Thôngtinebook

Tênsách:CáctriềuđạiViệtNamTácgiả:QuỳnhCư&ĐỗĐứcHùngThểloại:HistoryNXB:ThanhNiên

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

1.ViệtNam-QuốcHiệu

ThờicácvuaHùng(2879-258trướccôngnguyên)nướctagọilàVănLang.ThờiThụcAnDươngVương(257-207trướccôngnguyên)gọilàâuLạc.ThờinhàĐinh(968-980)dẹpxongloạn12sứquân,lậpnênmộtnướcđộclập,lấytênlàĐạiCổViệt.SangthờiLýđổilàĐạiViệt.ĐếnthờiNguyễn,vuaGiaLongNguyễnánh,saukhiđánhbạinhàTâySơn,đổitênnướclàViệtNam.Mộtchitiếtkhálíthúlàtừgần500nămtrước,ngaytrangmởđầutập"Trìnhtiênsinhquốcngữ"củaNguyễnBỉnhKhiêmcóghi"ViệtNamkhởitổxâynền"khẳngđịnhtênnướctalàViệtNam.Mộtsựtiênđoánchínhxác100%.

CưdâncổxưaởnướctalàngườiLạcViệt.HọtừbờbiểnPhúcKiến(TrungQuốc)dicưsang.Hàngnăm,theogiómùa,họvượtđếncácmiềnduyênhảiởphươngNamnhưHảiNam,vùngđồngbằngsôngHồngvàsôngMã(ViệtNam).HọthườngtựsánhmìnhvớiloàichimLạcmàhàngnăm,đầumùalạnh,chimcũngrờivùngbiểnGiangNam.Vìthế,ngườiViệtlấychimLạclàmvậttổ.Cáitêncủavậttổấytrởthànhtêncủathịtộc.Saunhiềunămvượtbiểnnhưvậy,ngườiLạcViệtđãởlạimiềnBắcViệtNam.HọlấnlướtvàđồnghóavớingườiAnh-đô-nê-diêngbảnđịa,pháttriểntheodọccácsônglớnvàchiếmhầuhếtnhữngmiềnđấttrungduBắcBộ,nhưMêLinh,TâyVu(VĩnhPhú),LiênLâu(BắcNinh),trungduThanhHóa,NghệAnvàĐôngSơn(gầnHàmRồngThanhHóa).

NướcViệtNamởĐôngNamChâuá,ĐôngvàNamgiápbiển,TâygiápLào,Cam-pu-chia,BắcgiápTrungQuốc.DiệntíchViệtNamhiệnnaykhoảng329600km2.Dânsốbuổiđầudựngnướcchừng50vạnngời.ĐếnthờiLý-Trần,chừnghơn5triệuvànayhơn70triệudân.

ViệtNamlàmộtquốcgiagồmnhiềudântộc.NgoàingườiKinhcòncó60dântộckhácnhaucùngsinhsống.Căncứvàongônngữ,chữviếttacóthểphânbốcácthànhphầndântộcnhưsau:

1.TiếngMôn-Khơme.GồmnhiềunhómngườiởTâyBắc,TâyNguyên,QuảngTrị...

2.TiếngTháigồmngườiTháiTâyBắc,ThượngduThanhHóa,NghệAn,khuViệtBắc,QuảngNinh.NgoàiracòncónhómngườiGiấy,CaoLan,Lựv.v...

3.TiếngAnh-đô-nê-diêng:GồmngườiChàm,Giarai,ê-đê(TâyNguyên).

4.TiếngMèo-Dao:GồmngườiMèo,Dao(ViệtBắc,HòaBình,ThanhHóa).

5.TiếngTạng-Miến:GồmngườiLôLô(HàGiang),HàNhì,LaKhụ,Cống,XiLa(TâyBắc).

6.TiếngHán:NgườiHoa(QuảngNinh),SánDìu(HàBắc,BắcTháiv.v...)

2.NƯỚCVIỆTNAMTHỜIDỰNGNƯỚC

TruyềnThuyếtKinhDươngVươngvàHồngBàngThị(2879-258TCN)

NướcVănLangVàCácVuaHùng

NhàThụcVàNướcÂuLạc

TheotruyềnthuyếtvàsửcũthìAnDươngVươngtênlàThụcPhánlàcháuvuanướcThục.NướcThụcnàykhôngphảilànướcThụcởvùngTứXuyênthờiChiếnQuốc(TrungQuốc)màlàmộtbộtộcđătớivùngBắcBộtừlâu,sốngxenkẽvớingườiLạcViệtvàngườiThái.TụcgọilàngườiÂuViệt.Chuyệnxưakểrằng:VuaHùngVươngcóngườicongáinhansắctuyệtvờitênlàMịNương.VuanướcThụcnghetin,saisứsangcầuhôn.VuaHùngVươngmuốngảnhưngLạcHầucanrằng:Thụcmuốnlấynướcta,chỉmượntiếngcầuhônđóthôi.KhônglấyđượcMịNương,ThụcVươngcămgiận,dichúcchoconcháuđờisauthếnàocũngphảidiệtnướcVănLangcủavuaHùng.ĐếnđờicháulàThụcPhánmấylầnđemquânđiđánhnướcVănLang.NhưngvuaHùngVươngcótướngsĩgiỏi,đăđánhbạiquânThục.VuaHùngVươngnói:tacósứcthần,nướcThụckhôngsợhaysao?Bènchỉloyếntiệckhôngloviệcbinhbị.Bởithế,khiquânThụclạikéođếnđánhnướcVănLang,vuaHùngcòntrongcơnsay.QuânThụcđếngần,vuaHùngtrởtaykhôngkịpphảibỏchạyrồinhảyxuốngsôngtựtử.Tướngsĩđầuhàng.ThếlànướcVănLangmất.

NămGiápThìn(257trướccôngnguyên),ThụcPhándẹpyênmọibề,xưnglàAnDươngVương,cảiquốchiệulàÂuLạc,(tênhainướcÂuViệtvàLạcViệtghéplại)đóngđôởPhongChâu(BạchHạc,VĩnhPhú).

AnDươngVươngDẹpTần

KhiAnDươngVươnglàmvuanướcÂuLạcthìDoanhChínhnướcTầnđãkếtthúcmọihỗnchiếnđờiChiếnQuốc,thốngnhấtnướcTrungHoa,lậpnênmộtnhànướclớnmạnh.Đểthỏathamvọngmởmanglãnhthổ,DoanhChínhhuyđộnglựclượngtolớnphátđộngcuộcchiếntranhxâmlượcBáchViệt.

Năm218trướccôngnguyên,DoanhChínhhuyđộng50vạnquânchialàm5đạođichinhphụcBáchViệt.ĐểtiếnxuốngmiềnNam,đisâuvàođấtViệt,đạoquânthứnhấtcủaquânTầnphảiđàoconkênhnốisôngLương(vùngAnHưngTrungQuốcngàynay)đểchởlươngthực.Nhờvậy,đạoquânchủlựccủaquânTầndotướnglừngdanhĐồThưthốnglĩnhvàođượcđấtTâyÂu,giếttùtrưởng,chiếmđấtrồitiếnvàođấtLạcViệt.NhândânLạcViệtbiếtkhôngthểđươngnổiquânTầnnênbỏvàorừngđểbảotoànlựclượng.ThụcPhánđượccácLạctướngsuytônlàlãnhtụchungchỉhuycuộckhángchiếnnày.Bởivậy,khiĐồThưđemquântiếnsâuvàoLạcViệt,chúnggặpkhókhănchồngchất.Quânđịchtiếnđếnđâu,ngườiViệtlàmvườnkhôngnhàtrốngvàtiếnvàorừngđếnđó.Chẳngmấychóc,quânTầnlâmvàotìnhtrạngthiếulươngthựctrầmtrọng.KhiquânTầnđãmệtmỏi,chánnảnvàkhổsởvìthiếulương,khíhậuđộcđịa,thìngườiViệtdoThụcPhánlàmtướngmớibắtđầuxuấttrận.ChínhchủtướngĐồThưtrongmộttrậngiápchiếnđãbịbắnhạ.Mấtchủtướng,quânđịchhoangmangmởđườngmáutháochạyvềnước.Nhưvậy,saugần10nămlãnhđạonhândânÂuViệt-LạcViệtkhángchiếnchốngquânTầnthắnglợi,ThụcPhánđãthựcsựnắmchọnuyquyềntuyệtđốicảvềquânsựlẫnchínhtrị,khiếnchouytíncủaThụcVươngcàngđượccủngcốnângcao.Từvịtríấy,ThụcVươngcóđiềukiệnthithốtàinăng,dựngxâynướcÂuLạchùngmạnh.

ThụcAnDươngVươngXâyThànhCổLoa,CôngTrìnhSángTạoVĩĐại...

Sauchiếncôngvĩđạiđánhthắng50vạnquânxâmlượcnhàTần,ThụcVươngquyếtđịnhxâythànhCổLoa.

TụctruyềnrằngThụcAnDươngVươngxâythànhnhiềulầnnhưngđềuđổ.SaunhờcóthầnKimQuyhiệnlên,bòquanhbòlạinhiềuvòngdướichânthành,ThụcAnDươngVươngbènchoxâytheodấuchânrùavàng.Từđó,thànhxâykhôngđổnữa.Sựthựcvềtruyềnthuyếtđónhưthếnào?

Thờiấy,tổtiêntachưacógạchnung.Bởivậy,thànhCổLoađượcxâybằngđấtởchínhđịaphương.Thànhcó9vòng,chuvivòngngoài8km,vònggiữa6,5km,vòngtrong1,6km...Diệntíchthànhtrungtâmlêntới2km2.Thànhđượcxâytheophươngphápđàođấtđếnđâu,khoéthàođếnđó,thànhđắpđếnđâu,lũyxâyđếnđó.Mặtngoàilũy,dốcthẳngđứng,mặttrongxoảiđểđánhvàothìkhó,trongđánhrathìdễ.Lũycaotrungbìnhtừ4-5m,cóchỗ8-12m.Chânlũyrộng20-30m,mặtlũyrộng6-12m.Khốilượngđấtđàođắpướctínhtới2,2triệumétkhối.XemvậycôngtrìnhCổloathậtđồsộ,trongkhikhuvựcCổLoađượccoilàmộtnềnđấtyếu.Chínhvìvậy,việcxâythànhCổLoacựcḱkhókhăn.Thànhbịđổnhiềulầnlàdễhiểu.Nhưngđiềuđángtựhàolàcuốicùngthànhđăđứngvững.ThụcAnDươngVươngđăbiếtdựavàonhữngkinhnghiệmthựctếđểgiacốnền,móngkhắcphụckhókhăn.Vếtchânrùathầnchínhlàbímậtđăđượctổtiênkhámphá,xửlư.Ngàynay,khixẽdọcthànhđểnghiêncứu,cácnhàkhảocổhọcthấyrõchânthànhđượcchẹnmộtlớpđátảng.Ḥnnhỏcóđườngkính15cm,ḥnlớn60cm.Cầnbaonhiềuđáđểsửdụngchocôngtrình?Kĩthuậtxếpđá?Đâyquảlàmộtkỳcông.

ThànhCổLoachẳngnhữnglàmộtcôngtrìnhđồsộ,cổnhấtcủadântộcmàcònlàcôngtrìnhhoànbịvềmặtquânsự.XungquanhCổLoa,mộtmạnglướithủyvăndầyđặc,tạothànhmộtvùngkhépkín,thuậnlợichoviệcxâydựngmộtcăncứthủybinhhùngmạnh.Thuởấy,sôngThiếp-NgũHuyềnKhuê-HoàngGiangthôngvớisôngCầuởThổHà,QuảCảm(HàBắc)thôngvớisôngHồngởVĩnhThanh(ĐôngAnh).Bởivậy,ngaysaukhixâythành,ThụcAnDươngVươngđăchiêutậpnhữngthợmộcgiỏi,sửdụnggỗởđịaphươngđóngthuyềnchiến.VớithuậtđisôngvượtbểvốnlàsởtrườngcủangườiLạcViệt,chẳngmấychốc,cácđầmpháquanhthànhCổLoabiếnthànhquâncảng.Rồinhândânđượcđiềutớikhaiphávùngrừngđa(GiaLâm),rừngmơ(MaiLâm),rừngdâuda(DuLâm)v.v...thànhruộng.Bêncôn,kiếm,dáo,mácđủloại,bàntaysángtạocủachaôngđăchếtạonỏliênchâu,mỗiphátbắnhàngchụcmũitên.CũngtạiCổLoa,kỹthuậtđúcđồngcổđăđượcvuaThụckhuyếnkhích.Hàngchụcvạnmũitênđồng,nhữngmũitênlợihại,cóđộchínhxáccao,kỹthuậttinhvi,dùngchonỏliênchâuđăđượcbàntaythợtàihoasảnxuấttạiđây.

