànhưvậycóliênquantrực tiếpvớibệnhAlzheimer(bệnhmất trínhớ),nơibệnhnhânAlzheimerlượngAcetylcholingiảmrấtnhiều.Dopamin là tayxáchđộngvàhoạtnáo.Chấtnàycóvaitròquantrọngtrongviệcxuấthuyết,vàngoàiranóđiềuhoàlượngcácchấtkíchtốtrongngười.Cóthểdùngnóđểtănghuyếtáp.Vàvìcóliênquanvớicácchấtkíchtố,Dopaminliênhệchặtchẽvớicácchứngbệnhtâmthầnvàcácchứngrốiloạnkhác;vìthế,ngườitachorằng,lượngDopaminquácaosẽgâyrachứngloạnthầnkinh(Schizophrenie).Serotoninlàmộtnhàngoạigiaovàtaymôigiới.Nótácđộngtronghệtuầnhoàncủamáuvàđiềuhoàhuyếtáp.Trongphổivàthận,nólàmchohuyếtquảnnhỏlại,tráilạinólàmnởlớncácmạchmáutrongcáccơbắpcủathânthể.Ngoàiranócònđiềuhoànhịpngủ- thứcvà tạocânbằng lúcbịcăng thẳng tinhthần(Stress).KhilượngSerotoninmấtcânđối,nódẫntớinhữnghậuquảtốtvàkhôngmấytốt.Ngườitatinrằng,khiyêuđương,lượngSerotoninnơihaitìnhnhântăng,sựgiatăngnàyđưatớicảmgiácdễchịuvàhàilòng.Tráilại,việc giảm lượng Serotonin gây ra chứng nhức đầu kinh niên (Migräne),chẳnghạn.Noradrenalinlàanhđuaxevàchuyênviêntăngtốc.Chấtnàytácđộngchủyếu trongcácmạchmáuvà,cũngnhưDopamin, làm tănghuyếtáp.Trongikhoacấpcứu,ngườitadùngnóđểchốngxốcvàđẩynhanhnhịpchuchuyểnmáunơinhữngbệnhnhânbịtêliệtvìngộđộc.

Tấtcảbốnchấtđưa tin trênhiệndiệnnhiềunơiHệLimbic,dĩnhiêncôngdụngcủachúngkhôngchỉhạnchếtrongHệnàymàthôi.BacơquanlớncủaHệnàylàZentraleHöhlengrau(độngxámtrungtâm),Hypothalamus(Nãothùy)vàAmygdala(Hạnhnhân),đólànhữngtrungtâmđiềukhiểncáctìnhcảmbẩmsinhvàcácđộngtháiconngười.độngxámtrungtâm,chẳnghạn,kiểmsoátcáckhíacạnhhoạtđộngtínhdục,tínhhunghăng,phảnứngchốngcựcũngnhưcảmgiácđói.Mộtmìnhnólàtácgiảcủanhữngtiếngkêulađauđớn,nhữngtiếngrênrỉvàthanthở.Nãothuỳcũngcótráchnhiệmđiềuchếviệc ăn uống, sinh hoạt tình dục, tính hung hăng và phản ứng chống cự.Ngoàiranócònđiềuhoànhịpngủthứcvàhệtuầnhoàn.Mộtnétđặcbiệtnổi bật liên quan tới sinh hoạt tình dục là tâm của Não thuỳ - có tên làNucleuspraeopticusmedialis-nơiđànôngpháttriểnhơnnơiđànbà,đólàmộttrongnhữngđiểmcơthểkhácbiệthiếmhoigiữahaiphái.Tâmnãonàygiữvaitròquantrọngcảtrêntínhhunghănglẫnsinhhoạttìnhdục,vốnlàhaihoạtđộng thườngđiđôivớinhau.Hạnhnhân,một cơquan rất bé, cónhiệmvụđiềuhoàlượngcảmgiác.Hiệnnaynólàđốitượngđượcrấtnhiều

nhànghiêncứu tìmhiểu,nhưngdùvậy,nóvẫncòn làmộtbíẩn.NơiđâyNoradrenalinvàSerotonintíchtụnhiều,đặcbiệtAcetylcholinvớilượngrấtlớn.TâmHạnhnhânlànơixuấtphátcủatìnhcảmsợvàkhiếphãi.Vàngườitacũngbiết,Amygdalacógiữvaitròtrongviệchọctập,nhấtlàtrongviệclàmsaođểcáctìnhcảmhọchỏithêmđượccáigìđó.Tìnhcảmcókhảnăngtậpthành:Gặplầnđầuthìgiậtmìnhngạcnhiên,nhưngnhữnglầngặpsauthìchẳngngạcnhiêngìnữa.

Tấtcảmọicảmgiáccủachúngta,kểcảsựsuynghĩvàhànhđộngcủata,đềuhìnhthànhvớisựtrợgiúpcủacácchấttínhiệuhoáhọc.Cácchấthóahọcthầnkinhquyếtđịnhphẩmchấtcủamọicảmgiáclẫnkíchthíchvàđiềukhiểnchúng.Bảorằng,anhBốcđượcđưatrởlạivàoOmicronCetiIII,rồinhờ Adrenalin mà thoát ra khỏi được cơn say tình cảm do Endorphin vàSerotonin tạo ra, thì điều này có thể đáng tin. Như vậy, Bốc phải làmộtngườinhưbaongườibìnhthườngkhác,nghĩalàtronganhcũngcósẵnmộtcơcấunềntảnghoáhọcthầnkinhnhưnhữngkẻkhác.Vànhưvậythìcơcấunày đương nhiên cũng tác động lên các hoạt động cấp cao trong não bộ,nghĩalàtácđộngtrênsựsuynghĩcủaanh-trừratrườnghợptrongnhữngngười núi lửa như anh được gài sẵn một thiết bị ngăn chận Dopamin vàNoradrenalin.Nhưngđâylàđiềukhótin,vìnhưvậythìthiếtbịsẽbiếnBốcvànhómđồnghànhcủaanhthànhranhữngconngườinhunhược,đờđẫnvàtrôidạtvôhướng.

NhưvậylàtađãrõvềCảmgiácvàTìnhcảm?Không,vẫnchẳngrõgìlắm.Chỉcónhànghiêncứunãonàoquángâythơmớidámmạnhmiệngtrảlời:CảmgiácvàTìnhcảmlànhưvậyđó!Thậtra,khoanghiêncứunãochỉmớigiảithíchđượcvănphạmcủaCảmgiác,chứchưatrìnhbàyđượcâmthanhvàtínhchấtđanghĩacủangônngữđượcphátra.Dùvaitròcủacácphântửcó nhiệm vụ đốc thúc nhưDopamin, có vai trò trung hoà như Serotonin(phântửBốc)vàtạokíchthíchnhưNoradrenalincóquantrọngvàcầnthiếtđếnthếnàođinữa,thìchúngcũngmớichỉlànhữngkẻđưatintừtếbàothầnkinhnàyđếntếbàothầnkinhkhác,từtrungtâmnàytớitrungtâmkhác,chứchúngkhôngphảichínhlàkẻtạoratin.Khitớinơingườinhận,chúngchỉtạoranhữngphảnứngnàođó.Chúngkìmhãm,thúcđẩy,làmgiatănghoặcngăncản.Nóitómlại:nhữngkẻđưatinchỉlàmnhiệmvụchuyểnínghĩavàbạchhoá ínghĩachongườinhận–nhưngchínhchúngkhôngtựmìnhsuynghĩ.

Mộtcảmgiáchoàntoànđầyđủ,tráilại,đượctạonênbởimộtkếthợphoạtđộng tếvivàđadiệncủanhiềunhân tố,gồm:Mộtsốvùnghay trung tâmnãonhấtđịnh,khảnăngchuyển tinvà trả lời của tếbào thầnkinh,những

chấttrunggianđưatin,nhữngnốikếtphứctạpvớicáccơcấunãokhácvàdĩnhiêncảnhữngkích thíchcủangoạigiớiđượcgiácquanchuyềnvàonão.Tạisaocùngnghemộtbảnnhạc,ngườinàycảmthấythúvị,ngườikiacảmthấybựcbội?Tạisaongườinàymêsòhuyết,ngườikháclại lợmmửakhingửithấychúng?Tạisaomộtlúcnàođótalạiđâmraghétngườimàtanghĩlàmìnhthương?CóthểgiảithíchdễdàngCảmgiácvềmặthoáhọc,nhưngviệctạothành,xuấthiệnvàbiếnđicủachúngthìlạilàchuyệnkhôngdễhiểutínào.Không ítnhànghiêncứunãođôikhiước rằng,giámàvấnđềđơngiản hơn thì hay biếtmấy! điều này cũng có nghĩa: giámà con người tagiống người núi lửa hơn thì hay biết mấy! Ông Pille, bác sĩ trong đoànEnterprise,cóthểnóilàvịđạidiệnhàngđầucủanhómnhànghiêncứutrênđây.PilletỏrahếtsứcngạcnhiênkhingheBốc-lúcnàyđãbịphấncâylàmchobốcđồngtìnhcảm-nóitronghệthốngliênlạccủaEnterprise:

Pille:NgherachẳngphảiBốctínào.

Kirk:Thìôngđãnói,ôngsẽthíchBốchơn,nếunhưanhtangườihơn,tìnhcảmhơnmà.Pille:điềuđótôicónóibaogiờđâu!

NếuđúngCảmgiác,chứkhôngphảiconcáinúilửa(lítrí),làchấtkeonốikết conngười lại vớinhau, thì phải chăngCảmgiác cũng làyếu tốquyếtđịnh trênmọivấnđềquan trọng trongcuộcđời?Nhưvậy,chínhVô thức,chứkhôngphảiÍthức,làmchủcuộcsốngcủata?ThếVôthứclàcáiquáigì?

•Vắngchủnhà.Vôthứclàgì?

Wien

Vắngchủnhà.Vôthứclàgì?

Ôngta làmộtconngườikhóchơi,ônghútá-phiện,bỏbêconcái,cómộtquanniệmkinhsợvềphụnữ,khôngchấpnhậnsựphảnđốicủaaicả,vàcácnghiêncứukhoahọccủaôngvềsauxemracóthểápdụngtrongmọilãnhvực,chỉmỗiviệclàchúngkhôngthểkiểmchứngđượcbằngkhoahọc.Dùvậy,ônglàmộtngườinổitiếng,làmộttrongnhữngnhàsuytưảnhhưởngnhấttrongmọithời.

Sigismund Schlomo Freud sinh năm 1856 tại Freiberg (Pribram) địa hạtBöhmen,trướcđâyvùngnàythuộcÁo,naythuộcTiệp.Chaônglàmộtnhàbuônbôngsợi,ngườiDo-thái,đãsậpnghiệpsaukhisinhông.Sigismundlàanhcảtrongtámanhem,lớnlêntrongmộtgiacảnhtươngđốinghèo,nhiềukhókhăn.Thoạt tiên,giađìnhôngdờivềLeipzig(đức),không lâusauđóchuyểnsangWien(Áo).Anhcảlàconcưngcủabàmẹ,họchànhrấtgiỏi.Cậuđậu tú tàihạngưu.Mùa thu1873cậughidanhhọc IkhoaởđạihọcWien.Freudnghiêncứuhạnang(ngọchoàn)củaloài lươnnướcngọt,sauđóchuyểnsangViệncơthểhọcthuộcđạihọcWien,vàcậuviếtluậnántiếnsĩởđâyvớiđềtài„Tìmhiểuvềtủysốngcủacácloàicáhạđẳng“.Nhưnghoàncảnhtàichánhkhókhănđãkhôngchophépcậuởlạilâutrongđạihọc.CậumiễncưỡngtìmmộtviệclàmtrongBệnhviệnTổngquátởWienvàởlạiđóbanăm.Ởđây,vớivai tròbác sĩ phụ tá chonhànãohọcnổi tiếngTheodorMeynert,Freudtiếptụcnghiêncứuvềóccá,đặcbiệtóccủaloàicáchínmắt(Neunauge).Trongthờigianđó,Freudbắtđầutựmìnhthínghiệmvềá-phiện(Kokain),vìôngchorằng,á-phiệncóthểdùngđểtrịchứngrốiloạnthầnkinh.Vìmuốnnổitiếngsớm,nhàkhoahọctrẻđầycaovọngnàyđãchophổbiếnnămluậnvănvềá-phiện,nhưngkhôngthànhcông.TrongcácbàiviếttừđâyđượckívớitênSigmund,ôngcốtìnhchẳngđáđộnggìtớichuyệnthấtbạitrongviệcdùnga-phiếnđểchữachomộtngườibạnnghiệnmọc-phin.Năm1885,lòngđầytựtin,FreudlàmmộtcuộcdukhảotớiParis.Trongmộtláthư,ôngviết:„Ôichaođẹpquá.TôisẽtrởlạiWienvớimộtmũhàoquangrất, rất lớn,và tôisẽchữađượchếtmọi thứbệnh thầnkinhbấttrị“. Tại Paris, Freud gặp Jean-MarieCharcot, vốn được gọi là „Napoleoncủanhữngngườirốiloạntinhthần“,lúcđólàconchimđầuđàntronglĩnhvựcbệnh thầnkinh.CharcotđãmởmắtchoFreud,khiôngchỉchoFreudbiếtrằng,cănnguyêncủanhiềuchứngrốiloạnthầnkinhcónguồngốctâmlí, chứkhôngphải luôn luônxuấtphát từnguồngốc sinh lí.CharcotcũngdạychoFreudnghệthuậtthôimiênvàphươngphápđặtcâuhỏigợií.Saukhi trở lại Wien, Freud mở phòng mạch chữa trị thần kinh ở đường

Rathausgasse.đồngthời,ônglàmtrưởngphòngthầnkinhcủaViệnnhiđồngtạiđây.ÔngcướiMarthaBernays,congáicủamộtgiađìnhgiáotrưởngdo-thái (Rabbin) học thức uy tín, và hai người có được sáu đứa con.NhưngFreudkhôngphảilàmộtngườichagiađìnhcótìnhvớiconcái,tráilại,concáithườngkhógầngũiđượcvớiông.Nhữngnămđầuthậpniên90’,vịbácsĩtrẻ35tuổilạiquayvềnghiêncứunão.Ôngviếtmộtluậnvănvềnhữngrốiloạnngônngữdohậuquảcủacácbệnhnão, trongđónóiđếnviễnảnhvôcùngtolớncủanghànhnghiêncứunãotrongviệcgiảimậtbộmáytinhthần.NhưngtácphẩmEntwurfeinerPsychologie(PhácthảovềmộtmônTâmlíhọc,1895),trongđóôngthửgiảithích„bộmáytâmthần“bằngthuyếtthầnkinhmớitoanhcủaCajals,chẳngaiđọc.

Freudcócaovọngchữa lànhcácbệnh thầnkinhvàcác rối loạn tâm thầnkhác,nhưngkhoanghiêncứunãothờiđóchưatiếnđượcxa.CácquanđiểmmớicủaCajalsvềsựhoạtđộngcũngnhưtácđộngphốihợpcủathầnkinhnãoquátrừutượngvàtổngquát.CajalsmổnãongườichếtởMadridđểlậpnên „Tâm lí họchữu lí“ củamình.Freud trái lại đi theo conđườngkhác.Ôngthínghiệmvớingườisống,đưaconbệnhlêngiườngbệnhđểtìmhiểunãohọ,vàtừđólậpramộtkhoahọcmới:Phântâmhọc.Năm1889,Freudtới thămHippolyteBernheimởNancy (Pháp), ôngnàyđang thửdùngcáigọi là phỏng vấn gợi í hậu thôimiên với các con bệnh củamình. Từ đó,Freudrút rakết luận,hẳnphảicómộtVôthức, vàVô thứcnày lànguyênnhâncủađasốhànhvicủaconngười.

„Vô thức“ không phải là một khái niệm mới lạ. Năm 1869, triết gia trẻEdouardvonHartmannđãviếtTriếthọcVôthức,mộtcuốnsáchchưađượcchínmùivàmangnhiềuảnhhưởngcủaSchoppenhauer(xembàiTôicóthểmuốnđiềutôimuốnkhông?).đólàmộttácphẩmbánrấtchạy,nóxàoxáochungnhiềuyếu tố lạivớinhau,nhữngyếu tốmàcác triếtgiaduyvật từgiữathếkỉ19khônghàilòngvềtriếthọcKant,FichtevàHegel.Nietzsche,ngườicũngđứngtừquanđiểmnhưthếđểphêbìnhcácđốithủtươngtự,đãlồnglộnlên,đặcbiệtônggiậndữvìHartmannlàtaymơmàlạithànhcônghơnchínhông.NhưngHartmanncũngkhôngphảilàngườikhámphára„Vôthức“.BácsĩvànhànghiêncứuthiênnhiênCarlGustavCarus,mộtngườibạncủaGoethe,năm1846đãnóitới„điềuvôthức“và„Vôthức“rồitrongtácphẩmcủaôngPsyche.ZurEntwicklungsgeschichtederSeele(Tâmthần.Về lịchsửphát triểncủa tâmhồn), trongđóôngcoiVôthức làvùngkhaisinhranhữngkíchthíchtâmthầnnguyênthuỷnhất.

Cái làm choFreud khác với những người đi trước, là ông nghiên cứuVôthứcmộtcáchcóhệthống.ÔngphỏngđịnhđượcVôthứcnàynằmởđâu:

nơi các trung tâm của hạ não (subcorticale Zentren) và cuống não(Hirnstamm).Quaviệcmổxẻnão,sưphụMeynertcủaFreudcũngchỉbiếtđượctớiđó.Nhưngkhoanghiêncứunãocủathậpniên90’ thếkỉ19chưagiúpđượcgìnhiềuchoviệckhámpháVôthức.Năm1891FreudđờivềđịachỉBerggasse19vàởlạivàlàmviệctạiđótrongsuốt47năm.Lầnđầutiênôngnóitới„Phântâm“vàonăm1896.Ônglấylạikháiniệmnàytrongtàiliệu „Phương pháp khảo cứu tinh tế“ của người bạn đồng nghiệp JosefBreuer,ngườiđãdùngnóđểkhuyếnkhíchconbệnhBerthaPappenheimnóiranhữngchấnthươngtinhthầncủabà.CảFreudsauđócũngchữatrịnhữngconbệnh,đặcbiệtpháinữ,bịchấnthươngtinhthầndobạolựctìnhdụcgâyra,ôngtìmcáchgợichohọnóiranhữngkinhnghiệmgặpphải.đốivớipháinam,ôngtìmhiểutháiđộtìnhdụcthủathiếuthờicủangườibệnhđốivớimẹmình,điềuđượcônggọilà„mặccảmÖdipus“.Vềsau,dựatrênnhữngkinhnghiệmnàyvàcácnềntảngkhác,ôngkhaisinhra„Thuyếtbảnnăng“,mộtthuyếthàmchứanhiềuhồnghivànhữngphátbiểuchungchungcủanóngàynaychẳngcòngiátrịgì.Từ1899tới1905FreudviếtbốncuốnsáchvềsứcmạnhcủaVô thức:vềgiấcmơ,vềnhữnghànhvi sai sót trongcuộc sốnghàngngày,vềchuyệntiếulâmvàvềtínhdục;mấycuốnnàysẽlàmôngnổitiếng.Năm1902,trởthànhgiáosưthỉnhgiảngđạihọcWien,ônglậpraHộiTâmLíNgàyThứTư,tiềnthâncủaHộiPhânTâmWiensaunày.

Mặcdùđasốsáchôngtạoranhiềuluậnbàntráingượcvàítđượccôngnhậnvềmặtkhoahọc,ôngvẫncónhiềutựtinlạlùng.Năm1917,ôngđưanhữngkhámphávềVôthứccủamìnhsánhvớithuyếtcủaDarwinvàKopernikus.Ôngchohay,cảbathuyếtđềulàmtổnthươngnhânloại.Kopernikusđẩyđịacầu, vốn được coi là rốn của vũ trụ, ra lề.Darwin thay thế bản chất linhthiêngcủaconngườibằngbảnchất thúvật.Vàông thìđã chỉ ra choconngườibiết,làhọkhôngcóchủnhà,vìVôthứcquyềnnănghơnÍthức.Ôngquảquyết,90%quyếtđịnhcủaconngườiđượchìnhthànhtừVôthức.

đểcắtnghĩasựkiểmsoátcủaVôthứctrênÍ thức,năm1923Freudđưaramộthìnhảnh

tâmthầngồmbaphần.Baphầnnàyquyếtđịnhđờisốngtinhthầncủaconngười.ChúnggồmEs (Vôngã), Ich (Ngã) vàÜber-Ich (Siêu ngã). Freudbảobakháiniệmđólàphámphácủariêngông,nhưngNietzschetrướcđâyđã sửdụngbakháiniệmđóvớinhữngvai trò tương tựcủachúng rồi.EstươngđươngvớiVôthức,làthànhphầnmangtínhbảnnăngcủatâmthần.đói,hammuốntìnhdục,tịhiềm,thùghét,tintưởng,yêuv.v.quyếtđịnhcáiEsnày.đối lạivớinó làÜber-Ich.Über-Ich đạibiểuchonhữngquyđiều,nhữnglí tưởng,nhữngvai trò,nhữnghìnhảnhmẫumựcmàconngườiđã

họcđượctrongquátrìnhgiáodục.ỞgiữalàIch,mộtconvậtđángthương,luônbịxâuxégiữahailựcquyềnthếlàEsvàÜber-Ich.LàkẻphụcvụmộtlúcbaôngchủEs,Über-Ichvàmôitrườngxãhội,Ich racônghoágiảivàđiềuhoànhữngxungđộtgiữabachủ.NhưngIchvốnyếuđuối.NóthườngbịEskhốngchế,vìEschẳngbaogiờmuốnđểIchđiềukhiểnmình.Vìrấtkhó nhận diện được các bản năng vô thức và những điều tập thành trongthiếuthời,nêncũngkhôngdễthanhtoánđượcchúng.

Freudđưaramôhìnhđótươngđốitrễ,vàôngcũngkhôngtrìnhbàynóratrong hết mọi tác phẩm về sau của mình. Nhưng ông trước sau vẫn quảquyết:độngcơchínhcủahànhviconngườixuấtpháttừsựxungđộtvôthứcgiữamộtbênlànhữngđòihỏibảnnăngvàmộtbênlàcái lí tríkhôngcònkhamnổinhiệmvụcủamình.Nhậnxétnàyôngrútranhờquansátkhôngnhữngtừngbệnhnhânriênglẻ,màcảtheodõiđộnglựcbảnnăngcủaxãhộiconngườinóichung.

Những cuốn sách phê phán văn hoá tiếp theo của ông được viết ra trongnhữngcơnđaudằnvặtcủathểxác.Trongthậpniên20’,Freudlàmộtngôisaoquốctế,nhưngcănbệnhungthưmiệngđãgiớihạnsinhhoạtvàviệcđilạicủaông.SaukhiQuốcXãlênnắmquyền,sáchôngbịcấmvàđốt.Tháng3năm1938quânQuốcXãtiếnchiếmÁoquốc,ôngphảisangAnhtịnạn.BốntrongnămngườiemgáicủaôngởlạiWienđãbịQuốcXãđưavàotrạitậptrungvàbịgiếtởđó.Ngày23tháng9năm1939conbệnhungthưđãtớihồicuốitừgiãcuộcđờibằngmộtliềumọc-phinmạnh.

Thuyếtcủaôngcònlạigì?Trướchết,Freudcócôngnêubậtđượcínghĩaquantrọngcủacáccảmgiác,củacácxungđộttâmthầnvàcủaVôthức,vàđưachúngvàotrọngtâmtrongcáinhìnvềconngười.Vàphươngphápchữatrịcủaông,vốnlấylạicủaBreuernhưngđượcôngdũagọt thêm,vẫncònđượcthôngdụngtrênthếgiới,dùkhoaPhântâmngàynayđãchiarathànhnhiều trường nhiều phái có khi không còn liên hệ gì nhiều tới thuyết củaFreudnữa.Xétvềsựnghiệpkhoahọccủaôngtrongviệctìmhiểutâmthầnconngườithìônglàmộtngườicócáimũirấtthính.Vàchỉcóvậythôi.Ôngchudutâmthầncácbệnhnhâncủaôngnhưmộtnhàvẽbảnđồkhôngcótàuthuyềnđểđi,nhưngvẫnbảolàđãthấyvàđođượccáiđạilụcdocácbệnhnhânmô tả. Và đó cũng là điểm xuất phát tính kiêu ngạo của ông, là vìchẳngcóaisửdụngcácphươngphápcủaôngmàlạitiếnxađượcnhưông.đại lụclàcõiVôthức,vàônglàngườidẫnđường.Nhưngvinhquangcủaôngđanglụitàn,điềunàysinhthờiôngcũngđãbiết.Khoanghiêncứunão,môntrướcđâyôngđãbỏvìnóchẳnggiúpđượcgìchoông,đãcăngbuồmđitiếp,vànósẽquamặtông.Chỉcònlạimộtcâuhỏi:Baonhiêunétpháchoạ,

sôngrạch,núiđồivàốcđảođượcôngvẽratrênbảnđồ,liệusẽcònlạigì?Trongcuốnsáchvềnguyênlíkhoáilạc,ôngđưaramộtđiểmtựphêthậtlạkhithúnhậnrằng,chínhnhữngnhàsinhhọcsẽlàngườicóthểgiảitoảđượctoànbộnhữngbíẩncủatâmthầnbằngnhữngkhámphámớivàbấtngờ,vànhữngkhámphánày„rồisẽpháđổtoànbộtoànhàgiảtạođượcdựngnênbằngcácgiảthiết“.

Phân tâm học không phải là một khoa học, mà chỉ là một phương pháp.Nhữngtiềnđềcủanókhôngthểkiểmchứngđượcbằngkhoahọc.Vìthế,chỉ30nămsaungàyFreudquađời,cáckhoahọcthầnkinhvàPhântâmnhìnnhaunhưnướcvớilửa.Thờiđó,Phântâmđangnởrộ.CáchọctròvàconcháucủaFreudchêkhoanghiêncứunão,mộtmônmuốn lấy thướcđovàdòngđiệnđểgiảithíchtấtcảnhữnggìthuộctâmthần,làmôncóhại,cũngnhưcácnhàthầnkinhhọckhinhPhântâmlàloạihầmbàlằng.Chỉmớihômnay,saugiaiđoạnchiếnthắngchungchungcủamình,mộtsốnhàthầnkinhhọcnaymớilạidámcangợicôngsứccủaFreud.

NhữnggìFreudtrướcđâyphỏngđoán,thìnaytươngđốiđãrõràngđốivớicácnhànãohọc:Quansátnãobộ,tathấycónhữngvùngliênhệmậtthiếtvớiÍthức.Nhưđãnói,nhữngvùngnàynằmởvỏnão(assoziativerCortex).Vàcónhữngvùngtạoravàthunạpnhữngdiễntiếnvôthức,đólàCuốngnão (Hirnstamm),Tiểunão (Kleinhirn),Thịkì (Thalamus)vànhững trungtâmthuộcphầncuốinão(subcorticaleZentren).Nhưvậy,vềmặtcơthểhọc,ÍthứcvàVôthứctáchbiệtnhau.Dùvậy,cácnhàthầnkinhhọccũngđãbỏrấtnhiềucôngsứcđểnghiêncứuVôthức.Vàhọcũngphảicôngnhậnrằng,khôngdễmôtảvàhiểuđượccõiâmunày.Nhữngdiễntiếnvôthứcthườngxẩyrarấtnhanh,vàchúng–cũngnhưFreudtrướcđâyđãbiết-khôngthểdiễn tảđượcbằng lời,đơngiản làvìchúngkhônglọtvàovòng í thứccủaconngười.NhưvậychỉcòncócáchcủaPhântâmlànghiềnngẫmtừngcâutừngchữtrongbiênbảnphỏngvấnđểđoánraVôthức–haycáchcủanhàsinhhọcthầnkinh:đẩybệnhnhânvàomáyđovàquansátxemđâulànhữngphảnứngcủanhữngvùngnãoliênhệvớiVôthứctrướcnhữngcâuhỏihaycâuthửnghiệmđượcđặtra.

Nhưvậy,ngườitacóthểdễdàngxácđịnhđượcnhữngvùngnãocóliênhệvớiVôthức,nhưngviệchình thànhcủaVôthứcnày thì lại rấtkhácnhau,không đơn giản tí nào.Vô thức là những diễn tiến xẩy ra trong tamà takhôngbiết.Giácquancủachúngtahànggiâyhàngphútbịtrànngậpbởicáccảmnhận,nhưngkhảnăngchúícủatachỉcóthểthunhậnđượcmộtphầnrấtítnhữnggìtathựcsựthấy,nghehaycảmmàthôi.PhầncònlạiđivàoVôthức.Mộtsốtrongchúng,cóthểnói,đượcbímậtthunạpvàobộnhớ,sốcòn

lạibịthảihồi.Chúngtachỉcốíthunạpnhữnggìđangliênhệvớicôngtáchaymụctiêuhiệnthờihoặcphùhợpvớicácnhucầucủatamàthôi.Aiđangđói,ngườiđóchỉquantâmtớinhữnggìliênquantớiănhoặcngửiđâucũngthấymùithứcăn.Kháchdulịchthườngchỉquantâmtớicáccảnhquang,họnhậnthứcthànhphốkháchơnvớimộtngườiđangđitìmviệc.Càngchútâmvàomộtchuyệngì, tacàngítnhìnranhữngcáikhác.Tainạnlưuthônglàmộtthídụ.Nhiềungườikhairằng,họđãkhôngnhìnthấychiếcxetrướchọ,nênđãkhôngtránhkịp.

Khitatậptrungchúívàomộtchuyệngì,nãochúngtalúcđóthườngchẳngquantâmtớinhữnggìkhácnữa,chodùnhữngcáiđócólạlùnghaycóđậpvàomắtta.đoạnphimnổitiếngvềchịkhỉđộtcủacáchainhàtâmlíDanielSimon thuộcđại học IllinoisởUrbana-ChampaignvàChristopherChabristhuộcđạihọcHarvardlàmộtthídụ.Haiđộibóngrổđốidiệnnhau,mộtbênđồngphục trắng,một bênđen, họ chuyền liên tụcquảbanh chođồngđộimình.Nhómkhángiảnghiệmnhâncónhiệmvụ tínhxemđộiáo trắngđãnhậnđượcbaonhiên lầnbanh tất cả.đaphầnnghiệmnhânđãhoàn thànhnhiệm vụmình cách dễ dàng và đã nói đúng số lần banh.Nhưng nhà thínghiệmmuốnbiếtmộtcáigìkháchơn.Hơnmộtnửanghiệmnhânđãkhôngnhậnrađiềunghiệmviênmuốnđó.Chỉsaukhiđoạnphimđượcchiếulạilầnhai,vàlầnnàycácnghiệmnhânkhôngcònphảiđếmbanh,họmớinhậnrarằng,giữacuộcgiaobanhcómộtcôgiảdạngkhỉđộtxuấthiệnđứnggiữahai đội banhvàđấmngực.Cuộc thí nghiệmđược lập lại, lầnnàynghiệmnhânđượcyêucầuđếmbanhcủađộiáođen.Lầnnàychỉcómộtphầnbasốngườikhôngnhậnrakhỉđột.Vàmộtsốtronghọsởdĩnhậnra,lànhờkhỉbậnđồđen.đoạnphimlàmộtthídụđiểnhìnhchothấysựchúícủatađúnglàmộttấmlướilọchaymộtánhđènphachỉchiếusángnhữnggìmìnhmuốnthấy,cònnhữnggìkhácbịđẩyvàovùngvôthức.

MộtphầnlớnVôthứccủatađượcnuôibằngnhữngcảmnhậnkhôngđượcchiếusángđó.MộtphầnkháccũngkhôngkémquantrọngcủaVôthứcbaogồmnhữngkinhnghiệmkhitacòntrongbụngmẹvàtrongbanămđầuđời.Tronggiaiđoạnnày,chúngtathunhậnngoạigiớirấtnhiều,nhưngvỏnão(assoziativer Cortex) lúc đó chưa phát triển đầy đủ, nên nó chưa thu nạpđượcnhữngcảmnhậnđãtrảiquađómộtcáchchínhxác,đểvềsaucóthểbiếnchúngthànhnhữnggìcóíthức.Khoảnghaiphầnbanhâncáchcủatalớnlêntrongvôthứcnhưthế,khiếnchúngtavềsaukhôngcònnhớrađượcnhữnghoàncảnhcụthểđểmàphảnhồi.

Ngoàinhữngcáivôthứccủathờiniênthiếuvànhữngvôthứcxẩyrahàngngàytrongcuộcsốngnhưtrên,còncómộtsốVôthứckhácnữa.Mộtthídụ

củaloạinàylànhữngđộngtháiđãđượctựđộnghoácủata.Biếtbaolầntôingỡngàng,làđãvượtđượcmộtđoạnđườngbanđêmxahàngcâysốđểvềtớinhàbìnhyêntronglúcđangsaykhướt,màsauđókhôngtàinàonhớrađượcnhữnggìđãdiễnratrênđườngvề.Cũngnhưkhinhữngngóntaytôiđanglướtnhưchớptrênbànphímđểviếtnhữngdòngnày.Nếubảotôigiờviếtrabảngchữcáitrênphím,chắcchắntôisẽviếtsai.Cácngóntaytôirõràngbiếtnhiềuhơntôi!Cũngcórấtnhiềuđiềuđãlâutrítachẳngcònnghĩtới,nhưngnhânmộtbiếncốnàođó,chẳnghạnmộtmùihương,chúng lạitheonhauhiệnrathànhchuỗitrongtríta.

Xemnhưthế, ta thấyFreudcólí trongrấtnhiềuđiều:Hầuhếtnhữngdiễntiến trongnãochúng tađềudiễnra trongvô thức.VàVô thứcnàycóảnhhưởngvôcùnglớntrênta.Cóthểnóirằng,đờisốngvôthứcmớilàchính,cònđờisốngíthức–dĩnhiênchỉnhữngíthứcđặcbiệtquantrọngchotamàthôi – chỉ là phụ thuộc. Là vì chỉ có những gì liên hệ với Vỏ não(assoziativerCortex)mới trồi lênvùng í thứcmà thôi.Nhưng,đểđẩycácbiến cố ra vùng ánh sáng của í thức,Vỏnãophải cần sựgiúpđỡ củaVôthức.Nhưđãnóitrongchươngtrước,cáccảmgiáclànhữngchấtkeonốikếtchúng ta lại với nhau.Nếukhông cónhững tín hiệuvô thức tiết ra từHệLimbic,Vỏnãochẳngcóđượcmộtchấtgìđểcóthểtiếpnhận,phảnhồi,cânnhắcvàdiễntả.Nócũnggiốngnhưmộtbộmáycókhảnăngrấtlớn,nhưngvìkhôngcóđiệnđểchạynênchẳnglàmđượcgì.Nhưvậy,ÍthứccủatabịVô thức kiểm soátmạnh hơn, chứ không phải ngược lại. Trong tiến trìnhpháttriểnnhâncách,VôthứcxuấthiệntrướcÍthức,nóấndấulênÍthứcrấtlâutrướckhiÍthứcdầndầnlớnlên.Lượngkinhnghiệmvàkhảnăngvôthứctrongta–nóichunglàVôthức–cósứcmạnhghêgớm,chúngtakhómàảnhhưởng lênchúngđược.đểcó thể tiếngầnđược tớiVô thức, chúng tathườnghaynhờvàosựtrợgiúpcủamộtphươngtiệnbênngoài,nghĩalànhờvàophươngphápchữatrịtâmlí.

CácnhànghiêncứunãongàynaymongướccóđượcmộtphươngphápPhântâmđặtnềntrêncáckhámphácủakhoaThầnkinhhọchiệnđại.Năm1979,nhànghiêncứuKíứcnổitiếngthếgiớiEricKandelđãđưaramộtchươngtrìnhđầycaovọng:Làmsaokếthợpđượchaiđườnghướngnghiêncứuđó.Theoông,đểđápứngđượctínhkhoahọc,Phântâmphảibỏđitấtcảnhữnggìlàphỏngđoán,bỏđinhữngkháiniệmliềulĩnhcũngnhưnhữngảotưởngchữatrịcáccănbệnhtâmthầnvàthểxácbằnglốiphântíchtâmlísuông.VàthayvàođóđưavàocácphươngphápthựcnghiệmcủakhoaThầnkinhnãohọc,dùngthốngkê,ápdụngcácphươngphápgiámsátgắtgaovàcácmáymóctânthờiđểduyệtxétkếtquảchữatrị.

ViệcnghiêncứuVô thứcbằngcácphươngpháp thựcnghiệmchỉmớibắtđầu.Vô thức, vốn làđứa conghẻ củaTriết họcvà chỉmớiđượcdầndầnquantâmtừhậubánthếkỉ19,hiệnlàlãnhvựcnghiêncứucóthểnóiquantrọngnhấttrongviệcconngườitựtìmhiểuvềmình.Vềmặtsinhhọc,conngườibịhạnchếởhaiđiểm.Thứnhấtlàhạnchếbởikhảnănggiớihạncủagiácquanvàcủangaybộnãocủaloàicóvú(Bài1-4).ThứđếnlàhạnchếbởibiêngiớigiữaÍthứcvàVôthức.ConngườihầunhưkhôngthểnàotiếpcậnđượcVôthức,trongđóchứađựngphầnlớncáckinhnghiệmvàcảphầnlớnnhâncáchcủamình.Trướckhibướcvàophầnhaicủacuốnsáchbànvềđộngtháicủaconngười,chúngtacầnphảitìmhiểuthêmmộtkhíacạnhvốngắnliềnvớiđềtàinày,đólàKíức.Kíứclàgì,nóhoạtđộngnhưthếnào?

•Hẳnphảicómộtcáigìđó.Kíứclàgì?

NewYork

Hẳnphảicómộtcáigìđó.Kíứclàgì?

Lẽraôngchỉviệcngồingãlưngthoảimáitrongghếbànhvàhãnhdiệnvềnhữnggìđãthựchiện.Nhưngngồilàchuyệnxalạđốivớiông.Ngườiđànônglớntuổitrongbộâuphụcmàuxámvớichiếcnơruồiđầychấmxanhđỏvàđôi dâynângquần lớnđứng thẳngmìnhnhư câynến trongphòng làmviệc. Ông có nét một nhạc sĩ hay một người giới thiệu chương trình ởBroadwaycủathờithậpniên50’thếkỉtrướcđây.NhưngEricKandelkhôngphảilànghệsĩsânkhấu.ÔnglànhànghiêncứuKíứcnổidanhnhấtthếgiới.

Căn phòng làm việc toạ trên lầu thứ 12, đơn giản nhưng khá ấm cúng.Khôngcógìtháiquá.Trênkệsách,cómộtcuốndàycộmđãmòn,khổlớnPrinciplesofNeutralScience,cuốnsáchchuyênkhoatiêubiểuđãđưaônglênđàidanhvọng.Trênthànhcửasổ,ôngdựngnhữngtấmhìnhgiađìnhvàcủanhữngđồngnghiệpđãmất.Xuyênquamànkínhđụccửasố làquangcảnhphíabắcManhattan,xaphíadướiđấtxecộnhưmắccửiởRiversideDrivechạyxuyênquanhữngchungcưđenngòmbuồnbãvớinhữngdãynhàtạmvà những hàng dây thép gai giăngmắc. đã bảy năm rồi, từ ngày ôngnhận„GiảiNobelvềSinh líhọchay Ikhoa“vớicông trìnhđểđờinghiêncứuvềKíứcvớirấtnhiềukhámphámớivànhiềugợiílạlùng.Nửaphầnsau cuộc đời, ông đóng đô tại đây, trong tầng lầu này. Những phòng thínghiệmđầyắpdụngcụhaibênlốiđi tầnglầuxemrakhôngkhácchimọiphòngthínghiệmđâyđó trên thếgiới.NhưngTrungTâmIKhoaHowardHughesnàythậtralàmộttrongnhữngcơsởquantrọngnhấttrênthếgiớivềlãnhvựcnghiêncứunão.Vàônggiànăngđộng77tuổi,ngườiđãxâydựngnênTrungtâm,vẫnchưachịuvềhưu;ôngvẫnlàvịthốnglĩnhmộtdànlớnnhânviênlanhlợi,luônvẫnlàtâmđiểmcủachươngtrìnhnghiêncứu.

Khônghiểuthếgiớiđượcxâydựngnênbởicácnguyêntửhaybởicáccâutruyện?Dùsao,câutruyệncủaEricRichardKandelbắtđầuvớiviệcHitlertiến chiếmnướcÁo.Ngày7 tháng11 năm1938, sinh nhật chín tuổi, cậuErichđượcbố,vốnlàmộtthươnggiaDo-tháiởWienchuyênbánđồchơitrẻem,tặngmộtchiếcxemẫumàuxanhcóthểđiềukhiểntừxabằngvôtuyến.Erichhãnhdiệnvôcùngvớimónquànày.Haingàysauđó,cótiếngđậpcửamạnhvàobuổitối.đólàđêmkhởiđầucuộctiêudiệtngườiDo-tháitrongcácvùngđấtcủađệTamQuốcXã,màÁolànơicómứcđộtànbạohơnbấtcứmọinơikhác.Mẹvàhaicontraiphảirờikhỏinhà;bốbịbắt,bịtrakhảovàlàmnhục,saumườingàyđượcthảvềnhà.MộtnămdàigiađìnhKandelbịlínhQuốcXãhànhhạ,cướpsạchgiasản,đuổinhà.Bốthấtnghiệp,giađình

sốngnhờvàosựgiúpđỡcủacộngđoànDo-tháitạiWien,Erichmấthếtbạn.Tháng4,hai cậucon traimaymắnsangđượcHoa-kì, sauđóbốmẹcũngthoátsangđược.„Khôngbaogiờquên!“câukhẩuhiệucủanhữngngườiDo-tháisốngsótrồiđâysẽđitheocậusuốtđời.Trongkhichamẹvẫncònchânướtchânráo,Erich–từđâyđượcđổithànhEric–hộinhậprấtnhanh,cậuvào Yeshiva, một trường ưu tú truyền thống của người Do-thái quậnFlatbush ởNewYork, và sau đó vào trường trung học nổi tiếngErasmusHallởquậnBrooklyn.Cậulàmộttronghaingườicủa1400họcsinhtrongtrườnggiật đượchọcbổngvàođạihọcHarvard.Tạiđây,EricquenAnnaKris,congáimộtgiađìnhhànhnghềphântâm.EricyêuAnnamột,màsaymêPhântâmhọcmười,„mộtkhoahọctuyệtvờichưatừngcó“,„đầy sángtạo,toàndiệnmàđồngthờicũngthựcnghiệm“.EricchúivàonghiềnngẫmsáchcủaFreudvàkhámphárađólà„phươngphápđầytriểnvọngduynhấtgiúp tahiểuđượcTinh thần“.Nhưngmuốn làmnhàphân tâm,phảihọc Ikhoa.điềunàykhiếncậuthởrathấtvọng,vì„đólàmônhọcchánkhôngthểtảđược“.Nhưngrồimùathunăm1955,ônggiáoHarryGrundfest,giáosưmônSinhlíthầnkinhthuộcđạihọcColumbia,bànghoàngkhinghecậusinhviêntrìnhbàydựánnghiêncứutươnglaicủaanh:„Tôisẽtìmranhữngcái„Es“,„Ich“và„Über-Ich“củaôngFreudnóinằmởđâu"!

Hômnayđứngtrongcănphònglàmviệcnày,chínhKandelphảibậtcười.Âmthanhcụtngủncủabatừngữđứckiangherachẳngphải tiếngngười,mànhưtiếnggọicủamộtloàichimlạ.Vớilốikểchuyệnlôicuốn,phalẫnnét quyến rũ của người dânWien với giọng khôi hài dothái và thái độ tựnhiên của ngườiMĩ, ôngkể cho tôi nghe về cuộc hồi tỉnh của ông, từ bỏnhữngcơnmơđểtrởvềvớikhoahọcnghiêmtúc.TheoyêucầucủagiáosưGrundfest,mỗilầnthínghiệm,ôngchỉđượclàmvớimộttếbàonãomàthôi,vàđólàtếbàocủamộtconvậttươngđốicócấutrúcđơngiản,cónhưthếkếtquảmớidễthấy.CảFreudcũngvậy,ôngđãbắtđầunhưmộtnhàsinhhọcthầnkinhvàđãnỗlựcpháttriểnthuyết„guồngmáytâmthần“củaôngtrênnềntảngThầnkinhhọc.điềutrướcđâyFreudvìkiếnthứcgiớihạnđãkhônglàmđược,nayKandelhivọngsẽbổkhuyết.ÔngbắtđầuvớiloàisênbiểnAplysia, cònđượcgọi là „thỏbiển“, và sẽ ăndầmnằmdềvới chúngsuốthaichụcnămtới,nhiềukhiquêncảvợ.Trướcđó,ngaylầnthínghiệmđiện cực vi phân đầu tiên với tế bào thần kinh của loài tôm nước ngọt,Kandelđãbànghoàngnhưlênđồng.Niềmhứngkhởiđónayvẫncònhiệnrõnơikhuônmặtvàcửchỉcủaông.Ôngdangrộngđôitay,cấtcaogiọng:„Tôingheđượcnhữngínghĩkínđáothâmsâucủacontôm"!NhưngAplysiacònkì diệu hơn trên nhiều khía cạnh. „Nó lớn, ngạo nghễ, quyến rũ và thôngminh“.Thỏbiểnlàloàicócấutrúcđơngiản,óccủanóchỉcó20.000tếbào,sovới100tỉnơiloàingười.Mộtsốtếbàocủanólớngấpnămchụclầntế

bàocủacácloàicóvúvàcóthểnhìnthấybằngmắtthường.Kandelsaysưalaovàocôngviệc.

Ông hớn hở kể cho tôi nghe những xúc động của thủa ban đầu: Eric inWonderland.Vớiông,đólàmộtthếgiớichẳngcógìkìdiệuhơnviệcnghiêncứunão,hơnviệcvẽbảnđồchomộtlụcđịacòntinhkhôi,cóthểsánhđượcvới khoaVật lí thiên văn trong thế kỉ 17 hay với những chuyến hải hànhkhám phá trong thời Khai sáng. Trong thập niên 50’ và 60’ thế kỉ trước,nghiêncứunãocũngnhưlàmộtcuộcduhànhvàovùngđấthầunhưhoang.Vàconđườngtừtếbàothầnkinhcủathỏbiểnđếnviệcgiảithíchcảmgiác,tư duy và động thái của con người hãy còn làmột đoạn đường vạn dặm.NhưngKandelrấtlạcquan.Sênbiểnhayngười-nhìnvềmặtsinhhoá,thìchấtcấutạotếbàocũnggầnnhưnhau.Phảichăngcảguồngmáyvậnhànhtếbào,màviệchọctậpvàkíứcđượcđặtnềntrênđó,củangườivàsênbiểnhaycủamọisinhvậtvẫnkhôngkhácnhau,dùđãphải trảiquamộtchặngđường tiếnhoá lâudài?Bằngnhữngkích thíchđiện từnhẹvàocuốiđuôiThỏbiển,ôngtạonênphảnxạnơimangnóvàquansátphảnứngcủanhữngtếbàođãđượcchọn trước.Ôngkhámphárasự thayđổidạnghìnhcác tếbào thầnkinh.Không lâu sauđó, ôngnhận ra rằng, nhữngdiễn tiếnquenthuộc,nghĩalà„nhữngkinhnghiệmhọctập“trongbộnhớtạmtrongócThỏbiển,làmtăngđộmềmcủanhữngđầunốithầnkinh:Chúngdãnra.Nhữngluậnvăn đầu tiên của ôngviết về động thái học tập nơi con sên biển gâybànghoàngnơicácđồngnghiệp.Kandelmỉmcười.Nụcườihảhêcủamộtđứa trẻ khi biết rằng, ngón xiệc củamình đã thành công. „đám cực đoankhôngbiếtphảihànhxửrasaonữa,vìhọtinrằng,nhữngthínghiệmkiểuđóchỉápdụngđượccholoàicóvúmàthôi“.

Chẳngcógìmơhồhơn lãnhvựcmàKandelđãdámliều lĩnhđivào:TìmhiểuKíức.NhưngKíức(Gedächtnis)vàHồitưởng(Erinnerung)làgì?Thậtkhôngdễtrảlời.PhảichăngKíứclàthứgìđócũnggiốngnhưCăncướccủachúng ta?NếukhôngcóHồi tưởng, ta sẽ ra sao?KhôngcóHồi tưởng, takhôngnhữngkhôngcótiểusử,màcũngkhôngcócuộcsống,ítnhấtlàcuộcsốngíthức.Hiểucónghĩalàđốichiếuđượccáinàyvớicáikhácmàtađãbiết.VàtachỉBiếtđượcnhữnggìtađãthunạpvàoóc.đểhiểunhữnghàngchữđangdiễnratrướcmắtBạnnày,mộtđàngBạnphảihiểutừngchữ,nghĩalànhậnrachúngtrởlại,vàđồngthờinhậnraínghĩacủatoàncâuchữ.VàBạnsẽcórấtnhiềulợithế,nếuBạncònnhớđượcnhữngcâumàBạnđãđọctrướcđó,khôngphảinhớtừngchữ,nhưngítnhấtnhớÍnghĩacănbản.Tôinhấnmạnh chữ Í nghĩa, là vì nó nói lênmột điều rất quan trọng: Thôngthường, takhông lưunạp từngchữhay từngcâuvào trongnão,nhưngchỉgiữlạinhữnggìcănbản,nghĩalàgiữlạiínghĩacủacácsựviệcđóđốivới

cánhântamàthôi.điềunàykhôngchỉcógiátrịchocácmặtchữ,màcảchotấtcảmọithứ.Takhôngthểdùngđầumàvẽrađượckhuônmặtcủangườithânquen,dùtalàmộthoạsĩtàiba.Khinghĩđếnngườiôngnộimàtôirấtyêumếnlúccònnhỏ,tôichỉthấyônghiệnratrướcmắttrongnhữngkhungcảnhgâycảmxúcnàođómàthôi.đóchỉlànhữngấntượng,khôngphảilàmộtcuốnphimdài.Vàkhitôinghĩvềcănhộcủatôi,tôikhôngbaogiờ

thấy tấtcảmọiphònghiệnracùng lúc trướcmắt,màchỉ thấy từngphònghaytừngchitiếtmộtcủachúng.

Làmsaođểgiảithíchnhữngđoạnphimmờmờảoảođó.Bằngcáchnàocácthôngtinbiếnthànhcácínghĩa?Vàaiquyếtđịnhsựchọnlựa?Tạisaotôinhớ tên con chó củaôngquảngia, nhưng lại quêngọiđiện chovợdịpkỉniệmngàyquennhau?Dùrằngtôivẫnbiếtrõngàyđóvàbiếtrõbàxã,cònconchókiavốnchẳnglàgìcảđốivớitôi.Tạisau32nămnaytôichẳngnghĩgìtớiconchó,nhưngđúnglúcnàytênnólạitrởvềtrongtrítôi?Nhưvậy,xemraHồitưởnggầnnhưlàchuyệntakhôngtựmìnhquyếtđịnhđược.Nóchợtđếnvàhiện ramồnmột trướcmắt ta.Takhông thểkiểmsoát chúngtheoímình,vàtacũngkhôngthểcốíquênphắtnóđiđược!PhảigọilàgìcáiquyềnlựcvôdanhcủaHồi tưởng,cáiquyềnlựccó thể lôinhữnghìnhảnhtrongkhoquêntốitămraánhsángvàbàychúngratrướcíthứccủatôi?CóbaonhiêuphầnvôthứcvàbaonhiêuphầníthứctrongkhoKíứccủatôi?Aihaycáigìcónhiệmvụchuyênchởnhữngkiến thức í thứccủa tôivàovùngquên lãngcủavô thức?Vàai thỉnh thoảngmangchúngra lạivùng íthức?Một thídụ: saumườihainăm rờiBerlin tôibỗng thích thúngửi lạiđượcmùiquenquencủahầmxeđiệncủathànhphốnày,mùimàtrướcđâytôiđâucóđểítới,nhưngnóvẫnlàmtôidễchịucáchnàođó.Cóphảichínhtôiđanghồitưởng,hayHồitưởngđangcómộtcuộcsốngriêngcủanó,màtôikhôngthểxíavàođược?TôilàchủthểcủaHồitưởng,haycólẽchỉlàđốitượngcủanó?

Vìóctachỉ lưunạpÍnghĩa,chứkhôngnạpdữkiệnnhưmộtvănkhốhaymộtdĩaCDvi tính,nênviệc tìmhiểuKíứcvàHồi tưởngrấtưkhókhăn.Chắcchắnmộtngàynàođónhữngnhànghiêncứunãosẽmôtảđượcchúngvềmặtditruyền,hoáhọcvàđiệnsinhlí–nhưngliệuhọcóhiểuđượcchúngkhông?Người tahiểugìvềKíứcconngười,khibiếtđượcnhữngphântửnàođókếthợpvớinhau?NhưvậyxemraviệcnghiêncứuKíức,cũnggiốngnhưchuyệnnghiêncứuCảmgiácvàVôthức,chẳnglàmchocáctriếtgiavàtâmlígiađếnnỗiphảithấtnghiệp.

Khihồitưởng,tanghĩtớicáimàtađãmộtlầnnghĩtớihayđãmộtlầncảm

nhậnđược,nhữngcáicònđangđểlạidấuvếtcủachúngtrongnão.Chúngtanghĩvàcảmlạimộtlầnnữa,ítnhiềugiốngnhưlầnmàtađãnghĩhaycảmđầutiên.Ởđâycómộtluậttrừ:Chỉcómộtnhómngườirấtnhỏ,gọilàcácôngbàSavants„siêunăng“,họcómộtkhảnăngkíứcvềmộtlĩnhvựcnàođóvượt bình thường, chẳnghạn nhưôngKimPeek.Ôngnày là nhân vậtmẫuchocuốnphimRainman,trongđóDustinHoffmanđóngvaimộtSavantbịchứngtựbế(Autismus).KimsốngởSaltLakeCity;ônghiệnthuộclàutừngchữcủa12000cuốnsáchvàchỉcầnbiếtsốthứtựngàytrongthánglàcóthểnóiratứckhắcngàyđólàngàythứmấy.Nhưngôngphảitrảgiáđắt.đãhơnnămmươituổi,Kimvẫnphảisốngnhờvàongườicha,vìôngkhôngtựmìnhbậnáoquầnđược,khôngtựtrángtrứnghaytựkẹpthịtbánhmìđểănđược.MộtsốnhànghiêncứunãocoiSavantslàcánhcửacómộtkhônghaiđểđivàonãobộconngười.NhưngSavants làmột trườnghợpkhôngbình thường.Nơiđasốnhữngngườinàycósựkhiếmkhuyếtphậnvụcủamộtsốvùngnão,nênđểbùtrừ,cácvùngnãođãcónhữngnốikếtkhácđi,khiến chohọ cónhữngkhảnăngđặcbiệt đến lạ lùng.Nhưng tại saomộtSavantnhưStephenWiltshire,sau45phútbaytrênbầutrờiRoma,lạicóthểvẽlạiđúngnguyêntừng(!)cănnhàvớisốlượng(!)cửasổcủatừngnhà;tạisaoôngkhôngnhớÍnghĩa–hayẤntượng-,màlạinhớnhữngThôngtincụthể,điềunàykhoahọctớinayvẫnchưacócâutrảlời.

Cũngmaychúngtakhôngphải lànhữngSavants,đểcó thểnhớđượcmọithứtrongđời.

CácHồitưởnglàmđẹpcuộcđời,nhưngchỉcóQuênmớilàmchocuộcđờicóthểsốngđược.NhưngHồitưởngvàQuêndiễnranhưthếnào?Cácnhànghiên cứu não ngày nay chia Kí ức ra làm hai: Kí ức động / hiện(deklarativesGedächtnis)vàKíứctĩnh/ẩn(nicht-deklarativesGedächtnis).SựphânchianàycũnggiốngnhưsựkhácbiệtgiữaÍthứcvàVôthức.Kíứcđộngcókhảnăngdùngíthứcđểlôinhữngcáiđãsốngquahayđãnghĩtớiravùngánhsáng,vàngườitacóthểbànvềđiềuđượchồitưởng.Kíứctĩnhcóliênquantớinhữnggìtalưunạpmộtcáchvôthức,chẳnghạnnhưmùiquenquencủabếnxeđiệnngầmởBerlin.HailoạiKíứcnàycònđượcphânthànhnhiềuloạikhácnhau,cũngnhưnhiềuloạicáiTôivànhiềuloạiVôthức.Kíứcđộngrõrànggồmbayếutốkhácnhau:Kíứcchuyểntiếp(episodischesGedächtnis), Kí ức dữ kiện (Faktengedächtnis) và Kí ức quen thuộc(Vertrautheitsgedächtnis).Kí ức chuyển tiếp đồng hành với ta trong cuộcsốngíthứchàngngày.HơnmọiloạiKíứckhác,Kíứcchuyểntiếpấndấumạnhnhấtlênquanđiểmvàcăncướccủata.Ởđây,nhưnhàvănMaxFrischnói,ta„khámpháratiểusử,màrồitacoiđólàcuộcsốngcủata“.

Cònnhữnggìtrongđờisốngkhôngphùhợpvớichínhtôinhưlànhânvậtchính,haykhôngphùhợpvớingườikhácnhưlànhữngnhânvậtphụđốivớitôi,thìsẽchìmvàoKíứcdữkiện.NhữnggìtôiđangviếtvềKíứclúcnàyđâyđềuxuấtpháttừKíứcdữkiện,vàrồicólẽchúngcũngsẽđivàotrongKíứcđó.Nhữngcôngthứclàmmónăn,sốtrươngmụcngânhàng,giờcácchuyếnxelửamàtôihàngngàyvẫnđi,nhữngkiếnthứctôibiếtvềthếgiới,tấtthảyđềuđượclưunạpởđây.NhưngKíứcnàyhoạtđộngkhôngphảivôđiềukiện.đểcóthểnhậnranhữngsựviệctrongcuộcsốngcủatôi,tôiphảibiếtlàtôiđãbiếtchúng.Côngtác(biết)nàyđượcthihànhbởiKíứcquenthuộc.Kíứcnàycho tôihay,nhữngsựviệckia làđiều tôiđãbiết rồihaychưa.ThườngthìKíứcquenthuộcchotôibiếtngaykếtquả,chẳngphảiđợilâuvàdễdàng.XemraKíứcnàyhoạtđộngmộtcáchmáymóc:Tôibiết,tôiđãgặphaybiếtcáiđórồihaychưa,vàsốlượngnhữngđiềuđángngờtrongtôichẳngcóbaonhiêu.Kíứcquen thuộchoạtđộngmáymóccũnggiốngnhưKíứcẩn(tĩnh).CũngthuộcvàohailãnhvựcKíứcnàylànhữnggìdosựhồitưởngphảnxạmanglại;hồitưởngphảnxạlànhữnggìvượtrangoàimọiảnhhưởngcủaÍthứchoặcbịÍthứctácđộngrấtít.Trongbàitrướctôicónói tớinhữngngón tay„biết“ lướt trênbànchữmáy tínhhayđôichân„biết“đườngvềcủatôi.Rõràngcácngóntaynhớmặttừngnútchữvàđôichânnhớđườngrấtgiỏi,chúngchẳngcầnđợitớisựcanthiệphaytínhtoáncủa Í thức (đang saymèm).Một người lái xe thuần thục sang số xe „mộtcáchtựđộng“và lượngđịnhtìnhhìnhgiaothông„mộtcáchphảnxạ“.Vàngườicầuthủgiỏichẳngcầnphảisuynghĩvềđườngbanh,khianhtachỉcónửagiâyđồnghồđểquyếtđịnhsútbanh.Trongkhianhthủmônvươncánhtayrađónbanhnhưmột„phảnxạ“.NhữngdiễntiếnnàyđượcthựchiệnbởiKíứcẩncủaVôthứcchúngta.

Nhưng vẫn cònmột quyết định thứ hai của Kí ức nữa, đây là một trongnhữngvấnnạnđầybíẩnvàkhóhiểunhất.Ngoàiviệcquyếtđịnhđãbiếtrồihay chưa,Kí ức còn phải quyết định xem điều đó quan trọng hay khôngquantrọng.Takhông thểnhận thứcđượcmọi sựvật trongphòng.Nhưngkhicócáigìkháclạ,bấtthườngthìtathườngnhậnrangay.Rõràngđốivớichúngta,nhữnggìmớivàlạlànhữngcáiđặcbiệtquantrọng.VàvìKíứcchỉnhìnranhữnggìkháquantrọngmàthôi,nênnhữngcáiđócũngđượcnócốtìnhthunạpvàobộnhớ.Nhưngailàkẻquyếtđịnhvềtầmquantrọngcủasựvật?NhântốquyếtđịnhởđâyrõràngbắtnguồntừcảÍthứclẫnVôthức.Nhưvậy,trongtrườnghợpnày,chẳngcómộtbiêngiớixácđịnhgiữaÍthứcvàVôthức.DùcácnhànghiêncứunãocóđồngívềsựphânchiacácloạiKíức,thìmôhìnhphânchiađócũngchỉmangtínhcáchgiảthiếtmàthôi.Màđúngnhưthế,càngnhìnkĩ,tacàngnhậnranhữngphânchiakiarấtmơhồvàđầyphỏngđoán.Màthựcraviệcphânchianàykhôngphảilàsảnphẩm

củachínhkhoanghiêncứunão,nhưnglàcủaTâmlíhọc.VànộidungxácthựccủanócũngkhôngkémmơhồnhưcáckháiniệmcủaFreud:Es,IchvàÜber-Ich.Chúngchỉlànhữngphânchiamangtínhthựcdụngvàítnhiềurõràng,nhưngchẳngcómộtnềntảngvữngnàocả.Làvìthậtrachẳngcóchỗnào là địa điểmđóng đô củamột phần cứng gọi là „Kí ức“ trong não cả.Khôngaicóthểmôtảđượcphầncứngđórasao,vàcácbộnhớphụthuộccủanómangnhữngnhiệmvụcábiệtnào.Chẳngcóvùngnàogọilà„Kíứcngắnhạn“hayvùngnàocho„Kíứcdàihạn“cả,vàcũngchẳngcóchỗnhấtđịnh cho cảKí ức hiện lẫnKí ức ẩn. Trên bình diện sinh lí học, các nhànghiêncứunãovẫnnhưđanglầnmòtrongđêm.

NhưngnếukhôngcóchỗnhấtđịnhchoKíức,thìlàmsaoEricKandelđãcóthểnghiên cứu „Kíứcngắnhạn“nơi loàiThỏbiểnvàđã có thểquan sátđượcsựdãnnởcủacáctuatếbàothầnkinh(Synapse),khiThỏbiểnđangcảmnhậnmộtkinhnghiệmnàođó?Câutrảlời:CácthínghiệmcủaKandelchothấycósựhiệndiệncủamộtphảnứngsinhhoánơirấtnhiềutếbàothầnkinhkhácnhau.Tachỉphảitìmra,xemthầnkinhnàocóliênhệvớinhiệmvụcơthểnào,đểcóthểlàmđượcnhữngthínghiệmtươngứng.ThínghiệmcủaKandelchothấy,mỗikinhnghiệmđềuđểlạimộtdấuvếttrongnão,đólàsựđổidạngcủacácSynapse.CônglaoquantrọngquyếtđịnhđầutiêncủaKandel làđó.NhờsựdãnnởthayhìnhđổidạngcủaSynapsemàcáckinhnghiệmcó thểđược lưunạpnhanhchóng.Màquảđúngnhư thế,Synapsecủamọiconvậtđềuđổidạngliêntụctuỳvàocáckinhnghiệmchúngnhậnđược,ngaycảtrongkhungcảnhcáckhảnăngdãnnởcủachúngbịgiớihạn.Dĩnhiên,cáctếbàothầnkinhkhôngthểhọcđượctấtcảmọithứ,vìđộđànhồicủachúngcógiớihạn.KandelđượcđềnghịgiảiNobel,khiôngthànhcôngdùngthínghiệmcủaAlplysia(Sênbiển)ápdụngcholoàichuột.Quacác thí nghiệmnày, trong thậpniên80’,Kandelkhámphá ra chấtProtêinCREB.KhibơmCREBvàomột tếbào thầnkinhnão,ông thấycó sựgiatăngsốlượngcácđiểmnốikếtcủaSynapse.Vàmỗilầnnhưthế,ôngnhậnrarằng,cácSynapsetrởnênhiệunănghơntrongviệtthunạpKíứcngắnhạn.Kíứcdàihạn,tráilại,khônghìnhthànhdosựcảitiếnphẩmchấttrongcácSynapse,nhưngdosựgiatăngsốlượngcácđiểmnốinơicácSynapse,đượctạorabởiCREB.KhámphánàyđưaKandeltớithànhcôngchungcuộc–lầnđầutiêncómộtlíthuyếtvềsựhìnhthànhcáckíứcdàidạnđángđượcluậnbàn. Năm 2000 Kandel được phát giải cùng với hai nhà khoa học khác,ArvidCarlssonngườiThuỵ-điểnvàPaulGreengardngườiHoa-kì.CarlssontìmracácnềntảngkiếnthứcquantrọngchoviệcngănchậnbệnhParkinson.GreengardkhámpháracáchthứclàmsaocácchấtđưatinPrôtêincóthểlàmthayđổicácphảnứngtếbàotrongnão,đâycũngchínhlàmộtnguyêntắccơbảngiúpchoKandelnghiêncứuKíứcdàihạn.

Kandelhiểurằng,ôngthựcracũngchỉmớicàotới„bềmặt“củaKíứcdàihạnmàthôi;ôngđúnglàngườitiênphong,nhưngchắcchắnkhôngphảilàngườicuốicùngtronglãnhvựcnày.Làvìcònvôsốvấnnạnchưacóđượccâutrảlời.Ôngdốcsứcthínghiệmvùng

Hippocampuscủachuột, làmột trongnhữngvùngcó liênhệvớikhảnăngđịnh hướng. Mỗi lần chuột học cách tìm đường thoát ra khỏi mê cung,HippocampuscủachúngtiếtraCREB.Nhưngchấtnàycũngđồnglúcđượctiếtratrongmộtsốvùngnãokhác,mànhưtabiếtchotớinay,cácvùngnàychẳngcó liênhệgìcả tớiviệchọc tậpvàhồi tưởng.Nhưvậy,việc tiết raCREBtrongtếbàothầnkinhchỉ làđiềukiệncần,chứrõràngkhôngphảiđủ,đểgiảithíchsựhìnhthànhcủaKíứcdàihạn.NếusosánhviệctìmhiểuKíứcvớihệthốngToánhọccaocấp,thìcóthểnói,cácnhànghiêncứunãolúcnàycũngchỉmớibiếtđượcconSốlàgìmàthôi.

Nãothunạpcáckinhnghiệmnhưthếnào, làmsaovàtạisaonóphânbiệtđượccáigìquantrọngcáigìkhông,nhữngcâuhỏiđóvẫncònlànhữngẩnsố.Nhưngcóđiềunàyxemrađãkhárõ:đểcóthểcốtìnhnhớramộtđiềugìvàcóthểlôinórađượckhỏicácngănkíứctrongnão,tôitrướchếtphảidiễntảnórađượcbằngngônngữ.Nó(điềuđó)khôngnhấtthiếtphảihiệnhìnhrabằngmặtchữnhưbàithơtôiđọcthuộclòng,nhưngnóluônphảiđượcsuytưởngđốichiếu.Vànhưtabiết,nếuhoàntoànkhôngcóngônngữ,thìnãoconngườikhông thểnàosuy tưởngđốichiếuđược.Nhưngnếunhư tấtcảmọihiểubiếtcủatavànhữngđiềutanghĩlàđãbiếtđềutuỳthuộcvàongônngữ,thìcáiphươngtiệnnhậnthứcgọilàngônngữđóthậtranhưthếnào?Nócóthậtsựgiúptađivàothựctạikhông?Nócóthậtsựgiúptacóđượcmộtkiếnthứckháchquanvềthếgiớikhông?

•Chúruồitronglọ.Ngônngữlàgì?

CambridgeChúruồitronglọ.Ngônngữlàgì?

Mùathunăm1914,anhkĩsưmáybaytrẻngồitrênchiếcthuyềncanhtrênsôngWeichsel.

Từtháng7diễnratrậnchiếngiữahainướcÁovàHung,trậnchiếnvềsauđãtrởthànhcuộcThếChiếnthứnhất.Nhưnganhkĩsư25tuổiởmặttrậnphíađôngÁo chẳng thích thúgì về chuyệnbắngiết, dù anhđã tựnguyệnđầuquânvàotrậnchiếnnày.Anhvừakhámpháramộtbàiviếtvôcùngthúvịtrênmộttạpchí,viếtvềchuyệnmộttoàánởParisxửmộttainạngiaothông.Tạinạnxẩyrađãmộtnămrồi,vànhữngvụtainạnxehơirắcrốitrongcác

thànhphốlớnÂuchâuthờiđóvẫncònlàchuyệnhiếmhoi.đểtáitạolạihiệntrường, toà cho lập ramộtmô hình lúc xẩy ra tai nạn thu nhỏ với nhữngchiếcxe,nhữngcănnhà,nhữngconngườinhonhỏbằngnhựa.Anhkĩ sưnhưbịmêhoặc.Làmsaomộtmôhìnhthunhỏlạicóthểthaythếchomộtthựctạiđược?Vàanhnghiệmra,muốncóđượcnhưthế,thìtrướchếthìnhdạngcáchìnhnộmlàmsaophảithậtgiốngcácđốitượngtrongthựctế.Vàthứđến,cáctươngquangiữacáchìnhnộmvớinhauphảilàmsaophùhợpthậtđúngvớitươngquanthựctế.Nhưng,nếungườitacóthểthaythếthựctạiđượcbằngcáchìnhnộm,thìbằngcáchđó,hẳnngườitacũngcóthểdùnghìnhnộmđểthaythếsựsuynghĩvàthaythếcáctừngữđượcchứ?Vàanhđãghi trongnhậtkímình„Cảmột thếgiớicũngcó thểđược thunhỏvàotrongmộtcâuvăn“.

đầu trận chiến30năm,Triết họcđượcDescartes đẩyvàomột hướngmớinhưthếnào,thì

lúcnàyđây,đầucuộcThếchiếnI,nólạibịđổihướngmộtlầnnữabởianhkĩsư trẻ.Triệtđểhơn tấtcảnhữngngườiđi trước,anhđưa luận lícủaNgônngữ vào tâm điểm của suy tư.Và việc làm đó đã biến anh trở thànhmộttrong những triết gia có ảnh hưởng nhất trong thế kỉ 20. Tên của anh làLudwigWittenstein.

Wittgenstein sinh năm 1889 ở Wien, Áo quốc, cùng một sinh quán củaSigmundFreud,ErnstMach,GustavMahlervàRobertMusil.Anhlàconúttrong chín người con của nhà đại kĩ nghệ Karl Wittgenstein, một trongnhữngchủkĩnghệthépquyềnlựcnhấtthờiđó.Mẹanhlàmộtnhạcsĩdươngcầm.SựphatrộngiữacáinhạycảmâmnhạcvàcáiquyềnquýthươnggiacủaWittgensteinkhiếntanghĩđếntrườnghợpanhemBuddenbrookcủanhàvănThomasMann.

Tuy nhiên, nếu so số mệnh của chín đứa con nhà Wittgenstein với nhàBuddenbrook,thì

Thomas,ChristianvàTonyBuddenbrookđượckểlàgầnnhưbìnhthường.Mộtngườiconcủa

Wittgensteintrởthànhnhạcsĩdươngcầmnổitiếng,bangườikhácvềsautựtử.CảtínhtìnhcủaLudwigcũngkhôngbìnhthường,lúcthìtỏrabấtnhấtvàthầnkinhsuynhượcnặng, lúc thìgàn lấyđược.Cũngnhưcácanhchịemkhác,Ludwig lúcnhỏđược thầydạyhọc tạinhà,chỉkhi14 tuổi,cậumớiđượctớitrườnglớp.Khácvớitấtcảnhữngtriếtgiamàchúngtađãnóitới

chođếnlúcnày,Ludwiglàmộthọcsinhtồidở.Nhưngnhờmiếngbằngtútàitrầytrượt,cậughidanhđượcvàongànhkĩsư.Ludwigchẳngcókhiếugìvềkĩthuậtvàmáymóc,đâyquảlàchuyệnkhôngbìnhthường,vìthờiđólàlúccáckĩsưvềkĩnghệxehơi,máybay,thangmáy,xâydựngnhàcaotầngvàđiệnthoạiđanglàmđảolộncuộcsốngvàđưanhânloạibướcvàothờiđạitântiến.

Năm1906WittgensteinghitênvàođạihọckĩthuậtởBerlin-Charlottenburg,mộtđạihọccótầmvócthếgiới.Năm1908anhchuyểnsangManchestervàlàmviệctuỳhứngtrongcáccơxưởngmáymócphicơvàphảnlực.Nhưnganh saymênhất làmônLuận lí vàToánhọc.Anh tới thămnhà toánhọcGottlob Frege ở Jena,một người vốn chẳng quan tâm gì tới thế giới bênngoài,mộtmìnhcặmcụicốthửápdụngnhữngquytắcluậnlíthôngthườngkhôngchỉchoviệcgiảitoảnhữngẩnsốcủaToánhọcmàthôi.FregenhậnratàinăngcủaWittgensteinvàgiớithiệuanhtớihaicâycổthụtriếthọcđươngthời, đó là Alfred North Whitehead và Bertrand Russell ở đại họcCambridge.Wittgensteinghi tênhọcTriếtởTrinityCollegeởCambridge,nhưngônggiáođángkínhRussellthoạttiênnghĩanhkĩsưtrẻngườiđứckiachỉlàmộttaybahoa:„Saugiờlớp,mộtanhngườiđứctớinổinóngtranhcãivới tôi…Nóichuyệnvớianhtachỉcómấtgiờmàthôi“.Nhưngchẳngbaolâu,nhậnđịnhcủaRussellđãphảithayđổi.Chỉsauvàituần,ôngnhậnraWittgensteinđúnglàmộtthiêntài,màkhảnăngsuytưcònvượtxahơnông. Ông chấp nhận để cho Wittgenstein phê bình và tìm cách sửaCácNguyênTắcToánHọccủamình,vàônghivọngsẽhọcđượcmộtcáigìcủaanhthanhniênngườiÁokémhơnông17tuổinày.TênWittgensteinbắtđầunổi,thỉnhthoảnganhvắngmặtvìnhữngcuộcchuduxa,nhấtlàchudusangNa-uy,nơianhxâyriêngchomìnhmộtmáichòinhỏbênbờvịnh,đểcùngvớimộtanhbạnởCambridgeđưanhausangđóthoảmãncuộcsốngđồngtính của mình. NhưngWittgensten không chỉ nhắm tới việc cải tiến cácnguyên tắc luận lí củaRussellmà thôi.Anhmuốn cóđượcmột tác phẩm„mangtínhcáchtốihậu“:Logisch-philosophischeAbhandlung(Bànvềluậnlítriếthọc).Anhvẫntiếptụcnghiêncứutrongthờigianchiếntranh,vànộidungcuốnsáchcànglúccàngrộng:„Vâng, tôiđi từcácnền tảngcủaLô-gíchđểtiếntớitìmhiểubảnchấtcủathếgiới“.Mùahè1918,trướckhiThếchiếnchấmdứt, anhhoàn thành tácphẩm.Thoạt tiênnộidungđượcđăngtrongmột tạpchívàonăm1921.Năm1922,xuấthiệnbảndịch tiếngAnhvới tựa đề được biết tới ngày nay làTractatusLogico-Philosophicus;mộtcuốn sáchmỏngchưa tới100 trang,mỗicâumỗiđoạnđềuđượcđánh số,nhưkiểu đánh số trong sáchKinhThánh.Tác phẩmgây phấn chấn lớnởCambridgevàtronggiớitriếthọctâyphương.

CáigìđãkhiếnmộtanhhọctròtồitrởthànhmộtcánhsaobăngtrongbầutrờiTriếthọc?Vàđâulàcái„thiêntài“đượckhắpnơicatụngcủaanh?Quavụán tainạnxehơiởParis, ta thấy lịchsửđượchìnhdungbằngmộtmôhìnhgiảtạo.Giờđây,WittgensteinmuốnlấyNgônngữđểthếmôhìnhkia.WittgensteinđưaNgônngữvàotâmđiểmTriếthọc.đâylàchuyệnlạ,vìxưanayNgônngữchỉlàmộtđứaconghẻcủaTriếthọc.Dĩnhiêntriếtgianàocũngbiếtrằng,cáctưtưởngvàkếtluậncủahọđượcdiễntảrabằngnhữngchữvàcâucú,nhưngđãchẳngcómấyainghĩtớiviệccáctưtưởngvàkếtluậncủahọđólạibịlệthuộcbởiphươngtiệnNgônngữ.NgayKant(chúngtasẽtìmhiểuthêmởPhầnhaicuốnsách),ngườiđãđưanhữngluậtchơicủakinhnghiệmvàtưduyconngườivàotrọngtâmTriếthọccủaông,cũngđãchẳngnghĩtớisựcầnthiếtvàkhảnănghạnchếcủaNgônngữ.WittgensteinnhậnraWhiteheadvàRussellcũngrơivàokhiếmkhuyếtđó.Làmsaogiảimãđượcluậnlí(lô-gích)củakinhnghiệmconngườivàcủanhậnthứcconngườivềthếgiới,nếunhưtakhôngđếmxỉagìtớicáiphươngtiệndiễntảluậnlíđó?

VàWittgensteinkếtluận„mọiTriếthọcđềulàsựphêbìnhNgônngữ“.

Cho tới đây,Wittgenstein có lí.Nhưngmôhình thay thế của anhnhư thếnào?

Wittgensteinliêntưởngtớivụántainạnxehơi,trongđóthựctạiđượcbiểudiễnbằngnhữngconngườinhựatíhonvàbằngcácgiaotiếpgiữachúngvớinhau.điều tương tựcũngxẩy ra trongmộtcâuchữ:Thực tạiđượcdiễn tảquacáctừngữvàcáchxếpcâucủachúng.Cácdanhtừ(„tên“) tươngứngvớicác„sựvật“củathếgiới.Vàtuỳvàokếtcấucủacâuchữmàcácdanhtừkiacóđượcínghĩa.Nếucáctênvàlốikếtcấucâuphùhợpvớicácsựvậtvàthứtựcủachúngtrongthựctế,thìđólàmộtcâuđúngvàthật.Dĩnhiênđólànguyêntắc.Vànhưvậy,đểtấmgươngnhưthếcóthểphảnchiếuđúngđượcthựctại,nóphảiđượcloạibỏđimọisailỗikếtcấu.ÁpdụngchotrườnghợpNgônngữ,điềunàycónghĩalàcâuđóphảiđượccảitiếntốiđatrongviệcsửdụnghàngngày.Taphảibỏđimọithứcâuvônghĩa(sinnlos)vàmọithứcâungớngẩn (unsinnig).Câuvônghĩa lànhữngcâu–đểcó thểnghiệmđượcđúnghaysai–khôngcầugì tới thựctạicả,chẳnghạn:„Màuxanhlàmàuxanh“.Câungớngẩnlànhữngcâukhôngthểnàonghiệmđượcđúngsai,vìchúngchẳngphùhợpgìvới thực tại cả, chẳnghạn:„Câumà tôiđangnóiđâylàsai“.Wittgensteinrấttriệtđểtrongluậnđiểmnày,đếnnỗichínhanhcũngmuốnloạirakhỏingônngữmọicâuliênquantớiđạođức,vìtheoanh,„xấu“hay„tốt“chẳngphảnchiếumộtsựvậtnàocómặttrongthựctếcả.đốivớiWittgenstein,đạođứcchỉcó thểđượcdiễn tảbằngmộtngônngữdấu

hiệu,bằngmộtcửchỉhaymộtánhmắtmàthôi.Làvì:„Cáigìcóthểnóirađược, thìnóđượcphátbiểurõràng,còncáigìkhôngthểnóirađược, thìphảiimmiệng“.

ƯớcmơcủaWittgensteinlàlàmsaocóđượcmộtNgônngữchínhxác, vớingônngữnàytacóthểnắmbắtvàmôtảmộtcáchkháchquanthựctếcủamọi lãnhvựccuộcsống.Thoạt tiên,ướcmơ trênđâyđã thúcđẩynhómlíthuyếtgiakhoahọcvàtriếtgia„HộiErnstMach“,năm1922hợpthành„TậphợpWien“,cùngnhauthựchiệnchobằngđượcdựáncủaWittgenstein.Sau14nămmiệtmàinỗlực,TậphợpWienđãthấtbạihoàntoàn.Màquảthậtmay!Chứnếukhôngthìhệquảcủanóvôlường:TasẽrơivàomộtxãhộichuyênchếvớimộtthứNgônNgữChínhXácđếnđộcđoánmàmọingườidânbịbóbuộcphảisửdụng.Thửtưởngtượng,thầycôcấmhọcsinhkhôngđượcdùngnhữngcâuhaytừngữhainghĩa,châmbiếmhayẩndụnữa.Mấtmátbiếtchừngnào!MàgiảnhưcảicáchcủaWittgensteincóđổimớiTriếthọc,thìnềnTriếthọcđósẽchánngấyđếnthếnào!

ViệcthấtbạitrongnỗlựckiếntạomộtthứNgônNgữChínhXáckhôngdokhảnănghạnchếcủaTậphợpWien.Nócólídosâuhơn.LàvìmộtNgônNgữChínhXácsẽtrởthànhbấtnhân:đólàmộthiểulầmsâuxavềcuộctiếnhoácủaconngườivàvềvaitrònềntảngcủangônngữ.LàvìđộngcơpháttriểncủangônngữrõràngkhôngbắtnguồntừướcmơđitìmSựthậtvàsựhiểubiếtchínhmình.Màtráilạicólẽbắtnguồntừcácnhucầuxãhộimuốntìmtớisựhiểubiếtlẫnnhau.WittgensteincoiNgônngữthuầntuýchỉlàmộtphươngtiệnnhậnthức.Ôngnhìnnóvớiconmắtcủamộtnhàkĩ thuậthaymột kĩ sư và đánh giá công dụng của nó theo cái nhìn lô-gích.Cũng nhưWhiteheadvàRussell,WittgensteinđánhgiáquácaoLô-gích,coinólàcôngthứcchungchoviệctưduy,màthậtranókhôngphảinhưvậy.Nóchỉlàmộttrongnhiềuphươngtiệncủatưduy,vànólàmộtyếutốcủangônngữ.Nếucứđánhgiámọichuyệntheoquyluậtlôgích,tasẽđẩythếgiớisốngthựctếvàophilí!

để hiểu tại sao những đầu óc thôngminh nhưRussell vàWittgenstein lạimuốngiảithích

thếgiớichỉtheoquyluậtlô-gíchmàthôi,taphảiđặtmìnhtrongkhôngkhílúcđóởCambridge.Mộtkhôngkhíđầynhiệttình.đólàlúccáckĩthuậtgiavàcáckĩsưđangthổisứcsốngchonềnTriếthọcđônglạnhtừnhiềuchụcnăm, và sức sống đó đã làm cho không khí Cambridge nhưmở hội.HẳnRussellvàWittgensteinđãkhônghiểuralàvớicáchđó,họsẽdẫnTriếthọctớiđỉnhhoàngkimhaycóthểlạidẫnnótớicửatử.Nhưnghọđãquáphấn

chấnvớicáctưtưởngcủamình,đếnnỗitinrằng,họcóthểtừbỏmọithứtạohươnghoachocuộcsống.Họ tỏravôcùngkiêucăng trướccáckhoahọcnhânvănkhác.WittgensteinđãđọcFreud,nhưngvìđánhgiáhọcthuậtcủaFreudtheolốihữudụnglô-gíchcủamình,nênđãkhôngnhìnrakhíacạnhtíchcựcnàonơikhoaPhân tâmvàTâm lí.Lúcđó,ôngchưabiết tớiviệcnghiêncứunão;điềunàycũngchẳngtrách,vìthờiđócómấytriếtgiabiếttớiCajalhaySherringtonđâu.

HọcvấntriếthọccủaWittgensteinkhákháiquát,hoàntoànkhácvớiRussellchẳnghạn.Vìthế,ôngchẳngnghĩgìtớicâuhỏi,conngườicóđủkhảnăngnhận biết thực tại khách quan được không,một câu hỏi đã dấy động nềnTriếthọctrễnhấttừKanttrởđi.ÔngcũngđãkhôngbànđếnTâmlíNhậnthức,mộtkhoađượcrấtnhiềungườiđồngthờiquantâm.VàtrongtácphẩmTractatuscủamình,ôngchảquantâmmộttígìvềnộidungxãhộicủaNgônngữvàcủalờinói.điềuđóchothấyconngườilítưởngcủaWittgensteinchỉbiếtsửdụngngônngữnhưchúbéJosephđượcOliverSachstảtrongcuốnStummeStimme(Giọngcâm)củamình:„Josephthấy,phânbiệt,xếploại,sửdụng;nókhônggặpkhókhăngìtrongviệcphânloạivàtổngquáthoábằngtrigiác(dựavàocảmnhận),nhưngxemrakhôngthểtiếnxahơn…Tacócảmtưởngnhưnótiếpnhậnmọithứtheomặtchữ;vàxemranókhôngcókhảnăngđùagiỡnvớihìnhảnh,vớigiảthiếthayvớikhảthể,hoặckhôngcókhảnăngbướcvàovươngquốccủa tưởng tượnghaycủaẩndụ.Nhưmộtcon thúhaymột trẻnhỏ,nóxemrachỉ sống tronghiện tại vàbịhạnchếtrongthếgiớikinhnghiệmcụthểvàtrựctiếp,tấtcảnhữngcáiđóhiệnraliêntụctrướcmắtnónhờvàomộtkhảnăngíthức,màmộttrẻnhỏkhôngthểcóđược“.

đỉnhđiểmcủacâutruyệntrên:JosephkhôngphảilàmộthọcsinhđangvậtvãvớithứNgônNgữChínhXáccủaWittgenstein,nhưnglàmộtcậubébịđiếc,đãtrảiquamườinămđầuđờikhôngbiếttớingônngữcửchỉ(thứngônngữbằngcửchỉvàbộđiệudànhchongườicâmđiếc). Josephđãcóđượckinhnghiệmvềmộtthứngônngữtrầntrụi,khôngchútnghĩabóngđượctạoradoquátrìnhsửdụng.Làvìemchưabaogiờcókinhnghiệmsửdụngngônngữ,dùvớingônngữphátâmhayngônngữcửchỉ.Dùvậy,emvẫnhiểuđượctừngữvàđồngthờicóđượcmộtcảmnhậntrựctiếpvềvănphạm.Thứngôn ngữmà Joseph hiểu cơ bảnmang tính lôgích thuần tuý, chứ khôngmangtínhxãhội.

ThuyếtcủaNoamChomsky,nhàngữhọcngườiHoa-kì,trongthậpniên60’giúp tahiểuđượcđiềuđó.Theoông, rấtcó thểconngườisinhravớimộtkhảnăngbẩmsinhvềngônngữvàvănphạm.Nhờđó,cáctrẻnhỏhọcnói

ngônngữđầutiêncủachúnggầnnhưtựđộng.Ngônngữlớnlênnơichúngcũnggiốngnhưsựpháttriểncủacơthểchântay.Nhưngvớimộtđiềukiệnquan trọng, là các trẻ nhỏ có thểbắt chướcđược thứngônngữmà chúngnghe.Cũnggiốngnhưcácloàivượnhoang,conngườichỉsửdụngcỡgầnbốnchụcphátâmkhácnhau,nhưnghọcóthểdùngcácâmđóđểtạothànhnhữngcâuphứctạp.Ởcácloàivượn,xemramỗiâmmangmộtínghĩanhấtđịnh.Nơisựpháttriểnconngười,tráilại,ínghĩacủacácâmnhư„Ba“,„đô“dầndầnbiếnmất.Chúngtrởthànhâmvận.Nghĩalà:conngườinốicácâmvônghĩathànhnhữngchữcónghĩa.

Tạisaotiếntrìnhđólạixẩyranơiconngười,màkhôngcảnơivượn,khôngrõ!Mộttrongcácnguyênnhâncólẽlàthanhquảncủaconngườicàngngàycànghạthấpxuốngdầntheotiếntrìnhpháttriển,nhờđókhảnăngphátâmcủahọđượcmởrộngthêmra.Nhưngcảđiểmnàychođếnnayvẫnchưacóđược lờigiải rõràng.Nhưngtrái lại, tabiếtcómộtvùngnãogiúpcấu tạovănphạm.VùngBroca (Broca-Areal) lànơigiúp ta sắpxếtmộtchuỗiâmthanhthànhcâucónghĩa.Vùngnàynằmchếchphíatrêntaitrái.Chotớilúckhoảngbatuổi,ngônngữnơitrẻemhầunhưchỉđượccấutạonơivùngnày.NếuthuyếtbẩmsinhcủaChomskyđúng,thìkhảnăngvănphạmcủangônngữđầutiênmàtrẻhọcđượchẳnnằmởBroca-Areal.Còncácthứngônngữkháchọcđượcsaunàyđềunhờvàosựhỗtrợcủacácvùngnãolâncận.NhờvùngBrocamàguồngmáyngônngữcóthểhoạtđộng,nógiúptatạoraâm,phân tích âm, phát âmvà tạo ra những từ trừu tượng; còn vùngVernicke(Vernicke-Areal)tráilạigiúptahiểuâmthanhvàcólẽgiúpchocảviệcbắtchướcngônngữ.Cáckhámphánày trong thếkỉ19cho tớinayvẫnđúng,mặc dù diễn tiến hình thành ngôn ngữ càng ngày càng trở nên chi tiết vàphức tạphơn,vàdùcácnhànãohọccònđưacácvùngnãokhácvàodiễntiếnnàythêm.

Nhưvậy, ít nhất conngườihọcđượcngônngữđầu tiên củamìnhquavôthức, ngôn ngữ này được họ „bắt chước“ vềmặt xã hội. Nhiệm vụ quantrọngnhấtcủanólàgiúpconngườihiểunhau.đểhiểuđượcnhau,conngườicầncảvănphạmlẫnnộidungcủacâu.Chẳnghạnnhưcâu:„Tôithấytoànmàuđen“.Câunàymộtmặtchobiếttôiđangđứngtrướcmộtbứcảnhmàuđenvàđangtảmàusắccủaảnhđó;mặtkhác,nócũngcónghĩalàtôiđangbiquanvềmộtchuyệngìđó.đốivớianhtriếtgiatrẻWittgenstein,câunhưthếquảlàmộtcựchình,nhưngngônngữvốnđanghĩanhưthế.CáilàmchotưtưởngvềmộtNgônNgữChínhXácthấtbại,lànghĩacủamộtcâuchỉđượchìnhthànhtừviệcsửdụngcáctừngữ.