Vớivịtríthuậnlợiấy,vớicáchbốtríthànhcó9lớpxoáytrônốc,18ụgcaonhôhẳnrachânlũyđểcóthểtừcaobắnxuống,vớivũkhínỏthầnvànhữngmũitênđồnglợihại,sứcmạnhquânsựtổnghợpcủaCổLoathờiấythậtđángsợ.

ThànhCổLoalàsựđúckếttuyệtvờivềtrítuệcủachaông,làcôngtrìnhsángtạokỳvĩcủadântộc.

TriệuĐà,AnDươngVươngVớiTruyềnThuyếtNỏThần

NhàTầnsuyyếu,xăhộiTrungQuốcbướcvàothờikỳloạnlạc.Ởcácnơi,bọnphongkiếncátcứnổilêntranhgiànhngôithứ,đánhlẫnnhau.ỞquậnNamHải(vùngQuảngĐông)cóquanúylàNhâmNgaomuốnđemquânđánhchiếmnướcÂuLạccủaThụcAnDươngVương.NhưngâmmưuđóchưathựchiệnđượcthìNhâmNgaochết.Khisắpmất,NhâmNgaogiaobinhquyềnlạichoTriệuĐàthaymìnhlàmquanúyquậnNamHải.BaophenTriệuĐàhuyđộngbinhmă,toanchiếmlấyÂuLạcnhưngđềuthấtbại.VìAnDươngVươngcóthànhCổLoakiêncố,lạicónỏthần(LiênChâu)lợihạinênquânTriệuĐàđông,thếTriệuĐàmạnhmàvẫnphảikinhhoàngnhnquânmìnhphơixácdướichânthànhÂuLạc.TriệuĐàdùngmưugiảhoàhiếu,chocontrailàTrọngThủysanglàmrểAnDươngVươngđểmưuphánỏthần.

TrọngThủy-MịChâu

SựthậtchuyệnMịChâu-TrọngThủynhưsau:

TriệuĐàlàmchúađấtNamHảimuốncướpnướcÂuLạc,đăbaolầnđemquânsangđánhnhưngđều

đạibại.TriệuĐàthấydùngbinhkhôngxongbènxingiảnghoàvớiAnDươngvàsaiconlàTrọngThủysangcầuthân.Trongnhữngngàyđilạiđểgiảkếttìnhḥahiếu,TrọngThủyđượcgặpMịChâucósắcđẹptuyệtvời,congáiyêucủaThụcAnDươngVương.TrọngThủyđemlòngyêuMịChâu.MịChâucũngdầndầnthathiếtyêuchàng.Haingườiquấnquítbênnhau,khôngchỗnàotrongLoaThànhMịChâukhôngdẫnngườiyêuđếnxem.AnDươngVươngthấyđôitrẻyêunhau,rấtmừng,liềngảMịChâuchoTrọngThủy.

Mộtlần,trongcâuchuyệntâmtình,TrọngThủyhỏivợ:

-Nàngơi,bênÂuLạccóbíquyếtgìmàkhôngaiđánhđược?

MịChâuchânthànhđáp:

-ÂuLạcchỉcóthànhcao,hàosâu,lạicónỏLiênChâu,bắnmộtpháthàngloạtmũitênbayđicóthểgiếtchếtnhiềuquânđịch.

TrọngThủylàmbộngạcnhiênvờnhưmớinghenóiđếnnỏLiênChâu.Chàngngỏýmuốnxemchiếcnỏ.MịChâukhôngngầnngạichạyđilấynỏđemchochồngxem.Nànglạicònchỉdẫncáchthứcbắn,cáchbịtđồngcặnkẽ.TrọngThủychămchúnghe,nhnkhuônkhổcáinỏhồilâurồiđưachovợcấtđi.

Sauđó,TrọngThủyxinphépAnDươngVươngvềthămchavàthuậtlạichoTriệuĐàbiếtcáchchếtạonỏLiênChâu.

TriệuĐàmừngrỡreolên:

-PhennàynướcÂuLạctấtvềtayta.

LợidụngmốitìnhtrongtrắngthiếtthacủaMịChâuvàsựlơlàmấtcảnhgiáccủaAnDươngVương,chaconTriệuĐàđănắmđượcbímậtcủathànhCổLoavàchếtạohàngloạtnỏLiênChâutrangbịchoquânmìnhrồicấtquânđánhÂuLạc.

AnDươngVươngỷcóvũkhílợihại,chủquankhôngpḥngbị.Vìvậy,khiTriệuĐàtrongtaycónỏLiênChâu,đemquânồạttiếnđánh,quânÂuLạcbịthua.

TừmốitìnhtrongtrắngbịlợidụngcủaMịChâuđădẫnđếnkếtcụcbithảm.Năm208trướccôngnguyên,TriệuĐàchiếmđượcnướcÂuLạc.

ThụcAnDươngVươngBãiChứcTướngQuânCaoLỗ

NhàTriệuVàNướcÂuLạc(Năm207-111TrướcCôngNguyên)

NhàTriệuđượclậptừnăm207,đếnnăm111trướccôngnguyênthìbịnhàTâyHánthôntính,trảiqua5đờivua:

-TriệuVũNương(207-137trướccôngnguyên)

-TriệuVănVương(137-125trướccôngnguyên)

-TriệuMinhVương(125-113trướccôngnguyên)

-TriệuAiVương(113-112trướccôngnguyên)

-TriệuDươngVương(112-111trướccôngnguyên)

Năm111trướccôngnguyênnhàTriệumớimấtnhưngtừnăm113nộitìnhnhàTriệuđărấtrốiren.

Lúcđó,vuanhàHánchoAnquốcThiếuQuísangdụNamViệtvềchầu.ThiếuQuínguyênlàtìnhnhâncủaCùThị(hoànghậucủavuaMinhVương)nênhọtưthôngvớinhauvàdụdỗTriệuAiVươngdângnướcNamViệtchonhàHán.ViệclàmđóbịtểtướngLữGiapháthiện.LữGiađătruyềnhịchđimọinơinóirõsựthậtrồicùngmộtsốđạithầnđemquâncấmbinhvàogiếtchếtsứnhàHán,CùThịvàvuaAiCương,tônKiếnĐức,contrưởngcủaMinhVươnglênlàmvua,hiệulàTriệuDươngVương.DươngVươnglàmvuađược1nămthìbịvuaVũĐếnhàHánsaiphụcbatướngquânLộBácĐứcvàDươngBộcđem5đạobinhsangđánhlấyNamViệt.TểtướngLữGiachốngkhôngnổibènđemvuaDươngVươngchạytrốn.QuânHánđuổitheobắtđược,vuatôiđềubịhại.NhàHánthôntínhnướcNamViệt,đổitênlàGiaoChỉbộ.

3.NHÀNƯỚCSAUCÔNGNGUYÊN

GiaoChỉVàNhàTâyHán(111TrướcCôngNguyên-39SauCôngNguyên)

ĐấuTranhGiànhĐộcLập-HaiBàTrưngKhởiNghiệp(40-43)

Maymắnthay,đếnnhữngnămđầucôngnguyêntừmiềnđấtMêLinh(VùngHạLôi,huyệnYênLãng,VĩnhPhú)đãxuấthiệnhaingườicongáikiệtxuất(GiađìnhhọTrưngcónghềchăntằm.Nghềchăntằmgọikénđầylàkénchắckénmỏnglàkénnhì.TêngọiTrắcvàNhịtừđómàra)vàởChuDiên(ChuDiênnằmởdọcsôngĐáy,sôngHồng,trênđấtHàSơnBình,HàNội,HảiHưngngàynay)làchàngtraiThiSáchdũngmãnh.Bởithế,mùaxuânnămấy,khimùasănởMêLinhbắtđầu,quanlạctướngChuDiênđãchocontrailàThiSáchdẫntheomộttoánthânbinhtớiMêLinhđểkếtthânvớihọTrưng.ÝquanlạctướngChuDiênđãrõ,haimiềnđấtMêLinhvàChuDiênliênkếtđượcvớinhauthìchẳngphảichỉtốtlànhchochuyệnnhânduyêncủađôitrẻThiSách-TrưngTrắcmàsứcxoaychuyểntìnhthế,lậtđổáchđôhộcủanhàHán,khôiphụclạinướccũcủangườiViệt.Ítlâusau,trongniềmhoanhỉcủamọingười,TrưngTrắcđãcùngThiSáchkếtnghĩavợchồng.HônlễvẫntheođúnglệcũcủangườiViệt:vợchồngtuythànhthânnhưngngườinàovẫnởlạiđấtcũcủangườiấy.

TôĐịnhgiậtmìnhtrướccuộchônnhâncủanữchủđấtMêLinhvớicontrailạctướngChuDiên.Bởihắnbiếtrõ,đằngsaucuộchônlễlàsựliênkếtthếlựcgiữahaimiềnđấtlớncủangườiViệt.SựliênkếtđangnhânbộisứcmạnhchốnglạinềnđôhộcủanhàHán.LinhcảmthấytrướcmộtcuộcbiếnsẽxảyramàcộinguồncủanótừđấtMêLinh,TôĐịnhhoảnghốttìmcáchtriệtphávâycánhcủaTrưngTrắcbằngcáchđemđạibinhđộtngộtkéovềChuDiên,bắtgiếtThiSách,xemnhưđòntrấnápphủđầucủahắn.

TindữtừChuDiênđưatớikhiếnTrưngTrắcralệnhnổitrốngđồnghọpbinhquyếttrảthùchochồng,rửanhụcchonước.Nghetiếngtrốngầmàonổilên,dânMêLinhcungnỏ,daobúa,khiênmộc,giáolaotrongtaycuồncuộnđổvềnhàlàng.Trênbànhvoicao,nữchủtướngMêLinhmặcgiápphụcrựcrỡ.DânMêLinhtrôngthấynữchủtướngđẹpđẽ,oaiphonglẫmliệtthìhòreodậyđất,àoàobámchânvoi,theochủtướngmàxốctới.Trướckhíthếngúttrờicủađoànquânkhởinghĩa,toàđôúytrịcủanhàHántrênđấtMêLinhphútchốcđãtantành.DânMêLinhđạpbằngdinhlũygiặctiếnxuốngLuyLâu.TrongđoànquântrẩyđipháquậnGiaoChỉcủanhàHán,ngàycàngcóthêmnhiềuđoànquântừcácnơiđổvề.ThànhLuyLâucũngkhôngđươngnổicuộccôngphácủamộtbiểnngườiàoàoxungsát,dũngmãnhtheohiệutrốngđồngcủaTrưngTrắc,TrưngNhị.TôĐịnhkinhhoàngcaochạybayxavềNamHảichịutộivớivuaHán.Tinthắngtrậndồndậpbayđi.NỗivuimừngquálớnkhiếnchongườidânViệtnhiềuđêmliềnkhôngngủ.Trảiquahàngchụcđời,nayđấtnướccủavuaHùngmớiđượckhôiphục,nợnướcthùnhàcủachủtướngMêLinhđãđượctrả.Traigáirìuđồng,giáosắcnắmchắctrongray,nhữngchiếclôngchimcắmngấtngưởngtrênđầu,bộáolôngchimxòerộngtheonhịptrốngđồngdồndậpnhưkhôngbaogiờdứt.Tinthắngtrậnbayđi.CácquậnCửuChân,NhậtNam,HợpPhốcũngnổilêntheovềvớiHaiBàTrưng.

Đấtnướcsạchbóngquânthù.HaiBàTrưngđượccảnướctônlênlàmvua,đóngđôởMêLinh.Nhữngnữthủlĩnh,nữnamcừsúyđượcphongcácchứctướnglĩnhrồingườinàotrởvềđấtấydốcsứccùngdânxâycuộcđờimới.

Trưngnữvươngquyếtđịnhmiễnhẳnthuếkhoáchothiênhạtronghainăm.

NămTânSửu(41),vuaHánsaiMãViệnlàmtướngquân,LưuLonglàmphótướngcùngvớiquanlâuthuyềntướngquânlàĐoànChíđem20vạntinhbinhkéosangđánhTrưngVương.

Mộttrậnquyếtchiếntốisầmcảtrờiđấtgiữa20vạnquâncủaMãViệnvớidânbinhcáclàngchạdoTrưngVươngthốngsuấtđãdiễnraởLăngBạc(vùngtừĐôngTriềuđếnYênPhong,HàBắc).QuânMãViệnđóngsẵntrêncáctriềnđấtcaogiữavùngLăngBạclầylộichuẩnbịtiếncôngMêLinhthìbị

TrưngVươngđemquântớichặnđánh.HơnmộtvạnngườiViệtđãngãxuốngtrongtrậnđánhbấtlợinày.TrưngVươngthuquânvềgiữCấmKhê(VùngThạchThất,HàNộivàQuốcOai,HàTây).MãViệnlạikéotới,mộtloạttrậnhuyếtchiếnnữalạinổra,máuchảyđỏsôngHồng,sôngĐáy.Hơn2vạnngườiViệtnữalạinằmxuốngởđây.ChiếntrườngchínhchốnglạicuộcđànápmanrợcủaMãViệnlà2quậnGiaoChỉvàCửuChân,tổngsốdânmớicó91vạncảtrẻgiàlớnbé.Vậymàchỉtrongmấytrậnđánh,hơn4vạnngườiViệtđãbịgiếtvàbịbắt.Quyếtchốnggiặcđếncùng,sứclựccủangườiViệthầunhưdốccạnđểsốngmáivớibọnlangsóitheoýchícủaTrưngVương.Trongmộttrậnđánh,saukhiphóngnhữngngọnlaovàbắnnhữngmũitêncuốicùng.TrưngTrắc,TrưngNhịđãgieomìnhxuốngdòngHátGiang.Đólàngàymùng6tháng2nămQuýMão(43).