Thoạttiên,Wittgensteinchẳngcầnbiếtgìtớinhữngphêbìnhcóthểcóđối

vớiTractatus của anh.Anhkiêuhãnhchohay, tácphẩmđó làphầnđónggópcủaanhchocáigiátrịtốihậucủavấnđề.Vàcũngvìtinđãtìmrađượcsựthậtrốtráo,anhnghĩchẳngcầnphảiđónggópgìthêmnữachoTriếthọc.Anhđemcáigiatàikếchxùcủamìnhchiachocácbàchịvàtặngmộtsốtiềnlớnchocácthisĩ,hoạsĩvàkiếntrúcsưmầmnon.Sauđóbướcvàolĩnhvựcsưphạmthựchành.AnhtriếtgiatiếngtămlừnglẫybênAnhquốctrởvềÁo,vàohọctrườngđàotạogiáoviên,sauđóâmthầm-khôngaibiết-ravùngquêlàmthầygiáotrườnglàngtrongnhiềunăm.Lốidạyhọccủaôngtriếtgialàmộtthảmhoạ.đasốcácemhọcsinhhìnhnhưxemthầylàmộtôngkẹ.Năm1926,ôngvộivàngbựcdọcbỏdạy,vàophụlàmvườnchomộttuviệnmấytháng.Tiếpđó,ôngsaysưanhảyvàomộtchươngtrìnhmới:cùngcộngtácvớimộtkiếntrúcsưxâychobàchịMargareteởWienmộtbiệtthựhìnhkhối,ônghoàntoànlovềphầntrangtrínộithất.CănnhàlàtrungtâmsinhhoạtcủagiớihọcthứcởWien,„TậphợpWien“cũngthườngtụhọpởđây.Năm 1929Wittgenstein quay trở lại Cambridge, saumười lăm năm vắngmặt.ÔngnhậnvănbằngtiếnsĩmànhàtrườngđãdànhsẵntừlâuchocuốnTractatus, nhưng các công trình từ đây trở đi của ông gần như hoàn toànngượclạinhữngsuytưtrongtuổithanhxuân.Ônglàmviệcvàviếtmiệtmàinhưmộtngườibịquỷám,nhưngchẳngxuấtbảngìcả,vìchorằngvẫnchưacógìchínchắn.Ôngsốngnhờvàocáchọcbổngvàvàođồnglươngítỏicủamộtphụgiảngbìnhthường.Cuốicùngvàonăm50tuổi,ôngnhậnđượcchứcgiáosưthựcthụ.Mộthọcsinhthờiđónhớlại:Suốtthờigianđóôngthầylàmột„nhàẩndật,mộtvịkhổtu,mộtđạochủvàmột‚lãnhtụ’“;mộtnhânvậttiểu thuyết đã từ giàu sang rơi vào nghèo khó và đã trở thànhmột huyềnthoạicủachínhmìnhngaytronglúccònsống.

ThuyếtcoingônngữlàảnhchụpthựctạicủaWittgensteinkhôngđúng,điềunàykhiếnôngdầndầnnản lòng.GiáosưPieroSaffra,mộtđồngnghiệpởCambridge, đã dẫn ông tới dứt điểm. Khi ngheWittgenstein nhấn mạnh,Ngônngữ làcấu trúc lô-gíchcủa thực tại,Saffrangồidùngmấyđầungóntaygãicằmvàhỏi:„Thếđâulàhìnhtháilô-gíchcủacửchỉnày(gãicằm)?“Wittgenstein bỏ hẳn thuyết của mình. Tác phẩm cũ PhilosophischenUntersuchungen(Cácnghiêncứutriếthọc),màôngkhởiđầuviếtlạitừnăm1936 sau nhiều lần dang dở, ông đề tặng Saffra. Trong tác phẩmđược innăm1953này,hainămsaukhiWittgensteinquađời,ôngkhôngnhữngtừgiãthuyếtNgônngữảnhchụpcủamình,màbỏluôncảlậpluận:chỉcóthểhiểuđượcNgônngữbằngcácphươngtiệnlô-gíchmàthôi.Trongđócómộtcâu đẹp như tranh, câu về sau đã làm phấn chấn nữ thi sĩ IngeborgBachmann:„Tacóthểnhìnngônngữcủachúngtanhưmộtthànhphốcũ:Mộtmêcungcủanhữngconhẻmvànhữngcôngtrường,vớinhữngcănnhàcũ vàmới được xây thêm ra trong những thời điểm khác nhau; và quang

cảnhđóđượcbaoquanhbởinhiềuvùngngoạiôvớinhữngconđườngthẳngbăng đều đặn và với những căn nhà đơn điệu“.Wittgenstein nhận ra, „ínghĩacủamộttừlàdoviệcsửdụngtừđótrongngônngữ“.Ôngviết,thayvìkhoáchặtcácínghĩavàcáchđặtcâuvàotrongkhunglô-gích,cáctriếtgiaphảicốgắnglàmsaochongườitahiểuđượccácquyluậtsửdụngngônngữ,hiểuđược„cáctròchơicủangônngữ“.Trongliênquanđó,cuốicùngôngkhámpháravaitròcủaTâmlíhọc,vốntrướcđâybịôngcoithường.Vìcáctròchơingônngữdiễnratrongmộtcộngđồngconngười,chứkhôngdiễnratrongmộtkhônggianchânkhông,nênkhôngđượcgiảithíchchúngtheolô-gích,nhưngtốthơnnêntheolốilô-gích-tâmlí.Khôngnênlàmnhữngcuộcthínghiệmtâmthần,mànêngiải thíchcác tròchơingônngữ trongkhungcảnhxãhội,vàđóchính là lãnhvực thếgiớicần tớicácnhà tâmlí.Làvì„cộinguồnchínhcủaviệckhônghiểu“là„vìchúngtakhôngnhìnrađượcviệcsửdụngngônngữcủachúngta“.Câusauđâylạicànghay:„đâulàmụctiêucủaBạn trongTriếthọc?đó làchỉ chochú ruồi trong lọbiết lốibayra“.

ThếchiếnIIWittgensteincũngtựnguyệnđầuquân,nhưtrongThếchiếnI,nhưnglầnnàyôngđứngvềphíangườiAnh.Ôngphụcvụ trongmộtbệnhviện,nơiđây,vậndụngkiếnkhứcvàkinhnghiệmkĩthuậtlắprápmáybay,ôngchếracácmáymócđểđomạch,đoáphuyết,đonhịpvàlượngkhíthở.SauđótrởlạiCambridgedạythêmbốnnămnữarồixinvềhưunonlúc58tuổi.Những năm cuối, ông sống ởÁi-nhĩ-lan và trong thành phốOxford.Năm1951ôngmấtvìbệnhungthư.Ngườitanói,lờicuốicủaônglàmộtlờichào từbiệtgởi tớibạnhữu:„Hãynóivớihọ, là tôiđã trảiquamộtcuộcsốngtuyệtvời“.

Tractatuscủaônglàmộtngõcụt.PhilosophischenUntersuchungen trái lạilàmộtcảmhứngđầyhoatráichoTriếthọcvàchocảkhoaNgônngữhọcđượchìnhthànhtừđây.Mộtmôntriếtmớihìnhthành,đólàTriếthọcPhântích,mộtluồngtriếthọccóthểnóiquantrọngnhấttronghậubánthếkỉ20.Các vấn đề của Triết học, như gợi í củaWittgenstein, luôn luôn cũng lànhữngvấnđềtìmhiểuvàphântíchnhữngcâunóicủangônngữ.Lídolàvìngônngữ luônảnhhưởng trên cách thức conngườikinhnghiệm thếgiới.Theoông,chẳngcókinhnghiệmcảmgiác„tinhkhiết“nàomàchẳngbịvẫnđụcbởitưduy(ngônngữ).Vàcũngchẳngcóínghĩanàorõràngcả,vìngônngữvốnluônđanghĩa.Trongkhurừnggiàchằngchịtgiaothoangữnghĩađó,TriếthọcPhântíchphảitìmchomìnhlốira.

KhoaNgônngữhọcbướcvàotìmhiểungữnghĩatrongtừnglời/câuchữđểkhám phá „trò chơi ngôn ngữ“. Từ những gợi í của Wittgenstein, John

LangshawAustinngườiAnhvàJohnRogersSearlengườiHoa-kìtrongthậpniên 50’ và 60’ đã đưa ramột thuyếtNói. Là vìAustin nhận ra rằng, hễngườinàonóiđiềugì, thìcũngcónghĩa làngườiđó„làmmộtcáigì“.Vàvấn đề quyết định trong việc hiểu câu văn không phải là tìm xem câu đóđúng hay sai,mà tìmxemđối tượng có thành cônghaykhông trongviệchiểuraíđịnhcủangườinói.ThuyếtNgônngữphảnảnhsựthậtgiờđâytrởthànhthuyếtTruyềnthôngxãhội.Ngônngữloàingườilàmộtphươngtiệntruyềnthôngtuyệtdiệu.NhưngvớiWittgenstein,Triếthọcphảihiểurằng,ngônngữkhôngphảilàphươngtiệnduynhấtđểtiếpcậnsựthật.Chỉkhitahiểuđượcrằng,cácphươngtiệngiữtrậttựcủatríóc,đólàTưduyvàNgônngữ,không„tựchúng“phảnảnhthựctại,màchỉlànhữngmôthứcđểgiảithích thếgiới theo tiêuchuẩncủanhữngquy luật tròchơi riêng, lúcđó tamới hiểu và tới gần người khác được hơn.Ai nhìn ra được những sự vậtkhácnhau, người đó cũng cókinhnghiệmkhác.Và ai kinhnghiệmkhác,ngườiđócũngnghĩkhác.Vàainghĩkhác,ngườiđócũngsửdụngmộtngônngữkhác.Conngườikhácconvậtởchỗ,mỗingườicómộtlốinghĩvànóikhácnhau.Giớihạncủabộmáynhậnthứcgiácquanvàgiớihạncủangônngữcũng làgiớihạncủa thếgiới chúng tađang sống.Làvìviệc chọnáongônngữcủatưduychúngtabắtnguồntừtủáodễthấycủaloàingười.Nhưvậyngônngữcũngđồngthờicómộtnhiệmvụcănbảnkhôngđượcviếtra,lànócóthể„đánhlừa“taquanhữnglờicủachúng.Ngônngữđược„tạo“ra,để„thiếtkế“nênthựctạivàthếgiớitheonhucầucủaloàingười.Nếuconrắncầnmộtngônngữđểđịnhhướng–thậtrarắnkhôngcần,vìnócũngcóthểnốicáccảmnhậngiácquanmàkhôngcầntớingônngữ-thìđósẽlàmột„ngônngữcủa rắn“;ngônngữnàykhông thểnào thíchhợpđượccho loàingười,cũngnhưngượclại,rắnkhôngthểnàosửdụngđược„ngônngữcủangười“.Saunày,cólầnWittgensteinnóimộtcâurấtthôngminh:„Nếusưtửnóiđược,thìtacũngchẳnghiểuđượcchúng!“

Cuộcduhànhtriết lí- tâmlí-sinhhọctìmhiểukhảnăngvàgiớihạncủanhậnthứctớiđâytạmkếtthúc.Chúngtađãbiếtđôichútvềbộnão,vềgốcgácvànhiệmvụcủanó.Chúngtađãnhìnranhữngkhảnăngvàgiớihạncủanó.Chúngtabiếtđượcsựtươngtáctrênnhautrongnãogiữacáccảmgiácvàlí trí,vàquađócũngbiếtsơrằng,cảmgiáccáiTôivàsựnhậnthứcvềchínhmìnhấndấu trênnhaunhư thếnào.Chúng tađã rõvềsựnhào trộngiữaÍthứcvàVôthức,vàcũnghiểurằng,mìnhcònbiếtrấtítvềdiễntrìnhghinhậnvàbỏquêncáckíứccủanão.Chúngtađãbiết,nãolàmộtcơquantựhiểubiếtvôcùngphứctạpvàtỉmỉ,nhưngnókhôngđượctạorachomụcđíchnhậndiệnthếgiớikháchquan.Chúngtađãthấy,ngônngữcủachúngtathíchhợpchoviệcgìvàđâu lànhữngkhókhăncủanó trongviệcdiễn tả„tínhkháchquan“.Vìthế,việcsuynghĩvềchínhmìnhvàvềthếgiớicũng

khôngkhácchiviệcdùngxehơibơiquaconsônghaydùngxebabánhđểvượtsamạc.Côngviệcđòihỏinhiềunỗlựckhókhăn.Dùsaothìgiờđâychúngtacũngđãbiếtđượcmộtvàiphầnquantrọngcủabộmáyconngười,đểchúngtacóthểhiểuđượcnhữnghànhđộngcũngnhưnhữngcáibỏquacủachúngta.Cuộchànhtrìnhđivàotrongchínhconngườichúngtasẽđưata tớimộtchiềukíchkhác: tớicâuhỏi, tađánhgiáhànhvi của tanhư thếnào.Chotớiđây,nghiêncứunãođãcónhiềuđónggópcầnthiết.Nhưngtừđâytrởđi,nósẽphảilùilạiphíasau,dĩnhiênnósẽkhôngbiếnđihoàntoàn,để Triết học lên tiếng. Thỉnh thoảng chúng ta sẽ còn cần tới những lờikhuyêncủanghiêncứunão,cảtrongcâuhỏivềThiện,Ác.DùSinhhọccóthểcắtnghĩachotanhiềuđiềuvềThiệnÁc,vấnđềđạođứctrướcsauvẫnluônlàmộtcâuhỏicủaTriếthọcvàcólẽcảcủaTâmlíhọc:Cácquychuẩnxétđoánđúnghaysaiđếntừđâu?Chúngtađánhgiátháiđộvàhànhđộngcủatađựatheotiêuchuẩnnào?Vàtạisaochúngtalạihànhđộngnhưvậy?

PhầnHaiTôinênlàmgì?

Paris

CáilầmcủaRousseau

Thanhâncócầnchochúngtakhông?

Trongmộtđàiphátthanhmàtôithỉnhthoảngcộngtáccómộtbàgiàgiữcửavớivẻmặthốchác.Bànổitiếngvềtháiđộbấtthânthiệncủamình.Hẳnbàlàmột người rất côđơn.Thayvì tỏ ra vui vẻvàdễ tính, bà làmchomọingườikhóchịuvìcáibướngbỉnhcủabà.NhưngmỗikhithấythằngcontraiOskarcủatôi,bànhưđổitínhhoàntoàn.Mắtbàlonglanh,khuônmặtrạngrỡ,ômlấyOskarhônlấyhônđể.Xemrakhôngcógìcóthểcảnđượcniềmvuicủabàkhinhìnthấythằngbé.Khichúngtôitừgiãravề,hạnhphúcvẫncòntrànngậpconngườibà.

Tôikhôngbiếtmộtchútgìvềcuộcsốngriêngtưcủabà.Nhưngchắcchắnbàkhôngcónhiềubạnbè.Hẳnbàphảicôđơnlắm,dùcócôngănviệclàm.Ngườitacóthểđánhgiálàtìnhcảnhsốngcủabàhẳnnặngnềlắm,chẳngcógìvui.Nhưngtôiliêntưởngngaytớimộtngười,ngườiduynhấtcómộtđánhgiáhoàntoànngượclại,đólàtriếtgiaJeanJacquesRousseau.

Rousseaulàmộtđầuócngượcđờihiếmcó.Cậusinhnăm1712ởGenève(Thụy-sĩ), lúc nhỏ học nghề vớimột người thợ chạm khắc.Nhưng chẳngđượcbaolâu,cậubỏhọcđilangthang.Cậunhấtmựcmuốnthànhnhạcsĩ,nhưngngặtchẳngbiếtchơimộtnhạccụnàohết.Xuấtphát từnhữnggiấcmơ,cậutạoramộthệthốngnốtnhạcmới,màrồichẳngaiquantâmgìtớicả.đànhbỏ,langthangràyđâymaiđó,sốngđaphầnnhờsựgiúpđỡcủacácphụnữ.Làvìtuydởhơi,nhưngcậucómộtbộmãvớinhữnglọntócđenvàđôimắt tomàuxámtrôngrấtbắt.Rousseauchẳngbaogiờởmộtchỗ.TạiParis,anhlàmquenvớinhữngđầuóckhaisángthờiđó,nhưngcũngchẳngmặnmàgìvớihọ.

Vàomộtngàytháng10năm1749,lúcđóanh37tuổi,cuộcđờianhbỗngđổihẳn, về sau anh kể lại, đó là ngày (giác) ngộ thật sự của mình. Biến cố„Illumination“(ngộ)xẩyratrênmộtconđườnglàng.HômđónhàphêbìnhâmnhạclôngbôngđangđitừParisvềlâuđàiVincennesnằmphíađôngnamParis.Trongnhữngnămnày,toàlâuđàibiếnthànhnhàtù,giamgiữmộtsố

ngườirấtnổi tiếng,chẳnghạnnhưbátướcMirabeau,hầutướcdeSadevànhà khai sáng Diderot. Rousseau muốn tới thăm Diderot, vì anh có viếtnhữngbàingắnchocuốntừđiểnbáchkhoaEncyclopédiecủaDiderot.Trênđường tới Vincennes, không biết ở quãng nào, anh vớ được một số báoMercuredeFrance, tờbáocónhiềuảnhhưởngởParis lúcđó.TờbáocóđăngmộtcâuhỏicóthưởngdoAcadémieDijonđặtra:„Phảichăngviệctáitạocáckhoahọcvànghệthuậtsẽgiúpthanhtẩycácphongtụctậpquán?“Vềsau,Rousseautảlạiphảnứngcủamìnhtrongmộtláthưvớigiọngđiệusôinổivàđầyvẻtruyềngiáo.Rousseauchẳngphảilàloạingườikhiêmtốnvàdèdặt:

„CâuhỏicủaAcadémieDijonhiệnratrướcmắttôi,nólàcơhộichocuốnsáchđầutiêncủatôirađời.Nókhơi lên trongtôimộtchuyểnđộnggiốngnhưmộtsoisángđộtngột.đùngmộtcáitríóctôisánglênnhưđượcchiếutỏabởihàngngàntiasáng;tôibịtrànngậpbởikhôngbiếtbaonhiêunhữngtưtưởngđầysứcsống,mạnhmẽvàchoángngợpkhiếntôirơivàomộttrạngtháirốiloạnkhôngthểtả.đầutôilânglângnhưđangsay.Trốngngựcđậpđếnnghẹtthở;tôikhôngcònthởđượcnữavànằmvậtradướimộtgốccâybên đường. Suốt nửa tiếng đồng hồ tôi ở trong trạng thái ngây ngất, khiđứngđượcdậythìáovétđãướtđẫmnướcmắt.Trờiơi,giánhưhômđótôiđãcóthểviếtrađượcmộtphầntưnhữnggìđãđếnvớitôidướigốccây,thìtôiđãcóthểtrìnhbàynhữngmâuthuẫncủatrậttựxãhộicáchrõràngcụthểbiếtchừngnào,thì tôiđãcóthểchứngminhviệcconngườimangbảnchấttốt,nhưngchỉvìảnhhưởngxãhộimànóđãtrởnênxấucáchrõràngchắcchắnbiếtchừngnào.Trongtácphẩmchínhcủatôi,tôichỉghilạiđượcđâyđómộtvàichânlílớnđãđếnvớitôitrongvòngmộtkhắcđồnghồdướigốccâyhômđó,nhưngnhữngtưtưởngghilạinàykhôngcònuylựcnhưkhichúng đang tới. Bằng cách đó, tôi gần như cực chẳng đã và bất ngờ trởthànhvănsĩ“.

BiếncốngộcủaRousseauđãlàmộtđiềunổitiếng.CâutrảlờibấtngờcủaanhchoViệnDijon lạicàngnổi tiếnghơn,nộidung trả lờinàychắcchắnngượclạisựchờđợicủangườiđặtracâuhỏi.Câutrảlờicủaanhphùhợphoàntoànvớitâmtínhthíchtranhcãicủaanh.Anhtrảlời‚không’chocâuhỏiđưaravớilậpluậnrằng,vănhoávàxãhộikhônglàmconngườitốthơn,tráilạilàmnóraxấuhơn.„Chẳngcầnminhchứng,cứnhìnquakinhnghiệmđau buồn hàng ngày cũng đủ biết là con người xấu; nhưng tôi tin mìnhchứngminhđượcbảnchấtconngườilàtốt.Ngườitacóthểcangợixãhộiloàingườichừngnàongườitamuốn,nhưngcũngkhôngvìthếmàchốicãiđượcrằng,xãhộiđónhấtthiếtđưaconngườiđếnchỗghétbỏnhau,mộtkhicósựvachạmquyềnlợicủahọ“.

TậpsáchcủaRousseauvềảnhhưởngxấucủavănminhtrênconngườiđãgâychấnđộnglớn.Anhthắnggiải.Mộtsớmmộtchiều,Rousseautrởthànhngôisaochói lọi.Cáigì làmchoanhnổi tiếng?Theoanh,„bảnchất“conngườilàhiềnlành,hoàthuậnvàtốt.Nhưngnhìnđâungườitacũngthấylừađảo,chémgiếtvàchếtchóc.Nhưvậycâuhỏiđặtra:Cáixấudođâumàđến?CâutrảlờicủaRousseauthậtkhiêukhích.Anhcoiconngười,tựbảnchất,khôngphảilàloàisốngkếtđoàntậpthể.Cũngnhưcácloàithúkhác,trongkhungcảnhsốnghợpvớithiênnhiên,conngườicũngkhôngmuốntranhcãinhau.Họthíchtránhđụngđộ,vàbêncạnhbảnnăngsinhtồn,họcómộttìnhcảmmạnhduynhấtkhác,đólàlòngthươngxótthanhân.Nhưngtiếcrằngconngườikhôngthểchỉsốnghiềnlànhvàhoàthuận.Cácngoạicảnh,chẳnghạnnhưcácthiêntai,buộchọphảisốngchungvớinhau.Nhưngsốngchungkhiếnconngườiđâmracạnhtranhnhau.Họtrởthànhnghikịvàganhghétlẫnnhau.Khiphảisođovớinhau,lòngyêuchínhmìnhchuyểnthànhlòngíchkỉquáđộ.Vàcáctrựcgiáctựnhiênnhư„lòngyêuđiềuthiện“bịvôhiệu.

Cuốnsáchgâyphẫnnộ.đasốcácnhàkhaisángđềuchiasẻsựphêbìnhcủaRousseauvềxãhộiphongkiếnthờiđóởtâyphương.Giữathếkỉ18,trongkhi tầng lớp quý tộc sống trong ăn chơi thừa thãi, những người nông dânphảisốngtrongđóirétthiếuthốn.Nhưngchẳngcómấyaiđồngívớiluậnđiểmchorằng,vănhoávàxãhộiđãlàmchoconngườitrởnênxấu.CácnhàvăncủathờiKhaisángthíchnghệthuậtvàlễhội,vàhọcangợivàyểmtrợsựtiếnbộcủacáckhoahọc.Chínhkhoahọcsẽlàphươngtiệngiúptầnglớptrunglưuthànhthịgiảiphóngkhỏisựcaitrịcủaquýtộc.Thayvìchốnglạilốisốngphongkiếndẫyđầyquanhmình,cácnhàkhaisángmơvềmộtxãhộitrithứcsẵnsàngchonhữngcuộctraođổiluậnbàn.

Rousseaumạnhmẽ và giận dữ biệnminh chomình.Ông làmột nhà vănnhiềunăngkhiếu,vànhiềucuốnsáchcủaôngđãtrởthànhvôcùngnổitiếng.ÔnglàtriếtgiađượcđềcậptớinhiềunhấttrongtầnglớphọcthứcởÂuchâuthờiđó.Dĩnhiênôngkhôngthểtránhkhỏinhữngphêbình.Tìnhhìnhcànglúc càng trở nên khó khăn, khiến ông phải di chuyển khắp nơi trong Âuchâu,nhưngvừađếnđâulàtạongayranhữngcuộccãivãởđó.Vàôngcũngchẳngphảilàmộtngườichagiađìnhgươngmẫu.Cácconônglầnlượtđượcđưavàoviệnmồcôivàcólẽđềuđãchếtởđó.Trongnhữngnămcuốiđời,Rousseau trở nên ngược đời đến nỗimuốn lấy ngay chính cuộc sống củamìnhđểchứngminhthuyếtcủamình.ÔnggiammìnhcôđộctronglâuđàiErmenonvillegầnParischỉđểgomgópvàxácđịnhcácloàithảomộc.

Phải chăng tất cả những điều khẳng định khi còn sinh thời của ông đềuđúng?Conngườitựbảnchấtlàtốt?Vàconngườicóthểsốnghạnhphúcmà

chẳngcầntớithanhânnàocả?Conngườisốngmộtmìnhcóhạnhphúchơn,hayhọcóđượchạnhphúchơnnếusốngchungvớingườikhác,câuhỏinàythựcrakhôngphảilàmộtcâuhỏitriếthọc.CâuhỏinàythuộcTâmlíhọc.Vàtừlâunóđãchẳngđượcquantâmnghiêncứu.Chỉvàothậpniên1970’mớicómộtmônhọcmớirađời,đólàmôn„Nghiêncứuvềcôđơn“.Ngườilập ra nó là giáo sưRobertWeiss, thuộcđại họcMassachusetts ởBoston.Ôngchorằng,côđơnlàmộttrongnhữngvấnnạnlớnnhấtcủaxãhội,đặcbiệt trongnhững thànhphố lớn.Phảichăngnhữngngườikhôngphảiđụngchạmvớithanhânlànhữngkẻhạnhphúc?

Weiss tinchắckhôngphảinhư thế,vàôngkhẳngđịnh,Rousseauđãhoàntoànlầm.Nhữngngườicôđơnđaukhổ,vìhọchẳngđượcaihoặcđượcquáítngườiquantâmtớimình.Cáiđaukhổnhấtnơihọ,làvìhọchẳngđượcaithươngcảm.Sựkiệnnàytrướcđâyngườitađãbiếtvàaiaitrongchúngtacũngđềunghĩnhưthế.NhưngWeisscònđưaramộtnhậnxétcòngaycấnhơnnhiều:Bựctứchụthẫngvì thiếuthươngcảmcủangườikháctraochomìnhlàmột;màđaukhổvìmìnhkhôngthểthươngcảmđượcngườikháclạilàmười.Khôngđượcngườikhácyêumếnđãlàkhốnrồi,nhưngkhôngcóaiđểchomìnhyêumếnlạicàngkhốnnạnhơn!GiáosưWeisgiảithíchđiềuđóquasựkiệnnhiềuôngbàgiàcôđơncứkèkèbênmìnhmộtconchóhayconmèo,vàcoichúngnhưlàđốitượngyêuthươngthaythếchongườiyêucủahọ.

Vàchínhđiểmnàykhiếntôinhớlạibàgiàgiữcửacủachúngtôi.Bàhạnhphúcvớiđứaconcủatôi,dùnóchẳngquantâmgìtớibàhaychẳngyêubàgìcả.Xemrabàchỉcầncóthểvồnvãvớinó,sờđượcnóvàvuốtvenóvớinhữnglờikhenlàđủ.Yêumộtngườikhác,hayđểtâmtớimộtngườikhác,cũnglàmộtcáchgiántiếptựlàmchomìnhmộtđiềugìđótốtđẹp.ThuyếthạnhphúctrongcôđộcmộtmìnhcủaRousseaunhưvậylàsaitừcănbản.

Conngười,như tấtcảmọi loàicóvúkháckhông trừai, tựbảnchấtmangtínhxãhội.Tronghơn200loàikhỉ,chẳngcóloàinàosốnghoàntoànmộtmình.Dĩ nhiên có người này nhiều xã hội tính hơn người khác, nhưng aihoàntoànsốngbiệtlập,kẻđórõràngmangtâmlíbệnhhoạn.Cóthểlàvìngườiđóbịhụthẫngvàthấtvọng.Vìthếngườiđókhôngcònhànhxửnhưngười„bìnhthường“nữa.Nhữngngườibìnhthườngđitớivớingườikhác,vìhọthíchngườikhác(cókhithíchnhiềucókhithíchít).Họlàmnhưvậy,vìcáisởthíchngườikhácđólàmchochínhhọvui.Làvìmộtcuộcsốngchỉbiếttùtúngtrongbốnváchtường,tấtnhiênsẽdẫntớithuichộtnhâncách.Nhiềungườicôđộccómộtcáigìđónhưbệnhsợchỗ(ngồi)trongcuộcsốngcủa họ.Họ co rút vàomột thế giới rất hẹp, trở nên cứng đơ bất động và

không còn phản ứng thích hợp được với các ảnh hưởng từ bên ngoài.Vìthiếukhảnăngsosánhvớinhữngcảmnhậncủakẻkhác,nênhọcónhiềuxétđoánsaivềngườikhácvàvềchínhhọ.

Sẵnsàngtraođổivớikẻkhácvàlolắngchokẻkháclàlốithoátrakhỏisựtựgiớihạncủamình.Làmmộtcáigìchothanhânlàđiềuquantrọngchotâmlinhmình.Chẳnghạnaiđitìmmộtmónquàđẹpvàthấyrađượcniềmvuicủangườinhậnquà,ngườiđóđồngthờicũngđangtặngquàchochínhmình.Niềmvuitraotặngcũngnhưniềmvuilàmđiềutốtlàmộtcáigìrấtcũ.Nóbắtnguồnngaytừcộirễloàingười.Nhưngdođâumàcósựthíchthúsốngvớingườikhác,từđâunẩysinhlòngsẵnsànggiúpđỡthanhânvàniềmvuilàmđiềuthiện?Cóphảiđiềunàycũngcónghĩalàconngườitínhbảnthiện,nhưRousseaunói?PhảichăngRousseaucólí,ítnhấtlàởđiểmnày?

•Câykiếmcủangườigiếtrồng.Tạisaochúngtagiúpđỡkẻkhác?

Madison

Câykiếmcủangườigiếtrồng.

Tạisaochúngtagiúpđỡkẻkhác?

Cảnhtượngquákhóhiểu.KhibataykiaxuấthiệnvàtấncôngPhao(Fawn),nhữngđứa chungquanhđớ ra đứngnhìn.Tất cả khiếp sợ, bất độngđứngyên.BatênđánhđậpvàcắnPhao.Phaolàmộtcôbéyểuđiệu,vàbataykiacóthânhìnhlớntrộihơnPhaonhiều.Nhưngđãkhôngmộtainhảyvàocanthiệp.Cuộctrấnđánhbấtcânbằngvàdữdằn.ThỉnhthoảngbataytấncônghằmhằmnhìnvềmẹvàchịcủaPhao.CònPhaohoàn toàn rơivàohoảngloạnvìsợ.Saumộtlúc,hếtcònthíchđấmđánữa,bọnkiarútêm.ChúngđểPhaonằmdàitrênđất.Emnằmđó,lahétmộthồilâu,rồibấtthầnbậtdậybỏchạy.Vềsaungườitathấyemxuấthiệncorongồiđó,dángthẫnthờthảmhại.Ngườichịbướclạigầnbên,choàngtaylênvaiem.ThấyPhaobấtđộngchẳngphảnứnggì,chịkéokéogiậtgiậtnhènhẹnhưmuốnđánhthứcem,rồilạiômlấyem.

Cuốicùnghaichịemômnhauvuốtve.

Cảnhtượngthêlươngđólàchuyệncóthật.Nóxẩyratrongnhữngnăm80’tạiMadison,bangWisconsin,nhưngcảnhsátđãkhôngtớiđểlậpbiênbản,và báo chí cũng chẳng đăng tải một lời. Chỉ có một người Hoà-lan, ôngFransdeWaal,làngườichứngkiến,vàvềsauôngđãthuậtlạicâutruyện.DeWaallàmộtnhànghiêncứuđộngthái.CuộctấncôngPhaoxẩyratrong„TrungtâmnghiêncứuquốcgiavềcácloàiđộngvậtcóvútạiWisconsin“,vàPhao,giađìnhemvàmấytayhunghãnkiatấtcảđềuthuộcgiònghọnhàkhỉmũidẹt(Rhesusaffe).

Từ30nămnaydeWaalnghiêncứuvềkhỉ.ThoạttiênanhtheodõicácchúvượntrongsởthútỉnhArnheimvàkhámphárachúngcónhữngđộngtháilạ.Vượnlàloàicórấtnhiềutínhxãhội.chúngsốngbầyđàn.điềunàyngàynayđứa trẻnàocũngbiết,nhưngvào thờideWaalbắtđầunghiêncứu thìchưamấyaibiếtđượcsựkiệnđó.Anhnhậnthấy loàivượnbiếtđánhlừa,dốigạtvàlừađảonhau.Nhưngchúngcũngtỏradễthương,quấnquýtnhauvàcónhữngtươnggiaoxãhộiphứctạpvớinhau.CuốnsáchanhviếtvềcáccôchúvượnởArnheimmangtựađềWildeDiplomate(Cácnhàngoạigiaohoangdã).

Nhưngkhôngnhữngchỉconnhàvượn,màcácloàikhỉkháccũngcónhững

cảmgiácnhưlòngthươngcảm(Mitleid)hoặcsựquyếnluyến(Zuneigung).CôchịcủaPhaoômấpvàvuốtveemmình.Rõràngcôcảmđượcsựđaukhổcủaemvàmuốnlàmcáigìđóđểanủiem.Vềmặtsinhhọcditử,tuyvượnkhácngườivàokhoảng3%,nhưngchúngcũngcómộtcáigìđónhưkhảnăngcảmthôngvànhưmộtthứkhảnăng„đạođức“.Nhưngnhữngtìnhcảmnàyxuấtpháttừđâuvàtạisaocóchúng?

Câuhỏi thoạt tiênxemrakhónuốt.Giữathếkỉ19,CharlesDarwinchứngminhrằng,giữangườivàkhỉcóhọgầngũivớinhau,vànhưvậyngườicũnglàmộtconvật.Khámphánàygiúptahiểuradễdàngcộinguồn„sựdữ“nơiconngười:nólàgiasảntừthúvật!Darwingiảithíchtiếntrìnhtiếnhoábằngnhữngkháiniệmnhư„cuộcchiếnđấuđểsinhtồn“,„sựsinhtồncủanhữngloàicókhảnăng thíchứngnhất“.Darwinkhôngphải là tácgiảcủanhữngkháiniệmđó,nhưngônglàngườiđầutiênđãdùngchúngđểmôtảsựganhđuavớinhauvàchốnglạinhaucủamọiloàisinhvật,từcọngcỏtớicácconkiếnđếnloàingười.Nhìnmộtcáchđơngiản,điềuđócónghĩa:Hàngtỉtỉcơthểsinhvậtrâmrantrongthếgiớiđangmangtrongmìnhmộtnhiệmvụduynhất: làmsaođểkhẳngđịnhchỉcóchấtliệuditruyềncủamìnhlànhất, làđángsống,còncácchấtliệukháckhôngđángsống,nếucầnphảibịloạibỏ.Vàmỗiconngười,nhưquývịvàtôiđây,đềucũngđangởtrongtròchơixấuvàvôđạođứcnhằmtriệtbỏnhauđó.

NhưngDarwin là người rất cẩn trọng. Chính ông, ông coi khám phá củamìnhchẳngcógìđángsợlắm.Ínhất,ôngđãkhôngmuốnđưacáinhìncạnhtranhsinhtồnkiavàoSinhvậthọcđểápdụngcholoàingười.Nhữngngườikhácđãvậndụngquanđiểmcủaôngđểđưaranhữnglậpluậnđángsợ:cảcon người cũngmạnh sống yếu chết, và vì thế có quyền giết chết nhữngngườiyếukémhaytậtnguyền.QuanđiểmcủaDarwincoiconngườicũnglàmộtconvậtđãgâynênphảnứngrầmrộnơicáctriếtgia.đâulàbảnchấtthậtcủaconngười?Rousseaunóitới„bảnchất“,bảnchấtnàytheoônghiểulàmộttìnhtrạnglítưởngcủahạnhphúckhôngbịvẫnđục.

Nhưngđúngthậtbảnchấtlàtốt?Phảichăngnócũngmanrợ,thôbạovàđộcác?

GiảngđườngOxfordchậtních,khiThomasHenryHuxley,mộtbạnthâncủaDarwin,đăngđànthuyếttrìnhvàonăm1893.đềtàicủanhànghiêncứuthiênnhiênnổidanhhômđó là„Tiếnhoávàđạođức“.Huxley tuyênbố:Thiênnhiênchẳng tốt, trái lạinóbấtnhẫnđộcácvàhoàn toàndửngdưng trướcconngười.Conngườidứtkhoátlàmộtconvật,vàsựhiệndiệncủaconvậtnàyhoàntoàndongẫunhiên.LoàingườixuấthiệnkhôngphảidomộtLítrí

khônngoanhaytừmột„dựánxuấtchúng“nàocả,màdotiếnhoátừmộtchuỗi loài vật giốngnhưkhỉ.Vànếu chỉ từhỗn loạnvàkhôngdo từmộtchươngtrìnhnàocả,thìtheoHuxley,thiênnhiênlàmsaocóđặctínhhướngthiệnhayhướngvềlẽphảiđược.

TheoHuxley,„tìnhyêuhướng thiện“củaRousseaunhưvậyhoàn toànvônghĩa.Thúvậtvàloàingườikhôngmangbảnchấttốt,nhưngchúngtựbẩmsinhhoàntoànvôđạođức.NhưngcảHuxleycũngkhôngthểchốicãiđượcrằng,conngườicókhảnănghànhxửđạođức.TrênnướcAnh,nơiôngsống,có luật lệ,nhànướcđượcấnđịnhđâuvàođó, trộmcắpgiếtngườiđềubịcấm,vàngườidâncóthểantâmrađườngmàchẳngbaogiờsợnguyhiểmtớitínhmạng.

Nhưngtrậttựđótừđâutới?Huxleytrảlời:vănminhvàvănhoáđãbắtcácconthúngườisốngchungvớinhau.Luậnđiểmnàyđúnglàngượclạiquanđiểm của Rousseau. Theo Rousseau, con người tốt, văn minh xấu. VớiHuxley,conngườixấu,đượcvănminhđưavàođườngngaynẻochính.Vớimộtngôntừhoamĩ,Huxleychohay,đạođứckhôngphảilàđặctínhcủaconngười,nhưngđólà„thanhkiếmsắccónhiệmvụchặtgốcthúvậtkhỏiconrồng“.

Ai khẳng định, như Rousseau, con người mang bản chất tốt, kẻ đó phảichứngminhđâulàcộinguồnphátxuấtcủasựdữnơiconngười.TrườnghợpHuxleythìhoàntoànngượclại.Nếuconngườicóbảnchấtxấu,thìsựthiệnđếntừđâu,„thanhkiếmsắcchặtgốcthúkhỏirồng“đếntừđâu?VìHuxleykhôngphảilàngườicótôngiáo,nêncáigốcđóhẳnkhôngphảilàThượngđếhayThiênChúa.Thếthìnóđếntừđâu?Tạisaođànmãnhthúngườiđólạicóthểsốngthànhxãhộitươngđốihàihoàbênnhau?đạođứcđếntừđâu–nếunhưnókhôngphùhợpvớibảnchấtconngười?Nóitómlại:Tạisaoconngườicókhảnăngđạođức?

Nhưvậy,câuhỏisẽlà,phảichăngconngườimangsẵntrongmìnhmộttiềmnăngnàođókhiếnhọcưxửtốtvớinhau?NếuDarwinvàHuxleybiếtnhiềuvềkhỉvàvượnngườinhưFransdeWaal,thìhẳnhọđãcóđượcnhữnglốigiảithíchđơngiảnhơnvàcólẽđãtránhđượcmộtsốhiểulầmđángsợ.DeWaalchohay,đạođứcvàtiếnhoáchẳngcógìmâuthuẫnnhaucả.điềumàmộtsốngườicoilàmộtlỗilầmngớngẩncủamẹthiênnhiên:chỉcómạnhđượcyếuthua,thậtrađólàmộtkhảnăngtinhtếvềmặtsinhlí.Qua30nămquansáthànhvicủakhỉ,deWaalkhẳngđịnh,„tính thiện“vàsựsẵnsànggiúpnhaulànhữnghànhvicóthểmanglạilợithếlớnchotừngconkhỉvàchocảnhóm.Nhữngconkhỉtrongđàncànggiúpnhauvàlochonhau,thì

cuộcsốngcảbầyđàncàngtrởnêntốthơn.Khỉcónhiềucáchgiúpnhau.ChỉriêngbốnloạivượnngườilớnnhưOrang-Utan,Bonobo,đườiươi(Gorilla)vàkhỉđột(Schimpanse)đãhànhxửrấtkhácnhaurồi.Ởkhỉđột, tìnhdụcgầnnhưluônlàmộthànhviquyềnlực,thốngtrịvàđànáp.CònBonobothìcoi tìnhdụcnhư làphươnggiải toảcăng thẳngcấp thời;Bonobohành lạcgầnnhưsuốtngày,vàchúngthíchnhất là thếnằmmặtđốimặt,màngườiphương tây gọi là „thế của nhà truyền giáo“ (như vậy phải gọi là „thếBonobo“mớiđúng,vìBonobođãbiếtkiểunày trướccácnhà truyềngiáoxa).

„đấutranhsinhtồn“khôngdiễnranơicácconthúbịnhốtriêng–đâylàmộtlầmlẫncủaDarwinvàHuxley.Conngườikhôngphảilànhữngkẻchiếnđấucôđộc(nếucó,thìchỉlànhữngtrườnghợpngoạilệ).đasốchúngtađồngthờilàthànhphầncủamộtgiađìnhvàsinhhoạttrongmộtnhómxãhộilớnhơn.Ởđây,khôngnhữngchỉcó tranhgiànhoépnhau,màcòncónhữngtươngtrợlẫnnhau.KhảnăngnghĩtớiquyềnlợikẻkhácvàhànhđộngchoquyềnlợicủahọtagọilàlòngVịtha(Altruismus).Cảkhỉcũngcóhànhvivịtha.Hànhvinàycónhiềumặt.DeWaalphânbiệthailoại:Vịthahướngtớisởhữutoàndiện(Gesamteignungabzielender

Altruismus)vàVịthahỗtương(wechselseitigerAltruismus).BảnnăngtìnhmẹđốivớiconlàmộthìnhtháicủaVịthahướngtớisởhữutoàndiện.ChínhVịthahỗtươngrấtcóthểđúnglàcộinguồnđạođứcnơiconngười.Mộtconvượnngườigiúpmộtconkhác,làđểsaunàymìnhcóthểđượcgiúplại.Nókhônglàmnhữngchuyệnnhảmnhí,làđểcácconkháckhôngnhảmnhílạivớinó.„điềugìbạnkhôngmuốnkẻkháclàmchomìnhthìcũngđừnglàmchokẻkhác“–quytắcquantrọngnàyrõràngcũngđượcápdụngnơivượnngười.

Chúngtathừahưởngnơitổtiênvượnngườikhôngchỉnhữngyếuđuối,thóihiếuchiến, lừađảovàvịkỉ,màcòncảnhữngđặc tính„cao thượng“nữa.Nhữngđặctínhnàycũnglàmộtphầncộinguồnsinhlícủachúngta.NgayRousseaucũngđãsuydiễnrằng,khảnănghướngthiệnphảilàmộtbảnnăngxaxưatừthếgiớitiềnsử.Chẳngcógìkhácngoàitínhvịkỉhoangdạicủachúng ta đã khiến chúng ta phải sống tốt phù hợp với bản năng. VớiRousseau, tính thiện là lối hành xử tự nhiên duy nhất của con người. DeWaaltráilạicoimốithiệncảm,sựlưutâmvàchămsóclànhữngbảnnăngđặctrưngcủakhỉ,bêncạnhnhữngbảnnăngkhác.Cónhữngbảnnăngđó,nhưngchúngkhôngđứng trơ trọimộtmình,mà luônhiệndiện songhànhganhđuavớinhữnggâyhấn,vớitínhngờvựcvàíchkỉ.Nhưvậyngườivàkhỉchẳng„tốt“màcũngchẳng„xấu“.Cảhaimặtđềucónơichúng,vàcả

haiđềulàbảnchấttựnhiênnhưnhau.Nhưvậycâutrảlờilà:cảxấulẫntốt.Nhưngnếukhảnănghướngthiệnlàmộtbảnnăngnhưnhữngbảnnăngkhác,thì aihaycáigì sẽđưanóvào sửdụng?Cáigì làmchonó trở thànhmộtnguyêntắcbóbuộctrongxãhộiconngười?

•Luậttrongtôi.Tạisaotôicầnphảitốt?

Königsberg

Luậttrongtôi

Tạisaotôicầnphảitốt?

Năm1730.TrướccửathànhKönigsberg,mộtthànhphốnhỏmởravớithếgiới,bênbờBiểnđông,mộtbàmẹdẫnđứacon6tuổiđidạokhichiềutrờisậptối.Bàmẹâuyếmgảithíchchoconnhữnggìbàbiếtvềthiênnhiên,câycỏ,cácloạiđávàthúvật.đènđườngphốmờtối.Rồibàmẹngướclêntrời,chỉchoconbầutrờimênhmôngđầysao.Cảhaimơmàngnhìnlêncảnhvũtrụvôbiên.Vềsau,cậubéviết lại:„Cóhaiđiều làmchonội tâmtôicảmkích,màcàngsuynghĩtớichúngbaonhiêu,tôilạicàngthêmthánphụclạlùngbấynhiêu:đó làbầu trờiđầysaovà luậtđạođức trong tôi.Tôi thấychúng trướcmắt và nối chúng trực tiếp vào í thức hiện hữu của tôi“. Vàđúngvậy,vềsaucậuđãđónggópnhiềuchohailãnhvựcđó:Thiênvănvàđạođứchọc.

Têncủacậu là ImmanuelKant,và thờigianhạnhphúc trongsựchămsóccủangườimẹcóhọcvàđạođứcchấmdứtkhicậuđược13tuổi.Mẹmất,cậubévớiđôimắtxanhnướcbiểnthươngtiếcmẹthậtlâu.Chacậu,mộtngườithợcảvềnghềlàmđồdathú,đãcốgắnghếtmìnhđểtiếptụcnângđỡđứaconnhạycảm.ÔnggởicậuvàotrườngtrunghọcFriedrichkollegium,trườngkhánhất thờiđó trong tỉnh.Trong thờigian trunghọccũngnhưởđạihọcKönigsbergsaunày,cậuthiếuniênvớilồngngựclépđãchứngtỏlàmộthọctrò nhiều năng khiếu. Immanuel thích nhất „đài thiên văn“ trên mái nhàtrường.Banđêm,cậuthườngởlạikhálâutrênđóđểquansát.16tuổicậuthi đậuvàođại học.DùđượckhuyênhọcThầnhọc, cậu saymê cácmônToán,TriếtvàVậtlí.Thờigiangiảitrí,cậunổitiếnglàmộttayđánhbàivànấubếpgiỏi.Cậucũng làmột taychơiBillard tuyệtchiêu.Người tacũnghaymờicậuthuyếttrìnhtrongcácdịphộihèởKönigsberg,dùcậuvốnănnóinhẹnhàngvàhơiấpúng.Nhưngcáimêsaylớncủacậuvẫnluônlàvũtrụvàcácvìsao.GiáosưmônLuậnlívàSiêuhình,MartinKnutzen,đãcốgắnghếtmìnhgiúpcậutrongsởthíchđó.KantnhưbịthôimiênbởicáikínhviễnvọngtưnhânmàchínhnhàvậtlíIsaacNewtonđãdùng.AnhđọccáctácphẩmcơbảncủaNewtonnóivềsựhìnhthànhvũtrụ,thảhồnvàotrongcácconsố,cácbảngsốvàtrongcáccontính,vàrồitừđóxâydựngnênmộtmôhìnhriêngvềthếgiớivậtlí.Cuốnsáchmỏnganhviếtvềđềtàinàychứađựngmộthoàibãolớnvớimộtđầuđềthậtkêu:AllgemeineNaturgeschichte

undTheoriedesHimmels(LịchsửthiênnhiêntổngquátvàThuyếtvềbầutrời).Chẳngcầngìtớinhữngcontínhtoánhọc,songchỉnhờvàonhữnghệluậncủariêngmình,anhcốgắngđưaramộtmôhìnhvềthếgiới.Mộtdựánkìlạvàđầythamvọng.Dùcácnhàkhoahọcthiênnhiênkhôngđểígìtớicuốnsách,Kantvẫnđánhgiáphươngphápcủamìnhlàmộtthànhcông.Anhsẽápdụngnóchomọilãnhvựcnghiêncứuvềsau.Anhtinchắcnhiềunhậnđịnhcủamình làđúng,vàđiềunàycũngđãđượcchứng thực saukhianhmất.Kantđoán rằng,hệ thốngmặt trời ngàynayđượchình thànhdomộtquátrìnhlựchútvàđẩycủacácyếutố-đâylànỗlựcđầutiêngiảithíchsựhìnhthànhcủahệthốnghànhtinhkhôngdosựtrợgiúpcủabàntayThiênChúa.

CácquanđiểmcủaKantrấttáobạovàtiếnbộ,nhưngmặtkhác,anhchẳnghoạchđịnhgìđượcchobướcđườngtươnglaicủađờimình.đườngđờicủaanhkhôngxuôichảy.Saukhihọcxong,anhlàmgiasưsuốtchínnămdài.Chỉkhi31 tuổi–đãquágiàvào thờiđó–anhmớiviết luậnán tiếnsĩvềLửa.Anhtrởthànhgiảngsưtưđạihọcvớisốlươngrấtkhiêmtốn.Chođếnnăm40tuổicuộchoạnlộchẳngragìcả.Anhcónhiềunăngkhiếu,rấtthôngminhvàthíchgầnnhưđủmọithứ:Thầnhọc,Sưphạm,Luậtthiênnhiênvàđịa lí,NhânhọcvàLuậnlí,SiêuhìnhhọcvàToán,CơhọcvàVật lí.Saumộtthờigiandài,đạihọcchohay,sẵnsàngdànhchoanhmộtghếgiáosưvềNghệthuậtthơvăn.Nhiệmvụcủamônnàylàsoạnnhữngbàidiễnvănlễlạctrongđóchêmvàonhữngcâuthơdomìnhsángtác.Kanttừchối.Chỉsau15nămdạy,Kantmớinhậnđượcghếgiáo sưnhưvẫnmong:Giáo sưvềLuậnlívàSiêuhìnhhọc.

KantnhậnthấysứckhoẻsẽkhôngchoôngđủthờigianđểlàmchuyệnlớnnơiTriếthọc.Ôngđâmhoảngtrướcviễntượngđó,vàgầnnhưmộtsángmộtchiềuthayđổihẳncuộcsống.đờiôngtừnaytrởthànhđồngnghĩavớibuồnchán.ThisĩHeinrichHeinevềsaugiễucợtbảo,chẳngaicóthểviếtlịchsửcuộcđờicủaKantđược,vìtaynàychẳngcócuộcsốnglẫnlịchsử.Mỗingàytừnămgiờsáng,Kantnhờgianhânthứcdậy,rồirakhỏinhàdidạochotớimườigiờđêmmớilạilêngiường.Bằngcáchđó,ôngsốngrấtdai,đượcgần80tuổi.Mỗingàylậpđi lặplạinhưmộtbàicabuồnchánnhưthế.Nhưngnhữngcuốnsáchôngviết ra trong34nămđóxemrachẳngcógì làbuồncháncả.Nhiềungườichorằng,đólànhữngtácphẩmcógiátrịnhấtcủanềnTriếthọctiếngđức.

KantnhìnLítríconngườikhôngnhưmộtnhànghiêncứuthiênnhiên,hoặcquychiếunóvớiThiênChúa,nhưnhiềutriếtgiatrướcôngvẫnlàm,nhưngquansátnónhưmộtluậtgia.Ôngđitìmcác„luậtlệ“.Lúccòntrẻ,ôngtìm

cáchkhámphá„hiếnpháp“củavũtrụ.Giờđâyôngnỗlựctìmranhữngquytắcvànhữngtínhquyluậttrongíthứcconngười,đểtừđóđưaranhữngluậtđịnhphải theo.đểgiảiquyếtbài toánđó, trướchếtôngphảigiảiđượccâuhỏicólẽkhúcmắcnhấtcủaTriếthọc,câuhỏimàchúngtađãbàntớitrongchươngđầucủacuốnsáchnày:Tôicóthểbiếtgì?Vàdođâutôibiếtchắcchắnđiềuđó?CũngnhưDescarteslàm150nămtrước,Kantkhôngđitìmsựchắcchắncủasựvật thếgiớinơichínhsựvậtđó,nhưngtìmnó trongsuytưởngcủaconngười.ThứTriếthọcnghiêncứucácđiềukiệnnhậnthứccủacon người được Kant gọi là Tranzendentalphilosophie (Triết học siêunghiệm).NhưngôngcẩntrọnghơnDescartesnhiềuvề tìnhtrạngcácnhậnthứccủamình.Descartestinrằng,tưduyconngườicóthểnhậnrabảnchất„thật“củasựvật.Kanttráilạichorằng,conngườikhôngthểbiếtđượccáibảnchất„thật“đó.Làmsaoconngườilạicóthểbiếtđượcnó?Mọitrậttựthiênnhiênđềuxuấthiệnquakínhlọcvàquasắpxếpcủabộócconngười.Chẳnghạnmàusắckhôngdothiênnhiêntạora,nhưngdoconmắtvàcácthầnkinhthịgiáccủata.NhưvậyLítríconngườiđãkhoácchothiênnhiênmộttrậttự.Nhưvậy,conngườicómộtbộmáynhậnthứcvàmộttríhiểuđểcấutrúcthếgiới.KantviếttrongKritikderreinenVernunft(PhêbìnhLítríthuầntuý):„Lítrítậndụngluậtlệcủanókhôngphảitừthiênnhiên,nhưngnóđặtluậtchothiênnhiên“.Ôngliềulĩnhđưanhữngsuytưmầumỡvàmớimẻnàyápdụngvàolãnhvựcđạođức.

Thoạttiênôngcónhữngbướcđirấtthậntrọng.Ôngítquantâmtớinhữngbảnnăngnhư

Rousseauđã tin.Vàôngcũng tránhnhữngxácđịnhbảnchất đơngiảnvềconngười.Conngười„cóbảnchất“tốthayxấu,cáiđóôngkhôngmuốnxácđịnh.Nhưngđãcónhữngcáikhuôngiúpconngườinhậnbiếtđượcthếgiới,thìhẳncũngcónhữngcáikhuôngiúphọcókhảnănghànhđộngđạođức.Chínhtrongcáikhảnăngnày–đâylàtưtưởngquantrọngnhấtcủaKant–hẳnphảiẩndấumộtluậtđạođức,luậtnàyấnđịnhconngườiphảinênđốixửvớinhaurasao.

KhảnănghướngthiệncủaconngườitạoấntượnglênKantquámạnh,khiếnônggánchoconngườimộtdanhvị rất đặcbiệt, đó làNhânphẩm.Ai cóđượctựdođểcóthểhànhđộngmộtcáchđạođức,ngườiđólàmộtthựcthểcaocảvượt lên tất cảmọi thứ.Nhìnnhưvậy thìchẳngcógì lớnhơnconngười.LàvìtheoKant,mọiloàisinhvậtkháccólẽkhôngcóđượctựdođểquyếtđịnhvàhànhđộng.Vàvìconngườilàloàicaocảnhấttrongmọiloài,nêncũngkhôngcógìquýhơnsựsốngconngười.„Nhânphẩm“khôngphảilàđiềudoKantkhámphára.Ngườiđầutiênnghĩrakháiniệmđósốngcách

Kant 300 năm về trước. đó là triết gia người Í Pico dellaMirandola,mộttrongnhữngtriếtgiatêntuổicủathờiPhụchưng.Conngười,theoPicodellaMirandola,làmộtthựcthểrấtđộclập.Vìconngườicóphẩmgiá(khảnăng)tựdosuynghĩvàhànhđộng,nênhọcótoànquyềnđịnhđoạtlàmgìvàtựmìnhtrởnênnhưthếnào.

Kantcũngcócáinhìnnhưthế.Vấnđềkhôngphảilàbảntínhthiệnnơiconngười,màlàsựthúcđẩy,bóbuộchọtrởnênthiệnhảo.Khôngphảibảntínhthiện,mà là sự cần-trở-nên-thiệnmới là đề tài củaKant.Ông nghiên cứutường tận Lí trí con người, để tìm xem thiên nhiên có bẩm sinh cho conngườimộtnguyêntắcnàođógiúphọcóđượcđạođứckhông.Ôngnhậnra,chẳngphảinăngkhiếuhaytínhkhíhoặcmôitrườngsốngbảođảmchoconngườinêntốt,nhưngconngườitrởnêntốtduynhấtchỉvìÍchícủahọ.Nếuconngườimuốnchungsốnghàihoàbênnhau,họphảihànhđộngtheocáiÍchítốtlànhđó,Íchínàykhôngchỉlàmộtđộngcơ,nhưngcònlàmộtluậtbấtbiến.YêusáchphảitrởnêntốtnàyKantgọilàkategorischerImperativ(Yêu sáchnền tảng).Câunổi tiếngnhất nói vềđiềunàyđượcôngviết ratrongKritikderreinenVernunftnhưsau:„Bạnhãykhôngngừnghànhđộngnhư thể cái châmngôn của í chíBạn luôn đồng thời cũng có giá trị nhưnguyên tắccủamột luật chung“ (Handle stets so, dass dieMaximedeinesWillensjederzeitzugleichalsPrinzipeinerallgemeinenGesetzgebunggeltenkönne).

Vìconngườicókhảnăngmuốnsốngthiện,thìhọcũngcầnnênsốngthiện.VớiKant,kếtluậntrênđâykhôngphảilàmộtđạođứcdoôngđặtra,nhưngđólàcáchthứcLítríconngườihoạtđộngmộtcáchhoàntoànhợplí.Cóluậtđạođứctrongtâmconngười.VàKantchẳnglàmgìngoàiviệcphântíchnó,cũngnhưtrướcđâyôngđãphântíchvũtrụ.Vớiông,nhiệmvụhướngthiệnnhưvậy làmột thứhiện tượng thiênnhiên,cũnggiốngnhư tinh túvàbầutrời.Vìthế,ôngtinrằng,Yêusáchnềntảngcógiátrịtuyệtđốivàphổquát.Mọingườitrênthếgiancóthểvànênsửdụngnó.Ailàmtheoluậtđạođứccủalòngmình,thìđólàmộtngườitốt,ngườiđócóđượcnhữnghànhvitốt,chodù íhướng tốtcủahọcó thểmang lạinhữnghậuquảxấu.Làvì theoKant,nếuíhướngtốt,thìhànhđộngcũngđượccoilàhợplívềmặtđạođức.

Kanthàilòngvềmôhìnhtưtưởngcủaông,dùrằngtrongnhữngnămcuốiđời,códấylênmộtnghingờ,làkhôngbiếthệthốngsuytưcủaôngrồiđâycóđứngvữngđược trướcnhữngkhámphácủakhoaSinhhọckhông.RốtcuộcKanttựanủirằng,„việchànhxửrậpkhuôncủaLítrí“cóthểlà„mộtnghệthuậtmuônđờiẩndấutrongtậnthâmsâucủanãochúngta“,và„takhó mà đoán ra và lột trần những xảo thuật của nó ra trước mắt mình

được“.Cuộcsốngthanhbạchcủaôngđãgiúpôngtránhđượcnhữnglolắngtháiquá.Vàotuổi60,ôngđãcóthểtậuchomìnhmộtcănnhàriêng,cómộtngườigiúpviệcvàmộtbànấubếp.Trong tuổigià,ôngđộtngộtbịchứngAlzheimer (bệnh quên), trí nhớmòn dần và cuối cùng không còn nhận rađượcphươnghướng.Vàomộtbuổisánglúc11giờnăm1804ôngmấttrongtìnhtrạngđãloạntrínặng.

Khimất, tên tuổi ông đã nổi rồi. Rồi đây danh ông sẽ còn nổi hơn nữa.NhiềutriếtgiasánhcônglaocủaôngvớicônglaocủaKopernikus,làkẻđãchỉrachonhânloạibiết:tráiđấtlàmộthìnhcầuquaychungquanhmặttrời.NhưngKantđãchỉragì,đãminhchứnggì?Cònlạinhữnggìthậtsựđúngđắntrongcácphanhàolộntưduycủaông?Kantđãrấtcẩnthậnchỉrachothấy,Lí tríchúngtadùngcáccấu trúcsẵncóđểkhảosát thếgiớinhưthếnào.Vàôngcònđixahơn,khiquảquyếtrằng,mỗingườimangtrongmìnhmộtlượcđồlô-gíchbóbuộchọhướngthiện.Nhưnglượcđồđócóhìnhthùrasao?Cóthậtmộtlượcđồlô-gích,một„luậtđạođức“trongtâmchúngtakhông?Nếucó,thìnóđivàotrongtâmtanhưthếnào,vànónằmởđâu?

đểhiểuđược,tạisaoconngườicầntrởnêntốt,trướchếtphảihiểu,tạisaohọmuốntrở

nên tốt.điểmnàyKantđãchẳngnóiđếngìcả.Sinh thời,Kant rấtmêcáckhoahọc tựnhiên, vàdĩ nhiênông cũngmuốndùngkhoahọcđểnghiệmchứngxem„cáihànhxửrậpkhuôncủaLítrí“hoạtđộngnhưthếnào,vàtìmcách„lộttrầnnhữngxảothuậtcủanóra“.NhưngởthờiKantchưacóaitìmhiểuvượnngười,vàkhoanghiêncứunãohãycònphôi thai.BácsĩngườiđứcFranzJosephGallvừamớibắtđầuđonão,nhưngbảnđồnãocủaôngcũngdởhơinhưnhữngbảnđồđạitâydươngcủathờitrướcKolumbus.Vàôngcũngcònrấtmơhồvềnhữnggìdiễnratrongnão.

Lúccòntrẻ,Kantthíchtìmhiểuvũtrụvàcáctinhtú.Ôngđãcónhữngcốgắng trongviệc tính toánbầu trời.Về sau, ôngnỗ lực tìmhiểuLí trí conngườivànhữngluậtcủaLítríđó.Nhưngcũnggiốngnhưnỗlựccủamộtnhàvậtlí,muốnđovũtrụmàkhôngcólấymộtốngkínhviễnvọng.Kantđãcóthểphỏngđoánvềnãoconngười,nhưngôngđãkhôngthểnhìnvàotrongnão được.Ngày nay, các nhà khoa học đã có được ống viễn kính đó.Họdùngđiệncựcđểđonão,dùngmáychụpđểrọiquangnó.Vàvì thếngàynaytađặtralạicâuhỏimàKanttrướcđâychưacócâutrảlời:Cómộttrungtâmđạođứctrongnãokhông?Nếucó,trungtâmđócấutạonhưthếnàovàhoạtđộngrasao?Vàcáigìđiềukhiếnkhảnăngsửdụngđạođứccủachúngta?

Nhưng trướckhiđivàonhữngcâuhỏi lôi cuốnđó, chúng taphảigiải toảmột điều rất căn bản có liên quan tới các câu hỏi đó.Kant đưaLí trí lênthànhôngchủvàôngthầycủanãobộ.

ÔngchẳngcóchútnghingờgìcảtrongviệccoiLítrílàkẻnóichochúngtahayphảilàmgì.Nhưngnhưtađãbiếttrongphầnđầucuốnsách,VôthứccóvaitròquyếtđịnhhơnÍthức.Nhưvậy,tưtưởngcủaKantvềluậtđạođứctrongtasẽcònlạigì,khitachấpnhậnvaitròtrổivượtcủaVôthứclêntrêncảmnhận,suytưvàíchícủata.Nhưvậy,Íchíđạođứccủachúngtasẽranhưthếnào?

•ThínghiệmLibet.Tôicóthểmuốnđiềutôimuốnkhông?

FrankfurtamMain

ThínghiệmLibet

Tôicóthểmuốnđiềutôimuốnkhông?

Bàinàydàihơncácbàitrước,vìhailído:Lídothứnhất,chúngtalàmquenvớimộtnhânvậtcókhảnănghơntatưởngvàônglàmộttrongnhữngkhuônmặtđộcđáonhấttronglịchsửtriếthọc.Chínhôngmộtlầnđãnóinhưthếnày:„Rồi sẽ tới lúc, lúcnàovàởđâuchẳngbiết,người ta sẽcoiđiều tôiphátbiểuvềmộtviệcgìđó-làđiềuđãđượcnóirabởimộttaychẳngbiếtgìcả“.Nóivậykhôngcónghĩalàôngkhiêmtốn.Lídothứhai,chúngtasẽbànvềmộtvấnđềtriếtlírấthệtrọng,hiệnđangđượcbàncãidữdội.

Tahãybắtđầuvớivịtriếtgia.ArthurSchopenhauerlàconcủamộtthươnggiagiàucóởtỉnhDanzig.Năm1793–lúcArthurđượcnămtuổi–giađìnhcậudờivềHamburg.Ôngbốđặtnhiềucaovọngnơingườicon.KhiArthurlên15,cậuđượcbốgởivàocáctrườngvànộitrúởHoà-lan,Pháp,Thuỵ-sĩ,Áo, Schlesien, Phổ và Anh. Vừa quen trường quen lớp, Arthur lại phảichuyểnđinơikhác.Vàhậuquảđãvôcùngtaihạichocậu.ArthurnóithôngthạoAnhvàPhápngữ,nhưngcậusốngcorút,khôngtinai.Mộtthanhniêncôđộc.Năm17 tuổi,bốbắtcậuhọcnghề thươngmại.Rồibấthạnhbỗngchợtđến.Bốcậumấtbấtngờ.Ngườitakháonhau:ôngấytựtử!Arthurrấtđaukhổvềcáichếtcủangườicha.Cậusợbố,nhưngđồngthờicũngkínhtrọngvàhãnhdiệnvềbố.Nhưngđờicủamẹcậubắtđầutừđâynởhoa.Cuốicùng bà đã đạt được ước vọng củamình: trở thànhmột cô chiêu đãi vănchương.HaimẹcondờivềthànhphốWeimar,vàquánVăncủamẹcậuởđấy rất thànhcông.Weimar tuy làmột tỉnhnhỏởvùngThüringen,nhưngđâylàđấtsốngcủaGoethe,Schiller,WielandvàHerdervàlànơilàmviệccủanhữngnhânvậtquantrọngnhấtcủachốnvănchương.

Arthur rùngmình,mỗi khi thấyGoethe và các ông thần văn chươngngồivênhváotrênmấychiếcghếcủachacậutrongquánVăncủamẹ.Cậuchuachát nhìn gương mặt say mê của mẹ. Bề ngoài trông cậu thật lãnh đạm,nhưngtâmhồncậuthậtrakhôngphảithế.Cậurấtthôngminhvàdiệnmạocũngkhôngtệ,nhưngcảmthấychẳngaihiểumìnhcả.Năm21tuổi,cậubịmẹtốngracửa.Cậunhậnphầngiatàicủamình,tớiGöttingenvàsauđótớiBerlinvàJenađểhọcIkhoa,Triếthọcvàcáckhoahọcthiênnhiên.

Năm25tuổiviếtluậnántiếnsĩ,mộtcuốnsáchrấtbiquan,bấtnhânnhượngvàtriệtđể.

Schopenhauertuyênbố,conngườikhôngcókhảnăngnhậnbiếtthếgiớimộtcáchkháchquan.Chúngtachỉcóthểthấyvànhậnbiếtđượcnhữnggìbộóccủaloàicóvúchúngtachophépthấymàthôi.QuanđiểmnàyvượtxaKant,vốnlàngườichorằng,bộmáynhậnthứccủaconngườilàmộtphươngtiệnrất tinh tế và rất tiện dụng. Nhưng Schopenhauer không tin vào sự khônngoancủaÍthức.Cuốnluậnánbịmẹcậuchêlàthiếulịchthiệpvàbuồntẻ.Bàbảo,nólàmột„thứgìđóchocácôngbàdượcsĩ“.NhưngmaymắnchoSchopenhauer,chínhGoethe,vốnlàngườimàcậuchẳngtrântrọnggìlắm,nhậnranhữngtưtưởngtinhtếnơicuốnsách.GoethecôngkhainhìnnhậntàinăngsiêuchúngnơiSchopenhauervàtiênbáocậusẽcómộtcôngdanhthênhthangvềmặtvănchương.đểđốilại,Goethegởichocậutácphẩmruộtcủamìnhviếtvề„mônhọccácmàusắc“.Schopenhauer,vốncónhiềukiếnthứcvềkhoahọcthiênnhiên,đọctácphẩmviếtvềsựhìnhthànhvàtácdụngcủa màu sắc của Goethe; cậu nhăn trán, coi đó là cuốn sách viết nhảm.Chuyệnnàyđượcthiênhạđồnthổinhiều,vànólàmộttrongnhữngđiểmtốtítcónơicậu.đùngmộtcái,cậuviếtngaymộtcuốnsáchmớivềmàusắc.Goethe giật mình. Từ đây, chẳng ai dám coi thường chàng tuổi trẻ gànbướngkianữa.Năm1820SchopenhauerbắtđầugiảngkhoáTriếthọccủamìnhtạiđạihọcBerlin.đểtháchthứcvớingôisaobắcđẩulúcđólàGeorgWilhelmFriedrichHegel,SchopenhauermởgiảngkhoácủamìnhtrùngvớingàygiờcủaHegel.Cuộcganhđuatrởthànhthảmhoạ.HàngtrămsinhviênbướcvàolớpcủaHegel,tronglúclớpcủaSchopenhauerchỉcóbốnhaynămhọctrò.Schopenhauervẫntựcoimìnhlàthiêntài,nhưngchungquanhcoiônglàmộtconngườitựđánhgiámìnhquácao.Nhàtrườngcảnhcáo,vìgiờlớpcủaôngquáítsinhviênthamdự.Schopenhauerlấylàmnhục,bỏBerlintớiFrankfurt/Mainvàởlạiđây.Ôngviếtnhiềusáchvàlàtròcườichodâncưtrongkhuphốcủaôngquanhữngcâutruyệnđộcthoạitrênđườngphố,qua tháiđộbất thân thiệncủamình,qua tình thươngsâuxaôngdànhchoconchóvàquaviệcôngluônluônsợbịngộđộcvìbấtcứthứgì.Vàotuổixếchiều,ôngtrởnênkhánổi tiếng,nhưngchẳnghưởngđượcgìnhiều.Nhânsinhquan củaông trởnên rất ảmđạm.Nhưngôngvẫnhài lòngvềmình:„Thếgiớiđãhọcđượcnơitôimộtvàiđiềumàhọsẽkhôngbaogiờquên“.

Năm30tuổi,Schopenhauerkhámphárađiềuquantrọngnhấtđểcốnghiếnchothếgiới.NămđóôngviếtDieWeltalsWilleundVorstellung(ThếgiớinhưlàÍchívàTưởngtượng),mộtcuốnsáchlúcđóchẳngmấyaiquantâm.Nhưngtrongđó,ôngđãkhámphárađiềumàKant,Hegelvànhiềutriếtgiakhácđãkhôngđểítới.Gầnnhưaicũngchorằng,TríhiểuhayLítrínóichoconngườibiếthọphảilàmgì.Vàtoànbộnhiệmvụcủaconngườichỉlàlàmsao thựchiệnnhữnggìLí trí ra lệnh.NhưngSchopenhauer tuyệtđốinghingờ điều đó.Và ông đã đưa ramột trong những câu hỏi sôi nổi nhất của

Triếthọc:Tôicóthểmuốnđiềutôimuốnkhông?

Câuhỏilàmộtkhiêukhíchlớn,vìnóquyếtđịnhnhiềuchuyện.Nếuquảthậttôikhông thểmuốnđượcđiều tôimuốn, thìmọichuyệncoinhưhỏng!VànhưvậyÍchíconngườikhôngcótựdo.VànếuÍchíkhôngtựdo,thìLítrícũng chẳng có vai trò gì nữa.Và nhưvậyMệnh lệnh căn bản (Kant) hay„luật trong tâm“sẽ làgì?Nóchẳngcòngì làquan trọngnữa,vì lẽkhôngphảiLítrí,màlàÍchívôlí(khôngbiếtphảitrái)củatôisẽchỉhuycácluậthành động nơi tôi!VàSchopenhauer tiếp tục khẳng địnhmột cách khôngnhânnhượng:TrungtâmđiềukhiểntrongóctôikhôngphảilàLítrí,màlàÍchí.ChínhVôthứcquyếtđịnhcuộcsốngvàtínhtìnhcủata.Íchílàôngchủ,vàLítríchỉlàtaysai.LítríkhôngcómặttrongnhữngquyếtđịnhrõrànghayâmthầmcủaÍchí.Lítríhoàntoànkhôngbiếtnhữnggìđãxẩyra.ChỉcóÍchínóichotôihay, tôiphải làmgì,vàLí tríchỉcóviệc tuântheo.Làvì„cáiđầusẽchặncửa,khôngđểchonhữnggìngượclạicontimđivào“-đólàđiểmmấuchốtcủavấnđề.Mọithứkhácchỉlànhảmnhí!

Cóđúngvậykhông?Tahãythửvớimộtthídụ.Bạnnhớlạithờicònđihọc.BạnchẳngthúvịgìhọcToántronggiờthứsáu(giờchót)củangày,vàđangtínhxemcónêntrốnhọckhông.Dĩnhiênbạnáynáy,bạnlàngườidởToán,nêncũngchẳngmuốnhọc.Nếukhôngtớihọc,vềsaubạncóthểgặpthêmkhókhănvềToán.Nhưngínghĩphảibướcvàolớphọclàmbạnmấthứng.Vìthếbạndodự.Thậtrabạnđanglưỡnglựgiữaímuốntrốnhọcvàíđịnhkhôngtớilớp,dùbạnyếuToán.điềunàycónghĩa:Lítrícủabạnchưabiếtđiềuđó.Nhưng rồibạnbiếtcónhiềubạnhọckháccũngkhôngmuốnvàohọcgiờthứsáuđó.Dĩnhiên,đókhôngphảilàlíluậnchínhđángcóthểgiúpbạnquyếtđịnhchốnglạisựáynáycủamình.Dùcácbạnhọccùnglớpcótrốnhọchaykhông,điềuđóchẳnglàmthayđổichútgìviệcbạncóthểsẽdởToánhơn,nếubạnkhông tới lớp.Nhưngkhihay tincónhiềungườicũngkhôngtớilớp,lòngbạnbỗngdấylênmộtniềmvuitràntrề.Bạnquyếtđịnhdứt khoát không tới giờ lớp nữa!Chính lúc đóLí trí bạnmới nhận ra sựquyếtđịnhđãrồicủaÍchí,tronglúcLítrínàycònđangphânvânvàđangloayhoayvới sựkémToán.Nhưvậyphải chăng Í chí củabạnđãcómộtquyếtđịnhtựdo?Cólẽkhôngthìđúnghơn.Íchícủabạnđãbiếttrướcđiềunómuốn,vànóđãdùngmộtlí luậngiảtạođểlàmyênlòngLí trí.Bạntựnhủ:Nhữngngườikháccũngbỏhọc;dù rằngđiềuđó,nhưđãnói, thật rakhôngphảilàmộtlíluậnhợplí.Íchíđãlàmđiềunómuốn,LítríchỉcungcấpchoÍchísựbiệnminhnhưÍchímuốnmàthôi.

VớiviệcnhấnmạnhÍchí,SchopenhauerđãcắmvàothânthểTriếthọcmộtcái gai đau điếng.Nói nhỏ thêm,Schopenhauer rất hài lòng về điểmnày.

Theo nhận định của ông, thì rốt cuộc ông đã xoá được lời đồn thổi „saunhiềungànnămtriếtlí“chorằng,conngườiđượchướngdẫnvàchỉhuybởiLítrí.Ôngđãnhậnra„cáilầmcănbảncủamọitriếtgia“,vànhưôngnói,đồngthờinhậnracảcái„ảotưởnglớnnhấttrongmọiảotưởng“,đólà:chỉcầnbiếtđiềuthiệnlàcũngcóthểthựchiệnđượcđiềuthiệnđó.PhảichăngKantđãnghĩđúngnhưthế:Lí trí thếnàothìÍchí thếấy?Vàthựctếphảichăngngượclại:Íchímuốnthếnào,Lítríquyếtđịnhthếấy?

Nhưvậy,mốihoàinghivềtrungtâmchỉhuycủaLítríđãxuấthiện,vàhoàinghinày rồi sẽ lớn lên thêm.Giờđây,chúng tahãyquaysangmộtkhungcảnhmớivàonăm1964,gần100nămsaungàySchopenhauermất:GiáochủPhaolôVIbướcvàocănphònglớntrongcănnhàởcủamình,đãđượctrangtrí thành phòng tiếp khách chính thức. Các hồng i tiếp nhau quỳ gối hônnhẫncủaGiáochủ.Chỉcócácnhàsinhhọc,vậtlívànghiêncứunãođứngyênbắttayngài.ViệnGiáoChủKhoaHọcmờicácnhàchuyênmôndanhtiếngthếgiớivềđâytrongcănphònglộnglẫyxâythờiởPhụchưng,đểcùngnhausuytưvềmộtđềtàiđanglàmmêhoặccácnhàkhoahọctựnhiênhiệnnay:Nghiêncứunão.CácnhànghiêncứuvàcácgiámmụcđangháohứcvềkhámpháđặcbiệtcủaôngLibet,vốnlàmộtnhànghiêncứunãotrướcđâyítai biết ởSanFrancisco.Và nhữngnhà nghiên cứunão hàngđầu thế giới,trongđócóbavịkhôinguyênNobel,đangchờngheLibet.

BenjaminLibetsinhnăm1916ởChicagovàhọcSinhlíhọc.Vớicáihọcấy,lẽraLibetkhôngphảilàmộtnhànghiêncứunãođúngđắn,nhưngvàothậpniên30gầnnhưchẳngcóđạihọcnàomởkhoanàycả.Lúccòntrẻ,Libetđãsaymêvớicâuhỏi,tacóthểđođượcmộtcáchkhoahọcnhữnggìđangdiễnra trong Í thứckhông?Trong thậpniên50’,ông liều tiếnhành thínghiệmnơimộtvàibệnhnhânởkhoagiảiphẩuthầnkinhthuộcbệnhviệnMount-Zion,SanFrancisco.Cácbệnhnhânnằmtrongphòngmổ,mộtphầnnãocủahọđượcgâytêvàphơibàyra.Libetnốidâyvàocácvùngnãovàchovàođónhữnggiòngđiệnkíchthíchnhẹ.Ôngquansátkĩlưỡngthờiđiểmvàcungcách phản ứng của các bệnh nhân.Kết quả chấn động: Từ lúc kích thíchCortexchotớikhixuấthiệncogiậtnơibệnhnhânthờigiankéodàihơnnửagiây.KhiVaticanchú í tớinhững thínghiệmnăm1964củaLibet, thìôngnàychưabiết tớikếtquả thínghiệmcủahaiđồngnghiệpkhác.Haingườinày cũng nhận ra cómột độ lệch thời gian giữa kích thích và phản ứng.Khoảngthờigiantừlúccóíđịnhmuốncửđộngcổtaychotớikhicửđộngđó thực sự xẩy ra kéo dài gầnmột giây đồng hồ.Những số liệu này làmLibetrấtngỡngàng.Mộtgiâyđồnghồtrôiquatừlúccóímuốnchotớilúchànhđộng–đâylàđiềungượclạihoàntoànvớitríhiểucủaconngườibìnhthường.Ngườinàomuốncầmtáchtrà,làhọđưatayracầmngay,làmsaolại

cókhoảngthờigiancáchbiệtgiữahaichuyệnđó?

Libetchohay,chínhchúng takhôngnhậnrakhoảngcáchbiệt.Năm1979ông bắt đầu với một thí nghiệm khác, thí nghiệm này đã trở thành ThínghiệmLibetvàlàmôngnổitiếngthếgiới.Libetchomộtnữbệnhnhânngồivàoghếtựavàbảobànhìnvàomộtchiếcđồnghồlớn.đókhôngphảilàmộtđồnghồbìnhthường,nhưngnócómộtđiểmxanhxoaynhanhtheomặttrònđồnghồ.Rồiôngnốichặthaisợidây.Mộtsợibuộcởcổtaybệnhnhânnốivàomộtmáyđobằngđiện.Sợikiagắnvàochiếcmũđộitrênđầubệnhnhânvànốivàomộtmáyđokhác.Ôngyêucầubệnhnhânnhìnvàođiểmxanhcủađồnghồ,rồitớimộtthờiđiểmnàođótùyí,bàhãyquyếtđịnhcửđộngcổtay.Bànhớđể ícáiđiểmxanhlúcđónằmởđâu,khibàquyếtđịnhcửđộngcổtay!BệnhnhânlàmtheolờiLibet.Bàquyếtđịnhcửđộngtayvàghinhớvị trícủađiểmxanh.Libethỏibà,điểmxanhnằmởđâukhibàquyếtđịnh,vàghilạicẩnthận.Rồiôngngạcnhiênnhìnvàohaimáyđo.Tínhiệuđiệntừởtaychoôngbiếtthờiđiểmchínhxáclúccổtaycửđộng.Tínhiệuđiệntừởđầuchothấysựsẵnsànghànhđộngtrongnão.Tiếntrìnhthờigiannàođãxẩyra?Thoạttiênxuấthiệnđiệntừởđầu,chấmxanhghidấuthờigian lúc quyết định của bệnh nhân diễn ra sau đó nửa giây đồng hồ, vàkhoảng0,2giâysaunữamớitớicửđộngcổtay.Libetvôcùngngạcnhiên:Bệnhnhânđãcóquyếtđịnhhànhđộng,nửagiâytrướckhibàbiếtđếnquyếtđịnhđó!Phảnxạ tiền í thứcvềviệcmuốnmộtđiềugìhay làmmộtcáigìdiễnranhanhhơnhànhđộngcóíthức.Nhưvậyphảichăngnãođãbắtđầutiếntrìnhquyếtđịnh,trướckhiconngườibiết(íthức)đượctiếntrìnhđó?Vànhư vậy phải chăng quan điểm triết học về sựTự do í chí của con ngườicũnghếtcơsở?

Chúng ta hãy làm một cuộc du hành thời gian và để cho ArthurSchopenhauercùngvớiLibetchungnhautrảlờicâuhỏi.Tađivềnăm1850và bước vào nhà của Schopenhauer ở số 17 đường Schönen Aussicht tạiFrankfurt/Main.Hãycònquásớm.Khoan,ôngchưadậy,phảichờtới7hay8giờsáng,saukhiôngđãtắmnửaphầntrênthânthểbằngnướclạnhvàvớimộtmiếngbọtbiểnkhổnglồ.Ôngtắmđôimắt,giácquanquýhoánhấtcủaông,bằngcáchmởmắtngậpđầunhiềulầntrongchậunước.Ôngbảo,làmnhưthếlàđểtănglựcthầnkinhthịgiác.Rồiôngngồivàobànuốngcà-phêtựphalấy.Bàquảngiakhôngđượcxớrớlạigầnlúcsángsớm.Ôngmuốnyênthânmộtmìnhtrongsángsớmđểtậptrungítứ.Ôngbảo,bộnãobuổisángsớmcũnggiốngnhưchiếcđànmớicăngdâychưadùng.Saumộttiếngđồnghồchờđợi,lúcnàytamớicóthểnhấnchuôngcửa.Câuchàođónkháthânmật,dĩnhiênthânmậttheolốicủaSchopenhauer.Hẳnôngbiết,ngườikháchhômnaymuốncôngnhậnkiếnthứccủaông.Ôngmờikháchlicàphê.

SchopenhauerghétSmallTalk,nênnhịvịđinhanhvàocâuchuyện:

„Nhưvậy,thưaôngLibet,tôicóthểmuốnđượcđiềutôimuốnkhông?“

„Nếuônghỏi thẳngnhưthế, thìkhông.Tôikhôngthểmuốnđượcđiều tôimuốn.“„Nhưvậylàđúngnhưđiềutôiđãnói:Íchílàchủ,màLítrílàtớ?“„Cũngtuỳ“.

„Tôikhônghiểu:Cũngtuỳlànghĩalàmsao?“

„Nócónghĩalà,takhôngbaogiờcóthểbiếtchắcđược“.

„Tại sao?Chuyệnđã rõnhưbànngày.Nhưôngnói, Í chí đi trướcLí trí.Khoảng…?“„…nửagiây“.

„đúng,thưaôngLibet,trướcnửagiâyđồnghồ.VànhưvậycónghĩalàÍchíralệnhvàLítrílàmtheo.Cóphảinhưvậykhông?VànếuLítríchạytheosau,thìcũngcónghĩalàkhôngcóTựdoíchí,làvìÍchínhậntintứcvàgiảithíchtừmộtkẻkhác.Vànhưvậy,mọithứtriếtlívềđạođứcđềulàthứvứtđi“.

„Ờ,vâng…“

„Conngườikhôngbaogiờnhìnsựvậtdướinhãnquaníthứcvàhợplí.đâychỉlàđồtrangsứcmớiđượcthêmvàosau,đóchỉlàmộtlờibiệnhộmiệnglưỡihaymộtchúgiảimuộnmàngmàthôi.“

„ThưaôngSchopenhauer,tôicóthểnóiđiềunàykhông?“„Vâng,mờiông“.

„Thờigian từ tínhiệu Íchícho tớiquyếtđịnhcó í thứckéodàinửagiây,đúng.Nhưngphảiđợithêmnửagiâynữachotớikhiconbệnhcửđộngcổtay,nghĩalàchotớikhibàtahànhđộng…“

„Thìsao?“

„…điều đó có nghĩa là bà ta còn có cơ hội ngưng cử động cổ tay…DùkhôngcóTựdoíchí,nhưngvẫncòncómộtthứgìnhưmộtVôíchícótựdo(freierUnwille),vớicáiVôíchícótựdonày,tôivẫnluôncòncóthểtránhđểxẩyrađiềuxấu.“„Vôíchícótựdo?Mộtítưởnglạđời”.

„Vâng,cóthểlàlạđờiđấy,nhưngtôitinnólànhưthế.Íchíkhôngcótựdo,nhưngVôíchílạicótựdo.Dùcóbịxúiđẩyhànhđộngbởiyếutốnàođi

nữa,tavẫnluôncócơhộinói„tốplại!“

„Vàôngtinrằngđãminhchứngđượcđiềuđóvớichiếcđồnghồ?LàcómộtVôtựdokhôngcóíthứcvàmộtTựdocóíthức?“

„Nóilà‚đãminhchứng’thìhơiquá.Nhưngtôitinđiềuđó“.

„Tấtcảchỉvìdựatrênmộtthínghiệmđơngiảnmàôngđãlàmthôiư?“

„ThưaôngSchopenhauer,đồngílàthínghiệmcủatôiđơngiản.Nhưngtôitinnócómộtgiátrịđángquantâm.Ngoàira,cũngnêntinrằng,cócáigìđókiểmsoátÍchíchúngta,nghĩalàcócáimàtôigọilàVôíchícótựdo.Ôngcónghĩđiềusauđâysẽảnhhưởng lênxãhộichúng tađangsốngnhư thếnàokhông,khitachorằng,khôngaiphảichịutráchnhiệmvềÍchícủamìnhcảvàvìvậycũngkhôngthểtrừngphạthọ?Nếuvậy,tôisẽphảiđốixửvớimộtkẻgiếtngườirasao?Hắntasẽbảorằng:Tôiđãkhôngbiếtđượctôiđãlàmgì,Íchívôthứccủatôiđãxúiquẩytôilàmđiềuđó,tôikhôngthểkiểmsoátđượcnó.Nhưvậyôngsẽhiểucâutrảlờiđótheokiểu

SchopenhauerhaykiểuLibet?“

„Loàingườitrướcsauvẫnlàđồquỷ.Cóhìnhphạthaykhông,cónhàtùhaykhôngthìhọvẫnthế“.

„đólàquanđiểmcủaông.Nhưvậythìchúngtakhôngthểtiếnxahơn“.

Tớichỗnàychúngtatốthơnnêntừgiãcuộcđốithoạicủanhịvị.Khôngthểđixahơn.Quanđiểmcủahaingười rõ ràng,không thểcóđượcgiảiphápthoả hiệp. Benjamin Libet có lí, khi ông đòi hỏi con người phải có tráchnhiệmvềhànhđộngcủamình.VàphảichăngArthurSchopenhauercũngcólí,khiôngnghingờnhữngsốliệucủaLibet,chỉmộtthínghiệmnhưthếcóđủlàmnềntảngchomộtlậpthuyếtlớnvềÍchí,VôíchívàÍthứckhông?Nghiên cứu não còn lâumới hiểu được chính xác, chứ đừng nói chi đếnchuyệncóthểđođược,sựtácđộngphốihợpphứctạpcủaÍthứcconngười,trongđócócáccảmgiácvềTâmlinh,vềSángtạo,vềÍchícóíthứcvàvềNănglựctưởngtượng.Thêmnữa,mỗinhànghiêncứunãolạicóriêngmộtthuyếtvềtươngquangiữavậtchấtvàtinhthần.Thựcchấtvấnđềnơinhữngsố liệu củaLibet, là vì ôngđãphảibóbuộc thôngdịchnhữngkết quả tínhiệu điện từ đó ra bằng ngôn ngữ, chẳng hạn như đã dùng những từ như„Dướií thức“,„Trướcí thức“hoặcđểchỉđiểmxanhtrênđồnghồ,ôngđãdùngkháiniệm„Tự í thức“và„Không tự í thức“.Nhưng„Trước /Tiền íthức“cụthểcónghĩalàgì?Tôicóthểdùng„tiềníthức“đểchỉmộtÍmuốn

cửđộngcổtay.NhưngmộtÍmuốnluôntạoranhiềutínhiệumớinhằmgiảiđápmộtbàitoánrắcrốihaynhằmtìmramộtlíluậntriếthọcthìphảigọinólàgì?KếtquảsốliệucủaLibetmangnhiềuínghĩathật,nhưngchúngkhôngđưađếnnhữngcâutrảlờiđơngiản,màlạitạoranhiềucâuhỏimới.VấnđềTựdoíchíkhócóthểdiễngiảiđượcbằngkhoảngcáchthờigiangiữalúcxuấthiệntínhiệutrongđầuvớilúcíthứcđượctínhiệuđó.Ngoàiracòncónhiềuloạitínhiệuíchírấtkhácnhau.Mộtvàitrongsốđóđơngiảnnhưngthườngrấtmạnh,nhưđói,khát,mệt,bảnnăngtìnhdục.Mộtsốkháclạirấtđatầng.Ímuốnthiđậutútài,họcđạihọchaymừngsinhnhậtcủamìnhvớimộtcuộchọpmặtthậtlớnphứctạphơnnhiềusovớicảmgiácđói,cảmgiácnàychỉkhiếntôimuốncómộtbữaănmàthôi.

Tấtcảnhữngđiềutrênđâycóínghĩagìđốivớiđạođức?Ngàynaycóhàngchụcngànnhànghiêncứunão tronghàng trămviệnnghiêncứu.Không ítngười tronghọ cũngquan tâm tìmhiểu cácbảnnăngvà các lực tác độngthúcđẩyconngườihànhđộngtheođạođức.NếuquảthậtmọiNên-tốtrốtcuộcđềudựatrênMuốn-tốt,thìhẳnphảicómộtcáigìđótrongnãothúcđẩyconngườimuốntrởnêntốt.Cáiđólàcáigìđây?

•TrườnghợpanhGây.Cóôngđạođứcngồitrongđầukhông?

Cavendish

TrườnghợpanhGây

Cóôngđạođứcngồitrongđầukhông?

13tháng9năm1848làmộtngàyđẹptrời.Mặttrờichiềutỏanắngsángvànóngấm,vàPhineasGage(Gây)đãbắtđầungàylàmviệccủamìnhtừsángsớm.Gâylàmộtchuyênviênchấtnổ,một„ngườikhéotayvàcókhảnăngnhất“củacôngtiđườngsắtRutland&BurlingtonRailroadCompany, nhưsaunàyngườitađãnóivềanh.Nhiệmvụcủaanhlàphámộtkhoảngđấtđáđểlậpmộtđườngsắtmới.CácngườithợởVermontđãsắpnốiđượctớitỉnhCavendish,chẳngbaolâunữađoạnđườngsắtxuyêncácbangNewenglandđược nối và các hành khách Rutland đang chờ đợi từng ngày vượt đoạnđườngtrên200dặmđểvềBoston.Gâyvừachoxongthuốcnổvàngòinổxuốngmột lỗkhoanmới,đãyêucầungười trợ tá lấpcátvàođầy lỗ.Anhcầmcâysắtdàihaimétđểdằmchặtcáttronglỗ.Bỗngaiđóởđàngsauvớigọi.Anhquaylại,miệngvừanóivừacườivớingườigọi,taycầmthanhsắtthọcxuốnglỗtheothóiquen.Vìmảitrảlờingườisau,anhkhôngnhậnra,làngườitrợtáđãchưakịpđổcátxuốnglỗ.Câysắtthọcvàothuốcnổ,bắtlửa.

Mộttiếngnổxékhônggian.Thanhsắtbịbắntung,xuyêntừmátráiquaóccủaGây,mởbungmộtlỗtrênđầuvàbayrarơixuốngcáchđóbamươimét,mangtheonhữngvếtmáuvàócngười loanglổ.Gâynằmtrênnềnđấtđá.Ánhtrờichiềuchiếutrêncáctảngđá.Nhữngngườithợđườngsắtđứngđónhưtrờitrồng,hốthoảng.Chỉmộtvàingườidámtiếnlạigầnvànhậnrađiềukhôngtưởngtượngđược:PhineasGagecònsống!Anhtừtừtỉnhlạivớimộtlỗ lớnxuyênóc trênđầu.Dùmáuvẫnứaranơivết thương,anhđãcó thểgiải thích chomọi người về vụ tai nạn. Các bạn thợ chuyển anh lênmộtchiếcxebò.Anhngồithẳngtrênxe,đimộtđoạnđườnghơnmộtcâysốvềtới khách sạn gần nhất. Rồi, trước những con mắt kinh ngạc của đồngnghiệp,Gâytựmìnhbướcxuốngxe.Anhngồixuốngmộtchiếcghếkháchsạnvàchờ.Khibácsĩtới,anhchàoôngvớicâu:„Bácsĩhômnaysẽcókhánhiềuviệcđểlàmđấy!“

Ngày nay, sọ của Gây được trưng tại viện bảo tàng đại học danh tiếngHavard,vànóđanglàmnátóccácnhàkhoahọc.Lúcbịnạn,Gây25tuổi,anhcònsốngthêm13nămnữavớivếtthươngđầukinhkhủngđó.Mộtcuộcsốnglạlùng!Làvìđờianhbịchemờbởimộtđámmâyđen.Anhvẫntiếptục có thể cảm, nghe và thấy.Không có triệu chứng bại liệt các ngón taychânhaylưỡigìcả.Anhchỉbịmấtconmắttrái,nhưngđãđượcbùtrừbởi

cácgiácquankhác.Bướcđicủaanhchắcchắn,đôitaykhéoléohơnbaogiờhết,vàanhcũngcóthểnóinănglưuloátnhưxưa.Nhưnganhkhôngcònlàmnghềcũnữa.Anhtìmđượcviệclàmtrongmộtnôngtrạingựa,nhưngchẳngđượcbaolâu.Chẳngcóviệcgìlàm,anhradiễntròởcáccuộchộichợ,sauđóxuấthiệntrongmộtbàotàngviện,chuyênđứngbiểudiễnvớithanhsắtngàytrướcchokháchxem.CuốicùnganhtrẩysangChí-lợivàởlạiđóchogầnđếnlúcmất.Anhlàmnghềtảihàngxengựavàđánhxengựađưathư.Năm1860anhvềSanFrancisco,cưtrútrongmộtcănhẻmtốinơikhuphốcủađámdânnhậu.Anhbị chứngđộngkinhvàmất lúc38 tuổi.Người tachônanhcùngvớicâysắt,màtừkhibịnạnchotớilúcchếtanhkhôngbaogiờrờixanó.Báochítrướcđâyrùmbengvớitainạncủaanhbaonhiêu,giờđâychẳngaimànggìlắmvớicáichếtcủaanh.

TạisaocuộcsốngcủaGâykhôngxuôichèomátmái?TheoquanđiểmcủahainhànghiêncứunãoHannavàAntonioDamasio,lànhữngngườitìmhiểuvềtrườnghợpcủaanh,Gâysuốtđờivẫnhọctậpvànóinăngbìnhthường–chỉ trừmộtđiều:Nhiềunhânchứngcùng thờikể rằng,anhkhôngcòncoitrọngnhữngluậtlệsốngchungtrongxãhộinữa.Anhnóidốivàlườnggạttuỳ thích, chẳng còn biết gì là trách nhiệm và không còn kiểm soát đượcnhữngcơngiậnvànhữngcuộcẩuđảnhaunữa.Cáigìđãxẩyra?Cóthểnàomộtvếtthươngnãocóthểlàmchomộtconngườiđứngđắntrởthànhlệchlạcnhâncáchtrầmtrọngnhưthế?Hìnhnhưcáilabànđạođứctronganhthợcông tiđườngsắtđãbịmấtđiện từ.Nếuđúngnhưvậy, thìphảichăngcómộttrungtâmsinhlívềđạođứcởtrongđầu?Vànếucómộttrungtâmnhưthế,thìphảichăngtrungtâmnàysẽquyếtđịnhviệcconngườihướngthiệnhayhướngdữ?

HaivợchồngDamasiokhámrấtkĩsọcủaGây.Họquảquyết,mộtphầnnãocủaanhđãbịhuỷhoại,vàphầnnàycóliênquantớinhữngđứctínhtốtcủaconngườinhưkhảnăngnhậnđịnh tương laivàđưanhữngnhậnđịnhnàyvàoápdụngchocuộcsốngchungtrongxãhội.Họtinrằng,Gâyđãmấtđicảmgiáctráchnhiệmchochínhmìnhvàcảđốivớithanhân,vàanhkhôngcòncóthểtựdotổchứcđờisốngcủamìnhđượcnữa.Mộtvùngkhoangnãotrán,ventromedialeRegion,vùngcóliênhệvớicảmgiáctráchnhiệm,cóthểđãbịmấtđi,trongkhimọinhiệmvụkháccủanãovẫnkhôngbịsuysuyển.NếuôngbàDamasio có lí, thì tai nạn đã làm tổn thương Í thức củaGây.Tươngquangiữanghĩvàcảm,giữaquyếtđịnhvàcảmnhậnkhôngcònbìnhthườngnữa.

Ngườitanói,khôngphảitấtcảnhữngaiquantâmtớitrườnghợpcủaGâyđềuchiasẻnhậnđịnhcủaôngbàDamasio.MộtsốbácsĩkhámnghiệmGây

nghingờnhậnđịnhđó.Họchorằng,tâmtínhcủaGâykhôngbiếnđổinhiềunhưhaiôngbàDamasionói.Chúng taphảiđể í tớiyếu tốnày, làGâyđãmất việc làm chuyênmôn.Anh không còn hi vọng gì vào tương lai nghềnghiệpđượcnữa.Vàđiềuquantrọngnhấtlàtháiđộcủaquầnchúngđốivớianh.Ngườitakhôngcòncoianh,mộtconngườivớibộmặtbịbiếndạng,làanhthanhniênbìnhthườngnữa.Phảichăngtấtcảnhữngcáiđólànguyêndocủamộtsốđộngtháibấtthườngnơianh?Vàphảichăngtainạnđãlàmchoanhbịchấnthươngtâmthầnnặng(Trauma)?

Tấtcảnhữngnghingờđóđềucólí,nhưngchúngítlàmthayđổicáckếtquảsinh lí thầnkinh.HaiôngbàDamasiođãchứngnghiệmthẩmđịnhcủahọqua nhiều thí nghiệmvới thú vật.Họnhận ra, vùngventromediale làmộtvùngrấthệtrọngcủanão.đâylànơixửlícáccảmgiác,vàcũnglànơilấycácquyếtđịnhvàhoạchđịnhcácchươngtrình.Nhưngbảorằng,đấylàmộtthứtrungtâmmáytínhđiềukhiểnbộchỉhuycủacácquyếtđịnhđạođức,thìsai.

Mỗi tối trướckhingủ, tôi thườngđọccho thằngcon tôinghe từmộtcuốntruyện nhi đồng của bà Tove Janson,một phụ nữ Phần-lan. Trong đó kể,thằngSnork,một trongnhữngnhânvậtmaquái trong truyện,yêucầu tayphùthuỷcungcấpchonómộtmáytính,đểnhờđónóluônbiếtđượccáigìlàcôngbằng,cáigì làkhôngcôngbằng.Tayphù thuỷđãphải thận trọngtrướcyêucầuđó.Chuyệnôngđạođứctrongđầuhaymáytínhđạođứctrongóccũngkhôngkhác.Cảmnhậnvàquyếtđịnhđạođứckhôngxuấtphát từmộttrungtâmcụthểnàotrongnãocả,nhưngđólàkếtquảsinhhoạtchungcủamộtmạnglướinốikếtnhiềuvùngkhácnhau.Nhưvậy,cóthểtómtắtnhưsau:Cónhiềuvùngtrongnãoliênquantớiđạođức,nhưngchẳngcómộtvùngcụthểnàođảmtráchnócả.

Tôinhấnmạnhhaichữcảmnhậnđạođứcvàquyếtđịnhđạođức,vìchúnglàhaichuyệnkhácnhau.Trongbàitrước,nhànghiêncứunãoBenjaminLibetđưahaikháiniệmnàylạisátvớinhau,khiôngnói,cáccảmnhậncủachúngtaralệnhchocácquyếtđịnhcủachúngta.Dĩnhiênđókhôngphảihoàntoànsai,nhưngngàynaynghiêncứunãobiết rằng,córấtnhiềuvùngnãokhácnhau liênquan tớiviệccảmnhậnvàviệcquyếtđịnh, thànhrakhómànóiđượcchắcchắn,diễn tiếnđóxẩyranhư thếnào.Cáccảmgiác,sự tưduytrừutượngvàcáclãnhvựccótráchnhiệmvớinhữngtươngquangiữangườivớingười,tấtcảđềuluônluônhoạtđộngcùnglúc.Khócóthểnóiđược,cáinàoquyếtđịnhcáinàoởđây,vàhìnhnhưquyếtđịnhđókhôngluôngiốngnhau.Cảmgiácvàlítríphalẫnnhaukhôngngừng,vàconngườiphảnứnglạihoàncảnhcụthểcũngrấtkhácnhautuỳngườituỳnơi.

Cónhữngcảmgiácđạođức–chẳnghạnnhưlòngthươngxótngườinghèođói.Tôithấymộtngườiănxintrênđường,cảnhđólàmtôixótxa.Cảmgiácnàygiatăngmạnhtrongtôi,nhưngnókhôngđưatôitớimộtíđịnhnàocả.Nhưngnhữngnhậnthứcđạođứcthìlạihoàntoànkhác.Tôimuốnchongườiđótiềnvàđắnđosuynghĩ,khôngbiếtlàmnhưthếcóđúngkhông.Tôinghĩ:Nếumọingườicùngchongườiđótiền,thìôngtasẽchẳngbaogiờchịulàmviệcnữa.

Hoặc:Ông ta sẽ dùng tiền đó uống rượu, chứ chẳngđểmua thức ăn đâu.Nhưng tôi cũng có thể nghĩ:Ông tamuốn làm gì với tiền đó là tuỳ ông.Quan trọng làông tacóđược số tiềnmàôngcần.Cảmgiácvànhận thứcthườngkhôngtáchrờinhau.Nhưng:TạisaotahànhđộngvàTaxét đoánthếnàovềmộthànhđộngtrênmặtđạođức, làhaichuyệnkhácnhau.Cáccảmgiác-cùngvớinhững íđịnh,sựsuynghĩ, thóiquenvànhiềuchuyệnkhác–đóngmộtvaitròquantrọngnơicáchànhđộng,nhưngkhichúngtaxétđoánvềmặtđạođức, thìxemraảnhhưởngcủachúngkhônglớn lắm.Trướckhileolênngọncuốicùngcủadãynúiđạođức–trựcgiácđạođức-củachúngta,tahãythamquanmộtlầncuốicơxưởnglàmviệccủacácnhànghiêncứunão.

•Tôicũngcảmđượcđiềubạncảmnhận.Cónênđốixửtốtvớinhaukhông?

Parma

Tôi cũng cảm được điều bạn cảm nhận.Có nên đối xử tốt với nhaukhông?

Cónhữngngười khóc thương cho cái chết của anh da đỏWinnetou trongphimcủaKarlMay.Một sốkhác thankhócvềcáichếtcủacôRuth trongtruyện„GrüneTomaten“(Nhữngtráidưaxanh).VàmộtsốngườikhácnữathìlạitiếcthươngchocáichếttứctưởicủagiáosưDumbledoretrongtruyệnHarry Potter. Chúng ta khóc thương cho những nhân vật trong các cuốnphimhaytruyện,vìchúngtađồngcảmvớinhữngnhânvậtđóvàcoinhữngđau khổ của họ như đau khổ củamình. Chúng ta cùng cười, cùng sợ hãitrước những phim truyệnma quái, coi như chínhmình đang trực tiếp đốidiệnvớinhữngsựkiện trongđó.Ai trongchúng tacũngđềuđãcónhữngkinhnghiệmnhưthế.Nhưngnhữngkinhnghiệmđóxẩyranhưthếnào?Tạisao chúng ta có thể đồng cảmđượcvới người khác?Tại sao ta nổi da gàtrongrạpxi-nê,khivẫnbiết rằngmìnhchẳngbịnguyhiểmgìcả?Tạisaotìnhcảmcủanhữngngườikháclạiđivàotrongta?

Câutrảlờiđơngiản:Chúngtacùngcảm,làvìnhữngcảmgiác(thậthaygiảtạotrongphim)củangườikháctạonênnơitacùngmộtcảmgiácnhưthế.Vàcólẽkhôngchỉloàingườicókhảnăngấymàthôi.CôkhỉchịtrongvườnthúcủatrungtâmnghiêncứuMadisonrõràngcũngcảmđượcnỗisợvàsựđauđớncủaem.Sựkiệnrõràngnhưthế,màcáckhoahọc,chođếncáchđâyvàinăm,vẫnkhônglàmsaolígiảiđược.Vànhânvậtđãđưarađượcmộtcâutrảlờiminhbạchvàrấtkhoahọc,lạilàmộtngườikhôngchuyênmôntrongngànhvàngàynayvẫnchẳngđượcaibiếttới.

Người ta thườnghaysánhGiacomoRizzolattivớiAlbertEinstein:vớimáitóctrắnglổngchổng,bộrâumépbạcvànụcườiláulỉnh.Khôngchỉgiốngbềngoàimà thôi. đối vớinhiềunhànghiên cứunão, ôngngười Í lanh lợiRizzolatti làmộttrongnhữngnhânvậtlớnnhấttrongngànhcủahọ,ngườiđãmởramộtchiềukíchhiểubiếtmới.Nhiềuđồngnghiệptừlâuvốnkhôngcoi trọng lãnh vực nghiên cứu củaRizzolatti. Từ trên haimươi năm nay,Rizzolattitheodõivaitròcủanhữngtếbàothầnkinhđiềukhiểnhànhđộng,đượcgọilànhữngThầnkinhhànhđộng.Mộtlãnhvựcxemrabuồnchán,vìvùngCortex vận động, nơi tạo ra các hành động, làmột vùng não âm u,chẳngcógìsángtỏ.Thíchthúgìvớiviệcnghiêncứunhữngchuyện(hànhđộng)đơngiản,khitacóthểđivàonhữnglãnhvựcphứctạpnhưngônngữ,tríkhônhaycảmgiác,nhiềunhànghiêncứunghĩnhưvậy.

Tưởnglàthế.Nhưngnăm1992đãcómộtchuyểnbiếnquantrọng.Chuyểnbiếnđếnthậtbấtngờ.RizzolattilàmviệcởParma,trongmộtđạihọccổxưanhấtÂuchâu,nhưngkhunhàcủakhoaIlạilàmộttậphợpnhữngcănnhàsơntrắngrấttốitân.đầuthậpniên90’cácnhànghiêncứunãochungquanhRizzolattibắtđầumộtdựánbấtthường.Họđãbiết,mộtđộngtháinàođócóthểcótácdụng„lâylan“.Cười,ngáphaycảtưthếcủamộtngườicóthểtạorasựbắtchướcnơingườiđốidiện.Mộtvàiloàikhỉkhôngnhữngcũngcókhả năngnày,mà cònnổi tiếng về khả năng có thể „bắt chước“mọi thứ.Nhưng các nhà nghiên cứu quyết định chọn loài Khỉ heo, thuộc loàiMakaken,loàinàythườngkhôngbắtchướcđiệubộcácđồngloại.RizzolattivàcáccộngtácviêntrẻcủaônglàGallese,FogassivàdiPellegrinogắnđiệncựcvàonãocủamộtchúKhỉheo.đoạnhọ thẩymộthạtdẻ ranềnnhàvàquansátdiễntiếntínhiệucủadâythầnkinhliênhệ,khikhỉđưatayrachụphạtdẻ.Mọichuyệntớiđóbìnhthường.Nhưngrồisựkiệnchấnđộngđãxẩyra:Cácnhànghiêncứuđặtconkhỉđóraphíasaumộttấmkính.Lầnnàykhỉkhôngcònđưatayrachụpdẻđượcnữa,màchỉcònngồinhìnmộtcộngtácviêncủaRizzolattiđưatayrachụphạtdẻ.Vàchuyệngìđãxẩyratrongnãokhỉ?Trongkhinhìnngườikhácđưa tay ra chụpdẻ, thầnkinhnãocủanócũngphátratínhiệu,giốngnhưkhichínhnóđưatayrachụpdẻ.Nghĩalà,dùkhôngratayhànhđộng,conkhỉcũngthựchiệnhànhđộngđótrongđầu.Cácnhàkhoahọcvôđỗingạcnhiên.Dùkhỉtựmìnhthựchiệnhànhđộng,haychỉnhìnngườikháchànhđộng (nghĩa làchỉhànhđộng trongđầumàthôi),trongcảhaitrườnghợp,cáctếbàothầnkinhđềulàmviệcnhưnhau.

Xưanaychưacóaiquansátđượcsựkiệnnày.LeonardoFogassi làngườiđầu tiên nhận ra í nghĩa của sự kiện.Nhưng vinh quang là của cả nhóm.Rizzolattisángchếramộttừngữmới,đểđặttênchocáctếbàothầnkinhtạora tín hiệu trước các hành vi thụ động, đó là Thần kinh phản chiếu(Spiegelneurone).Một từngữ thần chúmới ra đời.Lập tức, cácnhàkhoahọcởÍ,sauđóởcácđạihọcvàcáctrungtâmnghiêncứuđổxôvàonghiêncứuThầnkinhphảnchiếu.Nếunhưnãocủaconngườicũngcónhữngphảnứngnhưnãokhỉ trênđây(phát ra tínhiệucảkhimình tựhànhđộngcũngnhưkhimìnhchỉquansátvàđồngcảmvớihànhđộngcủakẻkhác),thìhẳnđâylàchìakhoáđểhiểucáchànhvixãhộicủaconngười?

CácThầnkinhphảnchiếu,dùsaođinữa,cũnglànhữngthànhtốquantrọng.Chúngnằm trong vùngnão trán (präfontalerCortex), vùng có tên là Insel(Ốc đảo). Ốc đảo này hơi khác với „trung tâm xã hội“ (vetromedialeRegion),màchúngtađãnóitới.điềunàycũngdễhiểu,làvìcácThầnkinhphảnchiếu tuycó liênquanchút ítvới sựđồngcảmvô thức,nhưnghoàntoànkhôngliênhệgìtớicôngviệchoạchđịnhtổngquát,tớicôngviệcquyết

định và ímuốn.Những vùng não này liên kết hoạt động ra sao, điều nàychưaairõ.Thếgiớichuyênmônđãgiậtmình,khiRizzolattisáunămtrướcđâyđãdùngmànảnhmáyđochỉchohọthấyrằng,vịtrícủacácThầnkinhphảnchiếunơiconngườinằmgầnTrungtâmBroca;TrungtâmBrocavốnlàmột tronghaivùngnãocó tráchnhiệmtạongônngữ.Mớiđây,cácnhàkhoahọcđạihọcGroningenởHoà-lankhámpháramộtliênhệhấpdẫngiữaviệcnghe tiếngđộngvàviệcphát tínhiệucủaThầnkinhphảnchiếu.Khinghetiếngđộngmởlonbia,Thầnkinhphảnchiếucũngphảnứngihệtnhưchínhngườiđóđangmởlonbia.Chỉcầnnghemộttiếngđộngthôi,chúngtađãcóthểsốngđượchếtkinhnghiệmcủahoàncảnh.Trongcácthínghiệm,nhữngaicóbộnãođặcbiệtnăngđộng,nhữngngườiđóđềuđãtrảlờirằng,họrấtdễđồngcảmvớingườikhác.Cùnglúcđó,nhiềunhàkhoahọcởHoa-kìtiếnhànhthínghiệmnơicáctrẻemítcókhảnăngphảnứnglạinhữnglờinóicủakẻkhác.Vàhọnhậnra,cáctrẻembịchứngtựbế(Autismus)cóvấnđềvớicácThầnkinhphảnchiếu.Cácthầnkinhnàyhoạtđộngrấtyếuhoặcchẳngphảnứnggìcả.

CóphảicácThầnkinhphảnchiếulàngườiđạodiễncáccảmgiáccủachúngtahaykhông,hãychờxemkếtquảcủanhữngkhảonghiệmtiếp.Côngcuộcnghiêncứuchỉmớibắtđầu.NhưngngườitahivọngnhiềuvàoviệctìmhiểuThầnkinhphảnchiếu,chúngcóthểlàmộtthànhtốquantrọnggiúpgiảimãchosựđồngcảm,khảnăngngônngữ,lốihànhxửxãhộivàhànhviđạođứccủachúngta.NếucácThầnkinhphảnchiếuphátratínhiệucảtrongnhữnghànhđộngchủđộng lẫn thụđộng (chỉxemngườikháchànhđộng), thì tadámsuyđoánrằng,việcbắtchướccáccảmgiácngườikháctuỳthuộcvàokhảnăngcảmnhậncủachúngta.Ainhạycảmvớichínhmình,ngườiđócónhiềukhảnăngđồngcảmvớithanhânhơn.Nhưngngườiđócósửdụngkhảnăngnàyhaykhông,thìlạilàmộtchuyệnkhác.CácThầnkinhphảnchiếuchỉnóilênmặt„kĩthuật“củakhảnăngđạođứctổngquátnơiconngườimàthôi.Việcnghiêncứuchúngcó thểgiúp tabiếtsựđồngcảmcủachúng tahoạtđộngrasao;mộtdiễntiếnmàKantchorằngkhôngthểnàomôtảđược.Nhưng câu hỏi: Tại sao sự đồng cảm là điềuđáng làm, thì trước sau vẫnchưacócâutrảlời.đồngcảmlàđiềuthậtđánglàm,đếnnỗitatừđócóthểđưa ra những lời khuyên tổng quát cho việc hành xử của ta hay đề ra cảnhữngquytắchànhđộngbóbuộcchomình.

Trong lịchsửhình thànhvàphát triển loàingười,đạođức,nhưđãnói,cónhiệmvụđiềuhoàcuộcsốngxãhộicủamộtnhóm.đểcóthểthựchiệnđượcđiềunày, các thànhviên trongnhómphải cókhảnăngcảmđượccáccảmgiáccủathanhânvàcólẽcảphảiđọcđượcínghĩcủahọnữa.Ởđây,rõràngcácThầnkinhphảnchiếucóthểgiúphọvềmặtVịtha(Altruismus).Gốcrễ

củalòngvịthanằmrấtsâutrongconngười.Nókhiếnhọkhôngnhữngnhântừvớithanhân,màhơnnữacònnhậnrađólàđiềuđánglàm.Nógâychotaniềmvui,khitaôm,vuốtvemộtembé,dỗemnínkhóc,tạolạinụcườitrênmôibé.đồngcảmlàmộtbảnnăngsẵncótrongmỗiconngườibìnhthường.Hìnhnhưnhữngcảmnhậnđạođứcnhưthếxuấthiệntrước,rồisauđómớinẩysinhnhữngnguyêntắcđạođứctheosau.

Nhưngcảmgiácđánglàmxuấtpháttừđâu?Cáigìlàmchotahạnhphúc,khita làmlành?Vàcáigì làmtahài lòng,khi tacưxửđạođức?Hỏinhànãohọc,họ thườngchỉngayvàomộtđiểmrấtnhỏnhưng làmộtvùng rấtđặcbiệtcủanão,màtađãđềcậpđếntrongbàivềcáccảmgiác,đólàAmygdala(hạchHạnhnhân).đâylàtrungtâmtạorakhoáicảmvàcảmgiáchụthẫngtứcbực,mộtvùngđãđượckhảosátkhákĩ.Nhiềunhómnghiêncứunhậnra,nhữngkhuônmặt thânthiệndẫntớinhữngphảnứngmạnhnơiHạnhnhânbên trái.Nhữngphảnứngnàyđưa tới tâmtrạngvuivàkhoáichí.Trái lại,nhữngkhuônmặtcaucóvàđedoạgâykíchthíchchủyếuHạnhnhânbênphải, chúng tạo ra lo sợ và chán chường.Những cảmgiác đó có thể nhìnthấyđượctrênmànảnhmáychụp(Kernspintomografie)vàchúngrấtdễgiảithích.Dĩnhiênmáychụpchỉcungcấpchotanhữnglátchụptừnglúc,chứkhôngphảimộtcuốnphim.Dùvậy,rõràngkhitalàmchongườikhácvui,ta cũngcảm thấymìnhvui.Nụcườivànét rạng rỡcủangườikhác tưởngthưởngviệc lànhcủa ta.Nhưvậy, làm lành thường tạonên tâm trạngvui,nhấtlàkhitathấyđượchậuquảcủahànhđộngtanơinétmặtcủathanhân–hoặtítracóthểmườngtượngrađượcniềmvuicủahọ.

Nhưvậy,hànhvivịthaphầnnhiềudựatrênsựtựtưởngthưởngmình.Làmlànhlàđiềuđángchotôilàm.Vàđiềugìđánglàmchomỗicánhân,thìcũngđánglàmchocộngđồng.CólẽđâylàđiểmmàKantđãquácoinhẹ.Vìôngchorằng,tìnhthânthiệnphátxuấttừcảmgiáctráchnhiệmmangnhiềutínhđạo đức hơn cái thân thiện xuất phát từ xu hướng hay bổn tính của conngười. Kant bảo, ta không thể tin được các cảm giác khoái lạc. điều nàykhông hoàn toàn sai.Nhưng ngược lại, ta có thể tin được cảm giác tráchnhiệmkhông?Trongtrườnghợpmậpmờ,điềunàyxemracòndởhơihơn.Làvìniềmvuidohoànthànhtráchnhiệmcókhikhôngmạnhbằngniềmvuivìđãlàmchongườikhácvui.

TrướcKant,nhiềutriếtgiacoiđạođứcnhưmộttráchnhiệmđốivớiThiênchúa.AisốngvàlàmtheoíThiênchúa,ngườiđóđạođứcvàhọcómộtđờisốngđúngđắn.NhưngKantđãgiảithoátđạođứcrakhỏitráchnhiệmtrướcThiên chúa. Thay vì trách nhiệm trước Thiên chúa, giờ đây trách nhiệmtrướcconngười.đólàđỉnhđiểmcủaquanniệm„luậtđạođứctrongtôi“của

ông.Nhìntheokhíacạnhtâmlí,điềunàycónghĩa:Chuyệntôicócưxửđạođứchaykhông,chungquychỉlàvấnđềTựtrọng.điểmnày,Kantrấtcólí.Theotôinghĩ,thíchlàmlànhcónhiềutínhngườihơnlàcótráchnhiệmlàmlành.Nhưngmộtđạođứcchỉ trở thànhđạođức,khi tôi,vìnhững lído tựtrọng,biếnnhữngkinhnghiệmvuithíchnàytrởthànhnềntảngchonhữngquyluật làmlànhchung.Nhưngởđâytacũngphảinhìnnhận:Chuyệncóđáng/nênlàmlànhhaykhông,cũngcòntùyvàoxãhộinơitađangsống.Khitôiđangngồitù,thìMệnhlệnhnềntảngnhiềukhicũngchẳngcónghĩagì.Trongtrườnghợpnày,lòngtựtrọngđanchéovớinhữngkhókhănvànhucầuTựkhẳngđịnhmình.Dùvậytrêncănbản,khảnăngđạođứcvẫnlàmộtthànhphầnquantrọngcủaconngười.Mộtxãhộikhôngbiếtđến„đúng“hay„sai“,nếucómộtxãhộinhưthế,thìquảlàmộtcáigìvôcùngghêgớm.

„Lòngnhân“,vốnlàmộtgiasảnki-tôgiáophươngtây,đãđưađẩychúngtađếnchỗcoiđạođứclàmộtyếutốquyếtđịnhcủaloàingười.Xemratựbảnchất,conngườikhôngluônluônácđộc,màcũngchẳnghoàntoàntốtlành,nơihọcócảhaimặt.VếtthươngnơiđầucủaPhineasGagechotathấycómộtcáigìnhưtrungtâmđiềukhiểnđạođứctrongnão.Mặtkhác,cácThầnkinhphảnchiếuchothấysựđồngcảmcủachúngtadiễnratrênbìnhdiệntếbàothầnkinhnhưthếnào.Nhưngchẳngcódiễntiếnhóahọcnàotựnótạorathiệncảm,tìnhyêuhaytráchnhiệmcả.Nhữngthứnàychúngtaphảitựtạolấy–ítnhấtlàvìchúnglàđiềuđánghoặcnênlàmđốivớichúngta.Nhưvậy,câuhỏiquantrọngduynhấtmàchúngtacònphảilàmsángtỏ,đólà:Phảichăngchúngtahọctậpđượcđạođứcquakinhnghiệmsống?Hayđạođứcvốndĩlàmộtđặctínhbẩmsinh?Chúngtathậtsựsinhrađờivớimột„luậtđạođứctrongtâm“,nhưKantnói?đasốchúngtathườngcóthểtrảlờingay,khôngchút suynghĩ,hànhđộngnày là tốtvàhànhđộngkia làxấu.Phảnứngđórõrànggiốngnhưmộttrựcgiác.Nhưngcái„trựcgiácđạođức“đócónộidungrasao?

•Ngườiđànôngtrêncầu.đạođứclàmộtđặctínhbẩmsinh?

Boston

Ngườiđànôngtrêncầu.

đạođứclàmộtđặctínhbẩmsinh?

Chúng tahãyđặtmìnhvàohoàncảnhsauđây:Một toaxe lửamất tay láiđanglaothẳngvàonămngườithợsửađườngsắt.Vàbạnlàngườiduynhấtđangđứngởchỗghiđổiđườngxe.Nếubạnbẻghisangphải,bạncóthểcứuđượcnămmạngngườivàogiờphútchót.Nhưngngặtmộtcái,nếubẻsangphíađó,thìtoaxesẽnghiếnlênmộtngườithợkhác–chỉmộtngườithợmàthôi.Trongtrườnghọpnày,bạnquyếtđịnhnhưthếnào?

Nhưngkhoan.Trướckhitrảlời,bạnhãynghĩkĩcâuhỏithứhainày.Cũnglàcâuchuyệntoaxemấttayláinhưtrên,nhưnglầnnàybạnkhôngđứngởghi,màđangđứngtrênmộtcâycầubắcquađườngrầy.Nếunhưlúcnàybạntìmđượcmộtcáigìnémxuốngđườngrầy, thìnósẽcảnđược toaxe,vànămmạngngườikiasẽđượccứusống.Nhưngquanhbạnchẳngcócáigìđểthẩyxuốngcả, ngoàimộtngườiđànông to lớnmậpmạpcũngđangđứng trênthànhcầu.Bạnchỉcầntớisauôngta,đẩynhẹmộtcáilàôngtarớtxuống,vàtoaxesẽdừnglạikhiđụngvàovậtcảntolớnđó.Bạnsẽquyếtđịnhrasao?

Hơn 300.000 người đã được hỏi như vậy.Người ra câu hỏi là nhà tâm líMarcHausercủađạihọcHarvardởBoston.ÔngđưacâuhỏilênInternetđểchongườiđượchỏitrảlời.NhưngkhôngchỉnhữngngườivàoInternetmàthôi.ÔngcònhỏinhữngngườiHoa-kì,ngườiTrungQuốcvàcảdândumụcnữa.Ônghỏingườilớn,connít,ngườivôthần,kẻcótínngưỡng,đànông,đànbà,thợthuyềnlẫnngườihọcthức.Kếtquảbấtngờ:Cáccâutrảlờigầnnhưluônnhưnhau–bấtkểnhữngđặctínhkhácnhautrênđây.

Câutrảlờinhưthếnào?Câuhỏi1:Gầnnhưtấtcảđềusẽbẻghisangphải.Hisinhmộtmạngngườimàcứuđượcnămmạng, làđiềunên làm.Câu2:Chỉmộtphầnsáusốngườitrảlờisẽđẩyôngmậpxuốngđườngrầyđểcứunămngười.đasốngườiđượchỏikhônglàmđiềuđó.

Câutrả lờicó lạđờikhông?Tôibẻghihayđẩymộtngườixuốngcầu,kếtquảđềunhưnhau!Mộtngườichếtđểnămngườisống.Khôngcókhácbiệtgiữatổngsốnhânmạngvàngườiđượccứusống.Nhưngdùvậyxemracómộtsựkhácbiệt.Khácbiệtrõrànggiữaviệctôichấpnhậncáichếtcủamộtngườivàviệctôigâyracáichếtchomộtngười.Vềmặttâmlí,cósựkhácbiệtlớngiữaviệctôigâyracáichếtmộtcáchtíchcựchaythụđộng.Trong

trườnghợpsau-đẩyôngmập,tôicócảmgiácmìnhgiếtngười,dùviệcgiếtđócóthểcứuđượcnămmạngkhác.Ởtrườnghợpđầu,tôicócảmgiácđấylàsốmệnhcủangườithợ.Giữahànhvitíchcựcvàsựvôíthụđộnglàmộtkhoảngcáchvôcùnglớn.Vàluậtphápcủagầnnhưmọiquốcgiađềuphânbiệtrõgiữanhữnghànhvicốívànhữnghànhvisơsót.

Hànhvitíchcực,xétvềmặtđạođức,làcáigìkhác-chẳnghạn-vớiviệcramộtmệnh lệnhhaymộtquyđiều.Cácphicông thảbomnguyên tửxuốngNagasakivàHiroshimavềsaubịchứngbấtan;trongkhinhữngvịchỉhuycủahọ,cho tới tổng thốngTruman làngười ra lệnh, rõ ràng ítgặpvấnđềhơn.Chúngtaphânbiệtgiữanhữngthiệthạicốívànhữngthiệthạicóthểlườngtrước.Chúngtaphânbiệtgiữahànhvitrựctiếpvàgiántiếp.Vàđasốtrongchúngtacoinhữngthiệthạixẩyradosựđụngchạmcơthểxấuxahơnnhiềusovớinhữngthiệthạikhôngdosựđụngchạmcơthể.Nhấnmộtchiếcnútđểgiếtmộtngườidễhơnlàcầmdaođâmvàotimngườiđó.Mộthànhvitànbạocàngtrừutượngthìxemracàngdễthựchiệnhơn.

Hãynhớlạigốcgácđạođứccủachúngtaxuấtpháttừlốicưxửxãhộicủacácloàiđộngvậtcóvú.Dùrằngởđâykhôngcócáchànhđộngtrừutượng,nhưnghẳncósựkhácbiệtgiữahànhđộngvàbỏqua.Khingườinàobỏquamộthànhđộng,takhôngbiếtrõngườiđóđãcốílàmđiềuđóhaykhông.Vìthế,tacũngngầnngạiđánhgiácụthểđiềuđóvềmặtđạođức.Tráilại,mộthànhđộngtíchcựcxemralàmộtđộngtháirõràng,chẳngcònnghingờgìnữa.

NhưngMarcHauser còn nhận ra nhiều thứ hơn trong đó. Nếu đa số conngười ta trong cùngmột hoàn cảnh cùng đánh giá tình hình như nhau vàhànhxửnhưnhauvềmặtđạođức,thìphảichăngđólàbằngchứngchosựhiệnhữucủamộthạtmầmđạođứcchung,vượtmọibiêngiớivănhoá,trongmỗi conngười chúng ta?Phải chăng chúng ta cùng có chungmột bộ luậthành xử? Phải chăng chúng ta một cách nào đó đều hướng theo nhữngnguyên tắcchung,như„Hãyđốixửcôngbằngvớinhau!“, „đừng làmhạiai!“hay„Hãycưxửthuậnhoà!“?Hauserquảquyết,cónhữngquyluậtđạođứctrongtâmmỗingườichúngta.Vì thườngkhôngai í thứcđượcnhữngquyluậtđó,nênchúngkhôngthểtruyềnthừađượcquagiáodục.Chúngcóthểnằmsẵntrongcácditửcủachúngtavàđãđượcchúngtanhậptâmchomìnhtrongnhữngnămthángđầuđời.ÔngHauserđoánrằng,chúngtanhậptâmđạođứccũngnhưđãhọctậpNgônngữ.NoamChomskychohay,thoạttiêncósẵnmộtthứVănphạmphổquáttrongnãota,từkhovănphạmnàyngônngữmẹđẻ,tuỳtheoảnhhưởngmôitrường,đãdầnpháttriểnlêntrongmỗi đứa trẻ.Chúng ta không học được ngôn ngữ đầu tiên,mà đúng hơn,

chúngtađãsởhữunó,nhưkiểucánhtaytacứmỗingàydàithêmra.Hauserchorằng,trườnghợpđạođứccũnggiốngnhưthế.CảởđâycũngcómộtthứVănphạmchiềusâu,nógiúpchúngtasởhữuđượcnhữngcấutrúcđạođứccủamôitrườngsống.Nhưvậy,mỗingườisinhravớimộtgiácquanvềlànhdữ,vớimột„trựcgiácđạođức“.Nhưvậy,conngườitakhônghọcđượcđạođứcchỉtừtôngiáohoặchệthốngluậtpháp,haychỉtừchamẹhoặcthầycô–nhưnghọđãsẵnmangcảmgiácđạođứctừkhisinhra.Cũngchínhvìthếmàchúngtachẳnggặpkhókhăngìhayphảisuynghĩgìkhiđánhgiámộthànhđộnglàtốthayxấu.Ngaycảmộttaytộiphạmcũngbiếttựthâmtâmmình,hànhđộngcủamìnhlàxấuhaytốt.

Phải chăngôngHauser có lí?Phải chăngcácnhà tâm líđã tìmđượcchìakhoámởracánhcửaLinhtínhđạođức,điềumàcáctriếtgiađãkhônghiểuđượcbằngcácmệnhlệnhvàluậttrừutượnghaycácnhànghiêncứunãođãkhôngthểthấyđượcbằngmáyđoquangphổ?Kantkhinhthườngcáccảmgiác,vìôngchorằngđạođứckhôngxuấtphát từcảmgiác.Theoông,cáccảmgiáclàkẻthù,chứkhôngphảilàđồngbạncủalítrí;chúngthayvìgiúpthìlạicảntrởvàlàmlumờsựđánhgiáđạođứccủata.Hauser,tráilại,xâydựngthuyếtđạođứccủamìnhtrênnềntảngcảmgiác.Tìnhcảmkhôngnhấtthiết là những bản năng thấp kém, nhưng chúng cũng dẫn tới những cảmgiác cao thượng. để chắc ăn với thuyết Trực giác đạo đức bẩm sinh củamình, Hauser nhờ sự giúp đỡ của người bạn thân. Cùng với AntonioDamasio, ông khám nghiệm các bệnh nhân bị thương tích ở miềnventromedialcủavùngnãotrán,nghĩalànhữngngườicũngbịmấtmộtphầnnãonhưPhineasGagetrongbàitrước.Cảnhữngbệnhnhânnàycũngđượchỏivềchuyệntoaxemấttayláitrênđây.Kếtquảminhbạchrõràng:Cũnggiốngnhưnhữngngườilànhlặn,cácbệnhnhânđềuđồngínênbẻghiđểcứunămmạngngười.Nhưngởcâuhỏithứhai,nhữngbệnhnhânvớitriệuchứngthương tíchnhưGage thì lạikhôngngầnngạibảo rằng,nênđẩyôngmậpxuốngđườngtàu.Nơinhữngngườilànhlặn,bảnnăngđạođứctrựcgiácđãngăncảnkhôngchohọxôôngmập.Cònnhữngngườibệnh,vìđãmấtđibảnnăngnày,nênhọđãkhôngngầnngạixôôngtaxuống,họcònchỉphánđoánthuầntuýtheolítrí.

Nếutinvàothửnghiệmđó,thìTrựcgiácđạođứcnằmởvùngnãotráncủaconngười.đâylàchỗ,chìmkhuấttrongmiềnventromedial,đóngquâncủahạtmầmđạođứcbẩmsinh.Nhưng trướckhiđồng ívớinhậnđịnhnày, tacũngnênnhắcđếnmộtsốphảnbiệnquan trọng:Câuhỏivề toaxe lửavàđườngghiquảthậtrõràngvàkhôngthểhiểulầmđược.Nhưngcâuhỏithứhaivềngườiđànôngtrêncầuthiếurõràng.Tahãymộtlầnnữahếtsứcthậntrọngđặtmìnhvàohoàncảnhđó:xômộtngườixuốngcầuđểcảntoaxelửa.

Nếungườiđóquaylưnglạivớita,tasẽdễđẩyôngtaxuốnghơn.Nếuôngnhìnta,hẳntasẽkhóquyếtđịnhhơn.Nếuôngđómặtmũikhóthương,tadễhi sinh ông. Nhưng nếu ông tốt lành dễ thương, đang mỉm cười với ta?Trườnghợpnày,cólẽtasẽchẳngxôông.TấtcảnhữngcáiđóchẳngngượclạithuyếtTrựcgiácđạođứccủaHauser.Nhưngchúnglàmchothuyếtcủaôngthêmrắcrối.Làvìnhữngcảmgiácrấtcánhâncủatavềcảmtìnhvàvôcảmcũngcódínhdángđôichútvớiđạođứctrựcgiáccủachúngta.

Thídụtoaxevớiđườngghicũngkhôngkhác.Nămtrênsáungườiđượchỏiđềutrảlời,họsẵnsàngđểmộtngườichếtđểcứunămngười.Chotớiđây,khôngcógìđángphânvân.Nhưngnếungườithợduynhấtkialàmộtngườibạn thân của tôi? Trong trường hợp này tôi có bẻ ghi về phía người đókhông?Nếuđólạilàngườimẹ,ngườichị,ngườiem,đứaconcủatôi?Cònaidámra taybẻghi!Aisẽdámbẻghiđểcứunămmạngngười lớn trướcmộtembéđangnôgiỡntrênđườngray?Trongmộtthídụkhác,mộtsốhọcsinhsẵnsàngxôông thầydạy toánđángghétcủamìnhxuốngcầuđểcứunămmạngngườikia.

Trongtrườnghợpthứhaicònthêmmộtsốyếutốchẳngdínhdánggìtớicácbảnnăngcả.Nếugiờđâytôixôôngmập,đầuóctôicórùngmìnhkhông,cóaibảochotôihaylàôngtasẽrơiđúngngaytrênđườngrâyhaykhông?Vànếuđúng,thìtoaxecódừnglạihaykhông?Nếuxekhôngngừng,thìcáigìsẽxẩyra?Khôngnhữngmấtnămmạngngười,màtôicònthêmmộttộigiếtngười.Aisẽtin,làtôiđãxôôngvớiíhướngtốt?Tấtcảnhữngcâuhỏiđóđềuquantrọngđốivớihànhđộngcủatôi.Vàchúngchẳngphảilàkếtquảcủa những suy tư đắn đo lâu dài, nhưng trái lại chúng tớimột cách chớpnhoáng.Chúngđượchìnhthànhtừcáckinhnghiệmsốngvànhưvậygiốngnhưmộtthứphảnxạvănhoávàxãhội.

Khôngdễdàngphânbiệtđượcgiữacácbẩmtínhditửvàkiếnthứcvănhoá.Cảhaiquyệnlẫntrongnhau.NhữngquyếtđịnhgiốngnhautrongcáccâuhỏithửnghiệmcủaHauser,mặcdùnhữngngườiđượchỏithuộcnhiềuvănhoákhácnhau,vẫnchưachứngminhđược rằng,đạođức làmộtđặc tínhbẩmsinh.Cũngcó thểcácquanniệmvềđạođứcđều rấtgiốngnhau trongcácnềnvănhoákhácnhau,vìđâuđâuchúngcũngđượccoilàtốthayítracólợi.Nhưvậy,câutrảlờiđúngđắncho„bẩmsinhhaytậpthành“sẽlà:Quảthậtchúngtakhôngthểphânbiệtđược!ChẳnghạnmộtsốthiếuniênlớnlêntrongsựgiáodụccủaHitlervềsauđãkhôngtrởthànhnhữngsĩquanvôlạicủaQuốcXã,sẵnsànggiếtngườivôtộikhônggớmtay.Cũngnhưviệchọctiếng, những cảm nhận đạo đức của chúng ta không hoàn toàn bẩm sinh.Chúngtakhôngsinhravớinhữnggiátrịbẩmsinh,nhưngđượcsinhravới

sẵnmộtchươngtrìnhgiáodụcchobiết tacóthểthunhậnnhữngthôngtinnào,vàvớisẵnmộtsốđiềukiệnchophéptatổchứcnhữngthôngtinđó.

Khảnăngđạođứcnàycóthểđượcsửdụngrấtkhácnhau.Sựkhácbiệtcủanhữngquanniệmđạođứcconngườilàmộtbằngchứng.Cácquyềntưhữu,đạođứctìnhdục,cácgiáolítôngiáovàcáclốicưxửhunghãnđãvàđangđược áp dụng rất khác nhau, khiến ta khómà nói được, đâu là „đặc tínhmẫu“ của con người. Cả trong xã hội chúng ta đang sống cũng có nhiềumảngkhông rõ.Cónềnđạođứchàngngày,đạođứcnhómđoàn,đạođứctráchnhiệm,đạođứcgiaicấp,đạođứcgiaoước,đạođứctốithiểuhaytốiđa,đạođứckiểmsoát,đạođứctiênkhởi,đạođứcchođànôngđànbà,đạođứcxínghiệp,đạođứcchoquảntrịviên,chocácnhàthầnhọc,chocácbàtranhđấunữquyền.Mỗikhixãhộinhậnramộtvấnđềmới,lạicóthêmmộtđạođứcmới.đạođứcmới,nhưnglạiđặtnềntrênnhữnggiátrịđãcósẵn:Nókêugọitớilươngtri,kêuđòitráchnhiệm,đòihỏicóthêmbìnhđẳngvàdânchủ,thêmtìnhhuynhđệ.

Ai suynghĩ theohướngđạođức,ngườiđóchia thếgiới ra thànhhai lãnhvực:lãnhvựctrọngkínhvàlãnhvựckhinhghét.Hơnhaingànnămcáctriếtgiacứloayhoayvớiviệckiếmtìmnhữngminhchứngchắcnịchchocáctiêuchuẩntrọngkhinhđó.Vớimộtkếtquảlạlùng:Mộtmặt,nhờảnhhưởngcủatriếthọcquanhiềutrămnăm,nhiềuquốcgiapháptrịvớimộthệthốngđạođứctântiếnđãhìnhthành;mặtkhác,toànbộcấutrúcđólạitỏraquámỏngmanh(nhưtrườnghợpnướcđức),khiếnchủnghĩaQuốcXãvớinềnđạođứckhậpkhễnhđãxuấthiệndễnhưtrởbàntay.Xemratiếnbộđạođứctrongmộtxãhộiíttuỳthuộcvàolítríhơnlàtuỳvàoviệclàmchoquảngđạidânchúngnhạycảmvớimộtvấnđềnàođó.Xúcđộngtìnhcảmmạnhcũnglànguồnlựccủanhữngbiếncốxãhội.Hoặclà,nhưtriếtgiangườiMĩRichardRortyđãcólầnnóirấtđúng:„Tiếnbộđạođức…khôngtuỳthuộcvàoviệcngườitathoátrađượckhỏitínhđacảmđểtiếnsâuvàolítrí.Nócũngíttuỳthuộc vào việc, thay vì tiếp tục khiếu nại tại các toà án tham những củachínhquyềncấpthấp,đâmđơnlênmộttoàáncấpcao,vàtoànáncaocấpnày lại cónhữngquyết định thiếu tính lịch sử, dựa trênmột luật đạođứcchẳngtróibuộcchonơinàovàchonềnvănhoánào“.

Nhưvậy, saubảychươngvềđạođức, có lẽphải làmmột tóm tắtnhư thếnày:Người làmộtconvậtcónăngkhiếuđạođức.Khảnăngđạođứcvốnbẩmsinh,nhưngbẩmsinh tớimứcnào thìkhómàxácđịnhđược.Bộnãocủaloàicóvúđãsắpsẵnchonhữngkhảnăngđồngcảmvớingườikhác,vànãonàynhậnranhữngtưởngthưởng(hoáhọcthầnkinh)chonhữnghànhvi„tốt“.HànhviđạođứclàmộtthứVịthaphứctạp.Nóbaogồmnhữngcảm

giáclẫnnhữngtínhtoán.KhácvớiđiềuKantnói,khôngcó„luậtđạođức“trongtâmđểbóbuộcngườitalàmlànhlánhdữ.Nhưngngườitalàmlành,làvìhànhvinày thườngmang lạiđiều tốtđẹpchocánhânvàchocảnhóm.Hành vi này được sử dụng nhiều hay ít, đây làmột vấn đề tuỳ vào sự tựtrọng,vàtựtrọngnàylạituỳvàosựgiáodục.

Vànhưvậyvớidụngcụđó,giờđâytacóthểvữngvàngbướcvàolãnhvựchànhđộng.Chúngtasẽyênchíđivàonhữngvấnđềđạođứccụthểtrongxãhội đang sống. Phải chăng, nhưđã thấy, cómộtQuyềnđạođức trênbìnhdiệncảmthứcchophéptagiếtngườitrongnhữngtrườnghợpnhấtđịnh,nhưtrườnghợpngườiđànôngtrêncầu?VàphảichăngcũngcómộtBổnphậnđạođứcbuộctagiếtngười?

•NênđểcôBasống.Cóđượcphépgiếtngườikhông?

London

NênđểcôBasống

Cóđượcphépgiếtngườikhông?

Trờiơi,côBacủatôi!Cảcuộcđờicôđaynghiếnhếtngườinàyđếnngườinọ.Cũngmaycôkhôngcócon.Vìthế,cômớilàmtộilàmtìnhemcủacôlàchatôi.Mấygiađìnhhàngxómcũngkhốnkhổvớicôtừmấychụcnămnay,vìkhôngngàynàokhôngcócãicọvìbiêngiớivườntượcvàvìconchócủacôcứsanglàmbậytrongvườnngườita.Nhấtlàconchó!Mộtchúkhuyểnnhỏhaycắnbậy,màcôcứthảchonónhảyraxôngtớingườiđưathưbưuđiện.Mộtbàcôđúnglàtrờiđánhthánhđâm.

Tôicònquênđiềunày:Côcónhiềucủanhiềutiền.Giàunứtvách.Albert,ngườichồngchếtsớmcủacô,đểlạichocômộtgiatàilớn.Vàcôđãđầutưđúngvàochuyệnmuabánnhàcửa,vàocôngtráivàchứngkhoán.CôBasởhữunhiềutriệubạc.điềumaymắnnhất:chínhtôilàngườithừakế.Cônămnay bảymươi tuổi, nhưng lại khoẻ như vâm.Cô không hút thuốc, khônguốngrượu,chẳngmànggì tớibánhngọt.Côkhôngthathiếtgìkhácngoàichuyện tiềnbạc.Chắccôsẽsống tới90hay100 tuổi.Mànếucôsống tớitrămtuổi,thìtôiđãtrênbảymươi.Vànhưvậy,tôicònbiếtdùngtiềnđólàmgìnữa.đôikhitôithầmmongchocôBamauchết,chếtngayngàyhômnaycàngtốt.

Phảichăngcónhữnglídochophéptagiếtmộtngườixấu,đểlàmmộtcáigìđó tốt hơn?Phải chăng cómột triết thuyết đáng tin biệnhộ choviệc chếtsớmcủacôBa?TôichợtnghĩngaytớithuyếtDuylợi(Utilitarismus).

JeremyBenthamsinhnăm1748tạiSpitalfieldsgầnLondon.ÔngxuấtthântừmộtgiađìnhgiàucóvớikhuynhhướngbảothủvềmặtchínhtrịvàhọctrườngWestminster School,một trường dành cho con cái của thành phầnthượnglưutrongthànhphố.TriếtgiaJohnLocke,kiếntrúcsưChristopherWrenvànhạcsĩsángtácHenriPurcellcũngđềuđãhọcởtrườngnày.Năm1760, bố mẹ gởi cậu bé đầy tài năng, lúc đó mới 12 tuổi, vào đại họcQueen’sCollegeởOxford.Cậuxongcửnhânluậtlúc15tuổi.Năm24tuổicậumởvănphòngluậtsưtạiLondon,nhưngbướcđườngtươnglaicủacậurồiđâysẽ rấtkhác,khôngnhưđiềukìvọngcủagiađìnhcậu.BenthamcathánbựcdọcvềtìnhtrạngluậtphápvàtoàánởAnhgiữathếkỉ18.Thayvìhànhnghềluậtsư,anhmuốncảitổluật,muốnlàmchonótrởnênhợplívàdânchủhơn.Nhờgiatàikếchxùcủangườichađểlạisaukhimấtnăm1792,

anhchẳngphải lo lắnggìvề tình trạng tài chánhgiađình.Suốtbốnmươinămdàianhchỉcómỗimộtviệcviếtsách,mỗingàyviếttừ10đến20tranggiấy.Vìchánnhữngkhoảnđiềulichicủaluậthiệnhành,Benthamsaimộthọctròcủamìnhchéplạinhữngđềnghịcải tổbộluậtdânsựcủaanh,rồichoinnhữngnộidungđóthànhnhưmộtbộluậtmới.Benthamlàmộtconngười đầy thiện cảmvàđáng cho ta để í.DânPhápmuốnqua cuộcCáchmạngcủahọphábỏcácgiaicấpưuđãitănglữvàquýtộcnhưthếnào,thìBenthamcũngmuốnxãhộiAnhphảiđượctựdovàphóngkhoángnhưthế.Ôngnghĩtớicáccảicáchxãhội,dấnthânchoviệctựdongônluận,đưarađềnghịlàmsaochonhàtùtrởnênnhânbảnhơnvàyểmtrợphongtràonữquyềnvừachớmnở.

điểmxuấtphátcủaôngluậtgianàyrấtđơngiảnvàquyếnrũ:Hạnhphúclàtốt,bấthạnhlà

xấu!Nếu điều này đúng, thì Triết học và nhà nước cũng cần đi theo conđườngđó.Mụctiêucủaxãhộilàphảigiảmthiểutốiđalượngbấthạnhvàtănggiahạnhphúcchotấtcảmọingười,hoặcítrachođạiđasốngười.Mộtbiệnphápcàngtạorađượcnhiềuhạnhphúcbaonhiêu,nócàngcóíchvàtốtbấynhiêu.NguyêntắcnàyBenthamgọilàchủnghĩaDuylợi.Khiôngchếtgiàvàonăm1832,têntuổicủaôngđãđượccảthếgiớibiếtđến.Dùôngtựcoimình làngườicókhuynhhướng tựdo,nhữngnhàcáchmạngPhápvànhữngngườicộngsảnPhápsaunàyrấtcócảmtìnhvớithuyếtcủaông.VàbatiểubangởHoa-kì,NewYork,NamCarolinavàLouisanađãchấpnhậnchomìnhbộluậtmàôngđãkhởisự.

Hạnhphúclàtốt,bấthạnhlàxấu,nguyêntắcnàyxemrathậtthuyếtphục.ThếtạisaotakhôngdùngnóápdụngchocôBacủatôi?Trướchết,bàcôtôichẳngmang lại cho trần gian chút hạnh phúc nào cả. Cô chỉ có làm hại,chẳnghạnlàmhạinhữnggiađìnhbêncạnhvàchobácđưathư.Sốtiềntrongnhàbăngcủacôcũngchẳngmanglạisựtốtlànhnào.Giảnhưtôicósốtiềnđó,tôicóthểlàmđượcbaonhiêuđiềulợichochínhtôivàchonhữngngườikhác!Chẳnghạntôisẽgiúpchoôngbạnbácsĩcóbệnhviệnchữatrịcáctrẻembịungthưmáu.VàgiúpchomộtcôbạnđangdấnthângiúpchocáctrẻbụiđờiởBa-tây.Nếutôicósốtiềncủacôtôi,tôisẽchuyểnchohaingườiđó trênmột triệuđồng.Vànhưvậy,đùngmột lúc,cóbiếtbaonhiêuhạnhphúcnởdậytrongtrầngian!TôinhưthấytrướcmắtnụcườicủacácemlànhbệnhvàcủacácemvôgiacưởBa-tâyđượcđihọclạinhờtiềntôicấp.

để giấcmơđó được hiện thực, chỉ còn cómộtmột việc…Không, khôngnhữngtôiđược

phéplàm–màtôiphảigiếtbàcô!LàvìnếuBenthamcólí,thìtôiphảiloạicáivậtcảngiànuaấyđi.Chỉcómộtđiềuduynhấtphảinghĩngợi,làlàmsaochocôbướcquathếgiớibênkiamộtcáchnhẹnhàngêmthắmvàkhôngbiếtđượckẻchủmưu.Ôngbạnbácsĩcủatôitrênđâyhẳnsẵnsàngchocômộtmũichích,vàbiếtđâunhưthếsẽtránhđượcchocômộtcáichếtgiàđauđớnvề sau.Chẳngcònai phải khóc lóc.Vàhẳn cácgiađìnhnhàbên sẽ sungsướng,vìbàgiàchếttiệtkiakhôngcònnữa!Họgiờđâyantâmlàmvườn,bácđưathưantâmlàmnhiệmvụmình,ôngbácsĩcấpgiấychứngnhậnđólàmộtcáichếtbìnhthường,vàchẳngaiquantâmđiềutra.Sựviệcđơngiảnvàrõràngnhưbanngày.Phảichăngtrongtrườnghợpnày,tôiphảigiếtmộtngườivìbổnphậnđạođức?

Chúngtacẩnthậnlượclại luậnchứngmột lầnnữa:Nếutôigiếtcô tôi,đểcứucácembébệnhtậtvànghèođói,thìrõràngđólàtôiđãtạoramộtcânđốitốiưugiữahạnhphúcvàđaukhổcủanhữngngườitrongcuộc.điềuđócũngcónghĩa:Hạnhphúcmởrachonhânquầnđóbiệnminhchoviệclàmxấucủatôiđốivớimộtcánhân.Tớiđây,khôngcógìkhóhiểu.NhưngôngBenthamsẽnóigì,khitôidùnglíthuyếtcủaôngđểbiệnminhchoviệcgiếtngười?Quáilạ,ôngđãkhôngviếtmộtchữnàovềhậuquảrấtgầngũivớitriết thuyếtnàycủaông.Tấtcảnhữnggì tôibiết, là (chođếnnay)ôngđãkhôngchủtrươngđầuđộcbàcôđểhưởnggiatài,vìthậtrachẳngcầnlàmchuyệnđó.Vàôngcũngđãkhôngviếtnhững lờikêugọiđánhđổđộc tài,đánhđổđámđạiđiềnchủvàbọnbóclộtbấtnhân.Ônglàngườicótinhthầntựdo,vàôngđãđểchongườitatựdotheohaykhôngtheothuyếtcủaông.

Nhưngvớitôi,điềuđókhôngđủ.Tôicứsuynghĩmãi,khôngbiếtBenthamsẽnóigì,khingười tagiếtngườichỉvìsựcânnhắcgiữađaukhổvàhạnhphúc.

Lúctôimườihaituổi,lầnđầutiênđượcchamẹkểchonghevềnhữngtrạitậptrungcủaQuốcXã,trongđótámtriệumạngngườiđãbịgiếttànnhẫn.Lúcđótôitựhỏi,tạisaolạichẳngcómấyainghĩtớiviệcgiếtquáchHitler,để ngăn cản cái đau khổ kinh hồn đó. Với quan điểm của Bentham thìchuyệnnhưhainămrõmười:đượcphépgiếttênbạochúavớinhữngtrạitậptrungvàchuyêngâyrốihoàbìnhthếgiới,bởivìhậuquảbấthạnhdonótạoralớnhơnbấthạnhcáichếtcủachínhnó.

Quanđiểmnàycóthểápdụngchotrườnghợpcủacôtôichứ?Cáichếtcủacôsẽmởrabaonhiêulàhạnhphúcchung.NhưngởđâycólẽBenthamchỉnhếchmépmỉmcười.Cóthểôngsẽhỏitôiđãcókhinàonghĩtớiđiềunàychưa:Xãhộisẽrasao,nếuthídụbàcôcủatôiđượcthiênhạápdụngtràn

lan?

Hàng triệungười:nhữngkẻhưởnggia tài,nhữngkẻchốngđối,những taychínhtrị,cácôngchủxínghiệplớnvàcảcáctùnhânhayngườitâmbệnhkhông có thân nhân sẽ phải lo lắng, không biết lúc nào đến lượtmình sẽnhậnđượcmũichíchnhẹnhàng.Xãhội sẽhoảng loạnchừngnào?Hoảngloạnđósẽđivàoquảngđạiquầnchúngnhưthếnào?

Cóthểtôigặpmay,vìâmmưucủatôiđốivớibàcôkhôngbịtiếtlộ.Nhưngkhi tôi cho rằng, hànhđộngcủa tôi làhợp lí, thì hànhđộngđóphảiđượcchấpnhậntrênnguyêntắc.Vàkhinóđượcchấpnhậntrênnguyêntắc,thìnóphảicógiátrịchomỗingười.Vàbiếtđâu,cóngàysẽđếnlượttôiphảichết,vìthằngcháumuốnhưởngcáigiatàicủatôi.Vàcảtôinữacũngchẳngcònantâmvềcuộcsốngcủamình.đểnguyêntắcvềhạnhphúctốtvàbấthạnhxấucóthểápdụngđượcmộtcáchcóínghĩa,theoBentham,trướchếtphảirõ:đaukhổvàniềmvuikhôngphảinhưnhữngcon tínhđơngiản,cứ làmphépcộngtrừrồiraquyếtđịnhvềchuyệnsốnghaychết.Nếunhưthế,xãhộisớmmuộnsẽsụpđổ.

điềuđóđúng.Nhưngphảichănghainguyên tắccănbản trong triết thuyếtcủaBentham

phùhợpvớinhau?Mộtmặt,hànhđộngtốtlàhànhđộngđưatớimộtlượnghạnhphúclớn.Mặtkhác,Benthamlạicoiviệcgiếtngườilàmộttrườnghợpngoạilệ.Nhưngôngđãchẳngđưaranhữnglídođạođứcthậtthuyếtphụcnàochosựngoạilệđó.Nhưvậy,lídochốnglạiviệcgiếthàngngànngườiphiềntoái–vàcảchốnglạiviệctratấnngười–chỉlàvìđểgiữổnđịnhchoxã hội, chứ không phải là do đạo đức cá nhân. Ngược lại với điểm này,ImmanuelKantđãgánchomỗingườimộtNhânphẩm,nhânphẩmnàycógiátrịvượttrênmọigiátrịkhác.Theođó,„mộtmạngngườikhôngthểđemracânnhắcvớimộtmạngngườikhácđược“.

TínhtoáncủaBenthamvềđaukhổvàhạnhphúcvàquanniệmcủaKantvềsựcaocảtuyệtđốicủamạngngườilànhữngmâuthuẫnkhôngthểdunghợpđược.Nhưngcáinào tronghai thuyếtphụchơn?Phảichăngvìđạođức takhôngđượcgiếtHitler,dùđểtránhđượcnhữngđaukhổvàbấthạnh?PhảichăngtínđiềuvềnhânphẩmcủaKantởđâyvẫncógiátrịtuyệtđối?Trongnhữngtrườnghợpkémhạihơn,nhưtrườnghợpcôBa,vấnđềlạikhác.Tacóthểnóirằng,dùsaocôBakhông tíchcực (aktiv) tạo raquánhiều thiệthại.Và cái khác biệt giữa hành động tích cực và sự đểu giả tiêu cực nàykhôngphảilàchuyệnnhỏnhặt,nhưtrongbàitrướcchothấy.Khôngphảilà

chuyệnnhỏ,cảnơiviệcđánhgiánạnnhâncũngnhưtrongviệcđánhgiáthủphạm.NhưngđốivớiBentham,khôngcósựkhácbiệtnày–ítnhấtvềphíathủphạm.Chắcchắnôngcóthểsẽlàmcảhai:cảbẻghilẫnxôngườiđànôngtrêncầuxuống.BởivìDuylợicủaôngchỉquantâmtớicáilợiđạođứccủamộthànhđộngmàthôi.Vànhưtađãthấy,ởđâychẳngcókhácbiệtnàogiữaviệcchủđộnggiếtngườivàviệcphảichấpnhậncáichết.Nhưngconngườirõràngkhôngphảichỉlàmộtconthúlô-gích,nhưcôngthứclô-gíchcủaBentham.Còn có những nguyên tắc đạo đức khác quan trọng hơn sựcôngbằng/cônglí–vàchủnghĩaDuylợicònphảigiảiquyếtđiểmnày,làkhôngaiđượcdiễngiảicônglítheoquanđiểmriêngcủamình(domìnhcảmnhận).Nhưngdùsaoconngườivẫncónhữngtrựcgiáckhôngthểcoithườngvàchúngkhôngthểdễdàngtáchkhỏiđạođứcđược.đạođứcvàluậtphápkhôngđặtnềntrêncáctrựcgiác,nhưngdùvậy,chúngcũngkhônghoàntoàntáchbiệtkhỏitrựcgiác,nếukhôngchúngsẽthànhrabấtnhân.

Nhưvậy,hãyđểchocôBasống.Vàtanêntránhlấythướclợihạimàđogiátrịmạngsống.Nhưngvẫncòncâuhỏigaigócchưacótrảlờirõràng,đólàlàmsaobiệnminhGiá trịcủacuộcsốngmộtcáchkhác.Giá trịđóđến từđâu?Vànóbắtđầutừđâu?

•SựhìnhthànhcủaPhẩmgiá.Pháthailàchuyệnhợpđạođức?

Trongdạmẹ

BướcđầucủaNhânphẩm

Pháthailàmộthànhđộnghợpđạođức?

Bạn thử đưamình vào trường hợp sau đây:Bạn vào bệnh viện thămmộtngườibạngái.Bạnbướcvàothangmáy,nhưngvìkhôngnhớbạnmìnhnằmởđâunữa,đànhnhấnđạinút,vàthangđưabạnvàomộttầnglầu,trongđódànhchonhữngngườitựnguyệngắnthânthểmìnhvàomộtbệnhnhânthậptửnhấtsinhđểcứusốnghọ,nếukhôngcósựgiúpđỡcủangườingoài thìbệnhnhânphảichết.Nhưngbạnkhôngrõđầuđuôirasaocả.Saumột lúcngồi trongphòngđợi,bácsĩmờibạnvàovàchíchchobạnmộtmũi thuốcgâymê.Khibạntỉnhđậy,thấymìnhnằmtrênmộtgiườngbệnh,nốiđầydâynhựavớimộtngườibệnhnằmgiườngbên.Bácsĩchobạnhay,bệnhnhânđólàmộtnhạcsĩvĩcầmtrứdanh,nhưnganhtabịhoạithận,vàchỉcóthểsốngđượckhiđượcnốihệthốngtuầnhoànmáuvớimộtngườicùngloạimáu,vàbạnchínhlàngườicócùngloạimáuđó.Bệnhviệncứtưởngđâylàmộtsựtựnguyệncủabạn,họrấttiếcchosựhiểulầmnày.Nhưnghọsẵnsàngtháodây,vànhưvậyngườinhạcsĩkiasẽchết.Tuynhiêncũngcómộtcáchkhác:Nếubạnđồngígiữdây,thìsauchíntháng,anhkiasẽbìnhphụcvàbạncóthểtháodâyantoàn.Bạnsẽquyếtđịnhnhưthếnào?

Quảlàmộtchuyệnkhótưởngtượng,mayrachỉcótrongmộngmàthôi.Vàbạncònnói,bệnhviệnnàodámkhơikhơichíchthuốcmêngườitanhưthế.đúng,bạncólí.Nhưng,vớinhữngtrườnghợpđạođứcbếtắcdocáctriếtgiavànhàtâmlíđưaranhưthế,thìvấnđềkhôngphảilàcácchitiết,màquantrọnglàchuyệnnguyêntắc.đâylàcâutruyệncủabàJarvisThomson,giáosưTriếtđạihọcdanhtiếngMIT(MassachusettsInstituteofTechnology),đãđượcsửađổiđiđôichút.Vàđâylàcâutrảlờiquantrọngquyếtđịnh:Bạnlàngườirấttốt,sẵnsàngtựnguyện–ởđâybạnhoàntoànkhôngbịbóbuộcgìhếtvềmặtđạođức-chấpnhậnnốimáuđểcứumộtngười.Cólẽsaukhiđọcđầuđềcủabài,bạnđãmườngtượngraphầnnào.đâykhôngphảilàchuyệncủamộtnhạc sĩgiả tưởngnàocả,mà làmộtcáigì chungchung:Bạnbấtngờ,cựcchẳngđãhoặccókhibịbạohànhđưađẩyvàomộthoàncảnhphảitrựctiếpmangtráchnhiệmthểxácđốivớimộtmạngngườikhác.Vàhoàncảnhtươngtựthườngxẩyranhất,đólàtrườnghợpmangthaingoàiímuốn.

Mộtphụnữmangthaingoàiímuốn,theoThomson,cũnggiốngnhưtrườnghợpcủangườibấtngờbịnốidâyvàongườinhạcsĩ.Bạnkhôngbuộcphảitrách nhiệm cho sự sống của anh nhạc sĩ thế nào, thì người phụ nữ cũng

không bị buộc trách nhiệm với bào thai ngoài ímuốn đang lớn lên trongmìnhthếấy.TheobàThomson,ởđâyquyềntựquyếtcủangườiđànbàquantrọnghơncái tráchnhiệmcựcchẳngđãđốivới sự sốngcủamộtkẻkhác.Lậpluậnnàyđãtrởthànhrấtphổthông.Nókhơiíchophongtràonữquyềnđưarakhẩuhiệu:„Bụngcủa tôi thuộcquyền tôi!“.Nhưngdùchính tasẵnsàngchấpnhậnkhẩuhiệuđó,lậpluậncủaThompsoncũngchưahẳnvững.Tathửtưởngtượng,cómộtngườisắpchếtđóitrườnđếnxinăntrướccửanhà ta.VớibàThomson ta có thểnói rằng:Nếu ta chongười sắpchếtđóchútgìđểăn,thìđólàđiềurấttốt.Nhưngtronghoàncảnhnàytahoàntoànkhôngbuộcphảimangtráchnhiệmgìđốivớingườixinănsắpchếtđó.Chắcchắncónhiềungườisẽkhôngchấpnhậnlậpluậnnày.Vàluậthìnhsựởđứccũng cómột khoảnkết ánviệc „cố tình từ chối sựgiúpđỡ“ (unterlasseneHilfeleistung)này.

Gặpphảimộthoàncảnhngoàiímuốn,khôngphảilàlídochínhđángđểtatừchốitráchnhiệm.Màvấnđềphảitùytừngtrườnghợp.Tìnhtrạnglưỡngnanvớianhnhạcsĩvĩcầmnhưvậysẽdẫntớibếtắc,vìnókhôngthậtsựđưarađượcmộtnguyêntắcthuyếtphục.Cáithiếusótlớnnhấtcủathídụnàylàmộtlỗichuyênmônquantrọng:Ngườinhạcsĩởđâylàmộtngườiđãtrưởngthànhvớiđầyđủcáckhảnăngtâmtrí.Cònmộtcáiphôihaybàothaithìthếnào?Vớimứcđộgiácquanhạnchếnhưthế,chúngcómộtquyềnsốngbấtkhảxâmphạmkhông?để trả lờicâuhỏinày,dựa trênnhữngkiến thức từcácbàitrước,chúngtacóbagiảipháp:Kháiniệm„Nhânphẩm“củaKant,chủ thuyết „Duy lợi“ của Bentham và chủ trương „Trực giác đạo đức“(intuitiverMoralsinn)củaHauser.

HãybắtđầuvớiKant.Trongtácphẩmđồsộcủaôngchỉcómộtcâuđềcậptớithaiphôi,màlạilànơiôngbànvềluậthônnhân.Kantviết:thaiphôilàmộtthựcthểvớiđầyđủnhânphẩm.Nếukhôngnhưthế,thìtasẽphảixácđịnh,đâulàthờiđiểmbắtđầucủatựdovàphẩmgiácủaconngườikhicòntrongdạmẹ.Vấnđề này rất ư là phiền toái.Là vì theoKant, thiên nhiênkhông tự í thứcđượcmình,nênnócũngkhôngcó tựdo.Nhưng tựdovànhânphẩmđivàoconngườilúcnàovànhưthếnào?TrảlờicủaKant:Tựdocủathaiphôidựatrêntựdocủabốmẹ.Làvìbốmẹđãtạonênthaiphôimộtcáchtựdotrênnềntảngmộtgiaokếttựdo,đólàhônnhân!Kếtquảcủakếthợp tựdonày làmộtbào thai tựdo.Lập luậnnày cũngcónghĩa:Chỉ cónhữngthaiphôinàođượctạothànhtrongtựdoquahônnhânmớicónhânphẩmđầyđủvà tựdo.Vớicáinhìnngàynay,quanđiểmnàyquả lạ lùng.NhưngKantđưarađịnhnghĩađólàđểphảnứnglạimộtvấnđềcủathờiôngsống. Năm 1780 ông Adrian von Lamezan, thành viên Hội đồng tỉnhMannheimđã đưa ramột câu hỏi có thưởng (100đồng tiền vàng): đâu là

phươngcáchkhảthi tốtnhấtđểchặnđứngviệcgiết trẻem?Âmvangcủa400lá thưtrả lời thật lớn, làvì trongthếkỉ18việcphá thaivàgiết trẻsơsinhlàchuyệnthườngngày.Lídocủađasốtrườnghợpnàylàdonạnconhoangcủa cácôngchủvớiđầy tớgái củahọ.Vấnđềphảigiải quyết cấpbách, làvì lúcđóchuyệngiết trẻsơsinhngoạihôn làđiềucấmkị,nhưngthựctếxẩyrathìaicũngbiết.Ởmộtchỗkhácbànvềluật,Kanttỏrathôngcảmphầnnàođốivớiviệcgiếttrẻnày.Vìtrẻsơsinhngoạihônkhônghoàntoàntựdo,nhưng„bịđưa(nhưmộtthứhàngcấm)“vàolòngmẹ,nênKantcoiviệcgiếttrẻnàycũngnganghàngvớinhữngtộigiảmkhinhkhác,chẳnghạnnhưgiếtngườitrongmộtcuộcđấukiếmtayđôi,nênôngđềnghịcómộtbảnánnhẹchonhữngtrườnghợpnày.

LậpluậncủaKantngàynaykhócóthểchấpnhận.Lídochẳngphảichỉvìcónhữngđứatrẻngoạihônđượctạonêntrongtựdovànhữngđứatrẻdohônnhântạorangoài ímuốn.Vấnđề là:VìKantchỉcăncứtrênhônnhânđểbiệnminhchonhânphẩmcủađứacontrongbụngmẹ,nênôngđãkhôngthểkếtánviệtgiếtcáctrẻngoạihôn.Vàđôikhicảkhôngthểkếtánviệcgiếtnhữngngườingoạihônđã trưởng thành!Nhưvậy theocáinhìnngàynay,lậpluậnnhấtthiếtphảibảovệnhữngthaiphôi(dohônnhântạora)củaKantquảkhiêncưỡng.Màcũngchẳngcóai,trongcuộcbànluậnvềpháthaihômnay,nạiđếnquanđiểmcủaKantvềsựđánhgiákhácnhaugiữathaiphôivàtrẻsơsinh tronghônnhânvàngoàihônnhân.Nhưngnếukhôngmuốnápdụnghệluậncủaông,thìtạosaongườitahiệnnayvẫncoilậpluậncủaKantvềnhânphẩmcủacácthainhi(dohônnhântạora)làcógiátrị?Lậpluậnnàythậtrađãxưacũrồivàtachỉcóthểhiểunótheothờiđạilúcđó.

Bướcsanggiảiphápthứhai,thuyếtDuylợi.Làmộtngườiduylợi,tôinêulênchomìnhhaicâuhỏi:Thứnhất:Phôihaythaiđãcókhảnăngcảmnhậnđauđớnhaysungsướngchưa?Thứhai:Cáigìquantrọnghơn,hạnhphúcvàđaukhổcủathaitrongbụnghayhạnhphúcvàđaukhổcủangườimẹ?

Đểtrảlờinhữngcâuhỏiđó,trướchếtchúngtaphảiđồngívớinhauvềgiátrịcủathaiphôi.KhôngmộtkẻduylợinàochiasẻquanđiểmcủaKantvềgiátrịsựsốngcủathaiphôituỳthuộcvàocuộchônnhântựdocủabốmẹcả.Nhưvậy,thaiphôicócònlàmộtconngườinhấtthiếtđángđượcbảovệnữakhông?Câutrảlờisẽlà:Không.ThaiphôichưaphảilàmộtconngườithuộcvàoloạiHomosapiens.Nóchưaphảilàmộtconngườivớiđầyđủgiácnăngđạođức,nênnókhôngphảilàmộtconngười.Nhưngnhưvậythìconngườilàgì?Dođâutôinhậnbiếtđólàconngười?QuanđiểmvềviệcnhậndạngconngườikhôngdochínhBenthamđưara.đốivớiông,bấtcứmộthànhvinàomanglạihạnhphúclớnnhấtchonhiềungườinhất,thìhànhviđólàtối

ưu,xétvềmặtđạođức.Benthamchẳngđềcậpgìtớiconngườicả.Nhữngngườikế tiếpôngvề saunhận rađiểmyếu trong thuyết củaôngvàhọcốgắng sửa.Họ bắt đầu với câu hỏi, hạnh phúc là gì? TheoBentham, hạnhphúclàkinhnghiệmkhoáilạctrongnghĩarộngnhất.Nhưngngườihọctrònổidanhnhấtcủaông, triếtgiavànhàchính trịvớiquanđiểmtựdoJohnStuartMill,khôngtánđồnglậpluậnđó.ÔngmuốngiảithoátthuyếtDuylợirakhỏilờichêtrách,làquanđiểmHạnhphúccủaDuylợiquávậtchấtvàmùmờ.VìthếMillđưaniềmvuitinhthầnlêncaohơnthúvuithểxác:„ThàlàmộtSocratesbấtmãncònhơn làmộtconheosungsướng“.Nhưngkhiđánhgiátinhthầncaohơnthúvuithuầnthểxác,thìtinhthầncủamộtconngườitrưởngthànhvớinhiềunăngkhiếusẽlàmộtcáigìđócógiátrịhơnmộttrẻsơsinhhaymộtconngựa,chẳnghạn.Vànhưvậy,chỉcónhữngaivớinhiềuướcmuốnphứctạpmớilà„người“.Thếhệnhữngngườiduylợikếtiếpđưaquanđiểmđóvàohọcthuyếtcủahọ.Khôngnhữnghọquantâmđếnnhữngnguyệnvọngsơđẳngcủacácsinhvật,màcònđánhgiánhữngướcvọngphứctạpcủaconngườirấtcao,caođếnnỗichúngnhấtthiếtphảiđược quan tâm. Trường phái Duy lợi này được gọi làDuy lợi- Ưu điểm(Präferenz-Utilitarismus).Vàgầnnhư tất cảmônđệ tân thời củaBenthamđềucoimìnhthuộctrườngpháinày.Theoquanđiểmcủanhữngnhàduylợivốncoitrọngnhữngưuđiểmcaocấp(cácướcvọngvàíđịnh),thìkhôngaiđượcquyềngiếtmộtngười(kểcảgiếtcôBa!)–nhấtlàkhôngđượcgiết,baolâungườiđócòncómongướcđượcsống.

Cònthaiphôitráilạikhôngcónhữngmongướchayíđịnhphứctạp.Cólẽchúngcómộtbảnnăngmuốnsống,nhưngbảnnăngnàykhôngkhácchibảnnăngcủacon tắckè.đốivớinhữngngườiDuy lợi–Ưuđiểm,chẳngcógìngăncấmhọgiếtthaiphôicả.Hẳnnơiphôi,ởmộtgiaiđoạnpháttriểnnàođó,đãcómộtÍthức,nhưngÍthứcnàycũngkhôngkhácgìnơiconheohayconbò,màtavẫncứgiếtđểănthịt.Theocáibiếtcủachúngta,phôikhôngcósựtựíthứctheonghĩalàcónhữngíđịnhvànguyệnvọngphứctạp.Nhưvậyđâylànguyêntắc:Cóquyềngiếtcácphôitrongmọigiaiđoạnpháttriểncủanó–nhấtlàkhiviệcgiếtđóđưađếnhạnchếtốiđasựđaukhổcủangườimẹhoặclàmtănghạnhphúccủabà.

đólàchủtrươngDuylợi.Rõrànglậpluậncủahọsángsủahơnquanđiểmvềnhânphẩm

củaKantnơicácphôidohônnhântạora.Nhưnglậpluậnnàycũngcónhiềuđiểmyếu.Tacóthểbảorằng,thaiphôicólẽcũngkhôngkhácgìcontắckèvề mặt tâm trí. Nhưng trong nó chứa đựng tiềm năng của một AlbertEinstein.Nếukhôngbịgiết chết,ngàynàođónó sẽ làmộtconngườivới

nhiềumongướcvàíđịnh.Phảichăngnhưthếnóđãcótiềmnănglàmmộtconngười? đúng.Nhưng lập luận này thoạt nhìn không cómấykhả năngthuyếtphục.Làvìtiềmnăng,nóichung,khôngphảilàmộttiêuchuẩnđạođứcđángkể.Aicoitrọngtiềmnăngsựsốngconngười,ngườiđóphảikếtánngaychuyện thủdâmvàngừa thai, nhưGiáohội cônggiáođang làm (dùrằnghọchỉmớicấmtừmột trămbốnmươinămnay).Thídụsauđâychothấyrõhơnsựkhácbiệt:Bạncóthậtsựchorằng,việcthẩymộtcongàđangsốngvàonướcsôicũnggiốngnhưthẩymộtquảtrứngvàođókhông?Tiềmnăngvìvậykhôngnóilêngìhếtvềcảmnhậnhạnhphúchayđaukhổhiệntại,vànócũngchẳng tạo ra tình trạng í thức.Nhưvậy,nó thực sựkhôngphảilàmộttiêuchuẩntrongliênquanvớicâuhỏivềđạođức.

Nhưngcũngcónhữngphảnđốikhác.MộtthiếusótlớncủaDuylợilàsựcânnhắchậuquảcủanó.Làvì,đểcóđượcmộtcânnhắchợplígiữahạnhphúcvàđaukhổ,tôiphảiquantâmtớivàthấyrõđượccáchậuquảcủaquyếtđịnhcủatôi.Nhưngviệcnàykhôngdễ.Ngaytrongcácvấnđềriêngtưđơngiảnđãkhómànhậnra,đâulàđiềutốthơn(chotôi)rồi:TốinaynênđidựsinhnhậtcủaanhbạnhaytớinghenhàvănXnóichuyện?Làmsaobiếtđược,cáinàorốtcuộcsẽmangđếncho tôinhiềuniềmvuihơn?Nóichiđếnnhữnghoàncảnhđạođứcphức tạp, thậtkhómànhìn thấy trướcđượcnhữnghậuquảcủachúng.Aibiếtđược,mộtphụnữpháthairồisẽhốihậnvìviệcmìnhlàm?Cóthểtâmthầnchịtasauđósẽtrởnênvữngvànghơn?Cònngườiđànôngtạorabàothaiấysẽnghĩgì?Cóthểviệcpháthaisẽlàmcholiênhệgiữahaingườiranặngnềhơnhọnghĩ?đólàcáirủirotrongcuộcsống,màmộtnhàDuylợicóthểphải trả lời.Nhưngđónhất thiếtkhôngphải làmộtlậpluậnbiệnminhchomộtcấmđoánpháthaichung.

Lậpluậnmạnhnhấtchốnglạiquanđiểmduylợi:Nếuđúnglàmộtthaiphôichẳngcầnđượcbảovệchútnào,vìnóchưacóđượcnhữngmongướcvàíđịnh phức tạp, và như vậy cũng không phải là một con người – thì phảichăngmộttrẻsơsinhcũngrơivàohoàncảnhnhưthế?Mộtđứatrẻchỉtrởthànhmộtconngườitựdovàđủtựí thức,khinólênhai tớibatuổi.NhưvậyDuylợi–Ưuđiểmđãquênmấttrẻconvàchophépkhôngnhữngpháthaimàcòngiếtcáctrẻemchotớibatuổi?

Phảnđốinàyrấtnặngkí.Trongthựctếcónhữngnhàduylợi-ưuđiểmcổvõchogiátrịsựsốngbắtđầutừhaituổi.Nóivậy,nhưngkhôngphảilàhọchophép giết vô tội vạ các em đến hai tuổi, nhưng họ cũng đòi hỏi phải cónhữnglídochínhđáng.Nhưnglídochínhđángởđâykhôngnằmnơigiátrịvốncócủamộtconngười.Chúngnằmnơicáchậuquảxãhội.Cáctrẻnhỏgầnnhưluônluôncómộtgiátrịlớnđốivớibốmẹvàngườithâncủachúng.

Và các trẻ không có được giá trị đó, chẳng hạn các em vô gia đình sốngtrongcácviệnmồcôi,cũnglànhữngđốitượngcầngiúpđỡ,chúngítracũngcóquyềnđượcxãhộibảovệ.Nhưngquảkhôngdễchomộtngườiduylợi-ưutiênkhiphảitrảlời,tạisaosựbảovệcáctrẻemnàylạilớnhơnsựbảovệsúcvật.Trongcảhai lãnhvực, tacó thểnóirằng,mộtxãhộikhôngchămsócmà lại tỏ racoinhẹcác sinhvật,xãhộiđóđang trởnên thôbạomộtcách nguy hiểm. Nhưng đó không phải là một biệnminh vững vàng choquyềnsốngcủacáctrẻem.TửhuyệtcủaDuylợi-Ưuđiểmlàchỗnày.

TabướcsanggiảiphápcủaMarcHauser,ngườivốnchủtrươngtrongmỗiconngườibình thườngđềucósẵnmộtcáigìnhưgiácquanđạođức,một„trựcgiác“đạođức.Nhưtađãthấy,chủtrươngDuylợicómộtquanđiểmrõràng trong việc phá thai.Nhưng chủ trương này tạo ra những hệ quả,mànhiềungười cảm thấykhó chấpnhậnđược, cụ thể là thiếumột sựbảovệphảicóđốivớicác trẻnhỏ.Khinóiđến„trựcgiác“,cácnhàđạođứchọcthườngdựngtócgáy.CácmônđệcủaKantvàBenthamtứctốcsẽliênminhvớinhauchốnglạimọithứtrựcgiác:đốivớihọ,cảmgiáclàthứchẳngđángtincậy,vìchúngkhácnhaunơi từngngười, tuỳvào tâmtrạngtừnglúcvàthay đổi theo từng nền văn hoá.Do đó, Triết học tây phương đã cố gắngdùnglốibiệnminhduylí(vớisựgiúpđỡcủalítrí)đểchốnglạivàđểcóthểápdụngchomọingườiđược.

TháiđộchốngđốimạnhmẽcáccảmgiáctrongđạođứchọclàgiasảncủacuộcchiếngiữaTriếthọcvàGiáohộiki-tôgiáo.đểthoátrakhỏiảnhhưởngcủa tôn giáo, đa số các triết gia đi tìmnhững lối biệnminh theo lí trí, cốtránhđượccảmgiácchừngnàohaychừngnấyvàhọđịnhnghĩaconngườitheo tríhiểuvà lí trí.Cáinhìn thuần lívềconngười,như tađã thấy trongphầnđầu, là sai.Thânxácvà tâm thầnkhông thể táchxanhau, cũngnhưkhôngcósựphâncáchgiữaíthứcvàvôthức.Vìđạođứcluônluôncóchútpha trộn với cảm giác, nên ta không thể đơn giản thanh lọc nó được. Dĩnhiên một mình cảm giác không thể là khuôn thước giúp ta nên thánh.Nhưngmộtđạođứckhôngchấpnhậntrựcgiácvànhưthếkhôngchấpnhậnnhữngnềntảngsinhlícủacảmgiácđạođức,thìđạođứcđóchắcchắnsẽtệhơncáiđạođứcbaogồmtrựcgiác.

Phảichăngviệcloạibỏcáccảmgiác,nhưtrongtrườnghợpcâutrảlờicủaDuylợivềchuyệntrẻcon,quảthậtlàđiềuhợplí,vìchúngkhônghợpvớilốibiệnminh?Vànữa:Phảichăngviệcđưacảmgiáccônglí,nhưDuylợiđãlàm, lênghếchánhán tốicao, làđiềuhợplí?điềuđócóhợpvớibảnchấtconngườikhông?Mộtbàmẹđứngtrướccănnhàđangcháy,trongđócóđứabésơsinhcủamìnhvàconchódễthương,vàbàchỉcứuđượcmộttronghai

thứđómàthôi;bấtchấpmọitrựcgiácvàcảmgiácyêuthươngvàvìlẽcôngbằng,bàsẽcứuconchó,vìnóxemrakhônvàcónhiềuưuđiểmpháttriểnhơnđứaconsơsinh?

Nếumuốnđưaranhữngquyđịnhhànhxửhợplí,takhôngthểbỏquatrựcgiácđược.Mọinềnđạođứchọckháchquanvàbiếtđiềuđềucũngnghĩnhưthế.Khôngcóđạođứchọcnàomàkhôngchứatrongnónhữnggiátrị.Vàtựbảnchất,cácgiátrịkhôngdolítrínghĩra,nhưngđượctạonênbởicảmgiác.Khi tôi,cũngnhưnhàDuylợi,coicông ích làmộtgiasảnquan trọng, thìđiềunàycóthểhiểuđược.Nhưngđâykhôngphảilàkếtquảcủamộtsựsuynghĩ thuần lí.Mà đúng ra làmột giá trị. điều này trở nên rõ ràng, khi cóngườibảo,hắnlàtêníchkỉvàcôngíchchẳnglàcáithágìcảđốivớihắn.Mốiquantâmcủatôiđốivớithanhânkhôngchỉđặtnềntrênlísự.Vàíchílàmlành(muốnlàmđiềuthiện)củatôitrướcsauvẫnlàmộtchọnlựagiátrị.Nền tảngcuốicùngcủamọiquy luậtđạođứcvẫn làmộtmongmuốnchứkhôngphảilàmộtnhậnthức.