NhàĐôngHán(25-220)

MăViệnđánhđượcTrưngVươngđemđấtGiaoChỉsátnhậpvàonhàĐôngHánrồichỉnhđốnbinhlương,đemquânđiđánhdẹpcácnơi,điđếnđâuxâythànhđắplũyđếnđó.MăViệncnchodựngcâyđồngtrụởchỗphânđịagiớikhắcsáuchữ:"ĐồngTrụTriết,GiaoChỉdiệt"(CâyđồngtrụđổthngườiGiaoChỉmấtṇi).NgườiGiaoChỉđiquachỗấy,aicũngbỏvàochâncộtđồngtrụmộtḥnđá.Vềsauchỗấythànhgđá,đếnnaykhôngcnbiếtcộtấyởchỗnào.

CũngnhưnhàTâyHán,nhàĐôngHángộpmiềnđấtÂuLạccũthànhChâuGiaogồm3quậnGiaoChỉ,CửuChân,NhậtNam,khoảng50huyện.ĐứngđầuchâuvẫnlàthứsửtừTrungQuốccửsang.Thứsửcóquyềncắtđặtquanlại,điềuđộngbinhlínhởtrongchâu.ỞmỗiquậncóchứctháithúcũnglàngườiHán.Bêndươiùquậnlàcáchuyện.ChếđộlạctướngchatruyềnconnốicủangườiViệtởcấphuyệnbịbăibơ.ThaychocáclạctướngngườiViệtlànhữngtênhuyệnlệnhngườiHán.LuậtcũcủangườiViệtbịbăibỏ.DânViệtbuộcphảitheoluậtHán.ChínhquyềnđôhộđặcbiệtđẩymạnhviệcdidânHánđếnởlẫnvớidânViệt,bắtdânViệtphảitheophongtụctậpquánsốngnhưngườiHán.ChúngbắtdântahọcchữHánvàtiếngHán,truyềnbácáctưtưởng"thầnphụcthiêntử","quyphụcthiêntriều".

Hàngnăm,chúngbắtdântaphảinộpcốngnàosừngtê,ngàvoi,gỗtrầm,ngọctrai,đồimồi,sanhô,kểcảhoaquảquưnhưvải,nhăn,dứav.v...Cảđếnnhữngthợthủcôngtàihoacũngbịtrởthànhđồcống.

SửghiSĩNhiếpmỗinămthuhàngngàntấmvảicátbá,hàngtrămngựavànhiềuthứlâmthổsảnquưkhác.TônTưđăbắthàngngànthợthủcôngcótài,khéonghềtinhsảosangxâydựngkinhđôKiếnNghiệp(NamKinh).

TruyệnTrươngTrọng

TrươngTrọng,ngườiquậnNhậtNam(BìnhTrịThiên,QuảngNam)nhờhaychữnênđượcviêntháithúNhậtNamlấyvàolàmthuộclạitrongquận.

Cuốinăm78,theolệnhàHán,TrươngTrọngđượcviêntháithúcửsangkinhđôLạcDương(HàNam)đểtâubàycôngviệctrongquậnlênvuaHán.

HánMinhĐếthấyTrươngTrọngngườithấpbélạilàdân"mandi"bènhỏixáchmé:

-Viêntiểulạikiangườiquậnnào?

TrươngTrọngtronglòngkhóchịunhưngđiềmtĩnhđáp:

-TôilàngườithaymặttháithúquậnNhậtNamvàochầuvuachứkhôngphảimộtviêntiểulại.Bệhạmuốndùngngườitàicánhaichỉmuốnđoxươngthịt?

BấtngờbịđốithủtrảlờicứngcỏilạiđứngđắnvuaHángiậnlắmnhưngkhônglàmgìđược.

Mấyngàysau,nhântếtNguyênĐán,vuamởtiệcyến.NhậnthấytrongsốcácquanvàochúctếtcóTrươngTrọng,vuaHánmuốnrửanhụcbữatrướcbènhỏiTrươngTrọng:

-"NhậtNam"cónghĩalà"phươngNammặttrời".TanghenóitấtcảnhàcửaxứấyđềuquayvềphươngBắcđểtrôngthấymặttrờicóphảikhông?

ThấyvuaHánkiêungạotựvímìnhlàmặttrời,bắtmọingườiphảingưỡngmộsùngbái,TrươngTrọngquyếttrảmiếng.Bởithế,trướctrămquancùngmộttâmđịacậythếnướclớnmiệtthịnướcnhỏ,TrươngTrọngchậmrãiđáp:

-"NhậtNam"khôngphảilàphíaNammặttrời.Mộtbậctúcnhokhôngaihiểunhưthế.ĐấtTrungNguyên(TrungQuốc)cóquậngọilà"VânTrung"nhưngquậnấycóởtrongmâyđâu?Cóquậngọilà"KimThành"nhưngcóphảilàthànhxâybằngvàngđâu?Ấylàđặttênthếthôichứthựckhôngphảinhưthế.Lạinữa,ởnơinàothìmặttrờicũngđềumọcởđằngđông,kẻthấtphucũnghiểuđượcnhưthế.CònởxứNhậtNamkhôngaixoayvềphươngBắcđểtrôngthấymặttrời.Ngượclại"lấyvợhiềnhoà,làmnhàhướngNam"làtụclệcủadânNhậtNam.Chứchẳngaithayđổiđượctụclệđó.

VuaHánvàquầnthầnngâyngườitrướccâuđốiđáprắnrỏi,mạnhmẽcủaviênsứthầncótầmvócbénhỏmàtrítuệlớn.VềsauTrươngTrọngđượcvuaHáncholàmtháithúquậnKimThành.

LưTiếnVàLưCầmPháLệ

Nhìnchung,cáctriềuđạiphongkiếnTrungQuốctựxemḿnhlà"ThiênTử"coidânViệtlà"mandợ"nênngườiViệtdẫucóhọchànhthôngtháicũngkhôngđượctrọngdụng.NgoàitrườnghợpTrươngTrọngnóitrên,măiđếnđờivuaLinhĐế(168-189)cuốinhàĐôngHán,mớilạicóngườiViệt,nhờhọcgiỏi,đượccấtnhắclàmtháithúquậnGiaoChỉ.LưTiếndângsớxinchongườiGiaoChỉđượcbổđilàmquanbấtḱquậnnào,kểcảởTrungNguyên.NhưngvuaHánchỉchonhữngngườiđổMậuTàihoặcHiếuLiêmđượclàmquantrongxứmàthôi.LúcđócóngườiGiaoChỉtênlàLưCầm,làmlínhtúcvệtrongcung,khẩnthiếtxinvuaHánbăilệnhđó.Nóimăi,vuaHánmớicửmộtngườiGiaoChỉđỗMậuTàiđilàmquanlệnhởHạDươngvàmộtngườiđỗHiếuLiêmlàmquanlệnhởLụcHợp.

ThựctếđấtÂuLạctừngcónhữngngườiđỗMậuTài,HiếuLiêm,làmquannhàHán,bácbỏluậnđiểmcủacácnhàsửhọcTrungQuốcchorằngđấtGiaoChỉtừkhiSĩNhiếp(187-226)sanglàmtháithúvănhoámớipháttriển,nềngiáodụcmớiđượcmởmanglàkhôngđúng.

NhàĐôngNgô(222-280)

NhàĐôngHánmất,nướcTrungQuốcphânlàm3nước:BắcNgụy,TâyThụcvàĐôngNgô.ĐấtGiaoChâulúcđólạithuộcvềĐôngNgô.NhàĐôngNgôvẫnchoSĩNhiếplàmtháithú.

NămBínhNgọ(926).SĩNhiếpmất,conlàSĩHuytựxưnglàmtháithú:NgôchủlàTônQuyềnchiaGiaoChâutừHợpPhốvềBắcgọilàQuảngChâu,từHợpPhốvềNamgọilàGiaoChâu.SaiLữĐạilàmthứsửQuảngChâuvàTrầnThsangthaySĩHuylàmtháithúquậnGiaoChỉ.BọnĐạiLươngvàTrầnThsangđếHợpPhốthbịSĩHuyđemquânrachốnggiữ.ThứsửQuảngChâulàLữĐạimộtmặtđembinhsangđánhdẹp,mặtkhácchongườidụSĩHuyrahàng.SĩHuyđem5anhemrahàngliềnbịLữĐạibắtgiết.TônQuyềnlạihợpQuảngChâuvàGiaoChâulàmmộtvàphongchoLữĐạilàmthứsử.

CuộcKhởiNghĩaCủaTriệuThịTrinh(248)

BàTriệu,TriệuTrinhNươnghayTriệuThịTrinhđềulàtêncácđờisaugọingườiphụnữanhhùngdântộchồiđầuthếkỷthứIII.Theodãsử,BàTriệusinhngày2tháng10nămBínhNgọ(225).BàlàemgáiTriệuQuốcĐạt,mộthàotrưởnglớnởmiềnnúiQuanYên,quậnCửuChân(ThanhHoá).ỞđóchođếnnayvẫncònlưutruyềnnhiềutruyềnthuyếtvềthờikỳbàchuẩnbịkhởinghĩachốnggiặcNgô.

ĐólàchuyệnBàTriệuthuphụcđượcconvoitrắngmộtngà,chuyện"Đábiếtnói"raotruyềnlờithầndânmáchbảotừtrênnúiQuanYên.

CóbàTriệutướng

Vânglệnhtrờira

Trịvoimộtngà

Dựngcờmởnước

Lệnhtruyềnsautrước

TheogótBàVương...

TriệuThịTrinhlàngườicósứckhoẻ,gandạvàmưutrí.Năm19tuổi,bàcùngngườianhtậphợpnghĩaquân,lậpcăncứPhúĐiền(HậuLộc-ThanhHoá).Đấylàmộtthunglũngởgiữahainúiđávôi,vừagầnbiểnlạivừalàcửangõtừđồngbằngphíaBắcvào.Lúcđầuanhbàcóýcanngănlophậngáikhóđảmđangtrọngtrách.Bàtrảlời:

-Tôimuốncưỡicơngiómạnh,đạpbằngsóngdữ,chémcákìnhởbiểnĐông,giànhlạigiangsơn,cởiáchnôlệ,chứkhôngthèmcuốiđầu,cònglưngđểlàmtìthiếpngườita.

MếnmộBà,nghĩaquânngàyđêmmàigươmluyệnvõ,chờngàynổidậy:

"Ruconconngủcholành

Đểmẹgánhnướcrửabànhchovoi

Muốncoilênnúimàcoi

CoibàTriệutướngcưỡivoiđánhcồng".

NămMậuThìn(248)nghĩaquânbắtđầutấncôngquânNgô.CácthànhấpcủaquânNgôđềubịđánhphátantành.Bọnquancaitrịkẻbịgiết,kẻchạytrốnhết.TừCửuChân,cuộckhởinghĩalanrộngnhanhchóng.ThứsửChâuGiaohoảngsợbỏchạymấttích.SửsáchcủanhàNgôphảithúnhận:"ToànthểChâuGiaochấnđộng".

Mỗilầnratrận,TriệuThịTrinhthườngmặcáogiápđồng,điguốcngà,càitrâmvàng,cưỡivoidẫnquânxôngtrận,oaiphonglẫmliệt.QuânNgôkinhhồn,bạtvíađãphảithốtlên:

Hoànhquađươnghổdị

ĐốidiệnBàVươngnan

Nghĩalà:

Vunggiáochốnghổdễ

GiápmặtvuaBàkhó

HaytinkhởinghĩaởCửuChânvàthứsửChâuGiaomấttích,vuaNgôhốthoảngpháingayLụcDận,mộttướngtừngkinhquatrậnmạc,lạirấtquỷquyệtsanglàmthứsử.LụcDậnđemthêm8000quântinhnhuệsangđànáp.LụcDậnvừađánhmạnhvừađemcủacảichứctướcradụdỗmuachuộccácthủlĩnhngườiViệt.Mộtsốkẻgiaođộngmắcmưutheođịch.Mặcdầuvậy,TriệuThịTrinhvẫnkiêncườngđánhnhauvớigiặckhôngnàonúng.Sau6thángchốngchọivìcókẻphảnbội,bàđãhisinh

trênnúiTùng(HậuLộc,ThanhHoá).Bấygiờbàmới23tuổi.