Nhiều triết gia hômnaykhôngmuốnnói tới trựcgiácđạođức, là vì kháiniệmnàyngheraquámangchấttôngiáo.KhikêugọimọiconngườithuộcloàiHomo sapiens bảo vệ sự sống kể từ lúc thụ tinh,Giáo hội công giáokhôngdựatrênnhữnglậpluậnlítrí.Họdựatrênmộtcáigìthuộccảmgiác,cáiđó là ímuốncủaThiênChúa.Chỉngặtmộtnỗi là íChúacó thayđổi.GiáochủPiôIXkhẳngđịnhviệcthaiphôicólinhhồnngaytừlúcthụtinhmớitừnăm1869.Trướcđó,Giáohộichủtrươnghồnchỉbắtđầucó,khithaiphôibiếtcửđộng,cửđộnglàdấuchỉđầutiêncóthểcảmđượccủasựsống.điểmnàycũnggầngũivớiviệccảmnhậntrựcgiác.Làvìsựsốngcảmnhậncómộttầmgiátrịtrựcgiáckháchơnsựsốngđangcóvềmặtsinhlí,sựsốngsinhlínàythườngchẳngđượcbàmẹđểíđến.Nhiềuphụnữngàynayvẫnkhôngbiết làmìnhcó thai tronggiaiđoạnđầu.GiáochủPiôđãphảnứngdựatheonhữnghiểubiếtmớicủaikhoađươngthời.Trongthậpniên1860’ikhoavừamớibắtđầucókhảnăngchẩnthaimộtcáchkhảtín.Giáochủđãcẩntrọngnhưngliềulĩnhmởrộnggiáolícủamìnhtrênsuốthànhtrìnhphôithai.

Từgốcrễhìnhthành,tôngiáolàsựthôngdịchcáctrựcgiácrathànhhìnhảnhvàgiớirăn.Tiếpđến,chúnglàmộtsựsắpxếptrậttựxãhội.Nhưnggiáođiềuvềhồncủathaiphôiđingượclạimọitrựcgiác.Nóphảntrựcgiác.Nókhôngmanglạithuậnlợigìchotrậttựxãhội.Tầmquantrọngdolinhcảmcủagiaiđoạnđầusựsốngconngườituỳthuộcvàogiátrị,màngườimẹvàngườicha(íthơn)cũngnhưnhữngngườithânliênhệgánchonó.Thườngthìphôicànglớnlên,mốiliênkếtnàycàngmạnhhơn.Rồinólạicàngthắt

chặthơnmộtlầnnữaquabiếncốsinhnở.đốivới thaiphôithìđâylàmộtbướcnhảysangmộtchiềukíchmới.đâylàlầnđầutiênnótựlậpvềmặtsinhlí,môitrườngsốngcủanóhoàntoànthayđổi,vàtrongnãonódiễnramộtcuộccáchmạng.Vàsự thường,mộtchiềukíchcảmgiácmớicũngxẩy ranơingườimẹ,ngườicha,cácanhchịvàôngbà,khihọgiờđâyngheđược,thấyđược,sờđượcđứabé.Dùđãcómộtmốiràngbuộcgầngũitrongthờigianthainghén,hiếmcóbàmẹnàonói,mốiràngbuộcvớiconsaukhisinhracũnggiốngnhưsựgầngũilúcmangthai.Nhưvậy,mốigiaocảmđạođứccủachúngtaphầnlớnlàmộtvấnđềliênquantớikinhnghiệmgiácquanvàtớikhảnăngtưởngtượngdocáccảmgiáctạora.Cáctôngiáogìngiữ-giữđượcnhiềuhayít,tốthayxấulàcòntuỳ-cảmthứcvề„đạođứctrựcgiác“này.

Duylợiđượctrựcgiácđiềuchỉnhởhaiđiểm.Trướchết,trựcgiácchothấy,việcpháthaicàngtrễcàngkhókhănhơn.Hiểutheođó, thìmứcchophéppháthaiởđứctrongvòngbathángđầumàkhôngbịcoilàphạmpháplàcóínghĩa.Chodùsựxêdịchtừngàythứ91đếnngàythứ92khôngphảilàmộtbướcchuyểntừchiềukíchnàysangmộtchiềukíchkhác, thìchungchungcũngcóthểnóiđượcrằng,bathángđầulàgiaiđoạntựnhiêntrongđóthaiphôiởtrongtìnhtrạng„sốngthựcvật“,nghĩalàsốngkhôngcóíthức.Thứhai,trựcgiácchobiết,cáctrẻsơsinhvàsơnhicómộtquyềnsốngbuộcphảibảovệ;làvìtrựcgiácgiúptacảmnhậnđượcrằng,sựsốngcủacácemcógiá trị ngang hàng với sự sống củamột con người. Vẫn có những ngườikhôngcóđượcnhữngtrựcgiácnày,nghĩalàhọvôkhảnăngtráchnhiệmvềmặttìnhcảm,nhưngđiềunàychẳngsao.Mọinềnđạođứcđềugặpphảivấnđềnày.Nhưđãnói,khôngphảiaicũngcoicôngíchlàquantrọng;dùvậycác nhà duy lợi vẫn giả thiết cómột cảm nhận (công ích) như thế; trongtrườnghợpnày,nếuđemsosánh, thìcácbảnnăngsinh lí trực tiếpcó thểđángtinhơnlàcácbảnnăngxãhộiđượcrútratừđó.

Quyềnsống,giátrịvàphẩmgiácủasựsống,nhưvậy,khôngbắtđầutừhànhvigiaophốigiữangườinamvàngườinữ.Vìvậychẳngcólídogìđểnói,khôngđượcpháthaitrongbathángđầu.Phôicàngpháttriểnthìvấnđềcàngtrởnênrắcrốihơn.Sựpháthaicàngtrởthànhmộtvấnđềđạođứckhónghĩhơntừthángnàysangthángkhác.Riêngnhữngtrườnghợpngoạilệbấtkhảkhángthìđãcónhữngquyđịnhcủaluậtlệ.Aicảmthấycáirủirotrướcmộtđứacon tậtnguyềnvề tinh thầnhay thểxácquánặng,vàmìnhkhông thểnàochămsócnổi,ngườiđócóthểsẽnghĩtớichuyệnpháthai.Trườnghợpnày,đốivớiDuylợi,họsẽđemnhữngmongước,íđịnhvàtiềmnăngđaukhổcủachamẹlẫncủađứaconlênbàncânđểquyếtđịnh;côngthứcnàyquảbấtnhân,nhưngDuylợikhôngcómộtgiảiphápnàokhácgiảiphápđó.

Quyếtđịnhlạicàngkhóhơnsaukhiđứacontậtnguyềnrađời.Chẳnghạnnhưđứatrẻrađờivớimộtbấttúctimmạch,khiếnnósuốtđờiphảisốnglệthuộcvàomáymóc.Trườnghợpnày,cókhuôn thướcnàohayhơn,ngoàinhữngcảmnhậncủachamẹ,nghĩa làngoàigiácquanđạođức,vànhữngmongướchayíđịnhcủahọxuấtpháttừđó,saukhiđãcóđượcnhữnglờitưvấn khôn ngoan và đầy tình tự? Nhưng những vấn đề như thế từ lâu đãkhôngcònlàvấnđềcủapháthainữa,màchúngđãđụngchạmtớimộtlãnhvựchoàntoànkhác.Chúngđưatađếncâuhỏi,đạođứccóchophéptađểchomộtngườichếthoặcgiúphọchếttheoyêucầucủahọhaykhông?Nếucó,thìtrongnhữnghoàncảnhnào?

•Thờigiờsauhết.Cóđượcphéptrợtửkhông?

Berlin

Thờigiờsauhết

Cóđượcphéptrợtửkhông?

„Warnemündelàmộtđịadanhvui,dễthương.Biểnsóngdạtdào,khôngkhítronglành.Cáchđâynhiềunăm,haimẹconđãmộtlầnranơiBiểnđôngnàyrồi.Sắptới,bàsẽlạiđưaconrađó.Conbàkhôngmuốnnằmdướiđấtnặngnghĩatrang.

Tờquảngcáovềhảitángđểtrênđầutủlạnh.Marie-LuiseNichtcứcầmlênđặtxuống.Mọichuyệnđốivớibàvẫncònxa.Conbàvẫncònnằmtrongcănphònglớnvàđẹpbêncạnhphòngbà.Nócònthở, timvẫnđập,ngườicònnóng.Thỉnhthoảngnómởmắt.đókhôngphảilàmộtngườiđãchết.

‚Conngườiđó’,bàNichtchohay,‚làAlexander,đãchếtcáchđâybốnnăm’.‚CònđâylàmộtAlexandermới’.đốivớiikhoa:đólàmộtconngườikhôngcócáiTôi,khôngcòncảmnhận,khôngcònkhảnănggiao tiếp–vàcũngkhôngcòncơhộiđổikhácnàocả.CònvớiMarieLuiseNicht:đólàđứaconyêucủabà.

Lúcđầu, thỉnhthoảngbànắmchặtbàntaymìnhtrongtúivải,đấmconlialịa,miệnghét:

Contỉnhlại,khôngthểbỏmẹmộtmìnhđược!Giờthìhếtrồi.

đứacongiờđâyxemrachẳngcònđauđớn.Cơbắpcủanómềmra,chẳngtiếtramồhôi,

cólẽcũngchẳngcảmgiácnữa.Từlâu,bàmẹđãquennhìncáimiệngluônluônmởcủacon,thỉnhthoảngcónhữnggiọtnướcmiếngchảyra.Bàcóthểnóivớicon,cóthểvuốtvevàthoabópchonó,cóthểmangnólênxelănđưarangoài,mỗikhitrờiđẹp.Bànghĩcóthểsốngvớiconmãimãinhưthế.Dùvậy,bàmuốnconbàđượcchết.Làvìbàbiếtchắcrằng,conbàkhôngmuốnkéodàicuộcsốngnhờvàodâychuyềnthứcănnhưkia.“

Tuần báoDer Spiegel sốmùa hè 2006 đã viết về số phận củaAlexanderNichtvàbàmẹcủaemnhưtrên.Mộtđêmthángmườinăm2002,cậuhọcsinh chuẩn bị thi tú tài ở Berlin vô tình bị một chiếc xe cán và bị chấnthươngsọnãonặng.Cậuđượcđưavàophòngcấpcứubệnhviện.Mộtphần

lớnvỏđạinãobịhư,khôngcòncóthểcứuvãn.GầnbốnnămdàiAlexanderở trong tình trạng hônmê thức (Wachkoma), chẳng nói năng gì được vàcũngchẳngcònhivọngtrởlạicuộcsốngbìnhthường.Bàmẹtinrằng,chắcchắnconmìnhchẳngmuốnmộtcuộcsốngnhưthế.Nhưngcácbácsĩbệnhviệncươngquyếtgiữ sự sốngđó,vàpháp luậtcũngkhôngchấp thuận lờiyêucầutháodâycủabàmẹ.Vấnđềpháplíthậtrắcrối,chứkhôngđơngiảnnhư thoạt nhìn.Theo luật, khôngbác sĩ nàoởđức cóquyềnkéodài cuộcsốngngượclạiímuốncủabệnhnhân,nhưngvớimộtngườinhưAlexanderthìlàmsaobiếtđượcímuốncủaem.Thayvìđápứnglờiyêucầucủabàmẹ,họtiếptụcgiữAlexandersống.

Bệnhnhânhônmêkhôngcòncócơtỉnhlạilàmộttrongnhiềutrườnghợpkhóxửcholuậtpháp,chonhữngcânnhắcđạođứcvàchocâuhỏivềímuốnvàquyềncủađươngsự.Trườnghợpnày,aiđượcphépcùngquyếtđịnh?đâulàbiêngiớiđượcphépcủabácsĩ?Phảichăngbácsĩcóquyềnchấmdứtsựsốngcủamộtbệnhnhânhếtcơmaysống,bằngcáchtháodâychuyềnthứcănhaychuyềnkhíthở(trợtửtiêucực)?Họđượcphépchíchmộtliềuthuốcgiảmđaumạnhđểbệnhnhânmauchết(trợtửgiántiếp)?Bácsĩđượcphépgiúp bệnh nhân chấm dứt sự sống, thể theo lời yêu cầu rõ ràng của bệnhnhân(trợgiúptựtử)?Vàcuốicùng:Bácsĩđượcphép,thểtheolờiyêucầucủabệnhnhân,chohọmộtliềuthuốchaychíchchohọmộtmũithuốc,đểkếtliễuđờihọ(trợtửtíchcực)?

Luậtởđứccónhữngquyđịnh rõ ràngđốivới trườnghợp trợ tử tíchcực.Luậtlênánlốitrợtửnày.điều216(giếtngườitheoyêucầu)củabộluậthìnhsựcónộidungnhưsau:„Aiđượcxácnhậnlàđãgiếtngườitheoyêucầurõràngvàkhẩn thiết củangườibịgiết,ngườiđó sẽbịkết án tùgiam từ sáuthángtớinămnăm“.Bácsĩnàoquyếtđịnhchochếtmàkhôngcólờiyêucầucủabệnhnhân,ngườiđócóthểbịkếtántộisátnhân.điều216khôngnhữngbảovệcánhântrướcchínhmình,màđồngthờicòncảnngănviệcgiếtngườitheoíriêngcủamình,rồisauđókhaivớitoàánrằng,chínhngườikiađãyêucầumìnhgiết.Mộtràocảnpháplínhưthếrõrànglàđiềutốt.Nhưngcóphảiđềutốttrongmọitrườnghợp?

Dùluật trongcácnướcÂuchâukhácnhau,nhưngchẳngcónướcnàochotớinaytrựctiếpchophépviệctrợtửtíchcựccả.Hoà-lannăm2001vàBỉnăm2002đãchophéptrợtửtíchcựccáchgiántiếp.Theođó,trợtửtíchcựcvẫnbịcấm,tuynhiênnócóthể„khôngbịkếtán“trongmộtsốtrườnghợpthoảmãnđượcnhữngđòihỏicủaluậtđịnh.Hoà-lanchophépkhoảnnàylàđể giải quyết tình trạng trợ tử tích cực vẫn diễn ra âm thầm từ năm1969trongmộtsốphòngmạchbácsĩnướcnày,trongkhiđóđaphầndânchúng

vẫn tánđồngviệccấmđoánchính thức.đây làmộtbiệnphápcũnggiốngnhưviệcphá thaiởđức:nguyên tắc là cấm,nhưngkhôngbị ánphạt, nếuthoảmãnmộtsốđiềukiệnluậtđịnh.Từnăm2001,mộtbácsĩhànhnghềởHoà-lanđượcphépgiếtmộtbệnhnhân,nếu1)bệnhnhânrõràngmuốnđiềuđó,2)cómộtbácsĩthứhailàmcốvấnvànhânchứngvà3)bácsĩthựchiệnphảikhaibáochocôngtốviện,đểcảnhsátcóthểtheodõisựviệc.

Nhữngngườibiệnhộviệcchophéphoặckhôngkếtántrợtửtíchcựcnêulênquyền tựquyết củamỗingườiđểbiệnminhchoquanđiểmcủamình.Theohọ, tấtcảnhữngaicònđầyđủí thứcđềucóquyềnquyếtđịnhvềsựsốngvàvìthếcảvềcáichếtcủahọ.Hiếnphápnướcđứcnóitới„Phẩmgiáconngười“.Phẩmgiánàynhưvậygồmcảquyềntựquyếtvềsựsốnglẫntựquyếtvềcáichết.điềulạ,cảhaiphíachốngvàmuốntrợtửtíchcựcđềudựavàolậpluậncủaKant.Phíachốngnêura„sựbấtxâmphạm“tuyệtđốicủasựsốngconngười,vìconngười,theoKant,mangtrongnómụcđíchtựtại.Khôngđượcphép„làmsai lạcmụcđích“ (verzweckt)củaconngười.Chophépmộtngườinàokhácgiếtmình, cónghĩa làmìnhkhôngcòn làmchủtrênmìnhnữa,mà làđểchomộtkẻkhác làmchủ trênmình.Từmột conngười tựdo,nhưvậy, trởthànhmộtđối tượngsửdụnglệ thuộccủangườikhác.Vàđiềunày,nóinhưAlbinEser,giáosưhưutrívềluậthìnhsựngoạiquốcvàluậtquốctếthuộcViệnMaxPlancktạiFreiburg,cónghĩalà„mụcđíchconngườiđãbịsailạc“.Phảichăngcósựkhácnhauthậtsựgiữaviệctựmìnhsángsuốtquyếtđịnhgiếtmìnhvàviệcmìnhnhờmộtngườikhácgiếtmình,vìmình(chẳnghạnđangnằmtrêngiườngbệnh)khôngthểtựlàmđược?Cóphảingườitađang„làmsailạcmụcđích“củatôi,khihọkhôngchotôichết,dùtôiyêucầuđượcchết?Chúngtabiết,lúcvềgiàKantrấtsợchứngbệnhmất trí (Alzheimer)nguyhiểmđang tớivớimìnhvàđãquyếtđịnh,nếurơivàotrườnghợpđóthìsựsốngchẳngcònínghĩavàgiátrịgìnữađốivớiông.Vìthờiđóchưacócáchìnhthứctrợtửgiántiếptốitânvàviệcchấmdứtchữatrịcũngkhôngkhiếnmộtbệnhnhânmấttríchếtngay,tacóthểnghĩrằng,Kantcólẽhỗtrợchochuyệntrợtửtíchcực,ítrachochínhông.

Mộtlíchứngrõhơnbiệnminhchoviệctrợtửtíchcực,đólàconsốthốngkê.Hàngnăm„DeutscheGesellschaft fürhumanesSterben“ (DGHS),mộthộiởđứcđòihỏiviệctrợtửtíchcực,nhờcácviệnthămdòlấyíkiếnngườidân,vàcótới80%ngườiđượchỏichobiết,họtánđồngviệctrợtửtíchcực.đốivớiDGHS,đólàmộttínhiệurõràng.Họyêucầucácnhàchínhtrịnênthựchiệnnhữnggìđasốngườidânmuốn.Nhưngmệnhlệnhđạođứcvàconsốthốngkêlạilàhaichuyệnkhácnhau.Nhiềunămtrướcđây,đasốdânđứcchốnglạiđồngtínhluyếnái.Vìthế,phảitốngcổnhữngngườiđồngtínhvào

nhàtù,nhưchuyệnđãxẩyrathậttrongthậpniên60’?Nếuđưarathămdòsaubiếncố11.09.2001,hẳnđasốdânđãchốnglạinhữngtínđồbảothủđạoHồivàđòiđuổihọrakhỏinước,nhưngngàynaythìkhôngcóchuyệnnàynữa.Sốthốngkêcũngphảnảnhtìnhcảmcấpthời,vàchúnglệthuộcnhiềuvàocáchhỏi.Bốnnămtrước,DeutscheHospizStiftung,mộtquỹhộiphảnđốitrợtửtíchcực,cũngcómộtcuộcthămdò.Quỹnàykhôngnhữngđưaracâuhỏivềchuyệntrợtửtíchcực,màcòncốgắnggiảithíchchongườiđượchỏi về phương cách và đường hướng chăm sóc những người bệnh ở giaiđoạnsauhết,đểlàmsaochohọcóthểtrảiquagiaiđoạnnàytronganbìnhvàkhôngđauđớn.KếtquảthămdòngượchẳnkếtquảcủaDGHS.Chỉcó35%những ai trước đó đượcnghe cắt nghĩa về chuyện trợ tử tích cực vàcáchthứcchămsóctrênđâytánđồngviệcchophéptrợtửtíchcực.56%tráilại yêu cầu cácbệnhviệnnên cónhữngbiệnphápmạnhhơn chophươngphápikhoachămsócmớiđó.Nhưvậy,chủtrươngduylợi,vốnđitìmhạnhphúcvàđaukhổcủaxãhộiquaconsốthốngkê,quảlàchuyệnkhókhăn.

Lílẽ(giántiếp)thứbađượcđưarađểcổvõchotrợtửtíchcựcởđức:luậtlệhiện nay quá mâu thuẫn nhau. Ở đức mỗi năm có 800.000 đến 900.000người chết, ít nhất hai phầnba sốđó chếtởbệnhviệnhay trongcácviệnchămsóc,cònmộtsốrấtítchếtởnhà,bêncạnhnhữngngườithân.Xemrakhôngcóai trong sốđóchếtvì trợ tử tíchcựcdo taymộtbác sĩhaymộtnhân viên chăm sóc. đó chỉ là xem ramà thôi.Trong thực tế, trong vòngmườinămqua,cóhơn300ngườimuavémộtchiềutừđứcsangThuỵ-sĩ,đểnhờnhữngtổchứcnhưDignitashayEXITchíchthuốcđểchết.Theothuậtngữluậtpháp,đólà„trợgiúptựtử“.KhácvớiThuỵ-sĩ,ởđứckhôngđượcphéptrợgiúptựtử,màcũngkhôngcấmđoánchuyệnnày.Vàviệcbánthuốcđộccũngchưaphảilàtrợtửtíchcực.MộttaybuônđộcdượcZyankalichỉbịkếttộiviphạmluậtmuabánmatuýmàthôi.Nhưvậy,nềntưphápđứcđứngtrướcmộtngãcụt.Nóquánghingờcáctổchứctrợtửthươngmại.Nhưnglàmthươngmạivớichuyệntựtửthìlạihoàntoànkhôngcấm.Triếtgialuậtở Mainz, Norbert Hoerster, nhận thấy có một vấn đề quan trọng trongkhoảng trống luật pháp này; nó hoàn toàn đi ngược lại chuyện trợ tử tíchcực,vốnlàđiềuônghỗtrợ,vớiđiềukiệnphảidựađúngtrênímuốntựdocủangườibệnh.Trongkhicổvũchoviệc trợ tử tíchcựccóđiềukiệnđó,Hoersterđềnghị,ngườinàoxuikhiếnhaytrợgiúpmộtngườikháctựtử,sẽbịxửtùtớinămnăm–trừrangườiđórõrànghànhđộngtheoímuốntựdocủangườikia.LílẽcủaHoersterchủyếudựatrêncácnguyêntắcduylợi-ưutiên,nhưngôngkínđáođưavàođâythêmmộttiêuchuẩnthứhai.Khôngchỉcácướcmuốnvàíđịnhcủangườimuốnchếtlàquantrọng,màcảđộngcơcủangườigiúpcũngquantrọngkhôngkém.Làvìđểxuikhiếnailàmgì,tôiphảicómộtlídonàođó,vàlídonàycóthểmangnhiềuínghĩakhácnhau.

Mộtkhiếmkhuyết thấyrõcủaDuylợi, làchủtrươngnàythườngchỉquantâmtớinhữnghệquảcủahànhđộng,chứkhôngđểígìtớiđộngcơcủahànhđộngđó.Mộtngườilínhnhậnlệnhvịchỉhuygiếtmộttrămngườitrêntrậnđịavàmộttaytộiphạmđánhchếtmộtbàgiàđểcướpcủa,tộicủangườilínhnặnghơn?Mộtđạođứcchỉnhìntheocáchệquảchođươngsựhaychoxãhộimàthôi,đạođứcđóbấttúc.

Gầnnhưtấtcảnhữngngườiduylợi-ưutiênđềutánđồngviệctrợtửtíchcực,vìđiềunàycóthểlàquyềnlợicủangườimuốnchết,vốnthườnglàmộtbệnhnhânnani,khôngcònhivọngsống.Nhữngngườichốngđối,lạthay,cũngnhândanhquyềnlợicủangườimuốnchếtđểbiệnminhchoquanđiểmhọ.đểhiểuđiềunày,cầnnhìnvàotrợtửtiêucựcvàtrợtửgiántiếp.Ởđức,đượcphéptrợtửtiêucực,nếuđóđúnglàướcmuốncủangườibệnh.Khôngbácsĩnàocóquyềnkéodàisựsốngcủamộtbệnhnhânngoàiímuốncủađươngsự.NhữngkhókhănliênquantớiímuốncủamộtbệnhnhânhônmêtađãcódịptiếpcậnquatrườnghợpcủaAlexandertrênđây.Ởđức,trợtửgiántiếpcũngđượcphép.TrợtửgiántiếphayxẩyranhấttrongtrườnghợpterminaleSedierung(antử).Thuậtngữnàymuốnnóilênrằng,bácsĩchữatrịtiêmchoconbệnhchờchếtmộtliềuthuốcgiảmđau,chẳnghạnMorphin,thậtmạnh,đểconbệnhchìmvàocơnmê.Bác sĩ cố làmhếtmình, saochoconbệnhkhôngđauđớn trongnhữngngàygiờcuốicủahọ.đồng thờibác sĩkhôngchoconbệnhchuyềnhayuốngđủnước.Sựthường,vớilốitrịkhôđó,conbệnhsẽchếtvìthiếunướcsauhaihaybangày.Theolốihiểucủalốichữatrịđó,terminaleSedierung(antử)khôngphảilàmộtcáchtrợtửtíchcực.

Antửthườngđượchiểunhưmộtbiệnphápnhânđạothaythếtrợtử.Ởđức,nócũnglàmộtphươngcáchtrợtửgiántiếpthườngđượcdùng,mộtphươngcáchnằmgiữavùngtranhtốitranhsángluậtpháp.Cóbaonhiêutrườnghợpđược trị như thế?Không có số liệu, vì luật khôngbuộcphải khai báo.Vìtranhtốitranhsángnhưthế,nênđôikhicónhữngtrườnghợpnhậpnhằng.Thờigianqua,mộtvàitrườnghợpcốtìnhlạmdụngantửđãbịđưalênbáo,làmdấylênnhữngphêbìnhchỉtrích.Ngườitamuốnbiết,bệnhnhânđãbiếtđếnhậuquảđưatớicáichếtcủalốitrịgiảmđauđóhaychưa,vàconbệnhcóchấpnhậnhaycómuốncáichếtđókhông?Vìthếnhữngngườiphêbìnhchorằng,hàngngànvụtrợtửgiántiếpnàyvẫnđượcâmthầmthựchiệnởđứcchắcchắncònnguyhiểmhơnlàviệcchophéptrợtửtíchcựcnhưngvớisựtheodõigắtgao.

Nhưvậy,chúngtađãnêuracácchứngcứquantrọngnhấtcổxuýviệcchophéptrợtửtíchcựccókiểmsoát trongmộtquốcgiapháptrị.đểtiệntheodõi,tatómtắtlạimộtlầnnữanhưsau:1)Quyềntrợtửtíchcựclàmộtquyền

cănbảncủaconngườitựdo,nólàmộtphầncủaquyềntựquyếtcủahọ.2)Trợ tự tíchcựcđượcđasốdânđức tánđồng,coiđónhưmộtphươngtiệnhợppháp.3)Trợtửtíchcựctrongsánghơnvàdễkiểmsoáthơnlàtrợgiúptựtửhaytrợtửgiántiếp,vànhưvậynênchấpnhậnnónhưcácphươngtiệnđượcphépkhác.

Đốidiệnvớibalậpluậnthuậnđó,cónhữngluậnchứngchốngnhưsau:

1) Phải chăng tương quan tín cẩn giữa bác sĩ và con bệnh, trongmột sốtrườnghợp,sẽbịphávỡ,nếuchophéptrợtửtíchcực?2)Trợtửtíchcựccóphảnlạiquyđiềudanhdự„giúpđỡvàchữalành“củanghềbácsĩkhông?3)Cóthểkiểmsoátvàxácđịnhđượcmộtcáchchắcchắnkhông,rằngconbệnhthựcsựmuốntrợtửtíchcực?4)Aibảovệđượcconbệnhmấttríhoặckẻhônmêtrướcnhữnghậuííchkỉcủangườithân,vốnvìmộtlídonàođóchỉmuốnchohọchết?Hợppháphoáviệt trợ tử tíchcựccókhiếnchoxãhộithayđổicáinhìnđốivớinhữngngườibệnhchờchết,vànhưthếlàmnguyhại tớinhữngđiềukiệncủacuộcsốngchungkhông?5)Nócógây ramộtcuộc„vỡđê“không,khiếnviệcchophép trợ tử tíchcực trở thànhmộtbóbuộcgián tiếp trongviệcsửdụngphươngtiệnnày?Chẳnghạnđể làmhàilòngthânnhânngườibệnhhayđểcáchãngbảohiểmsứckhoẻđỡtổnphíthêm? 6) Như thế việc „tự do chết“ có bị biến thành „mất tự do sống“không?7)Chophéptrợtửtíchcựccódẫntớiviệcnhànướcsẽhạnchếxâydựngnhữngphươngcáchchữatrịtốnkémnhưngnhânđạohơn,chẳnghạnnhưđầutưthêmchongànhikhoagiúpantử(Palliativmedizin)?

Lí do 1) và 2) về tương quan bác sĩ - bệnh nhân có thể trả lời ngay. đâykhôngphảilàmộtvấnnạntriếthọc,nhưngnóxuấtphát từmộthoàncảnhtâmlícánhân.Vànóluônkhácnhau.Cóthểtươngquannàysẽxấuđivìchuyệntrợ tử tíchcực,nhưngkhôngnhất thiếtphải thế.Ngoàira,nếuchophéptrợtửtíchcực,cũngkhôngcónghĩalàmọibácsĩđềucónhiệmvụhaybịbuộcphảigiếtbệnhnhân.Lído3)và4)vềkhảnănglạmdụngcủangườithân.đâylànhiệmvụcủatưpháp.Tưphápphảilàmsaocóđượcnhữngbiệnphápngănchặnhữuhiệu.Lído5)và6)vềhậuquảxãhộivàvềmongđợiquálớncóthểcónơibệnhnhân,đâylànhữngvấnnạntriếthọctrongínghĩabaoquátnhất.Ởđâymởramộtchiềukíchđạođức-xãhộilớnvàquantrọng.Nhưnglàmsaođểtrùtínhvàđoánbiếtđượcnhữnghậuquảxãhội?ỞHoà-lan, từ năm 2001 có ba nghiên cứu lớn về chuyện trợ tử tích cực. Trongkhoảng140.000ngườiHoà-lanchếtởbệnhviện,trêndưới4500ngườichếtquamũithuốccủabácsĩ.Gấpbốnconsốnàychếtnhờantử.Consốtrongcácnămquaítthayđổi.Nhữngngườicổxuýtrợtửtíchcựccoiđólàbằngchứngthuậnlợichoquanđiểmcủamình.Họbảo,chẳngcó„vỡđê“gìcả,vì

sốngườimuốnchếtbằngtrợtửtíchcựckhôngtăng.Nhưngphíachốngcũngnhìnsốliệuđóthuậnlợichomình.Làvìnămnàocũngcóvàitrườnghợpnhậpnhằng, khiến thân nhânvà bảo hiểm sức khoẻ phải đưa nhau ra toà.Ngoàira,ngườitacònnghicónhữngvụgiếtngườimàkhôngbáocáo.Nhưvậy,cácsốliệuthốngkêchotớigiờphútnàykhôngchotamộtcâutrảlờirõrànggìvềkhíacạnhđạođứccủaviệctrợtử.

Chỉcònlído7).Hợppháphoáviệctrợtửtíchcựchẳnsẽlàmchấmdứtcácđầutưvàonhữngphươngtiệnchữatrịđắtđỏ?Mộtcáchtrựcgiác,đasốconngười ta đều cho rằng, chết an tử là cách tốt hơn chết vì chích độc dược.Cảmnhậntrựcgiácnàyđãlàcáigìmọcrễtrongbảnchấttựnhiêncủaconngười,nhưMarcHauserchothấytrongthínghiệmcủaông(XemNgườiđànôngtrêncầu).Giết người cách tích cựckhácvới đểmặc cho chết, dùhaicáchđóđềudẫntớicùngmộtkếtquảnhưnhau.Việccấmgiếtngườicáchtíchcực,nhưthế,khôngphảilàhậuquảcủagiáođiềutôngiáocoisựsốngconngườilà„linhthiêng“.đúnghơn,giáođiềunàylàhậuquảcủamộtlịchsửpháttriểnloàingườicórễsâunơitrựcgiác.Vìthế,việccoithường„tínhlinhthiêng“củasựsống,coinóchỉlàmộtthứsảnphẩmcủatôngiáobấtlựctrongthờiđạingàynay,quảlàmộtlílẽchẳngvữngtínàocả.TrướckhicóKi-tô giáo, lực cản giết người tự nhiên này đã có rồi, dù nó thể hiện vớinhiềuluậttrừởmọithờivàtrongnhiềunềnvănhoákhácnhau.điềuđángđểí,làhầuhếtnhữngngườitánđồngtrợtửtíchcựccũngthấycósựkhácnhaugiữahànhvitíchcựcvàhànhvivôtìnhđểmặc.Dùcónhữngchỉtríchđốivớitrợtửgiántiếp,chẳngcómấyaitronghàngngũchủtrươngtrợtửtíchcựclạicoiviệcchíchthuốcđộclàphươngtiệnthậtsựhayhơn.Vìthế,trợtửtíchcựcchỉlàcựcchẳngđã,nólàphươngthếcuốicùngsaumọiphươngthếkhác.

Từđócóhaihệquả:Nhànướcphảibằngmọicáchhỗtrợngànhitếantửvàcốgắnglàmsaochoviệctrợtửgiántiếpđượcthựchiệncàngnhânbảnvàtrong sángchừngnàocàng tốt.Làmnhư thế cũng làđểgópphần loại trừchuyệntrợtửtíchcực.Làvìchuyệnquantrọngnhấttrongnhữngngàycuốicủabệnhnhânchờchếtkhôngphảinhữngưutưvềikhoa,màlàvềtâmlí.Coitrọngquyềntựquyếtcủaconngười,ngaycảquyềnhọtựđịnhđoạtcáichết củamình, là đúng.Nhưng việc tìmhiểu các hoàn cảnh đưa đến việcmuốnchếtcủahọcũngquan trọngkhôngkém.Hoàncảnhđưađến íđịnhmuốnchếtmớilàđiềuquyếtđịnh,chứkhôngphảilàquyềnđượctrợtửtíchcực.Vìthế,lốitrịgiảmđau(Palliativmedizin:antử)làconđườngnhânbảnhơnchobệnhnhânvàbácsĩchữatrị.

Hệquảthứhai:Việcchấpnhậntrợtửtíchcựccónguycơbiếnphươngpháp

cuốicùngnàytrởthànhmộtphươngpháp„bìnhthường“nhưnhữngphươngphápkhác,đốivớimộtsốtrườnghợpkhôngcólốithoát.Mộtsốthânnhâncóthểsẽgiảmnỗlựcchămsócngườithâncủahọ.Vàcácbệnhviệncóthểcũngchẳngnỗlựcthêmtrongviệcgiúpbệnhnhâncóđượcnhữngngàycuốiđờinhẹnhàng.DùcácconsốthốngkêởHoà-lanchotớinaychưaxácnhậnnỗi loâunày–nhưngtrướccảnhcạnkiệtngânkhoảni tế trongtấtcảcácnướcÂuchâuhiệnnay,quyềntựquyếttrêncáichếtcủamìnhcóthểnhanhchóngđưatớihậuquảngượclại:gâyranơixãhộimộtchờmongquálớn,ítralànhằmbớtgánhnặngchohệthốngbảohiểmitế.

Nhưvậy,vấnđềquantrọngnhấttrongthờiđạingânquỹitếkhôngngừngbịcắtxénhiệnnay là:Nhànướcvàxãhộicoi trọngviệcan tửnhưthếnào?Chính tháiđộnàysẽ tươngđốihoámọiyêusáchmạnhmẽnơiconngườimuốnđòiđượctựdochết.Lúcnàyđây,việccầnkíphơnlàlàmsaocảitiếntừngtrườnghợpcábiệtđangdiễnratrongvùngtranhtốitranhsángcủatrợtử tiêucực, tíchcựcvàgián tiếp trongcácbệnhviện, cònchuyệnphải cómộtlậptrườngrõràngvềmặttriếtlíluậtphápvàđạođứcchochuyệntrợtửtíchcực làđiềukhôngcấp thiết.Nhà triếthọccoi trọngtínhhợplí,khôngmâu thuẫnvàsựminhbạch.Nhưng,đốivớinhàchính trị, thì tráchnhiệmđạođứcxãhộilạilàyếutốquyếtđịnh.Vớihọ,nhữngnhậpnhằngkhóchấpnhậnvềmặtlíthuyếtkhôngquantrọngchobằngnhữngmậpmờcóthểchấpnhậntrongthựctế.

Nhưvậy,quyềntựquyếtcủaconngườisẽbịhạnchế,mộtkhinó(cóthể)tạorachoxãhộinhữnghậuquảbấtnhânvàkhôngthểchấpnhận.Nhưngailàkẻthuộcvề„xãhội“này?Phảichăngchỉcóchúngtamàthôi?Chúngtacó thái độ nào, chẳng hạn, trước những sinh vật biết đau, nhưng chúngkhôngthểnóirasởthíchvàkhôngthểđòihỏiquyềncủachúng?Chẳnghạnnhưcácthúvật?

•Khôngchỉcóthịtvàsữa.Cóđượcphépănthịtthúvậtkhông?

Oxford

Khôngchỉcóthịtvàsữamàthôi.

Cóđượcphépănthịtthúvậtkhông?

Thửtưởngtượng,mộthômnàođócónhữngthựcthểlạtừngoàivũtrụhạcánh xuống hành tinh chúng ta. Những thực thể giống như trong phimIndependenceDaycủaHollywood.Chúngvôcùngthôngminh,vượtxaconngười.Vì loài người khôngphải lúcnào cũng sẵn cómột ông tổng thốngHoa-kìgan lì không sợ chết ngồi sẵn trongmáybayđểgiúpđỡ, vàvì họkhôngcóđủkhảnăngtạoranhữngloạivikhuẩnđểchậnđứngmáytínhcủathựcthểngoàihànhtinh,nênhọđãbịthựcthểlạnàyquiphụctrongnháymắtvàtấtcảđãbịchúngđẩyvàongụctối.Mộtchếđộbạongượckhôngtiềnkhoánghậubắtđầu.Thực thểngoàihành tinhdùngconngười làmvật thínghiệm,chúngthuộcdaconngườiđểđónggiày,làmbọcghếxe,làmtúiđènbin,chúnggomgóptóc,xươngvàrăngconngườiđểbiếnchếtiếp…Chúngăncảthịtngười,nhấtlàthịttrẻemvàsơnhi,vìthịtnàyngọtvàmềm.

Một anh người, vừa được chúng xách từ ngục tối ra để đưa vào lò thínghiệm,latoánglên:

„Tạisaocácngươi làmnhư thế?Cácngươikhông thấychúng tôicócảmgiácvàcũngbiếtđauà?Tại sao lạiđemconcáichúng tôi rađểăn thịt?Các ngươi không thấy chúng tôi đau khổ à? Các ngươi không biết, cácngươilànhữngtênmanrợđộcáckhôngthểtưởngtượngđượcchăng?Cácngươikhôngcólòngthươngxót,khôngcóđạođứcà“?

Thựcthểngoàihànhtinhgậtgậtđầu.Rồimộttêntrongbọnnói:

„Có thể chúng tôi hơi tànnhẫnđấy.Nhưng chúng tôi là loài thôngminh,hữulíhơncácanh,chúngtôi làmđượcnhữngthứmàcácanhkhônglàmđược.Chúng tôi thuộcchủng loạicao trọnghơn, trênhẳncácanh.Vì thếchúngtôicóquyềnmuốnlàmgìcácanhcũngđược.Sovớichúngtôi,thìsựsốngcủacácanhchẳngcógiátrịgì.Dùlốihànhxửcủachúngtôicóthểxalạđôichútđốivớicácanh,nhưngthịtcủacácanhngọtơilàngọt,rấthợpkhẩuchúngtôi“.

Peter Singer là một thanh niên thích suy tư. Nhưng câu chuyện thực thểngoàihànhtinhvàthóiănthịtngườicủachúngtrênđâykhôngphảidoanhnghĩra.Năm1970,vừamớihọcxong,anhtừÚcbaysangAnhquốcđểdạy

TriếttạiđạihọcOxford.Hômđó,anhđangngồitrongphòngănlớncủađạihọcvàđangnhâmnhimiếngthịtbò.Lúccòntrẻ,Singerchẳngthathiếtgìvềchuyện triết học và về chuyện phải sống ra sao cho đúng cả. Bốmẹ anhtrướcởWien(Áo)vàlàgốcdo-thái.CuộctruynãmanrợngườiDo-tháicủaQuốcXãởđứcvàÁođãkhiếnôngbàđưanhautrốnsangÚcvàonăm1938.ÔngbànộicủaPeterbịQuốcXãbắt,đưavàotrạitậptrungTheresienstadtvàbịgiếtởđó.

Singerrấtquantâmtớingànhhọccủamình,đặcbiệtmônđạođứchọc.Anhmuốnbiếtcáigìtốtcáigìxấu,sốngthếnàolàđúngthếnàolàsai.đangkhingồinhấmnhápmiếngsteak,anhquansát thấycậusinhviênngồibênlấymuỗngđẩymiếngthịtramộtbêndĩa,khôngăn.Anhhỏingườiđó–cậusinhviên này có tênRichardKeshen, về sau làm giáo sư Triết ở đại họcCapBretonởCanada-,cóphảithứcănkhôngngonhaysao?Richardtrảlời,anhchẳngbaogiờănthịt.Anhchohay,anhlàngườichaytrường,vìnghĩrằng,ănthịtthúvậtlàđiềuhoàntoànsai.Singergiậtmìnhvìtháiđộdứtkhoátđó.VàRichardyêucầuôngthầythửnêurachoanhnghemộtluậnchứng,chỉcầnmộtluậnchứngthuyếtphụclàđủ,chobiếtviệcănthịtthúlàđiềuhợpvớiđạođức.Singerxinkhấtmộtthờigianđểsuynghĩ.Ngàyhômsau,haingườigặplạitrongphòngăn,vàSingerđãcungcấpchoRichardcâutrảlờitheo yêu cầu. Rồi anh tiếp tục nhâm nhi miếng steak. Nhưng Singer đãkhôngngờ,đólàmiếngthịtcuốicùngtrongđờianh.

Trênđườngtừđạihọcvềnhà,Singervắtócsuynghĩ.Conngườitừmuônđờivẫnăn thịt.Thờihồnghoang,conngườiđãsănvàgiết thúđểăn.Saunày,khiđãđịnhcư,họchănnuôidê,cừu,heo,bòđểănthịt.Nếukhôngcóthịt,conngườitiềnsửvànhiềubộtộcthiênnhiênđãkhôngtồntại.Nhưngmắtanhchợtsánglên,vìnhữnglídomàanhđãnghĩrađóchẳngcóliêncangìtớichínhanhcả.Ngườixưa,hoặcdânEskimos,phảisănhảicẩuđểsốngcòn;nhưngđókhôngphảilàlídođểPeterSingerđượcphépănthịtthú.LàvìtrongmộtnướcnhưnướcAnh,khôngcầnphảicóthịt,anhvẫnsốngđược,vàsốngnhư thếkhôngnguyhạigìchosứckhoẻcả.Singernghĩ tiếp:chosói, sư tử, cá sấu cũng ăn thịt.Nhưng chúng chẳng lưu tâmgì tới chuyệnchúngcóđượcphépănhaykhông.Bởivìnếukhôngănthịt,chúngsẽchết.Khácvớinhữngloàiđó,Singertráilạicóthểtựchọnlựa,muốnănthịthaykhông,tuỳí.Cóthểchọnlựa:đâylàyếutốlàmanhkhácvớinhữngloàithúkhác.Chỗđứngcủaanhcaohơnsưtử,caohơncảheo,bò,gà,màanhhàngngàyđượcnhâmnhithịtchúngtrongphòngăn.Loàingườikhônngoanvàthôngminhhơnthúvật,họcómộtngônngữrấttinhtế,cólítrívàbiếtsuynghĩ.Nhiềutriếtgia thờicổ, thời trungvàcảthờinaycũngđãnói:Nhữngcáiđólàlídođểngườiđượcphépănthịtthúvật.Conngườibiếtđiều,còn

thúvậtthìkhông.Conngườicógiátrị,cònconvậtthìkhông.Nhưngcóthậtlàloàitinhkhôncógiátrịhơnloàikémtinhkhônkhông?DùSingerkhôngbiếttớicâuchuyệngiảtưởngvềcácthựcthểngoàihànhtinh,nhưngtrongôngđãdấylênmộtsựphẫnnộ,khôngkémnỗibựctứccóthểcócủanhiềuđộcgiảkhiđọccâuchuyệntrênđây.Lídolàvìhànhvivôđạođứccủacácthựcthểngoàiđịacầucókhácchilốicưxửcủaconngườiđốivớiloàivậtđâu.Thôngminhhơnchưaphảilàmảnhbằngchophéptatựdolàmnhữnggìmìnhmuốn.BanămdàiSingertiếptụcsuytưvềcungcáchcưxửcủaconngười đối với thú vật. Năm 1975, ông cho ra đời cuốn sách AnimalLiberation (Giải thoát loàivật).Sáchbánchạynhưtômtươi.Hơn500.000ấnbảnđãđượcbánra.

Singerviết,yếutốquantrọngnhấtchoquyềnsốngcủamộtsinhvậtkhôngphảilàtríthôngminh,khảnăngbiếtđiềuhaykhảnăngnhậnthức.Sựhiểubiếtcủamộttrẻsơsinhkhôngbằngsựhiểubiếtcủamộtconheo,dùvậy,tacũngkhôngđượcphépănthịtđứatrẻvàkhôngđượcdùngnóđểlàmvậtthínghiệmcho thuốcgộiđầu.Mộtsinhvậtđược tôn trọngvàcóquyềnsống,khisinhvậtđócókhảnăngcảmnhậnđau(khổ)haysungsướng,đólàyếutốquyếtđịnhnhất.Ởđiểmnày,SingervàBenthamcùngmộtquanđiểm,khivàonăm1789,thờiđiểmcủaCáchmạngPháp,Benthamviếtnhưsau:„Rồisẽcóngàynhữngsinhvậtcònlạicũngsẽdànhlạiđượccáiquyềnsống,màchỉcóbạochúamớicướpđiđượccủachúng.Ngàyđó,ngườitasẽnhậnrarằng,sốlượngchâncẳnghaylôngtócchưađủlàlídođểđẩymộtsinhvậtbiếtcảmvàochungmộtsốphận.Nhưngđâulàcáitiêuchuẩntrổivượtkháckia?đólàkhảnăngbiếtnóichăng?Nhưngmộtconngựahaymộtconchótrưởngthànhcòncókhảnănghiểuvàgiỏithôngtinhơnmộtembémớisinhmộtngày,mộttuầnhaymộttháng.Nếuđiểmnàykhôngđúng,thìđâulàlído?Nhưvậy,vấnđềkhôngphảilà;chúngcóbiếtnghĩkhông?hoặc:chúngcóbiếtnóikhông?Màlà:chúngcóbiếtđaukhông?“Singer tánđồngchủtrươngduylợicủaBentham:Hạnhphúclàtốt,đaukhổlàxấu.Vàyếutốnàykhôngnhữngđúngcholoàingười,màcảchomọiloàisinhvậtbiếtcảmnhậnđauđớn.Vàtrênnguyêntắc,conngườivàcácthúvậtđềucókhảnăngcảmnhậnđauđớnnhưnhau.Nhưvậy,câuhỏicóđượcănthịt„cácthúvậtkhác“khôngquảdễ trả lời:Khôngđược!Chúng takhôngđượcphépgây rađauđớnkhônxiếtcholoàivậtchỉvìlídongonmiệng;chúngtaphảitrảlạithânxácvàsựsốngchocácsinhvậtđó.

CuốnsáchcủaSingerviếtvềcuộcgiải thoát thúvậtkhỏi sự thống trị củaconngườigâyranhiềuchấnđộng.Mộtphongtràoxãhội,Phongtràobảovệquyềnsốngcủathúvật,rađờiởAnh,Hoa-kìvàđức.MụctiêucủacáctổchứcnhưPetahayAnimalPeacecònđixahơnnhữngđòihỏicủacácnhà

đấutranhchothúvậtlúcđó.Họkhôngnhữngđòidẹpbỏviệcnuôithúhàngđàntrongchuồng,dẹpcáctrạichănnuôiđểlấylôngda,chấmdứthànhhạthúvật.Họđặtlạimọivấnđềsửdụngthú.Theođó,loàingườikhôngđượcănxúcxíchvàuốngsữa thúnữa,khôngđượcdùng thú làmxiệchaynhốtchúngtrongcácvườnbáchthú,khôngđượcdùngchúngđểthínghiệmnữa.Họđòichothúquyềntựdosốngvàtựdotriểnnởtrongthiênnhiên.

Thoạt nhìn, các lí luận củaSinger rất thuyết phục.Nhưng chúng bị nhiềutriếtgiaphảnđối.Làvì,nếubiêngiớiđạođứckhôngđượctạonênbởikhảnănghiểubiết,khảnăng lí tríhaysự liênhệvàochủng loạingười (Homosapiens),màdochínhkhảnăngcảmnhậnđauđớn–thìbiêngiớiđóthậtsựnằmởđâu?Aicũngbiếtheovàgàcóthểbiếtđau.Conheokêulakhibịchọctiết,vàcongàcũngthế.Nhưngvớicáchẳnghạn,thìsao?Cácóbiếtđau không?Theo những nghiên cứumới nhất, xem ra cá biết đau, nhưngchúngkhôngthểdiễntảrađược.Cònnhữngđộngvậtkhôngcóxươngsống,nhưsòhếnchẳnghạn?Chúngtabiếtquáítvềkhảnăngcảmnhậnđaucủasòhến.Ngayconngườicũngkhôngbiết, liệucâycốicóbiếtđaukhông.Câyxà-láchcórunngườilênkhông,khinóbịnhổrakhỏiluốngđất?

Nhưvậy,khôngcóbiêngiớirõràngtrongviệccảmnhậnđau.Vàtiêuchuẩnnàycóvấnđề,mộtphầnlàvìtakhôngthểbiếtđượcmộtcáchtrựctiếpcáctìnhtrạngíthứccủaloàivật.Trongbàibànvềnão,chúngtađãthấysựkhókhăn của khoa học khi nhận diện các tình trạng í thức chủ quan của conngườirồi.Tìnhtrạngnơicácloàithúlạicàngkhóhơn.Năm1974,nghĩalàcùnglúcSingerđangviếtsáchgiảiphóngloàivậtcủamình,ThomasNagel,naylàgiáosưđạihọcluậtởNewYork,chophổbiếnmộtluậnvănnổitiếng:Làmcáchnàođểtrởthànhmộtcondơi.Nagelchẳngthíchgìthúvật.Luậnđiểmchínhcủabàiviết:Tachẳngcầnnhọccôngđưamìnhvào tâm trạngcủanhữngsinhvậtkhác,chẳnghạnvàoloàidơi,đơngiảnlàvìkhôngaicóthể làmđượcchuyệnđó.Cáiduynhấtmàngười tacó thể làmđược, là tựtưởng tượng ramộthoạt cảnh, trongđómìnhđangbay săncôn trùngbanđêmvớimột hệ thống dò tiếng dội.Nhưng ai có thể biết chắc chắn, hoạtcảnhđótươngứngđúngvớinhữnggìcảmnhậnnơicondơilúcđó?Cóthểchẳngtươngứngtínàocả.Vàđâylàkết luậncủaNagel: Í thứcluônluôngắnliềnvớikinhnghiệmchủquan,vàvì thếkhôngthểnàohiểuđượcdơiđangcảmnhậngì.

Nhưng,khôngbiếtđượcchínhxácnhữnggìdiễnranơiloàivậtkhôngphảilàmột luận chứng thuyết phục chống lại quan điểm tôn trọng thú vật củaSinger.Chúngtakhôngaibiếtđượcđờisốngnội tâmcủa thanhân,vàđócũngkhôngphảilàlídođểchúngtađượcphéphànhhạhọ.Khôngmộttoà

ánnàochophéptratấnhaycốsátmộtngườivìlídokẻchủmưukhôngthểbiếtđượccảmnhậncủanạnnhân.Chúng tachỉcầnbiết, thanhâncómộttrạngtháiíthứctinhtế–chỉcầnđiềuđóthôicũngđủđểtakínhtrọnghọ.Nơi thú vật, trái lại, nhiều nhà khoa học có khuynh hướng cắt nghĩa tâmtrạngcủachúngtrênbìnhdiệnsinhhọcmàthôi.Nhưngmộtlốicắtnghĩachỉdựatrênkíchthíchvàphảnứngnhưthếthìkhôngổn.Cáchbiếnbáocủaconmèobiểnlàdobảnnănghaycũngcóphầnchiếnthuậttrongđó?Hệthốngthứhạngcủacácchúsư tửđực trongđànmangtínhchiến lượchaychỉ làmột thái độ phục tùng chốc lát?Ai dámquả quyết làmình biết rõ nhữngchuyệnđó?Cảnơiconngười,cóphảihammuốntìnhdụchaysợđauđớnlàdonhucầuthểlíhaycũngcóchủítrongđó?Chúngtakhôngcoicảmnhậncủaconngườichỉ lànhữngphảnứngmáymóc,điềunàytạisaolạikhôngđúngchocác thúvật?Dĩnhiênchúng takhôngngây thơphóngchiếucáccảmgiácvàíhướngcủachúngtavàođờisốngnộitâmcủathúvật.Nhưngngượclại,nếuchỉnhìnđờisốngnộitâmcủathúvậtnhưlàmộtbộmáy,thìđiềunàycũngngâythơkhôngkém.Dođâuchúngtabiết,bảnnăngđùagiỡncủathúvậtkhônghơnkhôngkémchỉlàmộtguồngmáyđápứngphậnvụ?Những trò chơi giao phối của khỉ cùngvới những cảmgiác thích thú củachúngrõràngcóthểgiảithíchdựatheokhíacạnhphậnvụ,nghĩalàđểđápứngbảnnăngtruyềnsinhcủachúng.Nhưngnhữngtròchơiđóchỉmangtínhcáchphậnvụkhôngmàthôiư?

NgayngườiTrungHoathủaxưađãhiểurằng,chúngtakhôngthểbiếtđượcthúvậtcónhữngcảmnhậngì.Nhưngdùvậy,họbiếtmộtcáchtiếpcậnđờisốngbêntrongcủathú:đólàsựsuydiễn.Mộtchuyệnkểnhưsau:TuânTửdạochơivớibạn làHồiTử.Họđi quamột cây cầubắcngang sôngHào.TuânTửnhìnxuốngnướcvànóivớibạn:„Coinhữngchúcátungtăngnhẹnhàngvàtựdo.Chúngđangvuiđó“.HồiTửtrảlời:„Anhkhôngphảilàcá,làmsaobiếtđượccávui?“TuânTử:„Bạnkhôngphảilàtôi,tạisaobạnlạibiếtlàtôikhôngbiếtcávui?“.

Nghiêncứunãongàynaycũngcónhữngsuydiễnnhưthế.Họquansátcáchphản ứng trong não bộ con người, rồi đoán trong não của các loài thú cóxươngsốngkháccũngcóthểcónhữngcấutrúcvàcảmnhậntươngứng.Ởđây,cácnhànãohọckhôngchỉkhảonghiệmnhững tươngứngcó thậtvànhữngđiềudựđoán.Họcòncốgắngtìmhiểu,tạisaochúngtabiếtđượcloàithúnàyrõhơnloàithúkia.Khiquansátgươngmặtcáheo,chúngtanghĩlànóđangcười.Thầnkinhphảnchiếucủatalúcđócóphảnứng,làvìtachorằng,mìnhhiểuđượcđộngtháicủacáheo.Vàhầunhưaicũngcoicáheodễthương.Trái lại,nhữngconvậtcókhuônmặt„lạ“chẳnggâyrakíchthíchnàochothầnkinhphảnchiếucủata.Khảnăngđồngcảmcủatasẽchẳngcó

phảnứnggì,nếutakhôngthểliêntưởngđượctớiđiềuđãquenđãbiết.Tatinmìnhcóthểđồngcảmđượcvàiđộngtháicủachó.Nhìnvẻvuinhộncủanó,tachorằngchóđangởtrongtìnhtrạngvuisướng.Nhưngtakhôngthểhiểuhếtđượcnhữngđộngtháicủachó.ChẳnghạnnhưGiacomoRizzolatinói,„chúngtakhônghiểutiếngchósủacóínghĩagì,nênthầnkinhcủatachẳngphảnchiếuđượcgì.Sủakhôngthuộcvàoguồngmáysinhhoạtcủata.Conngườicóthểnháitiếngsủa,cókhirấtgiống,nhưnghọkhôngthểhiểuđượctiếngsủamangínghĩagì!“

Nhưthế,dùnghiêncứunãocónhiềutiếnbộ,đờisốngnộitâmcủathúvậtvẫnlàmộtvùngđấtxalạđốivớiconngười.Vềmặtluậtpháp,triếthọcvàngaycảtrongngôntừsửdụnghàngngày,talạicàngphảicẩnthận.Ởđức,không loài thúnàocóquyềnđòiphảiđượcconngườiđốixửđànghoàng.Xéttheokhíacạnhluậtpháp,khỉđộtvàbọchétgầnnhauhơnlàngườivớikhỉđột.Ngườibịkhốngchếbởihiếnphápvàluậtdânsự,cònkhỉđộtchỉbởiluật bảo vệ thú vật mà thôi. Khỉ đột và chuột nhủi cùng bị chi phối bởinhữngđiềukhoảnnhưnhau.Khôngthểcómộtnềnđạođứcnàolưutâmđủhếtđượcnhữngdữkiệnsinhvật.

Ítnhất,đốivớinhữngloàicóxươngsốngpháttriểncaonhưkhỉhoặccáheo,takhôngthểđơngiảnđẩychúngvàovùngvôluậtđược.Cũngnhưmọinhàduy lợi-ưu tiên,PeterSingercoi„Tự í thức“ là tiêuchuẩnđểmộtsựsốngcầnđượcbảovệ.điểmnàyxemrathuyếtphục,dùtaphảicôngnhậnrằng,Tựíthứckhôngphảilàmộtphạmtrùchắcchắnvềmặtthầnkinhhọc.Máyđophổquangkhôngchụpđượcphạmtrùnày.MộtsốtriếtgiacoiTựíthứccũnggiốngnhưCảmgiáccáiTôi.Vìthếđốivớihọ,khỉkhôngcóTựíthức,vànhưvậychúngkhôngcóquyềnnhândanhđạođứcbắt conngườiphảibảo vệ chúng.Khoa nghiên cứu não ngày nay chưa nhận diện đượcCảmgiáccáiTôi.Nhưng,như tađã thấy trongbàivề„cáiTôi“,cónhiều trạngtháícáiTôi:Tôithểlí,Tôiphốicảnh,Tôiđịnhvị…NhữngcáiTôiđóhẳncũngcónơiloàikhỉ,nếukhôngthìsẽcóxáotrộnlớnvềmặtxãhội.

Nhưvậy,một số loài cóvú rõ ràng cómột cái gì nhưTự í thức sơđẳng.Nhưngtanênđánhgiáchuyệnđórasaovềmặtđạođức?Chẳnghạnvớiloàivoi.ỞPhichâu,nhữngnhómsănlậuđịaphươngtìmgiếtloàithúnhạycảmnàyđểlấyngàbán,nhưvậy,tacóđượcphépbắn„đámsănlậu“nàykhông(Keniachophépgiếtcáctaysănlậu)?đốivớiSinger,tấtnhiênkhôngđượcphépbắn,vìngườilà loàicómộtTựí thứcphát triểnhơnvoi.Nhưngnếumộtngườiđãbắnhạtớiba,nămhaymườiconvoi?Vàđólànhữngconvoimẹ,đểlạinhữngvoiconbuồnrầuvàhoảngloạnvìsợ?Trongtrườnghợpnày,đốivớiSinger,bàncândầnnghiêngvềphíavoi.Nhưngcònthânnhân

củanhữngtaysănlậubịgiếtđó?Tacóthểsuydiễnthídụnàydàidài,vàdùcónhữngsuynghĩcẩntrọngcáchmấy,thìrồitacũngsẽphảikếtthúcvớinhữngđắnđokhiêncưỡng.Ởđiểmnày,Duylợirơivàonhữngtìnhthếvàhậuquảkhólường,màhọkhôngthểnàothoátrađược.

Khicoi„Tựíthức“làkhuônthướcduynhấtđểđogiátrịđángsốngcủamộtsinhvật,thìđiểmyếulớnnhấtcủanóchínhlànhữnghệquảphảntrựcgiáccủanó,màchúng tađãbàn tới trongbàivềphá thai.Làvì,nếugiá trị sựsốngcủamộtsinhvậttuỳthuộcvàokhảnăngcóđượcnhữngcảmnhậnphứctạpvàtuỳvàocáchhànhxửcủasinhvậtđó,thìmộttrẻsơsinhhaymộtbệnhnhântâmthầngiatrọnghoặcnhữngngườigiốngnhưthếsẽđượcxếpnganghànghaycòn thấphơn...mộtchúchósăn.DĩnhiênSingerkhôngcó ícoithườngtrẻsơsinhhayngườibệnhtâmthần.Ôngchỉmuốnnânggiátrịcủathúvậtlên.Nhưngôngđãvôtìnhtạoravỡđê.Nhiềuđạidiệncủacáchộingườithươngtậtchotớinayvẫnnhìnôngnhưmộttaykhiêukhích.Tronglãnhvựcbảovệthúvậtvàpháthai,chỉdựatrênkhuônthướccôngbằngmàthôithìkhôngđủ.Quathídụvềbàmẹđứngtrướcquyếtđịnhcứuconhaycứuchókhỏihoảhoạn,tathấyrằng,khôngthểloạitrựcgiácvàbảnnăngrakhỏiđạođứchọcđược.

Nhưvậy,câuhỏiphảicưxửnhưthếnàođốivớisúcvậtkhôngthểgiảiquyếtbằngthuầnlítrí,màcũngcònphảidựavàobảnnăng.Bảnnăngtựnhiênnóichoconngườihay,họphảiđánhgiásựsốngconngườikhácvớisựsốngthúvật.Cáccảmgiácđạođứccủa tacũnggiốngnhưviệcnémhònđáxuốngnước,tạoranhữngdợnsóngvòngtròn.Nhữngvòngtrongcùngnhỏnhấtlàchamẹ,anhchịem,concáivàbạnhữuta.Cácvòngtrònkếtiếplàngườiquenvàcóthểcảnhữngconvậtgầngũicủata.Rồiđếnnhữngngườichungchung.Vàởvòngngoàicùnglànhữngcongà,nhữngconcáchép.Nhữngvòngđạođứcnàykhôngthểkéodãnramộtcáchtuỳí.

Nhưngtạisaolạicóquánhiềuconvậtcóthểănthịtnằmởvòngngoài?đâykhôngphảilàdoluậttựnhiên,nhưngngàynayđaphầnlàdohậuquảcủaviệcđánhtrốnglảngvàbịđánhlừa.đốichiếucảmgiácconngườivàovấnđềởđầubài,thìcâuhỏiđặtra:Nhưvậy,cóthểăn

thịtnhữngconthúmàtakhôngthểtựtaygiết?Doảnhhưởngcủanềnvănminhphươngtâyhiệnnay,đasốchúngtachùngtaytrướcviệclàmthịtmộtconheohaymộtconbê,dùrằngchúngtabiếtcáchgiếtchúng.Nhưngđốivớicá,thìnhiềungườidễdànglàm.Giết„trứnggà“thìlạicàngdễ.Xưakia,conngườigiếtthúdễdànghơn.Vàcácdântộcsơkhaicũngchẳngmấybậntâmchuyệngiếtthú.Nhưngđạođứccũngluônlàmộtvấnđềnhạycảmvăn

hoá.Nóítphụthuộcvàomộtđịnhnghĩatrừutượngvềconngườihơnlàvàomứcđộcảmnhậncủamộtxãhội.Vàphảicôngnhậnrằng,mứccảmnhậnđóởTâyÂuhiệnđangởvàomộtđỉnhđiểmtrongtiếntrìnhpháttriểncủanhân loại. Cũng vì thế, kĩ nghệ chế biến thịtmới nghĩ ra nhữngmàn „ảothuật“chemắt.đónggóiphảilàmsaođểkháchhàngbớtnhậnrađólàđùibêhaygiòlợn.Trựcgiáccủachúngtabịđánhlạchướng,khiếntadễdàngđánhtrống lảng trước thực tế.đasố trongchúng takhôngcảm thấyngạingùnghaysợhãiănthịt,vìhọkhôngtrựctiếpnhìnthấysựđauđớncủaloàivật.Thầnkinhphảnchiếucủachúngtabịkích thíchkhingheconbòrốnglêntrong lò thịt, nhưng nó chẳng phản ứng gì cả khi nhìn những lát thịt xếptronggóiđẹpvàsạchsẽ.

Nếumuốnănchay,mỗingườiphảitựtìmchomìnhnhữnglílẽkiêngthịt.Suynghĩkĩ,tathấynhữnglídokhôngănthịtxemrahayvàminhbạchhơnnhữnglílẽbiệnminhchoviệcănthịt.đólànhữnglílẽcủapháiduylợicũngnhưlí lẽdựavàođạođức.Kiêngthịthaykhông,điềunàytùyvàomứcđộnhạycảmvấnđềcủamỗingười.Nóikhácđi,nếutađưaviệcănthịtlênbìnhdiệntựtrọng,tahẳnsẽbớtđihoặchếtănthịt.Bàitiếpsauđâyvềloàithúlônglágầngũivớiconngườisẽgiúpchúngtathêmtrongtiếntrìnhsuynghĩnày.

•Chúkhỉtrongkhurừngnuôi.Phảiđốixủthếnàovớivượnngười.

Atlanta

Chúkhỉtrongrừngnuôi.

Phảiđốixửthếnàovớivượnngười.

“Jerommấtngày13tháng2năm1996,mườingàytrướcsinhnhật thứ14.Nólàmộtthiếuniên,nhưngđãhếtnhuệkhí,thânthểsưngphù,xuốngtinhthần,kiệtsức,thiếumáuvàbịtiêuchảy.Từ11nămnay,nókhôngcònnôđùa ở ngoài trời.Khimới được 30 tháng tuổi, nó bị người ta cố í cấy vikhuẩnHIV-SF2vàongười.Lênbốntuổi,bịchíchthêmLAV-1,mộtloạivikhuẩnHIVkhác.Mộtthángtrướcsinhnhậtbốntuổi,nóbịcấythêmNDK,mộtloạivikhuẩnHIVkhácnữa.”đólànhữnglờimởđầubảntườngtrìnhcủaluậtgiaStevenWise,giảngsưtrườngluậtHarvardởNeedham,vềchúvượnJerom,một trongmườimộtconđượcdùngđể thínghiệmvàbịnhốttrongphòngsắtkínmíttrongChimpanzeeInfectiousDiseaseBuildingthuộcđạihọcEmoryởAtlanta.WiselàchủtịchcủaCenter for theExpansionofFundamentalRightsởBoston,Massachusetts.Ônghăngháiđấutranhđểbaquyềncănbảnsauđâycũngđượcápdụngchomộtsốcácloạivượnngườilớn:Quyền sống bất khả xâm phạm, quyền thân thể được nguyên vẹn vàquyềntựdopháttriểnnhâncách.

Yêusáchápdụngcácnhânquyềncơbảnchokhỉđột (Schimpanse),vượnBonobo,đườiươi (Gorilla)vàkhỉOrang-Utanđãđượcgióng lên từmườibốnnămtrước.TácgiảcủanólàPeterSingervànhàđấutranhchothúvậtngười Í, bà PaolaCavalieri.Năm 1993, hai vị này đã đồng phổ biếnmộtcuốnsách,cuốnsáchđồngthờilàmộtthứtuyênngônchomộttổchứcmớimở:TheGreatApeProject.Trongđóhọphátbiểu rõ ràngquanđiểmcủamình về các loài vượn người:Vượn cómột đời sống tình cảm và xã hộigiốngnhưconngười,và tríkhôncủachúngcũngchẳngkhácchi tríkhôncủa con người.Dù vậy, chúng đã không được bảo vệ đầy đủ vềmặt luậtpháp.TheoSingervàCavalieri,đólàđiềukhôngthểchấpnhậnđược.

Phảichănghaitriếtgianàycólí?Chúngtaphảicómộtcáinhìnmớivềcácloàivượnngười?NgayCarlvonLinné,dânThuỵ-điểnvàlàngườikhámpháracácdanhmụcchuyênmônkhoahọctrongthếkỉ18,cũngđãxếpngười(Homosapiens)vàkhỉđột(HomoTroglodytes)vàochungmộtchủng.230nămsau,quanđiểmcủaônglạiđượclặp lại.Năm1984CharlesSibleyvàJonAhlquist,hainhàsinhhọcphântửthuộcđạihọcYale,phổbiếnkếtquảcácnghiêncứuDNScủahọvềngườivàkhỉ.Kếtquảnghiêncứucủahaiôngtớinayvẫncòngiátrị.Theođó,ngườichỉkhácOrang-Utancó3,6%tổngsố

ditử,đườiươikhácngười2,3%,ngườikháckhỉđộtvàvượnBonobo1,6%.Trongkhiđó,khácbiệtditửgiữakhỉđộtvàđườiươitrên2%,giữahailoạivượnGibbonkhoảng2,2%.Nhưthế,khácbiệtgiữaHomosapiensvàPanTroglodytes (têngọingàynay)quánhỏmộtcáchkhóngờ:hai loàinàycóchungnhautới98,4%DNS.Vàhailoàinàycũnggầnnhaugiốngnhưmứctươngđồnggiữangựavàlừa.Vềmặtsinhhọcphântử,chúngcòngầnnhauhơngiữachuộtnhàvàchuộtnhắt,hơngiữalạcđàhaiuvàlạcđàmộtu.Dựatrênnhữngkếtquảđó,nhàsinhvật tiếnhoáJaredDiamond thuộcđạihọcCaliforniaởLosAngeles tánđồngyêusáchcầnphải sửa lạihệ thốngsắpxếpcácvượnngười.Ôngnói,trongtươnglai,cácnhàsinhvậtcólẽphảicó“mộtcáinhìnhơikhác,phátxuấttừgócđộcácloàikhỉđột:Theođó,chỉcómộtchútmâuthuẫngiữacácloàivượnngườicấpcao(gồmbaloàikhỉđột,trong đó có cả ‘Vượn người Schimpanse’) và các loài thấp hơn (Gorilla,Oran-Utan, Gibbon). Lối phân loại truyền thống giữa Người và ‘Vượnngười’(đượcđịnhnghĩanhưlàSchimpanse,Gorilla

v.v.)khôngcònhợpvớithựctếnữa”.Mứcđộkhảtíncủacáckếtquảsinhhọcxemrakhôngcònchốicãi.Nhưvậy,đâucònnghingờgìnữavềgốcgácđồngchủnggiữangườivàvượnngười,vàchúngphảiđượcđốixửnhưnhau.

Tuynhiênvẫncòncómộtnghingờ,vànóxuấtpháttừchínhSinhhọctiếnhoá.Trongviệcsắpxếpchủngloại,cònphảixétđếnnhiềutiêuchuẩnkhácnữa, chứ không phải chỉ dựa trên di tửmà thôi.Nhìn từmặt lịch sử pháttriển, cá sấu và bồ câu chẳng hạn còn gần nhau hơn giữa cá sấu và rùa.Tronglúcđócácnhàsinhvậtlạixếpcásấuvàrùavàoloạibòsát,cònbồcâuthìkhông.Nhưvậy,mứcđộbàconchưaphảilàyếutốquyếtđịnhchoviệcsắpxếptronghệsinhvật,màcònphảilưuíđếncácyếutốkhácnữa,nhưkhảnăngthíchứngvớimôitrườngvàlốisống.Vớicáinhìnđayếutốnày,mứcđộkhácnhaugiữangườivàvượnngườinhưthếnào?Phảichăngđúngnhưsựnghingờcủa„ôngtổthúvật”Brehmgiữathếkỉ19:„Ác cảmcủachúngtađốivớikhỉcólẽdựatrêncáckhảnăngthânxácvàkhảnăngtinhthầncủachúng.Chúnggiốngngườivềthânxác,nhưngchỉgiốngngoạihìnhmàthôi,còntinhthầnthìchẳnggiống“.

ChứngcớvềkhảnăngvănhoácủakhỉhìnhnhưđượccácnhànghiêncứuđộngtháiởNhậtđưaratrongnhữngthậpniên50’và60’,khihọquansátmộtđànkhỉmặtđỏMakakentrênđảoKoshima.Khôngcầnsựchỉdẫncủangười,mộtvàichúMakakentrẻđãhọcđượcnhữngđộngtháimàtrướcđóchưacóainhìnthấyđượcnơicácđànkhỉtrongthiênnhiên.Nhữngchúkhỉnàybiết rửakhoai trướckhi bỏvàomiệng, biết cách „đãi vàng“, nghĩa là

táchcáchạtcátvàthócrakhỏibùn,vàbiếtcáchtìmnhữngnguồnthứcănmớinhưrongvàsòởbiển.Nhữngkhảnăngnàyđãđượccácconkháctrongđànsaochụplạivàtruyềnthừa„vănhoá“lạichocácthếhệtiếp.Cácquansátnơivượnngườicònnổi tiếnghơn.Nhànghiêncứukhỉnổi tiếngngườiAnhJaneGoodallghilạitrongnhữngnăm60’:Khỉđộttrongthiênnhiêntựđộngbiết lấylácuốnlạiđểhútnướctừmộtrãnhnhỏ,biết lấycọngcỏđểcâumối, biết bứt lá khỏi cành cây để tạo dụng cụ làm việc.Khi bà JaneGoodalltrìnhthuậtnhữngquansátcủamìnhchonhànhânhọctiềnsửLouisLeakeyhay,ôngnàyđãđánhmộtđiệntínnổitiếng:„Giờđâychúngtaphảiđịnh nghĩa lại Dụng cụ hoặc định nghĩa lại Người hoặc phải chấp nhậnSchimpanse(khỉđột)làngười“.

Nhưngyếu tốnổibậtvàquan trọngnhấtđể sosánhngườivàkhỉ làngônngữ,cụthểhơn:ngônngữconngười.Khôngaichốicãilàkhỉcũngcómộthệthốngphátâmvàtruyềnthôngphứctạp.CảkhỉcũngcóvùngWernicke(ởmangtai)đểhiểutiếngnóivàvùngBroca(nãotrán)đểphátâmvàcấutrúcvănphạm.Nhưngtạisaochúngkhôngnóiđượcnhưngười?Câutrảlờirấtđơngiản.Bímậtngônngữcủaconngười,nhưđãnóitrongbàiChúruồitronglọ,nằmởcuốnghọng.Cuốngnàynằmthấphơnvàiphânsovớinơikhỉ, kể cả nơi vượnngười.Có thể có sự ảnhhưởnghỗ tươnggiữanhữngthayđổiởvùngcuốnghọngnơigiốngHomosapiensxưavà sựphát triểntiếp tục củanhững trung tâmnão liênquan tới việc truyền thông tínhiệu.Tiếntrìnhpháttriểnnàyđãkhôngxẩyranơicácloàikhỉ.

Dùvậy,đãcóvàithànhcôngvềcácthínghiệmngônngữ.Trongthậpniên60’,nhữngthínghiệmcủaBeatricevàRobertGardnerthuộcđạihọcNevadađã gây chấn động, khi họ dạy hai khỉ đột Washoe và Lucy học tiếng„Ameslan“,mộtthứngônngữdấuhiệudùngchonhữngngườibịđiếc.Theoông bàGardner, hai con Schimpanse này đã học được vài trăm từ.Vượnngườicókhảnăngdùngcácdấuhiệutrừutượngámchỉcácđồvật,cáchoàncảnhvàcáchànhviđểliêntưởngtớinhữngngười,thúvậtvàsựvậtnàođó.Trongthậpniên80’,nhàtâmlíSueSavage-Rumbaughcũngcóđượcnhữngkếtquảnhư thế,khibà thínghiệmvớichúvượnBonobocó tên làKanzi.Trongvònghainăm,Kanziđãsửdụngthànhthạobànphímvới256tínhiệuchữ,vàđãcókhảnăngdùngbànphímđóđểthôngđạtnhữngyêucầuđãhọcđược,đểxácnhậnmộtsựviệcnàođó,đểbắtchướcmộtđiềugì,đểchọnlựamộtlờigiảihayđểdiễntảmộtcảmgiác.Ngoàira,KanzicònbiếtphảnứnglạivàitrămtừtiếngAnhđãđượcnghe.CácthínghiệmcủaLynWhiteMilesthuộcđạihọcTennesseeởChattanoogavớivượnOrang-Utancũngđưatớinhữngkếtquảtươngtự.

Nhưng thành công của cô đười ươi Koko ở Wooside, phía nam SanFrancisco,cònvượtxahơn.Sau25nămhọc tậpráoriết,côđã thànhthạođượctrênmộtngànkháiniệmcủangônngữradấu(chongườicâmđiếc)củaHoa-kìvàhiểuđượckhoảng2000từtiếngAnh.Năm1998đãcócuộcnóichuyệntrựctuyếnđầutiênvớiKokotrênmạngtoàncầu.Cáccâunóicủacôgồmtừbatớisáutừ,cóthểdiễntảcảthờigianvàcảchuyệntếu.HệsốIQcủaKokonằmtrongkhoảng70và95.Hệsốcủamộtngườibìnhthườnglà100.Kokocònbiếtgieovận:dovớiblue,squashvớiwash,biếttạoraẩndụnhư „ngựa-hổ“ cho ngựa vằn và „voi con“ cho một con búp-bê củaPinocchio.Trướccâuhỏi:„TạisaoKokokhôngnhưnhữngngườikhác?“,côtrảlời:„KokoGorilla“.Trongbamươinămmiệtmàihọctập,bàgiàKokogiờđâyđãcóđượcmộtkhảnăngngônngữcủaloàingườimàxưanaychưaloàivậtnàocóđược.Pattersonchobiết,quaKoko,chúngtabiếtđượcmộtchútgìtổngquátvềtâmlícủaloàiđườiươi.Chẳnghạn:Gorillanóigìkhigặpthíchthú?–„Gorillaôm“.CònkhiGorillabựcbội?–„Cầutiêuđồquỷ“.

SởdĩKokohọcđượcnhưthế,lànhờnóđượctáchranuôiriêngmộtmình.đườiươitrongthiênnhiênhaytrongcácsởthú,tráilại,chẳngmànggìtớiviệchọctiếngngười,chúngcónhiềuchuyệnkhácđểquantâm.Dùvậy,xemrađườiươinóichungkhá thôngminh,chứkhôngchỉgiỏivềkhảnăng tựnhiênđịnhhướngmôi trườngsốngvàkiếmtìmcủaănmàthôi.Cũngnhưnơiconngười,sựthôngminhcủamọiloàikhỉđềubắtnguồntừnhucầuvàhoàncảnh sốngchungbầyđàn.Trongmọi thứ thử tháchcủa thếgiới loàikhỉ,cácluậtchơicủabầyđànlàthửtháchgaygonhất.Vàtríkhôncủavượnngườicóbénnhạyhaykhôngcũnglàdosựphứctạpcủacáctươngtácxãhội.Nhậnđịnhnàyđồngthờinóilênnhữnghạnchếvàkhókhăntrongmọithửnghiệmngônngữ.Vượnchỉhọcđượcnhữngínghĩanàovốncóthểdiễnratronghoặcliênquantớithếgiớisốngcủachúng.Nhữnggìbênngoàithếgiớinày,chúng„đươngnhiên“mùmờ,cũngnhưconngườimùmờ trướcnhiềuhànhvicủakhỉ.Nhưvậy,tríthôngminhgắnliềnvớicáchứngxửxãhộicủamỗiloài.Tuynhiên,ngườitakhônglàmthínghiệmđểsosánhkhảnăng của các con vượn này với các con vượn khác,mà là để so với conngười.Quanhữngkếtquảthínghiệmtrênđây,tathấykhảnăngcủavượnítnhiềutươngđươngvớikhảnăngcủamộtembéhaituổi.Khảnănggiảiđáptoánđốcủachúng,nhưkếtquảcáchđâyvàinămnơicôkhỉđộtAiởKyotochothấy,tươngđươngvớikhảnăngcủacácemtrongtuổinhàtrẻ.Nhưvậy,vượn người có thể học đượcmột số khả năng ngôn ngữ và tính toán, khichúngđượcbứngrakhỏihệthốnggiaotiếpvàthôngtinvốncócủachúng.Nhưngđiềuđóđưatớihệquảđạođứcnào?

Khả năng ngôn ngữ và làm toán nói chung không phải là tiêu chuẩn cho

phépvượntrởthànhthànhphầncủacộngđồngđạođứcconngười.Nhữngbệnhnhântâmthầngia trọngvàcáctrẻsơsinhkhôngcóđượcnhữngkhảnăngđó.Dùvậy,họvẫnđượcquyềnhưởngđầyđủsựbảovệđạođức,còncácchúvượnthìgầnnhưkhông.Mộtmặt,ngườitaxemramuốndùngkhảnăng đầu óc của khỉ đột và đười ươi trong các phòng thí nghiệm để đưachúngvàovòngđạođứccủaconngười.Mặtkhác,conngườilạikhôngcoitríthôngminhlàtiêuchuẩnđểđượcbảovệđạođức.

Dùvậy,cácđạidiệncủaGreatApeProjektvẫndùngkhảnăng trí tuệcủavượnngườiđểbiệnminh.Họbảo,khôngchỉcácditửmàthôi,màcảnhữngđặc tính tinh thầncănbảnnhưsự tự í thức, trí tuệ,nhữnghình thái truyềnthôngtếvivàcáchệthốngxãhộinối„cácloàikhỉthườngvàcácloàivượnngười“lạivớinhauvàotrongmộtcộngđồngđạođứcchung.Tiêuchuẩnđểvàođượccộngđồngnàylàkháiniệm„Người“củapháiduylợi-ưutiên.Vìvượn người có những ước muốn và í định và vì chúng theo đuổi nhữngquyền lợi riêng, nên chúng cũng là Người. Vì thế, theo nhómGreat ApeProjekt,chúngbắtbuộcphảiđượcbảovệ,vàkhôngnhữngthế,chúngcũngphải được hưởng những quyền căn bản: Vượn người có quyền không bịmangralàmvậtthínghiệmhaybịgiếtthịt.Chúngcóquyềnkhôngbịgiamgiữtrongcácsởthúhaydùngđểlàmtròxiếcmuavuiconngười.Chúngcóquyềnđượcsốngtrongthiênnhiên,cũnggiốngnhữngbộlạcngườibánkhaiđượctựdo.ChúngphảiđượcLiênhiệpquốcquantâm,chứkhôngphảiđượcbảovệtheoluậtbảovệthúvật.

Lập luận chống lại những yêu sách này chẳng khó tìmgì:Nếu đã nói tới„quyền“củavượn,nhưquyềnbấtkhảxâmphạmthânxác,quyềnđượctựdotriểnnởnhâncáchv.v.,thìcũngphảinóitới„bổnphận“củachúngnữachứ!Nếulàmộtthànhphầncủacộngđồngnhânloại,thìcáccôchúvượncũngphảiđóngthuế,phải thihànhnghĩavụquândịchchứ!Nếubỏquachuyệnkhôihàinàyđi,thìvẫncònnhữngcâuhỏixácđáng:Nếumộtchúvượnviphạmnhânquyền,thứquyềnmàcólẽchínhnókhôngchấpnhận,nhưnglạiđượcconngườibảovệ,thìphảilàmsao?Làmsaođánhgiácác„trậnchiến“giữacácôngkhỉđột,các„giếtchóc“và„ănthịtlẫnnhau“giữacáccôchúvượn người?Nếumột tay anh chị khỉ gây thương tích hay làm chếtmộtngười,thìphảixửrasao?Sẽxửchúngtheotiêuchuẩncủaconngườiư?

Mộtmắcmớ thứhainữacủaGreatApeProject là tínhmâu thuẫnvềmặtluậnlícủahọ.Mộtđàng,họcốxoámờđilànranhgiữangườivàvật,họcoilànranhnàylàkếtquảcủamộtthứquanniệm„chủngloại“quákhích.Theohọ,tiêuchuẩncủađạođứckhôngphảilàchủngloại,

màlàkhảnăngcóđượcnhữngcảmnhậntinhtếcũngnhưcóđượcnhữngsởthíchcănbảnnơimộtsinhvật.Vìthế,conngườikhôngđượcnhìnmọisinhvật khácmột cách quy ngã,mà phải học biết chấp nhận chúng, vì chúngcũngcóđủnhữngyếutốlàm„người“.Cứchấpnhậnnhưvậyđi.Nhưngnếuvậy,thìtạisaocũngvớinhữngđiềukiệnnhưthế,GreatApeProjectlạibảorằng,chúngtaphảitôntrọngvượnngười,vìsovớicácloàithúkhácchúnglàloàivậtgiốngloàingườinhiềunhất?Vìvậy,mộtsốnhàtranhđấuchothúvậtđánhgiáGreatApeProject là nửavời, thiếudứt khoát hoặcquá „quynhân“.CũnggiốngnhưnhữngngườibảothủchốnglạiGreatApeProject,vốnkhăngkhănggiữbiêngiớigiữangườivàkhỉđột,nhữngnhàtranhđấuchothúvậtnày,thayvìquantâmtớiranhgiớigiữangườivàvượn,lạinêulên câu hỏi, đâu là ranh giới khác nhau giữa các loài vượnOran-Utan vàGibbon.

PhíaGreatApeProjectlậpluậnrằng,yêusáchcủahọmangtínhchấttượngtrưng.CảPeterSingercũngmuốnđẩylànranhvượttrêncảvượnGibbon,vàôngcổxuýchoviệc tôn trọngquyềncủa tất cảmọi loàivậtnàobiết cảmthấyđauđớnhoặcsungsướng.Vìthế,ôngcoiyêusáchđòinhânquyềnchomấy loàivượn lớnchỉmới làbướcđầu;vànỗ lựccủaôngđãcókếtquả.Tháng10năm1999chínhquyềnTân-tây-lanraquyếtnghịkhôngđượcxâmphạmsựsốngcủacáccôchúvượnngườitrênđấtnướchọ-cólẽtổngsốtấtcảvàokhoảng30con.CảAnhquốc,từnăm1997,cũngralệnhcấmdùngvượnngườilàmthínghiệm.Phảichăngconngườiđãbắtđầuthayđổiquanđiểm?Phảichănglànranhxưanaygiữangườivàthútừnaybiếnmất?Vàgiờ đây ta nên lấy khoa Nhận thức học để thay cho nền đạo đức truyềnthống?Nhưđãthấy,nghiêncứunãođãđưaranhữnghệcấphoàntoànmớitrongtươngquangiữacáckíchthíchvàphảnxạ,giữacácphảnứngvàviệcxửlí.Ngàynaychúngtabiết,conngườikhôngsuynghĩthuầnlítrí.Hầuhếtnhữnggìdiễnratrongthếgiớicủachúngtađềuđãđượcxácđịnhtrướckhicóngônngữ,chúnglàhậuquảcủanhữngkhảnăngmàngườivàcácthúvậtkhácđềucóchung.Conngườichẳngbaogiờhànhđộngthuầnlí.Vìthế,rồiđâytasẽcoicácloạivượnngườilàngườihaylàthú,điểmnàysẽtuỳvàocáchđịnhnghĩacủata.Ởđây,chẳngcóaicóđượcnhậnđịnhhayhơngiáosưngườiNhậtToshisadaNishida,nhànghiêncứuvượn:„Khỉđộtthậttuyệtvờitheocungcáchcủachúng.Ởmộtvàibìnhdiện,chúngthuata,nhưngởmộtvàibìnhdiệnkhác,chúnghayhơnta“.Dùsaochăngnữa,nhữnghiểubiếtngàynayvềngườivàvượnngườibắtchúngtaphảicónhữngsuynghĩmới.Nghiêncứunãocàngngàycàngkhiếncholànranhgiữangườivàvượnnhỏ lại.Nóxoádần cáckết quảhiệnnay củakhoaTâm lí động thái, xoáluôncảcáiquanđiểmxưanayvẫnchorằng,thúvậtkhôngbiếtchếtlàgì.FrancinePattersonhỏiKokocủabà:„Chết làgì?“Saumộtchốcsuynghĩ,

Kokođáp:„Thoảimái–Xuốnghang–Tạmbiệt“.

Khiđưa ra luậnchứngnguồngốcconngườixuấtphát từ thúvật,CharlesDarwin đã do dự rất lâu trong việc gọi con người làmột „con thú thôngminh“.Và trong thế kỉ 20, nhà sinh vật tiến hoá nổi tiếng JulianHuxley,cháucủaThomasHenryHuxleyvốnlàbạnđồngchícủaDarwin,đãtạorachoconngườimộtsinhcưriêng„Psychozoa“.Nhưngnghiêncứunãođãlạikéochúngtarakhỏichốnsinhcưcaoquýđóvàđưatavềlạivớicácbàconloàithúcủamình.

Vượnngườicũngkhôngphải lànhữngcỗmáy tựđộnghay lànhững thựcthể „thấp kém“. Chúng cũng có một giá trị để chúng ta phải quan tâm.Nhưng giá trị đó bắt đầu từ đâu trong thiên nhiên? Phải chăngmọi thiênnhiênđềuđángđượcbảovệ?Vàphảichăngchúngtaquảthậtphảigìngiữhếtthảynhữnggìsinhđộngchungquanhchúngta?

•Nỗiđaucủacávoi.Tạisaophảibảovệthiênnhiên?

Washington

Nỗiđaucủacávoi

Tạisaophảibảovệthiênnhiên?

Cávoithôngminh,cókhiếuâmnhạcvànhạycảm.Mẹbúmớmcontrongtámthángđầuvàtiếptụcchămsóccontrongnhiềunăm.Cávoicontrưởngthànhởtuổi13.Cuộcsốngxãhộivàđadạngcủacávoiítcóloàinàosánhkịp,ngônngữcủachúngtếvikhóhiểu,chúnglolắngchonhaukháchuđáo.Nhữngnhàolộncủachúngtrôngthậtđẹpmắt.Cávoicóthểsốngthọđến70,80tuổi.KẻthùduynhấtcủachúnglàđámdânchàiIslandvàPhần-lan,kểcảđámdânhamhọcNhật-bản.KhôngbiếthamhọccáchgìmàmỗinămdânNhậtcầncảngànconđểnghiêncứu!Từ20nămqua,cótới25.000cávoiđãphảichếttứctưởi:bịbanhphổi,vỡtim,chọcthủnghoànhcáchmô…dướimũilaothợsăntrênnhữngcontàusănchuyênbiệt.25.000conđãchết!TạisaoôngTrờihaycộngđồngthếgiớiloàingườiđượccoilàrấtbiếtđiềulạiđểchonhữngchuyệnnhưthếxẩyra?

UỷBanQuốcTếSănBắtCáVoinăm1986đãquyếtđịnh:Khôngaiđượcphépgiếthạimộtconcávoiởbiểnnàonữa,trừnhữngbộlạcthổdânởnamvàbắccực,hoặctrừviệcgiếtđểnghiêncứutìmhiểu.NhờcáikhoảnluậttrừnàymàtừđóNhậttrởthànhdânnghiêncứuthịtcávoivàdânPhần-lantựnguyệntrởthànhnhữngbộlạcthổdânbắccực!Trongthựctế,thậtrachẳngcócấmcảngì,aimuốn,ngườiđóvẫncóthểgiếtcávoi.VàUỷBanQuốcTếchỉcònbiếtngồinhìnvàgậtđầu,nhưmớiđâyđasố thànhviên trongỦyBanlạiđồngíchophépgiếttiếp.