Vềsau,vuaLýNamĐếkhenlàngườitrungdũng,sailậpmiếuthờ,phonglà:"Bậtchínhanhliệthùngtàitrinhnhấtphunhân".NayởPhúĐiền(ThanhHoá)còncóđềnthờbà.

4.NƯỚCVẠNXUÂNĐỘCLẬP

NhàTiềnLý(544-602)

DẹpyêncuộckhởinghĩacủaTriệuThịTrinh,nhàNgôlấyđấtNamHải,ThượngNgôvàUấtLâmlàmQuảngChâu,đặtChâutrịởPhiênNgung,lấyđấtHợpPhố,GiaoChỉ,CửuChân,NhậtNamlàmGiaoChâu,đặtChâutrịởLongBiên(BắcNinh).ĐấtNamViệtcủanhàTriệungàytrướcthànhraGiaoChâuvàQuảngChâutừđó.

NămẤtDậu(265),nhàTấnđánhbạiNgụy,Thục,Ngô,đấtGiaoChâulạithuộcvềnhàTấn.NhàTấnphongchohọhàngratrấntrịcácnơi,nhưngcácthânvươngcứdấybinhđánhgiếtlẫnnhau,làmchoanhemcốtnhụctươngtàn,nướcTấnnhanhchóngsuyyếu.Nhâncơhộiấy,cácnướcTriệu,nướcTần,nướcYên,nướcLương,nướcHạ,nướcHánv.v...nổilênchiếmlấycảvùngphíaBắcsôngTrườngGiang,nhàTấnchỉcònvùngđấtởĐôngNam,phảidờiđôvềKiếnNghiệp(NamKinhngàynay)gọilànhàĐôngTấn.

NămCanhThân(420),LưDucướpngôinhàĐôngTấn,lậpranhàTốngởphíaNam.NướcTrungQuốcphânralàmBắcTriềuvàNamTriều.BắcTriềucónhàNgụy,nhàTề,nhàChu,nốinhaulàmvua.NamTriềucónhàTống,nhàTề,nhàLươngvànhàTrầnkếnghiệptrịvì.NămKỷMùi(479)nhàTốngmấtngôi,nhàTềkếnghiệp,trịvìđược22nămthìnhàLươnglạicướpngôinhàTề.

NhàLươngsaiTiêuTưsanglàmthứsửGiaoChâu.CũngnhưcáctriềuđạiphongkiếnTrungQuốcthuởtrước,cácviênquanlạinhàLươngsangcaitrịGiaoChâuđăápdụngnhữngbiệnphápkhắtkhe,độcáckhiếndânGiaoChâucựckhổtrămbề,mọingườiđềuoángiận.Bởivậy,năm542,LýBônđălănhđạodânGiaoChâunổilênđánhđuổiTiêuTư,chiếmgiữthànhLongBiên,lậpnênnhànướcđộclậpđầutiên.

LýBôncòngọilàLýBíquêởLongHưngTháiBình,xuấtthântừmộthàotrưởngđịaphương.TổtiênLýBílàngườiTrungQuốc,lánhnạnsangnướctatừcuốithờiTâyHán,khoảngđầucôngnguyên.Trảiqua7đời,đếnLýBíthìdònghọLýđăởViệtNamhơn5thếkỷ.ChínhsửTrungQuốcđềucoiLýBílà"GiaoChâuthổnhân".

LýBísinhngày12tháng9nămQuíMùi(17-10-503).Ônglàconđộcnhấttronggiađình.BốlàLýToản,trưởngbộlạc,mẹlàLêThịOánhngườiÁiChâu(ThanhHoá).TừnhỏLýBíđătỏralàcậubéthôngminh,sớmhiểubiết.KhiLýBí5tuổithìchamất;7tuổimẹquađời.Cậubébấthạnhphảiđếnởvớichúruột.MộthômcóvịPháptổthiềnsưđiqua,trôngthấyLýBíkhôingôi,tuấntúliềnxinLýBíđemvềchùaLinhBảonuôidạy.Quảhơn10nămđènsáchchuyêncần,lạiđượcvịthiềnsưgiacôngchỉbảo,LýBítrởthànhngườihọcrộng,hiểusâu,ítngườisánhkịp.Nhờcótàivănvõkiêmtoàn,LýBíđượctônlênlàmthủlĩnhđịaphương.CóthờikỳLýBíralàmquanchonhàLương,nhậnchứcgiámquân(kiểmsoátquânsự)ởCửuĐức,ĐứcChâu(ĐứcThọ,HàTĩnh).Nhưngdobấtbìnhvớibọnđôhộtànác,LýBíbỏquan,vềquê,chiêubinhmăimăchốnglạichínhquyềnđôhộ.TùtrưởngởChuDiên(HảiHưng)làTriệuTúccùngconlàTriệuQuangPhục,mếntàiđứcLýBíđăđemquânnhậpvớiđạoquâncủaông.RồiTinhThiều,PhạmTuvàhàokiệtcácnơicũngnổidậyhưởngứng.

ThángGiêngnămNhâmTuất(542),LýBíkhởibinhtấncônggiặc.Khôngđươngnổisứcmạnhcủađoànquânkhởinghĩa,thứsửTiêuTưkhiếpsợkhôngdámchốngcự,vộimangcủacải,vàngbạcđútlótchoLýBíxinđượctoàntínhmạng,chạyvềTrungQuốc.Khôngđầy3tháng,LýBíđăchiếmđượchầuhếtcácquận,huyệnvàthànhLongBiên.ĐượctinLongBiênthấtthủ,vuaLươnglậptứchạlệnhchoquânphảncôngchiếmlại.BọnxâmlượcvừakéosangđăbịLýBíchoquânmaiphụcđánhtan.

ĐầunămQuíDậu(543),vuaLươnglạihuyđộngbinhmăxâmlượcmộtlầnnữa.Tướngsĩgiặckhiếpsợcòndùngdằngchưadámtiếnquân,thìLýBíđãchủđộngraquân,đónđánhgiặcởbánđảoHợpPhố,miềncựcBắcChâuGiao.QuânLươngmườiphầnchếtbảy,tám.Tướngđịchbịgiếtgầnhết,kẻ

sốngsótcũngbịvuaLươngbắtphảitựtử.

ThángHainămGiápTý(544)LýBítựxunghoàngđếlấyhiệulàLýNamĐế,đặttênnướclàVạnXuân(ướcmuốnxătắctruyềnđếnmuônđời),đặtkinhđôởmiềncửasôngTôLịch(HàNội)vàchodựngđiệnVạnThọlàmnơivuaquanhọpbànviệcnước.Triềuđinhgồmcóhaibanvănvõ.PhạmTuđượccửđứngđầuhàngquanvõ,TinhThiềuđứngđầuquanvăn,TriệuTúclàmtháiphó,TriệuQuangPhụclàtướngtrẻcótàicũngđượctrọngdụng.

LýNamĐếxâydựngmộtngôichùalớnởphườngYênHoa(YênPhụ)lấytênlàchùaKhaiQuốc,saunàytrởthànhmộttrungtâmphậtgiáovàphậthọclớncủanướcta.ChùaKhaiQuốclàtiềnthâncủachùaTrấnQuốc,trênđảoCáVàng(KimNgư)ởHồTâyHàNội.

ViệcLýBíđặttênnướclàVạnXuân,tựxưnglàhoàngđế,địnhniênhiệu,lậpmộttriềuđìnhriêngnganghàngvớinướclớnphươngBắclàsựkhẵngđịnhchủquyềnđộclậpdântộc,sựbềnvữngmuônđờicủađấttrờiphươngNam.

TriềuLýkhởinghiệptừđây.

ĐầunămẤtSửu(545),nhàLươngsaukhiđànápnhữngcuộcnổidậycủanôngdânTrungQuốcđădồnsứcmởcuộctấncôngxâmlượcnướcVạnXuânnontrẻnhằmchiếmlạiChâuGiao.DươngPhiêuđượccửlàmthứsửChâuGiaocùngvớiTrầnBáTiên,mộtviêntướngkhátmáu,chiahaiđườngthuỷbộcùngphốihợpvàonướcta.LýNamĐếđemquânchặnđánhởvùngLụcĐầu(thuộcHảiHưng)nhưngkhôngcảnđượcgiặc.VuachoquânluivềgiữthànhởsôngTôLịch(HàNội).Songthànhbằngđất,lũybằngtregỗmớidựngnênkhônggiữđượclâu.Quânđịchhunghăntấncôngácliệt.ThànhTôLịchbịvỡ,lăotướngPhạmTutửtrận.LýNamĐếphảiluiquân,ngượcsôngHồngvềgiữthànhGiaNinh(ởmiềnđồinúiViệtTrì).QuânLươngđuổitheo,vâyhămrồichiếmđượcthànhGiaNinh.LýNamĐếđemquânchạyvàomiềnnúiVĩnhPhú.Đượcnhândâncácdântộcủnghộ,chỉvàithángsau,LýNamĐếđăkhôiphụcđượclựclượng,quânlêntớivàivạnngười.LýNamĐếđemquânvàthuyềnbèrađóngởhồĐiểnTriệt(thuộcxăTứYên,LậpThành,VĩnhPhú).NơiđâycóconngithôngsôngLôvớihồ,bamặtĐông,Nam,Bắccủahồlàcácđồicao,phíaTâylànhữngđồithấpvàcánhđồngtrũng.TừsôngLôchỉcómộtđườngphíaBắccủahồ.

QuânLươngtừGiaNinhngượcdòngsôngLôkéolêntấncông.BịquâncủaLýNamĐếđánhtrảquyếtliệtkhôngtiếnlênđược,chúngphảiđónggiữađồngtrống.Lúcnày,quânlínhnhàLươngđămỏimệt,tướnglĩnhchánnản,nhưngTrầnBáTiênvốnxảoquyệt,nhânmộtđêmmưatogiólớnđăthúcquântrànvàođánhúpquâncủaLýNamĐế.LýNamĐếphảiluivàođộngKhuấtLăo(TamNông,VĩnhPhú).AnhvualàLýThiênBảocùngLýPhậtTử(mộtngườitronghọ)vàlàtướngcủaLýNamĐếđemmộtcánhquânluivàoThanhHóa.ỞđộngKhuấtLăo,LýNamĐếbịđauyếuluônnênôngtraobinhquyềnchoTriệuQuangPhụctiếptụccuộckhángchiếnchốngquânLương.Hainămsau,LýNamĐếmấtvàongày20tháng3nămMậuThìn(13-4-548).

TưởngnhớLýNamĐế,ngườianhhùngdântộcmởđầunềnđộclập,tựchủcủađấtnước,nhândânnhiềunơilậpđềnthờôngtheonghilễthờvua.TínhriêngởmiềnBắccóhơn200đền,miếuthờvuaLýBívàcáctướngcủaông.

TriệuViệtVương(549-571)

KhiđượcLýNamĐếtraochotoànbộbinhquyền,TriệuQuangPhụcngườihuyệnChuDiên(HảiHưng)thấyrõlúcđógiặccònmạnh,khôngthểđánhthắngngayđượcnênđưahơn1vạnquântừmiềnnúivềđồngbằngtìmcáchđánhgiặc.VốnthôngthuộcmiềnsôngnướcChuDiên,ôngđưaquânvềDạTrạch(BăiMànTrò,HảiHưng),mộtvùngđồnglầybằngrộngmênhmông,lausậyumtùm,ởgiữacómộtbăiđấtcaokhôráocóthểởđược.Đườngvàobăirấtkhókhăn,chỉcóthểdùngthuyềnđộcmộc,chốngsàolướtnhẹtrênđámcỏnước,theomấyconlạchnhỏmớitớiđượcđạibảndoanhcủanghĩaquân.

NgaykhiđemquânvềDạTrạch,TriệuQuangPhụcđănghĩđếnviệctựtúclươngthựcđểkhángchiếnlâudài.Ôngchiaquânralàmnhiềutoán:toánchặtcâylàmtrại,toánchuyênđụcđẽothuyềnđộcmộc,toánchuyênbắtcá,toánđisănchim,vịttrờiđểnuôiquân.Lươngthựcthiếu,TriệuQuangPhụccùngnghĩaquânăncủsúng,khoaidại,đểdànhthócgieomạ.KhidoanhtrạiđăcănbảnxâydựngxongcũnglàlúctướnggiặcTrầnBáTiênđánhhơiđược,đemquântrùngtrùngđiệpđiệpđếnbủavây.Nhnđầmrộngchỉcólausậy,tướnggiặcđắcýnóivớitảhữu:

-SốphậnDạTrạchđăđượcđịnhliệu.Mộtvạnmiệngănchenchúctrongđầmtấtsẽchếtvìđói.Tachỉcầnvâychặtmàkhôngcầnđánh.