Thật ra,việcđánhbắtcávoichẳng thúvịgì–ngayngườiNhậtcũngbiếtnhưthế.Thịtcávoicũngchẳngphảilàmónđặcsảngì-NhữngngườiNhậtnhạycảmcũngớnthịtcávoinhưnhữngngườiđứcnhạycảm.Nhưng,nhưngười tachohay,sănbắtcávoiđã làmột truyền thống từ thời trungcổởNhật.Vàtruyềnthốngthìkhómàbỏđược,dùvớilídoloàicánàysắptuyệtchủng!Nhưngđócũngchínhlàlậpluậnđượcphíađốilậpnêulênđểbảovệloàicánày.Họmuốnbảovệ,vìcávoitrởthànhhiếmhoi,chứkhôngphảivìnhân danh quyền sống của chúng! Và vì vậy chỉ có một Hội đồng NhânQuyềnLiênHiệpQuốc,chứchẳngcóHộiđồngthúquyềnLHQ;chẳngcóbộ luật bảo vệ thú vật nàomang tính chất quốc tế. Luật dân sự đức cấmkhôngđượcphépcoi thúnhưđồvật.Vàluậtbảovệ thúcủađứccấmmọihìnhthứchànhhạthúvậtmộtcáchkhôngcầnthiết.TrênbìnhdiệnquốctếchỉcómộtUỷBanSănBắtCáVoihoặc–caohơnhết–cónghịhộiCITES:

Convention on International Trade in Endangered Species ofWild FaunaandFlora.

NghịhộiCITEShọplầnđầutiênnăm1973ởWashington,vì thếngười tacũnggọiđó làThoảƯớcWashingtonBảoVệCácChủngLoại.Nhưngdùvậy,từ1973tớinay,conngườiđãhuỷdiệtmấtkhoảngmộtnửalượngcácloàithúvàthựcvậtcómặtvàothờiđiểmđótrênđịacầu.Tìnhtrạngthậtbithảm.Trongmấythậpniênvừaquaconngườiđãpháhoạiđịacầunặngnềhơnlượngpháhoạitrongtoànbộthờigiantừkhiconngườicómặtchođếnthếchiếnthứhai.Mỗinămcó5%diệntíchrừngđịacầubịthiêurụi.Ngàynaycònkhoảng6%rừngnhiệtđới,vốnlàkhônggiansinhtồncủađaphầnthúvàthựcvật.Trongvòngkhôngđầybamươinăm,diệntíchrừngbịgiảmxuốngchỉcòngầnmộtnửa.Nếucứgiữđàphárừngnhưhiệnnay,thìcâygỗnhiệtđớicuốicùngsẽbiếnmấtvàonăm2045.Mỗingàycóvàitrămloàithúbiếnmất;đasốtrongchúngchưacódanhxưngvìchưađượckhoahọcbiếttới.

Ngàynaykhôngaibiếtđượccóbaonhiêuchủngloạithựcvàthúvậtkhácnhaucómặttrênđịacầu.30triệulàconsốthườngđượcnóitới,màcóthểcũng 100 triệu hay vỏn vẹn chỉ 6 triệu. Khác với thời đại Phấn vôi(Kreidezeit),làlúccaođiểmxuấthiệncácloàicóvúsaukhicácloàikhủnglongbiếnmất,nhịpđộdiệtchủnghiệnnaycaohơnnhịpđộphátsinhchủngloạitrêndướimộttriệulần.đãcótớimộtphầnnămcácloàichimđượcbiếtđếnđãtuyệtchủnghayđangtrênđàtuyệtchủng.Mỗiloàituyệtchủngkéotheosựbiếnmấtmãimãitừmộttớimườitỉcặpditửcănbản.Việctruyềnthôngvàchínhtrịcốtìnhimtiếngtrướcthảmhoạmôisinhnàyđangđẩycácthếhệtươnglaivàomộtbàitoánvạnnan.Vàđiềucũnglàmtangạcnhiên:Ởđứcchỉcómộtghếgiáosưđạihọcvềmônđạođứcmôisinh,trongkhicótớibốnmươighếgiáosưvềTriếthọcthếkỉthứ18.Gầnnhưchẳngcómôntriếtnàobịlơlànhưmônđạođứcmôisinh.Lạthật,tạisaonókhôngđượcnềnđạihọcquantâm?Nếuvậy,thìtađitìmnhữngbiệnminhchoviệcbảovệmuônloàiởđâu?đâulàlờigiảichocâuhỏi,tạisaophảigiữchomuônloàikhỏibịtậndiệt,vàvớiphươngsáchnào?

Thoạtnhìn,câutrảlờixemrachẳngkhó.Taphảibảovệthiênnhiênlàđểbảo vệ chính ta: „Cây chết trước, rồi đến lượt người“. Có lẽ không sai,nhưngcũngkhôngđơngiảnnhưthế.Vấnđềhẳnsẽrõ,nếutađặtracâuhỏi,đâulàvịtrívàínghĩacủamôisinh:Phảichăngmôisinhlàmột„giátrị“?Nó giữ một phận vụ cho sinh thái? Một sinh vật lớn? đối với JamesLovelock,taphảikínhtrọngtấtcảmọithứgìsốngđộng.LovelocklàmộtnhàhoáhọcnổitiếngngườiAnhkiêmisĩvànhàvậtlíđịachất,ônglàtác

giảcủanhiềuluậnvănchuyênkhoavàcủanhiềubằngsángchế.Nhưngvũtrụquancủaôngthậtlạ.Vớiông,sinhvậtkhôngchỉgồmcáccâycỏvàthúvật,màgồmcảnhữngchấtchếtnhưdầuhoả,đấtmàu,đávôivàdưỡngkhí;tấtcảnhữngthứnàyphảiđượcbảovệ.Tấtcảnhữngthứnàylàkếtquảcủanhững tácđộng tổnghợphoásinhdướicườngđộ lớn.Ởđức, tuy ítồnàohơn,cáctriếtgiamôisinh,đặcbiệttrongnhữngnăm1980’và1990’,cũngđãđưaranhữngtiềnđềtươngtựkêugọisựkínhtrọngvàlòngtráchnhiệmđốivớitoànbộthiênnhiên.

QuanđiểmnhưcủaLovelock,xemmọi thứ trong thiênnhiênđềucócùngmột giá trị nhưnhau, dễ dẫn tớimột vài kết luận kì quặc hoặc có thể trởthànhbấtnhân.Vớicáinhìncủaông,xemrachỉcóconngườilàthànhphầnphá hoại nguy hiểm trongmột thế giới hài hoà và „quân bình động“ khámong manh. đối với cụ già 90 tuổi Lovelock, tai nạn lò nguyên tửTschernobyl có thể lại là điều hay.Vì con người phải rời vùngđất chungquanhlò,nêncâycốivàhoacỏ,vốnítbịnhiễmphóngxạhơnngười,thahồmặcsứcmọc,màkhôngsợbịaipháhoạicả.điềuđólàmcụhàilòng.NhưngvớinhữngnạnnhâncủathảmhoạTschernobylthìsao?Vuisaođượcđốivớimộtbàmẹngồibênđứaconnhỏbịungthưmáuvìnhiễmphóngxạ!

Thiên nhiên đẹp không hẳn là thiên nhiên tốt, vàmột khi con người biếtđượcmặt trái của nó, thì nét đẹp kia cũng phai nhanh.Những tảng đá vàthung lũng với vách đá thẳng đứng, những sa mạc và khe núi tuyệt vời,nhữngthứmàconngườihậusinhchúngtahômnaycódịpchiêmngưỡng,vốnlàdấuvếtcònlạicủanhữngthiêntaikinhhoàng.Nhữngvụnổthiênhà,nhữngtaiươngnúilửavàvẫnthạchvũtrụ,cũngnhưnhữngthảmhoạkháctronglịchsửđịacầuđãvùichônmãimãitới99%sựsốngtráiđấttrongtrobụi nóng chảy hay dưới lớp bùn băng hà.Như thế, địa cầu chẳng phải làthiên đường,mà cũng chẳng phải là chốn trầm luân. Thiên nhiên „tự nó“chẳngtốthayxấu,nócũngchẳngbiếtcáigìlàtốtcáigìlàxấu.

Nhưvậy,bảorằngthiênnhiên„tựnó“cógiátrị,thìđólàmộtchuyện.Khihàngtriệuloàithúbịhuỷhoạimàkhôngdobàntayconngười–vàcáctriếtgiaphươngtâylạicoiđâylàmộtdiễntiến„hoàđiệu“củathiênnhiên–thìphải nói sao việc tiêu diệt thú vật hiện nay do bàn tay con người?Ngườicũnglàmộtconvật,vàloàivậtnàyoéphoặctiêudiệtloàivậtkhácthìcũnglàchuyện„thường“thôi,chẳngcógìvượtngoàiquyluậttựnhiên,vàmứcđộtiêudiệtnàylàmsaosánhđượcvớitiếntrìnhhuỷhoạitựnhiênvẫncó.Nhìnnhưthế,thìloàiHomosapiens–mộtloàiđãchiếmngựđịacầutừmấyngànnămnayvàđãsinhsôithànhhàngtỉđơnvị-cũngchỉlàmộtthảmhoạsaubaonhiêuthảmhoạkháctrênđịacầu.Vốnlàmộtthànhphầnsốngsót

saucuộctrườngchinhsinhhọc,chínhconngườigiờđâylạicùngthiênnhiênquyếtđịnhnhữngmụctiêutiếnhoá:Aiđượcphéptồntại,aiphảibịtiêudiệt.

Nhiềungườivốncoithiênnhiêncómộtgiátrịlớn,nhưnggiátrịnàykhôngphảilà„vốncó“hay„tựtại“củanó,màlàgiátrịchoconngười.đốivớihọ,sởdĩphảiphảibảovệmuônloàitrongthiênnhiên,làvìlợiíchsinhthái.Tạiđức,chỉtrongvòngkhôngđầymườinăm,nhữngkháiniệmlờmờnhư„sinhthái“(Öko)hay„sảnphẩmhợptựnhiên(Bio)bỗngdưngbiếnthànhngôntừthịnhhànhthốnglĩnhíthứcmọingườidân.Cũngtừíthứcnàymàngườitacho rằng,câychết trước thìngười sẽ theo sau.Chúng tacần rừnggiàchobầukhíquyển,vàchúngtacầnbiểnsạchchokhíhậuvànguồnnướcuốngcủachúngta.Mọithứtrênđịacầuđềuliênhệvớinhau!Ngườitabảo,thếgiới làmột hệ sinh thái lớn duy nhất, trong đómỗi loài đều có chỗ quantrọngcủanó.Nhưngcóthậtđúngnhưvậykhông?Cảquanđiểmnàycũngkhóthuyếtphục.Làvìcâuhỏivềínghĩasinhtháicủamuônloàivẫnchưahoàntoànsángtỏ.Nóimộtcáchgiảnlược,cóhaiquanđiểmtráingượcnhaunơicácnhàsinhtháihọc:Tahãycoithếgiớinhưmộtchiếcmáybay,chẳnghạn.Vànhưvậy,đâu làvai tròcủacácchủng loàicâycỏvà thúvậtkhácnhau?Mộtnhómnhàsinhtháibảo,mỗiloàilàmộtchiếcđinhvítquantrọngđểgiữantoànchomáybay.Mấtmộtloàicũnggiốngnhưmấtmộtđinhvít,máybaysẽchòngchànhvàcuốicùngcóthểrớt.Nhómthứhaitráilại,coimỗiloàilàmộtthứhànhkháchdưthừatrongmáybay,càngbớthànhkháchmáybaycàngnhẹnhàng.

đúngsaiđâuchưabiết,nhưngđiềusauđâyxemrachắcchắn:Khôngphảibấtcứloàithảo

mộchayloàithúnàocũngnhấtnhấtcầnthiếtvềmặtsinhthái!điềunàyđặcbiệt lại đúng chonhữnggia sảnquýđẹpnhất của thiênnhiên.Hổ samạcSibiri,hươuOkapi,gấukhoangPanda,vượnOrang-Utanvàmộtvàiloạicáheo,tấtcảđangcócơtuyệtchủng.NhưngcáccánhrừngđầmlầyởSichote-Alin, nơi độ ba trămônghổ quý cuối cùngđang sinh sống, sẽ chẳngmấttheokhi ônghổ cuối cùngbị giết. điềunày cũngđúng chohươuOkapiởrừnggià Ituri,chogấuPandaởTrungQuốcvàvượnOrang-Utan trênđảoSumatravàBorneo.Cácbạnyêucáheocũngantâm,biểncảsẽkhôngcạnđi,khikhôngcòncácchúcáheochạynhảytungtăng.Khôngbiếtsựtànphácủaloàingườisẽtạorahậuquảvềlâuvềdàinào–nhưngviệctuyệtchủngcủamộtsốloàichẳngđưađếnhậuquảnguyhạinàotrướcmắt.Cóthểchỉcầnmộtvàiloạithảomộccũngđủgiữquânbìnhchovòngluânlưucủakhícác-bontrongrừnggià.Cóthểviệcrảiđộccácnguồnnướcuốngvàviệcphávỡlớpô-dônsẽgâyranhữngtaihoạkhólườngchohệtuầnhoànsinhthái

củathiênnhiên.Nhưngcáichếtcủahổquý,gấukhoang,hươungắncổhayvượnOrang-Utansẽchẳngđưađếntaihoạnào.Xemrachúngtamuốnbảovệnhiềuloạithú,màthựcrachúnghoàntoànkhôngcầnthiếtgìchohệsinhtháicả.Conngườiđãvàđangchiphíchonhiềuloạicầmthúvôbổvềmặtsinh tháiquánhiều tiền củavà sức lực,hơn làđểbảovệmộtvài thứcôntrùng,vikhuẩnvàvitrùngthậtcầnthiết.Nhưvậy,sinhtháikhôngphảilàlídoduynhấtđểphảilolắngchomộtvàiloàithúđangbịđedoạ.Mànhưthếcũnglàđiềutốt.Bởivì,aiđánhgiágiátrịsựsốngquavaitròcủanóđốivớihệsinh thái,ngườiđósẽgặpnhữnghệquảghêgớm.Cómộtsốvikhuẩnđóngvaitròquantrọngvàlànhmạnhchosinhtháihơnlàconngười.Nhưvậy,trongtrườnghợpcómâuthuẫn,taphảihisinhconngườiđểbảovệvikhuẩn?Vàtanênvuitrướcviệcchếtđóicủabảytriệuconngườimỗinăm,vìnhưthếtàinguyênthiênnhiênvàcácrừnggiàítbịkhaithácvàpháhoạihơn,nhờbớtđượcbảytriệumiệngăn?

Mộtchủtrươngsinhtháitriệtđểsẽkhôngcóchỗchođạođức.Khôngmộtngườinàođượctựdochạylòngvòngởđứclạicoingườikhácchỉlànhữngbộmáylọckhíthiênnhiên,cólẽcảanhchàngmátdâyPhineasGagecũngkhôngnhìnnhưthế.Nhưngtakínhtrọngngườikhác,coihọcógiátrịkhácvớinhữngmiếngcao-su,làvìhọcókhảnăngcảmnhậnrấttinhtế.Nhưngconchó,mèo,heo,hổhayconvoicũngbiết cảmnhận,biếtđau,biếtvui.Nhưvậy, sựkhácnhaugiữaquyềnsốngconngườivàquyềnsống thúvậtmangtínhtiệmtiến,dựavàomứcđộtếvicủakhảnăngdựđoánvềmứccảmnhận.Nhìnnhưthế,mộtchínhsáchbảovệmuônloàisẽtrởthànhvônghĩa,nếuchínhsáchđókhôngđềcậpđếnquyềnsốngcủanhữngsinhvậtbiếtcảmnhậntếviđó–quyềnsốngnàymớilàluậnchứngđạođứcduynhất.VàvìthếtrongcuộcthảoluậncủaCITESnhằmgiớihạnlượngsănbắtcávoi,takhôngđượcphépchỉbàntớichuyệncơnguydiệtchủngcủahailoạicávoixám(Grauwale)vàcávoilùn(Minkewale)màdânNa-uyvàNhậtthíchănmàthôi.CảtrongcuộcthảoluậnquyđịnhphépsănbắnvoiởPhichâucũngkhôngthểbỏquađượcyếutốnày.Nhữngngườibiệnhộchoviệcphảigiếtbớtsốthúthặngdưtrongcáckhurừngquốcgiahãytựhỏimình,nhưvậycónêngiếtbớtsốlượngngườithặngdư,đểđịacầubớtquátảikhông.

Chínhsáchbảovệmuônloàitrongtươnglaicũngkhôngđượcchỉdựatrênnềntảnglợiíchsinhtháimàthôi.Vàlído‚hiếmhoi’cũngkhôngnhấtthiếtlàmộtquanđiểmđạođức.Làvìmứcđộhiếmhoicủamột loại thúchẳnggiúpgìcảchokhảnăngcảmnhậnđaucủanó.ChắcchắnhươuOkapi,hổSibirivàvượnSumatracũngmuốnsống.Nhưngphảichăngcáigìnhấtthiếtđúngchomỗimộtcánhânthìcũngđúngchocácloài?Ởđiểmnày,xemracó một khác biệt, nếu người ta nhân danh đạo đức hay nhân danh kẻ bị

thươngtổnđểlíluận.Mộtconthúcóbiếtvàcảmthấyđautrướccáichếtcủanó kéo theo sự tuyệt chủng của cả loài không? Nếu như hổ Sibiri trongnhữngnămtớisẽbịgiếthết,thìviệctuyệtchủngcủachúngcólẽítlàmchomấychúhổkialolắngbằngchúngtalolắng.Chúngtacứuhổkhôngphảivìlợi ích của chúng,mà vì lợi ích của những người yêu thích hổ, họ khôngmuốnbọnsănlậumặcsứcgiếthếtloàithúđẹpnàyđểđổilấymộtítđô-lahayđồngrúp.Nhưngtacóthểtranhluậnvềmứcđộcóthểchấpnhậncủanhữngcảmnhậnthẩmmĩ,khibàntớiviệcbảovệlâudàicácloàithúvàthựcvậtkhỏibịtuyệtchủng.TạisaocứphảiđểhổsốngtrongrừnglầySichote-Alin?Saokhôngđưachúngvàocácsởthúđểchúngsinhsôinẩynởthêmnhiều?Phảichăngnhucầu thẩmmĩsẽbiếnmấtcùngvớisựbiếnmấtcủanhững„giátrị“màtađãnhậnravàkhôngdochínhtatạora?

Khôngmộttriếtgiahaynhàsinhtháinàocóthểminhchứngcụthểđượclídohiệnhữucủahàngtriệuloàithútrênđịacầu.Vàhọcũngchẳngbiệnminhđượclídocómặtcảcủaconngười.Luậnchứngmạnhmẽnhấtchogiátrịcủaconngườilàkhảnăngcảmnhậnhạnhphúcvàđaukhổtinhtếcủahọ.Vànếucávoihayvoicũngcókhảnăngnày, thìcũngkhôngđượcgiếtvàpháhoạicácnềntảngsốngcủachúng.Khôngphảivìchúnghiếmhayđẹp,màvìchúngcũngmuốnsống,đólàđiềuchúngtacầnphảiquantâm.Vàtacũngnêncẩnthậnđốivớicácloàikémkhảnăngnhậnthứchơntrongthiênnhiên. Chúng ta biết quá ít về thế giới cảm nhận của ếch nhái và chimmuông,củacâycốivàsứabiển.Vàconngườihìnhnhưcũngchưabiếtnhiềuvềchínhmìnhvàvềnhữngcáimuốncủamình,nhữngcáimuốnmàhọgọimột cách dễ dãi là „quy nhân“. Thay vì gọi việc làm ô nhiễm biển cả, ônhiễmkhôngkhíhaypháhoạitàinguyênlànhữnghànhđộngngumuội,thìhọlạigánchochúngmộtínghĩa„quynhân“,nghĩalàchúnglàmhạichosứckhoẻvàtươnglaicủaconngười.

Nhưngđâulàbiêngiớigiữacáimàconngười,vìquyềnlợimình,cóquyềnlàm biến đổi sinh thái thiên nhiên và cái không được làm? Chúng ta cóquyềncảitạothiênnhiêntớimứcnào?Vàthiênnhiêncủachínhchúngtacóhìnhthùrasao?

•Nhữngquanđiểmvềsaosinh(nhânbản).Cóđượcsaongườikhông?

Montreal

Nhữngquanđiểmvềsaosinh(Kloning)Cóđượcsaongườikhông?

GiáopháiRaelinanđãlàmgì?CáchđâyvàinămởMontreal(Canada),giáopháihỗlốnvừamangchấttưbảngiếtngười,khoahọcgiảtưởng,mơmộngHippivừalàmộtgiáohộikhủngkhiếpnàytuyênbốđãsaosinhđứatrẻđầutiênvàquađósẽmởra tương lai trườngsinhcho loàingười.BéEve,nếuquảthậtđãđượcsinhra,thìnayđãbốntuổi,vàhaitrẻthứ2và3đãđượcthôngbáotiếpcũngcóthểđãsinhvàothánggiêngnăm2003.Ngườisánglập và là chủ của giáo phái, ông nhà báo thể thao người Pháp ClaudeVorilhon,cũngchohay,sẽchorađờimộtloạiđậuphụngđãđượccảitạoditửdànhchongườibịdịứngđậuphụng,nhưng tinnàychẳng làmdư luậnquan tâm.NếunhưnhàvănngườiPhápMichelHouellebecqkhôngồnàonhắctớigiáopháikia,thìngàynaychẳngcònaibiếtđếnsựtồntạicủanó.Raelinanchỉlàmộttrongnhiềukẻlạđờivớinhữngthếgiớiquanthayđổinhưchongchóng.

MộtkẻlạđờithứhailàbácsĩphụkhoangườiÍSeverinoAntinori.Ôngnàytrongthángtưnăm2002khẳngđịnh,đãsaosinhvàcấyphôivàodạconcủabaphụnữ.Cuốithángmườimộtnămđó,ôngxácnhậntrẻsaosinhđầutiênsẽrađờitrongtuầnđầuthánggiêngnăm2003.NhưngchuyệntrẻsaosinhcủaAntinoriđãbịcơnbãoRaelinanchekhuất,vàsauđóchẳngcònnghenóitớigìnữa.DấuchỉsốngsótcuốicùngcủaAntonoritrênbáochílàviệcôngtuyênbốsẽtuyệtthựcvàocuốithánggiêng2003đểchốnglạibộtrưởngitếnướcÍ.

VànhàkhoahọcngườiMĩPanayiotisZavos thuộcViện trị liệubệnhđànôngởLexingtonbangKentuckyđã làmgì?Hènăm2004,ôngnàyđãsaosinhmộtphôingười,nhưngsaubốnngàyđãgiếtchếtphôiđó.TheoZavos,đóchỉ là thửnghiệmbanđầuchomộtdựáncấyphôisaosinhvàodạconcủa ngườimẹnó.Câu chuyện sau đó thế nào, chẳngbiết; có lẽ đã khôngthành,vìchẳngcóthôngbáonàonữacủaZavos.

Mười năm sau Dolly, con cừu sao sinh đầu tiên trong một trang trại ởScotland,rađời,vẫnchưacómộtđứatrẻsaosinhkínđáohaycôngkhainàoxuấthiệnởđâucả.Cáiviễnkiếnvốn làmsaymêmộtsốngườinhưng lạikhiếnđasốhốthoảng,chođếnnayxemrakhôngthựctế.Nhưngtạisaoviệcsaongườilạilàmtabựcmình?đâulàđiểmđángsuynghĩhayđánglênánvềmặtđạođứcnơiviệcsaongười?Vàchínhxáchơn:Bắtđầutừđiểmnàothìviệcsaongườitrởthànhvôđạođức?

Sao người cách nhân tạo, theo lí luận của những nhà chống đối, là làmthươngtổnđếnnhânphẩm.Conngười,nhưtriếtgiaKantnói,có„mụcđíchtựtại“,vàvìthếkhôngđượclàmmấtđicáimụcđíchđó.Vàtheolậpluậnnày,saosinhcónghĩalàbiếnconngườithànhđồvậtvàhạthấpphẩmgiácủanó.đểxácđịnhlậpluậnnày,tacầntìmhiểuvàochitiết.Nhữngnhàditử học ngày nay phân biệt hai khái niệm khác nhau: „sao truyền sinh“(reproduktivesKlonen)và„saochữatrị“(therapeutischesKlonen).

Saotruyềnsinhlàtạoramộtcơthểsinhvậttươngđồngtốiđavềmặtditửvớingườimẫucủanó.đểlàmđiềunày,ngườitalấymộttếbàocơthểcủacon người, tách nhân của nó ra khỏi tế bào - trongmỗi nhân tế bào chứađựng toànbộchất liệudi truyền -, rồiđưanhânnàyvào trongmột tếbàotrứngcũngđãtáchnhâncủangườinữ.Sauđócấytếbàotrứngcónhânmớinàyvàolạitửcungcủangườiđànbàchấpnhậnmangthai.Nếuthànhcông,đứatrẻsinhrasauchínthángmangthaisẽcónhữngchấtliệuditruyềngầngiốnghệtnhưchất liệucủangườichủcủa tếbàocơ thể trênđây.Cho tớinay, côngđoạnđóđã thànhcôngnơi chuộtnhắt, chuột cống,bò, dê, heo,mèoxám,naiđuôi trắng,bòrừng,ngựa,chóvàcừu–màkếtquả lànàngcừuDollynổitiếng.Chưathấythànhcôngnơingười.

Vàsốngườimuốncóconquaconđườngsaotruyềnsinhcũngrấtít.Hầuhếtcácquốcgiađềuđặtviệcsaongườirangoàivòngphápluật,dùrằngLiênHiệpQuốcchotớinayvẫnchưathốngnhấtđượcmột luậtcấmchungchochuyệnnày.Việcsaocâycỏhoặcthúvậtthườngchẳngcóchiđángngại.Từthậpniên1990’trởđi,việcsaonhữngthựcvậtvàthúvậtcóíchđượccoilàhoàntoànbìnhthường.Nhưngtạisaosaongườilạiđặtranhữngưutưđạođức,nhữngưutưcảvừahữulílẫntrựcgiácvàđãkhôngđượcđặtranơisaothúvật?

Việcsaochụpchấtliệuditruyềncủamộtngườiđểtạonênmộtngườikháclàmchonhiềungườicócảmgiáckinhdị.Thếgiớiphimảnhvàsáchvởđầydẫynhữngchuyệngiảtưởngnhưthế,vàthườngthìbaogiờcũnglànhữngchuyệngâysợhãivàkinhhoàng.Aiai trongchúngtacũngđềucảmnhậnrằng,mỗingườilàmộtđặcthù,khôngaigiốngaicả.Vàcáiđặcthùcủamỗicánhânnàylàmộtgiátrị.Thếnên,việccốíviphạm„quyluật“nàylàmộttộiác.Nơithúvật,tráilại,taítnhạycảmhơn.Conchócủata,conmèocủata,conngựacủataxemracũnglànhữngđặcthù.Nhưngmấychúcávàngbơilộitrongchậucảnhchẳngđặcthùgì.Miếngthịtheotrêndĩaăncóđặcthùhaykhông,chẳngmấyaiquantâm.Nhưvậy,cảmgiácđặcthùchỉđượcđặtrađốivớimộtsốsinhvậtrấtđặcbiệtmàthôi.

Tạisaotalạicócảmgiáckinhdịtrướcviệcsaongười?Cónhiềulídogiảithích.Nhưngchỉkhitachấpnhậngiátrịcủasựđặcthùkia,thìnhữnglídonàymớisángtỏ.đểsaotruyềnsinhmộtsinhvật,phảicầnrấtnhiềutếbàotrứng,vìchỉcórấtíttronghàngngàntrứngđãthaynhâncóthểkếtthaivàpháttriểnthànhsinhvậtkhoẻmạnhđược.Tỉsốthànhcôngsaosinhnơithúvật–vàcảnơiconngười–nhưthếrấtnhỏ.Mànếucóthànhcông,thìđờisốngcủaconngườicũngcóthểbịrútngắn.NàngcừuDollysốngđượcsáunăm, bằngnửa thời gian trung bình nơi loài cừu.Trước khiDolly chết vìviêm phổi vào tháng hai năm 2003, thân xác của nó đã không còn lànhmạnh,nóbịchứngsưngkhớpvàchấtliệuditruyềnđãbịhưhạinặng.

LídodễbệnhhoạnvàchếtsớmcủaDollyquárõ,nhưngđâykhôngphảilàlậpluậnvữngchốnglạiviệcsaongười.Bởivì,nếumaiđâychúngtathànhcôngloạiđượccái lỗi„kĩ thuật“nàythìsao?Vàlídobảorằngkhôngnênsaosinh,vìcầnquánhiềutếbàotrứng,cũngchỉcótácdụngnơinhữngaichủtrươngsựsốngđãbắtđầutừkhithụtinhvàsựsốngnàyphảiđượctriệtđểbảovệngaytừgiâyphútđómàthôi.Tớiđây,tanêntạmdừngviệclậpluận,vàsẽbàntiếpsau.Bởivì,câuhỏivềgiátrịcủamộttếbàotrứngconngườidẫnchúngtatrựctiếptớicâuhỏithứhailiênquantớisaosinh,đólàvấnđềlợihayhạicủaviệc„saochữatrị“.

Điềuđầutiêncầnnóiởđâylàphảiđổingaycáikháiniệmnày.Ngaykháiniệm „sao truyền sinh“ cũng đã không chỉnh. đã là sao hay sao sinh thìđươngnhiên là có yếu tố truyền sinh rồi, vì thế khái niệmnàymang tínhcách „trùng lặp“. Khái niệm „sao chữa trị“ khởi đi từmột giấcmơ của ikhoa:mơmộtngàynàođó,nhờcácthaiphôi,ngườitasẽcóthểcấyđượcnhữngmôtếbàohoặctoàncơphậnđểthaythếchotếbàohaycơphậnbịhưhạinơicácngườibệnh.đểlàmchuyệnnày,cácphôisẽbịpháhủysaukhichúngđãtrảiquamộtvàigiaiđoạntựphân.Nhữngtếbàoriêngrẽlấyratừcácphôiđósẽđượcnuôitiếptụcđểtạothànhcácmôtươngứng.Ngườitacònhivọngrồiđâysẽcóđượccác„tếbàogốc“,cấychúngvàothẳngconbệnh,đểchúngtiếptụcpháttriểnthànhmộtcơphậnmớithaythế.

Đólàgiấcmơchữabệnhbằngsaosinh.Nhưngdùmaiđâytưtưởngnàycóthểthànhtựu,điềuthậtrakhôngdễtínào,thìviệcsaosinhnàycũngchẳngphải„chữatrị“,màđúnglà„truyềnsinh“,giốngnhư„saotruyềnsinh“.Sựkhác biệt không nằm nơi cách thức sao sinh, nhưng ở nơimụcđích theođuổi:Tôimuốnsaosinhđểtạoramộtconngườimớitươngtựhaysaosinhvìmụcđíchikhoa.Nhưvậy,saosinhchẳngbaogiờmangtínhchữatrịcả.Vìthế,cầnphảithayđổingaykháiniệm„saochữatrị“thànhSaosinhchomụcđíchnghiêncứu.

Mộtsốnhàkhoahọcphấnchấntrướcvôsốkhảnăng-vềmặtlíthuyết-củacáctếbàogốcẩnchứanơiphôi.Tếbàogốcởphôiđượcvínhưtuyếtmới,chúng có thểmangmọi thứ hình thù vàmàu sắc. Các nhà di tử học gọichúnglà„toànnăng“(totipotent),nghĩalàchúngcóthểpháttriểnthànhbấtkìloạimôhaycơphậnnào,nhưngđóchỉlàlíthuyết,vìchotớinaychưacóthànhcônggìnhiều.Một lựccảnlớnnữalàphảnứngcủahệmiễnnhiễm,chốnglạitếbàogốcmớiđượccấyvào.Cácthínghiệmnơithúvậtchothấytỉlệkhướctừvôcùnglớnvàcũngcókhảnănggâyrabệnhungthư.

Nhưvậy,phảiđánhgiásaosinhnhưthếnào?HãybắtđầuvớilậpluậnNhânphẩm.Tạisaomộtconngườimớidosaosinhtạora lạibịđánhmất„mụcđíchtựtại“?Trườnghợpnàytươngđốidễhiểunơisaotruyềnsinh.Rõràng(dùcósựnghingờcủaErnstMach)conngườicónhucầutựnhiêncoimìnhlàmộtnhâncáchđặc thù,mỗingườicómộtcái„Tôi“riêng,kháchẳnvớingườikhác.Chúngtacoiđặcthùlàtínhchấtđươngnhiêncủaconngười,vàvănhoácủa tacũngđặtnền trên tínhđặc thùnày.Aigặpkhókhăn trongviệcnhậndiệncáiTôicủamình,ngườiđócóvấnđềlớnvềmặt tâmthần.Nhưngmộtngườihìnhthànhtừsaosinhcólẽsẽkhôngcảmnhậnđượcmìnhlàmộtcáthểđặcthù,vìhọđượchìnhthànhtừmộtngườikhác.Thayvìlàmộtđặcthù,họbịcoilàmộtbảnsao.Trừra-vàđâycólẽlàđiềukiệntốithiểunhất–ngườiđókhôngbaogiờbiếtmìnhlàmộtsảnphẩmsaosinhvàchẳngbaogiờbiếtđếnngườimẫucủamình.

Nhưngtạisaongườitalạimuốnsaongườiđểrồiđặtconngườiđótrướcmộthoàncảnhtâmlívàxãhộidãmannhưthế?Ởđây,sựtòmòcủamộtnhàkhoahọc,muốnbiết thânxácvànhâncáchcủamột sảnphẩmsaosinh rasao,cóxứngvớicơnguygặpphảibấthạnhvềthểxácvàtâmlícủangườiđượcsaosinhkhông?Hoàntoànkhông.Trườnghợpnày,rõràngcósựđánhmấtmụcđíchtựtại.Vì thếkhônglạgìđasốngườidânvàđasốquốcgiachốnglạiviệcsaongườivàđưaraluậtcấm.Hiệnvẫnkhôngcólídothuậnlợiquantrọngnàokhácbiệnminhchoviệcsaongười.

Trườnghợpsaosinhchomụcđíchnghiêncứuthìlạikhác.Cáclídochốnglại saongười trênđâykhông thíchhợpcho trườnghợpnày.Nóivắngọn:Saonghiêncứukhônglàmthươngtổntinhthầncủaaicả;ởđâychỉcóviệchuỷhoại-haygiếtchết–cácphôitronggiaiđoạnbanđầulúcchúngchưacóíthức.

Nhưtađãthấytrongbàivềpháthai,xétvềmặtsinhlí,phôirõrànglàmộtsự sốngconngười.Nó là thànhviêncủagiốngHomosapiens.Vì thế luậtphápởđứccấmdùngphôiđểthínghiệm.Nhưngchínhluậtcũngkhôngcoi

phôinhưmộtconngười.Huỷhoạiphôimộtcáchtráiphéphoàntoànkhácvớiviệcgiếtchếtmộtmạngngườiđượcsinhra.Hìnhphạthủyphôinhẹhơnnhiềusovớigiếtngười.Sựkhácnhaugiữahaihànhvinàylạicàngrõrệt,khiluậtphápởđứcchophépmộtsốnhàkhoahọcđượcdùngphôiđểnghiêncứu.Ngượclại,luậtphápchẳngchophépnhànghiêncứunàogiếtngườicả.Nhưvậy,lậpluậncủacácnhàlậppháp,coiphôiphảiđượctuyệtđốibảovệ,xétrakhônghoàntoànthuyếtphục.Mâuthuẫnnàycũngnhưnơitrườnghợppháthai,mộtmặtluậtphápcoiphôilàmộtconngườivềmặtsinhlívàđạođức,mặtkhácđồngthờilạichophépgiếtphôitronggiaiđoạnbanđầu.

Đólàchuyệnnhânphẩmcủaphôi.Nếucứđitheolậpluậncủabàitrước,thìgiátrịvàphẩmgiácủamộtsựsốngkhônghệtạinơisựsốngnàythuộcvàochủngloạinào,nhưngchúngtuỳthuộcvàocâuhỏi,sinhvậtđócóíthức,cómộtcáiTôisơđẳngvàcósởthíchhaykhông.Mộttếbàotrứngconngườiởgiaiđoạntựphânthànhsáuhaytámtếbàonhỏchắcchắnkhôngcónhữngyếutốđó.Nhìnnhưthế,thìphôichưacónhânphẩm.Việcnghiêncứutếbàogốc củaphôi chỉ làm sai lạcmụcđích tự tại củanóvềmặt sinhhọc, chứkhôngvềmặtđạođức.Mộtkhikhôngcóphẩmgiá, thìphôichỉlàmộttàisảnhayhànghoá,vàngườitacóthểdùngnóđểchổichácvớimộttàisảnhayhànghoákhác.Dùgiấcmơdùngsaosinhđểchữanhữngcănbệnhhiểmnghèo như bệnh đường, bệnh run (Parkinson) hay bệnh mất trí nhớ(Alzheimer)cònrấtxathựctế,tavẫncóthểantâmvớisựtínhtoántheolốiduy lợi: có thể lấy hạnh phúc vô bờ của hàng trăm ngàn hoặc hàng triệungườilànhbệnhđểđổilấyviệcgiếtchếtnhữngcáiphôivôcảm.

Lập luận này rất nặngkí.Muốn cự lại đượcnó, phải có nhữngphản biệnhay.Phảnbiệnmạnhnhấtchốnglạiviệcsaosinhchomụcđíchnghiêncứu,lạthay,lạilàmộtphảnbiệnmangtínhduylợi,chứkhôngmangtínhcơbản.Trongtámnămqua,ngườitarầmrộphảnđốiviệcsaosinhphụcvụihọc.Thànhcôngchữatrịbằngsaosinh,tráilại,chotớinaychẳngcóbaonhiêu.Ởđây, ínghĩdùngcác tếbàođãbịcảibiếnđểghép thay thếchocácmôbệnhhoạnlàmộtínghĩtốt.Nhưngcâuhỏiđặtra:Liệuviệcdùngtếbàogốccủa phôi để chữa trị có phải là phươngpháphaynhất trong lãnhvực nàykhông?

Tếbàogốckhôngchỉ cónơiphôi.Mọingườichúng tađềucó tếbàogốctrongtuỷ,gan,óc,trongcáchạchtụytạngvàdav.v.Cácnhàkhoahọcgọiđâylàtếbàogốc„trưởngthành“.Cáctếbàogốctrưởngthànhcũngđadạngvàđanăng(pluripotent),nghĩalàcókhảnăngpháttriểnlênthànhnhiềuloạimôhoặccơphận.Trongsuốtcuộcsốngcủachúngta,chúngluôntạorachocơthểchúngtanhữngtếbàochuyênbiệtmới.Yếutốđanăngnàycácnhà

nghiêncứuđãthấyđượctrongcácphòngthínghiệm.Nhưngcáctếbàogốctrưởngthànhkhôngcóđượcđặctínhtoànnăngnhưcáctếbàogốccủaphôi.Một tếbàogốccủanãocó thểphát triển lên thànhmọi loạimô thầnkinhnão,nhưnggầnnhưchắcchắnkhông thểphát triển thànhmột tếbàogan.Nhưngcóthểcónhữngluậttrừ:cáctếbàogốccủanướcối,củamáunhauvàcủacácrăngsữacóthểmangtínhtoànnăng.Cácnhàkhoahọcđangtìmhiểuthêmvềđiểmnày.

Khácvớitếbàogốccủaphôi,việcsửdụngtếbàogốctrưởngthànhkhônggặptrởngạivềmặtđạođức.Nếukhoahọcthànhcôngdùngkíchthíchsinhhoáđểtạođượctếbàogốctừnãocủatôi,thìkhidùngchúngđểcấylạithaythếchonhữngphầnnãobịhư,chúngsẽdễđượchệmiễnnhiễmcủatôichấpnhận,khôngbịphảnứngloạitrừ.Chotớinay,cũngchưathấycósựgiatăngkhảnăngbịungthư.Từthậpniên1960’ikhoavẫndùngtếbàogốccủatuỷđểchữachứngungthưmáuvàchứngsưnghạchbạchhuyết.Ngoàiracũngcónhiềunghiêncứuihọcliênquantớiviệcchữabệnhtimmạchbằngtếbàogốctrưởngthành.CũngcónhữngkếtquảkhảquantrongtiếntrìnhhồisinhnhữngcabịnhồimáucơtimvàtrongviệctrịchứngbạiliệtcũngnhưbệnhParkinson.Nơichuột,tếbàogốctrưởngthànhchữalànhchứngungthưnão.

Hiệnnay,việcnghiêncứutếbàogốctrưởngthànhđangmanglạinhiềutriểnvọng.NếuikhoathànhcôngtrongviệcchữatrịchứngParkinsontrongvònghaichụcnămtới,thìtếbàogốctrưởngthànhsẽcóđượcđộtintưởngvượtxa tếbàogốcphôi.Nhưngtrongthực tế,chúngtacũngthườngthấycósựcạnhtranhráoriếtgiữahailãnhvựcnghiêncứuđểthuhúttàitrợcôngvàtư.Hỗtrợviệcnghiêncứutếbàogốcphôicũngđồngthờicónghĩalàítquantâm đầu tư vào lãnh vực tế bào gốc trưởng thành,một lãnh vực đang cónhiềutriểnvọngthựctếvàviệcsửdụngkhôngtạorarắcrốivềmặtxãhội.Tếbàogốctrưởngthànhcóthểantâmtạolập.Tráilại,việctạolậptếbàogốc phôi phải cần đến tế bào trứng của phụ nữ, và thường phải trải quanhữngthửnghiệmthụtinhnhântạo.Nhưnglượngtếbàotrứngcógiớihạn.Sợrằngnhucầucầntrứngcóthểdẫntớinạnthươngmạihoá,trongđóphụnữởcácnướcnghèosẵnsàngbántrứngcủamìnhđểkiếmsống-vànhưvậysẽkéotheovấnnạnđạođức.

Nếusosánhmứchứahẹn thànhcônggiữa tếbàogốc trưởng thànhvới tếbàogốcphôivàđưachúnglênbàncântheokiểuduylợi,thìxemratếbàogốctrưởngthànhnặngkíhơn.Nhưngnhưvậykhôngcónghĩalàvìđạođứctakhôngđượcphépthínghiệmvớitếbàogốcphôi;sởdĩnhưthế,làvìsựtínhtoánduylợi luônchỉđặtnềntrênnhữngthànhquảcóthểcómàthôi.Tuynhiênđiểmlợitrênđâyđãtươngđốihóayêusách,líđươngnhiênvàí

nghĩaxãhộicủaviệcnghiêncứutếbàogốcphôi,mộtlãnhvựcđãtạoraquánhiềuchốngđốitrongnhữngnămgầnđây.

Kĩthuậtcảibiếnditử,nhưvậy,khôngchỉlàmộtvấnđềđạođứccơbản,nócònmangmộtchiềukíchquantrọngvềmặtxãhội-đạođức.đâycũnglàchiều kích chúng ta sẽ gặp trong bài tới, khi đề cập đến I sinh học(Biomedizin): vấn đề chẩn phôi trước khi cấy vào lòng mẹ.(Präimplantationsdiagnostik).

•Trẻốngnghiệm.Ihọctruyềnsinhsẽđivềđâu?

Gent

Trẻốngnghiệm

Ihọctruyềnsinhsẽđivềđâu?

Gent làmột thànhphốcảngđẹpởBỉ,nổi tiếngvớichợhoavànhữngconđườnghẻmtrongphốcổ.Trongnhữngnăm2002và2003cóthêmmộtlídonữađểnhữngđôithanhniêntrẻtới thămthànhphốnày.ỞGentcóphòngmạchcủabácsĩchuyênvềkhoatruyềnsinhFrankComhaire,ngườisẵnsànggiúpcácđôivợchồngtrẻcóđượccongáihaytraitheoímuốn,đốilạiphảitrảchoôngnhữngmóntiềnthùlaokhábộn.Khoảng400cặpđãcóđượccontheoímuốn.

Comhaire làmviệcchungvớimộtphòng thínghiệmởFairfax thuộcbangVirginia,Hoakì. Tinh trùng của các người cha trong cuộc đượcComhairechuyểnsangHoa-kìđểnhờmáyphân lọc ra theophái tính.Việcphân lọcnàykhôngkhó,vìdướiánhsángcủatiaLaser,cácnhiễmsắcthểnam(Y)ítchiếusánghơncácnhiễmsắc thểnữ(X).Saukhicác tinh trùngphânloạiđượcchuyểnlạivềBỉ,Comhairechochúngkếtphôitrongốngnghiệmrồicấyvàotửcungcủangườimẹ.

PhòngmạchcủavịbácsĩngườiBỉnàylàthànhphầncủamộtchươngtrìnhthửnghiệmikhoalớndướisựgiámsátcủacơquani tếFDAHoa-kì.Sáumươibệnhviệnvàbảytrungtâmtruyềnsinhquốctếthamgiavàochươngtrìnhchọnpháitínhnày.VàkháchhàngcủahọlànhữngngườiTây-ban-nha,Bỉ,Hoà-lan,Anh,Bắc-âu,Phápvàđức.

điềukiệnduynhấtchonhữngngườithamgialàđộtuổicủangườimẹ.Họphảitừ18tới39tuổi.Nếucácbànàyđãcómộtconrồithìcàngtốt,vìnhưthếhivọngsẽcósựquânbìnhgiađìnhchohọ.Cácyếutốcònlạisẽtuỳvàothịtrường.Thửmáu:1200âukim,phíchuyênchởvàphânloạitinhtrùng:2300âukim,6300âukimchoviệcthụtinhtrongốngnghiệmvàcấyvàotửcung.Aimuốnchắcchắncóđượccontheoímuốn,phải trảthêm6000âukim.GiáthànhcaonhưthếgiúpComhaireantâmvềmặtđạođức.Ôngbảo,nósẽlàmchùntaynhữngaimuốnthươngmạihoá,vàcàngkhóthamgia,hivọngcàngítgặptrởngạivềmặtđạođức.Pháplímớilàmặtđángsợhơn.

NướcBỉkhôngcấmviệctựdochọnpháitínhconcái.NhưngchươngtrìnhkếhoạchhoágiađìnhcủaComhairebịtruyềnthôngphảnứngmạnh,khiếnquốchộinướcnàyđãraluậtcấm.

CácđồngnghiệpcủaôngởHoa-kìtráilạivẫnyêntâm,vìluậtpháphoa-kìxưanayvẫnchophépchọnpháitínhconcái.PhươngphápMicroSort(phânloại tinh trùng) đã được cấp bằng sáng chế vào năm 1992. Thoạt tiên,phươngphápnàylànhằmđểphụcvụsứckhoẻchodân,chẳnghạnđểgiúpchomột số gia đình có thể chọn congái, hầu tránh đượcnhững chứngditruyềnvềmáutrênpháinam.Năm1995,đứabéđầutiêntheophươngphápnàychàođời.Vàkểtừ1998,côngtiliênhệmởrộngdịchvụcủahọrachocảnhữngcặpvợchồngkhoẻmạnh.

ỞAnh quốc năm 2003, trường hợp củamột gia đình người Scotland làmthiênhạxônxao.Giađìnhnàyđãcóbacontrai,đứacongáiduynhấtcủahọquađờivìmộttainạn.đểtạolại„chiềukíchnữgiới“tronggiađình,họxinphépđượcthụtinhmộtcháugáiquaốngnghiệm.đơnbịtừchối,vìthiếulídoikhoa.Cácbáolácảilàmầmlên,vàkhácvớibênBỉ,cácbáoAnhđứngvề phe của gia đình trên. Tháng ba năm 2005,UỷBanKhoaHọcVàKĩThuậtcủaquốchộiyêucầusửaluật,theođó,cóthểchấpnhậnviệcthụtinhchọnpháitínhchoconnơimộtsốtrườnghợpđặcbiệt.QuaBạchthưthángmườihainăm2006,chínhquyềnAnhvẫntiếptụccấm,nhưngđãmởrakhảnăngcóthểchấpnhậntrongtươnglai.

Tiếnbộkĩthuậtcàngtăng,càngcónhiềugiađìnhliềulĩnhtớivớichươngtrình.Vàmộtkhiđãcóthểchọnpháitính,thìhọcũngcóthểchọnmàumắthoặccỡlớnthânhìnhchocon.Viễntượngđólàmchokhôngítngườihiểubiếtvềihọctruyềnsinhvôcùngâulo.Họsợnhưthếsẽbiếntrẻemthànhmột thứ sản phẩm chế tạo theo đơn đặt hàng. „Ưu sinh di truyền thươngmại“,„Trẻemhàngmẫu“,cácnhàphêbìnhđãlatoánglênnhưthế.Cũngnhưngànhgiảiphẩuthẩmmĩ,ihọctruyềnsinhcũngcóthểmauchóngtrởthànhmộtmộtthịtrườngmangtheonhữngquychuẩnhoàntoànmớivàothếgiới.Nhữnggiađìnhnàokhôngkịpthờikiểmtrasứckhoẻvàmĩthuậtchocon,có thểbịxãhộinhìnnhư lànhững thànhphầnhoặc làkhôngđủkhảnăng,hoặclàđãchểnhmảngđểchomộtđứaconxấuxívàthiếucơhộisinhra trongmột thếgiới toànmĩ.điềunàyhiệncònlàmộtviễn tượng,nhưngxemrachẳngcònxalắm.

Vìthế,chúngtathửtìmhiểucáckhảnăngcũngnhưcáccơnguycủakhoachẩnkhámphôitrướckhicấyvàotửcung(PID,Präimplentationsdiagnostik)từngbướcmộtvềmặtđạođức.Tôiđược tạo raởđâu: trêngiường,ngoài

đồng,trongxehaytrongốngnghiệm?đólàmộttrongnhữngcâuhỏiquantrọngcủaconngười.Quantrọng,khôngphảivìrồiđâytôinhấtthiếtsẽphảiđốidiệnvớivấnnạnđó,hayvấnnạnnàysẽlàmộtgánhnặngchotâmtrítôi.Nhưngđólàmộtcâuhỏinhứcócđốivớicácluậtgia,cácbácsĩvànhữngnhàđạođứchọc:Chúngtanghĩgìvềviệcthụtinhốngnghiệm?Chúngtađượcphépbiếtgìvềcáiphôivừađượctạora?Vàchúngtađượcphéplựachọnnhữnggì?

Ngàynay,việcthụtinhốngnghiệmđãtrởthànhchuyệnbìnhthường.Bácsĩphụkhoadùngkíchthíchtốtạochínmùitrứngtrongdạngườinữrồilấyramộtlúctừ5-12trứng,chochúngkếthợpvớitinhtrùngđãđượckiểmsoáttrước.Vìmứcđộthànhcôngchỉvàokhoảng70%,nênngườitaphảichothụtinhmộtlúcnhiềutrứngđểdựphòng.

Một phương pháp mới hơn, đó là dùng máy vi động bắn một tinh trùng(đượctuyểnchọn)vàotrứng.Vàongàythứhai,khitrứngđãtựphânthànhhai, người ta cấy hai phôi này vào tử cung ngườimẹ.Một cách thế khácthôngdụnghơn: chỉ cấy phôi vào tử cung sau khi trứngđã thụ tinh đượcnămngày.Sốtrứngthụtinhdưthừasẽbịhuỷđihoặc,nhưmộtsốquốcgiachophép,giữđông lạnh trongmôi trườngnitơ lỏng.Hai tuầnsaukhicấy,bácsĩkhámnghiệmxemkếtquả.Mứcđộthụthaivàokhoảng40%.

đólànóivềphươngpháp.Ởđức,khoảngmộttrêntámmươiđứatrẻsinhrađềudothụ

tinhốngnghiệm.Thoạttiên,ngườitadùngphươngphápnàychohainhómngười.Giúpnhữnggiađìnhcónguycơlớnvềbệnhditruyềnkịpthờithửvàloạinhữngphôibấtthường,hầucóđượcnhữngđứaconlànhmạnh.Vàgiúpchonhữngđôivợchồngkhôngthểcóthaiđượctheolốibìnhthường.Vớinhómsaunày,đôikhiphảicầntới tinhtrùngcủamộtngườiđànôngkháchoặc trứng củamột người đànbàkhác, chứkhôngphải củahai vợ chồngtrongcuộc.Vàcókhicũngcầnthêmmộtngườiđànbàkhácmangthaigiúp,vì chính người phụ nữmuốn có con không thểmang thai được.Luật đứccấmphụnữtặngtrứngvàcấmviệcmangthaigiúp,nhưngchophépđànôngtặngtinhtrùng.

Luật đức cũng cấm việc chẩn khám chọn phôi (PID). Ở các nước khác,ngườitachophéplấyramộttếbàotừphôisauhaingàythụtinhốngnghiệmđểkhámxemcóbịdịchứngditruyềnnàokhông.Sauđóbácsĩvàchamẹsẽquyếtđịnh,cómuốncấyphôivàotửcungbàmẹhaykhông.Ởđức,khôngđượcchẩnkhámbịnhditruyềncủaphôitrướckhicấyvàolòngmẹ,màchỉ

đượckhámsaukhiđãcấy,trongtrườnghợpcónguyhiểmchomẹcon.Vànếuphát hiện ramầmbệnh tương lai và ngườimẹ tin rằng, bà không thểvượtquanổithứthách,thìbàđượcphéppháthaichotớilúcgầnngàysinh.Trườnghợpbàothaivẫnsốngsót,thìngườimẹphảichấpnhậnđứaconvớitấtcảnhữngthươngtậtdoviệcpháthaigâyra.

NhữngngườibiệnhộchoPIDcoicấmđoántrênđâylàđiềuvôlí.Họbảo,việcchophépchẩnkhámphôitrongốngnghiệmsẽtránhđượcnhữngnguyhiểmpháthaivềsau.Vìthế,khônglạgìcácnướctrongLiênHiệpÂuChâuđãcónhữngchínhsáchrấtkhácnhauvềPID.ỞAnhquốcchẳnghạn,cácgiađìnhgiàucóthểchochẩnkhámcondễdànglúccòntrongốngnghiệm.NhưngsựdễdãinàycũngđãdẫntớinhữngướcmuốnnhưkiểugiađìnhởScotland,đãcóbacontraigiờđâymuốnthêmmộtcháugái.Màviệctuyểnchọnphôivìlídopháitínhcóphảilàchuyệnxấukhông?Trongtrườnghợpnày,giađìnhởScotlandcóthểsẽhạnhphúcvàchẳngngườinàotrongcuộcbịphạtcả.Nhữngphôidưtrướcsaugìcũngbịhuỷhoặcbịchođônglạnh.Nhưvậy,việccốíchọnramộtphôibàonữ,thayvìđểchongẫunhiênmangtớimộtphôinam,cóchilàxấu?

Ngayđasốcácnhàphêbìnhcũngđềuxácnhận,chuyệnchọnphôitheopháitínhchẳngcógìtráiđạođức.ChỉtrừnhữngaichốngPIDvìlídotôngiáo,vốnchorằng,đây làmộthànhvido ímuốncủađôivợchồng,chứkhôngphảiđượcđịnhđoạtdobàntaycủaThiênChúa.SởdĩngườitachốngPID,làvìnhữnghậuquảđạođứcvàxãhộicủanó.Nếuviệc tựdochọnphôi trởthànhchuyệnbình thường,nócó thể tạo ra cơnguyvỡđê rấtnguyhiểm.Thếnên,cácnhàphêbìnhkhótínhphảnđốiPIDtriệtđể.Họcoiđó làsựchọn lựagiữa„cáiđángsống“và„cáikhôngđángsống“,vàđó làchuyệnhoàntoànvôđạođức.Họbảo,khôngmộtaiđượcquyềnchọnlựagiữađứaconkhỏemạnhvàđứacontậtnguyền.Nhữngnhàphêbìnhítkhekhắthơnthìcoiviệcchọnphôivìlídoikhoachẳngcóvấnđềgì.đốivớihọ,sựlựachọn sẽ trở thành vô đạo đức, chỉ khi nókhông đặt nền trên tiêu chuẩn ikhoa,nhưviệcchọnpháitính,chiềucaohaythẩmmĩthânxác.

Tahãyxét quanđiểmđầu tiên.Cógì xấunơi việcphânbiệt giữamột sựsống „đáng sống“ vàmột sự sống „không đáng sống“? Sự phân biệt nàykhiếntaliêntưởngtớichínhsáchmanrợcủaQuốcXãđức,chúngcoinhữngngười tậtnguyền thểxácvà tâmthần làkhôngđángsống và đemgiết họ.Nguyhiểm,làkhimộtnhànướctrởthànhquantoàquyếtđịnhgiátrịsựsốngcủaconngườivànhànướcđógiếtchếtnhữngngườicònmuốnsống.Cảhaitrườnghợpnàynhấtthiếtphảibịkếtánvềmặtđạođức.đólàcáibấtcôngchốnglạiconngườinặngnềnhất.

Haiviphạmđạođức trênđâycóđúngchoPIDkhông?Thưakhông, làvìphôimớiphânthànhbốnhaythànhtámtếbàochưaphảilàngười.Vàởđây,khôngcósựlạmdụngcủanhànước,màchỉlàsựchọnlựacủacáccặpchamẹtươnglai.Vànếubỏrangoàilídotôngiáo,thìđâulàlídođểchorằng,chamẹkhôngcóquyềncómộtđứaconlànhmạnh,khôngtậtbệnh?Lạinữa,khi quyền này có thể hành xửmà không làm hại ai hay giết hại ai?Việctuyểnchọnphôikhoẻmạnhđingượclạiquanniệmxưanaychúngtavẫncóvềsựmayrủiikhoatrongthainghén.Nhưngxãhộiconngườiđãcónhiềunỗlựcđểgiảmthiểucáimayrủiđó.Chúngtađãtiếtgiảmđượctỉlệtửvongnơitrẻemvàđãcảitiếnkhoahộsản.ThếthìtạisaotalạicứgiữvữngquanđiểmvốncóđốivớiPID?Phảichăngtiếnbộikhoanàymanglạinhiềuhạihơnlợi,nhiềuđaukhổhơnhạnhphúcchoconngười?

Chúngtabướcsangquanđiểmthứhai.đâulàlídochốnglạisựtuyểnlựaphôingoàitiêuchuẩnikhoa?Nhữngngườiphêbìnhsợrằng,nếuchophép,thì rồiaiaicũngđòichomìnhđượcphép làm,nhất lànhữngngườicódưtiềncủa.Nhữnggì trướcđâyđượctạothànhdongẫunhiên,rồiđâysẽ tuỳthuộcvàosởthíchđộcđoáncủachamẹ.Trongcácquốcgiađangpháttriểncóthểrồichỉsinhtoànlàcontrai,nhưhậuquảđangthấydochínhsáchmộtconđiliềnvớithóigiếttrẻgáisơsinhhiệnhànhởTrungQuốc.Trongkhiđó,tạicácnướcgiàuTâyÂu,nhởnnhơkhắpnơicáctrẻemlànhmạnh,tóchungmắtxanh,caoráolựclưỡng.Vànếutìnhtrạngxấunhấtxẩyra,thìchỉcóconcáicủalớpthượnglưugiàucólàtóccàngngàycànghoevànghơn,thân thể tráng kiện hơn, trong khi con cái của giới nghèo vẫnmãi là thứ„đángghét“.Hoặctìnhtrạngtrởnênngượclại:Cáctrẻemgiớihạlưuđượclựachọntheothịhiếuđasố,nhưngchínhvìthếtrởthànhthànhphầnngoàilềxãhội,vìthịhiếuthayđổi.Làvìcáigìcàngcóquánhiều,nócàngbịgiảmgiátrị.Chỉnhữngaikhônngoanmớinhậnrakịpthờivàtránhkhôngthamgiavàomốtthờitrangnày.Vìthế,phảingăncấmPID.

Viễn tượngđó làmchonhiềungườiớn lạnh, dù rằng tất cả hãy cònđangtrongvòngkhoahọcgiảtưởng.Nhưng,mộtkhiđãcóđượcnhữngkhảthểđóvàchúngđượcphéplàmcũngnhưđượcápdụng,thìcảmgiácớnlạnhcóthểsẽdầnnguôiđi.Biếtđâu,saumột thếhệ trẻconđược tác tạo theo lốituyểnchọnnày,mộtngàynàođóphươngphápnàysẽđượcngười tacảmthấybìnhthườngvàtrởthànhđươngnhiên?

Trướcđâymườinăm,việcgiảiphẩuthẩmmĩđượccoilàchuyệnthươngmạixấuxa.Ngàynaynótrởthànhđươngnhiên–ítratrongmộtvàilãnhvựcvànơimộtmộtvàigiaitầngxãhộinàođó.Cóbaonhiêutrẻemrồisẽkiệnchamẹchúng,vìchúngđãkhôngđượcchamẹkịpthời„tốiưuhoá“?Làvìtiếp

sauPIDsẽtớiPIR(Prä-Implantations-Reparatur:Tubổtrướckhicấyvàodạcon)vàPIO(Prä-Implantations-Optimierung:Tốiưuhoátrướckhicấyvàodạcon).Trongmộttươnglaikhôngxa,cáctếbàophôihưhạicóthểsẽđượcthaythếbằngnhữngditửlànhmạnh.Phươngphápnàycóthểđơngiảnhơn,nhiềutriểnvọnghơnvànhấtlàrẻhơnsovớiviệcchữatrịnhữngngườibịbệnhhoặcthươngtật.VớiPIO,nhữngditửtốtcóliênhệvớinhữngđặctínhnàođósẽđượcghépvào.Chotớihômnay,hiếmcómộtditửnàotrựctiếptạoramộtđặcđiểmcơthểhoặcnhâncáchnào,nhưnghiếmkhôngcónghĩalàkhôngcó.Màumắtcủatađượctạonênbởimộtditửduynhất.Nếuthayđổidi tử,mắt tacó thểsẽchuyển thànhnâu thayvìxanh,hoặcngược lại.PIOđưatađếnngaycảướcmơcảitiếngiốngngười,biếnchúngtrởnênloàiđạođứcvàyêuchuộnghoàbìnhhơn;nếuđạođứclàconđẻcủamộtditửnàođó,chỉcầntìmravàthayditửnàyđilàmọichuyệntrởthànhtốiưu.

Giấcmơcủaconngườirấtlớn.BamươinămsaungàybéốngnghiệmđầutiênLouiseJoyBrownrađời,Ihọctruyềnsinhđãbiếnthànhnhưmột„thếgiới phép lạ“.Như vậy, ta có thể chấp nhận sự phân biệt giữa việc tuyểnchọnhoặctốiưuhoátheoyếutốikhoavàngoàiikhoa.Việctuyểnlựatheoyếutốikhoahoặctubổcácditửhưhạikhônglàmhạiai,màchỉmanglạilợiíchchocảchamẹlẫnconcái.Tráilại,nơiviệctuyểnlựahaytubổtheoyếu tố thẩmmĩ, chamẹ đẩy con vàomột nguy cơ không thể lường trướcđược.Làvìởđây,yếutốquyếtđịnhlàthịhiếucủachamẹ,chứkhôngphảiímuốncủa con.Quyếtđịnhvề sứckhoẻ thì khôngcóvấnđề, nhưngquyếtđịnhvềthẩmmĩthìnguyhiểm.Cáihômnayđượccoilàđẹp,haimươinămtớicóthểbịchêlàloèloẹthaynhạtnhẽo.Màdùthịhiếucủatôivẫnkhôngđổi, thìchưachắccontôicùngcómộtthịhiếunhưtôi.Nhưvậy,việcchophéptuyểnchọnphôivìlídothẩmmĩkhôngmanglạiưuđiểmnàochoxãhội.Tráilại,đúnghơnxãhộiphảilàmsaobảovệtrẻemthoátkhỏithịhiếuchuyênquyềncủachamẹ.

Tacóthểđồngínhưvậy.Nhưngtacũngcóthểhỏi,cácnhàlậpphápcóbổnphậnphảicanthiệptớimứcnàotronglãnhvựcnày?Bắtđầutừthờiđiểmnàonhànướccónhiệmvụphảibảovệconngười trướchànhvicủachínhhọ?Vàviệcbảovệtrẻconkhỏinhữnggiátrịđộcđoáncủachamẹlàmộtchuyện.Cáchđâynămnăm,bàMargotvonRenesse, lúcđólàchủtịchuỷbanđiềutra„LuậtPhápVàđạođứcCủaNềnIHọcTânTiến“củaQuốchộiđức,đã tuyênbốnhưsau:„Chẳngcóngười thứbanào,kểcảhaichamẹtươnglai,cóquyềnquyếtđịnhvềgiátrịsựsốngcủamộtconngười“.Nhưngthựctếchothấycâunóinày,cũngnhưnhiềulờihayíđẹpkhác,chẳngđúngbaonhiêu.

Trongbàivềpháthai,tathấyđiềungượclại-ởđây,chínhngườimẹquyếtđịnhtrênquyềnsốngvànhưvậytrêngiátrịsựsốngcủathainhi.điềutuyênbốcủabàvonRenessechẳngphải làmộtnguyên tắccănbảnởđứcvàcảchocácnướcÂuchâu.Vàcó lẽnguyên tắcnày rồiđâycũngchẳngđượcquốcgianàolưuívàchấpnhận.

Nhưngtrongkhiđó,ihọctruyềnsinhđãtạoranhiềuphéplạđángngờmớitạinhiềunơitrênthếgiới.Quađó,nóđưatatớimộtlốitiếpcậnhoàntoànmớiđốivớithờigian.Thángbảynăm2005,mộtbàmẹ45tuổiởCaliforniasinhhạmộtđứacon,màphôicủanóđãđượcđônglạnhcấtgiữtừ13nămtrước.Nhưvậy,haiđứaconsongsinh12tuổicủabàcóthêmbađứaemtamsinh,cảbaemnàyđềuđượcthụtinhcùngmộtphươngphápnhưnhau.đốivớibácsĩtruyềnsinhngườiHoa-kìSteveKatzthìđâymớilàkhởiđầu.Ôngchohay,tươnglaicóthểsẽcónhữngđứaconđượcsinhrasaunămmươihaymộttrămnămđônglạnh,saukhibốmẹchúngđãchết.

Mộtvấnđềkháclàviệcnuôicấycáccơphậnthaythế.Thángbảynăm2004,câuchuyệnbé JoshuaFletcherởAnhgây rúngđộngcông luận. Joshuabịmộtchứngbệnhlạvềmáu,thânthểcủaemkhôngtạorađủhồnghuyếtcầu,vìthếemkhócóhivọngsốnglâu.MuốncứuJoshua,phảicótếbàogốccủamộtthânnhânrấtgầngũivớiem.Vìchamẹvàngườianhcủaemkhôngcóditửtrùnghợp,nênngườitanghĩtớiviệctạoranhữngđứaemcùngditửvớiJoshuaqualốithụtinhốngnghiệm,đểrồitríchtếbàogốccủacácemnàyđểcứuJoshua.ChínhphủAnhchophépnhưmộttrườnghợpđặcbiệt.Ởđức, với luật lệ hiệnhành, chuyệnnhư thế chắc chắn sẽ chẳngđược chấpthuận.KếtquảchuyệnJoshuanhưthếnào,chẳngaibiết,vìchẳngđượctiếtlộgìthêmsauđó.

Mộtkhảthểmớinữacủaihọctruyềnsinhlàđẩylùiđộtuổimangthainơicácphụnữ.Chuyệnồnàoxẩyratừcuốithậpniên90’quavụgọilàchuyểnhuyếttươngtếbàotrứng.đểtếbàotrứngcủamộtphụnữđãlớntuổidễdàngthụ tinhnhân tạo,nócầnphảiđược làmtươibởihuyết tương tếbào trứngcủamộtphụnữtrẻkhác.ChađẻcủaphươngphápnàylàbácsĩtruyềnsinhJamesGrifo,ngườiMĩởNewYork.Ônglàngườiđầutiênchochuyểnhuyếttươngcủamộtngườitrẻvàotếbàotrứngcủamộtngườilớntuổi,vànhờđótạođượccácphôibàonhântạo.Phươngphápcủaôngthànhcông,vànhữngđứaconđầutiêncủaGrifohiệnđangsốngtạiTrungQuốc.đểtránhviệcchờđợixinphép,GrifonhảysangthửnghiệmtạiTrungQuốc,nơihoàntoàntựdotronglãnhvựcnày.

Sauđóchẳngbaolâu,ngườitakhôngcầnphảisangTrungQuốcnữa.Một

nhómnghiêncứuquanhôngJacquesCohenthuộcViệnIHọcTruyềnSinhởLexington thuộc bangNew Jersey cho hay, vào năm2001 có 15 bé đượcsinh ra nhờ kĩ thuật chuyền huyết tương của họ.Cómột điều không thấyGrifo nói ra, đó là huyết tương của người hiến tặng chẳng phải là mộtnguyên liệu trung tính.Nhưngnó chứađựngnhiều thànhphần tế bào củangườitặng,trongđócócảcácMitochondriencóchứatếbàoditruyền.KhitrộnMitochondriencủangườitặngvớitrứngcủangườimẹ,phôiđượchìnhthànhtừđósẽmangđặctínhcủabangười:Ngườichavàmẹtrongditửcủanhântếbào–cũngnhưcủangườimẹvàngườitặnghuyếttươngtrongcácditửMitochondrien.đứabédođólàmộthỗnhợpditửkhôngphảicủahai,màlàcủabangười.

Tháng mười một năm 2005 Douglas Wallace thuộc đại học California ởIrvinenhậnramộtnguycơlớnnơiphươngphápchuyểnhuyếttươngtếbàotrứng.Nhiềuconchuộtđượctácsinhbằnglốinàykhôngcókhảnăngsinhđẻ.Nhưvậy, nhiều đứa con củaGrifo vàCohen có thể cũngở trong tìnhtrạnghiếmmuộn.Cácnghiêncứuchothấy,nhữngcuộcthínghiệmápdụngcho người của các nhà khoa học truyền sinh ởHoa-kì đã không kinh quachuỗi thử nghiệmvới loài vật trước, như luật phápvẫn quyđịnh. điều đócũngchothấysựbấtlựccủangànhlậppháptrongnhiềuquốcgiatrướccácmànảothuậtcủaihọctruyềnsinh.Mộtvàiquốcgiađãcóđượcnhữngbiệnphápmaymắn,nhờdựavàonhữngphỏngđoántìnhcờ.

MộtkhiđãnớirộngviệcchophépthínghiệmphôivàPID,thìkhómàngănchặnđượccáclỗhổnghoặccấmđượcnhữngkĩthuậtluônluônmớidựatrênnhữnggì đã cho phép, nhưngkết quả của các kĩ thuật này phầnnhiều lạiđángluậnphạt.Vàkhimộtphươngphápxemrakhôngcóvấnđềmàlạiđưatớinhữngkếtquảcóvấnđề,thìhệquảpháplícủachúngsẽkhônglường.Chưaaibiếtđượcmứcđộrốiloạnđạođứcvàphítổntoàándochúnggâyra:RồiđâymộtsốngườidoCohenvàGrifotạorasẽkiệnlạihaivịnày,vìhọ bị chứng hiếmmuộn?Họ sẽ đòi hưởng gia tài hoặc sự chăm sóc củangườimẹ vô tội thứ hai, kẻ đã hiến tặng huyết tương để làm tươi tế bàotrứngcủamẹruộtmình?Haychínhbàmẹthứhainàylạiđòiquyềnnhìnmặtvàchămsócđứaconmàbàkhôngbiết?...

Nhưđãnói,nhànướckhôngcónhiệmvụcấmcácbậcchamẹtươnglaicónhữngthịhiếu,quanđiểmvàviễntưởngcủahọ.Mộtcấmđoánnhưthếsẽđưađếnđộctài.Nhưngmặtkhác,nhànướccóbổnphậnphảilàmsaoloạitrừđượcnhững thiệthạicó thể lườngđược.Giữa tựdocủachamẹvàsựngănchậnnhững thiệthại chocon làmộtcâycầuđạođứcvàpháp líbấpbênh,vàcáckhảnăngmớicủaihọctruyềnsinhluôndiễnratrênđó.Nếu

hômnayhaymaiđâyđượcphéptuyểnchọncon,thìhậuquảdâychuyềncủanósẽkhôngbiếtđườngnàomàlường.Làvìmộtxãhộibịphâncắtnhưthếsẽmấtđicáiđặctínhchotớinayvẫnmangtínhbắtbuộcvàkhôngthểtránh:Chấpnhậnhoàncảnhsốngcủamình!

Giảiphẩuthẩmmĩhứahẹnvẻđẹpchokhuônmặtvàthânthể.Ihọctruyềnsinhhứahẹnloạitrừkịpthờinhữngkhiếmkhuyếtngaytừđầu.Sứckhoẻvàthẩmmĩ,nhưvậy,sẽtạoramộtđòihỏikép:đòihỏicủachamẹđốivớiconcáivàcủaconcáiđốivớichamẹ.Mộtxãhộinhưthếkhôngnhữnglàmmấtđisựcảmthôngvàchấpnhậnnhữngkhiếmkhuyếtvànhữngkhácbiệtthiểusố,nócònđẩychamẹvàconcáivàomộthoàncảnhkhóxử.Concáisẽchấpnhậnnhững„cảitiến“dochamẹtạochomình?Vàchúngngượclạicũngsẽchấpnhậnviệckhướctừcảitiếncủachamẹ,đểvìthếnótrởthànhmộthạngngườibịxãhộiđẩyralề?

Mỗikhảthểmớiđặtracholậpphápmộtyêusáchhầunhưkhôngthểđápứngnổi:phảicânnhắcgiữacái lợivàcáihạicóthểxẩyra.GiảsửJoshuaFletchercóđượcmộtngườiem,vàngườiemđóđãcứumạngmình, tronglúcchínhngườiemchẳngbịnguyhạigì.Nếumaiđâyngườiemnàybiếtđược lí do tạo saonócómặt trênđời, thì sao?Cảchúng tanữa, chúng tacũngđượcsinhrakhôngphảichỉdotìnhyêuvôvịlợimàthôi.Vàaisẽnóichoemkiabiết,làemđãđượctạorachỉvìđểcứusốnganh,chứkhôngphảivìchamẹmuốncóthêmmộtđứaconnữa?

Mộtkhảthểkhôngkhôngdựatrêncáilợicũngcóthểsaivềmặtđạođức.

Mặtkhác,mộtxãhộichophépưusinh(Eugenik),chophéptựdochọnlựađặcđiểmcơthểsẽđặtconngườitrướcmộtbấtanrấtlớn.Chodù,tuỳtừngtrường hợp, ta không thể dùng lí do đạo đức để cấm được việc ưu sinhthươngmại,nóchắcchắnvẫntạoranhữngnguycơvềmặtcôngích.Làvìđâulàhìnhảnhchúngtamuốncóvềconcáichúngta?Phảichăngchúngtamuốnbiếnquyềnchămsóccủachúngtađốivớimộtsinhvậtđộclậpthànhquyềnsởhữucủachúngtađốivớimộtđốitượngdotatạora?Nếunhưthếthìtaphảihiểurasaovềsựsống?Cũngchẳngnhấtthiếtcóhạigì,nếutabiếtbằng, không phải tất cảmọi thứ của sự sống đều có thể tu bổ được. Tuynhiên,nếusokhảnăngtubổcủakĩthuậtditửvàcủaihọctruyềnsinhvớiôngkhổnglồđangngủ:khoanghiêncứunão,thìihọctruyềnsinhchỉlàmộtchúlùn.

•Câycầubắcvàothếgiới tinhthần.đâu làbiêngiớicủaviệcnghiêncứunão?

Cleverland

Câycầubắcvàothếgiớitinhthầnđâulàbiêngiớicủakhoanghiêncứunão?

„Conkhỉđãcó thể thấyđược.đôimắtnódõi theo tôisuốtcănphòng.Nóbiết ăn, và khi ta đưa ngón tay vàomiệng nó, nó có thể sẽ cắn“.RobertWhite thíchnóivềnhững thínghiệmkhỉcủaông.Nhữngcuộc thínghiệmđó, cách đây ba chục năm, đã khiến nhà nghiên cứu não hiện 82 tuổi ởCleverlandthuộcbangOhiomộtsớmmộtchiềunổitiếng.đặcđiểmcủacâuchuyệnkhỉbiếtcắnnày:đầucủanóvẫngắn liềnvớimột thânxác,nhưngthânxácnàykhôngphảilàthânxáccủachínhnó!

White không nhớ rõ nữa, có bao nhiêu con vật ở đại học CaseWesternReserve,Cleverland, từngàyđóđãbịôngcắt lìađầu.Cóthểđếnvàitrămcon.Mọi chuyện khởi đầu từ thập niên 1970’. Trong căn nhà ngang củaTrườngIKhoa,mộttoàkiếntrúcmênhmôngtheohìnhbánhcướivớinhữngchân cột cổ điển,White âm thầm tiến hành công việc củamình.Ông cẩnthậnmởhếtxươngđầuvànốisọcủaconkhỉnàyvàohệtuầnhoàncủamộtcon khỉ khác đang sống.Cuộc thí nghiệm thành công, nhà giải phẩu thầnkinhchuyểnsangviệcrápnốiđầu.Thoạttiênôngcắtlìada,cácbắpthịtvàgân, rồi tới cuốnghọng , xương sốngvà tuỷ.Chỉ để lại sáumạch chuyềnmáulênóc.Chỉtrongvòngvàiphút,ôngnốiđầukhỉnàyvớihệtuầnhoàncủamộtconkhỉkhácđãđượcchuẩnbịsẵn.Chiếcđầunàysốngđượcnhiềungày.Rồimặtnósưngtấylên,lưỡidàylêncáchkìlạ,vàđôimímắtsưnghúpkhéplại luôn.Hệmiễnnhiễmđãchốnglạicơthểlạvàhếthoạtđộng.Nhưngmộtkiếnthứckhácđãlàmphấnchấnnhàthínghiệmganlìnày:Xemrabộócđượccơthểmớichấpnhận,khôngbịđẩyra.

ÔnggiáosưkhoagiảiphẩunãotrẻnhấtnướcMĩlúcđóđãđượcsựhỗtrợtừrất caochonhững thínghiệm tai tiếngcủaông.Làmột tínhữucônggiáothuầnthànhvớimườiđứaconvàlàthànhviêncủaViệnGiáoChủKhoaHọcởVatican,ôngthuộcvàothànhphầnkhoahọcgiaưutúcủathếgiớivàđãnhiềulầntiếpchuyệnvớigiáochủGioanPhaolôII.Nhưnghìnhnhưngườikếvịcủangài,giáochủBiển-đức16,khônghài lòng lắm trướcnhững thínghiệm như thế. Nhiều lần trong những năm vừa qua, nhân vật„Frankenstein từOhio“đãnói lêngiấcmơ lớncủaông:mongmuốnđượcghépthayđầuhaynãochoconngười.

Giáo lí công giáo về linh hồn không trở ngại gì cho nghiên cứu của ông.Whitechohay,khỉ„chẳngliênhệgìtớingườicả,nhấtlàkhinóitớióchay

tinhthầncủachúng“.Nhưngkhiônggiáocócáiđầutrònmậpphúngphínhtuyên bố, ông muốn giúp những người như nghệ sĩ bán thân bất toạiChristopher Reeve (nay đã chết) hay nhà vật lí liệt cột sống StephenHawkingcóđượcmộtthânthểmới,cảthếgiớiđãlatoánglên.„Cógìkhácgiữaviệc tôi thaygan,ghépcánh taymớihayghép thân thểmớichomộtngười?“ôngđãhỏitôinhưthếcáchđâynămnăm.

„Chẳngainghĩtớiviệcđitìmlinhhồnởganhayởcánhtay.Linhhồnchỉởtrongóc“.

HìnhnhưgiáochủGioanPhaolôIIkhôngnghĩnhưthế.VàngàicũngkhôngcầnphảichitiềnchodựáncủaWhite.Lúcđó,ônggiáochotôihay,ôngchỉcònthiếubốnhaynămtriệuđôlanữalàcóthểbaysangKiewcủaUkraineđểnốichiếcđầungườiđầutiên.Dĩnhiên„cagiảiphẩulớnnhấttronglịchsửloài người“ này sẽ không tránh được những khiếmkhuyết thẩmmĩ.Bệnhnhânsẽkhôngcửđộngchântayđược,khôngnói,khôngnuốtvàkhôngtiêuhoáđược.RồiWhitevừacườinói:Dĩnhiênanhtacũngkhôngphànnàngìđược.Anhtaphảiđợikhoảnghaimươinămnữa,khituỷsốngđãnốiđượcvớinhau,thìmọikhiếmkhuyếttrênsẽđượcgiảiquyếttấtcảđồngmộtlúc.Tôihỏiông,thếôngcósẵnsànghiếncơthểmìnhchongườitaghépkhông?

Ônglạicười:„Dĩnhiên–nhưngtôithíchchocáiđầucủatôihơn,vìđầucógiátrịhơn“.

RobertWhite đã nhiều lần sangUkraine, nhưng „cuộc giải phẩu lớn nhấttronglịchsửloàingười“tớinayvẫnchưaxẩyra.Cáctriếtgia,bácsĩvàluậtgiangàynaykhôngbuộcphải trả lờicâuhỏi,ôngWhiteđãghépđầuhayghépthân.Họcũngchẳngphảibậntâmvớichuyện,ailàkẻtrunggiangiữagiađìnhngườihiếncơthểvàbệnhnhânsẽđượcghépcơthể.SongvìdựáncủaWhiteđãkhôngthànhsự,nênchẳngcóaiphảilolắnggìnhiều.Nhữngthí nghiệm của ông chỉ được xem là ngọn củamột tảng băng sơn. Là vìnghiêncứunãokhôngchỉlàtháchđốkhoahọclớnnhấtcủathếkỉ21-mànócònlàtháchđốlớnnhấtvềmặtđạođức.ThànhcôngcủachúngsẽlàmthayđổikhoaSinhhọcthầnkinhvàlàmthayđổicáinhìntruyềnthốngcủachúngtavềconngười,vàđồngthờinótạoranhữngkhảthểvànhữngnguycơhoàntoànmới.

Trongsốcáckhảthểmớiđó,chắcchắncónhiềucáimanglạicơmay.Chỉnhhìnhthầnkinh(Neuroprothetik)làmộtngànhnghiêncứutươngđốitrẻ,nólàmộtkếthợpgiữanghiêncứunãovàkhoahọckĩsư.Nhữngthànhquảđãđạtcủanóchophéptamơtớinhữngkhảthểxahơn.Chỉnhhìnhthầnkinhgiúp

kíchthíchcáccơphậnconngườinhưtim,bàngquang,taivàtạoranhữnghiệuquảquantrọng.MộtthídụrấtcụthểlàviệcthayCochleachongườibịchứngnặngtaiđếngầnnhưđiếc.Cochlealàkháiniệmkhoahọcđểchỉbộphậnconốc(Hörschnecke)trongtai.Vàđâylàdiễntiến:Gắnvàophíasautaiconbệnhmộtbộxửlíâmthanhnhỏ,bộxửlínàysẽbiếntiếngđộngcủathiênnhiênthànhcáctínhiệuđiệntừ.MộtcuộndâyđiệnsẽchuyểntiếpcáctínhiệuxuyênquadatớiCochleađãđượcghép.TừđócáckíchthíchđượcCochleachuyểntiếptớithầnkinhthínhgiácvàcuốicùngđượcxửlítrongnão. Thủ thuật của việc kích thích thần kinh này là khả năng chuyển đổitiếngđộngcủabộxửlíâmthanh,nóchuyểnđổikhéoléođếnđộcácthầnkinhphụtráchthínhgiáctrongnãocóthểhiểuđược,dùcácthầnkinhnàythậtrađãchẳng„nghe“đượcgì.Kíchthíchthầnkinhlànghệthuậtlàmchonãohiểuđượcnhữngtínhiệuđiệntừ,màchẳngcầngìtớicơphậngiácquanliênhệđãbịhưhại.

Khảthểthứhailàghépvõngmôchongườibịloànặngđếngầnnhưmù.Chotớilúcnày,mớichỉgiúpbệnhnhânphânbiệtđượcgiữasángvàtối.Mộtsốthí nghiệmkhác đang được tiến hànhở giai đoạn thử trước khi có thể ápdụng. đặc biệt, các nhà nghiên cứu bỏ ra rất nhiều công sức cho các thínghiệmgiúpngườibạiliệtcóthểđiđứngtrởlại.Ởđây,ngườitacũngdùngmộtphươngphápkích thíchnhân tạonhưtrên.đầu thậpniên90’,cácnhànghiêncứuđãthànhcôngdùngbộcảmứngđểđođượcchínhxáctìnhtrạngcửđộngcủabệnhnhân.Ngườitađãbiếtđượcngônngữcủacácthầnkinhcóliênhệvớicácchuyểnđộng.Vấnđềchỉcònlàcókiểmsoátvàđiềutiếtđược sự chuyển động hay khôngmà thôi.Cách đây năm năm,một nhómnghiêncứuởMünchenđãđạtđượcthànhcônglớn.Lầnđầutiên,mộtbệnhnhânbánthânbấttoạiđãdùngtayralệnhtrênchiếcmáytínhđeotrongtúixách sau lưng: „đứng dậy!“, „đi!“, „Bước lên bậc thang!“.Máy tính liềnchuyển ra những tín hiệu tới các điện cực đã được gắn chặt nơi chân củabệnhnhân.Các tínhiệuquả thựcđãsaikhiếnđượccáccơbắphànhđộngtheolệnh,tronglúcđócácbộcảmứngkhácđodiễntiếnvàgởikếtquảvềlạimáy tính.Máytính lạiđiềuchỉnhcác lệnhcủanó theocácđòihỏichobướcđi.

Mộtkhảthểkhácnữalàghépcơphậngiúpdichuyển.CáinàycũngđượcghépdướidagiốngnhưghépCochlea.đãcónhiềubướcthànhcông.Chodùngườibấttoạimớichỉbướcđiđượcvàibước,triểnvọngtươnglaitronglãnhvựcnàyrấtlớn.

ẤntượngnhấtlànhữngcuốnphimtàiliệuchothấycácconbệnhParkinsonvàđộngkinhđượckhỏibệnhnhờcáckíchthíchnãobộ.Hailoạibệnhnày

có liênquan tớimộtvùngnãonhấtđịnh.„Máykíchnão“ tung luồngđiệnvàovùngnãobịchấnthương,hãmbớtgiaođộngcủanó,khiếnbệnhnhântránhđượccơnrunhayđộngkinh.ConbệnhParkinsonvốnruntaykhôngcầmđược li nước, tức thì ngồi thảnh thơi xuống ghế và nâng tách cà-phêuốngbìnhthường.Conbệnhđộngkinhíthứcngayđượctìnhtrạngkíchngấtcủamình.Khoachỉnhhìnhthầnkinhđãgiúpchongườitanghevàđiđược,thìhivọngnócũngsẽmởratươnglaisánglạnchocácbệnhnhântâmthần.Cácđiệncựctrongnãocóthểảnhhưởngtrựctiếptrêncáchệtuầnhoànhoáhọcthầnkinh.Nếucómộtđiệncựcgắntrongđầu,ngườibịsuynhượcthầnkinhcóthểlấylạiđượctìnhtrạngsángkhoái,nhờvàokíchthíchcủađiệncựclàmchocácchấttínhiệu„tíchcực“hoạtđộng.đólànhữngthànhtựutuyệtvời,chúngcóthểmanglạinhữngphéplạnhưtrongKinhThánhxưa:Ngườimùthấylại,ngườiquèđiđược,ngườicâmnóiđược,ngườiđiếcthínhtaitrởlại.Nhưvậythìphànnàngìnữa?Nhưng,bêncạnhnhữngthànhtựumanglạimaymắn,cũngcóđiềuđánglo:Ngườitacóthểlạmdụngnhữngphươngphápchỉnhhìnhmớinàychonhữngmụctiêuđentối.Giờđâyconngườiđãbiếtđượcrằng,họcóthểảnhhưởngmạnhhơnnữatrênnão,hơncảkhảnăngcủacácloạithuốcsinhhoáhiệnthờiđangtạora.Cơncámdỗlạmdụngvìthếkhôngnhỏ.

Kẻ lạmdụngquỷquáinhấtcó thểsẽ làquânđộivà tìnhbáo.Họdễdàngdùngbiệnphápkíchthíchnãođểtratấnhoặclạmdụnglờikhaicủacáctùbinh.Bảynămtrướcđây,DanielLangleben,mộtnhàthầnkinhhọcđạihọcPennsylvaniaởPhiladelphia,đãnghĩraviệcápdụngmáychụpquangphổnãođểtạoramáydònóidối.Máychụpquangphổchotathấynhữngdiễntiếnxẩyratrongnão.Chỉcònmỗiviệc,làphảitìmrađịađiểmnãocóliênquantớinóidối.địađiểmnày,theoLangleben,nằmởvùngCortextiềnvậnđộng,làvùngđượckíchhoạtkhitagặpnhữngxungđộtkhiếnđầuócphảiđưaranhữngđắnđocânnhắc.LíluậncủaLanglebenrấtgiảndị.Theoông,khinóidối,ngườitacầnnhiềunỗlựctínhtoánhơnlàkhinóithật,vìthế,nóidốitấtnhiênđưatớinhiềuhoạtđộngcủanãohơn:„Nóidốiđòinỗlực“.điềunàycóluônluônđúngkhông?Khôngchắc.Làvìđốivớikẻđãnóidốiquen,họ ít cầnnăng lượngvớinhữngdối trá thông thườnghơn làkhingườiđóphảicốgắngnhiềuđểnóilênsựthật.Dùvậy,hiệnđangcóhaicôngtiquảngcáomáychụpdònóidốicủaLangleben.

HiệncáctoàánởHoa-kìđangcónhucầulớnvềthứmáymócnày.Cácôngbàchuyêngiasửdụngmáychụpdònóidốiđanggiữmộtvaitròquantrọngtrongcáccuộcđiềutratoàán.Cácnhàtâmbệnhthầnkinhdùngmáyđểxácđịnh khả năng í thức và hành động của những phạm nhân gia trọng.Nơinhữngphạmnhânhungdữhoặcnhữngtaygiếtnhiềungười,vùngnãodưới

trán (ventromedialerCortex)củahọ thườngbịhưhoặckhônghoạtđộng–cũng không khác gì nơi anh Phineas Gage. Những ảnh chụp này khôngnhữnggiúpchotoàándễxácđịnhtìnhtrạngíthứccủanhữngtaygiếtngườivàhãmhiếp,chúngcònđặtrachocácquantoàcâuhỏi,phảicóbiệnphápnàođốivớinhữngtộiphạmđó.

Cóthểrồiđây,khoagiảiphẩunãocóthểchữađượcnhữnghưhạicủavùngnãocóliênhệvớicáchànhvitộiác.Nêngiữnhữngtaytộiphạmđósuốtđờitrong bốn bức tường hoặc xử tử họ hay nên buộc họ phải giải phẩu chữavùngnãobịhư?đâulàbiệnphápcólợihơnchophạmnhânvàchoxãhội?Nhưngtrongnhữngtrườnghợpnhưthế,aisẽlàngườiquyếtđịnh?Nhàtâmbệnhthầnkinh,quantoà,phạmnhânhaythânnhâncủahọ?Vàaicóthểcảnđược sự lạm dụng, khi người ta hành động theo quan niệm rằng, trongtrườnghợptranhtốitranhsángthìmổóccònhayvàrẻhơnlàphảiđổtiềnrađểgiamgiữmấytayđósuốtđời?

Tiềmnănglạmdụngkếtiếplànơiđámbuônlậuquốctế(Mafia).Càngbiếtnhiềuvềnão,chúngtacàngthaotúngnóhữuhiệuhơn.Nhữnghoạtchấttâmthần,vốnlàchấtgiúpchocácngườibịbệnhquêncóđượcsựchúítốthơn,cóthểgiúpchođámthanhthiếuniênnghiệnngậpcóđượccảmgiáclênmây.Nguyhiểmnhất là những tác dụng của chúng trên các cơ quan cảmnhậnSerotoninvàtrênsựbiếnchấtDopamin(xemphậnvụcủachúngnơibàiAnhBốcyêu).DopaminvớinhânPhenäthylamincủanócócùngchấtcấutạohoáhọcnhưMescalinvàmatuý(LSD).Nótạokíchthíchhoặckíchthíchtốiđatrênmộtsốvùngnão.Nódễbịlạmdụngchoviệcđầuđộcgiớitrẻ.

Màdùkhôngbịlạmdụngchokĩnghệmatuý,thìđâulàgiớihạnhợpphápcủaviệcsửdụngcácchấtkíchhoạttâmthầnnày?Chocácbệnhnhânmấttrínhớ?Cho những người hay quên?Cho những ai khó tập trung tinh thần?Haylàcóthểrồiđâycácbàmẹsángsángthẩyvàochénsữahaylinướccủaconmộtviênđểnângcaokhảnăngtậptrungtâmtrítrongcácgiờhọcởlớp?Mộtkhicóthểnângkhảnăngtậptrungcủatrẻdễdàngnhưthế,thìđâucầntới kĩ thuật di tửvàkhoa i học truyền sinhnữa?Cácnhà chính trị và cácquảntrịviênmỗingàysẽphâyphâylàmviệc16giờmàchẳngmệtnhọcgì.VàcácchúđuaxeđạpTourdeFrancekhôngnhữngdẻodainhờthuốctănglựcthểxác,giờđâycòncócảtănglựctinhthần,đểphâyphâyleodốc.

Vàvănphòngquảngcáocủacácsiêuthị,cácviệndịchvụquảngcáovàcácchuyênviênhoạkiểucủacácmạnglưới truyềnthôngcũngđanghânhoantrước từng kiến thức mới gặt hái được về lãnh vực này. Khách hàng cókhuynhhướnghướngvềbênphảinhiềuhơnkhibướcvàocácsiêuthịư,thì

tasẽchấtnhiềuhàngvàbàyđẹpvềphíaấy!Cácnhàtâmlímàusắcdùngmáychụpnãođểthửcáctậpdanhmụccủahọ.Kĩnghệgiảitríđiệntửhaycácnhàthiếtkếtròchơimạngdùngmáychụpnãođểtìmhiểusởthíchcủakhách hàngmình. Phải chăng tất cả những thứ đó đều vô hại?Những gìtrướcđâylàsảnphẩmcủadựđoánhoặccủathămdòdưluận,giờđâyđượcbắtnguồntừhệthầnkinhtrungươngconngười.

Nhưng đâu là những hậu quả ngược của nhữngứng dụng to lớn đó?Môitrườngsốngrõràngkhôngchỉ tácđộnglênnãochúngta,nócònlàmbiếnđổicácmạchnốithầnkinh,cókhibiếnđổimãimãi.Việcchơicờgiúpchongườichơicóđượcmộtsốkhảnăngbénnhạy.đólàđiềutốt,miễnlàngườiđókhôngrơivàocơnnghiện.Nhưngchơi tròchơibắngiết,mỗingàygiếtđượchàngngànkẻthù,thìsao?Dĩnhiêncáccôcậunàyđúnglànhữngtaychơigiỏi.Nhưnghàngngànhàngvạnphátsúngmỗingàysẽdẫntớihậuquảnào trênnãocủahọ?Phải chăngnhữngcảnhphimnhanhhaynhữngmẫuquảngcáotruyềnhìnhngắnngủichỉphớtqua,màkhôngđọnglại,trongđầuócconemchúngta?Tấtcảnhữngaicóchúthiểubiếtvềnghiêncứunãođềuchẳngantâmtínào.

Vàviệcápdụngcácthànhquảcủakhoatâmlínãonhằmkhôngngừngkíchtăngcảmgiácvẫnđangtiếptụcgiatăng.Cóchăngrồiđâychúngtasẽcódịpchứngkiếntrậnchiếngiữacácnhàthiếtkếtròchơigiảitríđiệntửvàcácnhàtâm lí? Nhóm này muốn càng ngày càng có thêm những kích tăng mới;nhómkiathantrời,yêucầucấmđoán,vìđãnhậnranhữngthiệthạingắnhạnvàdàihạnđốivớiconngười?Chotớinay,chưacóxãhộinàotrừngphạttội„ăn cướp sự chú í“. Trong tương lai, ta có phải thay đổi quan điểm nàykhông?

Ởđiểmnày,triếtgiaThomasMetzingerthuộcđạihọcMainzđãđưarakháiniệm„Dựđoánhậuquảnhânhọc“(Anthropologiefolgenabschätzung).Theoông,chúngtađãcónhữngdựđoánvềhậuquảnguyhiểmcủakĩthuậttrênxãhộithếnào,thìcũngcầncónhữngdựđoánvềnguyhiểmcủanghiêncứunão trênxãhộinhư thế.Thử tháchcủanghiêncứunãođòibuộcchúng taphảicómộtquanđiểmhoàntoànmớivềnhữngkhảthểvànhữngnguycơchonãochúngta,nóđòichúngtacómộtnền„Vănhoáíthức“mới.Trongphạmvigiáodục trẻcon,Metzingerđềnghịcác trườnghọccónhữnggiờhọcSuyniệmphi tôngiáo.Theoông,concáichúng taphảihọcbiếtcáchchốngcựlạisựchúícủanhữngtêncướpđangngàyngàykhôngngừnggiatăngvâyquanhchúng,đểgiữ lạiđượckhảnăngchú í,khảnăng tập trungtinhthầnvàkhảnăngsưutậpcủachúng.Tráilạiđốivớilãnhvựcítế,ôngđưaramộtdanhmụcđiềucấm,bóbuộcchocảnhữngnhànghiêncứunão

vànhữngnhàkĩ thuật thầnkinh:khônghợp tácvớiquânđội,khôngđượcthươngmạihoámột cách tráiphépcác thành tựu ikhoa,không lạmdụngtrongviệccấutạomôconngười,khônglạmdụngbệnhnhânchomụcđíchikhoahoặcthươngmại.

Nhữngquyđịnhnhưthếlàđiềucầnphảicó.Chẳngcầnphảinghĩtớinhữngthí nghiệm ráp đầu của Robert White ở Cleverland, mới thấy được sựnghiêmtrọngcủatìnhhình.Tronglãnhvựcnghiêncứuchứngđộngkinh,hivọngvàinămtớiđâysẽcónhữngquyđịnhquốctếvềgiảiphẩughépnão,đểthaychonhữngvùngnãobị„hư“.Việcnàychỉcóthểthànhcông,khiikhoacókhảnăngtáilậpđượcnhữngdâythầnkinhvànhữngđiểmnốithầnkinhđãbịhưhạiquacuộcgiảiphẩu.Nhưngkhi làmđượcđiềunày,phảichăngchúngtacũngđồngthờibiếtđượccáchthứcđểchếranãomới?„Nãonhântạo“làmộtđềtàikíchthíchtrítưởngtượngconngườitừxưanay.Dùsao,khoa„Chỉnhhìnhthầnkinh“và„Sinhkĩthầnkinh“(Neurobionik,viếttắttừBiologievàTechnik)ngàynaycóthểđemlạinhữnghivọngthựctếvềkhảnăng„chỉnhhìnhnão“.

điềuđósẽảnhhưởngthếnàotrênnhânsinhquancủachúngta?Làvì„bộócmới“được

thaythếnàysẽkhôngcònchếtnữa,mànóđúnglàmộtbộmáycótinhthần.Bộócnàyrồisẽlàmchongườimangnótrởthànhmộtsiêunhânkhôngcầntớiócthường?VànhưvậycónghĩalàkhoahọcđãgiảiđápđượcyêusáchmàhoạsĩFranzMarcđãmột lầnđề racho trườngpháiẤn tượngcủahộihoạ:Xâymột„câycầubắcvàothếgiớitinhthần“?

Nhưvậy,thửtháchđạođứccủanghiêncứunãovàsựứngdụngkếtquảcủanómang tính lưỡngdiện.Mộtmặt,nóphảibảovệconngườikhỏibị lạmdụng.Mặt khác, nó phải đồng thời chuẩn bị cho xã hội có thể chấp nhậnnhữngyếutốnhânsinhquanvàvũtrụquancótầmquantrọngchonhữngcuộcgiảiphẩunãocầnthiết.Cảởđâynữa,tacũngphảitheonguyêntắccủaKant:khôngđượclàmsai lạcmụcđíchcủaconngười.Làvìmỗimột lạmdụngcủaquânđộivàtìnhbáo,kểcảcủaquảngcáotiếpthịvàcủakĩnghệgiảitríđiệntử,đềuítnhiềulàmsailạcmụcđíchconngười.

Hậuquảxãhộicủatấtcảnhữnggìtrênđâycóthểrất lớn,vàsựcânnhắcmangtínhduylợigiữahạnhphúcvàđaukhổcóthểcũngrấtkhóthựchiện.Vì thế,xãhộicầnđược tưvấncặnkẽ,hầukip thời tiếnhànhnhữngkiểmsoátđạođứcvàkịpthờiđiềuđộngtriếthọc,tâmlíhọcvàxãhộihọcnhằmđánhgiácũngnhưtiênđoánhậuquảviệclàmcủacácnhànghiêncứunão

cùngcácđồngnghiệpsinhkĩcủahọ.

Trướckhichúngtatừgiãnhữnggiớihạnhiệntạicủakiếpngườivàgiãtừcáinhìnvẫncócủachúngtavềconngười,thiếttưởngtanêntìmhiểuthêmvàiđiềuvềchínhchúng ta.Chúngtađãbiếtquachút ítvềkhảnăngnhậnthứccủamìnhvàđãcânnhắcmộtvàivấnnạnđạođứcquantrọng.Chúngtacònthiếumộtcáinhìnvềnhữngmongmuốncủaconngười,mànếukhôngcónhữngthứnày–ướcvọng,vuimừngvàkhaokhát,tómlại:đólàNiềmtin,TìnhyêuvàHivọng-,thìtađãchẳngphảilàtanhưđangcó.

PhầnBaTôicóquyềnhivọnggì?

LeBec

TưtưởnglớnnhấtcủamọitưtưởngCóThiênChúakhông?

CóThiênChúakhông?VàcóthểchứngminhđượcsựhiệnhữucủaNgườikhông?QuanniệmhữulíduynhấtmàtacóthểcóvềThiênChúa:Ngườilàđấnglớnlaovàtoànhảovôcùng.

Cònmọi thứkhác,mộtcáchnàođó,đềukhôngphải làThiênChúa,đó làhiểu theoKitôgiáo.Nhưvậy, có thểnói,ThiênChúa là đấngvĩ đại vượtngoàimọitrítưởngcủaconngười.NhưngnếuThiênChúađượcquanniệmlà đấng có những đặc tính tuyệt diệu như thế, thì sự hiện hữu củaNgườicũnglàmộttrongnhữngđặctínhđó.NếunhưNgườikhônghiệnhữu,thìítnhấtmộtđặctínhsẽthiếunơiNgười,đólàđặctínhhiệnhữu–vànhưvậyNgườisẽkhôngphảilàThiênChúa.Cáivĩđạivượtngoàimọisựvĩđạimàtacóthểtưởngtượngra,nhưvậyhẳnlàphảicó,vìnếukhông,thìquanniệmnàyphilí.Nhưvậycóthểkếtluận:cóThiênChúa!

Tôikhôngbiếtlậpluậntrênđâycóthuyếtphụcbạnkhông.Nếukhông,thìđừngtráchtôi,vìtôikhôngphảilàtácgiảcủalậpluậnđó.Tácgiảcủanólàmộtngười Í, sốngđaphầnđờimìnhởPháp,nhưng lạimang tên củamộtthành phố Anh, đó là Anselmo ở Canterbury. Anselmo sinh khoảng năm1033tạiAostamiềnbắcnướcÍ.Nămlên15tuổi,cậuđượcđưatớimộttuviệngầnnhà,nhưngngườichađầycaovọngcủacậulạimuốnquýtửthôngminhcủamìnhtiếnthântrongđườngchínhtrị.Từnăm23tuổi,AnselmodulịchkhắpnướcPhápsuốtbanăm.Cậuđặcbiệtsaymêmiềnbắcnướcnày.Từhơnmột trămnămnay,dânNormanđãđẩydânFranken rakhỏivùngbắcPhápvàđãhìnhthànhnênmộtnềnvănhoátrùphú.HọđãthunhậnvàomìnhngônngữPhápvàcảđạoKitôcủadânFranken.Hơn120tuviệnđãđượcthànhlậptrongvùng,đólànhữngtrungtâmvănhoá,kinhtếvàtinhthầnphồnthịnh.

VùngNormandiecũnglànơicónềnnghệthuậttôngiáophongphú.Nhữngtuviệnnổi tiếnggồmSt.Wandrille,Mondaye,Jumièges,Hambye, tuviệnTrappist ở Soligny và tu viện Biển-đức ở Le Bec. Khi Anselmo tớiNormandie,ngườihọctrònổidanhnhấtcủaLeBeclàLanfrancđãđưatuviệnnàytrởthànhmộttrongnhữngtrungtâmtinhthầnquantrọngnhất.Sau

một thời gian do dự, năm 1060 Anselmo gia nhập tu viện. Ba năm sau,LanfrancchuyểnsanglàmviệnphụcủatuviệnCaenlớnhơn,cònAnselmothay thếông lên làmbề trênLeBec.Năm1066,quận côngWilhelm (vớibiệtdanh‚Kẻxâmchiếm’–WilhelmderEroberer)mangquânsangchiếmnướcAnh.Nhờcómốiliênhệthắmthiếtvớiquậncông,LanfrancđượcôngnàyđưasanglàmtổnggiámmụcCanterbury.NhàthờchínhtoàCanterburylúc đó chỉ còn là đống gạch vụn, hậu quả của cuộc xâm lăng của ngườiNormandie. Lanfrancmang điều đã làm được ở LeBec sang thực hiện ởCanterbury. Ông biến đống gạch vụn thành một đại thánh đường kiểuRôman.TronglúcLanfrancđangbiếnCanterburythànhmộttrungtâmvănhoávàtôngiáoquantrọngnhấttạiAnh,thìAnselmotiếptụcpháttriểnLeBec.

Thời Trung cổ chỉ để lại một tấm hình duy nhất về con người tài năngAnselmo,vớimộtkhuônmặtquyềnquý,đầusắccạnh,mũilớn,tránsói,đầylôngtrắngdàiởlưng.LeBeccàngngàycàngđượcpháttriểnphongphú.Nótrởthànhmộttrungtâmđàotạonhânsựvớiviệcmởtrườngtuviệnvànhờvàonhữngkhoáhọchùngbiện.VàAnselmobắtđầusoạnsáchtriếthọcvàthầnhọccủamình.Khoảngnăm1080,ôngviếtMonologionvàProslogion.ProslogionlàmộtsuytưdàivềthựcthểThiênChúa,trongđócóđoạntríchdẫntrênđây.

Câucủaôngviết:ThiênChúalàđấngvĩđạivượtlêntrênmọivĩđạimàtacóthểtưởngtượngđược-làmộttrongnhữngluậnchứngđượcbàncãinhiềunhấttronglịchsửtriếthọc.LuậnchứngcủaAnselmođượcnổitiếngnhưlàminh chứng đầu tiên về Thiên Chúa bằng bản thể luận (ontologischerGottesbeweis).Bản thể học làmột lối chứngminh hoàn toàn bằng suy tưtrực tiếp và không qua trung gian nào về sự hiện hữu của Thiên Chúa.Chúngtahãynhớlạiđiểmnhấn:ThiênChúađượcxácđịnhlàđấngvĩđạinhất trongmọicáimà tacó thể tưởng tượngra;nhưvậyNgườikhông thểkhônghiệnhữu.LàvìnếuNgườikhônghiệnhữu,thìđiềunàysẽgiảmthiểusựvĩđạicủaNgườivàotrongmộtmứckhôngđượcphép.Kháiniệm‚cáigìđóvĩđạihơnmọicáicóthểtưởngtượngra’sẽthànhramâuthuẫn,nếunhưtacóthểnghĩrađượccáigìcònvĩđạihơn.Nhưvậysẽchẳnghợplí,nếutôinghĩrằng,ThiênChúakhônghiệnhữu.

LuậnchứngcủaAnselmochỉdàimộttranggiấy,nhưngnócósứcnặngrấtlớnsuốt thờiTrungcổvàđầuThờimới.Dĩnhiênnócũnggặpnhữngphêbìnhdàidài.NgườiphêbìnhđầutiênlàBátướcđấtMontigni.Ôngcựutusĩnày đã trải quamột thời gian rợn tóc gáy trong tu việnMarmoutiers gầnthành Tours bên bờ sông Loire, với tên Gaunilo. Tu sĩ Gaunilo viết cho

Anselmo:Bằngcáchchơichữ,takhôngthểkếtluậnđượcđiềugìhiệnhữu.Gaunilo chép lại luận chứng củaAnselmo, rồi thay vì chữ „thực thể toànhảo“ôngviếtvàođótừ„hảiđảotoànhảo“.BằngcáchđóvàcũngvớinhữngchữcủachínhAnselmodùng,ôngchứngminhsựhiệndiệncủahảiđảo.Ôngkếtluận:ThiênChúachứngminhsựhiệnhữuvượttrộikhôngcógìcaohơncủaNgườinhưthếnào,thìhảiđảocũngminhchứngsựhiệndiệnvượttrộikhôngcógìhơncủanónhưthế.

Anselmobìnhtĩnhviếttrảlời.Ôngchohay,lậpluậncủaônglàmộttrườnghợpđặcbiệt,nókhôngápdụngđượcchohảiđảohaychomộtthứgìkhác.Chỉcóthểápdụngsựtoànhảođểchứngminhsựhiệnhữucủamộtcáigìnhấtthiếttoànhảomàthôi,đólàThiênChúa.Theoông,mộthảiđảotráilạikhôngbaogiờtoànhảo,vàtựbảnchấthảiđảocũngchẳngphảilàthứgìlớnvượtngoàimọikhảnăngsuytưởngcả.AnselmocoiphêbìnhcủaGaunilolànghiêmchỉnh,nênôngchocáctusĩchépluậnchứngcủamìnhkèmvớilờiphêbìnhcủaGaunilocũngnhưcâutrảlờicủamìnhđểphổbiếnchung.LốicưxửđóquáđẹpvàcuộctranhluậnvềhiệnhữucủaThiênChúalạicànglàmAnselmothêmnổidanh.

Khi Lanfranc mất vào năm 1089, viện phụ nổi danh của nhà Le Bec trởthành ứng viên đáng giá nhất cho vai trò tổng giám mục ở Canterbury.NhưngWilhelmII,contraivàlàngườikếvịWilhelmcha,chầnchừviệcbổnhiệmsuốtbốnnămdài,vìsợkhôngmuốnmangmộtngườithôngminhvàtự chủ như Anselmo sang Anh.Wilhelm II chần chừ có lí. Vì dưới thờiAnselmo,nhàthờchínhtoàCanterburyđượcxâylớnhuyhoàngthêmravàđờisốngtinhthầncũngtiếptụctriểnnở.Nhưngchỉsaumộtthờigianngắn,giữaôngvuasắccạnhvàôngtổnggiámmụckiêuhãnhnẩyracuộcxungđộtkịch liệt về thế quyền và thần quyền. Sau bốn năm làm tổng giámmục,AnselmohànhhươngviếngthămRoma.VàôngsauđóđãphảiởlạiPháp,tátúctrongtỉnhLyonbanămdài,vìWilhelmđãkhôngkhôngchoôngtrởvềlạiAnh.ChỉsaukhiHeinrichIlênkếvịWilhelmII,AnselmomớiđượctrởlạiCanterbury(1103)đểtiếptụclạibịphátvãngthêmbốnnămnữa.Năm1107,ôngvềlạiCanterbury,sốngthêmhainămvàmấtởtuổi76.Anselmotinrằng,mìnhđãthựcsựchứngminhđượcsựhiệnhữucủaThiênChúa.VàôngđượcGiáohộiphongthánhnăm1494.

LuậnchứngcủaAnselmo,150nămsau,lạibịthửtháchnặngnềbởimộtnhàthầnhọckiêmtriếtgiacònnổitiếnghơnAnselmonhiều,đólàtusĩTomasđấtAquino.CũngnhưAnselmo,Tomas làngười Í, sinhkhoảngnăm1225tronglâuđàiRoccaseccagầnAquino,contraicủamộtquậncông.Khilên5tuổi, Tomas được gởi vào tu viện và tới 19 tuổi, cậu nhập dòng đa-minh.

TomashọcvàdạyởKöln,Paris,ViterbovàOrvieto,vàđãxâyđượcmộthọc viện đaminh gầnNapoli vào năm1272.Dùmất sớm lúcmới 49 tuổi(1274),ôngđãđểlạimộtlượngtácphẩmđồsộ,vàtacóthểnóirằng,khôngcómột triếtgianàotrongthờiTrungcổcóảnhhưởngtrênlốinghĩđươngđạilớnnhưTomas.

TừthờiAnselmo,cácnhàthầnhọccótruyềnthốngmởđầutácphẩmmìnhbằng sự chứng minh cách hợp lí tối đa về sự hiện hữu của Thiên Chúa.Nhưng vị tu sĩ đa-minh thần trí này không bằng lòng với luận chứng củaAnselmo.Ôngphêbìnhcáchlậpluậncủavịtiềnbối,nhưngkhôngnêuđíchdanhvịnày.Ôngbảo,khitanghĩrằng,ThiênChúalàđấngtoànhảo,thìcónghĩa là Thiên Chúa này chỉ hiện hữu trong trí tưởng của ta, chứ Ngườikhôngthậtsựhiệnhữucáchkháchquan.VàTomaschohaytiếp,takhôngnênnóivềcái„vĩđạivượtngoàimọiquanniệm“.Làvìcáivĩđạiđóhoặcsẽquálớnkhiếntakhôngthểtưởngtượngđược,hoặclạiquábé.Khicáivĩđạiđãlàsảnphẩmcủađầuóc,thìtacũngcóthểnghĩracáigìđócònvĩđạihơn.Tiếptheosauconsốlớnnhấtđãbiết,luôncóthêmmộtkhảthểnữalà+1.Nhưvậy,luậnchứngcủaAnselmođãthấtbạingaytừđầu,vìkhôngcócáivĩđạivượtngoàimọiquanniệm.

Nhưng như thế không có nghĩa là Tomasmuốn bài bác sự hiện diện củaThiênChúa.Ngược lại:ôngmuốncho thấycó thểcómột lốiminhchứnghayhơn.KhácvớiAnselmo,Tomasbảorằng,bảnchấtcủaThiênChúaquálớnđi,khiếntríóctakhôngthểnàotưởngtượngnổi.Vìthế,nỗlựcchứngminhThiênChúacủaôngđượckhởiđibằngmộtlốikhác.TomasgiảithíchThiênChúabằngluậnlínguyênnhânvàhậuquả.Luậnchứngcủaôngđượcgọi làchứngminhThiênChúabằngnguyênnhân (kausalerGottesbeweis).đãcóthếgiới,thìtấtnhiênnóphảiđượchìnhthànhvàomộtlúcnàođó;nókhôngthểtừkhôngmàcóđược.Phảicómộtnguyênnhânđầutiênnàođóhìnhthànhnênmọisựhoặcđãtạochomọisựchuyểnđộng.Vàcáinguyênnhânđầutiênđóphảiđứngyên–vìnếukhông,nósẽkhôngphảilàcáiđầutiên,màcũngchỉlàhậuquảcủacáiđầutiênmàthôi.Nhưvậy,khởiđầumọisựlàmộtthựcthểnàođó„gâychuyểnđộngmàchínhnólạiđứngyên“,mộtkháiniệmTomaslấytừtriếtgiaHi-lạpAristotetes.

Nhưng làmsaođểdiễn tảcáigâychuyểnđộngmàđứngyênđó?Thật ra,nhưđãnói,điềunàyvượtngoàitrínăng.đểhiểuđượcnó,taphảigánchonónhữngđặctính,nhưngcácđặctínhnàylạikhôngcótrongthếgiới.Nóphảilà cái tuyệt đối, đời đời, có thực, vô cùngkhônngoanvà toàn hảo. để cóđượcmộthìnhảnhvềThiênChúa,conngườiphảitừngbướcxoáđinhữngquan niệm đã thường có vềNgười. Càng vứt bớt được những cái đó bao

nhiêu,mànđenvâyquanhtacàngsángrabấynhiêu.Tôiphảinghĩtớimộtthựcthểkhôngdovậtchấttạothànhvàkhônglệthuộcvàothờigian.ThiênChúauyquyềnvôsongvàhiểubiếtvôcùng,Ngườivôcùngtậnvàkhôngthểthămdò.ÍchícủaNgườituyệtđốivàtoànhảo,tìnhyêucủaNgườivôtậnvàNgườichínhlàhạnhphúc.

MụctiêucủacáctriếtgianhưTomasđấtAquinolàlàmsaobắcđượcnhịpcầuthuyếtphụctốiđacóthểcógiữaLítrívàđứctin.NghệthuậtcủaviệcchứngminhThiênChúa làgiải thích,bằngcáchnàovàdođâuconngườibiếtđượcThiênChúalàaihaylàgì.KhôngmộttriếtgiatầmcỡnàotrongthờiTrungcổnghingờsựhiệnhữucủaThiênChúa.NgườitachỉcònviệcphảichỉraThiênChúađãtựtỏNgườiracholítríconngườibiếtnhưthếnàomàthôi.

Nhưng đó chính là điểmmà Immanuel Kant đã tập trung phê bình trongKritik der reinen Vernunft (Phê bình lí trí thuần tuý, 1781) của ông.Mọiquanniệmcủatôicóvềthếgiới,theoKant,đềulànhữngquanniệmtrongđầutôi(xembàiLuậtđạođứctrongtôi).Nhờgiácquan, tôicóđượckinhnghiệm,kinhnghiệmđượclítrícủatôicấutạothànhnhữngquanniệm,vàlítrícủatôigiúptôisắpxếpvàđánhgiáchúng.Cònnhữnggìnằmngoàithếgiớikinhnghiệmgiácquan,thìtôihoàntoànchẳngbiếtgìcả.VàtheoKant,đâylàđiểmkhógỡcủamọichứngminhvềThiênChúa.Khitôiquanniệmvềmộtthựctạituyệtđốitoànhảo,thìthựctạiđócũngchỉlàmộtsảnphẩmcủađầuóctôi.Anselmotrướcđâycũnglậpluậnnhưthế.Nhưngkhitôidựatrên quan niệm trong đầumà kết luận rằng, vì Thiên Chúa toàn hảo nênNgườithậtsựhiệnhữu,thìđấymãivẫnlàmộtínghĩtrongđầutôimàthôi!điểmnàyrõràngAnselmođãkhôngnhìnra.VớiAnselmo,ThiênChúanhảytừtrongđầurathựctại.Nhưngtrongthựctế,ôngđãchỉtrìnhbàycáchthứcsuynghĩtrongđầuôngvềsựhiệnhữutấtyếucủaThiênChúamàthôi.Tấtcảchỉcó thế.Nhưngnhữngđịnhnghĩa trongđầunàyhoàn toànchẳngănnhậpgìvớithếgiớikinhnghiệmcả.

LốichứngminhbảnthểhọcđãkhiếnKantđưaraphêbìnhcủamình.ÔngbiếtlốichứngminhnàyqualậpluậncủaDescartes,mộtlậpluậnrấtgiốngvới Anselmo. Và ảnh hưởng của Kant lớn kinh khủng. Vì thế, lối minhchứngbảnthểđãkểnhưbịloạitrongmộtthờigianrấtdài,dùsauđóvẫncónhữngnỗlựcminhchứngkháctiếptụcđượcđưara.

điềulạ,làngaynayvẫncòncócuộcbànluậnkhoahọcvềviệcminhchứngThiênChúa.Kẻđổdầuchocuộcbànluậnkhôngaikháchơncácnhànghiêncứunão,vốnlànhữngngườirấtthựctế.Khôngnhữngviệcnghiêncứunão

tạothêmlílẽchoviệcchứngminhThiênChúa,màmộtvàivịtrongsốđócòntinrằng,họđãlầnrađượcdấuvếtcủaNgười.Vịđầutiênởđâylànhàthần kinh học 62 tuổi người Canada, Michael Persinger thuộc đại họcLaurentian ở Subury. Ngay từ thập niên 80’ ông đã có những cuộc thínghiệmkìlạ.Ôngchonhữngnghiệmnhânngồitrênghếtrongmộtcănhầmcáchâmcủađạihọc,chohọmangkiếngmàutốiđenvàđộimộtchiếcmũantoànxegắnmáycónamchâmđãđượccảibiếnđiđôichút.Từtrườngnơimũantoànkhámạnh,khôngnhữngnócóthểđođượcnhữngchuyểnđộngcủanão,màcònthaotúngđượcchúng.Nhiềunghiệmnhâncảmthấybỗngdưngnhưcómộtaikhácnữahiệndiệntrongphòng,nhưcósựhiệndiệncủamột„thực tạicaohơn“haymột„hiệndiện“nàođó.Persingerkể,„một sốngườibảorằng,họcảmđượcnhưcóthiênthầnbảnmệnhhayThiênChúahaymộtcáigìđótươngtựbênhọ“.đốivớiPersinger,nhưvậylàđãrõ:Cáccảmgiác tôngiáođượchình thành rõ ràngdoảnhhưởngcủacácvùng từtrường.Persingerchobiếtthêm,sựkiệntrêncàngrõthấy,khicónhữngbiếnđộngđộtngộtcủavùngtừtrườngtráiđất,chẳnghạnnhưkhicóđộngđất.đâulàmứcliênhệthườngcógiữacáckinhnghiệmthầnbívàcácthiêntai?đặcbiệtnhữngngườicóđộnhạycảmcaoởvùnghaibêntháidươngrấtdễbị ảnhhưởngbởi các từ trường.TheoPersinger,ThiênChúavà từ trườngtrái đất như vậy tương tác gần gũi lên nhau. Tiếc rằng, cho tới nay, thínghiệmPersingervẫnlàmộtsựkiệnđơnđộc,vìchưacóailậplạiđượcthínghiệmcủaông.

Mộtđồngnghiệptrẻcủaông,AndrewNewbergthuộcđạihọcPennsylvania,thànhcônghơn.Cuốithậpniên1990’vịbácsĩkhoanộikiêmứngdụnghạchtâm(Nuklearmedizin)vàtimmạchhạchtâm(nukleareKardiologie)đãtiếnhànhmộtloạtthínghiệm,đểtìmhiểubíẩncủaniềmtin.đểthínghiệm,ôngchọnnhữngngườithậtđạođức,đólàcácnữtuPhan-sinhvàcáctusĩphậtgiáothiềntông.Newbergchocácnghiệmnhândichuyểnquaốngmáychụpquangphổ(Kernspintomograf)vàôngquansátlượngmáutrênnãocủahọ.Cácnghiệmnhânbắtđầutịnhtâmchiêmnghiệmvàđắmmìnhvàoniềmtincủahọ.Mộtkhiđạttớimộttìnhtrạngchiêmnghiệmhayxuấtthầnnàođó,họbấmnút,vàNewbergquansátmứcđộbiếnđổicủa tấmhình trênmànảnh.Ôngnhậnravùngchópđầuvàvùngtránlàhainơicóbiếnđộngnhiềunhất.Khihoạtđộngcủavùngđỉnhđầugiảm, thìhoạtđộngcủavùng trántăng.Newbergkếtluận,chínhvùngtrán-ởPersingerlàvùngtháidương-lànơiThiênChúađụngchạmvớiconngười.

Persingercòntỏrathậntrọng.Newbergtráilạithơthớihânhoan.Ôngchohay, việc hiện diện của một trung tâm tôn giáo trong não không thể làchuyệnngẫunhiênđược.Cònainữa,nếukhôngchínhlàThiênChúa,đãtạo

ra trung tâm đó và những khả năng của nó?Cuốn sách ghi lại những thínghiệm củaNewberg thuộc loại bán chạy (bestseller) ởHoa-kì:Why GodWon’tGoAway?Bảndịchtiếngđứcmangtựa„DerGedachteGott”(ThiênChúatrongđầu).Thậtra,muốnđúngtheobảnAnhngữ,thìphảidịchlà„TạisaoThiênChúakhôngrờixachúngta”.Vìđóchínhlà ícủaNewberg:VìThiên Chúa đã thả neo trong não ta, nên Người luôn ở lại với chúng ta.ChúngtakhôngthểxaNgườiđược.

Trướcđây– theo truyền thuyết–Diogenesđãgiácngộkhiôngđangngồitrongthùng.Thìnaycáctusĩđãgặpđượcgiácngộ,khihọđangnằmtrongốngmáyphổquang.Tuynhiên,việcPersingernhậnravùngtháidương,vàNewbergvùngtrán,làtrungtâmcảmnhậntôngiáo,chẳngphảilàchuyệnlạlắm.Kếtquảnghiêncứunãochobiết,vùngnãotháidươngđặcbiệtnắmgiữnhiệmvụđiềuhànhviệcnghecũngnhưvùngWernickeđiềuhànhviệchiểungônngữ.Ngoàiranócòngiữmộtvaitròlớntrongviệcghinhớnhữnggìrõràngminhbạch.Tráilại,vùngtránđiềuhànhcáccửđộngcũngnhưđiềuhànhviệchoạchđịnhcáccửđộngvàhànhvicủachúngta.Cảhaivùngnàyđềucóchung tráchnhiệm,nhất làđốivớinhữngsinhhoạtcủa tầng í thức„caocấp“,nhưnglátcắtcủachúngthìlạirấtkhácnhau.

CũngnhưđốivớiPersinger trướcđây,cácnhàphêbìnhtráchNewbergđãquáquảquyếttrongviệctuyênbốkếtquảthínghiệm.Ôngđãđưaranhữngkết luậnquámạnhdựatrênmộtnềnthínghiệmquámỏng.Phảichăngcáccảmgiáctôngiáocủachúngtachỉđượctácđộngbởimộtvùngnãomàthôi?VànếuNewberg có thật sựđã tìm ra „hộp thư“đi nữa, thì ngườigởi thưchưachắclà„ThiênChúa“,vàchưahẳnchínhThiênChúađãdùngcáchđóđểtỏíNgườichotôibiếtvàgiúptôingộra.Màphảichăngđócũngchỉlànhữngcánh„thưrác“(Spams)vôthứchàngngàytrànngậptrongtôi?Hayphảichăngđólàhậuquảcủamộttrụctrặccủatiếntrìnhtiếnhoá?

ViệcchứngminhThiênChúadựatrênthầnkinhhọccũngchưatiếnđượcxa.Quálắmnócóthểchotabiếtrằng,sựhìnhthànhcácsựthậttôngiáođượccảmnghiệmlàdohoáhọcthầnkinhtạora.NhưngcóthậtThiênChúanóivớiconngườikhông,điềunàyvẫnchỉlàmộtphỏngđoán.Vìcảchodùcóminhchứngđược sựhiệndiện củanhững trung tâmcảmnghiệm tôngiáotrongnão,thìminhchứngnàycũngkhôngtừtrongđầunhảythẳngvàothếgiớisiêunhiênđược.Nhưvậy,lờicảnhcáocủaKantcũngđúngchotrườnghợpnày.Theoông,khôngđượcphépdùnglốichứngminhThiênChúabằngkinhnghiệmriêngtư(trongđầu)đểápđặtchothếgiớikháchquan.

PhêbìnhcủaKant làđểchống lại lốichứngminhbản thểvềThiênChúa,

nhưngnócũngđúngcholốichứngminhdựatrênthầnkinhhọc.Nhưngnócóđúngcholốichứngminhdựatrênnguyênnhânkhông?Nhưđãnói, lốichứngminhđựatrênnguyênnhânhoàntoànkhôngxuấtpháttừnhữngquanniệm.Nóđitìmtrảlờichocâuhỏi,tạisaolạicóthếgiới.Phảichăngchúngtaphảichấpnhậnrằng,ThiênChúalànguyênnhântạonênsựchuyểnđộngcủamọisự?Vâng,tacóthểchấpnhận,nhưngkhôngbuộcphảichấpnhận.Khôngcógìhìnhthànhtừhưkhôngcả,luậnchứngnàyđưatớiviệcphảicómột nguyên nhân đầu tiên – nhưng nguyên nhân này phải chăng làThiênChúa?

CónhữngngườidễdàngnghĩtớivàtinvàomộtThiênChúađờiđờihơnlàmộtvậtchấtđờiđời.Cónhữngngườihoàntoànngượclại.Ngườitabiếtcósựhiệnhữucủavậtchất.NhưngsựhiệnhữucủaThiênChúa thìngười takhôngbiết,chắcchắnkhôngbiếtđượcbằnggiácquannhưhọbiếtvậtchất.ÍtưởngchorằngcóthểcóvậtchấttrườngcửuđãkhiếnBertrandRussell(xembàiChúruồitronglọ)nghingờsựcómặtcủamộtnguyênnhânđầutiên.Làvì theoông,nếumọi sựđềucónguyênnhâncủanó, thì sẽchẳngcókhởiđầu.Khôngcókhởiđầucủavậtchất,màcũngchẳngcóThiênChúa„đầutiên“.Russell bỡn cợt vẽ lên bức tranh có nhiều thiên chúa xếp hàng bênnhau,thiênchúanàytạodựngnênthiênchúakia.

Nhưvậy,luậnchứngThiênChúalànguyênnhânđầutiêncủaTomaskhôngthậtsựthuyếtphục.NếunhưôngdứtkhoáthơnkhiđưaralậpluậnchốnglạiAnselmothìcólẽhayhơn:Theoông,mọiquanniệmvềThiênChúatrướcsaugìcũngquánhỏ.điềugìkinhnghiệmcủatakhôngnắmvữngđượchết,thìkhôngnênxácquyếtcáchchắcchắn.Nhiềunhàthầnhọccũngdựatrênlíluận này để chối từ mọi lối chứng minh Thiên Chúa. Chẳng hạn RudolfBultmann,nhàthầnhọctinlành,nói:„AimuốndùngcácchứngminhThiênChúađểnói lênđiềugìđóvề thực tại củaNgười, kẻđó tranhcãi vềmộtbóngma“.Ócnãocủa loài cóxương sốngchúng takhôngđược tạodựngnênđểcóthểtrựctiếptiếpcậnđượcvớiđiềusiêunhiên–nếutiếpcậnđược,thìđóchẳngphảilàsiêunhiênnữa.Vìthế,ThiênChúalàđấnghiểnnhiêntakhôngthểnhậnrađược,nhưngtachỉcóthểkinhnghiệm-hoặckhôngkinhnghiệm-đượcNgườimàthôi.

Dùvậy,vẫncòncơhộichonhữngaimuốntiếptụcchứngminhThiênChúa.Nếuvìnhữnglídotrêntakhôngthểchứngminhđượccáchtrựctiếp,thìítnhấttacòncáchminhchứngNgườicáchgiántiếp?HiệnnayởHoa-kìkhoa„ThầnhọcTựnhiên“đangmởramộtcuộcbàn luậnrấthứngkhởivềconđườngnày.

•ChiếcđồnghồcủaôngTổngphótế.Thiênnhiêncómộtínghĩa?

BishopWearmouth

ChiếcđồnghồcủaôngTổngphótếThiênnhiêncómộtínghĩa?

ThậtnguychoCharlesRobertDarwin.đườngđườnglàmộtsinhviênikhoađạihọcEdingburgmàđầuóccậuquáchậm,cậuchẳngquantâmgìchuyệnhọc.Nhữngbuổithựctậpmổxácngườilàmcậunônmửa.Nhưngngượclại,cậusaymênhữngcánhsaobiển,nhữngconốcconsòbịsóngtrôidạt lênbờ,nhữngchúchimnhảybaytrênđồngnội.Sauhainămthấpthỏmvớicậuquýtử,ngườichahếtkiênnhẫn.Ôngbắtcậubỏngànhi,chuyểnvềtrườngChristCollegeởCambridge,mộttrongnhữngđạihọctinlànhsánggiánhấttrongnướcAnh.Khônglàmđượcbácsĩ,thìmayranócóthểlàmộtmụcsưđượcviệc!

Năm1830,DarwinkhăngóivềCambridge.Tạiđây cậuđượcở tronghaicănphòngnội trú thậtđặcbiệt.Mộtnhânvật rấtnổi tiếng trướcđâyđãởtronghaiphòngnày,đólàtriếtgiakiêmthầnhọcgiaWilliamPaley.25nămsaukhiquađời,PaleyđượcđạihọcCambridgecoigầnnhưlàmộtvịthánhcủahọ.Cácsáchthầnhọccủaôngđểlạilànhữngkiệttácmanggiátrịxemra muôn thuở. Các sách này đều có trong chương trình học của Darwin.Darwincònchánthầnhọchơncảikhoa,nhưnglạisaymêđặcbiệtcáctácphẩmcủaPaley.Giờrảnh,cậurảokhắpnúiđồiđồngnộisưutậpcâycỏvàcácloạibọrầy.Vềphòng,cậulạimangThầnHọcThiênNhiên (NatürlicheTheologie)củaPaleyrađọc–cuốnsáchnóivềchươngtrìnhtạodựngvũtrụ,vềhệthốnglớncủathiênnhiênvốnđượcsángtạodomộtđấngthiêntàitạodựngmuônloài,vàtacóthểnhậnrađầuócthiêntàicủavịnàytrongtừngconbọ,từngconchim,từngcâycỏ.NhưngnhânvậtmàDarwinthầnphụcđólàai?TácgiảcủanhữngcuốnsáchminhchứngsựhiệnhữucủaThiênChúatuyệtdiệukialàai?Chotớigiữathếkỉ19sáchôngđượccoilàlờigiảithíchđầyđủnhấtcủamọigiảithích.

WilliamPaleysinh tháng7năm1743 tạiPeterborough,chaông làmột tưchứcnhỏlàmviệcchoGiáohội(anhgiáo).Lươngcủamộtngườigiúpviệcnhà thờchính toàđủnuôisốngvợ,bacongáivàcậucon trainhỏ.NhưngnhờbiếttiếngHi-lạpvàLa-tinh,bốcủaWilliamđượcđiềukhiểnthêmmộttrường tiểuhọcnhỏởGiggleswick,một làngquêphía tâyYorkshire.Lúcnhỏ,Williamthôngminhtrổivượtbạnhọc,đầuócnhạybén,nhưngthânthểmảnhkhảnhvàkhôngcókhiếuthểthao.Lên15,cậuđượcbốgởivàoChristCollege ởCambridge. đại học này là lò đào tạo giáo sĩ và chính trị gia ởAnh.Bốhivọngcậuconsẽbướcvàovàtiếnthânđượctrongmộtnghề,màđờibốchỉlàmơước.

PaleylàsinhviênnhỏtuổinhấtởCambridge,nhưngkhảnăngcủacậuquảthậtkhôngnhỏ.Trongthờigianhọc,cậugâynhiềungạcnhiênchotrườnglớp.Tócdàiuốncôngphu,áomặccónhiềudải ren,đôivớ lụađắt tiền…những thứ đó cho thấy cậu là ngườimuốn nổi bằngmọi cách. Trong cáccuộctranhluậncôngkhaiởtrường,cậulàmộtkhuônmặtnổibật,vớinhữngđiệubộhứngkhởivàtháiđộđammêquáđáng.Mộtsốsinhviêncoicậulàtaygàn,nhưngđasốngưỡngphụctríthôngminhvàtàiănnóicủacậu.Paleyratrườngvớiđiểmcaonhấttrongniênkhoá.

Vì trắc trở việc làm, Paley đành nhận dạy tiếng La-tinh cho một viện ởGreewich,chotớikhinhậnđượclờimờilàmgiảngsưchođạihọccũ.Năm1766anhtrởlạiChristCollege.Nămsau,anhđượcphonglàmmụcsưcoixứ của giáo hộiAnh giáo.Cao vọng của Paley không dừng lại ở đó, anhmuốncôngdanhbằngmọigiá.Anhmơướctrởthànhmộttrạngsưcủaphápviệnhoànggia.Ngồitrongphòngtrọ,anhmộtmìnhthaothaobấttuyệtvớinhữngbàibiệnhộnẩylửa.Cólần,anhtưởngmìnhđangđấutayđôivớiôngthủtướngWilliamPittvàvớinhữngngườicótàiănnóinhấttronghạviện.Nhưngvớimộtngườicóxuấtxứtầmthườngnhưanh,ngườitachỉchoanhcoi sóc hai họ đạo nhỏ. Tháng 9 năm 1777 anh có thêm được họ đạoAppelbynữa,đâylàđịađiểmchínhcuộcđờitươnglaicủaPaley.Paleymơướctiếnthâncaohơn,nhưngtiềncoibaxứkiacũngđãđủsống.Anhcướicongáicủamộtôngbánrượugiàucó.Họcóvớinhaubốncongáivàbốntrai.Vợ ít thấychồngởnhà.Năm1780,giámmụcgiáophậnCarlisle, thủphủcủamộtvùngsátbiêngiớiScottland,điềuPaleyvềnhà thờchính toàcủamình,vàhainămsau,phonganhlàmTổngphótế(Erzdiakon).

Chỉvàotuổi40,thếgiớimớithấyđượckhảnăngthậtsựcủaPaley.Thayvìnhữngbàibiệnhộtayđôitronghạviện,giờđâyôngchứngtỏtàibiệnhộcủamìnhquacáctácphẩm.Vănôngsắcbén,rấtthuyếtphụcvàdễhiểu.Ôngđitheo quan điểm (duy lợi) của Jeremy Bentham - vốn là một người Anhđương thờinổi tiếng-,vàđưachủnghĩacủaBentham làmhoà lạivới chủtrươngcủaGiáohội.CũngnhưBentham,Paleychorằng,chủđíchcủamọitriếthọcnằmnơinguyêntắccănbảnnày:tạothêmhạnhphúc.Vìvậy,mộtngườitốthiểutheonghĩakitôgiáo,khôngphảivìngườiđómangtrongmìnhkhotàngđứctin,nhưnghọtốtlàdoviệclàm,dotráchnhiệmvàsựdấnthânxãhộicủahọ.ThiênChúađãnghĩratrongthiênnhiênnhữngguồngmáy,nhữngliênhệvànhữngmócnốiliênkếtvớinhaunhưthếnào,thìmỗiconngườicũngphải thíchứngvàomôi trườngxãhộicủamìnhnhưthế,đểcóthểthựchiệnđượcsứmạngcủamình.

Paley thànhcông:GiámmụcởLondon traochoôngmộtchỗ lươngcaoở

nhàthờchínhtoàSt.Paul;giámmụcởLincolnchỉđịnhônglàmtổngquảnđịaphận;giámmụcởDurhamcấpchoôngmộtgiáoxứthoảimáivàlươnghậuởBishopWearmouth.Tuynhiên,vìtháiđộphêphángiáohộivàvìquanđiểm tự do chính trị củamình, ông không được độimũ giámmục. PaleynhậntướctiếnsĩdanhdựcủaCambridgevàdờivềBishopWearmouth,mộtthànhphốnhỏhữutìnhbênbờBiểnBắc.

đâylànơiPaleycógiờđểviếttácphẩmđểđờicủamình.đốivớiông:tạothêmniềmvuivàtránhđaukhổlànguyêntắcquantrọngnhấtvàvẫnluôncógiá trị. Cuộc sống càng hướng về nguyên tắc cá nhân và xã hội này baonhiêu,nócàngtốtđẹpbấynhiêu.Nhưnglàmsaođểđưatưtưởngnàyđivàothếgiới?đâu làmối liênkết tựnhiêngiữa í định củaTạohoávàphươngchâmsốngcủamỗingười?TừphònglàmviệcởBishopWearmouth,cuốnsáchnổitiếngnhấtcủaôngThầnHọcThiênNhiênrađời.

Côngviệcviếtsáchtiếnhànhchậmchạp.Cơnbệnhthậnnặngđãkhiếnôngthỉnhthoảngphảigácbútnhiềutuầnlễ.Nộidungdựtínhxemrakhóthựchiện:phảiđưarađượcmộtlíthuyếtvềvũtrụdựatrênsựnghiêncứuchínhxáccáchiện tượng thiênnhiên.Paleybắtđầu sưu tậpmọi thứ trong thiênnhiên.Ônggópnhặtlôngcánhgàrơitrongsân,xươngcáởbờbiển,háinhặthoacỏtrênđườngđi,vàbắtđầunghiêncứutàiliệuvềcơthểhọc.

Từkhoácủatácphẩmmớicủaônglà„sựthíchứng“.ThiênChúađãxếpđặtchohàngtriệusinhvậttrongthiênnhiênnhưthếnào?VàcácloàisinhvậtđãthíchứngvớiíđịnhcủaNgườicũngnhưđãđankếtvớinhauthànhmộtthểthốngnhấtlạlùngvềmặtcơthểvàtrítuệnhưthếnào?Năm1802sáchviếtxong.Mộtcuốnsáchbánchạynhưtômtươi.Mãinămmươinămsau,ThầnHọcThiênNhiêncủaPaleyvẫnđượccoilàsựminhchứngThiênChúadựatrênthuyếtchungquả(Teologie:mọisựđãđươcthiếtđịnhtrước)sánggiánhất trongnền thầnhọc tạiAnhquốc.NhưchínhPaleyđãghi tiêuđềphụchocuốnsách:„ChứngminhvềsựhiệnhữucủaThiênChúa,phảnchiếuquanhữngthểhiệncủathiênnhiên“.

Paleykínhcẩncúiđầutrướcsựphứctạpcủathếgiớisinhvật.Ôngbiết,sựphứctạpnàyđòihỏiphảicómộtlốigiảithíchđặcbiệtnàođó.Lốigiảithíchcủaôngkhôngmớivà cũngkhông lạ.Hơnmột trămnăm trước,vàonăm1691, nhà nghiên cứu thiên nhiên John Ray cũng đã có một nỗ lực nhưPaley,vànhiềunhàthầnhọclẫntriếthọcsauđóđãtiếptụcđitheo.NhưngPaleyđãtrìnhbàyluậnchứngcủamìnhrõràngvàthuyếtphụchơnnhữngngườiđi trước.điểmnổi tiếngnhấtcủacuốnsách-hìnhảnhvềngười thợđồnghồ-đượctrìnhbàynơiđoạnmởđầu.Cógìchínhxáchơnsựvậnđộng

củacácbánhxevàcáccâykimđồnghồ?Cũngnhưcógìphứctạphơnkếtcấucủamộtchiếcđồnghồ?Nếunhặtđượcnó trênbãi cỏvànhìnvào sựchínhxáctếvicủanó,dùkhôngbiếtnóđượccấutạonhưthếnào,tacũngbuộcphảiđitớikếtluận,„phảicómộtaiđóđãchếranó:ởmộtthờinàođóvàmộtnơinàođóđãcómộthaynhiềungườithợđồnghồgiỏi;khôngnhữnghọhiểucách thứcchế tạomáy,màcònnhìn ra trướcmục tiêuvà sựứngdụngcủanó.Mọidấuhiệuvềviệchoạchđịnhvàmọikhámphávềmộtdựthảonàođónơiđồnghồ,tacũngnhậnrađượcnơinhữngcôngtrìnhtrongthiênnhiên;chỉvớimộtkhácbiệt, là trong thiênnhiênchúng lớnvànhiềuhơn,lớnvànhiềutớimứcvượtngoàimọisuyđoáncủachúngta“.

Hìnhảnhngười thợđồnghồcủa thiênnhiên từđógắn liềnvới tênPaley.Sáchôngtáibảntrênhaimươilầnvàcórấtđôngđộcgiả.Hìnhảnhngườithợđồnghồkhôngdoôngnghĩra,nhưngđượclấylạitừsáchcủanhàthầnhọcngườiHoà-lanBernardNieuwentijdt.MàNieuwentijdtcũngkhôngphảilàngườisángtạorahìnhảnhđó.TácgiảcủanólàWilliamDerhamvớitácphẩmNgườiThợđồngHồKhéoLéo(DerkunstfertigeUhrmacher),viếtnăm1696.NhưngDerhamlạicũngchỉlàkẻđưamộthìnhảnhđãcótrongsáchcủaCiceroBảnChấtCácThầnThánh(DasWesenderGötter)đểdiễnthànhhìnhảnhđươngthời.

Nhưngdùkhôngphảilàtácgiảchính,Paleyđãdùnghìnhảnhthợđồnghồnghiêmtúchơncácvịđitrước.Ôngđitừgốctớingọn,chỉravaitròtươngứng củamỗi thành phần, củamỗi cơ phận nhỏ nhất đối với sự vận hànhchungcủacảđồnghồ.Ông thánphụcnhất làđôimắtngười.Ôngsosánhchúngvớiốngkínhviễnvọngvàkếtluận,đôimắtcũngnhưốngkínhđềuđãcómộtthiếtkếviênnàođónghĩra,mắtđượctạorađểnhìn,ốngkínhlàmrađểhỗ trợ chođôimắt.Paley làm rõ lập luận củamìnhbằngvô số thí dụ.„Nếulàmthayđổibấtcứmộtcơphậnnàocủacơthể,chẳnghạnnhưlộntráimộtmóngtaytừtrongrangoài,tasẽthấynóthiếuthựctếvàvônghĩabiếtchừngnào!điềunàycũngđúngchotrườnghợplôngchimđạibànghaychocảtoànbộhệmặttrời.đólànhữngcôngtrìnhcủamộtminhtriếtvĩđạikhônlường“.

Paleyhoàn thànhcuốnsách trongcơnđaukinhkhủngcủa thểxác.Vì thếôngluôntựhỏi,tạisaotạovậttốtđẹpvàtoànhảocủaThiênChúalạiphảichịuđaukhổ?NếuThiênChúatạorathận,tạisaoNgườilạikhôngcảnđượcnóđauvàchảymáu?Câu trả lờicủaôngkhông rõ ràng.đôi lúcôngbiệnminhrằng,rồithìđiềulànhsẽchiếutoảtrênđiềudữ.Cólúcônghivọng,tớimộtngàynàođócáixấuvàđaukhổsẽbiếnkhỏithếgian.Nhưngcơnđauthậncủaôngkhôngbiếnmất,màmỗingàymỗităng.Chiếcmũgiámmục,

màôngmơ tưởngbấy lâunay,cuốicùngđượcgiámmụcởGloucesterđềnghịcấpchoông.Nhưngquátrễ,ôngkhôngcònsứcđểnhận.Nhữngthángcuốicùngôngnằmdítrêngiườngbệnh.Ôngmấtvìbịnhvàotháng5năm1805tạinhàriêngởBishopWearmouth,mắtchẳngcònthấygì,nhưngđầuócvẫncònminhmẫn.

Công trìnhcủaPaleyđã thànhsự.Ông tin rằng,vớinguyên tắc thíchứng,ôngđãmởđượcbíẩncủa tạodựng.Ôngcho rằng,ThiênChúadựngnêntoànbộthiênnhiênsinhvậtlàcómụcđích.NhưngPaleyđãkhôngbiếtrằng,thầnhọcthiênnhiêncủaôngchưachấmdứt.Làvìbamươinămsau,chínhnólạilàđềtàichomộtlíthuyết„thíchứng“mới,vớimộtkhuônhoàntoànmới.

HainămsaukhiđọcThầnHọcThiênNhiêncủaPaley,anhmụcsưvừaratrườngCharlesDarwinbướclênconthuyềnnghiêncứu„Beagle“đểduhànhsangNamMĩ.Nhữngquansátcácloàiđộngvậtvànhữngđộngvậtđãhoáthạch trênnhữngchuyếnhảihànhđã làmchaođảocáinhìnvốncóvề thếgiớicủaanh.Quảthật,câycốivàthúvậtthíchứngvàomôitrườngsốngcủachúng,nhưPaleyđãviết.Nhưngchúngrõràngkhôngchỉthíchứngmộtlầnmàthôi,nhưngmãimãivẫntiếptụcthíchứng.Hìnhảnhvềchiếcđồnghồthiênnhiênđượcngườithợlêngiâyđiềuchỉnhchỉmộtlầnthôilàchạymãi,không cònđúngdưới conmắt củaDarwinnữa.Tín lí củaGiáohội về sựhiệnhữucủamộtThiênChúacávịhếtcònkhảtínđốivớiông.

Darwin suygẫmvàdodự suốthơnhaimươinămdài.Vànăm1859xuấthiện„Vềsựhìnhthànhchủngloạiqualựachọntựnhiên“,mộttácphẩmlớnđốinghịchlạivớisáchcủaPaley.Darwinthởdàinhậnđịnh:„Chúngtaphảisớmkếtluậnrằng,cáilâuđàituyệtđẹpcủaconsòhaimảnhkhôngthểdomộtthựcthểkhônngoantạothành,nhưcáilâuđàimộtcửacủaconngười“.đốivớiPaley,thiênnhiênlàmộtbứctranhhoàđiệulớn.Darwintráilạicoiđólànơi„đấutranhđểsốngcòn“.Nếuthiênnhiênlà thợđồnghồ, thìvớiDarwin,ôngthợnàymù:Thiênnhiênkhôngcómắtvàkhôngnhìnratươnglai. Thiên nhiên không hoạch định trước. Nó không có khả năng tưởngtượng,khôngđoántrướcđược,khôngthấygìhết.TêncủaôngtổngphótếlừngdanhchỉđượcDarwinnhắctớimộtlầnduynhấttrongsáchmình,nhânvìmột quan sát đúng đắn của Paley: „Sự chọn lựa tự nhiên nơi một loàikhôngbaogiờcóthểtạoramộttácphẩmnàođómanglạinhiềuhạihơnlợichochínhloàiđó.Khôngmộtcơphậnnào,nhưPaleychobiết,cóthểđượctạothành,đểmanglạiđauđớnvàthiệthạichochủcủanó.Nếuđemcânđogiữalợivàhạicủabấtcứmộtchithểnàomanglại,thìnhìnchungbaogiờcáilợicũnghơn“.

Ảnhhưởng củaPaley trênDarwinđãkhôngngăn cảnđược sự ra đời củathuyếttiếnhoávềsựthíchứngtựđộngvớithiênnhiênnơicácchủngloại.ThayvìThiênChúalàđấngtạoranguyênnhânvàhậuquả,DarwinthaythếNgườibởithiênnhiên.„Thiênnhiênhànhđộng“(Naturedoes)làmộttrongnhữngcâunóithườnggặpnhấtnơiông.Nhưngmộtngườiđươngthời,JeanPierreMarieFlourens(xembàiVũtrụcủaTinhthần),cũngđãphêbìnhsựbấtcậpcủakháiniệmtântạonày:Thiênnhiênkhôngphảilàmộtchủthể!Làm sao thiên nhiên hướng tớimục tiêu nào, khi chính nó không cómụcđích?Thiênnhiênkhôngbiếtnghĩ, thì làmsaonócóthểnghĩtớimụctiêuhướngtớicủanó?Chỉtrongvòngtrêndướibamươinăm,thuyếtthíchứngtựđộngcủaDarwinđã tạođược thếđứngvữngvàng;dùvậy,nócũngđãkhông tránhđượcmộtsốkhiếmkhuyếtnền tảngcho tớingàynay.NhữngnhàphêbìnhôngngàynaytậptrungtrongmộtchiếntuyếnđượcgọichunglàtrườngpháiIntelligentDesign(đồánthôngminh).

NgườimởđầuchopháinàylànhàvậtlíÁi-nhĩ-lannổitiếngthếgiớiLordKelvin.NhữngphêbìnhtriệtđểthuyếtDarwincủaônggiáosưvậtlíđạihọcGlasgownàyrấtnặngkí.Trướchết,ôngchorằng thờigiancầncóchosựthíchứngcủamuônloàidoDarwinđưaraquángắn.Theoông,tráiđấtmớichỉcókhoảng98triệunăm,vềsautínhlại,ôngthấychỉcòncó24triệunăm.Kelvinlíluận,nếuquảđấtgiàhơn,thìtronglòngnókhôngnóngnhưhiệnnay.NhưngKelvinđãquênrằng,chấtphóngxạgiữchosứcnóngtronglòngtráiđấtkéodài.Năm1871,cùngnămDarwinchoxuấtbảncuốnsáchnóivềnguồngốcconngườitừthúvậtmàra,KelvinlíluậnvềsựhiệnhữucủamộtIntelligent and benevolant design, một „đồ án thôngminh và tuyệt chínhxác“.

Hiệnnay,IntelligentDesignvẫnlànơitậptrungcủanhiềungườichorằng,ThiênChúachứkhôngphảithiênnhiênlànguyênủycủanhữngmốiliênhệsự sống phức tạp. Phát ngôn viên ảnh hưởngmạnh nhất của nhómnày là„DiscoveryInstitute“,mộtcơquantưduycủagiớicônggiáobảothủđặttạiSeattle bangWashington. Intelligent Design là tập hợp của nhiều thuyết,nhưngchúngcóchunghaiquanđiểmnềntảng:Tấtcảđềuchorằng,vậtlívàsinhvậthọckhôngđủđểgiảithíchthếgiới.Vàcácđạibiểucủahọtinrằng,chỉcómộtlờigiảithậtsựthuyếtphụcchovấnđề:chấpnhậncómộtThiênChúathôngminhđãanbàisẵnmọisự.đốivớihọ,sựhoàđiệuchínhxáclạlùngcủathếgiớivậtlí làsựminhchứnggiántiếpcóThiênChúa.Chỉcầnmộtlạcđiệuvôcùngnhỏcũngđủlàmchosựsốngtráiđất,trongđócócảsựsốngconngười,rabấtkhả.

Nhậnđịnhnàyrõràngđúng.Nhưnglấyđómàkếtluậnlàdotácđộngcủa

ThiênChúa,thìđiềunàycòntuỳsựđánhgiácủamỗingười.Phảichăngconngườicómặtvìngẫunhiên?điềunàythậtkhómàtinđược.Nhưngđóphảichănglàmộtbằngchứngcủasựtấtyếu?Ngaycảnhữngxácxuấtvôcùngnhỏ,một trongmuôntriệuđinữa, thìchúngvẫnluônlà thứcóthểxẩyra.Mộtvàinhàkhoahọctựnhiênnói,chúngtacũngđừngđánhgiáquácaosựhữuđích(mangtrongmìnhmộtmụcđích)củathiênnhiên.đặcbiệtcácnhàsinhhọcgặpkhókhănvớiquanđiểmchorằng,mọisựtrongthiênnhiênđãđượcsắpxếprõràngđâuđóvàchúngđềumangtrongmìnhmộtmụctiêuhướngtới.Lịchsửtráiđấttráilạichotathấy,nóđãtrảiquanămthảmhọađịa chất trong quá trình chuyển tuổi của nó với những cuộc tận diệt kinhhoànghàngloạtcácchủngloạicâycỏvàđộngvật.Vàkhôngphảimọichitiết,màtiếnhoáchophép,đềutốtlành.Mọiloàiđộngvậtcóvúđềucóbảyđốtxươngsốngởcổ,nhưngloàicáheocólẽsẽthoảimáihơn,nếunócóbớtđimộthayhaiđốt.Khinhìnconhươucaocổuốngnước,tathầmmongchonócó thêmđượcvàiđốtnữa.GiốngheođựcởSulawesicóhai răngnanhcongđẹp,nhưngchẳngmanglạilợilộcgìchochúngcả.Nhữngrăngnanhnàychẳngcómụcđíchgì.Chỉbiếtlàchúngchảgâytrởngạihoặclàmchoheokhóchịu.

Nhìntừgần,xemratấtcảchẳngphảilàkếtquảcủamột„đồánthôngminh“nào.ChẳngphảitrítuệcủaThiênChúahaycủathiênnhiênđãlàmcholoàitômsốngdướibiểnsâucómàuđỏhoe.Nhìnchúngthậtđẹp,nhưngđẹpchoai?Lòngbiểnsâukhôngcóánhsáng,tốiđennhưmực.Ngaycảloạitômnàycũngchẳngnhậndiệnđượcmàusắccủamình.Màuđỏkhôngmanglạichochúngđiểm lợinào cả.Thuyết tiếnhoá củaDarwin cũngkhôngcắtnghĩađượclídomàuđỏđó.Tạisaohếtmùađạpmáirồi,màcáccậusáovẫntiếptụcbắtchướccácâmthanhcủađiệnthoạicầmtayhaytiếngsáotuyệtvời,giọnghótcủachúngđâucòncómụcđích‚sinh tồn’nữađâu?Tạisaoconngườilạiyêungườicùngpháivớimình?Nhữngcâuhỏiđólàmchothuyếttiến hoá ra ngớ ngẩn,một thuyếtmuốn giải thíchmọi hiện tượng vàmọihànhviđềulàmộtnỗlựcnhằmthíchứngvớimôitrườngsống.Nhưngđócũng không phải là kết quả của một „đồ án thôngminh“. Là vì mỗi khichúngtachốnglạisựhữuđíchtrongthuyếtDarwin,thìđóđồngthờicũnglàmộtchốngđốilạithuyếtđồánthôngminh.

Vìthế,giớisinhvậthọcngàynaymuốnthậntrọngtươngđốihoáquanđiểmhữuđích.Tháiđộcủahọcànglàmchongôisao„đồánthôngminh“thêmbớtsáng.Họchorằng,sựsốnglàcáigìđónhiềuhơntổngsốmọicơphậnriêngbiệtgộplại.Thayvìnhìnsựviệcđơngiản làchuỗinguyênnhânvàhậuquả,họdùngmộttừmới:„Tựtổchức“.

Các cơphậnkhông chỉ lớn lên từmột tậphợp cácnguyên tửvàphân tử,nhưngchúnglớnlêntrongtraođổiqualạivớimôitrườngsốngcủachúng.Nếuđểdướihầmtối,mộtcủkhoaisẽmọcmầmtrắngvàkhôngcólá.Nhưngkhitrồngtrênnươngrẫy,nómọcmầmxanhvớinhiềulá.điềuđócũngđúngchomọiloàisinhvật.Quatươngtácvớinhữnggìcònlạicủathếgiới,thiênnhiênluônhiệnhìnhmộtcáchmới.Ngườitađoán,sựsốngcómộtcấutrúcquáphứctạp,thànhraphảicầnmộthìnhthểtổchứchoàntoànkhácđểmôtảnó.Sựsốnglàmộttổnghợpnhiềuhơncácthànhtốcủanógộplại.Cáckháiniệmvàmômẫutưduycủakhoavậtlícổđiểncũngnhưlốigiảithíchbằngcácnguồngốcvũtrụkhôngđủđểdiễntảsựsống.

Albert Einstein trả lời năm1929 trongmột cuộc phỏng vấn: „Chúng taởtrong hoàn cảnh của một em bé bước vào một thư viện bao la với ngổnngangsáchvởthuộcnhiềungônngữkhácnhau.Embiếtlàaiđóđãviếtranhữngsáchđó.Nhưngemkhôngbiếtviếtnhưthếnào.Emkhônghiểungônngữ trong sách.Emmơhồbiết có sự sắpxếp trật tự các sáchkia,nhưngkhôngbiếttheotrậttựnào.Theotôi,đócũnglàquanđiểmkểcảcủanhữngngườithôngminhnhấtvềThiênChúa.Chúngtathấymộtvũtrụkếthợpvớinhaucáchtuyệtvờivànótuântheonhữngquyluậtnhấtđịnh,nhưngchúngtachỉhiểumơhồnhữngquyluậtđó.đầuóchạnchếcủachúngtakhôngthểhiểuđượcnhữnglựckìlạlàmchuyểnđộngvũtrụ“.

Hãybỏ qua chuyệnEinstein cũng tin vàomộtTạohoá thôngminh tạo ranhữnghằngsốthiênnhiên,nghĩalàtincómộttácgiảđãviếtracácsáchkia.điểmôngnóichungchungđúng,làsựhữuhạncủađầuócconngười.Dùtanghiêncứugì,tacũngthiếtkếchúngbằngphươngtiệncủachúngtavàtheokhảnăngtưduycủachúngta.Nhưngnãocủaloàicóxươngsốngvàthựctạikháchquankhôngphảilànhữngviêngạchhợpnhau.Làvìtấtcảmọicáimàtagọilà„thựctạikháchquan“cũngđềudotựtatạonên.Và„thựctạiđíchthức“vìthếmãimãivẫnlàmộtđồhìnhnhântạo,vàchỗmàtamuốndànhchoThiênChúathìtuỳvàonhậnđịnhcủamỗingười.

Cácnhàsinhvậthọcsẽcònphảilàmviệclâudàivớicâuhỏi:Tanêngiảithíchthếgiớibằngluậnchứngnguyênnhânvàhậuquảhaytrêncănbảnmộtsự„tựtổchức“.Cuộctranhluậnởđâychỉmớibắtđầu.điềulạ,làquanđiểm„tựtổchức“củacácnhàsinhvậthọcngaytừđầuđãbịmộtkẻlạxuấtpháttừgiớixãhộihọc tấncông.Nhàxãhộihọcnàycó lẽ làvịnổi tiếngnhấttronghậubánthếkỉ20.Tasẽbàntớiôngtrongbàisau,đặcbiệtbàntớilốigiảithíchcủaôngvềmộthiệntượngbíẩnnhấtbênngoàitôngiáo–đólàTìnhyêu.

•điềuvôcùngkhóxẩyranhưnglạithậtbìnhthường.Tìnhyêulàgì?

Bielefeld

điềuvôcùngkhóxẩyranhưnglạithậtbìnhthườngTìnhyêulàgì?

1968làmộtnămkhácthườngtronghầuhếtđạihọcởđức.Phongtràochốngphá của sinh viên đạt tới đỉnh điểm. đại học Berlin và đại học JohannWolfgangGoetheởFranfurtlàhaitrungtâmchốngđốimạnhnhất.đặcbiệtnơibộmôn„xãhộihọc“ởFranfurtxẩyranhữngcuộc tranhluậnsátphạtgiữa sinh viên và các giáo sư. Giáo sư Jürgen Habermas và TheodorW.Adornolàhaivịrấtgầngũivớisinhviênvềquanđiểmchínhtrị,nhưnghọkhôngtánthànhnhữnglídochốngphácủasinhviên.Họcũngcómộtnhậnđịnhnhưsinhviên,làđấtnướcnàyđangtrởthành„phảnđộng“vàđangởtrong„thờikìcuốicủatưbản“,nhưnghọkhôngtinbạolựcđậpphácóthểlàmthayđổicụcdiệnquốcgia.

Náoloạnrốtcuộcnổratronghọckhoámùađông1968/69.CácgiờlớpcủagiáosưAdornobịphárối.ÔnggiáosưxãhộihọckiêmtriếtgialừngdanhAdornobị sinh viên cười nhạo, và „Viện nghiên cứuxã hội“ bị đám sinhviên cách mạng phong toả. Trước cảnh tượng đó, Adorno bỏ ngang mọigiảngkhoácủamình.đạihọcrơivàokhốnđốn.Làmsaotrongmộtsángmộtchiềutìmrađượcgiáosưthaythếkhikhoáhọcđãbắtđầu?MàcóôngbàđiênnàolạidámnhảyvàonồinướcsôiPhânkhoaxãhộihọccủaFrankfurtlúcnày?Nhưng thậtngạcnhiên,một tayvôdanh41 tuổi, chuyênmônvềhànhchánhhọc,từMünsterdámđầuđơnvề,đólàNiklasLuhmann.đềtàigiảngkhoácủaông:„Tìnhyêunhưlàđammê“.

Mộtgiảngkhoávềtìnhyêu?TronglúccảbàndânthiênhạcủacácBannhânvăn,xãhộiởđâyđanghừnghựctranhcãivềhiệntạivàtươnglai„thờikìrẫychết của tưbảnchủnghĩa“?Cáiôngứngviênkhôngbiết sợđó làai?Trong lúcbênngoàiđangnổi lên lahét đậpphá, thìmìnhôngvớiđộhaichụcsinhviênhiếukìvàchánbãikhoángồithảoluậnvề„Líthuyếtvềsựthânmật“trongmộtgiảngđườngmênhmôngtrênlầuhaiđạihọc!

Luhmannsinhnăm1927tạiLüneburg.Chaônglàmchủmộtlòrượubia,mẹxuất thân từmột gia đình làmnghề khách sạn ởThuỵ-sĩ. Lúc nhỏ, học ởtrường trunghọc Johaneum.Sắp sửa thi tú tài thì phải nhậpngũ, phụcvụtrongngànhkhôngquân,vàbịquânđộiHoa-kìbắtlàmtùbinhnăm1945.Năm1946,cậuLuhmannthilạitútài,rồighidanhhọcluậtởFreiburg.Saukhitốtnghiệp,năm1953LuhmanntrởvềlàmviệctrongtoàáncaocấptỉnhLüneburg,sauđổivềHannover.Cháncôngviệc,ôngxoayrađọcsách,đọchàngnúi sách tìmhiểumọingànhvàghi lạinhữnggì thích thú trongmột

hộpphiếughichúcỏncon.Năm1960,ôngtìnhcờbiếtđượcmìnhcóthểxinhọcbổngduhọcmộtnămởđạihọcHarvard,Boston.

Luhmann sangHavard họcmôn hành chánh, và ở đó ông làm quen đượcTalcott Parsons, nhà xã hội học danh tiếng ngườiHoa-kì.Ông saymê „líthuyếthệthốngchứcnăng“

(Funktionalismus) của Parsons. Về lại đức, ông nhận một chỗ làm tầmthường trongKhoahànhchánhđạihọcSpeyer,vớichân thuyết trìnhviên.Chẳngaibiếtđược,đólàmộtthiêntàiđangngủ.ChotớikhiLuhmannchoxuất bản tác phẩm đầu tayFunktionen und Folgen formalerOrganisation(Cácchứcnăngvàhệquảcủa tổchứcbềngoài),haigiáosưxãhộihọcởMünstermớiđểítớitàinăngđặcbiệtnơianhchuyênviênhànhchánhhọcnày.GiáosưHelmutSchelsky,mộttrongnhữngnhàxãhộihọchàngđầulúcđó,nhậnratiềmnăngtolớncủaanh.BertrandRussellởCambridgenhậnrathiêntàiWittgensteinthếnào,thìHelmutSchelskycũngkhámphárathiêntàiLuhmannnhư thế.NhưngLuhmanngầnnhưchẳngmànggì tớiđườngcôngdanhđạihọc.SchelskykiênnhẫntìmcáchkéochođượcLuhmannvềMünster,để„choanhcôngchứccaocấpkhôngcóbằngtiếnsĩđivàolịchsử“.Năm1966,ôngcôngchức39tuổitrìnhluậnántiếnsĩvớitácphẩmcũđãviếtởSpeyer.Tronglàngđạihọcởđức,đấylàmộtchuyệnhihữu.Trướcđó,Wittgensteincũngởvàotrườnghợptươngtự,ôngnàycũngtrìnhluậnántiếnsĩvớimột tácphẩmcũđãviết.Ngạcnhiênhơnnữa, làcùngnămđó,Luhmanntrìnhthêmluậnánlênngạchgiáosư(Habilitation).Shelskycũngđã chuẩn bị sẵn cho Luhmann một ghế giáo sư tại đại học vừa mở ởBielefeld.Năm1968,Luhmannđượccấptướcgiáosư.VìđạihọcBielefeldlúcnàychưađâuvàođâucả,nênLuhmannliềulĩnhnhậnthếchânchogiáosư Adorno, giải khuây giảng khoá 1968/69 ở Frankfurt. Sau đó ông vềBielefeld dạy cho tới lúc hưu năm 1993. Mười năm đầu, ông sống ởBielefeld;saukhibàvợmất,ôngdọnvềOerlinghausen,mộtthànhphốnhỏphụcậntrongvùngrừngTeutoburg.Khoábiểusinhhoạthàngngàycủaôngrõràng.Từsángtinhsươngtớichiềutối:viếtsách;chỉbantrưađidạomộtvòngvớiconchó.

Ôngmấtnăm1998,thọ71tuổi,vìchứngungthưmáu.

Schelskyhoàntoàncólí:ôngchuyênviênhànhchánhLuhmannlàmộtôngthiêntàitrongngànhxãhộihọc.Trongsáchnày,tôitrìnhbàyLuhmannnhưmộttriếtgiavềtìnhyêu.điềunàyquảlàchuyệnxemranôngnổivàđượmchútthủđoạn.SongtôidámchắcLuhmannhàilòngvềthủđoạnnày.Làvì,nhưviệcxuấthiệncủaôngtronggiảngkhoá1968/69ởFrankfurtchứngtỏ,

Luhmannlàmộtconngườirấtnhạycảmvàhàihước.Cóthểlối trìnhbàycủa tôi làmônghơinhíumàytinhnghịchmột tí,nhưngkhôngsao.Rútrachủđềtìnhyêutừcáctácphẩmcủaông,thìcũnggiốngnhưbảoImmanuelKantthuầntuýlàmộttriếtgiatôngiáohaybảoRené

Descarteslàmộtbácsĩ.Nhưngviệclàmcủatôihợplí.Làvìmộtmặt,tìnhyêulàđềtàiđiểnhìnhcóthểdùngđểtrìnhbàytoànbộcôngtrìnhphứctạpcủaông.Mặtkhác trên thực tế,ôngcómộtđónggópquan trọngcho triếthọcvề tìnhyêu.Tuynhiên,cũngcầnphảicómột tómtắtngắnvề toànbộchươngtrìnhcủaông,trướckhicóthểbànsâuchuyệntìnhyêu.

QuantâmcủaLuhmannlàmuốntìmhiểusựhoạtđộngcủaxãhội:Guồngmáyxãhộihoạtđộngnhưthếnào?MôhìnhhệthốngcủaParsonslàcánhcửađầutiêngiúpLuhmannmởmànbíẩn.CánhcửathứhailàkhoaSinhvậthọc. đây không phải là điều gìmới lạ:Ngay cha đẻ củamônXã hội họcHerbertSpencer,mộtngườiđồng thờivớiDarwin,đãhình thànhnênmônhọcnàytừkhoaTâmlíhọc,vàTâmlíhọccũngđãđượchìnhthànhtừSinhvậthọc.NhưngLuhmannđãkhôngđồngídùngmôhìnhlấynơicácsinhvậtđơngiảnđemápdụngchomộtcơcấulớnlàtoànbộxãhội.Ôngchohay,tacóthểdùngcáckháiniệmcủathuyếttiếnhoáđểgiảithíchsựpháttriểncủacáchệthốngxãhội,nhưParsonsđãlàm.Nhưngdùvậy,cáchệthốngxãhộikhôngphảilàmộtthứhìnhtháiphứctạpđặcbiệtcủacáchệthốngsinhvật,chodùconngườirõrànglànhữngsinhvật.Tạisao?TheoLuhmann,làvìcáchệthốngxãhộikhôngpháttriểntrênnềntảngchuyểntraochonhauchấtvànănglượngnhưnơicácsinhvật,tráilạichúngdựatrênsựtraođổitruyềnthôngvà ínghĩa.Truyền thôngvà ínghĩa lànhữnggìhoàn toànkhácvớiPrôtêin,vốnlàthứnềntảngsinhhọcmàmộtnhàxãhộihọcchẳngcầnphảiquantâm.Luhmannchẳngmànggìtớicáilậpluận:Conngườilànhữngsinhvật, đó là những „sinh vật xã hội“. điều ông học được từ sinh vật học lànhữngthứgìhoàntoànkhác.

Nhà nghiên cứu não người ChilêHumbertoMaturana và học trò của ôngFranciscoVarelalàhainhânvậtgợiísuytưchoLuhmann.Maturanalàmộttrong những người lập ra môn „Sinh vật học lí thuyết“. Trong thập niên1960’,Maturanathaothứcvớicâuhỏi:„Sốnglàgì?“Vàônglíluận,sốnglàmột„hệthốngtựphátsinhvàtựtổchứclấy“.Nãobộtựtạorachấtđểlàmviệcnhư thếnào, thìnhữngcơ thể sinhvậtcũng tự tạo ranhữngchấtcầnthiếtnhưvậy,đểgiữsựsốngvànhờđótựphátsinh.TiếntrìnhđóMaturanagọilàAutopoiese(Tựtạosinh).Năm1969,khiMaturanacôngbốnhữngsuytưđótrongmộtđạihộiởChicago,thìônggiáođồngtuổi

NiklasLuhmanncũngbắtđầulênlớpởBielefeld.Luhmannnhưbịhớphồn,khingheđượckháiniệmAutopoiesecủaMaturana.LàvìMaturanakhôngchỉmôtảviệctựsinhcủasựsốngvànãobộmàthôi,ôngcònđịnhnghĩalạimớikháiniệmTruyềnthông.TheoMaturana,ngườitruyềnthôngkhôngchỉđơngiảnđưaramộtthôngtinmàthôi.Nhưngtrướchếtngườiđódùngngônngữdomìnhtạorađểtổchứcnênmộthệthống.Cácvikhuẩntraođổivớinhauđểtừđóhìnhthànhnênmộthệthốngsinhmôi.Cácvùngnãogiaotiếpvớinhauđểquađótạonênmộthệthốngthầnkinh,gọilàíthức.Nhưvậy,Luhmannlíluậntiếp,phảichăngcáchệthốngxãhộicũnglàmộthệthốngtựtạosinh,đượchìnhthànhdotruyềnthôngbằngngônngữ(nghĩalàbằng„biểutượng“)?

QuanđiểmdùngkháiniệmtruyềnthônglàmnềntảngmôtảcáchệthốngxãhộicủamộtxãhộiđãcótừtrướcnơiLuhmann,chứkhôngphảiđợiđếnkhiôngtiếp thuđượcnhữngcáimớinơiMaturana.Nhưngôngnhậnranơi tưtưởngTựtạosinh(Autopoiese)củaManturanacònthiếumộtviêngạchxâyquantrọng.Vềsaunày,MaturanatỏrarấtnghingờtínhchínhxáccủamôhìnhLuhmann.Dùthế,nhàxãhộihọcởBielefeldđãvượtxanhàsinhvậthọcởChilêvànhữngngườigợiíkhác.Luhmannkhôngnhữnglàmộttrongnhữngnhàquansátcáctiếntrìnhxãhộisắcbénnhấttronghậubánthếkỉ20.Ônglàmột„đạilụchọcthức“,mộtthiêntàilậpthuyết.Chỉriêngkháiniệm„Truyềnthông“củaôngđãlàmộtcuộccáchmạngrồi.

Cho tới lúc đó, các nhà xã hội chỉ nói tới con người, tới các định chuẩn(Normen) xã hội, các vai trò (Rollen), định chế (Institutionen) và hànhvi/hành động (Handlungen) xã hội.Nhưng vớiLuhmann, không còn hànhvi/hànhđộngcủaconngườinữa,màgiữahọchỉcòndiễnra truyền thông.Vàaitruyềnthôngvớiai,chẳngquantrọng.Chỉcầnbiết:„Cóđượckếtquảnào?“ qua sự truyền thông đómà thôi. Trong xã hội con người không cónhững trao đổi về chất và năng lượng như ở các loài vi khuẩn, không cónhữngtraođổithầnkinhnhưtrongnãobộ,màchỉcónhữngmongước,chờđợi.Nhưngnhữngmongđợi trao đổi với nhaunhư thế nào?Và cái gì đãphátsinhra từđó?Nóicáchkhác:Truyềnthôngđãgiúpchonhữngmongđợi traođổi với nhau thếnào, để tạonênnhữnghệ thốngxãhội tân tiến;những hệ thống xã hội tân tiến này khá bền vững và hoạt động độc lập,khôngbịảnhhưởngtrênnhau:đólànhữnghệthốngnhưchínhtrị,kinhtế,luậtpháp,khoahọc,tôngiáo,giáodục,nghệthuậthoặclà–tìnhyêu.

Tìnhyêucũnglàmộthệthốngxãhội,đượctạothànhbởinhữngmongđợi.Hayrõhơn:tạothànhbởinhữngmậtmã,đâylànhữngmongđợivốnđượcchờđợivàvì thế lànhữngmongđợiđãđượcxácđịnhrõ ràng.Tácphẩm

TìnhYêuNhưLàđamMê–đượcLuhmannxuấtbản15nămsau lầnxuấthiệnởFrankfurt–làmộtcuốnsáchnóivềlịchsửvàhiệntạicủaMậtmã-Tìnhyêu.Tìnhyêu,nhưchúngtahiểungàynay,làmộtmậtmãhơnlàmộtcảmgiác,đólàmộtmậtmãmangtínhchấtrấttưsản,mớihìnhthànhtừcuốithếkỉ18(Nghĩalàthứtìnhyêu„lãngmạn“màchúngtacóhiệnnaychỉmớixuấthiệntừcuốithếkỉ18;trướcđó,tìnhyêuthườngchỉlàmộtsựdànxếp-chẳnghạntheokiều„mônđănghộđối“-củaxãhội,làvìlúcđóchưacóconngườicánhân.Ngườidịchchúthích).Làvìcâu„Anhyêuem/Emyêuanh“không chỉ đơn thuần là một phát biểu cảm giác như câu „Tôi đau răng“chẳnghạn.„Anhyêuem/Emyêuanh“làcảmộthệthốnggồmnhữnghứahẹnvàmongđợi.Aikhẳngđịnhcâunóinày,ngườiđóhứacoitìnhcảmcủamìnhlàđángtincậyvàhứasẽlolắngchongườimìnhyêu.Nghĩalàngườiđósẵnsàngcưxửnhưmộtngườiyêuđúngvớinhữnggìmàđốitượngđượcyêuđangmongđợi.

Ở đây, nhu cầu tình yêu xuất phát từ một thứ Tự khẳng định mình(Selbstverhältnis).Conngườicàngítbịxácđịnhvàítbịcộtbuộcchỗđứngbởimộtkhungcảnhxãhộichặtchẽbaonhiêu,nócàngcónhucầucảmthấychínhmìnhnhưlàmộtcáigìđặcbiệt-nghĩalànhưmộtcánhân-bấynhiêu.Nhưngcácxãhộitântiếnkhôngphảilàmôitrườngdễthởchocánhân.Xãhộitântiếnvỡratừngmảnghệthốngxãhộinhỏ,vốnlànhữngthếgiớitựtạosinhchỉvớimộtưutưduynhất:làmsaođểhệthốngtiếptụcđứngvững.Nhưvậy,quanhữngmôtảcủaLuhmann,tathấycáchệthốngcũngứngxửgiốngnhưcáccơthểsinhvậttrongđiềukiệncủathuyếtDarwin.Chúngsửdụngnhữngthứsẵntrongthiênnhiênđểtựsinhtồn.Ởđâykhôngcònnhiềuchỗchocáccánhân.MườinămlàmviệctrongngànhhànhchánhhìnhnhưđãgiúpLuhmanníthứcđượcrằng,cánhântínhkhôngcóchỗtrongcáchệthốngxãhội.Ngàynay,conngườicá thểbịgiằngcogiữacác thànhphầnlãnhvựckhácnhau:Họlàngườichahayngườimẹtronggiađình,họđóngmộtvaitròtrongnghềnghiệp,họlàcầuthủtúccầuhayngườichơicầulông,họlàhộiviêncủamộtcộngđồngmạnghayngườihàngxóm,làngườiđóngthuếhaymộtngười chồng,ngườivợ.Thậtkhómàcóđượcmột căncướcthốngnhấttronghoàncảnhđó.Chỉthiếumộtsựchứngnhận,quađócáccánhânnhậnrađượcmìnhlàmộttoànthểtrọnvẹn,nghĩalàmộtcánhân.

TheoLuhmann, chính tình yêu sẽ cung cấp sự chứng nhận đó, nó sẽ giảiquyếtcái„tựtrìnhbày“hay„tựkhẳngđịnh“đó-chứcnăngcủatìnhyêulàđó.Tìnhyêulàmộthìnhthứctruyềnthôngrấthiếmvàvìthế„xácxuấtcủanórấtnhỏ“,nhưngdùvậynóvẫnlàthứrấtbìnhthường.Tìnhyêu,theođó,làmộtđiềuvôcùngkhóxẩyranhưnglạirấtbìnhthường,„quahạnhphúccủangườikháctôinhậnrahạnhphúccủachínhtôi“.Khiyêu,cáihìnhảnh

mà tacóvềngườikhácđược tìnhyêuxácđịnhvà làm thayđổiđếnđộ takhôngcònnhìnđượcngườiyêudướigócđộ„bìnhthường“nữa.đólànétcábiệtkhôngthểlầmlẫnđượccủatìnhyêu:Ngườiđangyêuchỉthấynụcười,chứkhôngthấychiếcrăngsúncủađốitượng.Luhmanndiễntảđiềunàymộtcáchvôcùngthựctế:„điểmtựabênngoàibị tháogỡ,nhữnglôicuốnbêntrongđượcmàibén(vớinghĩalà:giatăngthêm).Tínhổnđịnhgiờđâyphảiđượcnuôigiữbằngnguồnlựccủacánhân“.

Dĩnhiêntiếntrìnhđưacácmongđợicủamìnhvàoănkhớpvớinhaugiữahaikẻyêunhaunàyrấtlàbấtổn,vìthấtvọngrấtdễxẩyra.Chínhcáimậtmãmỏngmanhnhấttrongcácmậtmãlạicầnphảiđượcnuôidưỡngbằngsựổnđịnhcaonhất -vàđấy làmâu thuẫncủa tìnhyêu.Khihaikẻyêunhaucảmthấycácmongđợicủamìnhđượcổnđịnhchắcchắnbaonhiêu,thìlúcđócácquanhệtìnhyêulạicànghếtcăngthẳngbấynhiêu-căngthẳngtheonghĩatíchcựclẫntiêucực.Khicácmongđợigiữahaiđốitượng(„mongđợicủamongđợi“)hoàntoànănkhớpvớinhau,chúngtạonênsựtincậychohaibên,nhưngcũngvì thếchúngchẳngcònquyếnrũgìnữa:chúng từ từxoámấtđicáixácxuấtvốntạorasựhấpdẫn.Mộttìnhyêulãngmạn,vốnđượcquanniệmnhưlàmộttổnghợpgiữacảmgiác,dụcvọngvànhânđức,theoLuhmann,vìthếluônlàmộtđiềukhóđạtđược.Ôngchorằng,việctìmrađượcínghĩanơithếgiớicủamộtngườikhác-dùchỉlàngắnhạn-cũnglàchuyệnđãkhórồi.

Ởđây,tacũngnênnêulêncâuhỏimàLuhmannđãkhôngcócâutrảlời:Tạisaosựhammuốncấpbáchthườngcótronggiaiđoạnđầucủamộtcuộctìnhlạikhôngbềnlâu?Tạosaonóphainhạtdần?Phảichăngquảthậtđóchỉlàkết quả của sự ăn khớp có thể tính trước được giữa cácmong đợi? Phảichăng sựhammuốncũngphainhạt dầnnơi các cuộc tình thiếu sự truyềnthông tốtđẹp,nghĩa làkhôngcósựănkhớpgiữacácmongđợi?Nghĩa lànhững cuộc tình lận đận?Có thể cómột nguyênnhân nàokhác ngoài cáinhìn củaLuhmann tạonên sựphainhạtnàykhông,nhưnguyênnhânhoásinhchẳnghạn?

VìLuhmannkhôngđếmxỉagìtớisinhvậthọcvàcácảnhhưởngcủanótrênlãnhvựccảmgiáccủaconngười,nênôngđãgặpnhiềuphêbình.NhànãohọcởBremen,ôngGerhardRoth, tỏravôcùngngạcnhiên, làtạisaomộtnhàxãhộihọcnhưLuhmannlạikhôngnhìnconngườinhưmộtcánhânsinhvật. Lại nữa, đa số các nhà não học đều coi kết quả nghiên cứu củaManturanavàVarela,haivịgợi ícủaLuhmann, là thứkhôngđâuvàođâucả,vìchúngkhôngthểnghiệmchứngđược.