TrầnBáTiênchiaquânlậpmộthệthốngđồnbinhvâybọckínkhuđầm,cắtđứtliênlạc,tiếptếgiữanghĩaquânvớidânchúng.Hắnkhôngthểngờđược,bêntrongvòngvây,TriệuQuangPhụcmộtmặtchoquândothámtheosáthànhtunggiặc,mặtkhácchođắpbờ,khoanhbãi,tônnềnruộng,gieomạđểlàmvụchiêm.Hơnthế,vịtướngtàicònnhằmtrướckhuđấtcaoởgầnsôngCáiđểsửasoạnlàmvụsau.Tấtcảnhữngcôngviệcnàyđềuđượctiếnhànhtrongđiềukiệnthiếuthốnôngcụvàsứckéo.Vìvậy,trongngàyhộixuốngđồng,đểlàmgươngchobinhsĩ,TriệuQuangPhụclúccầmcày,khicùngnghĩaquânthinhaudùngđònkéothaytrâu,khôngphânbiệttrêndưới,tạonênkhôngkhíphấnkhởitrongsảnxuất.Vìvậy,saunhữngngàythiếuthốn,nghĩaquânchẳngnhữngcóđủlươngănmàcòncóthócđểdành,đủsứcquầnnhauvớigiặclâudài.TheolệnhQuangPhục:"Lúaquínhưmệnhngười",nghĩaquânvừađánhgiặcvừathaynhautiếptụcsảnxuất.

Baovâylâungàykhôngthấynghĩaquânchếtđói,ngượclại,cácđồngiặcliêntiếpbịđánh,lươngthựcbịcướpnênchínhgiặclạilâmvàotìnhtrạngthiếuthócgạotrầmtrọng.Giặccàngkhókhăn,đêmđêmnghĩaquânđánhcàngmạnh.

SaukhiLýNamĐếmấtTriệuQuangPhụcxưnghiệulàTriệuViệtVương.DângiangọiônglàDạTrạchVương.ĐếnnămCanhNgọ(550),nhânnhàLươngcóloạnto,thếgiặcsuyyếu,TriệuViệtVươngtừcăncứDạTrạch,biếtrõganruộtgiặc,xuấttoànquângiaochiến,giếtđượctướnggiặclàDươngSàn,thulạiKinhđô,khôiphụclạinềnđộclậpchođấtnước.

Nhưtrênđănói,khiLýNamĐếthấtthếchạyvềKhuấtLăothìngườianhhọlàLýThiênBảocùngngườianhtronghọlàLýPhậtTửđemquânchạyvềCửuChân.BịquânLươngtruyđuổi,LýThiênBảo,LýPhậtTửphảichạysangLào,đếnđóngởđộngDăNăng,xưnglàĐàoLangVương.NămẤtHợi(55)lànămthứ7đờiTriệuViệtVương,LýThiênBảomất,khôngcócon,binhquyềnvềtayLýPhậtTử

ĐếnnămĐinhSửu(557)LýPhậtTửđemquânvềđánhTriệuViệtVươngđểgiànhngôinhàLý.Nhưngđánhkhôngthắng,PhậtTửxinchiađấtgiảnghoà.TriệuViệtVươngnghĩtìnhhọLý,cũngthuậnchiađấtchoLýPhậtTử.PhậtTửđóngởÔDiên(làngĐạiMỗ,TừLiêm)TriệuViệtVươngđóngởLongBiên,lấybăiQuầnThần(làngThượngCát,TừLiêm)làmgiớihạn.TriệuViệtVươngcòngảcongáilàCảiNươngchoNhăLangconPhậtTửđểtỏtìnhhoàhiếu.NhưngPhậtTửvẫncóýmuốnthôntính.Bởivậy,PhậtTửkhẩntrươngchuẩnbịlựclượngchờcơhộihànhđộng.

NămTânMăo(571),PhậtTửphảntrắc,bấtngờđemquânđánhTriệuViệtVương.VÌkhôngpḥngbịTriệuViệtVươngthuachạyđếncửabiểnĐạiNha,cùngđườnggieomìnhxuốngbiểntựvẫn.

Dânđălậpmiếuthờtạinơiôngmất.NămTrùngHưngthứnhất(1285),vuaTrầnNhânTôngsáchphonglàMinhĐạoHoàngĐế.NămTrùngThôngthứ4,vuabanthêmhaichữ"Khaicơ".NămLongHưngthứ21(1313)đờiTrầnAnhTông,vuabanthêmbốnchữ:"ThánhLiệtThầnVũ".

HậuLýNamĐế(571-602)

ĐánhthắngTriệuViệtVương,LýPhậtTửxưngđếhiệu,đóngđôởPhongChâu,saiLýĐạiQuyềngiữLongBiênvàLýPhổĐịnhgiữÔDiên.

TronglúcLýPhậtTửlàmvuaởNamViệtthìvuaVănĐếnhàTùyđãdẹpyênNam-BắcTriều,thốngnhấtnướcTrungHoa,quygiangsơnvềmộtmối.NămNhâmTuất(602)vuaTùysaidanhtướngLưuPhươngđemđạibinhsangđánhNamViệt.Trướckhixuấtquân,LưuPhươngsaingườitâmphúcsangdụLýPhậtTửvềhàng,nếukhônghắnsẽlàmcỏdânViệt,LýPhậtTửsợthếkhôngđịchnổibènxinvềhàng.

5.NHÀTÙYĐƯỜNGVÀCÁCCUỘCKHỞINGHĨA(603-939)

NhàTùyĐường

DoLýPhậtTửsớmđầuhàng,nhàTùy(589-617)đăthôntínhGiaoChâudễdàng,chiaGiaoChâuthành3quận:GiaoChỉ(BắcBộ),CửuChân(ThanhHoá),NhậtNam(NghệTĩnh).TrụsởquậnGiaoChỉđượcdờitừLongBiên(HàBắc)vềTốngBình(HàNội).NhưngnhàTuỳlàmvuađược28năm,nhàĐườngkếnghiệptrịvìTrungQuốc.

NămTânTị(621)vuaCaoTổnhàĐườngsaiĐạiTổngQuảnsangcaitrịGiaoChâu.ĐếnnămKỷMăo(671)vuaCaoTôngnhàĐườngchiađấtGiaoChâulàm12châu,59huyện.Dướihuyệnlàhươngvàxă.Tiểuhươngcótừ70-150hộ.Đạihươngtừ160-500hộ.Tiểuxăcótừ10-30hộ.Đạixătừ40-60hộ.ỞmiềnnúinhàĐườngđặtcácchâu"kimi"(ràngbuộclỏnglẻo)vàđặtAnNamđôhộphủ.NướctagọilàAnNamkhởiđầutừđấy.

AnNamđôhộphủquản41châu"Kimi"(vùngViệtBắcdântộcTàyNùngnămTânHợi(711)nhàĐườnglậpPhongChâuđôđốcphủ(SơnTây-HưngHoávàcácdântộcThái,TàyvàTạngMiến)vàHoanChâuđôđốcphủ(vùngNghệTĩnhvàđấtLụcLạp-BắcTrườngSơngiápLào),ÁiChâu(vùngThanhHoá).ĐứngđầuAnNamđôhộphủlàviên"đôhộ"hoặc"kinhlượcsứ".

ViệcchianhỏcơquancaitrịkhiếnchonhàĐườngkhốngchếđấtAnNammộtcáchchặtchẽhơn.TuyvậytrongsuốtbathếkỉnhàĐườngthốngtrị,nhândânvẫnkhôngngừngnổidậydànhđộclập.Đăcónhiềucuộckhởinghĩanổra:LýTựTiên,ĐinhKiến(687),MaiThúcLoan(722),PhùngHưng(766-791),DươngThanh(819-820)...

MaiHắcĐế(722)

NămNhâmTuất(722)đờivuaHuyềnTôngnhàĐường,ởHoanChâunổracuộckhởinghĩacủaMaiThúcLoan.MaiThúcLoanquêởMaiPhụ(ThạchHà,HàTĩnh).Khôngaicònnhớnămsinhngàymấtcủaông.Chỉbiếtrằng,thuởnhỏnhàMaiThúcLoannghèolắm,mẹphảiđilàmmướnchonhàgiàuvàkiếmcủinuôicon.Đãthế,cậubélạichịutiếngxấulàconkhôngcha(SáchThiênNamNgũLụcchépmẹMaiThúcLoanđếnxemnấumuốibịmộtlànkhóimuốingũsắcbaolấymìnhmàcóthai)vànướcdađensạmxấuxí.NhưngMaiThúcLoancũngsớmbộclộthiêntưthôngminh,sángýkìlạvàcósứckhoẻtuyệtvời.

Lớnlên,MaiThúcLoanphảilàmlụng,lotoangiúpmẹđủviệc.Chúbéhếtđilàmmướnchobọnhàophúlạitheomẹvàorừngkiếmcủi.Rồimộttainạnkhủngkhiếpdiễnragiữabuổihaimẹconđikiếmcủitrongrừngsâu.Khinghetiếngkêuthétcủamẹ,kịpđếnthìmẹđãchếtgụcbênvùngmáucạnhmộconhỗlớnđanggầmgừ,quầnđảocắnxémanrợ.Hờncămngúttrời,MaiThúcloanxôngvàođánhnhauvớimãnhthú,buộcconvậtđangsaymồi,hungtợnphảibỏchạy.Từđó,MaiThúcLoansốngcuộcđờimồcôi,càythuêởmướnchocáchộtronglàng.Nhànghèo,MaiThúcLoankhôngđượchọchànhmàchỉhọclỏmđểbiếtchữ,hiềunghĩasách.

Lớnlên,MaiThúcLoanlàmộtchàngtraicósứckhoẻphithường.ThúcLoanlàđôvậtlừngdanh,từngăngiảicạn(Khôngaidámvàothiđấu)ởnhiềunơi.

Theophườngsănhọchỏirồitrởthànhthợsănlànhnghề,nhiềulầnThúcLoangiếtđượcchúasơnlâmkhiếndântrongvùngkhâmphục.Vìvậy,mọingườisuytônMaiThúcLoanlàmchức"Đầuphu",thủlĩnhquânsựđịaphươngcủalàng.

ChâuLoanngàyấyluônbịgiặcChàVà(Gia-va),CônLôn(MãLai)cướpphá,nhấtlàáchđôhộtànbạocủanhàĐường,làmchonhândânvôcùngcựckhổ.Đặcbiệt,nạncống"quảlệchi"(quảvải)làmộtgánhnặngkhôncùngđốivớinhândânHoanChâu.Nguyêndo,ởTrườngAn,vuaĐườngcómột

nàngáiphi,thườnggọilàDươngQuýPhinhansắctuyệtvờimàtínhtìnhcũngthậtthấtthường.DươngQuýPhithíchănquảlệchixinhxắn,chỉởAnNammớicó.

MùavảinămNhâmNgọ(722),MaiThúcLoancùngđoànphuphảigánhvảiđinộpcống.Đoànngườigánhvảiđầmđìamồhôimàvẫnphảilêtừngbướctrênđường.Gầntrưa,MaiThúcLoanchomọingườinghỉchânởbênrừng.Cáikhátcháycổhànhhạđoànphu.Mộtdânphucótuổibứtlấymộtquảvảiănchođỡkhát.QuảvảichưakịpđưalênmiệngđãbịmộttênlínhĐườngđiáptảixôngtới,vungcánmãtấuđánhvàođầu.KhitênlínhĐườnglầnnữađịnhđánhônggià,thìhắnđãbịđánhchếttươi.Sựviệcxảyranhanhnhưchớp.Bọngiặccậycóbinhkhíhòhétvungđao,kiếmxôngvàoMaiThúcLoan.NhưngnhữngngườidânphutheolệnhMaiThúcLoan,đãrútđoàngánhchốnglại.Lũgiặckhôngđịchnổiđoàndânphuđềuphảiđềntội.ĐánhtanlũgiặcĐườngtrongmộtcơnphẫnnộ,MaiThúcLoanlậptứckhởibùngkhíthếvụbạođộngthànhmộtcuộcdấynghĩa.

Vịthủlĩnhtrẻđượctônthànhvịanhhùng,đãhiệutriệutrămhọhưởngứngnghĩalớnvàchọnRúĐụn,còngọilàHùngSơnlàmcăncứ.Khôngđểchogiặcrảnhtay,MaiThúcLoanquyếtđịnhraquântrước,đánhthẳngvàoChâuTrị(Nơiđặtbộmáyđôhộcủamộtchâu)mởrộngđịabànHoanChâuchocuộckhởinghĩa.MaiThúcLoanpháthịchkểtộigiặcĐườngvàkêugọingườiViệtđứnglêngìngiữnonsông.TừcăncứHùngSơn,MaiThúcLoanmởrộngđịabàn,xâythànhVạnAnvớiquymôcủamộtkinhthành.TừđâyMaiThúcloantìmcáchliênkếtvớicácthủlĩnhvànhândâncácchâumiềnnúi,vớiChampađểcóthêmlựclượngchốngquânĐường.Trướckhitiếnđánhphủđôhộ,ngoàiGiaoChâu,MaiThúcLoanđượcnhândântônphonglênngôihoàngđếgọilàMaiHắcĐế(vuađenhọMai).Và,chỉtrongmộttrậnácchiến,MaiThúcLoanđãchiếmđượcphủthànhTốngBình(HàNội),đuổitêntrùmđôhộQuáchSởKháchtháochạyvềnước,lấylạigiangsơn.ĐấtnướctađượcgiảiphóngnhândânkhắpnơináonứctheoMaiHắcĐế,lựclượngnghĩaquântớihàngchụcvạnngười.