Luhmannrất thanhthảntrướcnhữngphêbìnhđó.Ôngphátbiểuđại ínhưsau:Baolâuviệcnghiêncứunãocònđểchocáccụmthầnkinhgiaothoavớinhautrongnãobộ,bấylâuxãhộihọccòncóthểantâmđểchocácmongđợi,chứkhôngphảicáccụmthầnkinh,traođổivớinhau.đâychínhlàđiểm,theoLuhmann,khácnhauvềmặtchứcnănggiữasinhvậthọcvàxãhộihọcvốnlàhaihệthốngđộclập:Chỉcáigìquantrọngchomộthệthốngthìcáiđómớiquan trọng.Tuynhiên,cầnghinhận rằng,nhìn từgócđộsinhvậthọc,LuhmannđãtrộnkháiniệmTìnhyêulẫnvớimộtlôtìnhtrạngíthứcrấtkhácnhau.Ngườitacóthểbiệnhộchoôngbằnglíluậnrằng,mỗikháiniệmtìnhyêuchỉphùhợpchomộtkhungcảnhxãhội,vàtrongthựctếcuộcsống,takhôngthểnàonhầmlẫnínghĩacủachúngtrongtừngkhungcảnhđược.Nhưngdùvậy, khái niệm„Tìnhyêu“màLuhmann thườngdùngnhưmộtnhucầu„tựtrìnhbày“mìnhratrướcconmắtngườikhác,vàkháiniệmđókhôngnhữngchỉquan trọngvềmặt sinhvậtnhưngcả vềmặt xãhội nữa,cũngchỉlàmộttrongnhiềutrườnghợpmàthôi.Kháiniệmđórõràngkhôngđúngchotìnhcảmyêuđươngbanđầu.Mêmộtngườinàokhôngnhấtthiếtcónghĩalàngườimêmuốncóđượcmộtsựchứngnhậncủađốitượngmìnhmê.Nếunhư thế thì tìnhyêucủamột côcậu thiếuniênđốivớimột ca sĩnhạcPopngay từđầu lại càngvônghĩa,vì thứ tìnhyêunàyvốndĩđãvônghĩa.Vàcảcáinhucầu thoảmãn tìnhdục thườngđượcgắn liềnvớiyêuđươngcũngkhôngnhấtthiếtlàmộtnhucầutìmkiếmkinhnghiệmtoànvẹn.Cóngườilấytìnhdụclàmđỉnhđiểmtìnhyêu.Nhưngcóngườilạicốtránhđiềuđó.Thayvì tìmkiếmsựchứngnhậnchobảnthân, thìngượclại,việcthíchthúlàmdángbềngoàithườngcóthểdậptắtsựkhêugợitìnhdục.

Mộtphêbìnhnữa:Nếutìnhyêuquảthậtchỉlàmộtmậtmãxãhội,thìkháiniệmnàykhôngápdụngđượcchothếgiớithúvật–điểmnàytôisẽtrởlạisau.Vànócũngkhôngthểdùngkhitiếpxúcvớithúvật.Câunói„Tôiyêuthúvật“nhưvậyhoàntoànchẳngcónghĩagìcả.

Chữ„tìnhyêu“, trongcổngữđứccónghĩalà„điềutốt,dễchịu,điềuđánggiá“,nhưvậycầnphảixénghĩanó rađểdùngcho từng trườnghợp.điểmchungnhấttrongcácthứtìnhyêu:tìnhyêuchamẹnơiloàingườicũngnhưnơithúvật,tìnhvợchồng,tìnhanhchịemvàtìnhbạn...làngườiyêutỏraquan tâm cao độ tớimột sinh vật khác, là người này đưamột ai đó „vàotrong timcủamình“.Trongdiễn tiếnnàycósựphânbiệtgiữanhữngcảmnhậnyêuđươngbằnggiácquanvàtinhthần,cáctìnhcảmyêuđươngphứctạp và cảmộtmệnh lệnh đạo đức nữa, chẳng hạn như giới răn kitô giáo:„Hãyyêu thanhânnhưchínhmình“.Tuynhiên ínghĩacủagiới rănnày-trongcáctôngiáokháccũngcónhữngmệnhlệnhgiốngnhưthế-,quảđángngờ.Yêusáchthườngkhôngthểtạorađượccáccảmgiáctìnhyêu.Nhưvậy,

cáccảmgiáctìnhyêukhócóthểbảođảmđượcđạođức.„Hãykínhtrọngthanhân,dùbạnkhôngyêuhọ“,mệnhlệnhnàycólẽdễthựchiệnhơn.

Loàithúcónhữngcảmnhậnyêuthươngkhông?Thậtkhónói.Khitakhôngbiếtcondơilàgì(xembàiKhôngchỉcóthịtvàsữa),thìlàmsaobiếtđượcloàivật có tìnhyêukhông.Vềđiểmnày,cónhiều íkiến tráingượcnhau.Hiệnnay,cácnhànghiêncứuđộngtháicủaloàivậtvẫnkhôngdùngtớikháiniệm„tìnhyêu“,nhưnghọphânnóra thànhtìnhdụcvà„sựgắnbó“.Conngườicóđượckhảnăngyêuđươngđặcbiệt,theoquanđiểmchungcủacácnhàđộngtháihọc,duynhấtlànhờconngườicóđượccuộcsốngđôilứađãổnđịnhtừrấtlâu.Nóinhưthế,tasẽphảiđứngtrướcítnhấtbavấnđề:Thứnhất,„Tìnhyêuchamẹ-concái“làthứhoàntoànbịđẩyralề(vìthiếuyếutố‚đôilứaổnđịnhtừlâu’.Ng.dịch).Ngườitasẽnghingờsự„gắnbó“trongmốiliênhệmẹ-connhiềulúcthắmthiếtnơimộtsốloàivậtcaocấpđểsớmloại chúng ra khỏi bàn thảo luận.Thứhai, tại sao lại khônggọi sự chungsống cặp đôi suốt đời nơimột số thú vật là những liên hệ tình yêu? Phảichăngnhưthếcácchúvượn(Gibbons)vàcácchimưngcóthểyêuđương(vìchúngsốngcặpvớinhau.Ng.dịch),còncácchúkhỉđộtvàconnhàvịtthìkhông? Cuối cùng, ta thấy, ngay chính con người trước đây và ngày naycũngkhônggiữcuộcsốngđôilứamộtvợmộtchồng.Cóthểnói,ởthủabanđầunhânloại,khingườimẹvàconcủabàđâucầnbiếtchồngchamìnhlàai,thìđâuđãcóđôilứa.địnhchếmộtvợmộtchồngnơiconngườicólẽmớicósaunày,khálâusaukhixuấthiệntìnhcảmyêuđương,chứkhôngthểngượclại!Thuyếtsinhvậthọcphổcậpchorằng:Tiếnhoáđãđặcbiệtbàyra„tìnhyêu“nhưlà„mốiràngbuộcxãhội“đểbảođảmchothờigianthainghénvànuôiconlâudàinơiconngười.Thuyếtnàyngàynayđãbịnghingờ.Nhiềunhàsinhvậthọcgiờđâygãiđầugãitai,khiphảinóiđếnchuyệntìnhyêu.Họbốirốilàphải.Làvìtrongkhoasinhvậthọckhôngcóđịnhnghĩavềkháiniệm„tìnhyêu“.Thảnghoặcchỉcómấynhànghiêncứunãolàcòndámliềulĩnhbàntớitìnhyêu.Ítnhấtngườitađãnhậnrađượcnhữngvùngnãođiềukhiểnướcmuốntìnhdụcnơiconngười,trongđóthuỳnão(Hypothalamus)làcơquanliênhệquantrọngnhất.Nhưngcơquannàylạicónhữngtâmtácđộngkhácnhaunơiđànôngvàđànbà.Nơiđànbà,Nucleusventromedialisvànơiđànông,Nucleuspräopticusmedialisđiềukhiểncơndụcvọng.(Mộtsốnhàsinhvậtthầnkinhhọccoiđâylàlído,tạisaođànôngbịkíchđộngbằngmắtmạnhhơnđànbà).Nhữngthínghiệmbằnghìnhảnhmớiđâychothấy,haitâmđócũngcóliênhệnhiềuítvớicảmgiácyêuđương.Nhưvậy,vềmặthoásinh,yêuđươngcóliênhệvớibảnnăng.Nhưngcũngcầnphảicẩnthậnvềđiểmnày.Bởivìtrongcuộcsốngthực,bênngoàiốngmáychiếuđiện (Tomograf),bảnnăngvàyêuđương thườngxuấthiện riêng rẽ.Ngaykhiyêuđươngthườngđiliềnvớikhoáilạctìnhdục,thìngượclại,tìnhdục

không luônđòihỏiyêuđương.Nếukhông, thìngười thíchxemphimconheolàngườicónhucầuyêuđươngliêntục.

Kích thích tốOxytocin giữvai trò thenchốt trongchuyệnyêuđương.Khinamnữđammêtìnhdụcvớinhau,cơthểhọtiếtraOxytocin.Tácdụngcủanócóthểvínhưmộtthứthuốcphiện:Nóvừatạokíchthíchvàngấtngây,vừamộtcáchnàođógâycảmgiácandịu.SởdĩOxytocincònđượcmangdanh là „kích thích tố chung thuỷ“ hay „kích tố gắn bó“ là nhờ các thínghiệm trên loài chuột đồng cỏ.Khác với loài chuột gần tương tự nhưngsống trên núi, vốn mang trong mình ít cơ phận nhận Oxytocin hơn, loàichuộtđồngcỏsốngcặpvớinhau.CácnhànghiêncứungườiHoa-kìchungquanhôngThomasInsel,giámđốcTrungtâmnghiêncứutai tiếngYerkes(YerkesRegionalPrimateResearchCenter)thuộcđạihọcEmoryởAtlanta(xembàiChúkhỉ trong rừngnuôi) đã phá hoại hàng loạt cặp chuột đồnghạnhphúc,bằngcáchchíchchochúngchấtcảnOxytocin.Chúnghết thuỷchung.Chúngphảnứnggiốnghệtnhư loàisống trênnúi, trởnên langchạlungtung.Ngượclại,khicácchúchuộtnúiđượcchíchVasopressin(chấtrấtgiốngOxytocin), thìnhữngcôcậunày lại trở thànhnhữngcặpchuột thuỷchung.

CáccơphậnnhậnOxytocincóảnhhưởngquantrọngtrênướcmuốngắnbóvàgiúptạoramốigắnbónơiconngườikhông?Cólẽcó.NhàtâmlíSethPollack thuộc California States University ở Monterey cho biết, lượngOxytocinnơicáctrẻemmồcôithấphơnnơicácemcósựgắnbósâuđậmvớichamẹ.Oxytocinnhưvậylàmộtthứkeogiữlâu.Nótạoracơnđauđẻnơicácbàmẹ,nóấnđịnhviệccungcấpsữavàgiatăngmốiliênhệvớicon.Nơicáccặptraigái,nólàmốiliênkếtnhữngcảmnhậntìnhdụcbanđầuvớisựgắnbóvềlâuvềdài.

Còncósựtácđộngcủacáctrungtâmvàcácchấthoásinhkhácnữanơinãocủa hai kẻ yêu nhau, chứ không riêng gì Oxytocin. đó có lẽ là vùngcinguläreCortex,vùngliênquantớiviệcgâychúí;hệMesolimbic,đượccoinhưmộttrungtâmkhenthưởng;Phenylethylamine,chấtgiúp tạoranhữngcảmgiác„baybổng“.Vàdĩnhiêncũngđừngquênmấythứvẫncònngờvựckhác (xem bài Anh Bốc yêu) như chất Noradrenalin gây kích động vàDopamintạohứngkhởi.Khilượngcủahaichấtnàytăng,chúngthườngkéotheosựgiảmthiểucủaSerotoninlàchấttạongáingủ;ởtrongtìnhtrạngnày,conngườinhiềukhikhôngcòntựchủđượchànhđộngcủamìnhnữa.Thêmvàođó,còncósựtácđộngcủamộtlượngchấtnghiệntươngứngcủachínhcơthể,nhưEndorphinvàCortisol.Cơnnghiệndocácchấtnàygâyra,theosựthường,sẽbiếnmấtsaumộtthờigian.Cảmgiácyêuđươngkéodàitốiđa

banăm,cònra trungbình từba tớimườihai tháng.Theosố liệu thốngkêquốc tế, thờigian li dị trungbìnhdiễn ra saubốnnămsốngchung.Chiếcrăngsún,trướcđâykhôngtrôngthấy,giờđâylộrarõmồnmột.Vềmặthoásinh,lúcnàychỉcònOxytocinlàchấtgiúpkéodàicuộcsốngđôilứa.

đứngtrướcnhữngđiềutrênđây,tanghĩgìvềtìnhyêu?Tađãhọcđượcgìgiữacáccơ

phậnnhậnOxytocinvà„sự tự trìnhbàymình trướcconmắtkẻkhác“?SựthậtnằmởđâugiữanãobộvàLuhmann?Tấtcảnhữnggì lạđềugâykíchđộng, tấtcảnhữnggìbấtchợtđều tạokích thích– tiêucựccũngnhư tíchcực.Cáikhóxẩyrakíchđộngmạnhhơncáicóthểxẩyra.Nỗibấtancũngtạokíchđộngkhôngkém.Nghiêncứunãovàthuyếthệthốngđềuđồngívớinhauởcácđiểmđó.Cảhaiđềuchorằng,tìnhyêulàmột„khảnănghiếmkhixẩyranhưnglạirấtbìnhthường“:đólàmộtkinh-nghiệm-bất-thường,đượcđiều giải bởi những nhữngmômẫu đã rõ vềmặt hoá sinh cũng như bởinhữngmậtmãxãhội.Óccủachúngtasợsựnhàmchán,nênchínhvìvậyxemranóưachuộngtìnhyêu.Vìthế,chẳngcógìđángngờhơncáiyêusáchxemravôhạicủaKitôgiáo,mộtyêusáchmàmụcsưDietrichBonhoefferđãcólầndiễntảnhưthếnày:„Tìnhyêukhôngđòihỏigìcảnơingườikhác.Nómuốnmọithứchokẻkhác“.đángngờ,làvìtavẫnthườngnghĩrằng,tìnhyêuphảicómộtmụcđích!Nếuquảthậttìnhyêulàsựtựtrìnhbàymìnhratrướcmắtkẻkhác, thì -dù tacókhiêmnhượngquênmìnhđến thếnàođinữa - nó luôn phản chiếu cho chúng ta thấymột hình ảnh kích động duynhất:cáiTôicủamình.

Cái„Tôi“nàylàaihaylàgì,thậtracómấyaitrongchúngtađãthấuhiểuđược nó!Nhưng dù vậy, chính cái Tôi này lại có liên quan nhiều tới cácquyếtđịnhmàchúngtađãvàđanglàmtrongđờimình.LàvìnhưLuhmannnói,quyếtđịnhlànhữngcáikhácbiệtlàmchocuộcsốngcủamỗingườitrởnênkhácnhau.Nhưngliệuchúngtacóđượctựdoquyếtđịnhkhông?

•Dobedobedo.Tựdolàgì?

Naxos

DobedobedoThếnàolàTựdo?

ChoralàkhuphốcổcủaNaxos.CũnggiốngnhưnhiềuthànhphốvenbiểnkhácởHi-lạp,Naxosnằmcheoleotrênmộttriềnđámàuvàngdabò.đâuđólưng chừng triền đá có một khoảng đất với một quán nhậu. Những câykhuynhdiệpđanxengiữanhữngmáinhàchenchúc,vươnngọnmàurỉsétlêntrời.Thứcănởđótạmđượcvàtươngđốirẻ.Vìthế,khuphốlànơigặpgỡhàngđêmchođámdulịchba-lôvàcácgiađìnhtrẻ.đóđâyrộntiếngồnàocủangườilớn,cáccôgáikhúckhích,trẻemnhảynhưsáotrênsân.đólànơi tôi dừng chân vàomùa hè 1985, nhân khi du lịch vùng này, và cũngchínhlànơikhởiđầuchonhữngsuytưtriếtlícủamình.Lúccònnhỏ,saukhilỡnuốtmộthạtanhđào,tôimấtănmấtngủvớicâuhỏi,liệuhạtđócómọccây trongbụngmìnhkhông.Vànỗibănkhoănđóđã làm tôiđếnvớiSinhvậthọc,làmônhọcsaymêđầutiêncủatôi.NhưngđiềudẫntôitớivớiTriết học, thì lại là vìmột câu khắc trên đá.Ngayđêmđầu tiên nơi quánrượuởChora, tôiđể í tớimột tấmđágắn trên tườngphố, trênđócókhắcnhữngcâusauđây:

Tobeistodo–SokratesTodoistobe–Sartre

Dobedobedo–Sinatra

Vềsautôihiểura,mấycâutươngđốinổitiếngđókhôngdoaitrongquánrượusángchếracả.Nhưngchúngrấtmới lạđốivới tôi lúcđó.Chúngcứđeođuổitôimãi,khôngchỉvìcảmgiácngộnghĩnhbanđầukhiđọcchúng.Trongkìnghỉđó,lầnđầutiêntôiđọcvàtìmhiểuSokrates.CóphảiSokratesđãnói:hiệnhữu là hànhđộng hay không, tôi không biết.Nhưng điều đóchẳnglàmtôibậntâm,làvìtôiđãhiểurarõínghĩacủasựhànhđộngnơitriếtgianày.Câuthứhaimớirắcrối:Cóthậthànhđộnglàhiệnhữukhông?Tôi đã nghe nói tới Sartre.Tôi biết, ông ta làmột người dấn thân vềmặtchính trị, đã có lần tới thăm Fidel Castro ở Kuba và thăm tay khủng bốAndreasBaadertrongnhàtù.Nhưngđiềuđóchẳngsoisángchútgìchocâuhành động là hiện hữu cả. Phải chăng con người phải cómặt (hiện hữu)trướcđã,rồimớicóthểhànhđộngchứ?Tôithậtkhônghiểunổicâutrên.Cólẽcũngcólídođểtôikhônghiểunó.Làvìgiờđây,tôichorằngcảhaiông,SartrevàSokrates,đều lầm.ChỉcóSinatra làđúng.BàinàysẽbànvềcáiđúngcủaSinatra.

SaulầndusơnduthuỷởHi-lạpđó, tôighi tênhọcTriết tạiđạihọcKöln.

Ngaybuổihọcđầu,tôiquenvớimộtcôgáicùngtuổi,tócquănđenvàgiọngnóithậttrầm.Khôngbiếtcôcóchịuchotôinêutênraởđâyhaykhông.ThôithìcứgọicôlàRosalie.Lầnđầutiênbướcvàophòngriêngcủacô,vớikệsáchmốttrẻIkea,cácchậuhoatreovàchiếcgiườngnệm,tôidánmắtngayvàocuốnsáchđặttrênbànngủcủacô:LesmandarinsdePariscủatácgiảSimondeBeauvois.Trongsáchđó,bàtriếtgianổitiếngvàlàbạncủaSartrekểlạinhữngnămbiquanlạlùngcủaParissauthếchiếnthứhai.RấtđôngnhữngngườihọcthứcởPháp,trongđódĩnhiêncócảBeauvoirvàSartre,đãcónhữngbuổithảoluậnthâuđêmvềcáivônghĩacủacuộcđời,vềsựthiếuthôngcảmgiữangườivớingười,vàhọướcaogiảiquyếtnhữngcáiđóbằngmộthànhđộnglớn.Cuốnsáchthuộcloạibánchạy,vàdùđượcviếtrahơnbamươinămtrước,nóvẫnquyếnrũRosalie.Trướchết,vìnógợilênkhungcảnhtuyệtvờicủaParis.Chotới thậpniên80,Parisvẫnlàthànhphốkíchđộngnhất tạiÂuchâu– ít ra là trongtâmtưởngcủacáccôcậusinhviên.Chỉ sau khi bức tường đông-đức sập vào năm 1989, đối với nhiều ngườitrongchúng tôi,ParisđãbịBerlin thay thế.Mặtkhác,Rosalie saymêcáiquan niệm tự do tuyệt đối của cá nhân,mà cô ta đã đọc được nơi Sartre.Theođó,mỗi cánhân cóquyềnhoàn toàn tựdo làmđiềumìnhmuốn,nóchẳngbịảnhhưởngchútgìbởixãhộivàdấuấntâmthầnnàocả.Nóhoàntoàntráchnhiệmchochínhnó.Nótự„khámphá“ranólàai,làgì.Cáicôngthứcmàngàynaykhắpnơiđượcxãhộikĩnghệtiêuthụlàmsốngđậy,rằngchínhmỗicánhânphảitựnhậndiệnramìnhmộtcáchmới,làdoSartrebàyra:„Bằnghànhđộng,conngườitạorakhuônmặtcủamình“–Todoistobe.

Tôicũngthíchtưtưởngnày:Mọiquyếtđịnhcủatôiđềunhấtthiếtxuấtphátdonơiíchíkhôngbịtróibuộc(nghĩalàdonơiíchítựdo)củatôi.Nhưngchotớilúcđó,cảtôilẫnRosalieítkhivậndụngnóvàothựctếcuộcsống.Sosánhvớicácquanlại(mandarins)ởParis,thìcuộcsốngcủachúngtôiởKölnkhánhàmchán.Phảichăngnhàmchánlàvìmìnhhènnháttrướccuộcsống(khôngdámsốngsổchuồngtựdo)?Tưtưởngnàybắttôisuynghĩ,nóđồngthờikhiếntôikhóchịu.Tôimơhồthấymộtcáigìđókhôngđúng.Phảichăngchỉvìthiếucanđảm,haycòncòncómộtcáigìẩnđàngsauđó?Dùsao,nóđãlàmthayđổicuộcsốngcủaRosalie.Côbỏhọc,vềStuttgartghitênvàotrườngkịchnghệ.Nhưngkịchnghệcũngchỉlàmộtnghềkiếmăn.Rosalietìmtớivớinhữngnhómtựtìmhiểubảnthân,côđitìmcái„tôi“bíẩncủamình.Mỗi lầngặpnhau, tôi tìmcách sátphạt cô ta.Tôinêu lên líluậncủaNiklasLuhmannđểtranhcãi.NhàxãhộihọcLuhmannlúcđórấtnổitiếngởđạihọcKöln.Ôngthầy,saunàyđỡđầuluậnánchotôi,lúcđóđãmanglíthuyếtcủaLuhmanntừđạihọcBielefeldvàophânkhoatriếtởKöln.„Tôi là ai“, câu hỏi mà Rosalie bị tôi dồn dập tra khảo, (theo Luhmann)

„trướcsaugìcũngdẫnchúngtavàongõtối,từđótalạinhậnramìnhmộtcáchgiảdối“.LílẽcủatôichẳngthuyếtphụcRosalie.Côtìmtớibácsĩchữatrị tâm lí. Tôi lại đẩy thêm một câu của Luhmann về chuyện chữa trị:„Chẳngbiếtảnhhưởngcủacácnhàchữatrịtâmlítrênmặtluânlíđạođứcrasao,chỉbiếtlàhọchắcchắnsẽlàmchomìnhkhiếpsợ“.Thờiđó,tôichorằngviệcchữatrịgầnnhưlàmộtđiềugìtráingượcvớicôngthứcTodoistobecủaSartre.Chữatrịlàviệcđitìmmộthiệnhữunàođóvốncómặttrướcmọithứkhác.Vàchínhvìthếtôixemđónhưlàmộtthứgìkhôngthật,mộtbóngma.

Ngàynay,tôinghĩmìnhđãquácứngrắnđốivớiRosalie.Tôiđãvôtìnhđặtrachocôđúngcáitiêuchuẩnphánxétmàchínhtôivốnâmthầmngờvực,đólà:conngườitahoàntoàntựdo,chẳngbịmộtáplựcnộitạihoặcngoạilainàocả.Nếuconngườiđóđủmạnh,thìchắcchắnhắntacókhảnăngtựgiảiphóngmìnhkhỏimọi thứtróibuộc.TôiđãkhẳngđịnhvớiRosalie, làchỉcóhànhđộngmớiđángkể,chỉcóhànhđộngmớilàtiêuchuẩnđểđánhgiáconngười.„Conngườitạorakhuônmặtmìnhquahànhđộng“.đấyphảichănglànhữngđòihỏivượtquásứcconngười?LàmsaomàSartređãđitớiđượckếtluậnđó?

Quanđiểm:conngườisinhralà„đểtựdo“xuấthiệntrongtácphẩmchínhcủaSartre:HiệnHữuVàHưVô(L´Êtreetlenéant).Cuốnsáchlàcuộcđấulívớihai nhânvậtgợi í triết học choông,đó làEdmundHusserl vàMartinHeidegger.HusserllàchađẻkhoaHiệntượngluận.Cáimớinơikhoanày,làHusserlkhôngmuốngiảithíchconngườivàthếgiớinhưlànhữngthựcthể(Wesen)lẩntrốnhaynhưlàmột„hữuthểnộitại“(inneresSein)mangtrongmìnhmộtsốquytắcvàluậtlệ,nhưngôngđãđiconđườngngượchẳnvớiKant.Nhưcáchthứclàmviệccủamộtnhànghiêncứunãothờinay,Husserlđitìmcácđiềukiệncủakinhnghiệmconngười.Kantcótìmhiểucácđiềukiện nhận thức, nhưng đã không quan tâm tới những điều kiện của kinhnghiệm.Kantđơngiảncoikinhnghiệmlàthứphảicó,nhưngđãkhônggiảithíchchúngrõràng.Ngượclại,Husserlđặtkinhnghiệmvàotrọngtâm:Giácquangiúptanhậndiệnthếgiớinhưthếnào?Vìkhôngphảilànhàsinhvậthọc,Husserlđãdùngnhữnghìnhảnhvàíniệmthậtđẹpvàsángsủađểdiễntảnhậnthứcgiácquancủachúngta,đặcbiệtdiễntảmốiliênquangiữathấyvàbiết.MartinHeideggerlàhọctròcủaHusserl;ôngnàylàmộtkhuônmặtnhiềutai tiếng,ôngđãdùngcác tư tưởngcủathầymìnhđể tạoramột thứtriết lícuộcsống,một thứ„tháiđộ“đốivới thếgiới.Trongkhicác íniệmcủaHusserlrõràngchínhxác,thìngượclạicácchữdùngcủaHeideggerkhátốitămvàhuyềnbí–màcũngvìthếchúngcómalựcđốivớinhiềungười,trongđócóSartre.

Năm38 tuổi, Sartre cho ra đời tác phẩmquan trọng củamình. đó là năm1943,đanglúc

Pháp bị quân đội QuốcXã chiếm đóng. Chính những tayQuốcXã đượcHeideggerủnghộnàylạilàđốithủcủaanhkhángchiếnquânSartre.HiệnHữuVàHưVôlàmộttrongnhữngcuộcđấulíâmthầmchốnglạiHeidegger,vốnlànhânvậttrướcsauvẫnđượcSartrekhâmphục.CólẽchẳngcógìlớnhơncáimâuthuẫngiữamộtbênlàvịthứcgiảđầuđàncủađệtamQuốcXãvàmộtbênlàngôisaomớixuấthiệntrênbầutrờivănhoáPháp.BênnàylàmộtHeideggerxươngxương,trưởnggiảvàgắnbónặngtìnhvớiquêhương,cộngthêmphongcáchđạođứcgiảcảvềchínhtrịlẫntìnhdụccủamộttaycơhội–bênkialàanhchàngSartremảnhkhảnh,caokhôngquá1,56mét,ghétcayghétđắngmôi trườngtrưởnggiả,đứngngoàimọiđạođứcgiảvềchínhtrịlẫntìnhdục,luôncốgắngsốngthẳngthắnvàchânthực.

Bướcvàonhữngnăm40,Sartrengoáinhìntrởlạiquảngđời thiếuniênưuđãivàtrưởnggiảmàmìnhđãtrảiquatronggiađìnhôngbàngoại.LàcontraicủamộtsĩquanthuỷquânmấtsớmvàmẹlàngườiElsass,Sartređượcôngbàthuêthầydạyriêngvàsauđóvàotrườngtrunghọcdànhchonhữnghọcsinhưutú.Trườnghọcvàmộtkhoábiểulàmviệcđềuđặnđãgiúpôngcóđượcmộtvốnliếngkiếnthứcrấtlớn.Ôngđọcnhiều,làmviệcmỗingàytừ9tới13giờvàtừ15tới19giờ,khoábiểulàmviệcnàyônggiữsuốtđời.Vềmặttriếtlí,ôngxáctínrằng,trongconngườichẳngcógìđángtinđángcậy,chẳngcóquyềnlựcnàocaohơnnómàcũngchẳngcóquyluậtđạođứccuộcsốngnàocả.Xưa,ôngcảmthấydưthừatronggiađìnhôngbàngoạithếnào, thìnaycũngthế,ôngcoiđờingườichỉ làngẫunhiênvàvôvọng.„Bịnémvàođời“,câunóicủaHeideggervềhiệnhữuconngườinàyđượcSartrechứng thựcquakinhnghiệmriêng tưcủamình.SimondeBeauvoirvừalàbạnvừalàngườiyêucủaông.Thỉnhthoảnghaingười–lúcđóôngđangdạy trunghọc - làmnhữngcuộcphiêuduquanhiều tỉnh thànhnướcPháp.1933,nămHitlerlênnắmquyền,SartređangởBerlinmộtnămvàbắtđầuviếtcuốn truyệnđượmchất tiểusửcủamình:BuồnNôn (LaNausée).SaukhivềlạiPháp,ôngvàBeauvoisthựchiệncuộcsống„tựdo“củahọtạiParis.Họsốngchung,khôngcưới,mỗingườimộtphòngriêngtrongmộtcănhộkháchsạn.Tronggiaiđoạnđầucuộcthếchiến,kểcảtrongthờigiannhậpngũ,Sartrekhởisựviếtcuốnsáchvềthờiđạikhaisáng.ThờigianbịQuốcXãbắt tùởTrierôngcũngđượcđốixửtốt.Năm1941,ôngđượcthảsớmhơnvìđaumắt.ÔngcùngBeauvoislậpmộttổkhángchiếnchốnglạichếđộVichythânđứccủaquânđộiPháp.Sartreviếtcáckịchbản, tiểu thuyếtvàbắt đầu khởi sự tác phẩm triết học chính. Sau khi quân Quốc Xã thua ởStalingrad,ôngliênlạctrởlạivớiRésistancevàdấnthânhơnvềchínhtrị.

đầunăm1943,dùlúcđógiấykhanhiếm,HiệnHữuVàHưVôcũngđượcin,lúcnàyôngnổitiếnglắmrồi,đãthànhmộtnhânvậtbảnlềcủagiớithứcgiảPháplúcđó.

HiệnHữuVàHưVômangnộidungđơngiản.TheoSartre,conngườilàloàivậtđộcnhấtcókhảnăngsinhhoạtvớinhữngcáikhônghiệnhữu.Cácloàivậtkháckhôngcóđượckhảnăngsuytưởngphứctạp,chúngkhôngthểnghĩvềcáiđãquahoặcchưacó.Conngườitráilại,họcóthểnghĩracáichưahềcó-họcóthểnóiláo.Mộtsinhvậtcàngcókhảnăngsuytưởngbaonhiêu,nó càng tự do bấy nhiêu.Ngược lại, theo Sartre, điều đó có nghĩa là conngườihoàn toàn trần trụi, chẳngcó thực thểgìcả.Các loàivậtkháchànhđộngtheomộtkhuônmẫunhấtđịnhvàchúngđượcđiềukhiểnbởicácphảnxạbẩmsinh.Cònconngườithìkhông,nóphảitựtìmrachomìnhmộtmômẫuhànhđộng.„Hiệnhữucótrướchữuthể“.đấylàđiểm,theoSartre,luônluônquênsótcủacácnhàthầnhọcvàtriếthọc.Họcứđitìmnhữngmômẫuvàquytắcđểđịnhnghĩaconngười.Nhưng,vẫntheoSartre,trongmộtthếgiới chẳngcóThiênChúa thì việcxácđịnh conngườibằngcácgiá trị vàbằngcácchâmngônđạođứcbóbuộckia làđiềuvônghĩa.điểmnền tảngduynhấtnơiconngườilànhữngcảmgiáccủanó:buồnnôn,sợhãi,âulo,chánvàcảmgiácvềcáiphilí.SartregọitriếthọccủamìnhlàHiệnsinhluận(Existentialisme).Cólẽdohậuquảkinhnghiệmchiếntranh,nênSartrenóinhiềutớitớicáccảmgiáctiêucựcvàôngtriệtđểchốnglạitấtcảnhữnggìnhững người đi trước phóng chiếu trên con người. Nhưng tinh thần phảnkhánglạitínhtrìtrệvànỗihưvônơiôngcũngmạnhkhôngkém.Phảikhánglại(QuốcXã)vàdựngxâylênmộtcáigìmới.Vềmặttriếthọc,cảmgiácđócủaSartređượcdiễn tả rabằngvôsốnhững lờikêugọihànhđộng:„Conngười là sản phẩm của chính nó“ hay „Thực tại chỉ hiện hữu qua hànhđộng“.Khôngthểchấpnhậnđượcmộtconngườichỉbiếtănkhôngngồirồivàmơmàngluẩnquẩn.đólàtháiđộtrốnchạychínhmìnhvàtrốnchạytráchnhiệm.Tấtcảnhữngthứđó,theoSartre,làtựdốimình.

Vìthế,triếtgiahiệnsinhcómộtvaitròthậtlớn.Quatácphẩmxuấthiệnsauđó,ChủNghĩaHiệnSinhVàChủNghĩaNhânBản(L’Existentialismeestunhumaniste),Sartređịnhnghĩatriếtgialàngườihướngđạokhaisáng.Vaitròcủahắnlànhắcnhởngườikhácsốngtrongtựdođểtriểnnởbảnthân.đốivớiSartre,quantrọngnhấtlàcái„dựphóng“màmỗingườitựvạchrachomình: „Con người trước hết là một dự phóng; chẳng có gì có trước dựphóngđó,vàconngườitiênvànlàcáimànóđãtựvạchrachomình“.Vàngượclại,cũngtheoSartre,íchíchỉlàcáiđếnsaudựphóngkia:Trướchết,conngườivạchrachươngtrìnhchomình,sauđónómớiđưaramột íchítheo đuổi chương trình đó. Quả thật, Sartre đã xác quyết chính điều đó:

„’Muốn’làmộtquyếtđịnhđầyíthứcmàđasốngườitrongchúngtadùngđểđeođuổicáimàtađãtựvạchrachomình.“TưtưởngnàykhôngnhữnglàmmêhoặcbạngáiRosaliecủatôi,nócòngâyhứngkhỏichocảmộtthếhệhậuchiến,thúcđẩyhọtựđặtra„dựphóng“chođờimình.Nhưngnhữngdựphóngrấtcánhânnàylạigiốngnhaulạlùng:cáccôcậuhiệnsinhđềuănmặcmàuđen,thơthẩnqualạigiữacácphòngtrànhạcJazztớigiảngđườngđạihọc,từrạpxi-nêtớiquáncà-phê-mộtmốtsốngđồngphụclạlùng.

Sartremấtnăm1980,chấmdứtmộtcuộcsốngđầykíchđộngvà lôicuốn.Ônglàvịhọcthức(tríthức)ngườiPhápquantrọngnhấtcủathếkỉ20vàlàmộtthẩmquyềnđạođứcđượcnhiềungườicoitrọng.NhưngquanniệmvềTựdocủaôngcóthựctếkhông,cáiđócònphảixétlại.Phảichăngmỗicánhânhoàn toàncó tựdo,khôngbịảnhhưởngbởicácáp lực trongngoài?Phảichăngmỗicánhâncó thể tạodựphóngchomình,nhưngườinghệsĩtạoramộttácphẩmnghệthuật?„Chươngtrình“màmỗingườitựlậprachomìnhphảichăngcótrướcíchí?Nếu

Sartrecólí,thìconngườikhôngnhữngcókhảnăngtựgiảithoátkhỏimọiáp lực xã hội,mà còn làm chủ được các bản năng, thói quen, ướcmuốn,khuônphép,cácquanniệmđạođứcvànhữngphảnứngđượckhắcghi từtuổiấu thơ.Nhưvậy,người tachỉcầnchútcanđảmđểvượtquavàxoaychuyển các hoàn cảnh bên ngoài và bên trongmà thôi. „Tự triển nở bảnthân“,theonghĩacủaSartre,nhưvậytrướchếtlàmộtthứkiểmkêtâmthần.Dọnsạchcácloạihàngếđọng,rồichấtlênkệnhữnghàngmới.Tôibịnềngiáodục tiểu tư sảnngăncảnư?Thìđơngiảnvấtnóđi,vì tôi thích sốngcuộcđờikichđộngvàlôicuốncủamộtnghệsĩhơn!Kantcũngđãdànhchoíchímột sứcmạnhghêgớm:Conngườicó tựdoquyếtđịnhvàhọquyếtđịnhcáchhợplí.NhưngvớiKant,hànhviquyếtđịnhtựdonàyđồngthờicónghĩalàhànhđộngtheohướngtốt,nótuântheocái„luậtđạođức“đãnằmsẵntrongconngười;nhưvậyhànhđộngnàycũngđãbịhạnchếghêgớm.Mộtcáchnàođó,suynghĩcủaSartrecũngkhôngxacái„luậtđạođức“cósẵncủaKant.Tuynhiên,phươngtrìnhcủaSartrecódạngnhưsau:Tựdocónghĩalàtựquyếtđịnhlấyđờimìnhvàhànhđộngtựquyếtnàyvốnlàđiềutốt.

Chỉriêngvấnđềtựdoíchímàthôi,thìcácnhànghiêncứunãobộngàynaychủtrươnghoàntoànngượclạiSartre(xemchươngThínghiệmLibet).đốivớihọ,conngườikhông tựdo.Thứnhất,conngười làmột sảnphẩmcủatoànbộcơthểvàkinhnghiệmcủahọcũngnhưcủanềngiáodụcmàhọđãnhận.Vàthứđến:Chínhvôthức,chứkhôngphảiíthức,điềukhiểnnhữnghànhvicủaconngười.Ngaycảkhi tôi thoátrađượckhỏinhiềuápchếtừ

bênngoài,thìnhữngmongmuốn,íhướngvàướcvọngcủatôi,trongnhiềutrườnghợp,vẫnkhôngtựdo.Khôngphảitôi làmchủcácnhucầucủatôi,nhưngcácnhucầuđiềukhiểntôi!Vàchínhvìthếmàtôihoàntoànkhôngtự„khámpháramìnhcáchmới“được,đólàquanđiểmcủanhiềunhànghiêncứunãobộ.

QuanđiểmtrênđâyquảlàmộttinchẳngvuichútnàođốivớithuyếtTựdođầyquyếnrũcủaSartre.TrongcuốntiểuthuyếtmàtôimộtthờisaymêConNgườiKhôngPhẩmChất(DerMannohneEigenschaften),tácgiảMusilchohay,bêncạnh„Cảmthứcvềthựctại“

(Wirklichkeitssinn) còn cómột „Cảm thức về khả thể“ (Möglichkeitssinn)nữa trongcuộcsống.Từ thủa thiếu thờinơivùngquêkhủngkhiếpcủa tôichotớinay,tôivẫnluônướcaotìmrađượcnhữngphươngcáchnàođóđểthayđổitìnhtrạngcuộcsốngmình.Nhưngnếukhôngcótựdoíchíđểthựchiện điều đó, thì „Cảm thức về khả thể“ kia còn có nghĩa gì? Nếu kinhnghiệm,giáodụcvàhọcvấncủatôiquảthậtdẫntôivàovònglệ thuộcxãhội,thìhànhđộngcủatôi,trênthựctế,chỉlàlậplạinhữngchươngtrìnhxãhội,chỉlàtròchơivaitrò,chỉlàchấphànhnhữngquytắcvàlàmtheomộtkịchbảnxãhộimàthôi.Cáimàtôigọilàíchícủatôi,tưtưởngcủatôi,tinhthầncủatôi,tấtthảychỉlàphảnảnhnhữngíhệvànhữngmômẫuvănhoáđãcó.Nóikhácđi:Tôichẳngcómộtíchívàsuytưởngriêngnàocả,màchỉsao chép những thứ ấy chomìnhmà thôi.ÔngGerhardRoth, nhà nghiêncứunãoởBremen,chohay,đócũnglàquanđiểmcủagiớinghiêncứunão:chẳngcóíchívàtưtưởngriêng.Cáimàtôigọilàtựdoíchí,thậtrachỉlàmộtsaochép,mà tôi lạigánchonóchữ‚tựdo’mộtcách tráiphép.Sởdĩnhưthếlàvìíthứccủataquátựkiêu.điềumàvùngnãotrước(Cortex)nằmsautrántôicoilàthànhtíchriêngcủanó,thậtrađóchỉlàcôngtácphụcvụcủamộtngườigiúpviệc:„Lítrícủachúngtađượcvínhưmộtbanchuyênviênđểchotâmnão(Limbic)–cơquanđiềukhiểnđộngtháiconngười–sửdụng“.Nhưvậy,nhữngkẻthậtsựquyếtđịnh„bậtcôngtắc“chocáchànhvicon người đều ngồi nơi tâm não. Chúng là những chuyên gia của kinhnghiệmvàcảmxúc,lànhữngngườiquảnlíngồitrongvươngquốccảmgiác,mặcdùchúngchẳnghiểuchútgìvềnhữngsuynghĩvàtínhtoánrắcrốicả.Dùvậy,chỉcóHệLimbiclàkẻduynhấtralịnhchochúngtarốtcuộcphảilàmgì,nghĩalàmộtmìnhnóquyếtđịnhđâulàđiểm„cóthểchấpnhậnđượcvềmặttìnhcảm“(emotionalakzeptabel)đểtatheođóhànhđộng.

Đúnglàcósựcanthiệpcủaquyềnlựcbóngđêmvôthức.Nhưngcâuhỏiđặtra:Cáigìdiễnrasauđó?đốivớiôngGerhardRoth,cáitựdomàtađãtrìnhbàytrênđâylàchuyệnảotưởng.Cóthểcholànhưthế.Nhưngtacũngcó

thểhỏi,phảichăngtựdoíchítồntạihaysụpđổtùytheomứcđộtathôngsuốtnhữnglídođưađếncảmxúc?Nóicáchkhác:Tôiphảithôngsuốtmìnhvàkiểmsoátmìnhtớimứcnào,đểôngRothítrachấpthuậnchotôicóđượcmộttựdoíchínàođó?

Hãythửminhhoạđiều trênbằngmột thídụ:Trongkhuônkhổnhữngkhảthểgiớihạncủatôi,tôitinlàtôibiếtrấtrõvềmình.Trướcđây,tôigặprấtnhiềukhókhăntrongviệckiểmsoáttìnhcảm,mỗikhiphảiđốiphóvớimộtquanđiểmtriếthọchaychínhtrịngượclạivớimình.Lúccònngồitrênghếnhà trường, tôi thường hay bực bội và đammê.Ngày nay, tôi thường cóđượcbìnhtĩnhtrongcáccuộctranhluận.Trướcđâytôiítmuốnchếngựcảmxúctrongtôibaonhiêu,thìngàynaycáccảmxúcthườngtuântheoíchícủatôibấynhiêu.đólànhờkinhnghiệm.Ngàynay,mỗilầnbướcvàomộtcuộctranhluận,tôiluôntựnhủ,mìnhphảibìnhtĩnh,vàthườngthìtôigiữđượcbìnhtĩnh.Nhưvậy,cóthểnói:Cáccảmgiáccủatôiđãdầndàtuânthủsựchỉhuycủalítrí.Phảichăngđókhôngphảilàbằngchứngchothấy,khôngnhữngcảmgiácralệnhcholítrí,màngượclại,lítrícũngchỉhuycảmgiác?Nếuđivàochitiếtcủathídụtrênđây,dĩnhiêntathấyvấnđềphứctạphơn.Làvì,khitôitìmcáchngănchặntínhđammêcủatôi,thìđóchẳngphảilànhiệmvụcủalítrímàthôi,màcáccảmgiáchiểnnhiêncũngcóítnhiềuliênhệ trongđó.Phải chăngđãnhiều lần tôi giậnmình, saunhữngcuộc tranhluậnsôinổi?Quyếtđịnhgiữbìnhtĩnh,nhưvậy,hoàntoànlàchuyện„cóthểchấpnhậnvềmặttìnhcảm“hoặcnólàđiềumongướcvềmặttìnhcảm.Dùlúcđóíchícủatôicũngđồngthờiảnhhưởngtrêntâmtínhtôi.Tôigiữbìnhtĩnh,chodùcóxẩy ranhữngđiềuxemra„không thểchấpnhậnđược“vềmặttìnhcảmđốivớitôi.

điểmquyếtđịnh trongthídụ trên:Cảmgiác là thứcókhảnăngtập thành!điềulàmtôilúc

nhỏsợhãi,thìnaychẳngcòntácdụnggìnữa.điềumấythángtrướcđâygâychotôiphấnchấn,naytrởthànhchuyệnthườngtình.Vàviệctậpthànhnàycủacảmgiáctấtnhiêncóítnhiềuliênhệvớilítrícủatôi.Nhưvậy,cảmgiácvàlítríthấmđượmsuốttiểusửcủatôi.Cáinàyhằnnéttrênkhunghìnhcủacáikia.Ngaychodù,trongmộthoàncảnhhànhđộngcụthểnàođó,cósựquyếtđịnhcủacảmgiác,thìvềlâuvềdài,lítrítronghậutrườngcủatôicũngtácđộng lêncảmgiáccủa tôi.Dù rằngcácphươngphápcủakhoanghiêncứunãohiệnnaychưathểghinhậnvàmôtảđượctiếntrìnhảnhhưởnghỗtươnglâudàiđó,điềunàykhôngcónghĩalàtiếntrìnhđókhôngxẩyra.Làvì,nếukhôngcócảmgiáctậpthành,thìngườilớn,trongmọihoàncảnh,sẽphảnứngvàquyếtđịnhnhưtrẻcon.Vànhưvậy,khắpnơisẽtrànđầychết

chócvàtộiác!

Nhưvậy, ta có thểnói: đúng, chúng ta cáchnàođó có tựdo, vì chúng tahoàntoàntựquyếtđịnhchođờimình.Nhưngtựdonàybịhạnchếbởikinhnghiệmcủachúngta.Chúngtabịbaovâybởichínhlịchsửcuộcsốngcủamình.Conngườilàkhuônkhổcủachínhnó.Nhưngtrongkhuônkhổđócóthểcónhiềuđổithayxẩyra.Dùsao,cầncoichừng,khôngnênvẽcáitựdođóquálớnhoặcquánhỏ.Làvì,aikhôngtingìcảnơimình,kẻđókhôngthểtrưởngthành.VàaimuốnthựchànhhếtcỡcáitựdonộitâmnhưSartrequanniệm,ngườiđósẽchóngcạnkiệtsinhlực.Conngườikhôngtựđặtchươngtrìnhchomình,rồisauđómớikhoácvàomìnhmộtíchíphùhợpvớidựán.Vìthếchẳnglạ,chủnghĩahiệnsinh,cũngnhưmôhình„yêungườinhưyêumình“củaKitôgiáovànhữngđòihỏitâmthầnquámứccủachủnghĩacộngsản(xãhộichủnghĩa),đãsớmbịquênlãng.

Vìcósựtươngthuộcmạnhmẽnhưngrốtcuộcảnhhưởngtrênnhaugiữalítrí và các cảm giác, nên ta không thể đoán trước được động thái của conngười.điềumàycũngcắtnghĩachoviệctạisaocónhiềutưtưởnghaymàchẳngaithựchiện,vàngượclạicũngđãcónhữngquyếtđịnhthậtđẹp:Anhnghiệnrượunhấtquyếtchia taynàng lưu li,người tưchứchiênngangnóilênquanđiểmcủamìnhchochủbiết.Nhữnghànhđộngnàycóthểgâybấtlợichocánhân,nhưngchúngcũngcó thểcó lợicho toànxãhội.Một thếgiới, trong đómỗi ngườimuốn nhất nhất triển nở nhân cáchmình theo ímuốnriêng,thếgiớiđósẽchẳngphảilàthiênđường.Vàcólẽtacũngnênnghĩrằng,cónhiềuáplựcngoạitạihẳnmanglạihiệuquảtíchcực.đốivớinhiềungười,chúngcungứngchohọsựổnđịnhvàanninh.Tìmmọicáchđểloạichúng,khônghẳnlàđiềucólợichotấtcảmọingười.Thoátrakhỏimọitróibuộcgiađình,mọigắnbóvớiquêhương,mọikỉniệmthânthươngchưachắclàđiềumàaicũngmuốn.

Nhưvậy,câutrảlờichovấnnạn:Nềntảngtâmthầnquyếtđịnhhànhđộnghayhànhđộngchỉhuytâmthần,sẽlà:Cảhaiđềuquyếtđịnhtrênnhau.Cáchànhđộngcủatôivàcáctrạngtháinãobộcủatôigiaothoavớinhau.Mộtchuỗikhôngngớttừhànhđộngvàhiệnhữu,hiệnhữuvàhànhđộng:Dobedobedo.Khảnăngtựchủhaylệthuộcđólớnhaynhỏtuỳvàomỗingười.Vàchúng thayđổi tuỳhoàncảnhsống.Vànhâncách tôicó triểnnởđượckhông,điềunàycũngcòntuỳvàokhảnăngtàichánhcủatôinữa.Nhưvậy,chúngtabướcsangmộtđềtàimớicũngcầnphảibàntrongliênquanvớiđềtàiHạnhphúcvàHivọng:TươngquangiữaTựdovàTưhữu.Tiềnbạcgiúptathêmtựdohaylạidìmtatronglệthuộc?

•RácrưởicủaRobinson.Chúngtacócầntưhữukhông?

MásATierra

RácrưởicủaRobinson

ChúngtacócầnTưhữukhông?

Tôilàmộtngườitốtvàrấthàosảng.TôiquyếtđịnhtặngchoBạncâytrongvườnnhàtôi.Mộtcâyanhđàolâunămthâncónhiềuđốt,màtôicónhiềukỉniệm,vàmộtcâyliễurũtuyệtđẹp.Nhưngvớimộtđiềukiện:Bạnphảihứa,sẽkhôngchặthoặcdùngchúnglàmbấtcứchuyệngìkhác!

Bạntrảlờisao?Bạnthấtvọngvềquàtặng?Vìcómànhưkhôngcó?đúng.Nhưngtạisao?Làmchủmộtcáigì,màmìnhkhôngcóquyềnsửdụngnó,thìchẳngphảilàlàmchủ.Vàcònsaonữa?Vìnóthuộcvàomộtaikhác.Mộtđồvật,mộtsựvậthaycảmộtconvậtđượcgọilàtàisảncủatôi,khitôicótoànquyền sửdụng chúng.Bao lâukhông cóquyền sửdụng, chúng chưaphảilàtàisảncủatôi.CólẽBạncólí.Vậytôigiữlạicâycủatôi,khôngtặngBạnnữa.Chẳnglợilộcgìcả,khimangtiếngsởhữumộtcáigì,màlạichẳngcótoànquyềntrênnó.Nhưngtạisaovậy?

Bạnbảo,tưhữulàcáigìđóthuộcvềmộtngười.đúng.đólàmốitươngquangiữachínhmìnhvớimộtsựvật,nóchẳngdínhdángtớiaikhác.Cũngđúng.VàBạnchỉvàotấmáođangmặcvànói:đâylàáocủatôi!rồichỉvàochiếcxeđangđi:đâylàxecủatôi!Cáinguyên tắc làmnền tảngchoquanniệmcủaBạnvềTưhữuđãđượcmộtngườiAnh,SirWilliamBlackstone,viếtrarấtrõvàonăm1766trongtậpbìnhluậnthứhaicủaôngvề luậtphápAnhQuốc:„Chẳngcógìvượttrêntrítưởngtượngvàlàmconngườimêsaybằngluật tưhữu;đó làsựđòihỏi toànquyền làmchủvàsửdụngcủamộtconngườitrênmộtđồvậtbênngoài–vànhưvậyđólàquyềncủamộtcánhântrongvũtrụnàyloạitrừmộtcánhânkhác“.

Blackstone làmột người tiến bộ.Vàông rất nổi tiếng thời đó.Cuốn sáchđượctáibảnbảylầnkhiôngcònsống,vàsuốtmộtthếkỉsaukhixuấthiện,nóvẫnđượccoilàkimchỉnamcủangànhluật.MụcđíchcủaBlackstonelàlấy„TựnhiênvàLí trí“,chứkhông theonhữngquanđiểmđãcó, làmcănbảnđểgiảithíchhệthốngluậtpháp.Vàtheoông,tưhữulàmốiliênhệgiữamộtngườivớimộtvật.Và tôiđoán rằng,đócũngchính làquanđiểmcủaBạnvềtưhữu.điềugìxẩyragiữaBạnvàtấmáocủaBạnđangmặc,chỉcóBạn biết, chẳng liên can gì tới ai ngoài khác. Mà có thật đúng như vậykhông?

Tahãyxemcuốn sáchcủamộtngườiAnhkhác.Tácphẩmnàyđượcviếtnăm1719,nghĩa làgầnnămmươinămtrướckhixuấthiệnsáchbình luậncủaBlackstone.Tácgiảcủanólàmộtthươngnhânthấtbại,ôngDanielFoe,và tên cuốn sách làđời SốngVàCuộcPhiêuLưuLạLùngCủaRobinsonCrusoe.Foetrảiquamộtcuộcđờirấtthươngtâm,vàđãsángtác„Robinson“lúcôngsáumươi tuổi.Ông thamgiacuộcnổidậychốngnhàvua,bị tốngngục,cuốicùngđibánrượuvàthuốclávàđãtạođượcmộtcuộcsốngkhảquan.Nhưnghạnhphúckinh tếđókhông lâudài.Cuộcchiến tranhAnh -Phápđãlấyđicủaôngnhiềuchuyếntàuhàngquývàđẩyôngtớikhánhkiệt.Foesauđólậpmộtlògạchđồngthờithỉnhthoảnglàmnghềkígiảđểsốngquangày.

HaiđềtàilớncủaôngnhàbáoFoehayviếtlàtôngiáovàkinhtế.ÔnglàtínhữucủagiáohộiTrưởnglão(doJeanCalvinvàJohnKnowlậptrongthếkỉ16);giáohộinàychốnglạigiáohộiAnhgiáođangnắmquyềnởAnh.Ôngtranhđấuchosựbaodungtôngiáo.Cuộcphásảnnăm1692cứámảnhônghoài,khiếnôngluônnghĩtớichínhtrịvànhữngluậtchơicủakinhtế.Trongnhiều bài tiểu luận, ông saymê biện hộ chomột nền tư hữumới, dẹp bỏnhữngđặcâncủagiớiquýtộcđanghưởngvàtranhđấuchomộttrậttựsởhữuđấtđaimớiởAnh.Ôngđưaravôsốnhữngsángkiếncảitiếnkinhtế,xãhộivàvănhoá;nhữngđềnghịnàyđượcnhiềunơimangrathảoluận.điềuđólàmôngquáhãnhdiện,đếnnỗiôngtựđặtchomìnhmộtcáitênquýtộclàDeFoe(Defoe).Thậttrớtrêu,mộtmặtôngchốnglạiđặcquyềncủagiớiquýtộc,mặtkhác,ônglạimuốnbướcvàogiớinày!Năm1703,giáohộivàquýtộclạithẩyôngvàonhàtùmộtlầnnữa,vìtội„viếtbàichâmbiếmvàxáchđộng“.Nhưnglầntùnàykhônglâu.

Ông viết cuốn sách nổi tiếng trên đây, sau khi gặp được anh thuỷ thủAlexanderSelkirk.CâuchuyệncủaSelkirkthờiđóđãlàmồnàocôngluậnởLondonmộtthờigianngắn.Mùathunăm1704,anhthuỷthủSelkirkdấylêncuộcnổidậychốnglạivịthuyềntrưởng.ConthuyềnCinquePortsbịhàbámđụclủngnhiềuchỗthânthuyền,vàSelkirkdoạsẽkhôngtiếptụchànhtrìnhtheocon thuyềnnguyhiểmnàynữa.Lão thuyền trưởngphạtSelkirkbằngcáchthảanhxuốngmộtmìnhtrênhònđảoMásaTierratrongquầnđảoJuanFernándezngoài bờbiểnChílợi.Con thuyền sauđóbị chìm thật, và đoànthuỷ thủchếtđuốigầnhết.Selkirksốngsótmộtmìnhbốnnămbốn thángtrênđảo.Thánghai1709,anhđượcmộtchiếcthuyềnvũtrangcứu.Oáiămthay, lão thuyền trưởng trước đây cũng cómặt trên thuyền vũ trang này,nhưnggiờôngtabịđẩyxuốnglàmanhthuỷthủquèn.SelkirktrởvềLondonnhưmộtngườihùng,trướckhitiếptụccuộcsốnghảihồlênhđênhtiếp.Foechớp câu chuyện củaSelkirk, biến nó thànhmột tiểu thuyếtmạo hiểmvà

giáodục.Ôngbắtnhânvậtchínhphảisốngtrênđảo28nămdàivàthêudệtvàocâu chuyện rất nhiềunhững suy tưvề tôngiáovà chính sáchkinh tế.Mộttrongnhữngđềtàiquantrọngtrongđólàquanđiểmcủaôngvềtưhữu.

ChúngtahãythửđưamìnhvàonhânvậtRobinsoncủaFoe,đểhiểuxem,vìsaoquyềntưhữulạiquantrọngđốivớiôngđếnnhưthế.BạncứnghĩmìnhlàRobinsonCrusoevàở28nămtrênMásaTierra.Hònđảotoànlànúiđồi.Ngoàimộtlạchbờhẹpnhưsamạcra,cònlạiđềulànúixanhvớicâycốidàyđặc.Nhữngcâydươngxỉcổthụcaovútmọctheotriềnnúi.Khíhậukhádễchịu, không quá lạnhmà cũng chẳng quá nóng. Và khắp nơi trên đảo cónhiềudê,donhữngthuỷthủvôdanhtrướckiađểlạivàchúngtiếptụcsinhsôi.Saukhi làmmột chuyếnquan sáthảiđảovànhận ra rằng,đảohoangchưa thuộcvào ai,Bạn liềnnói:Câydươngxỉ này làcủa tôi, chúdênàythuộcvềtôi,conkétkiathuộcvềtôi.Suốtnhiềungàynhiềutuần,BạncứđinhậndiệntừngthứvàtuyênbốđólàcủaBạn.Bạncòncóthểtuyênbố:Bờbiểnnàylàcủatôi,biểnkialàcủatôi.RobinsonCrusoecũngđãlàminhưthế.Nhưngđểlàmgì?Tấtcảchỉlàchuyệnkhôihài.Làvìbaolâuchưacóaikhácxuấthiệnđểgiànhgiậtvớitôinhữngtàisảnđó,thìchuyệnđòisởhữucủatôiquảvôích.

Nhưvậy,Bạnđãrõ,làquanniệmvềtưhữuchỉcógiátrịkhicóngườikhácbướcvàocuộc.Tôikhôngthểnóivớichiếcđiệnthoạicầmtaycủatôi:màylà sởhữucủa tao.Nhưng tôiphải tuyênbốchomộtngườikhácbiết,điệnthoạinàylàcủatôi,nếunhưngườiđómuốnbỏnhẹnóvàotúihọ.Nhưthế,tưhữukhôngphảilàvấnđềgiữangườivàvật,nhưngđólàmột„khếước“giữangườivớingười.Blackstonecũngquanniệmnhưthế,khiôngnói tớiviệc„loại trừquyềncủamọicánhânkhác“.Câu„độcquyền làmchủmộtmình“củaBlackstonevề tưhữucó thểđúngchoRobinsonCrusoe,nhưngkhôngđúngchoxãhộichúngtangàynay.

Miếngxô-cô-latôivừamuađúnglàsởhữuđộcquyềnvàduynhấtcủatôi.Tôicóquyềncắnănngay,màchẳngcầnphảixinphépaicả.Nhưngtrongmộtthếgiớikhôngphảilàhoangđảo,tôikhôngluônluônvàbấtcứởđâuđềucóđượctựdotrêntưhữucủatôi,nhưRobinsonCrusoe.NếuRobinsoncầnphảivứtrácrưởihaydầucặn,anhtacóthểkhơikhơiđổchúngrabiển.Nhưngtôithìkhôngđượcphépđổrácrưởihoặcdầucặnxetôirabiển,ngayđổtrongaovườnnhàmìnhcũngkhôngđược.Hàngxómcóthểtốcáotôitộigâyônhiễmmôisinh.Tôikhôngđượckhơikhơibướcvàocănnhàcủatôiđãchongườikhácthuê,nếungườiđókhôngchophép,hoặcítra,trongmộtvàitrườnghợp,nếutôikhôngthôngbáochohọtrước.Tôicũngkhôngđượcphépthuênhàrồiđểtrống.Tôikhôngđượcđánhchó,nếukhông,sẽbịđưa

ratoàvềtộihànhhạthúvật.Màtấtcảnhữngthứđó:xe,nhà,dầucặn,aovườn,chóđềulàtàisảncủatôi.

Tưhữulàchuyệnrắcrối.Câu„Tưhữulàmốiliênhệgiữatôivàmộtvật“nhưvậyxemragầnnhưchẳngcònđúngnữa.Bởivìmộtđàngtưhữulàmộtkhếướcgiữangườivớingười.

đàngkhác,vậtkiachẳngphảiđơnthuầnlàmộtvật.Màđúnghơn,nólàmộtcáigìphứctạp,baogồmcảquyềnlẫnbổnphận.Hiếnphápđứcnóirõđiềuđó: „Tưhữu trói buộc!“Vậy là ta đã giải toả hết thắcmắc về tư hữu rồichăng?Thưachưa.

LàvìtrườnghợpCrusoecònlâumớixong.đừngtưởngRobinsonlàtayngớngẩn,khianhtarảokhắpđảotìmtưhữuvàxácđịnhtàisản.Khituyênbốnhữngvậtthânthươngkialàsởhữucủamình,Crusoehẳnbiếtlàchẳngcóaitranhgiànhnhữngthứđóvớianhcả.Cólẽanhhiểurằng,tưhữukhôngchỉlàquanhệgiữamộtngườivàmộtvật,nhưcácluậtgiamuốnhiểu.Câuđịnhnghĩavềtưhữutrênkiakhônghẳnlàsai.Nhưngvớiviệcxácđịnhtưhữu, Robinson muốn nói lên quan hệ tâm lí của anh với các sự vật kia.Nhữnggìcủaanhthìgầngũivớianhhơnlànhữnggìkhôngthuộcvềanh.Những thứ thuộc tài sảncủaanhmớiquan trọng,cònnhững thứkhácanhchẳngquantâm.

Quanhệtâmlíđốivớitưhữucóthểxemlà„tìnhyêu“đốivớicáigìthuộcvềmình;đâylàmộtchươngítđượckhámphánhấttrongcuốnsáchtâmthầnconngười.Lạthật,thứtìnhyêuđó-lònghammuốnvàsựchiếmhữunhữngthứ„thânthương“-giữvaitròrấtquantrọngtrongxãhộingàynay,vậymàkhônghiểusaochẳngmấyaiquantâmtìmhiểunó.NgườitìmhiểuđầutiêntronglĩnhvựcnàylànhàxãhộihọcGeorgSimmelởBerlin.Ôngnàycócáimũi rất thính về những sự kiện tâm lí.Bên cạnh nhiều hiện tượng xã hộikhác,Simmelcòntìmhiểuliênquangiữacácvậtsởhữuvớiniềmtựhàocủaconngười.

Năm1900,ônggiảngviêntưởđạihọcBerlin42tuổiSimmelchophổbiếntiểu luậnTriếtLíTiềnBạc (Philosophie desGeldes).Tiểu luậnnày chẳngliênquangì tới chuyệnRobinson cả, nhưngnó là chìa khoá cho chúng tahiểuhànhđộnggomgópvàxácđịnhtàisảncủaanhchàngCrusoetrênđảo.TheoSimmel,khimộtngườimuasắmhaytậumãimộtthứgì,cóthểlàsựtậumãitượngtrưngnhưRobinsonlàmtrênđảo,thìngườiđómuốnbiếnthứmình tậumãi thànhgia sản riêng củamình.Ta cũngcó thểnói, ngườiđóchiếmhữusựvậtkiavàbiếnnóthànhmộtphầncủacáiTôicủamình.Việc

chiếmhữunàydiễn ra theohai hướng: từđồvật hướng tớiTôivà từTôihướngđếnđồvật. Simmelnói: „Mộtmặt, tư hữu kia tạonênmột số cảmgiácvàxunglựcnàođónơitâmtrítôi,mặtkhác,ảnhhưởngcủacáiTôitoảtrùmlênvàđivào trongcáiđối tượng„bênngoài“đó“.Nhưvậy, tưhữuhaytàisảnlàmộtcơhội,đểnhờquacácđốivậtđó,tâmthầntôivươnrộngra,haynóinhưSimmel,để„mởrộngcáiTôira“.

NhữngsựvậtchungquanhtôitrởnênsựvậtcủatôivàchúngtrởthànhmộtphầncáiTôicủatôi.Quầnáotôiđangmặcnóilênmộtphầnnhâncáchcủatôi;vànhờvào tháiđộcủabênngoài, tôinhậnraphầnnàoconngười tôi.Chiếcxetôiđangcócũngvậy.Muachiếcxelàtôiđồngthờitậuchomìnhmộthìnhảnhtưcách,mộthìnhảnhvềtôichochínhmìnhvàchocáinhìncủakẻkhác.Bộbànghếkiểu trongphòngkhách của tôi khôngnhữngđểtrangtrícănphòng,màcònđểtrangđiểmchoconngườicủatôinữa.Căncướccủa tôiđượcnhậndiệnquasở thích thểhiện rabênngoài.LáichiếcPorsche,mangđồnghồSolex,đầutócxanhđỏcủaanhchịbụiđời(Punker),đólàcăncướccủanhữngloạinhâncách.

DùRobinsonchẳngnghĩtớichuyệntạochomìnhmộtloạinhâncáchnào–loạibấtcầnđờiđểrâuxồm,quầndathúvớidùchenắng–thìanhvẫnđangthựchiệnchínhđiềuSimmelnóiđến:mởrộngmìnhquanhữngthứanhcó.Saukhi làmxongnhà,Robinsonmangniềmhãnhdiệncủamộtngười làmchủcănnhà.Saukhibắtđượcdêvàthuầnphụcchúng,anhcónỗilòngsungsướngcủamộtbácnôngdânv.v.Trongmỗiniềmhãnhdiệnđó,Robinsondùngcác tài sảnđể tạonênmộthìnhảnhchochínhanh.Khôngcóngườikhác làm tấmgươngphảnchiếunhâncách, thìRobinsonphải tự tạonhâncáchchochínhanh.Simmelviết:„CảmgiáccáiTôivượtkhỏigiớihạntrựctiếpcủanóđểđivàonằmlạitrongnhữngđốitượngchỉcóthểđụngchạmđượccáchgiántiếp;điềuđóchothấychínhtàisảnchẳngcónghĩagìkhác,ngoàiviệcnhâncáchđãđivàotrongnóvànhâncáchnàyđãmởrộngđịabàncủanónhờvàoviệclàmchủtàisảnđó“.

Nhưngtạisaoconngườilại„triểnnởnhâncách“mình(mứcđộkhácnhau)quacáctàisảnmàhọtậuđược?Vàtạisaoviệctạomãilạiquantrọnghơnchínhsựtưhữu?Thậtra,nếutrựctiếpsosánhgiữahaiđiềuđó,thìsựtưhữuquảlàchuyệnchảthúvịgìlắm.Sựkíchthíchcủaviệctạomãi(mua)cũngnhưđộnglựckèmtheocủanótrêntìnhcảmconngườilànhữngđềtàichotớinayhầunhưchưađượcnghiêncứu.Simmelchohay, sự„nới rộngcáiTôi“vàocácđồvậtđãđượcbắtđầuvớinhữngdụngcụvàkhígiớicủathờiháilượmvàsănbắn.Ngàynay,việctạomãiđồđạc-vàcùngvớichúnglàtạomãihìnhảnhnhâncách-làmộttrongnhữngnguồntạohạnhphúcquan

trọngnhấttrongthếgiớikĩnghệhoá.Cóthểnói,nócóliênhệgầngũivớihainguồntạohạnhphúckháctrongcácquốcgiakĩnghệ:đứctintôngiáovàkểcảtìnhyêu.Phảichăngsựgắnbótìnhyêuhômnaykhôngcònkéodàilàmộthậuquảcủalốiứngxửtrongxãhộitiêuthụ,nhưngườitavẫnthườngquảquyết:Tìnhyêuđãtrởthànhmộtchợtìnhvớinhữngtrảgiá,thumuavàbỏnhauchớpnhoáng?

Lốilíluậnngượclạicũngkhôngkémđángcậy:Vìtìnhyêukhôngbảođảmchosựbềnvững,nênngười taquay rachạy theo tiêu thụ -đơngiản làvìhànghoá tiêu thụđượcxem là thứ chắc chắnhơn.Với lập luậnnày, việcchạytheotiêuthụtháiquáhiệnnaycóthểlàmộtcáigìnhưdấuchỉcủasựâulovềcuộcsốnghoặccủasựthoảimái,haycảhaithứđó.Vìthếgiớitìnhcảmcủaconngười rắc rốiquá,nên tôi thíchquay ra thếgiớihìnhảnhvàcảmgiáccủahànghoáhơn.MộtchiếcMercedes,saunămnăm,vẫnlàmộtchiếcMercedes;cònmộtbạnđời,mộtngườiyêu,mộtngườibạnsaunămnămchắcgìcòngắnbóvớimình!Vớilốilíluậnđó,cólẽtacũnggiảithíchđược, tại sao người già với cuộc sốngyên ổn trầm lặnghơn thường thíchnhữnggìquýgiávàlâubền;cònlớptrẻtráilạithíchcácloạimốtcóthểđổithaynhanhchóng,làvìtuổinàychưacónhucầunhiềuvềsựchắcchắntìnhcảm.

Nhìntừmặtlịchsửvănhoá,„tìnhyêuđốivớiđồđạc“trongcácquốcgiakĩnghệhiệnnayđãđạttớiđỉnhcaonhưchưabaogiờcó.Nhưvậy,chúngtađangthamdựvàomộtcuộcthínghiệmxãhộilớn.Kinhtếcủachúngtađanghốihảsốngtrongmộtnhịpthởgấpnhưchưatừngcó:phảithậtnhanhtìmracáimớivàquêncáicũ.Xưanaychưacómộtxãhộinào–trừcácgiáophái–chốibỏ tưhữu.Ngaychínhchủnghĩacộngsản,nhưcác loạinhànướcxãhộichủnghĩa trongcácnướcđôngÂutrướcđây,cũngchẳngchống lại tưhữumộtchútnàocả.Họbảo,họchỉchốngviệctưhữucácphươngtiệnsảnxuất,làthứgiúpchongườisởhữutạora„giátrịthặngdư“theokiểutưbảnchủnghĩavàdođó sẽgây raviệcphânphối thiếuđồngđều trongxãhội.Tronglịchsửnhânloại,chưabaogiờcómộtxãhộivớimộtlốisốngđượcđịnhnghĩabằngviệctạomãitưhữu,nhưcácxãhộihiệnnaytrongthếgiớikĩnghệhoá.

Câuhỏi„Tưhữulàgì?“nhưvậychẳngphảithuầntuýmangtínhcáchluậtpháp,mànócũnglàmộtvấnđềtâmlí.Làvìtưhữucungứngchotamộtkhảthểtươngđốiổnđịnhđểnớirộngvềmặttìnhcảm-chodùkhảthểnàyđôikhilàmhạitớicáckhảnăngnớirộngkhácvốncótrongxãhội.Cáigiámàchínhngườitạomãitưhữuphảitrảlàđềtàichotớinayítđượckhoatâmlíhọcnghiêncứu.Ngược lại, từnhiều thếkỉnay,người tachỉquan tâmtìm

hiểuviệcnỗlựctạomãivàlàmchủtưhữuđãgâyranhữnghậuquảnàophảigánhchịuchonhữngngườikháctrongxãhội.Khởiđiểmcủaviệctìmhiểunàylàmộtvấnđềtriếthọc:Nếutưhữulàkếtquảcủamộtkhếước,thìcâuhỏiđặt ra,khếướcnàyđặtnền trênnhữngnguyên tắcnào?đâu lànhữngnguyêntắccủamộttrậttựxãhộisòngphẳng?

•TròchơicủaôngRâu.Thếnàolàcôngbằng?

Boston

TròchơicủaôngRâuThếnàolàCôngbằng?

Bạnvàtôicùngchơimộttròchơi,quađóchúngtathửtưởngtượngramộtxãhộithậttrọnvẹn!Chúngtacómộtbộbàncờ.Bạnvàtôilàngườingườichỉhuy,cóthểcùngnhauđưaranhữngluậtchơi,đểsaochocuộcchơicóđượcmộtkếtquả trọnvẹnnhất.Tròchơimởmàn:mộtnhómngười sốngtrongmộtvùngđấtkhépkín,đó làbàncờ.Vùngđấtnàycó thểcungứngmọi thứcần thiếtchocuộcsống.đủcơmăn,áomặc,nướcuống,chănấmnệmêm,cóđủchỗchomỗingười.đểchoxãhộitoànhảocủachúngtacóthểkhởiđitừconsốkhông,chúngtađồngívớinhau,làtấtcảcưdântrongvùng đều chẳng biếtmột tí gì về chính họ cả.Họ không biết họ là ngườikhônhaydại,khoẻhayyếu,đẹphayxấu,trẻhaygià,namhaynữ.Chẳngaibiếtvềsởthích,đứctínhvốncóhaykhảnăngcủahọ.Mỗingườilàmộttờgiấytrắngvôtiểusử.

Cáccưdângiờđâyphảitựlàmsaochocuộcsốngchungđượchàihoà.Vìvậy,họcầncónhữngluậtlệ,đểkhôngrơivàohỗnloạn.Mỗicưdântrướchếtdĩnhiêntìmcáchthoảmãncácnhucầucơbảncủamình:cónướcuống,đủăn,đủmặc.Cácnhucầukhácchưađượcbiếttới.„Mànuminh“khôngchohọnhìnvàđoán racácnhucầukhác.Vì thế,họcùngngồi lại, tìm ranhữngluậtlệđểcóthểgiúpnhau.

TheoBạn,trướchếthọcầnđặtranguyêntắcnào?Chuyệnchẳngđơngiản,làvìdo„mànuminh“chekhuất,họkhôngbiếtmìnhmuốnsốngnhư thếnào,khôngaiđoántrướcđượcphảilàmgìchotốtnhất,khôngmộtsởthíchcủacánhânnàocóthểảnhhưởngtrênquyếtđịnhchung.Mọingườiđượcbảođảmđốixửsòngphẳng.Vìnghĩ rằng,điềukiệnkhởiđầucó thểchưađượctốt,nênainấytựđặtmìnhvàovịtrícủakẻyếukémnhất.Vìvậy,xãhộiđượckhởiđitừquanđiểmchungchungvớinhữngluậtlệkhôngđểchokẻyếubịthiệt.đểmỗingườikhôngrơivàonguycơthuathiệt,toàncưdânđưaramộtdanhsáchcácđềnghịvềviệcphânphốiđồngđềucủacải.Sauđóhọcùngnhaukêrathứtựưutiên,đểaiaicũngđượcbảođảmmứctốithiểuvềcáctựdovàcácnhuyếuphẩm.đểtránhcảnhkẻănkhônghếtngườilầnkhôngra,họđồngínhữngquytắcnhưsau:

1.

2.

a)

b)

người.

Bạnhẳnđồngívớinhữngquytắctrênchứ?Nếuthế,thìBạnlàngườibàcontinhthầnvớiôngJohnRawls(chúngtagọiôngRâuchodễnhớ),mộttriếtgiangườiHoa-kìvàlàkẻđãnghĩramôthứctrênđây.Trướckhitrởthànhtriếtgia,cuộcsốngôngRâucónhiềunhiềudaođộng.Ônglàngườiconthứhaitronggiađìnhnămanhem.Haiemcủaôngmấttrongvòngmộtnămvìbệnhkiếtlị,đặcbiệtngườiemútlâybệnhtừchínhông.BốmẹRawlsdấnthânnhiềutrongchínhtrị.Mẹônghoạtđộngtrongphongtràotranhdấuchophụnữ;chalàmộtluậtsư,hoạtđộngchođảngDânchủ.Saukhirờitrườngtrung học tư thục khá tốn kém, Rawls vào đại học nổi tiếng Princeton.Nhưng rồiHoa-kì bước vào thế chiến II.Rawls nhập ngũ, làmmột ngườilínhkịbinhnơiTháibìnhdương,chiếnđấuởTânGuinêavàPhi-luật-tân.KhiđổbộvàoNhật,ôngnhìnthấycảnhtượngkinhhoàngdohaitráibomnguyêntửcủaHoa-kìthảxuốngNagasakivàHiroshima.Ngườitachoôngcơhộitrởthànhsĩquan,nhưngôngxingiảingũngay,vìquáxúcđộngtrướccảnhđauthươngcủachiếntranh.Ôngtrởlạiđạihọc,viếtluậnánvềđạođứchọcvớiđềtài:Việcđánhgiánhâncách.Ôngnổitiếnglàmộttriếtgialớn.Năm1964đượcbổlàmgiáosưmônTriếtlíChínhtrịtạiđạihọcHavardởBoston,bangMassachusetts.Ônggiỏi,nhưngkhôngcókhiếuănnói,haycà-lămvàtỏrakhépnéptrướcđámđông.Nhưngvớiđồngnghiệp,sinhviênvàbạnhữuthìrấtdễthương,nhũnnhặn,luônchămchúlắngnghengườikhác.Người ta thường thấy ông ngồi trênmép ghế bành trong phòng làm việc,chân không mang giày, cuốn sổ ghi chép đặt trên hai đầu gối. Khi nóichuyệnvớiai,ôngluônghilạinộidung,sauđóhoànchỉnhlạivàtặngchongườiđốithoại.Ôngchẳngbaogiờcoimìnhlàmộttriếtgia,màchỉlàmộtngườithíchsuytưtriếtlímàthôi.Năm1995,ôngbịtaibiếnmạchmáulầnđầu,vànhữnglầntaibiếnsauđóđãbiếnôngthànhmộtphếnhân.Ôngmấtnăm2002,thọ81tuổi.

Rawlscóbốntácphẩmkhálớnvànhiềuluậnvăn,nhưngđivàolịchsửtriếthọcvớimộtcuốnsáchđộcnhất.Cóthểnóiđâylàcuốnsáchnổitiếngnhấtvềđạođứchọctronghạbánthếkỉ20:ATheoryofJustice.đềsáchnghekhôkhan,nhưngđólàmộttácphẩmvĩđạitrongnỗlựchìnhthànhmộtnềntriếtlíđạođứcchothờiđại tântiếnngàynay.Nộidungđơngiảnvàrõrànglạthường:điềugìsòngphẳng(fair)chomọingườithìnócũngcôngbằng!Mộtxãhội,nhưnóđượcnhữngconngườitựdovàbìnhđẳngtựnghĩrachohọ,

xãhộiđóđượcxemlàsòngphẳngvàcôngbằng.Nhưvậy,mộtxãhộigọilàcôngbằng,khinócóthểcóđượcsựđồngthuậncủatấtcảmỗingườisốngtrongđó,vàsựđồngthuậnnàydiễnratrướckhihọbiếtđượcmìnhsẽgiữđịavịvàvaitrònàotrongxãhộiđó.

Nguyên tắc thứ nhất của xã hội đó:Mọi người trong một quốc gia sòngphẳngđềuđượchưởngnhữngquyềntựdocănbảnnhưnhau.Nhưngvìnăngkhiếuvàsởthíchcủanhữngngườisốngtrongđókhácnhau,nêntrướcsaugìxãhộiđócũngsẽnẩysinhnhữngbấtbìnhđẳngkinhtếvàxãhội.Ngườinàykhônhơn,cókhiếulàmănhơn,hayđơngiảngặpmaymắnhơn,nênanhtadầndàsẽcóđượcphầnhơnkẻkhác.điểmnàyđànhphảichấpnhận,khôngthểsửađổiđược.Vàđểchoquốcgiavẫntiếptụccóđượcnhữngnềntảngsòngphẳng,Rawlsthêmvàonguyêntắcthứhai:Khôngthểtránhđượcbấtbìnhđẳngkinhtếvàxãhội,nhưngbấtbìnhđẳngnàychỉcóthểchấpnhận,khinhữngngườikémmaymắnnhấtvẫnluôncóđượcphầntốiđacóthểtrêncủacảivàdịchvụcủaxãhộiđó.

GiáosưRawlsvềsauchohay,ôngviếtsáchđólàchỉđểchomộtvàingườibạnđọcmàthôi.Nhưngnóđãtrởthànhrấtnổitiếng,đượcdịchrahaimươibathứtiếngtrênthếgiới,vàngayởHoa-kìđãbánđượctrên200.000cuốn.Sựnổitiếngquálớnkhiếnôngtiếptụckhaitriểnlíthuyếtcủaông.Bamươinămdàiôngcứviếtđi,sửalại,thêmbớthoànchỉnhnó.Vềmặtlịchsửtriếthọc,tưtưởngcủaôngkhôngcógìmới.NgaytriếtgiangườiHi-lạpEpikur(xembàiKhuVườnKepos)cũngđãmuốncómộtquốcgiađượcxâydựngtrênmộtkhếướchỗ tương. Quốc gia lí tưởng làmột quốc gia đượcmọingườisốngtrongđócùngtựnguyệnthoảthuậnvớiđầyíthức.HaitriếtgiangườiAnh,ôngThomasHobbesvàJohnLocketrongthếkỉ17đãlấylạitưtưởngnàyđểhìnhthànhnênnhữnglíthuyếtvềKhếước.CảRousseaucũngviếtmộtKhếƯớcXãHội.Ngược lại, trong thếkỉ20,các lí thuyếtvềkhếướctừlâuđãrơivàokhủnghoảngquênlãng.ÔngWittgensteincònrasứctẩysạchtoànbộmônđạođứchọcrakhỏiTriếthọc.đốivớiông,nhữngphátbiểuvềcáchsốngcủaconngười(Conngườiphảisốngrasao?)lànhữngcâuvôlívàvìthếvônghĩavềmặttriếthọc.Vìthế,việcgiáosưRawlstrởlạivớitruyềnthốngkhếướcvàonhữngnăm1960’làchuyệnquảlạthường.

Vềmặtchínhtrị,khómàgiảithíchđượcsựthànhcôngcủacuốnsáchtrongthờiđiểmkhágiaođộngđó.Năm1971lànămcaođiểmcủachiếntranhViệtNam.Khắpnơibiểutìnhchốngchínhphủhàngloạt.Khắpnơitrênthếgiớiphươngtâyxẩyranhữngcuộctranhluậndữdộivềnhànước,vềquyềntưhữu,vềcácquyềncôngdânvàvềtựdocánhân.Chủnghĩatưbảnvàcộngsảnđốiđịchnhaunhưlửavớinước,cảhaiđềuđểlộbộmặtnhơnhuốccủa

chúng,ởViệtNamlẫnTiệp-khắc.Giữatìnhhìnhđó,tácphẩmcủagiáosưRowls xuất hiệnmột cách thật vô tình, nó nhưmột nỗ lực giải hoà quantrọnggiữahaithểchế.NhưngcánhhữuchêhệthốngRawlsđưaraquátả.CòncánhtảlạiđánhgiáRawlslàngườichủtrươngtựdomàlạiquáedèsợsệt.Chínhtrongcảnhphânbiệtchiếntuyếnthù-bạnrõràngđómàcuốnsáchđượcsoạncẩnthậncủaRawlstrởthànhngòinổtriếthọc.

Nhữngnhàphêbìnhbảothủchorằngthểchếđóthiếuthựctế,vìnóđượclậpnêntừmộttìnhtrạngnguyênthuỷgiảtưởng.Nhưngđấyrõràngchỉlàmộtmôhìnhhưcấu.MôhìnhnàytrướcđâyđãđượcRousseauápdụng,naytớilượtRawls.Chúngtacóthểtranhcãivềgiátrịnhậnthứccủamômình.Theocácnhàphêbình, thực tếdiễn rahoàn toànkhôngnhưmômẫucủaRawls, là vì công lí và sòng phẳng không phải là động lực đích thực củahànhđộngconngười.Theohọ,trongthựctế,conngườihànhđộngchủyếuvìíchkỉvàvìnhucầuđượctựdotriểnnởnhâncáchmàkhôngbịcảntrở,chứkhôngphảivìcônglívàsòngphẳng.Haiđộnglựcnàychúngtacóthểnhậnratrongmọixãhội.PhảichăngcũngvìthếmàtriếtgiađạođứcAdamSmithtrongthếkỉ18đãkhẳngđịnhmộtcáchthuyếtphục,làchínhíchkỉđãđẩyxãhộipháttriển,cảvềmặtkinhtếlẫnđạođức?„Chúngtachẳngmonggìcóđượcmiếngthịtrẻdolòngnhânáicủalãobánthịt,nhưnghãymongrằng lão ta nhận ra được chính những quyền lợi của lão“. để có lợi chomình,ngườibánthịtphảicốgắngbánhàngvớigiáhoặcrẻhơnkẻkháchoặcítrahợpvớitúitiềncủakháchmua.Mộthệthốngcôngích–hay„thịtrườngtựdo“cũnghoạtđộngnhưthế.

TrongtácphẩmLíThuyếtvềCảmGiácđạođức,Smithchohay,thamvọngtưhữu„nhưmộtbàntayvôhình“hướngdẫnvàgiúptathăngtiến„mộtcáchkhôngcốí,cũngnhưnóchẳngcầnbiếtđếnquyềnlợicủaxãhội“.Nhữngngười ủng hộ Smith trong thế kỉ 20, trong đó đặc biệt có giáo sưRobertNozickvốnlàđồngnghiệpcủaRawlsởHarvard,vìthếbiệnhộchomộtxãhộihiệntạicânbằngtĩnh(Statusquo).Bởilẽxãhộinàyluônlàkếtquảkhácnhaucủanhữnglựctácđộngđíchthựccủaconngười.Chínhthamvọngtưhữucủa conngười, chứkhôngphải cái gì khác, đẩyxãhộiđi tới.Vì thế,theoNozick,việcRawlsápđặtnguyêntắcsòngphẳngchoxãhộilàđiềusai.Ôngchorằng,xãhộichẳngcầnnhữngnguyêntắcnhưthế.Tạisaokhôngđểchoconngườitựdovuivẻchạyđuakiếmtìmnhữnghoatráikhanhiếmcủathiênnhiênvàxãhội,tuỳtheokhảnăngvànhữngđứctínhthiênphúcũngnhư theo lợi thếngẫunhiên củahọ?Tại saonhững thànhcôngcủahọ lạiluôncầnvàphảichiachonhữngngườikhác?đốivớiNozick,Rawlslàmộttayxãhộichủnghĩatráhình,làmộtngườihoàntoànchẳngnhìnrađượcbảnchấtthậtcủaconngười.

Phexãhộichủnghĩa,ngượclại, lạicườicợtRawls.Phêbìnhcủahọcũngkhởi đi từ sựnghi ngờ tình trạngnguyên thuỷgiả tưởngnơimôhình củaRawls.Dùmànuminhcóchekínthếnào,tấtcảmọingườitrongxãhộiđềulànhữngconngườimangnhâncáchtựdo.Tuynhiên,dùngíchícủanhữngconngườiđểmởđầuchomộtlíthuyếtvềcônglílàchuyệnkhôngtránhkhỏibấtcập.Rõràng,khôngphảimọithànhviêntrongxãhộiđềuhoàntoàntựdovàtựquyếtđược.Chẳnghạncáctrẻemvànhữngngườibệnhtâmthần.Hailoạinàykhôngthểtựquyết,vìhọkhônghiểugì.Nếuchỉđặttrọngtâmnơiquyềnlợicủanhữngngườitrưởngthànhmàthôi,thìđànhphảiloạihaihạngngườikiarachăng,ítnữalàloạicáctrẻemmồcôivànhữngbệnhnhântâmthầnkhôngcóthânnhân?Nhưvậy,lấysựbìnhđẳngcủamọiconngườiđểmởđầu lí thuyết làchuyệnnangiải, chodùđóchỉ làmộtmôhìnhgiảtưởng.Trênnguyêntắc,cóthểmọingườiđềucócùngnhữngquyềnlợinhưnhau,nhưngchỉcócùngquyềnlợikhôngthôicũngchưalàmchohọbìnhđẳngvớinhau.

Chuyện bình đẳng trở nên vô cùng khó khăn, khi ta áp dụng tình trạngnguyên thuỷcủaôngRowlschocácquốcgiahayvùngkhácnhau.Giảsửmộtquốcgianhờápdụngtiêuchíquyềnlợigiốngnhaucủangườidânmàtrởnên thànhcôngvàphồn thịnh, thìquốcgianàycó thểcũngnhândanhtiêuchíđóđểtừchốigiúpnướckháckhông?PeterSinger(bàiKhôngchỉcóthịtvàsữamàthôi)chorằng,dâncủamộtnướcgiàusẵnsàngchianhauhoalợithặngdưcủahọ,chứkhôngsẵnsàngdùngcủacảiđógiúpchodâncácnướckhác.Nhưvậy, theoông, lượngquyềnlợigiốngnhaucủamọingườitrongmọiquốcgiaquảkhônglớnnhưgiáosưRawlstưởng.Vàkháiniệmtưhữucũnglàđiểmgâytranhcãi.TrongkhiôngRawlsbịđồngnghiệpNozickcoi làquá tả, thìphía tả lạichêôngquáhữu.Dùsao,Rawlsxếpquyền tưhữuvàodanhsáchnhữngquyềncơbảnchínhtrị.Tưhữugiúpchocánhâncóđượcđộclập,nóvunđắpcholòngtựtrọngcủahọ.Vàchỉcóaitựtrọng,ngườiđómớikínhtrọngkẻkhác,nghĩalàngườiđómớihànhđộngcáchđạođức. Một số người cánh tả phàn nàn Rawls đặt quá nặng quyền tư hữu.Nhưngphàn

nànnàythiếucơsở.CuốnATheoryofJusticecókêramộtmụclụcsựkiệndàivàchi tiết,nhưng trongđóchẳng thấyôngRawlsđưa từ„tưhữu“hay„sởhữu“vào.