NhưnglúcnàynhàĐườngcònmạnh.VuaĐườnghuyđộng10vạnquânồạttheođườnghiểmđánhậpvàothànhVạnAn.Khôngđươngnổiđộiquânhunghãn,MaiHắcĐếphảirútvàorừng,saubịốmrồimất.Nghĩaquântanvỡ.Quânđườngtànsátnhândântavôcùngdãman,xácngườichếtđắpthànhgòcao.TộiáctầytrờinàycủagiặcchỉlàmtăngthêmlòngcămthùcủanhândânnướcViệt.

NhândânnhớơnMaiHắcĐế,lậpđềnthờ,đềthơcatụngngườianhhùng:

HùngcứHoanChâuđấtmộtvùng

VạnAnthànhlũykhóihươngxông

BốnphươngMaiĐếlừnguyđức

TrămtrậnLýĐườngphụcvõcông(vuaĐườnghọLýnênởđâygọilàLýĐường)

Đườngđicốngvảitừđâydứt

Dânnướcđờiđờihưởngphúcchung(NguyênvănchữHánChéptrongtậpTiếnchânbảoluântânkinh)

PhùngHưng-BốCáiĐạiVương(761-802)

NămĐinhMùi(767)quyềnthốngtrịcủanhàĐườngtrênđấtViệtbắtđầusuyyếu.NămĐạiLịchthứhaiđờiĐườngĐạitôngcógiặcCônLônvàChàVàvàoquấynhiễu.QuankinhlượcsứnhàĐườnglàTrươngBáNghichỉcònbiếtgiữthànhchờcứuviện.VuaĐườngsaiCaoChínhBìnhđemquânsangđánhtangiặcởCửuChân,sauđóyđượcgiữchứcđôhộAnNam.CaoChínhBìnhỷthếrasứctànsát,cướpbóc,võvétcủacảicủadânta,khiếnngườingườiđềucămgiận.NhâncơhộiđóPhùngHưngcùnghaiemlàPhùngHảivàPhùngDĩnhhiệutriệudânViệtnổilênchốnglạinhàĐường.

PhùngHưngxuấtthântừdòngdõicựtộc,hàotrưởngđấtĐườngLâm(BaVÌ,HàNội).BốcủaPhùngHưnglàPhùngHạpKhanh,mộtngườihiềntàiđứcđộ,từngthamgiakhởinghĩacủaMaiThúcLoan.Sauđóôngtrởvềquê,chíthúlàmăntrởnêngiàucó,nuôitrongnhàhàngngànnôt.PhùngHạpKhanhcómộtngườivợhọSử,mộtlầnsinh3.PhùngHưngkhôingô,khácthường,trong3anhemPhùngHưngcósứkhoẻvàkhípháchđặcbiệt.Ôngđượcsửsáchvànhândântruyềntụngvềtàiđánhtrâu,giếthổởđấtĐườngLâm.Kểrằngcólầnôngđánhđược2contrâumộngđanghúcnhau.Lầnkhác,bằngmưukế,ôngđươngđầuvớiconhỗdữkhéttiếngtrongvùng,giếtchếtmănhthú,trừđượchoạchodân.VÌđượcdânsẵnlòngmếnphụcnênkhiPhùngHưngtrươngcờdấynghĩamưuviệclớn,nhândântheovềđông.Chỉtrongmộtthờigianngắn,nghĩaquânlêntớivàivạnngười.QuângiặcởchâuĐườngLâmvàcácvùngphụcậnkhôngđươngnổinhữngcuộccôngphásấmsétphảitháochạy.PhùngHưngxưnglàĐôQuân,PhùngHảixưnglàĐôBảo,PhùngDĩnhxưnglàĐôTổngchiaquânđitrấngiữnhữngvùnghiểmyếu.CaoChínhBìnhđemquânđiđànápnhưngchưaphânthắngbại.Khitiếncông,khithếthủ,cuộcchiếndiễnrahơn20năm.NămTânMùi(791),PhùngHưngcùngcáctướngPhùngHải,PhùngDĩnh,ĐỗAnhHàn,BồPháCầnchiaralàm5đạobấtngờvâyđánhthànhTốngBình.CaoChínhBìnhđem4vạnquânranghênhchiến.Sau7ngàyđêmxungsát,quângiặcnúngthếphảirútvàothànhcốthủ.NghĩaquânPhùngHưngthừathắngḥreobủavâykhắp4mặtthành.Thấyquânmìnhbịchếtnhiều,CaoChínhBìnhlosợphátốmrồichết.PhùngHưngchiếmlĩnhthànhTrì,vàophủđôhộđiềukhiểnviệcnướcđược7nămthìmất.ContrailàPhùngAnlênnốingôi,thểtheolòngáimộcủanhândântônhiệuchalàBốCáiĐạiVương(Chalàbố,mẹlàcái,nghĩalàtônPhùngHưnglàmchamẹ).PhùngAnnốinghiệpđượchainămthìbịvuaĐườngcửTriệuXươngđemquânsangđánhbại.

PhùngHưngmấtnhưngnhândânkhôngnguôitiếcnhớông.Truyềnthuyếtdângiankể:PhùngHưngrấthiểnlinh.Ôngthườnghiệnhìnhgiúpdânlúchoạnnạn.Dânlàngcholàlinhứng,lậpmiếuđểthờtựtạiĐườngLâm.Saunày,PhùngHưngcũnghiểnlinhgiúpNgôQuyềnđánhthắnggiặcởsôngBạchĐằng.VÌvậy,NgôQuyềncholậpđềnthờôngrấtlớn.ỞQuảngBá(HàNội),TriềuKhúc(HàSơnBình).ởĐạiỨng,PhươngTrung,HoạchAn(ThanhOai,HàSơnBình)v.v...đềucóđềnthờông.

HọKhúcDấyNghiệp-KhúcThừaDụ(906-907)

SaukhiđánhbạiPhùngAn,bọnquanlạinhàĐườngsangcaitrịGiaoChâucàngthamtàn,độcácnênlòngdânchấtchứaoánthù.Chúngchỉnghĩđếnviệcvõvétcủacảichonhiềunên2lầngiặcNamChiếusangđánh,giếthơn15vạndânGiaoChâu,quanquânnhàĐườngđềubỏchạy.

NămGiápThân(864)CaoBiềnđemđạibinhsangđánhmớiđuổiđượcgiặcNamChiếu.VuaĐườngđổiAnNamlàmTĩnhHải,phongCaoBiềnlàmtiếtđôsứ.CaoBiềnchođắpthànhĐạiLaởbờsôngTôLịch,chỉnhđốnmọiviệc.SửchépCaoBiềndùngphépphùthủykhiếnthiênlôiphánhữngtháchghềnhởcácsôngđểchothuyềnbèđiđược.Tụclạitruyềnrằng,CaoBiềnthấyGiaoChâutalắmđấtđếvương,bènchophánhữngnơisơnthủyhữutình,cốttriệtlongmạch.

NămĐinhMão(907)nhàĐườngmấtngôi,nhàHậuLương,HậuĐường,HậuTấn,HậuHán,HậuChutranhnhaulàmvua,mỗinhàmấynăm,gọilàđờingũquýhayngũđại.

Nhâncơhộiấy,ởGiaoChâucóKhúcThừaDụquêởCụcBồ(NinhThanh,HảiHưng),làmộthọlớnnổidậylãnhđạonhândânGiaoChâu,khôiphụcquyềntựchủcủađấtnước.KhúcThừaDụvốnlàmộthàophú,tínhkhoanhoà,haythươngngười,đượcdânchúngkínhphục.Năm1905,KhúcThừaDụmộquântiếncôngthànhTốngBình(HàNội)đuổigiặcvềnướcrồitựxưnglàTiếtđộsứ.Thếcùng,nhàĐườngbuộcphảicôngnhậnKhúcThừaDụlàngườiđứngđầuđấtViệt.Ngày7tháng2nămBínhDần(906),vuaĐườngphongchoôngTĩnhHảiquậnTiếtĐộSứtướcChốngbìnhdươngsự.KhúcThừaDụlàngườimởđầucáchứngxửkhônkhéovớibonphongkiếnphươngBắc:"Độclậpthậtsự,thầnphụcdanhnghĩa".Vềhìnhthứcvẫngiữnguyêncáchtổchứccủachínhquyềnđôhộnhưngthựcchấtchínhquyềnấylàchínhquyềntựchủ.TấtcảbọnquanlạiphươngBắcbịbãibỏ,thaybằngngườiViệt.KhúcThừaDụphongchoconlàKhúcHạochức:"TĩnhHảihànhquânTưmãquyền

chilưuhậu",chứcvụchỉhuyquânđộivàsẽthaythếcha.

KhúcThừaDụlàmtiếtđộsứđượcnonmộtnămthìmấtngày23tháng7nămĐinhMão(907),giaoquyềnlạichoconlàKhúcHạo.

KhúcHạo(907-917)

GiốngnhưnhàĐường,nhàHậuLươngcũngbuộcphảicôngnhậnKhúcHạolàm"AnNamđôhộsuytiếtđộsứ".Nốinghiệpcha,KhúcHạođềranhiềucảicáchquantrọngnhằmxâydựngmộtnềntảngđộclập,thốngnhấtcủadântộc.KhúcHạochiacảnướcthành5cấphànhchính:lộ,phủ,châu,giáp,xã.GiápvàxãlàcấphànhchínhcơsởlầnđầutiênđượcđặtravớiQuảnGiápvàphótưgiáp(cấpgiáp).ChánhlệnhtrưởngvàTálệnhtrưởng(cấpxã).Cảnướclúcđócó314giáp.SuốtthờiBắcthuộc,chưalúcnàobọnđôhộnắmđượccáctổchứccơsởấy.CóthểxemKhúcHạolàngườiđầutiênxâydựngđượchệthốngchínhquyềnthốngnhấttừtrungươngđếnđịaphương.

KhúcHạocònsửađổilạichếđộtiềntô,thuếmávàhọcdịchnặngnềcủathờiBắcthuộc.SáchViệtsửthônggiámcươngmụcđãtómtắtviệclàmcủaKhúcHạonhưsau:"Bìnhquânthuếruộng,thabỏlựcdịch,lậpsổhộkhẩu,kêrõquêquán,giaochogiáptrưởng(quảngiáp)trôngcoi,chínhsựcốtchuộngkhoandung,giảndị,nhândânđềuđượcyênvui".

CùngthờigiannàyLưuẨnởQuảngChâuđóngphủtrịởPhiênNgungđược4nămthìmất.EmlàLưuCunglênthay.Đượcítlâu,nhândânbấtbìnhvớinhàHậuLương,LưuCungtựxưngđế,đặtquốchiệulàĐạiViệt.ĐếnnămĐinhSửu(917)cảiquốchiệulàNamHán.

KhúcThừaMỹ(917-923)

NămĐinhSửu(917)KhúcHạomất,truyềnngôilạichoconlàKhúcThừaMỹ.KhúcThừaMỹnhậnchứcTiếtđộsứcủanhàLương,chứkhôngthầnphụcnhàNamHán.VuaNamHánmuốnbànhtrướnglãnhthổnhâncơhộiấy(923)saitướnglàLýKhắcChínhđemquânsangbắtđượcKhúcThừaMỹrồisaiLýTiếnsanglàmthứsửcùngLýKhắcChínhgiữGiaoChâu.

HọDươngKhôiPhụcQuyềnTựChủ-DươngĐìnhNghệVàKiềuCôngTiễn

NămTânMão(931),DươngĐìnhNghệ,mộttướngcủaKhúcHạoởđấtÁiChâu(ThanhHoá),mộquânđánhđuổiLýKhắcChínhvàLýTiến,chiếmthànhĐạiLa,tựxưnglàmtiếtđộsứ.Được6năm,DươngĐìnhNghệbịngườinhatướnglàKiềuCôngTiễn,hàotướngđấtPhongChâugiếthạiđểđoạtchứcTiếtđộsứ.NềnđộclậpmớigiànhđượcsauđêmtrườngBắcthuộclạibịđedọa.

ThấythảynhândânGiaoChâuđềucămgiận,muốntrừtênphảnphúcđểtrừhậuhọa,KiềuCôngTiễnvộichongườisangcầucứuchúaNamHán.

TriềuNgô(939-965)NgôQuyềnPháQuânNamHán(897-944)

NgôQuyềnlàbộtướngcủaDươngĐìnhNghệsinhngày12tháng3nămĐinhTỵ(897)ởĐườngLâm(BaVÌ,HàNội).ChaNgôQuyềnlàNgôMân,mộthàotrưởngcótài.Lớnlêntrênquêhươngcótruyềnthốngbấtkhuất,nơisảnsinhvànuôidưỡngngườianhhùngdântộcPhùngHưng,NgôQuyềnsớmtỏrõchíkhíphithườnghiếmthấy.Vốnthôngminh,cóthânthểcườngtráng,lạithườngxuyênluyệntậpvõnghệnêntiếngtămNgôQuyềnlanrộngcảmộtvùng.SáchĐạiViệtsửkýtoànthưmôtảNgôQuyền"vẻkhôingô,mắtsángnhưchớp,dángđinhưcọp,cótrídũng,sứccóthểnhấcvạc,giơcao".VÌcótàinênDươngĐìnhNghệgiaochoNgôQuyềncaiquảnđấtÁiChâuvàgảcongáicho.Trong5năm(934-938),NgôQuyềnđăđemlạiyênvuichođấtÁiChâu,tỏrõlàmộtngườicótàiđức.

KhiDươngĐìnhNghệbịKiềuCôngTiễngiếthại,vàvuaNamHánlàLưuCungchoconlàVạnvươngHoàngThaođemquânsangxâmlượcnướcta,NgôQuyềnđănhanhchóngtậphợplựclượng

đểtrừnộiphản,diệtngoạixâm.TừnghâmmộtàiđứccủaNgôQuyền,hàotrưởngtừnhiềunơiđembinhvềvớiNgôQuyền

ĐầumùađôngnămMậuTuất(938),NgôQuyềnđemquânvượtquađèoBaDội,tiếnnhưvũbăovàoĐạiLa,bắtgiếttênnộiphảnKiềuCôngTiễn,bêuđầuhắntrướccổngthành.Thùtrong,đădiệtxong,NgôQuyềnrảnhtayđốiphóvớigiặcngoài.

Đemquânxâmlượcnướcta,chưabiếtthắngbạirasao,LưuCungđăvộiphongchocontướcGiaovương(tướcvươngđấtGiaoChỉ).LưuCungcònđíchthânđốcquânrađóngởtrấnHảiMônđểsẵnsàngchiviện.

Đểchốnglạigiặcmạnh,NgôQuyềnđưarakếhoạchđộcđáo.Ôngchobốtrímộttrậnđịacọcnhọnbịtsắtcắmxuốnglòng.Khinướctriềulênôngchodụthuyềngiặcvàobêntronghàngcọc,đợikhithủytriềuxuốngsẽdốctoànsứctiêudiệtđịchbằngmộttrậnquyếtchiếnnhanhgọn.

Tháng12nămMậuTuất(938)cácchiếnthuyềncủagiặchùnghổvượtbiểntiếnvàosôngBạchĐằng.ChúngnghênhngangtrànvàotrậnđịamaiphụccủaNgôQuyền.Bịđánhbấtngờnênchỉtrongmộtthờigianrấtngắnthuyềngiặcbịđắmgầnhết,quângiặcbịchếtquánửa,máuchảyloangđỏkhúcsông,HoàngThaocũngbịđâmchếttạitrận.TinthấttrậnởBạchĐằngcùngvớitinHoàngThaobịgiếtkhiếnvuaNamHánkinhhoàngphảikhóclên,thunhặttànquânrútchạy.VuaNamHántrướctênlàNhamsauđổilàThiệp,rồisauđó"vìcórồngtrắnghiệnlên"nênđổilàCung.Bịthấttrận,vuaNamHánchotênCunglàxấuvàđổisangtênkháclàYểm,tứcLưuYểm.

Sauchiếnthắng,NgôQuyềnxưngvương,băibỏchứcTiếtđộsứ,đóngđôởCổLoa(HàNội).Đểcủngcốtrậttựtriềuchính,NgôQuyềnđặtracácchứcquanvănvõ,quyđịnhnghilễtrongtriều.Đángtiếc,thờitạingôicủaNgôQuyềnquángắnngủi,chỉđược6năm(939-944)thìmất,thọ47tuổi.

DươngTamKha:

Thờitrẻ,NgôQuyềnlấycongáiDươngĐìnhNghệ.KhiNgôQuyềnlênngôivua,DươngThịđượclậplàmhoànghậu.Khisắpmất,NgôVươngủythácconlàNgôXươngNgậpchoDươngTamKhalàemDươngHậu.Lợidụngcháucònnhỏ,DươngTamKhacướpngôicủacháu,tựxưnglàBìnhVương.NgôXươngNgậpthấybiến,chạytrốnsangNamSách(HảiDương)vàoẩnởnhàPhạmLệnhCông.DươngTamKhasaiquânđiđuổibắt,PhạmLệnhCôngđemXươngNgậptrốntrongnúi.DươngTamKhabắtemXươngNgậplàNgôXươngVănnuôilàmconnuôi.

NămCanhTuất(905)nhâncóloạnởSơnTây,DươngTamKhasaiNgôXươngVăncùngtướngDươngCátLợivàĐỗCảnhThạcđemquânđiđánh.ĐếnTừLiêm,NgôXươngVănmưuvớihaitướngđemquântrởvềbắtDươngTamKha.NgôXươngVănnghĩtìnhcậucháukhôngnỡgiếtchỉgiángTamKhaxuốnglàmTrươngDươngcông.

HậuNgôVương(950-965)

NgôXươngVăngạtbỏDươngTamKhaxưnglàNamTấnVươngvàsaingườitâmphúcđiđónanhlàNgôXươngNgậpvềcùngtrôngcoiviệcnước.NgôXươngNgậpxưnglàThiênSáchvương.Cảhaianhemđềulàvua,sửgọilàHậuNgôvương.

Làmvuađượcítlâu,ThiênSáchvươngnghĩcáchtrừNamTấnvươngđểmộtmìnhlàmvua.ÂmmưuđóchưakịpthihànhthìnămGiápDần(954)ThiênSáchvươngmất.

Đếnlúcnày,thìlựcnhàNgôngàymộtsuyyếu,thổhàocácnơixưnglàsứquânrasứcchốngđốibuộcNamTấnvươngphảithânchinhđiđánhdẹp.NămẤtSửu(965),trongmộttrậngiaochiếnởTháiBình,NamTấnVươngkhôngmaybịbắnchết,làmvuađược15năm.ConThiênSáchvươnglàNgôXươngXínốinghiệplênlàmvuavềgiữđấtBìnhKiều.

Nhưvậy,triềuNgôbắtđầutừNgôQuyền,quaNgôXươngNgập,NgôXươngVănđếnNgôXươngXí,truyềnđược3đời,kéodài26năm.ĐếnNgôXươngXítrongnướccócảthảy12sứquân,gâyraloạnlạcnồidanấuthịtkéodàihơn20năm.12sứquânđólà:

1.NgôXươngXí,giữBìnhKiều(KhoáiChâu,HưngYên)

2.ĐỗCảnhThạcgiữĐỗĐộngGiang(ThanhOai,HàĐông)

3.TrầnLãmgiữBôHảiKhẩu(KỳBố,TháiBình)

4.KiềuCôngHãngiữPhongChâu(Bạchhạc,VĩnhPhú)

5.NguyễnKhoangiữTamĐái(VĩnhTường,VĩnhPhú)

6.NgôNhậtKhánhgiữĐườngLâm(PhúcThọ,SơnTây)

7.LýKhêgiữSiêuLoại(ThuậnThành,HàBắc)

8.NguyễnThủTiệpgiữTiênDu(HàBắc)

9.LữĐườnggiữTếGiang(VănGiang,HảiDương)

10.NguyễnSiêugiữTâyPhùLiệt(ThanhTrì,HàĐông)

11.KiềuThuậngiữHởiHồ(CẩmKhê,SơnTây)

12.PhạmBạchHổgiữđằngChâu(HưngYên)

Nhữngsứquânấycứđánhlẫnnhau,nhằmbànhtrướngthếlựckhiếnchonhândânvôcùngkhổsở.Vềsau,ĐinhBộLĩnhởHoaLưdẹploạn12sứquân,quygiangsơnvềmộtmối,lậpnêncơnghiệpnhàĐinh.

6.TRIỀUĐINHVÀSỰNGHIỆPTHỐNGNHẤTNƯỚCNHÀ

ĐinhTiênHoàng(968-980)

ĐinhBộLĩnhngườiđộngHoaLư,ChâuĐạiHoàng(HoaLư,NinhBình),conĐinhCôngTrứ,mộtnhatướngcủaDươngĐìnhNghệgiữchứcthứsửChâuHoan.ĐinhCôngTrứmấtsớm,BộLĩnhtheomẹvềquêở,thườngđichơivớitrẻchăntrâu,bắtchúngkhoanhtaylàmkiệuđểngồichochúngrướcvàlấybônglaulàmcờbàytrậnđánhnhau.

Lớnlên,nhờthôngminh,cókhípháchlạicótàithaolượcnênkhiĐinhBộLĩnhdựngcờdấynghĩamonglậpnghiệplớn,dânlàngtheoôngrấtđông.Nhưngvìbấthoàvớichú,BộLĩnhcùngvớiconlàĐinhLiễnsangởvớisứquânTrầnMinhCôngởBồHảiKhẩu(KiếnXương,TháiBình).ThấyBộLĩnhlàngườikhôingô,cóchíkhí,MinhCôngtraochoBộLĩnhgiữbinhquyền.KhiTrầnMinhCôngquađời,BộLĩnhđemquânvềgiữHoaLư,chiêumộhàokiệt,hùngcứmộtphương.NămTânHợi(951)đờihậuNgôVương,NamTấnvươngcùngThiênSáchvươngđemquânđếnđánhnhưngcảhaiđềuđạibạiphảirútquânvề.ĐếnkhinhàNgômất,ĐinhBộLĩnhdụhàngđượccácsứquânNgôNhậtKhánh,NgôXươngXí,pháđượcĐỗĐộngcủaNguyễnCảnhThạc.Từđó,ĐinhBộLĩnhđánhđâuđượcđấy,đượctônlàVạnThắngVương.Chỉtrongmộtnăm,ĐinhBộLĩnhđãbìnhđượccácsứquân,lậpthànhnghiệpđế.

NămMậuThìn(968)VạnThắngvươnglênngôiHoàngđếlấyhiệulàTiênHoàngđế,đặtquốchiệulàĐạiCổViệt,đóngđôởHoaLư.ĐinhTiênHoàngxâycungđiện,chếtriềunghi,địnhphẩmhàmquanvăn,quanvõ,phongchoNguyễnBặclàĐinhQuốccông,LêHoànlàmThậpĐạotướngquân(tổngchỉhuyquânđội)vàphongchoconlàĐinhLiễnlàmNamViệtvương.

Vềngoạigiao,đểtránhcuộcđụngđộvớinhàTốngnămNhâmThân(972),ĐinhTiênHoàngsaiconlàĐinhLiễnmangđồvậtsangcống.VuanhàTốngsaisứsangphongchoTiênHoànglàmGiaoChỉquậnvươngvàphongchoNamViệtvươngĐinhLiễnlàmTĩnhHảiquânTiếtđộsứAnNamđôhộ.

TừđónướctagiữlệsangtriềucốngphươngBắc.ĐinhTiênHoàngđãdẹpxongloạn12sứquân.Nhưngnhìnchungnhiềunơivẫnchưatuântheoluậtlệcủatriềuđình.Bởivậy,đểrănđekẻphảnloạn,ĐinhTiênHoàngđặtvạcdầuởtrướcđiện,nuôihổbáoởtrongvườn,tuyêncáorằngaiphạmtộithìbỏvạcdầuhoặcchohổbáoănthịt.Dùchưaphảidùnghìnhphạtấynhưngmọingườisợoai,phépnướcđượctuânthủ.

NhưngrồiĐinhTiênHoàngphạmsailầmbỏtrưởnglậpấu,choconútlàHạngLanglàmtháitử.ContrưởnglàNamViệtvươngĐinhLiễnđãtheoTiênHoàngđitrậnmạctừthuởhànvi,khôngđượckếvị,tứcgiận,saingườigiếtHạngLangđi.Hoạloạngâynênngaytronghoàngtộc.

NămKỷMão(979)ĐinhTiênHoàngvàNamViệtvươngĐinhLiễnbịtênĐỗThíchgiếtchết.ĐỗThíchtrướclàmlại,đêmnằmmơthấysaorơivàomồm,tưởnglàđiềmbáođượclàmvuabènđịnhbụngsáthạiminhchủ.MộthômĐỗThíchthấyvuaĐinhsayrượunằmtrongcungbènlẻnvàosáthạirồitìmgiếtnốtconcảlàĐinhLiễn.TriềuthầntìmbắtđượcĐỗThíchđemxửtộivàtônVệvươngĐinhToànlênlàmvua.

ĐinhTiênHoànglàmvuađược12năm,thọ56tuổi.