Rawlscốgắnghếtmìnhđểlàmsaocóđượcmộtmômẫutrunglậpvềmặtchínhtrịvàđưaranhữngnguyêntắccóthểápdụngchomọingười,nhưngôngđãkhôngthểlàmhàilòngđượchếtmọingười.điềunàychẳngphảilàchuyệnngạcnhiên.Chưabaogiờcómộtcuốnsáchtriếthọclàmvừalòng

hếtmọingười.Vànếucómộtcuốnnhư thếđượcviết ra, thìhẳnnósẽ làcuốnsáchvôtíchsự.KhinhìnlạibađiểmbịphêbìnhchínhnơiôngRawls,bỏrangoàimọimàusắcchínhtrịtảhoặchữu,tacóthểnóirằng:

điểmgâybấtđồngđầutiênlàgiátrịcủamộtmômẫuxãhộiđượcxâydựngtrênmộtcấu

trúcgiảtưởng:tìnhtrạngnguyênthuỷ.Khácvớitrongcáclíthuyếtvềkhếướckhác, tìnhtrạngnguyênthuỷnàykhôngphải là tìnhtrạngthiênnhiên,màlàmộttìnhtrạngxãhội.TrongtìnhtrạngnguyênthuỷcủaRawlskhôngcóbạo lực,hỗn loạn,vô luậtnhư trong tình trạng thiênnhiênnơiThomasHobbeschẳnghạn.TìnhtrạngnguyênthuỷcủaRawlsvìthếđượccoilàmộthợptácxãcóvănhoácao.NókhiếntanghĩtớiThuỵ-sĩ,chứkhôngnghĩtớivùngsamạcchâuPhihaynướcAnhđóikhổtrongthếkỉ17.Mọimặttráicủathiênnhiêncũngnhưmọithiếuthốnđãđượcôngcẩnthậnloạirakhỏi,đểchobảntínhtựnhiêntốtđẹpnơiconngườiđượccùngnhautriểnnở.Giảnhư thiên tai hay thiếu thốn có xẩy ra trong tình trạng nguyên thuỷ củaRawls,thìsựđoànkếtvàcả„mànuminh“chắcchắncũngsẽnhanhchóngloạitrừchúng.Ởđâucóbãolụt,ởđóngườitachẳngquantâmtớichuyệnđồngđềucơhội,màchỉcógiànhgiậtnhauđểcómộtchỗtrênthuyềncấpcứu.

điểmthứhai:PhảichăngCôngbằngquảthựclàmộtyếutốquyếtđịnhcủamộtxãhội?TrongtìnhtrạngnguyênthuỷcủaRawls,Tựdođượcxếpvàovịtríđầutiên.TựdonàybịhạnchếbởiCôngbằng,nắmvịtríthứhai.CôngbằngđượcđịnhđoạtbởiđồngđềucơhộivàbởisựBùtrừ(Cânbằng)xãhội.RồitớivịtríthứbalàsựHiệunăngvàPhúclợi.Rawlsđượcvinhdanhvàlíthuyếtcủaôngcóđượccảmtình,làvìôngđềcaoCôngbằng(Cônglí).đốivớiRawls,mộtnhànướcphúclợi(giàucó)nhưngđộctài–nhưởKuweitchẳnghạn–khônggiátrịbằngmộtnhànướcdânchủnghèo.Nhữngngườiphêbìnhông,tráilại,coinhữngyếutốkhácquantrọnghơn:Tựdotốiđa,ỔnđịnhhayHiệunăng.đốivớihọ,thàbấtcôngmàgiàuvàổnđịnhcònhơnmộtxãhộicôngbằngmànghèo.Ngườiduylợi(Utilitarist)chủtrương:càngnhiều phúc lợi càng tăng hạnh phúc chung (xembàiHãyđể côBa sống).Rawlstráilại:càngnhiềucôngbằngcàngtănghạnhphúc.Châmngôncủaduy lợi: „Cái gì tốt cho nhiều người, cái đó công bằng“. Châm ngôn củaRawls:„Cáigìcôngbằng,cáiđótốtchonhiềungười“.Tacóthểmặcsứctranhcãivềnhữngđiềuđó,nhưngsẽchẳngcógiátrịnàocóđượcvịthếưutiêntuyệtđối.Cólẽrốtcuộcchỉcóviệctathíchgiátrịnàyhaykhôngthíchgiátrịkiamàthôi.Làvìgiátrịtựbảnchấtmangtínhchủquanchứkhôngkhách quan. Ngaymột lí thuyết tinh tế như của Rawls cũng không tránh

đượcđiểmnày.

ĐiểmthứbalàchuyệnLítrí.Làmộttriếtgia,Rawlsđứngởvịtrícủamộtnhàlàmluậthiếnpháp.Vìthếôngphảisuyđinghĩlạiđiềuhơnlẽthiệtđểcóđượcmộtluậtcânbằngchungcóthểđápứngđượcnhucầucủagầnhếtmọingười(trừnhữngbệnhnhântâmthầngiatrọngra).Bêncạnhđó,ôngcũngphải làm sao để những nguyên tắc ông đưa ra cũng có giá trị cho nhữngngườikhác.Nhưngvấnđềlà,liệuaiaicũngkhônngoan,lísựvàtrongsạchnhưJohnRawls?Trongmụclụcsựviệccủacuốnsáchkhôngcócáctừkhoánhư„Cảmgiác“,„Tìnhcảm“,„Tưhữu“và„Củacải“(nghĩa làôngkhôngquantâmtớinhữngkháiniệmđó).Trongsách,ôngnóinhiềutớichuyện„tưhữu“; còn „cảmgiác“ thì ông chẳnggánchonómộtvai trònào cả.Ngạcnhiênhơnnữa,làtoànbộlíthuyếtcủaRawlschỉdựatrênmỗimộtcảmgiác,đólàCảmgiáccôngbằng!đốivớicưdâncủaRawlssốngtrongtìnhtrạngnguyênthuỷvớibứcmànvôminhthìcảmgiáccôngbằngnàybắtnguồntừtínhvịkỉ.Vìsợnhữngbấttrắchiểmnguycóthểxẩyđếnchomình,nênhọcầncónhữngluậtlệchung,đểđượcbảovệvàtránhkhỏinhữnglosợkia.Nhưvậy,phảichăngcảmgiáccôngbằnglàmộtcảmgiácsợđãđượckhaithông?Chúng takhôngbiết được,vì ôngRawls chẳngbàngì về các cảmgiáccả.

Thayvìđưaramộtcảmgiáctươngứngđểgiảithích,ôngRawlschỉđềcậptớimỗimột„Cảmthứccôngbằng“(Gerechtigkeitssinn)màthôi,vàônglạichẳngchobiếtthậtrõràngcảmthứcnàyxuấtpháttừđâu.Vìthế,cáccảmgiáccạnhtranhnhaunhưGhenvàGanhtịtrongsáchôngcũngtạoranhữngkhókhăntươngtự.RawlsrấtđỗibựcmìnhSigmundFreud,vìôngnàyxâydựngthuyếtCôngbằngcủamìnhcũngchính trênhaicảmgiácđó:Chỉcónhữngkẻthuathiệtmớikêugàocônglí!NơiRawls,tráilại,cảmthứcđạođứchìnhnhưlàmộtbảnnăngtựnhiêncủaconngười,cũnggiốngnhưcáchnhận định của Marc Hauser (xem bài Người đàn ông trên cầu). Tiếc làRawlsđãkhôngtrưngranhữngnghiêncứuliênquantớibảnnăngđượcôngnêurađó.Cólẽcũnglàvìông,mộtcáchrấtlạchậucũngnhưnơitriếtgiaKant,coibảnnăngnàychẳngphảilàmộtcảmgiác,màlàmộtluậtbẩmsinhcủalítrí.

CôngbằngvàPhúclợi,cáinàogiátrịhơn?đấylàđiểmkhácbiệtgiữaRawlsvànhómduylợi.NhữngngườiduylợinhưJeremyBenthamvàJohnStuartMillloayhoayvớicâuhỏi:Làmsaomộtxãhộicôngbằngcóthểhìnhthànhđược từ những quyền lợi hạnh phúc của các cá nhân tự do riêng rẽ. JohnRawlsngượclại:Bằngcáchnàomộtxãhộicôngbằngcóthểđưatớitựdovàhạnhphúccánhân?đốivớiBenthamvàMill,nhànướclàmộtđịnhchế

xấuxanhưngcầnthiết.Ngượclại,Rawlscoinhànướclàngườilậpphápcóđạođức.Chínhlằnranhnàyphâncáchcácchiếntuyếnchínhtrịngàynay.Côngbằngtrướchếtlàmộtnhiệmvụcủanhànước,hayđótrướchếtlàmộttráchnhiệmtựlocủamỗicánhân?Baolâuchỉliêncantớiquyềnlợicánhânvànhữngquyền lợinàykhôngvachạmhay làmhạigì tớingườikhác, thìtheoBenthamvàMill,nhànướchãyđichỗkhácchơi.Nhànướcđóngvaitròcủamộtngườigácdanbanđêm,anhtachỉhôhoánbáođộngkhicóhoảhoạnmàthôi.TráilạivớiJohnRawls,nhànướclàmộtônggiámđốckhônngoanhaymộtnhàsưphạmkiênnhẫn,luôndõimắtđâyđóđểtìmcáchcânbằngquyềnlợicủadân.Sựtựdopháttriểncủamộtcánhân–đâylàđềtàinghiêncứuquantrọngcuốicùngcủaRawlstrướckhilìađời–chấmdứt,khitựdonàyđedoạnặngnềtớitựdochungcủatoànxãhội.Mộtnhànướcquábaodungvớimọinhómchínhtrị,íhệhaytôngiáo,theoRawls,nhànướcđódễcókhảnăngphávỡcácnguyêntắcđiềuhànhcủamình.Nóikhácđi:đanguyêntưnhânchấmdứt,khinóphávỡđanguyênchínhtrị.

Cảhai hướng lí thuyết chính trị (tả vàhữu) đều cùng cómột điểmchungnhất,đólàcảhaiđềuchốnglạichủtrươngcàobằngxãhội,nhưđãxẩyratrongnhànướcxãhộichủnghĩa.Mộtxãhộichỉbiếtnhắmtớicôngbằngmàthôi,nhànướcđóđingượclạibảnchấtconngười,vàtrướcsaugìnócũngdậmchântạichỗhoặcsụpđổ.ChađẻcủanhànướcxãhộichủnghĩalàKarlMarxvàFriedrichEngelscũngnóinhưthếtrongbảnTuyênNgônCộngSản:„Sự tự do phát triển củamỗi cá nhân là nền tảng sự phát triển củamọingười“.

CáihaycủamọilíthuyếtvềCôngbằng,kểcảlíthuyếtcủaRawls,làchúngcoicôngbằnglàmộtnềntảngcủahạnhphúc–trongkhingượclại,TriếthọcvềHạnhphúchìnhnhưcoicôngbằngchỉlàmộtkhíacạnhphụthuộc.CũngđángchúíởđâylàlốiđịnhnghĩaHạnhphúccáchthẳngthắnvàthựctếcủaRawls: „Vấnđề chínhở đây, hạnhphúc củamột người là kết quả từmộtchươngtrìnhsốnghợplínhấtvàlâudàiđạtđượctrongnhữnghoàncảnhtươngđối thuậnlợi.Mộtngườihạnhphúc, làkhianh tađạtđược ítnhiềuthànhquả trongviệc thựchiệnchương trìnhsốngđó.Nóicáchngắngọn,Tốt (Thiện) là sự thoảmãn những nhu cầu hợp lí“. Quả thật lạ, khi ôngRawlsdùngkháiniệmTốtđểhoánchuyểnvớiHạnhphúc.VìnếuTốtcónghĩalàHạnhphúc,thìđâyquảlàmộtcáinhìnthiếusángtạorấtlạlùngvềbảntínhtựnhiêncủaconngười.Vềkhíacạnhtâmlí,LíthuyếtvềCôngbằnghẳncòncầnphảicảitiếnởmộtsốkhíacạnh.NhưngnếuhạnhphúckhôngxuấtpháttừcáiTốt,cáiThiện,thìnócònxuấtphátdođâunữa?

•Nhữnghònđảohạnhphúc.Thếnàolàmộtcuộcsốnghạnhphúc?

Vanuatu

Nhữnghònđảohạnhphúc

Thếnàolàmộtcuộcsốnghạnhphúc?

Nhữngconngườihạnhphúcnhất thếgiớikhôngcầnđường trảinhựa.Họcũngkhôngcầnnhiềutàinguyênkhoángsản.Họkhôngcóquânđội.Họlànôngdân,dânchàihoặclàmcôngtrongcácquánănvàkháchsạn.Họkhônghiểunhaulắm.đấtnướchọlàmộtquốcgiacónhiềungônngữnhấtthếgiới.200000dânvớihơn100ngônngữkhácnhau.Tuổithọcủahọthấp,trungbìnhngườisốnglâunhấttronghọtới63tuổi.„Dânởđâyhạnhphúc,vìhọhàilòngvớinhữnggìítỏihọcó“,đólànhậnxétcủaphóngviênmộttờbáođịa phương. „Cuộc sống của họ xoay quanh cộng đồng và gia đình, xoayquanh việc làm sao có thể làm ích cho kẻ khác. đây là nơi người ngườichẳngphảiloâuchochínhmình“.Họchỉâulovềđộngđấtvàbão.

NếutinđượcvàoHappyPlanetIndex(Bảngchỉsốhạnhphúctoàncầu)doNew

EconomicsFoundation (NEF -QuỹKinhTếMới) phổbiến trongmùahènăm2006,thìVanuatulàquốcgiahạnhphúcnhấtthếgiới.VanuatulàmộtđảoquốccónhiềunúilửatrongbiểnNamTháiBình,màítngườibiếtđến.NEFđã phỏng vấn người dân ở đây về nhữngmong đợi của họ nơi cuộcsống, về tình trạng hài lòng tổng quát và về thái độ của họ đối với môitrường.Trảlờicủahọ:Họmuốnđượcsống17ngườirảiráctrênmộtcâysốvuông,cóđượcmộtthờitiếtmátdịu,nhiềunắngvàcâycốiphongnhiêu;cóđượcmộttôngiáotrộnlẫngiữatínngưỡngthiênnhiênvớiTinlành,Cônggiáo, Anh giáo và Tin lành Phục lâm; có được những việc làm vừa phảinhưngthànhtínvàcàngnhiều tự lậpkinhdoanhcàngtốt;cómộtnềndânchủ nghị trường vớimột thủ tướngmạnh,một tổng thống yếu vàmột hệthốngpháp luậtnhưkiểuAnh.Nhưng tổchứcnghiêncứu, trongđócócảFriendsoftheEarth(mộttổchứcvềmôisinh),lạichẳngquantâmtớinhữngđiềutrên.Mụcđíchnghiêncứucủahọlàtìmhiểuxem:Conngườicầnphảipháhuỷ thiênnhiên tớimứcnào, để tạođiềukiện chomìnhcóđượcmộtcuộcsốnghạnhphúc.VàtrảlờicủadânVanuatuchocâuhỏiđó:chẳngcầnphảipháthiênnhiênnhiều!

Theobảngchỉsốtrên,nướcđức,mộtquốcgiakĩnghệtiêntiếngiàucóvớimứctuổithọcaovànhiềucơhộitiêuthụvàgiảitrínhất,đứnghạngthứ81,saunướcÍ,ÁovàLục-xâm-bảotạiÂuchâu.Cácnước„thiênđàng“bắcÂu:

đan-mạch (hạng 112), Na-uy (115), Thuỵ-điển (119) và Phần-lan (123)khônghạnhphúcbằngdânTrungQuốc,Mông-cổvàJamaika.Dân

Hoa-kì,„đấtnướccủatựdovàquêhươngcủanhữngngườihùng“coimìnhchẳnghạnhphúcgì (150),Kuweitvớidầuhoảvàđáquý (159),Katarnơingườidânbảnxứchẳngphảilàmgìcả,vìđãcóquỹhưubổngcủanhànướcchucấp(166).Nămnướcsauđâyđộisổ178quốcgia:Nga,Ukrain,Kongo,SwasilandvàSimbabwe.

Nhưngtahãytạmquênđi tươnglaiđentốicủaVanuatu,vìvớiđàấmlêncủađịacầulàmtanbăngvàdângcaomựcnướcbiểnnhưhiệnnay,quốcgianàysớmmuộngìcũngsẽbịxoá tênkhỏibảnđồ thếgiới.Màhãy tựhỏi:Chúngtacóthểhọchỏiđượcgìtừdântộcnướcnày?Bàihọcthứnhấtđơngiản,rõràng,vàđâycũnglàchủđíchcácnhànghiêncứunhắmtới:Tiềntài,tiêuthụ,quyềnlựcvàtuổithọcaokhônglàmchoconngườihạnhphúc.đâyquảlàmộttinvui,đặcbiệttrongthờibuổimàthunhậpcủađạiđasốngườidântrongcácquốcgiaâuchâugiàucókhôngcònthậtsựtăng.CólẽchínhvìthếmàcácviệnkinhtếkhônngoannhưNEFmuốntìmhiểu,xemtiềnbạccóđemtớihạnhphúckhông,và thunhậpcũngnhưcủacảicóphải làcáctiêuchuẩnthậtsựphùhợpđểđolườnghạnhphúcvàthànhcôngcủamộtxãhội không. Trong chiều hướng đó, „Kinh tế Hạnh phúc“ (HappinessEconomics)làmộtngànhnghiêncứumớinhiềutriểnvọngvàkiếnthứccóđượccủanóđángchotasuynghĩ.Chẳnghạncácnhànghiêncứuhạnhphúc,quacáccuộcphỏngvấn,đãnhậnrarằng,thunhậpthựctếvàmứcsốngcủangườidânHoa-kìđãtănggấpđôitrongvòng50nămqua.Tronglúcđó,theotựđánhgiácủangườidân,hạnhphúckhôngtăng,màhầunhưvẫndậmchântại chỗ suốt50năm.Kếtquả tính toáncủamộtnghiêncứukhácchohay,hạnhphúckhôngcòntăngtươngứngvớithunhập,kểtừmứcthunhậpđầungườihàngnămtừ20000mĩkim trở lên.Mộtgiải thíchcơbảnchoviệctănghạnhphúcđó:việc tạomãicó thể làmchongười tahạnhphúc (chốclát),nhưngcủacảitưhữuthìkhông(xembàiRácrưởicủaRobinson). đòihỏi nàyđược thoảmãn, thì lại nẩy sinhngay cácnhu cầukhác, trongkhingườitamauchóngcóthóiquencoinhữnggìđãthủđắcđượclàđiềumìnhđươngnhiêncó.Nhưvậy,giàusangchỉ làmộtkháiniệmtươngđối.Giàuhaynghèo là tùy theocảmquancủamình,và thườngdocăncứvàosựsosánhvớingườikhác.Mộtngườisốngnhờtrợcấpxãhộiởđứccóthểnghĩlàmìnhgiàu,khianhta„áogấmvềlàng“tạithônxómquêhươngViệtNamcủaanh.

Màquái lạ,kếtquảcácnghiêncứu trênđâychẳngảnhhưởnggì lêncuộcsốngcủachúng tacả.Ướcvọngđộc lậpvề tiềnbạcngàynayvẫn luôn là

mộtgiấcmơcuộcđờitrongcácnướckĩnghệ.Chúngtanailưngracốlàmchếtbỏvàđầutưhầuhếtthờigiancuộcđờichogiấcmơ„độclập“đó,chodùcómấyaiđạtđượcnóđâu.Tiềnbạcvàdanhvọngđứngđầumọimứcthanggiátrị,cảtrêngiađìnhvàbạnbè.Trongkhiđó,nấcthanggiátrịcủacácnhànghiêncứuhạnhphúchoàntoànngượclại.Theohọ,khôngcócáichitạohạnhphúcchobằngquanhệvớingườikhác,nghĩalàvớigiađình,vợchồng,concái,bèbạn.Nấcthangthứnhìlàcảmgiácphảilàmcáigìcóíchchoxãhội,hoặctuỳhoàncảnh,đôikhiđólàsứckhoẻhaytựdo.Cứtheotiêuchítrênđâythìđasốngườidântrongcácxãhộitâyphươnggiàucóđãquanniệmsai,khiđặtgiátrịtiềnbạclênhàngưutiên:đúnglàhọđãchọnlầmquyếtđịnh.Họmuốnvươntớimộtmụctiêucólẽsẽchẳngbaogiờđạtđược.Họhisinhtựdovàquyềntựquyếtchomộtmứcthunhậpcaohơn.Vàhọdùng số tiềnmàhọkhôngcó,đểmuanhững thứhọchẳngcần, chỉđểđượctiếngvớithiênhạ.

Ởđâykhôngchỉ làvấnđềnãotrạngcánhân,màcảxãhộiđềurậpkhuônsuynghĩhướngvềvậtchấtnhưthế.Trongthậpniên50,nhàvănHeinrichBöllđãviếtmột„Giaithoạigiúpgiảmbớttinhthầnlàmviệc“thậthay:Anhngư dân đang lim dim nằm tắm nắng trong một hải cảng miền biển địaTrung.Mộtdukháchcốthuyếtphụcanhnênrakhơiđánhcá.Anhngưdânhỏilại„Tạisao?“–„đểcóđượcnhiềutiềnhơn!“Rồidukháchgiảithích:Cánhiều, anh sẽcóđượcnhiềuchuyếnhàng,anh sẽ trởnêngiàuvàcóđượcnhiềucôngnhângiúpviệc.„đểlàmgì?“,anhngưdânhỏitiếp.„Mộtkhiđãgiàu có, anh sẽ có thì giờ thoảimáinằm tắmnắng“. „Nhưngđó là cái tôiđanghưởngđây“,nóirồianhtatiếptụclimdimtiếp.

Tôinhớcâuchuyệnđó,vìlúccònởtrunghọc,chúngtôiđãphảilàmviệcvớinó.Câutruyệnngắnđượcinlạitrongcuốngiáokhoamônđứcngữ,nólàmchobàgiáocủachúngtôikhốnkhổ.đasốcácbạnhọcsinhchúngtôirấtthấmthíacâutruyệnvàtrởnênbiếnghọc.Bàgiáothìtìmmọicáchlíluậnsaochocốt truyện trở thành tíchcựcchogiờ lớpcủamình.Bàbảovệ lậpluận của người du khách, và cố thuyết phục chúng tôi rằng, có nhiều tiềncũngcónghĩalàcóbảohiểmitếvàbảohiểmhưubổngtốthơn.NhưngcâutruyệndoôngBöllđặtra,chứkhôngdohãngbảohiểmsứckhoẻviết.PhảichăngôngBöllquảthậtmuốnkhuyênngườidânvàobảohiểmđểđềphòngrủiro?

Cácnhàkinhtếhạnhphúchọcđượcnơianhđánhcánhiềuhơnlàbàgiáochúngtôivớicácnhucầubảohiểm.Vớihọ,cácchỉsốlidịvàthấtnghiệpchobiếtrõvềmứcđộhạnhphúccủaxãhộihơnlàtổngthunhậpquốcdân.Vàđềnghịcủahọthậtđứngđắn:Thayvìlấythunhậpquốcdânlàmthước

đomứcđộhài lòngcủadânvàsự thànhcôngcủanhànước,chúng tanênvậndụngtớimộtthứ„Chỉsốhàilòngquốcgia“.đấycólẽlàmộtcuộctáiđịnhhướngđúnglúc.Ngườidấnthânđặcbiệtchođềnghịtrênlànhàkinhtếngười Anh Richard Layard thuộcTrường Kinh Tế Và Chính Trị London.Layardquanniệm:Còncónhiều thứ trongcuộcsốnggiúp tađạt tớihạnhphúc,hơnlàchỉcóhammêcủacải.Aichỉbiếtluôntìmcáchgiatăngcủacải và danh vọng (so với người khác), kẻ đó đang rơi vàomột tình trạngnghiệnngậpthựcsự.Thamvọngvậtchấttạonêntìnhtrạngkhônghàilòngliênmiên,nhưthếlàmsaocónổihạnhphúclâubềnđược.

Mụctiêugiatăngtổngthunhậpquốcdântrongcácnướckĩnghệnhưvậykhônglàmchoconngườihạnhphúc.Tráilại,côngdânhọphảitrảgiáđắtmàlạiítcóđượchạnhphúc.Chodùchúngtangàynaycóthêmnhiềucủaăn,cóxehơitốtvàcóthểbaydulịchtớicácquầnđảo,tìnhtrạngtâmthầncủachúngtakhôngcảitiếntheomãilựccủachúngta,dùrằngchúngtacứthíchsốngtrongsựrồdạiđó.TheoLayard,nhưthếchỉcònmộthệquảhợplíduynhất:Conngườisợmấtmátnhiềuhơnlàcủacảicóthểmanglạichohọhạnhphúc,vì thế chínhquyền trongcácnướckĩnghệphảinghĩ lạivàthayđổichínhsách.Theoông, tạocôngănviệc làmchomọingườivàanbìnhxãhội là điềuquan trọnghơnviệcgia tăng tổng thunhậpquốcdân.Thôngđiệpcủaông:Hạnhphúcchomọingười, thayvìtănggiapháttriểnkinhtế.

CácyêucầucủaLayardcóthựctếkhông?Ởđây,takhôngbànvềđiểmđó.Nhưng thôngđiệpđạođức thật rõ ràng.Phúc lợivà tiềnbạc,ngaycả tuổitác, phái tính, ngoại hình, trí khônvà học vấn khôngquyết định lên hạnhphúccủachúngta.Nhữngyếutốsauđâyquantrọnghơn:tìnhdục,concái,bạnbè,ănuống, thể thao.Songquan trọngnhất làcác liênhệxãhội.Kếtquảcuộcnghiêncứulớnnhấttrênthếgiớivềcácgiátrịvănhoáxãhội,đạođức,tôngiáovàchínhtrị(WordValuesSurvey)chohay,mộtcuộclidịtácđộngtiêucựclênhạnhphúccánhâncũnggầnnhưcánhânđómấtđến2/3thunhậpcủamình.Bảntườngtrìnhđặcbiệtchobiết,chỉhivọngcóhạnhphúcthôicũnglàmtahạnhphúcrồi.Làvìhiếmmấyaisốngtrênđờimàlạikhôngcóchomìnhmộtquanniệmvềhạnhphúcvàcốgắngnắmbắtchođượchạnhphúcđó.Giấcmơhạnhphúcluônđồnghànhvớita–vàmặcdùgiấcmơnàycũngchỉnhưlàmộthìnhảnhcủacái ta thiếu,cái tamấtmáthaycáilàmtađaukhổ.

Bỏrangoàimọiconsố thốngkêvềhạnhphúc,hạnhphúcvẫnluônchỉ làmộtvấnđềriêng tưcánhân.Ngạnngữcócâu:Tôiphảiđi tìmhạnhphúccủa tôi. Triết gia người đức gốc Do-thái Ludwig Marcuse viết trong tác

phẩmTriếtLíHạnhPhúc(1948):„Hạnhphúccủatôilàgiâyphútănkhớpsâuxanhấtvớichínhtôi“.Nhưngvấnđề lànơichữănkhớp.Nókhiến tanghĩ tớicôRosalie (bàiDobedobedo).Làvìnếuquả thậtkhôngcócáiTôi,màđóchỉ làcác tình trạngbảnngã (tám thứcáiTôikhácnhau?)màthôi,thìlàmsaocóthểănkhớpđược?Aiănkhớpvớiaiđây?Vàmộtcáchnàođó,tìnhtrạnghạnhphúc„quantrọng”hơncáctìnhtrạngkháccủatôi?

Cóthậthạnhphúclàlúctôigầnvớichínhtôinhất?

Ởđiểmnàytanênquaylạihỏiíkiếncácnhànghiêncứunãovànhớlạimộtvàiôngbạncủachúngta:SerotoninvàDopamin(xembàiAnhBốcyêu vàbàiMộtđiềuvôcùngkhóxẩyranhưnglạithậtbìnhthường).Nhữngainằmtắmnắngđềukhônglạgìchuyệnhạnhphúccóliênhệtớihoáhọccơthể.Tiasángmặttrờilàmcơthểthêmphấnchấn:chúngthúcđẩycơthểtiếtrachấtSerotonin.VìthếkhônglạdânởVanuatudễcườihơndânđức.Nhiệtđộxácđịnhtínhkhí.Lắmkhichúngtathườngkhôngđểínhiềuđếnkếtquảcóđượccủakhoanghiêncứunãovềguồngmáytạohạnhphúc.Báncầunãotráihoạtđộng,khicónhữngcảmgiáctíchcực.Tráilại,khicócảmgiáctiêucực,báncầunãophảihoạtđộng.điểmnàyítnhiềukhiếntanhớtớibảnđồnãothôsơtrongtếkỉ19.Thậtra,sựliênquangiữacảmgiácvàíthức,giữahệ thống tâm não (Limbic) và vùng não sau trán (Cortex) chẳng phải làchuyện đơn giản. Chỉ có ảnh hưởng củamột số chất như Cà-phê, Rượu,Nicotin và Kokain là khá dễ hiểu. Tất cả những thứ này làm tăng lượngDopaminvàcảSerotonin,khiếntarơivàomộttrạngtháivuivẻvàhàilòngngắnhạn,chứchưacóđượcnhữngtrạngtháihạnhphúcphứctạpvàkéodài.Ởnhữngniềmvui tươngđốiđơngiản,nhưmộtbữaănngonmiệng, thìvịgiác, khứugiácvàmụcgiácmỗi thứđềuđóngmộtvai trò riêng, vàngaykhôngkhíchỗăn,việcmongchờbữaăn,niềmvui trướckhiănv.v.cũngđềuquantrọngchocảmgiáchạnhphúc.

Điểmhấpdẫnđàngsauđasốnhữnghoàncảnhhạnhphúc-nhưlúctántỉnhnhau,thựchiệntìnhdục,dulịchvàđôikhicảlúcchơithểthao-làvaitròcủaMongđợivàThoảmãn.đasốlíthuyếthoáhọcthầnkinhvềhạnhphúcđềudừng lạiởmặtdữkiện, chứkhôngđi sâu tiếp.Xô-cô-la làmngười tahạnhphúc,vìnókíchthíchtiếtraSerotonin;chỉcầnngửimùinómàthôi,cơthểđãtiếtranhữngchấtchốnglạicácbệnhtật;cácloạimùithơmđềugiúptiếtraSerotonin.Nhưngnếutiếptụctănglượngxô-cô-la,tăngliềulượngcácloạikíchtốhaychohítthởliêntụcmùihoa,thìkếtquảsẽrasao,điểmnàychưađượcnghiêncứu.Vì thếchúng taphảiđi tiếp– tớinhữngmongđợi.Người chạy bộ thể thao có được những tình trạng sảng khoái tinh thần(„Runner’sHigh“),vìviệcchạylâulàmtiếtrachấtEndorphine.Nhưnganh

tasẽcónhữngcámgiáchạnhphúchoàntoànkhác,nếuanhchạykémhơnmứckỉlụctrướcđâycủamìnhhoặcanhđãthắngcuộcđua.Cái„hơn”nàykhôngtớitừphảnứngtựnhiêncủacơthểkhichạy;nótớinhờvàovùngnãotrước(Cortex),vìchỉcóvùngnàymớibiếtđượccácconsốkỉlục.Sựthànhcôngtưởngthưởngngười lựcsĩvàkhiếnanh tahạnhphúc.Mongđợicủaanhđãđượcthoảmãn.

Chẳnglạgì,khicácnhànghiêncứunãongàynayquantâmtớiviệctìmhiểuđiểmtácđộngtếvigiữacảmgiácvàíthức.Làvìcáccảmgiáchạnhphúcthườngkhôngchỉlàtìnhcảmđơnthuần.Ngàynaycónhững„nhàchữatrịbằng tiếngcười”,vì cười có thểgây sảngkhoái chomột sốconbệnhkhótính,nhưngtiếngcườinàykhôngthểcắtnghĩađượcbằngcácphảnxạđơnthuần.Cácnghiêncứuchothấy,việcnghĩtớikinhnghiệmxấu(màmìnhcóthểgặp)sẽlàmchocơthểcủanhữngngườiđượcthínghiệm(nghiệmnhân)giảmlựcđềkhángchốnglạibệnhtật.Tráilại,nếungườihướngdẫncốgắngtạonênnhữngkíứctốtnơinghiệmnhân,nhữngngườinàytứckhắcsẽlêntinhthầnvàcơthểhọtănglựcđềkháng.

Cáccảmgiáchạnhphúclàchuyệnrấtphứctạp.Mộtđàng,chúngđượcxemlànhữngtìnhcảmtuyệtđốitíchcực,làniềmvuilớnnhất,làsựsảngkhoáivàhứngkhởi.Chúngliênhệvớisựgiatăngnhạycảm;chúngđánhthức,mởravàmài sắccácgiácquan.Mặtkháccũngcónhữngđónggóp lớncủa íthức:nólàmngườitanhìnsựvậtvàkhungcảnhtíchcựchơn,nhậnthứcvàhồiứctốthơn.Trongtìnhtrạngyêuđươnghaynơimộtthànhcônglớn,tấtcảcácyếutốđềucùngảnhhưởngmộtlúcvàmangchấttíchcực.Trongđócósựhoàlẫngiữanhữngínghĩtrừutượngvềhàihoà,hoàhợp,cườngđộ,thốngnhất,tựdovàínghĩa.Lúcđósựhàilòngđộtngộtgiatăng,niềmtựtinbừngdậy,khiếntađôikhiphảichóngmặt.Dễnhậnramộtngườitrongtìnhtrạnghạnhphúcquađộngtháicởimởcủahọ;họthânthiện,tựnhiên,nhiệttình,uyểnchuyển,sángtạo.Họcảmthấymìnhcóthểdờinúilấpsông.

Nhưng sự hài hoà dữ dội đó không kéo dài. Có thể như vậy cũng tốt.Serotonin tiết quá nhiều sẽ khiến người ta đâm ra vô tình.Và hàm lượngDopaminquácaocũngkhiếnngườitabịámảnh,hámquyền,hoangtưởngvàquẫn trí.Saumột thờigianngắn,cácmạchcảmnhận trongnãobị cùnnhụtbởicáchoạtchấthoáhọc,vàthuốctiênsẽdầnhếthiệunghiệm.Việccốtìnhdùngchấtkíchthíchđểtạoratrạngtháichóngquađósẽkếtthúctrongbi thảm:nghiệnngập,đầnđộn trong tìnhyêu,bịkhủngbốbởihammuốnthànhcôngliêntục.

Khôngaicóthểsốngmãitrongtìnhtrạnghàihoàtuyệtđốivớichínhmình.

Cácminhtriếtphươngđôngdạy: trongbấtcứgiâyphútcuộcđờinào,hãynghĩtớiđiềumìnhhiệntạiđanglàm,hãyđểmọithứchungquanhmình,kểcảthờigian,trôitheogiòngchảycủachúng,đừngcắmneoởđâukhácngoàihiện tại lúcnàyvàởđây.Xét vềmặt tâm lí, đó là điềuđòi hỏi quámức.Nhưngxétvềmặthoáhọcthầnkinh,chúngbiếntìnhtrạngngoạilệtrởthànhthường lệ.Nhữngcảmgiáchạnhphúc lớn lànhững„hònđảohạnhphúc“trongbiểncảcuộcđời.Nhưngnhữngtình trạngđódĩnhiênkhôngphải làtoathuốccóthểápdụngchungchomộtcuộcsốngthànhcông,chúnglàmộtmongướcthiếuthựctế.

Chỉcóthểđạtđượchạnhphúcbềnlâu,khichúngtamangtrongmìnhnhữngchờđợithựctế.Nếucáctìnhtrạnghạnhphúchaybấthạnhchủyếulàdota„tựtạora“,thìchúngphầnnhiềucóliênquantớitháiđộđốivớichínhmình.Nghĩalàliênquantớisựchờđợicủachínhta.Chỉnhưthếtamớihiểuđược,tại sao những người sống trong hoàn cảnh khó khăn lại hạnh phúc hơnnhững người sống trong hoàn cảnh được ưu đãi. Câu nói của LudwigMarcuse„ănkhớpvớichínhmình“,nhưvậycónghĩalà:phùhợpvớinhữngmongđợicủachínhmình.Vàkểcảphùhợpvớinhữngmongđợicủa thanhân,mà tavốnchờđợi.NóinhưNiklasLuhmann:„nhữngmongđợicủamongđợi“.

Nếuchỉhợpvớimongđợicủamìnhmàthôi,thìcũngchảcóíchgìnhiều.Màphảihợpvớicảmongđợicủangườikhácnữa.đâylàmộttrongnhữnglídocắtnghĩa,tạisaomộtsốtưtưởngsốngcủađôngphươnglạikhôngphùhợpvớicuộcsốngbênngoàicáctuviện.

Giữathậpniên80,tôigặpmộtanhcánsựxãhội.Anhđưaramộtnguyêntắcsốnglàmtôithắcmắcmãi.Nếutôihiểukhôngsai,anhbảorằng,mụctiêutốtnhấtchocuộcsốngmỗingườilàlàmsaogiảithoátđượckhỏimọimongđợi.Trờiđất!Yêusáchcủaanhcánsự thậtquáđáng!Trong tấtcảnhữngướcvọngcuộcđờimàtôicóchođếnnay,cólẽyêusáchđólàướcvọnglớnnhấtvàkhôngtưởngnhất.Vìlẽaisốngmàlạichẳngcóướcvọng.Vấnđềkhôngphải làgiải trừcácướcvọng,nhưnglàmsaođểchúngphùhợpvớimình.Vì thế cómộtminh triết khác: Ta nên hạ thấp ước vọng củamìnhxuống được chừng nào hay chừng đó, để khỏi thất vọng.Có thể được đi.Nhưngđókhôngphảilàmộttưtưởnghaygìlắm.Vìướcvọngthấptốcáohaiđiều:losợquáđángtrướccuộcsốngvàrõrànggặpkhókhăntrongviệcđốiphóvớithấtvọng.Phảichăngtốthơnnênhọccáchứngphóuyểnchuyểnhơn với những thất vọng?Vì ai ít ước vọng, cuộc sống người đó thườngnhàmchán,khôngcógìmới.

Xemra,các triếtgiaủnghộkiểuđạođức tiểu tưsảnvớinhữngướcvọngthấpbéđó.Hạnhphúcvàvuisốnghầunhưchưabaogiờlàđềtàibànluậncủacáctriếtgiaxưanay.Mộtvàivịmaylắmmớibànđếnsự„hàilòng“–cấp thấpvà lâubềncủahạnhphúc. ImmanuelKant làmột thídụ.đốivớiông,hạnhphúcthựctếduynhấtlàkhingườitahoànthànhtráchnhiệmđạođứccủamình.đấycólẽlàmộtcốgắngvụngvềvàedènhằmđơngiảnnốihaimạchtráchnhiệmvàhạnhphúclạivớinhau.CasĩEdithPiaf,tráilại,lạivuivẻtáchchúngthànhhaiđiềuriêngbiệt:„đạođứclàkhingười tasốngtheo cách,mànếu cứ tiếp tục sốngnhư thế thì chẳng thú vị gì“.Nửa saucuộcđờibuồntẻcủaKantcũngchẳngcungcấpchotamẫugươngnàovềmộtcuộcsốnghạnhphúc.

Hạnhphúcvàhàilòngkhôngđồngnhấtvớinhau.Vàhãycoichừng,đừngbiếnviệctìmkiếmkhoáilạctrởthànhmộtchiếnthuậtnétránhđaukhổ.Dĩnhiên,đaukhổvàkhoáilạcđềucómặttrongcuộcsống,vàcảhaiởđâymỗithứđềucómộttrọngđiểmriêng.Trongcuộcsống,tadễdàngnhậnratrongsốthanhân,bạnbèvàngườiquencónhữngkẻchuyên„tìmkhoái lạc“vànhững kẻ ưa „tránh đau khổ“.Hẳn hai khuynh hướng này bị lệ thuộc rấtmạnhbởigiáodụcvàtínhkhí.Nhiềutôngiáovàtriếtgiacoiviệctránhđaukhổquantrọnghơntìmkhoáilạc.Tạisaovậy,chẳngaigiảithíchđược.Vàlớpngườigiàthườngđềcaosự„hàilòng“vớitấtcảnhữngưuđiểmcủanó.Giớitrẻtráilạikhôngthíchthứminhtriếtcuộcđờiđó.

MartinSeligman,nhàtâmlívàlànhànghiêncứuhạnhphúcnổidanhthuộcđạihọcPennsylvaniaởPhiladelphia,cũngnhìnhạnhphúcnhưthế.đốivớiông,mọithứđềuítnhiềucómặttrongđó:Hạnhphúclà„chuyệnhưởngthụcánhân“;là„chuyệnliênquantớinhữngướcvọngmàngườitacó“,và làviệc„đạttớinhữngđiềunàođótừmộtbảngdanhsáchcácmụctiêuhướngđến“.Niềmhạnhphúcđíchthậtlàmộttổnghợptấtcảnhữngthứđó:nóbaogồmcuộcsốngthoảimái,nghĩalàsựhưởngthụ,baogồmcuộcsốngtốtđẹp,nghĩalàsựdấnthânvàhoànthànhnhữngướcvọngcánhân,cũngnhưbaogồmcuộc sống đầy í nghĩa, nghĩa là đạt tới một số nhữngmục tiêu vốnhướng tới.Nghe ra hay và khả tín.Nhưng câu hỏi là làm cách nào để cóđược cuộc sốngnhư thế.Tôi có thể tự do xây dựnghạnhphúc cho chínhmìnhkhông?Vànếucó,thìbằngcáchnào?

•KhuvườnKepos.Hạnhphúccóthểhọcđượckhông?

Athen

KhuvườnKepos.

Hạnhphúccóthểhọcđượckhông?

Ngườinàybảo,ônglàbộóckhônngoannhấttrongcáctriếtgia.Kẻkháclạichửiônglà„đồconheo“.Epikursinhrakhoảngnăm341trướctâylịch,trênđảoSamoscủaHi-lạp.Lúcsinhthời,ôngđãlàmộtnhânvậtthầntượng,saukhimấtlạicàngnổitiếnghơn.Cònnhiềuđiềukhôngrõvềconngườiông.Làvìgầnnhưtấtcảnhữnggìchúngtabiếtđượcvềôngđềuxuấtpháttừmộtnguồn.Vàngườiviếttiểusửnàylạisốngsauôngcách500năm.Ngườitakể,EpikurtớithủđôAthenlúcông18tuổi.đólàthờiđạiđếAlexander.Saukhiđạiđếmất,dânAthennổidậynhưngbịdậptắt,vàvìthếEpikurtheochatrẩytớimiềnEphesos,naythuộcnướcThổnhĩ-kì.Năm35tuổi,ôngtrởlạiAthen,mua lạikhuvườnKeposnổi tiếng.Vàkhuvườnđãmauchóng trởthành trung tâm sinh hoạt của nền dân chủ tái khởi sắc của Athen. DânchúngthuộcmọitầnglớpgặpnhautạigiatrangEpikur.Mộtnhómnhỏhìnhthành,quầntụtạinhàôngnhưmộtgiáopháivàchungsốngvớinhauchẳngcótưhữugìcả.CảphụnữvànôlệcũngđượcđóntiếptạiKepos–sựkiệnlàmchonhiềungườiAthenbựcbội.NgườitaxầmxìvớinhauvềEpikurvànhữngthóitụclạlùngtrongnhàông,họđồnvềnhữngcuộchànhlạctậpthểtronggiatrang.Nhưngaiđãvàogiatrangcủaôngđềuđọcthấycâuviếttrêncửa lối vào: „Hãy bước vào, hỡi những người lạ!Một người chủ thân áiđangchờđóncácbạnvớibánhănvànướcuốngdưđầy.Ởđây,khôngaikíchthíchdụcvọngcủacácbạn,nhưngchúngsẽđượcthoảmãn“.30nămdàiônglàmchủkhuvườn,chotớikhimấtvàonăm–270.NhưngKeposlàmộtđịnhchế,nócònhiệnhữumãitớigần500nămsau.

Người tachỉbiếtđượccáchgián tiếpvềcuộcsống thựcsựcủaEpikurvànhữnggìôngdạytrongkhuvườnmênhmông,vìsáchcủaôngchỉcònlạinhữngmảnhrờirạc.Nhưngsáchcủanhữngngườitheovàchốngôngcungcấpchotanhiềuhiểubiếthơn.Tuynhiêncáinhìncủanhữngngườinàylạiquámâuthuẫn,nênkhómàphânbiệtđượccáiđúngcáisai.Vìthế,thếgiớihậusinh,nhấtlànhữngkitôhữunhiềungờvực,đãgánchoôngmộtbộmặtxấuxa.

điểmcựcđoanvàtiếnbộvượtthờigiannơihọcthuyếtcủaEpikurlàchỉtinvàonhữnggì

khảnghiệmdogiácquanmanglại.đấylàchuyệnlạtrongtruyềnthốngtriết

học.Ôngkhôngtinnhữnggìvượtngoàigiácnăng.Thầnthánh,tôngiáo,vàngaycảcáichếtnữacũngchẳngquantrọnggìđốivớiông.Epikurkhuyênhọctrò:„Anhhãytậpmàtinrằng,đốivớichúngta,cáichếtchẳngcógiátrịgì.Bởivìtấtcảnhữnggìtốt,nhữnggìxấu,đềulàchuyệncảmnhận.…Baolâuchúngtacómặt,cáichếtvắngmặt,khicáichếttới,thìchúngtakhôngcòncóđónữa“.Epikurnhậndiệnthếgiớichỉquanhữnggìkhảnghiệmthựcsự.Ôngđánhgiácaonhậnthứcluậnlí,nhưngôngnốimọinhậnthứcđóvớitấtcảnhữnggìcóthểcảmnhậnvàhiểuđượcbởigiácquan.Ôngkhôngđivàonhữnggìvượtquathếgiớikinhnghiệm.Cũngnhưnhiềutriếtgiahi-lạptrướcđó,ôngtránhđưaramộtlậpđồtổngquátvềbảnchất,sựhìnhthànhvàtìnhtrạngcủathếgiới.Thậtraôngchẳngmuốngiảithíchtườngtậnđiềugì,bởivìđâuđâuôngcũngkhámpháranhiềulỗhổngkiếnthứcvàkhôngthểgiảithíchđược.Thayvìđưaramộtlíthuyếtnhậnthứcbaoquátchomọivấnđề, ông chú trọng tới câu hỏi:Làm sao có đượcmột cuộc sống thành đạttrongkhuônkhổnhữngkhảthể(Möglichkeiten/Possibilities)hạnchếcủaconngười?Epikurdưkhônngoanđểhiểurằng,khómàcóđượctrảlờichocâu hỏi đó.Vì ông biết, bản chất con người không đồng nhất, nhưng đầymâuthuẫn.

Bản chất con ngườimuốn có những cảm giác khoái lạc.Khoái lạc là tốt,chánchường làxấu.Cứnhìnvào trẻcon thì rõ.đốivớichúng,mongmỏikhoáilạclàđiềurõràngnhư„lửathìnóng,tuyếtthìlạnh,mậtthìngọt“vậy.Cảngười lớncũngtìmkiếmkhoái lạc.Nhưngđasốtìnhtrạngkhoái lạc–thưởngthứcđồănngon,rượubia,tìnhdụcv.v.–đềukhôngkéodài.Khôngthểtạonênlụcđịabằngcáchònđảonhỏhạnhphúc.Nhữngtìnhtrạngkhoáilạcđóquáhạnchế,khôngthểlànềntảngchomộthạnhphúclâudàiđược;tacần phải hưởng thụ chúng, nhưng chớ quan trọng hoá chúng. Ngoài ra,Epikurcònnghingờnhữngđiềutháiquá:Cáigìhưởngquánhiều,sẽsớmmấtgiátrị.Nhâmnhitừtừmộtmiếngphô-mátcóthểthúvịhơncảmộtbuổitiệc.đểkhoáilạccuộcđờiđượcbềnlâu,cầnphảihãmbớtcáihammuốntháiquánơi trẻcon.Nhưvậy,muốnkhoái lạcđược lâudài,phảiđiềuhoàcácnhucầu.Nhưngchỉcólítrímớigiúptathựchiệnđượcđiềuđó.Lítrígiúptathảoranhữngchiếnlượcđángcậyvàbềnvững,đểtakhôngbịlệthuộcvàocámdỗcủanhữnggóimìănliền.

Cómột phương cách để thực hiện điều đó:Mài bén các giác quanvà tậnhưởngmọikhoảnhkhắclớnhaynhỏcóđượctrongcuộcsống.Mộtcáchnữalàhạnchếâulo.Dùkhôngluôntạochomìnhđượcnhữngcảmgiáclạcthúmạnh, thì ta cũngcó thểcốgắnghạnchếbớtnhữngcảmgiácbuồnchán:Hạnchếnhữngâulokhôngcầnthiếtvềtươnglai,giảmbớtcaovọng,hạnchếnhữngnhucầuxahoavềtiềnbạcvàcủacải.Nhữngđiềuđóítlàmtăng

niềmvui,nhưnggiúptatránhđượcnhữnglệthuộccóhại:„…Cảviệcđộclậpvớinhữngthứbênngoàilàmộtđiềurấthay…bởivìchúngtatinchắcrằng,aihưởngthụsựdưdảnhiềunhất,ngườiđólạiítcầntớinhữngthứđónhất,vàrằng,mọithứtựnhiênđềudễtạora,cònthứvôíchlạikhótạorađược“.TheoEpikur,khôngphảicủacải,mà làcácmối liênhệxãhộivớingườikhácmớitạonênhạnhphúclâubền:„Trongmọithứkhônngoantạohạnhphúccuộcđời,việccóđượctìnhbạnlàđiềuquantrọngnhất“.

Nhưvậy,người theo„mônphái“Epikur lànhữngconngườicânbằng.Họgópnhặthạnhphúctừnhữngniềmvuinhỏlớntrongcuộcđời,chiếnthắngnhữngâu lovàsốngvuivẻhoà thuậnvớinhữngngườikhác.Chỉ saunàynhững kẻ thù của ông, nhất là những tín hữu kitô giáo, đã xuyên tạc ôngthànhmộttayănchơivàlàmbiếnthểhoàntoànhọcthuyếtcủaông.Vềmặttâmlí,học thuyếtEpikurđi trướchọc thuyếtKitôgiáokháxa.Bởivìôngnhậnrasựtươngtácgắnbógiữacơthểvàtrítuệ,giữathân(Physis)vàtâm(Psyche) và đã đưa sự tương tác đó vào trọng tâm triết thuyết củamình.Nhữnggìôngdạy,ngàynayngười ta lạinhận ranơiquanđiểmcủakhoa(màtôi-ngườidịch-tạmdịchralà)TâmLíCảmTích(PositivPsychology=TâmlíhọcvềnhữngCảmgiácTíchcực),mộtngànhnghiêncứutântiếnđượclậpravàtiếnhànhchủyếuởHoa-kì.Nhữngđạibiểucủakhoanàytìmhiểu đâu là các tiêu chuẩn phải thoảmãn để có hạnh phúc.Và họ đưa ranhững chương trình thực tập để tạo thêmhạnh phúc.Họ cũng đồng í vớiEpikur:Hạnhphúckhôngphảilàcáigìtựcó,nhưngnócóthểvàphảiđượcta tạo ra.Chưahẳn là đã có hạnhphúc, nếu ta khôngđau, khôngbị căngthẳngtinhthầnvàthểxác(Stress)vàkhôngphảilolắng.Cóbiếtbaonhiêungườichẳnggặpkhókhănlớntrongcuộcđờimàhọchẳnghạnhphúctínào,chỉcóbuồnnản.Nóicáchkhác:hạnhphúcrấtđẹp,nhưngnóđòihỏinhiềunỗlực.Nhữngnhànghiêncứuhạnhphúcđãtómtắtmộtchuỗinguyêntắcthựchành,màtôi–đôiđiểmcũngkhôngtánđồnglắm–ghiradướiđây.

Nguyêntắcthứnhất:Hoạtđộng!Nãochúngtacầnhoạtđộng.Ngưngđọngtrítuệsẽgâynênbuồnchán.Chỉmộtngàytâmtríkhônglàmviệc,hàngloạttếbàothầnkinhchết.Aikhôngbắttríóclàmviệc,họdầnbịcocụmlại,mộttiếntrìnhđikèmvớinhữngcảmgiácchánnản.Khônghoạtđộng,nhưvậy,sẽ mau chóng đưa đến tình trạng xuống tinh thần (Depression), vì lượngDopaminkhôngtiếtrađủchobộmáykíchtốlàmviệc.Chúngtakhôngcầnphảihoạtđộngliênlỉ,bởivìlệthuộctháiquávàosinhhoạtcũngchẳngcólợichohạnhphúc.Thểthaolàmộtđiềutốt,vìnhờnhữngnỗlựcthànhcôngcủacơthể,tríócchúngtatựtưởngthưởngbằngcáchtạothêmtếbàothầnkinhmới.Cảnhữngsởthíchcũnglàmtăngniềmvuisống.Nhữnghoạtđộngđềuđặnthườngngàycũngcóvàiđiểmlợi,nhưngvềlâuvềdài,chúngkhông

làmcho ta hạnhphúc.Sinhhoạt thayđổi vàmới lạ có thể là nguồnhạnhphúc.Wittgenstein,ngườivốnnghingờchuyệntìmkiếmhạnhphúc,vìthếđãđitheomộtphươngchâmngượchẳn:„Mặc,chẳngcầnbiếtăncáiđếchgìcả,quantrọnglàluônluônvẫnmộtthứđó“–đâylàmộthướngdẫntìmtớibấthạnh!

Nguyêntắc thứhai:Hoàmìnhvàoxãhội!Epikurcoinhẹviệcquan trọnghoáchínhmình,dùnơicuộcsốngriêngtưhayngoàicôngluận.Nhưngôngnhậnra,chẳngcómấynguồnhạnhphúcnàobềnlâuhơnnhữngliênhệxãhội.Tìnhbạn, tìnhvợchồngvà tìnhgiađìnhcó thể lànhữngkhungcảnhnângcaocuộcsốngtinhthần.Kinhnghiệmhạnhphúcsẽtăng,khitacùngtrảiquamộtchuyệngìđóchungvớibạnđời,vớimộtngườibạnhayvớiconcái.Khicảmthấyđượcbảobọc,đànôngtiếtrakíchtốOxytocin,đànbàtiếtraVasopressin,làthứkíchtốcủamộtloạichuộtđồngmàtađãbàntớitrongbàiđiều vô cùng khó xẩy ra nhưng thật bình thường.Ai sống trong vòngthânáixãhội,ngườiđókhôngphảilotoanhaygặpkhókhănmộtmình.Vìthế,một cuộc sống vợ chồng tốt đẹp với sinh hoạt tình dục đầy đủ quantrọngnhiềuhơntiềnbạcvàcủacải.

Nguyêntắcthứba:Tậptrungtưtưởng!Epikurdànhnhiềuthờigianđểtậpchohọctròmìnhbiếtthưởngthứcnhữngcáihiệntạitrướcmắt:thưởngthứchương thơm bông hoa, thưởng thức nét đẹp của các hình thể, nhâm nhihươngvịmiếngphô-mát.Nhữngthưởngthứcchọnlọcvàtậptrunglàmtăngniềmvuisống.điềugìđúngchosựvật,cũngđúngchoconngười.Càngmởlòngrachongườikhácbaonhiêu,cảmgiácvàcảmthôngcàngđậmđàbấynhiêu.điềunày,theocáinhìncủagiớinghiêncứunão,cónghĩa:Hãythưởngthứcnhữngtìnhtrạngíthứccủaanhđi,ítnhấtlànhữngtìnhtrạngnàocólợichoanh.Vàkhitậptrungvàomộtđiềugì,thìhãyđểhếttâmtrívàođó.Aivừaănvừanghĩtớichuyệnphìmập,vừatròchuyệnvừaliếcnhìnđồnghồ,ngườiđóchẳnghưởngđượcgìcả.Thỉnhthoảngnghĩđếntươnglai, làtốt;nhưngcứluẩnquẫnhoàivới tươnglai, thìgiếtchếthiệntại.đốivớiđasốngười ta, sống là cái đangdiễn ra trong lúchọđang ra côngmêmải thảophácchomìnhnhữngdựđịnhkhác.

Nguyêntắcthứtư:Cónhữngmongđợithựctế!Hạnhphúclàđiềungườitamongđợi.Nhưngđiểmlầmlẫnthườnghayxẩyranhất,đólàmongướcquálớnhoặcquábé.Cảhaiđềuđưatớibấtbình.Aiướcvọngnhiềuquá,kẻđórơivào tình trạngcăng thẳng tinh thầnvà thểxáckhôngcần thiết.Aiướcvọngquáít,cơthểtiếtraítDopamin,khiếnchohọtrởnênthiếunăngđộngvàdửngdưng.Thiếunăngđộngcóthểlạidẫnđếnítướcvọng.Vòngluẩnquẩn.

Nguyêntắcthứnăm:Cónhữngtưtưởngtốt!Cólẽđâylànguyêntắcquantrọngnhất.EpikurvàTâmlíhọcCảmtíchcùngchungmộtquanđiểm:Hạnhphúckhôngphải là điềubất ngờ, nhưng là hệquả củanhững tư tưởngvàcảmgiác„đúngđắn“.„đúngđắn“ởđâycónghĩalànhữngtưtưởngđưađếnlạcthúvàgiúptránhchánnản.Cácnhàtâmlícungcấpchotamộtxảothuậtđặcbiệt:„Hãylàmnhưthểbạnđanghạnhphúc,vàbạnsẽhạnhphúc!“Nóithìdễ,màthựchànhkhôngdễ.Khiđangchánnảnthìcònsứcđâumàtỏrasungsướngđược.NhàvănngườiNgavàcũng làmộtnhà tâmlísànhsõi,FjodorDostojewski,đãđẩynguyêntắc thứnămnàytới tậncùng:„Mọi sựđềutốt.Mọisự.Conngườibấthạnh,làvìnókhôngbiếtrằngnóhạnhphúc.Tấtcảvấnđềchỉcóthế.Ainhậnrađiềuđó,ngườiấytứckhắccóhạnhphúcngay“.

điểmchínhyếuởđây,làdùsaotôivẫncómộtchúttựdotốithiểunàođóđểtựđánhgiá

cácbiếncốxẩyratrongđờitôi.Tựdonhiềuhayít,điểmnàycóthểbàncãi.Tôi thíchđọccácchươngvuicủađời tôi,màcũngcó thể thíchgặmnhấmnhững chương buồn tẻ. Có người nhìn cuộc đời với đôi mắt màu hồng,nhưngcũngcóngườinhìnratoànmàuđen.đểcóđượccáinhìnmàuhồngđó,cólẽhọđãđánhthứcđượcvaitròcủalítrítrongviệcđánhgiácáccảmgiác củamình.Tại sao tôi lại dừng chân quá lâu nơi biến cố tiêu cựcmàngậmđắngnuốtcayvớinó?Dĩnhiên,tôikhôngcótựdođểchuyểnsựvậtmàuđenthànhmàuhồnghayngượclại,nhưngtôihẳncómộtkhoảngtựdonàođóđểđánhgiácáccảmnhậncủamình.Khoảngtựdonàytôicóthểtậpthành được. Còn việc sắp xếp cũng như tương đối hoá một cảm giác vànhững cảm nhận của nó diễn ra ngay sau đó đòi hỏimột nghệ thuật cao,nhưngkhảnăngnàycũngcóthểhọcđược(xembàiDobedobedo).

Ngườitathườngkhuyênlàmcáchnày:viếtngayranhữngcảmgiáctiêucực.Có như thế, chúng sẽ được vùng não trước (Cortex) chụp quang tuyến kĩlưỡngngaytừđầuvànhờvậyđộtiêucựcsẽđượclàmgiảmdịuđiphầnnào.Cảviệcviếtramộtvàiluậnchứnghayđểđốiphólạitiêucựccũnglàđiềutốt.Ởđiểmnày,cácnhàtâmlícảmtíchkhuyếnkhíchnênviếtnhậtkíhạnhphúc,đểnhờđónhữngđiềutốtđẹpđượcdễnhớhơn.MộtminhtriếtkhácnữacủaTâmlíhọcHạnhphúclàcâu:„Bạnđừngcoitrọngmình,hãycườicợtngaycảvềchínhbạn“.Câunàycũngvậy,nóithìdễ,nhưnglàmkhôngdễ.Phảichăngaicũngbiếtvàcóthểlàmđượcđiềunàyrồi,giờchỉcònviệcđemnóraápdụngtrongcuộcsốngnữamàthôi?Câuphươngchâmnàylàmtôi luônnhớđếnôngbạnLutzcủa tôi.Trongmột lớphuấn luyệnquản trịgia,nhà thực tập tâm líyêucầucáchọcviênphải tỏ ra tựnhiênhơnnữa.

AnhbạnngườiThuỵ-sĩcủabạntôiliềnrútracâybútvànắnnótviếtxuốngtậpvởcókẻhàng sẵn: „Hãy tựnhiênhơnnữa!“Cười cợtđượcvới chínhmìnhlàđiềurấthay,nhưngđólàmộtmụctiêurấtcaoxa,đikèmvớimộtmongđợirấtlớnvềchínhmình.Họccáchtránhmộtsốnguồngâychánnảnlàđiềudễlàmhơn.Một trongnhữngnguồnthườngxẩyranhất,đólà thóihaysosánh.Aisosánh,kẻđó thiệt!đó lànguyên tắc luôn luônđúngchomọinơi.Tôikhônggiốngnhưcôngườimẫutrongbáo(Khôngbiếtcômẫukia trong thực tế có giống như trong hình không). Lương tôi không bằngthằngbạncùng lớp.Tôikhônghàihướcđượcnhưnhữngngườikia.Hoặcthảmhơn:Tôikhônghạnhphúcnhưchịemtôi.Baolâubạncònnghĩnhưthế,bạnsẽkhôngtrởnênkháchơnđược.

Nguyên tắc thứ sáu: đừng thái quá trongviệc tìmkiếmhạnhphúc.Thanhthảnđốiphóvớibấthạnhlàmộtnghệthuậtlớn.Trongnhiềucáibấthạnh-nếukhôngnóilàtấtcả-đềucóchútđiềutốtnàođó.Nhiềungườilâmbệnhnặngđãthốlộnhưsau,từkhiphảiliệtgiườnghọsốngmãnhliệthơn.Khủnghoảng,khókhănhaycảnhữnghoạnnạncuộcđờicóthểmanglạiđiềutíchcực.Cónhữngkhủnghoảngđưa tớinhữngkhởiđầumới tốtđẹphơn,màthườngtachẳngbiết là„chúngtốtchogì,choai“.Chỉbiết thanthântráchphận,chorằngđờichẳngcóchithayđổicả,đólàcănbịnhrấtphổbiến.Cácnhàtâmlícựclựccảnhcáothóiquennày.

Cuốicùng,nguyêntắcthứbảy:Vuivẻlàmviệc.Nguyêntắcnàyđiliềnvớivớinguyêntắcđầutiên:Hoạtđộng.Côngănviệclàmlàdịpbắtconngườihoạtđộng,vàđasốngườitacầnsứcépcôngviệcđểcơthểhoạtđộngđầyđủ.Dĩnhiênkhôngphảitấtcả,màthườngthìcáccôngviệcđềumanglạisứcéptíchcựcđó.Côngănviệclàmlàcáchchữatrị tâmlíhaynhất.đaukhổkhithấtnghiệpchínhlàvìthiếulốichữatrịnày.Aikhôngcóviệclàm,kẻđódễ cảm thấy thừa thãi và tàn tạ, vì cơ thể họ tiết ra quá ít Dopamin vàSerotonin.NhàtâmlíchiềusâuSigmundFreudcũngquanniệmnhưthế.đốivớiông,hạnhphúc là„có thểyêuvàcó thể làmviệc“. đó là tóm tắt bảynguyêntắc.Xemravắngọn,nhưngchẳngđơngiảntínào.Tacóthểcòn

phảibàncãivềgiátrị,vàdĩnhiêncảvềcôngdụng,củamỗinguyêntắc.Câuhỏigaygonhấtvàcũnglàđiềumàcácnhànghiêncứuhạnhphúcchođếnnayítquantâmnhất,đólà:đâulàmứcđộkhảnăngtựquyếtcủacánhântôi?Mộtmặt,cácnhàtâmlícảmtíchtìmcáchtậndụngmọithànhquảcủakhoanghiêncứunão,nhưngmặtkháchọlạinétránhcâuhỏinềntảng:„Tôicómuốnđượcđiềutôimuốnkhông“?Dùcácphươngchâmhạnhphúctrênđâycóhaycáchmấy,màtôihoàntoànkhôngcótựdođểthựchiệnchúng,thìcũngbằngthừa.đâycólẽlàđềtàivôcùnghấpdẫnsắptớichocácnhà

nghiêncứu.

Nhưvậy,vấnđềhạnhphúcđãsángtỏ?Vềmặttriếthọc,cólẽnóđãsángtỏ.Nhưngvềmặt tâm lí, cònnhiềuđiềucầnphảikhámphá thêm.Tại saocónhữngngườisốngmộtcáchmáymócđếnkhótinlàhọđãthậtsựsống?Tạisaolạicónhữngngườiluônbiếtrấtrõhọphảilàmgìđểđạtđượcthoảimái?Vàtạisaođasốchúngtalạclốimộtcáchnàođótrênbướcđườngđitới?Cólẽchẳngphảilàvìngườinàyhiểurõhạnhphúchơnngườikia…Phảichănghạnhphúcđượcđánhgiáquácao?Haychăngmộtcuộcsốnghạnhphúcrốtcuộccólẽcũngkhônghẳnlàmộtcuộcsốngthànhcông?Phảichăngcòncócáigìđóquantrọnghơnhạnhphúc?

•MáyMatrix.Phảichăngcuộcsốngcómộtínghĩa?

Utopia

MáyMatrix

Phảichăngcuộcsốngcómộtínghĩa?

„Tôimuốnnóichobạnbiết,tạisaobạnởđây.Bạnởđây,làvìbạnbiếtmộtcáigìđó.Cáigìđólàđiềubạnkhôngthểgiảithíchđược.Nhưngbạncảmđượcnó.Suốtcảđờibạn,bạncảmthấycómộtcáigìkhôngđúngtrongthếgiớinày.Bạnkhôngbiếtđólàcáigì,nhưngnóvẫncóđó.Nónhưmộtcáidằmtrongđầubạn,làmbạnđiênlênđược.Vìcảmgiácnàymàbạnđãđếnvớitôi“!

Cómộtcáigìkhôngổntrongthếgiớinày,nhưngbạnđừngmấtcôngđitìmnhữngcâutrênđâytrongmộttácphẩmlịchsửtriếthọcnàocả,vìbạnkhôngtìmrađâu.NgườinóinhữngcâuđólàMorpheus,mộtnhânvậttrongphimMatrixdoanhemAndyvàLarryWachowskidàndựng.Mộtcuốnphimđạtthànhcônglớntrongnăm2000-thànhcôngcólído.Hiếmkhicómộtcuốnphimtriếtlívềhiệnhữuvàhưvôhaynhưthế,nócóthểsánhđượcvớiphimOrphéenăm1949củaJeanCocteau.

CuốnphimkểchuyệncuộcđờianhNêô,làmộtngườicótàiphávỡcấutrúcphầnmềmcủamáytính(Hacker).NêôngheđượcMorpheusnóichobiết,làthếgiớimàanhvàtấtcảmọingườikhácđangsốngtrongđó,làmộtthếgiớikhôngthật,một thếgiớiảodohệ thốngliênmạngmáytínhMatrix tạora.Saukhi loài người làm chođịa cầu không còn là nơimuônvật sinh sốngđượcnữa,máytínhrataychếngựthếgiới.Chúngnắmđàichỉhuy,tạoracácMatrixvàdùngconngườilàmnguồnnhiênliệu.đểbóclộtconngười,máytínhnhốthọtrongnhữngbìnhchứalớnđầythứcănlỏng,vàcungcấpcho họmột cuộc sống thần tiên.NhờMorpheus xúi dục,Nêô đã thoát rađượckhỏiMatrix, saumộtcuộcđấu tranh lâudàivàkhókhăn.CuốicùnganhtatrởnênnhưmộtnhânvậtKitô,vịcứutinhcủanhânloại.

Cuốnphimdựatheomộtsốtácphẩmtrướcđó,đặcbiệthaicuốntiểuthuyết

Sterntagebücher (NhậtKíHànhTinh)vàAlsoSprachGolem (NhưGolemđãNói)củanhàviếttruyệnkhoahọcgiảtưởngngườiBa-lanStanislawLem.đề tài cuộc sống trongmột thế giới ảo cũng đã được trình bày trong tiểuthuyếtSimulacron-Drei(Simulacron-Ba)củatácgiảngườiHoa-kìDanielGalouye,cuốnsáchđượclênphimhailần.Ngoàira,MatrixcũngdựatheotưtưởngcủatriếtgiangườiPhápJeanBaudrillardvàlấylạimộtloạtđềtài

từnhómNgộgiáo(Gnosis)tronglịchsửKitôgiáo.Nhưngbảnquyềnđíchthựccủatưtưởngchorằngcuộcsốngtrênđịacầuchỉlàmộtcuộcsốngảoảnhkhông thật,khôngphải là củaanhemWachowski,Galouye,LemhayBaudrillard,nhưnglàcủatriếtgiaHi-lạpPlaton.

Trongchươngnổitiếng„DụNgônHangđộng“,cuốnthứbảycủaPoliteia,tácphẩmchínhcủaPlaton,ôngnàytảlạimộtcảnhtượnglạlùngvàonăm370 trước tây lịch:Mộtnhómngườisống từ lúcnhỏ trongmộthangđộngdướiđất.Tấtcảhọbịtróigôvàothànhđá,khôngthểcựaquậycảđầulẫnthân,chỉbiếtnhìnthẳngsangváchđáđốidiện.Tấtcảánhsángtrongđộngxuấtpháttừmộtđốmlửacháyphíasaulưnghọ.Nhữnghìnhảnhvàdụngcụlầnlượtđượcđưaragiữakhoảngcáchnhómlửavàtùnhân.Ánhsánghắtbóngnhữngthứđólêntườngđốidiện,nêntùnhânchỉnhìnthấybóngcủanhữngvậtđó,cũngnhưbóngcủachínhmìnhvàcủađồngtùmàthôi.Ngaycảkhingườichuyểndịchcáchìnhảnhkianói,thìtiếngnóicũngnghenhưvangratừnhữngbónghình,chứkhôngphảicủangườithật.Vìchẳngíthứcvàcảmnhậnđượcgìxẩyraphíasaumình,tùnhânhangđộngchỉbiếtsốngvớihìnhbóng,coiđólàthếgiớithậtduynhấtcủahọ.Khôngthểcócáchnàothoátrađượckhỏi thếgiớinày.Mộttùnhânmaymắnthoátrađượckhỏihangtớivớiánhsáng,thoángnhìnxuốngthấyđượccảnhtượngdướihang.Nhưngngườinàycũngkhông làmsaogiải thíchchobàcondướikiahiểuđược,làvìnhữnggìanhnóiđềuvượtngoàitrítưởngtượngcủahọ.Ngườigiác ngộ vì thế chỉ nhận được châmbiếm và cười nhạo; người ta khuyên„anhtanênxuốnghangtrởlạicùngvớicặpmắthưhỏngcủaanh“.Vàđểkhôngbịrơivàosốphậncủangườigiácngộ,họbàymưusắmkếbắtgiếtvịcứutinhcủahọ.

Platonkhôngđưaradụngônkiađểchongườitaquayphimhayviếttuyểuthuyếttrinhthám.Màôngmuốndùngnóđểnóilênrằng,lítrítriếthọcphảitừngbướcthoátrakhỏinhữngcảmnhậngiácquan,đểcó thểđivàođượctrongbảnchấtthậtcủasựvật.Platoncoiluậnlítrừutượngquantrọnghơnkhảnăngnhậnthứccủagiácquan.Dùvậy,dụngônhangđộngcủaôngđãtrởthànhchađẻcủamọiviễnảnhMatrix.Vàtahãydừnglạithêmmộtchốcnơinhữngviễnảnhnày.TrongMatrix,Nêôvượtrakhỏicuộcsốngảocủamình,chodùcuộcsốngcủaanhtrongbìnhchứakhôngphảilàkhôngthoảimái.Nhưngtạisao?TacóthểthêudệtthêmtrườnghợpcủaNêô:CuộcsốngtrongMatrix, cònhơnphim trìnhbày, làmộtcuộcsống thiênđường.ConngườibịcộttrongMatrixcótựdochọnlựacuộcsốngnàomìnhmuốn.HọcóthểlànhữngđàoképnổitiếngchonhữngcuốnphimOskar.HọcóthểlàRonaldinhohayKákarthắngtrậnbanhxongđibátphốvớiđào.NhưngkhácvớicảnhtrongphimMatrix,ngườibịcộttrongthídụcủachúngtabiếtanh

muốnđiềugì-anhbiếtthếgiớinàykhôngthật,mặcdầunóvẫnchoanhcảmtưởng hoàn toàn thật. Theo í bạn, con người có muốn sống cả đời trongnhữngkhungcảnhtuyệtvờiđókhông?

Có lẽ bạn nghĩ ngay, đó làmột cuộc sốngmaymắn hạnh phúc,một thứSecondLifetâmthânantoànthoảimái.Nhưngnếumãimãicảđờinhưthếthìsao?Mộtcuộcsốngluônmãichỉcóthànhcôngmàthôi,sẽrasao?Mộtthiênđườnghạgiớiluôncósẵnnhữnggìcầnđểchotađượchạnhphúc.Mộtcuộcsốngnhưthếquảthậtđángsợ!

Điều đó có nghĩa là còn cómột cái gì quan trọng hơn hạnh phúc, vìmộthạnhphúcquáchắcchắnsẽkhiếnchúngtabuồnchánkinhkhủng.Mọithứtrongđờicógiátrịcủanónhờquatươngphản.Tacóthểướcmơđượcnhiềuhạnh phúc, nhưng có lẽ chẳng mơ ước một hạnh phúc kéo dài mãi mãi.GeorgeBerhardShaw, thi sĩ, kịch tácgiavà làmột triếtgia tinh tếngườiIrland,đãbiếtđiềuđó từ lâu: „Hạnhphúc suốt đời!Mấyai sẽ chấpnhậnđượcđiềuđó;cuộcsốngđósẽ làhoảngục trầngian“.NhưngkhôngphảichỉcósựkhủngbốcủacáihạnhphúcđơnđiệulàmchocưdântrongMatrixngánngẫm.Cái làmhọsợhãihơn,đó làkhôngđược tựdoquyếtđịnhvềcuộcsốngcủamình.Tựquyếtlàmộttàisảnquáưquantrọng,đếnnỗiđasốngườitasẵnsàngđổisựhạnhphúcdongườingoàibanđểlấynó.Nhưvậy,mìnhphảitựtạoravàlàmnênhạnhphúccủamình,cònthứhạnhphúcdongườingoàibantặngchẳngcógiátrị.Nếukhôngthểthua,thìthắngcòncóínghĩagì?Mộtcuốnsách,màmìnhbiếttỏng,làtừđầuđếncuốiđềuxẩyranhững điều tốt đẹp nhưmìnhmongmuốn, thì sách đó chán đến cỡ nào?Nhưvậy,nhưnhàvănngườiNgaLeoTolstoinói,hạnhphúc„khôngphảilàbạncó thể làmđượcđiềubạnmuốn,mà làbạn luôn luônmuốnđiềubạnlàm“.

Tôikhôngbiết,câunóicủaTolstoicóthuyếtphụcbạnkhông.Riêngtôi,tôithấycâutrảlờicủaôngrấtgầnvớicáimàngườitathíchgọilà„Ínghĩacuộcđời“.Dùvậy,nhiềutriếtgiangàynaykhôngmuốnquantâmbànvềđềtàinày,vìhọchorằng,nólàmộtthứgỡrốitơlòngcủanhữngnhàtưvấnmịdânhaythuộcvàoloạihuyềnhoặc,tắtlại,nóđượccoilàđềtàigiảitrí.Tuynhiên, xưa kia đề tài này đãmột thời rất quan trọng.Cách đây hơn 2400năm,khingườiHi-lạpđặt nềnmóngchocáimàngàynayngười tagọi làtriếthọctâyphương,họđãnỗlựctìmcáchtrảlờicâuhỏiđó.TiếngHi-lạpcổkhôngcótừtươngđươngvớiđiềutangàynaygọilà„ínghĩacuộcđời“,nhưngtựnềntảng,câuhỏicủahọđặtracũngcùngmộtínghĩa:đâulàđiềuquyếtđịnh?Cáigìquantrọnghơn,cáigìítquantrọnghơn?

Trongcuốnsáchnày,chúngtađãgặpnhiềutriếtgia.Mỗingườitheocungcáchriêngcủamình,họđã ítnhiềutrả lờichocâuhỏi trên.Cũngnhưsaumộtbuổidiễnkịchcómàncácdiễnviênkéonhaurachàokhánthínhgiả,ởđâytôimuốnlượclạimộtsốnộidungtrảlờicủacácvịấyliênquantớiđềtài.

CáctriếtgiatrướcThờimới,nhưDescarteschẳnghạn,khôngđáđộnggìtớiđềtàiđó.đốivớihọ,conngườikhôngcầnthắcmắcgìvềínghĩatổngquátcủathếgiới,vìđãcóThiênChúatrảlời.Nhưvậy,nhữngaisốngtrongthờiTrungcổ,thờiPhụchưngvàthờiBa-rốckhôngcầnquantâmtớicâuhỏivềínghĩa.QuaGiáohội,họbiếtThiênChúađãcótưtưởngvàíđịnhnàochoconngười rồi.Chỉ saukhibướcvàogiaiđoạnconngườiđềcao lí trí củamình,thayvìtiếptụcchấpnhậntrậttựdoThiênChúaanbài,thìcâuhỏivềínghĩamớiđượcđặtra.Nhưvậy,câuhỏivềínghĩacuộcđờimớiđượcđặtthànhvấnđềvàocuốithếkỉ18vàđầuthếkỉ19.

VớiImmanuelKant,nhiệmvụcủacuộcsốnglàthihànhbổnphậnđạođứccủamình.Câutrả lờinàyquámỏng.JeanJacquesRousseau:Làmsaoconngười có thể và được sống theo bản chất tự nhiên của mình; con ngườikhôngphảilàmnhữnggìhọkhôngmuốn.JeremyBentham:

Mục tiêucuộcsống là làmsaocóđược lạc thú tốiđachomìnhvàchokẻkhác.WilliamPaley:

Cànglàmđượcnhiều„việcíchlợi“,cuộcsốngcàngcóínghĩa.

Giữathếkỉ19,câuhỏimớicóđượcmộtlôtrảlờiphongphú.Thếhệtriếtgia kế tụcKant, Fichtes vàHegel rối trí trước lượng tác phẩm đồ sộ củanhữngvịđitrước.Triếthọcđãcónhữngbướctiếnvĩđạivàđãtựcoimìnhlàmônhọcchínhnhằmgiảithíchmọicâuhỏivềcuộcđời.Nhưngdùvậy,nó đã chỉ ra được rất ít phương cách làm sao để có đượcmột cuộc sốngthànhđạt.đólànhữngtoànhàtưtưởngmênhmông,nhưngchẳngcóđượcbaonhiêutưtưởngthựctếlàmnềntảngchocuộcsống.

Arthur Schopenhauer, SörenKierkegaard, Ludwig Feuerbach vàmột cáchgiántiếpcảKarlMarxgiờđâynỗlựctrảlờicâuhỏiđócáchmới,mỗingườitheo cách của mình. Schopenhauer phản đối thẳng thừng cái lí luận: conngườisống„làđểtìmhạnhphúc“.Vìconngườivốnnôlệvàmãimãilànôlệ cho ímuốn củamình, nên khómà nói chuyện về í nghĩa tự do và caothượngđốivớihọ.Chỉcónghệthuật,đặcbiệtlàâmnhạc,mớitạochoconngườimột sự sảngkhoái trổi vượt.FriedrichNietzschevàSigmundFreud

cũng tánđồng tư tưởngđó.Haivịnàycho rằng, chínhcâuhỏivề í nghĩacuộcđờinóilênsựyếuđuốicơthểvàtinhthầncủamộtconngười.Ngườilànhmạnh, theohọ, chẳngcần í nghĩa cuộcđời trổi vượtnào cả. đểhạnhphúc,họchỉcầnâmnhạc(Nietzsche)hoặctìnhyêuvàviệclàm(Freud).đốivớiErnstMach,câuhỏi ínghĩađượcgiảiđápcùng lúcvớicâuhỏivềcáiTôi.Nếuconbướmkhôngcòncùngmột cáiTôivới con sâu,nếuđứa trẻkhôngcòncùngmộtcáiTôikhivềgià,thìchẳngíchgìcảđểbànchuyệnínghĩachungchocảcuộcđời.Nhưvậy,thayvì„ínghĩacuộcđời“thìnênnóivềcáicảmgiáccóđượctrướcnhữngcâuhỏithựcsựquantrọngtrongcuộcđời-màMachgọiđólà„Kinhtếtưduy“(Denkökonomie).

Cácbậcthầytưtưởngtrongthếkỉ20lẫntránhcâutrảlờirõràngchocâuhỏi,vàhọtuyênbốkhôngcótráchnhiệmtrảlời.Mộtthídụnổibậtchotháiđộđó làLudwigWittgenstein.Ôngcoicâuhỏivề ínghĩacuộcđời làmộtcâuhỏi„vônghĩa“.Theoông,câuhỏiđótựbảnchấtkhôngthểcóđượcmộttrả lời tíchcực.„Vìngaychínhnhữngngườiđãhiểura ínghĩacuộcsốngsaunhữngngờvựclâudài“cũng„khôngthểnóiđượcđólà ínghĩanào“.Tráilại,vớiSartre,ínghĩacuộcđờinằmnơiviệctựhoànthànhnhâncáchmìnhquahànhđộng.Vìtoànbộthếgiớichẳngcóínghĩagìcả,nêntôiđượctựdokiếntạoínghĩachochínhmình.Conngườicánhânsẽtồntạihaybiếnđituỳtheohànhđộngcủamình.NhưngPeterSingerlạicoiviệctạoínghĩacủaSartrelàchuyệnthiếutínhxãhội.đốivớiông,làmthêmđiềutốtvàbiếnthếgiới„thànhchỗtốthơn“mớilàđiềuquantrọng.

Cácnhàsinhhọctiếnhoácũnggiảithíchvềínghĩacuộcđời,nhưngtốthơn,tanêntránhđừngbàntớihọ.TriếtgiasinhhọcngườiHoa-kìDanielDennettcoihainguyêntắctiếnhoá„thíchứngvàđộtbiến“cũngđúngchomọicâuhỏi vềvănhoánhânvăn: Í nghĩa của thiênnhiên cũng là í nghĩa của conngười. Nhưng nhà xã hội học Niklas Luhmann đánh giá lí luận đó là vônghĩa,vì„ínghĩa“chỉcóđượcquatruyềnthông.Ínghĩalàmộtthànhquảtiếnhoá tế vi của riêng conngười, bởi vì sự thông truyềnbiểu tượngquangônngữkhôngthểgiảithíchđượcbằngviệcđấutranhmạnhđượcyếuthuacủacácditử(Gene)hoặcbằngsựtruyềnthừathếhệ.Conngườikhôngphảiđơngiảnlàthiênnhiên.Nếuconngườilàthiênnhiên,thìnócólẽítcókhảnăngsửdụngkĩthuậtđểtànpháchínhnềntảngsốngcủamình-đấylàmộtmâu thuẫn rõ ràng chống lại luận chứng sinh học coi thích ứng là mộtnguyêntắctổngquátcủasựsống.

Cácnhànghiêncứunãodĩnhiênkhôngthểtrảlờiđượccâuhỏivềínghĩasựsống.Làvì„ínghĩa“khôngphảilàmộtđạilượngcóthểcânđongđođếmhaylàmộttiếntrìnhcơđiện.

Ngàynay,câuhỏivềínghĩacuộcsốngchỉcóthểtrảlờitheochủquan.đâulàínghĩacủađờitôi?Chủquan,đơngiảnlàvìínghĩakhôngphảilàmộtđặctínhcủa thiênnhiênhaycủa thếgiới,nhưng làmộtcấu trúccủariêngconngười.„Ínghĩa“làmộtnhucầuvàlàmộttưtưởngtrongđầuóccủaloàivậtcóxươngsốngchúngta.Nhưvậy,ínghĩakhôngnằmsẵnđâuđótrongthếgiới,nhưnglàthứchúngtaphảitạorachomình.Câuhỏivềínghĩavìthếlàmộtcâuhỏithuộcvềconngười.Ngaycảkhitađượchỏivềínghĩakháchquantrongthếgiới,thìcâutrảlờicủatacũnglệthuộcvàoquanđiểmriêngcủamỗingười.Nólệthuộcvàoíthứccủata,nghĩalàlệthuộcvàocáchluậnlívàngônngữcủata.

Tạisaotacónhucầuvềínghĩacuộcsống?Lídoquantrọngnhấtcólẽlàdonhậnthứcrằng,mìnhrồirasẽphảichết.đốidiệnvớisựtựhuỷdiệtđangtiếntớihàngphúthànggiây,conngườiđâmrathaothứcvềsựcómặtcủamình.Mộtvàinhàcổsinhvậthọccoiđâylàranhgiớigiữaconngườivàthúvật.

Câuhỏivềínghĩacuộcsốngnhưthếlàmộtcâuhỏithuầntuýdoconngườivà của con người. Và cũng nhưmọi hiểu biết khác của con người, nó lệthuộcvàokinhnghiệmmỗingười.Vìthế,giỏilắmthìtacũngchỉtìmđượcínghĩachoriêngmìnhmàthôi.Nhưngtạisaotalạithíchnóivềínghĩachungcủacuộcđời?Vàtạisaocuộcđờichỉcómộtínghĩađómàthôi?Cảcáinhucầuvềmộtínghĩaduynhấtnàycũngrấtngười.Rõràng,chúngtađểtâmsuynghĩvềínghĩacuộcđờinhiềuhơnlàđặtcâuhỏi,tạisaotatìmnóvàtìmnótheonhữngtiêuchuẩnnào.Nóicáchkhác:Chúngtatìmkiếmmọithứ,mà chẳngquan tâmgì tới chính việc tìmkiếmcủamình.Cónhững thi sĩcườicợtvềđiểmnàycáchívị:„Nếukhôngcóínghĩatrongđời,thìtatiếtkiệmđượcbaonhiêulàthờigian,làvìrồiratasẽchẳngphảimấtcôngđitìmnó“;đólàlờicủa

LewisCarrolltrongtruyệnAliceimWunderland(AliceNơiđấtThầnTiên).VàAshleighBrilliant,tácgiảcủanhữngcâucáchngônngạnngữngườiAnhnhấnmạnhthêm,khiôngnói:„Tốthơn,đờiđừngcónghĩagìcả,cònhơnlàcómộtínghĩa,màtôilạikhôngđồngívớiínghĩađó“.

Quanđiểmchorằng,cuộcđờicómộtínghĩanàođó,nhưvậycólẽlàmộttưtưởng chẳnghayho lắm.Việc tìmkiếm í nghĩa cuộcđời thường thayđổitheotuổi tác.Lúctrẻ,ngườita tìmtớimộtínghĩakháchquan,nhưlàmộtmụcđíchcuộcđời.Vềgià,ngườitalạihayhỏi:đờitôiđãcómộtínghĩa?Haynóicáchkhác:Tôiđãsốngđúng?Câuhỏivề„ínghĩa“nàychẳngcònđòihỏilượngkiếnthứclớnnàonữa.Từmộtsuytưtriếtlígiờđâyngườitalàmmộttổngkếttâmlí,hoặcmộtlốichữamình.Ởđây,„ínghĩa“khôngcòn

quantrọngbằngthànhtựu,thànhquả:

Tôiđãlàmđượcgìtrongđời,khiếnmìnhsungsướngvàluônvẫncònsungsướng?

Nhiềunhàsinhvậtcólẽđồngívớinhậnđịnhnày:Mụcđíchcuộcsốnglàđểsống. Thiên nhiên - nếu nó biết suy nghĩ - rõ ràng đã có í định như thế.NhưngPrôtêinvàAxítAmincónhữngđặctínhkhácvớiÍnghĩa.Vìthế,câutrả lời khoa học tuyệt nhất có lẽ là câu trả lời trong cuốn tiểu thuyếtPerAnhalterdurchdieGalaxis(đónXeQuáGiangRảoKhắpCácHànhTinh)củanhàvănkhoahọcgiảtưởngngườiAnhDouglasAdams.SáchkểngườingoàihànhtinhbàyrachiếcmáytínhDeepThoughtđểcóđượccâutrảlờichomọithứcâuhỏi„vềcuộcđời,vềvũtrụvàvềmọithứkhác“.Máytínhtínhmãi.Saumộtquátrìnhtínhđúng7,5triệunăm,máychobiết,câutrảlờisẽkhônglàmhàilòngcácbạn.Cựcchẳngđãnóbắnracâutrảlờichungchomọi câu hỏi: „Bốnmươi hai“! Cư dân ngoài hành tinh thất vọng. NhưngDeepThoughtcựnự.CâuhỏinàobỏvàomáycũngđềubịDeepThought-dựatheolốitrảlờicủaWittgenstein-bảolàcâuhỏiđóvônghĩa.Thànhra,đãkhôngcócâuhỏichínhxácthìlàmsaocóđượccâutrảlờiphùhợp.Vậyphảilàmsaođâyđểcócâutrảlời?Chỉvìđểtránhnáoloạnchocưdân,cuốicùngDeepThough đề nghị chế ramộtmáy lớn,mạnh hơn nữa, theo khảnăng tưởng tượng của họ.Máy chế xong, bắt đầu tìm kiếm câu hỏi. Tiếntrìnhtìmkiếmnày,vềsaurõra,chẳngcógìkháchơnlà–tráiđất.Nhưngtráiđấtđãchẳngbaogiờcóđượcmộtcâuhỏiđúng.Khimáygầnchạyxongchươngtrình, thìquảđấtđãbịngườitachonổ,đểlấychỗlàmconđườngvònggiảiquyếtnạnứđọnggiaothông.

Cólẽínghĩacuộcđờichỉcónơicácnhàvănvàcáctácgiảcáchngônngạnngữmàthôi.

Nhà vật lí kiêm văn sĩ Georg Christoph Lichtenberg có lần nói: „Tôi tinrằng,conngườirốtcuộclàmộtthựcthểquátựdo,đếnnỗikhôngthểtranhtụngvớihọđượcvềnhữnggìliênquantớiquyềnvàniềmtincủahọ“.Vàđiềunàycũngđúngchochínhcâuhỏivềínghĩa.Trongcuốntruyệntôithíchnhất hồi còn trẻPrydainChronicles của tác giả LloydAlexander, nhà ảothuậtgiàDalbengiảithíchchođứacontinhthầnTaran,khinóđangđitìmínghĩachođờinó:„Nhiềukhiviệctìmcâutrảlờiquantrọnghơnchínhcâutrảlời“.Lúccòntrẻ,cũnggiốngnhưTaran,tôiđãhơibựcmìnhvìcâutrảlờinày.Tôichođólàcáchtrảlờihènnhát.Mộttayảothuậtmàlạiănnóinhư thế.Ngàynay tôi cho rằngDalben có lí - ít ra chomột câuhỏi quantrọngnhưcâuhỏivềínghĩacuộcđời.Vìnhữngngườiduynhấtthựcsựhiểu

đượcínghĩacủacuộcsốnglàMontyPythonvàcuốnphimcùngtêncủahọ:„Giờmìnhnóichuyệnínghĩacủacuộcđời.Chẳngcógìđặcbiệtởđâycả.Hãycưxử tốtvớingườikhác, tránhănnhữngthứnhiềumỡ, thỉnh thoảngđọcmộtcuốnsáchhay, lâu lâugặpgỡ thămhỏikẻkhácvàcốgắngsốnghoàbìnhvớimọidântộcvàquốcgia“.Vànếubạnhỏitôi,tôisẽtrảlờinhưsau:Hãyluôngiữtínhhiếukì,hãythựchiệnnhữngínghĩhaycủabạn,vàhãylấycuộcsốngđổđầyngàytháng,chứđừnglấyngàythángđổđầycuộcsống.

Dịchxongngày22.01.2012(tức29tháng12âmlịch)

PhầnPhụ bản gồm trên dưới 250 đầu sách tham khảo xếp theo từng bàitrongsách.Khôngchéplạirađâyvìđâychưaphảilàmộtbảndịchđểin.