PhếĐế(979-980)

ĐinhTiênHoàngcó3ngườicontrai:ĐinhLiễn,ĐinhToàn(cósáchgọilàĐinhTuệ)vàĐinhHạngLang.ĐinhLiễn,vàĐinhHạngLangđăchết,mặcnhiênĐinhToànkếnghiệpngôivua.CácđạithầnĐinhĐiền,NguyễnBặcthấyvuacònnhỏquyềnbínhnằmcảtrongtayThậpđạotướngquânLêHoàn,lạingheLêHoàntưthôngvớiDươngTháiHậu(DươngVânNga)nêncửbinhmãđếnđánh,nhưngbị

LêHoàngiếtsạch.Giữalúcấy,nhàTốngnghetinTiênHoàngmất,cácđạithầnnướcViệtphânliệt,tranhchấpgaygắt,cónguycơnộichiến,muốnthừakếsanglấynướcta,mớihộiđạibinhởgầnbiêngiới.LêHoànsaiPhạmCựLượnglàmđạitướngđembinhđichốnggiữ.Trướclúctiếnquân,PhạmCựLượnghọpcảquânsĩlạiởtrongđiệnnóirằng:

-Bâygiờquânđịchsắpvàocơimàvuathìcònbé,lấyaimàthưởngphạtchochúngta.Dẫuchúngtacóhếtsứclậpđượcchútcôngnàothìrồiaibiếtcho?ChẳngbằngnaytatônThậpđạotướngquânlênlàmvuarồirađánhcũngchưamuộn.

Quânsĩnghenóiđềuhôvạntuế.

DươngVânNgathayconcầmquyềntrịnướccũngthấyrõchỉcóThậpđạotướngquânLêHoànlàngườicókhảnănggỡrốiđượctìnhhìnhnghiêmtrọngcầnkíplúcnày.Huốngchiýchíquânđộicũngmuốntônngườichỉhuycủahọlênngôitốithượng,thaychovịvua6tuổilàconDươngVânNga.Bởivậy,DươngVânNgađălấychiếclongbàochoànglênvaiLêHoàntrongtiếnghôreodậytrờicủaquânsĩ,tỏýnhườngngôicủaDươngVânNgatronghoàncảnhấy,đăbiểuhiệntháiđộchínhtrịsángsuốtcủamộtngườicókhốióclớn,thứcthời,xứngđángđượccoilàanhhùng.

ĐinhToànchỉlàmvuađược8tháng,sửgọilàPhếĐếrồitồntạivớitướcvương(Vệvương)cómặttrongtriềuđìnhTiềnLê20năm.NămTânSửu(1001)trongdịpcùngvuaLêĐạiHành(LêHoàn)đidẹploạnCửLongthuộcvùngCẩmThủy,ThanhHoá,ĐinhToànbịtrúngtênhysinhtrênchiếnthuyềnvàotuổi27.

NhưvậytriềuĐinhlàmvuađược2đời,cảthảy14năm.LêHoànlênlàmvua,DươngVânNgatrởthànhHoànghậu.

7.NHÀTIỀNLÊ(980-1009)

LêĐạiHành(980-1005)

LêHoànsinhnăm(941)ởXuânLập,ThọXuân,ThanhHoátrongmộtgiađìnhngèokhổ"bốdỡđó,mẹxóchùa".ChalàLêMịch,mẹlàĐặngThịSenđềulầnlượtquađờikhiLêHoàncònnhỏtuổi.Bởivậy,cũngngaytừbé,LêHoànphảilàmconnuôichomộtvịquannhỏ,ngườicùnghọ.

Lớnlên,LêHoànđitheoNamViệtvươngĐinhLiễn.Dùchỉlàlínhthườngnhưngchídũngkhácthường,tínhtìnhphóngkhoángnênđượcchaconĐinhBộLĩnhyêumến.Trongcôngcuộcđánhdẹpcácsứquân,LêHoàntỏrõlàngườicótàinênđượcĐinhBộLĩnhgiaochotrôngcoi2000binhsĩ.Đếnkhidẹpyêncácsứquân,thốngnhấtđấtnước,lậpnêncơnghiệpnhàĐinh,LêHoànđượcphongchứcThậpđạotướngquân,Điệntiềnđôchỉhuysứ(tổngchỉhuyquânđộikiêmchỉhuyđộiquâncấmvệ)củatriềuđìnhHoaLư:LúcnàyLêHoànvừatròn30tuổi.

Tháng10nămKỷMăo(979),chaconĐinhTiênHoàngbịĐỗThíchgiếthại,ĐinhToàn6tuổilênngôivua,LêHoànlàmnhiếpchính,trongmộttìnhthếđầykhókhăn.CácđạithầnĐinhĐiền,NguyễnBặc,PhạmHạpnổiloạnnhưngđăbịLêHoàndẹptan.NgôNhậtKhánh,phòmănhàĐinh,bỏtrốnvàoNamrướcvuaChampacùnghơnnghnchiếnthuyềntoancướpkinhđôHoaLưnhưngbịbăođắmhết.Tháng7nămCanhThìn(980)đạiquânTốngtheohaiđườngthủybộxâmlượcĐạiCổViệt.LêHoànlúcnàyđălênngôihoàngđếtứcLêĐạiHành.Vừatriểnkhailựclượngsẵnsàngchiếnđấuvừasaisứđưathưcầuhoà.VuaTốngđiDươngVânNgavàconlàĐinhToànsangchầu.Tìnhthếbứcbách,LêHoànbuộcphảichoquânđánhgiặcquyếtbảovệđấtnước.ÔngđătáitạomộtBạchĐằng,sángtạomộtChiLăng,thắnglớntrêncảhaimặttrậnthủybộ,giếttướnggiặcHầuNhânBảo,diệtquánửaquânTống,buộcvuaTốngphảixuốngchiếuluiquân.

ĐạithắngnămTânTị(981)đămởđầukỷnguyênĐạiViệtbáchthắngbọnphongkiếnphươngBắc.

Khôngchậmtrễ,LêHoàndốcsứcchămloxâydựngvàbảovệđấtnước.Bêntrong,LêHoànchốngcátcứ,xâydựngcơsởcủanềnkinhtế.Đốivớibênngoàiôngthihànhchínhsáchngoạigiaomềmdẻokhônkhéonhưngkiênquyếtbảovệnềnđộclậpcủađấtnước.Ônglàvịvuanộitrị,ngoạigiaođềuxuấtsắc.Chuyệnrằng:

NămCanhDần(990),vuaTốngsaiTốngCảodẫnđầuđoànsứmangchiếuthưsangphongchoLêHoànhaichữ"Đặctiến".VốnbiếtnhàTốnghốnghách,ngạomạnLêHoànthayđổicáchđoántiếp.ÔngsaiĐinhThừaChínhmang9chiếnthuyềnvà300quânsangtậnLiênChâu(QuảngĐông,TrungQuốc)đểđónsứrồibảovệđoànsứđếnĐạiCổViệt.Tháng10nămCanhDần(990),đoànsứTốngđếnkinhđôHoaLưtrongcảnhtưngbừngkháclạ:dướisông,thuyềnchiếntinhkỳtansát;bêncácsườnnúi,quânlínhvõphụcchỉnhtề,gươmgiáosángloà;trêncáccánhđồng,hàngtrămhàngngàntrâubòrongruổiđenđặc,bụibaymùmịt.SứTốngkhôngthểkhôngthấysựhùngmạnh,giàucócủanướcViệt.

TheonghilễcủaTốngtriều,khinhậnchiếuthưcủa"Thiêntriều",vuacácnướcchưhầuphải"lạy".NhưngLêHoànlấycớngăngựa,bịđauchân,khôngchịu"lạy".TốngCảođànhchấpnhận.

Saubữatiệcvui,LêHoànchongườikhiêngmộtcontrănlớn,dàivàitrượngđếnquándịchnóivớisứTống:

-Nếusứthầnănđượcthịttrănthìvuatôisẽchongườilàmcỗđểmời.

SứTốngkhiếpđảmtừchối.

Lầnkhác,LêHoànchodắttớihaiconhổdữđểsứthầnthưởngngoạn.Sứthầnlạimộtphensợtoátmồhôi.

TrướckhibọnTốngCảovềnước,LêHoànbảohọ:

-Saunàynếucóquốcthưthìnêngiaonhậnngayởđầuđạigiới,khôngphiềnsứthầnđếnđâynữa.

NămQuíTị,nhàTốngsáchphongchovuaĐạiHànhlàmGiaochỉquậnvươngrồinămĐinhDậu(997)làNamBìnhVương.

NămẤtTị(1005)vuaLêĐạiHànhmất,thọ65tuổi,làmvuađược24năm.

LêTrungTông(1005)

VuaLêĐạiHànhcó4hoàngtửlàLongDu,NgânTrích,TrungTôngLongViệtvàLêLongĐĩnh(NgoạTriều).VuaĐạiHànhđăđịnhchongườiconthứbalàLongViệtlàmTháitử.Nhưngđếnlúcvuamất,cáchoàngtửtranhnhaungôi,đánhnhautrong7tháng.ĐếnkhiLongViệtvừalênngôiđược3ngàythìbịemlàLongĐĩnhsaingườivàocunggiếtchết,thọ23tuổi.SửgọilàLêTrungTông.

LêLongĐĩnh(1005-1009)

LongĐĩnhlàngườibạongược,tànácnhưKiệt,TrụởbênTàu.Khiđăgiếtanh,chiếmđượcngôivua,LongĐĩnhcàngtànbạo.Vuahaylấyviệcgiếtlàmtròchơi.Cónhữngtộinhânphảitộihình,vuacholấyrơmtẩmdầuquấnvàongườirồiđốtchochết.Cótrườnghợpvuachotùtrèolêncâycaorồisaingườichặtgốccâyđổ.Vuacònbỏngườivàosọtrồiđemthẻxuốngsông.Vuathíchchíngồixemđaophủthựchiệnmệnhlệnhácđộccủamình.Cólầnvualấymíađểlênđầunhàsưmàrócvỏ,thỉnhthoảngvờnhỡtaybổdaovàođầunhàsưchảymáu,trôngthấythếvuathíchthúvuivười.Vàocácbuổichầu,vuachotênhềnóikhôihài,haynhạilạilờitâubầycủacácđạithầnđểgâycười.VÌsốngdâmdụcquáđộ,vuamắcbệnhkhôngngồiđược.Bởivậyđếnbuổichầu,vuacứnằmmàthịtriều,chonêntụcgọilàNgoạTriều.

LongĐĩnhlàmvuađược2nămđổiniênhiệulàCảnhThụy.Nămsau(1009)thìmất,làmvuađược4năm,thọ24tuổi.

LongĐĩnhmất,contênlàSạcònbé,đìnhthầnnhândịptônLýCôngUẩnlênlàmvua,khởidựngsựnghiệptriềuLýhiểnhách.

NhưvậyTiềnLêtồntạitrong29năm,trảiquabađờivua.

-LêĐạiHành(LêHoàn)(980-1005)

-LêTrungTông(1005)

-LêLongĐĩnh(1005-1009)

DươngVânNga

KhiđềcaovõcôngvăntrịcủaĐinhBộLĩnhvàLêHoàn,nhữnganhhùngcủacôngcuộcthốngnhấtđấtnướckhôngthểkhôngkểđếnsựcốnghiếncủaDơngVânNgađốivớiđấtnước.CóthểxemDơngVânNgalàcầunốigiữaĐinhBộLĩnhvàLêHoàn,ngờilàmchocôngcuộcthốngnhấtđấtnướcdoĐinhBộLĩnhkhởixớngđợcLêHoànhoàntất.Sựnghiệpchínhtrịcủangờiphụnữấyđãkhôngđợcsửcũchúýđếnmàlạicứtậptrungvàothânphậnlàmvợcủabà.VốnlàconôngDơngThếHiểnquêởvùngNhoQuan,NinhBình(cótàiliệunóibàtênlàDơngThịNgọcVân,congáiDơngTamKha)rồitrởthànhvợĐinhBộLĩnh,nênsaukhichồngbịámhại,đểlạiđứacon6tuổikếnghiệphoàngđế,DơngVânNgađãphảicángđángnhữngkhoựkhănvợtquásứcmình.Sựnghiệpthốngnhấtđấtnướcvừađợchoànthành,bịđedoạtừnhiềuphía.BênngoàiphongkiếnphơngBắcsửasoạnđạibinhxâmlược.Bêntrong,cáctriềuthầnphânbiệttranhchấpgaygắtcónguycơnổranộichiếnlớn.Làngờicótầmnhìnxathấyrộng,DơngVânNganhậnrõchỉcóThậpđạotớngquânLêHoànlàngờicókhả

nănggiảiquyếttìnhhìnhnghiêmtrọngấy.NếuDơngVânNgakhôngbiếtđặtlợinướclêntrênquyềnlợicủadònghọ,bàcóthểdựavàomộtquyềnthầnđểchốnglạimộtquyềnthầnkhác,ngoancốbảovệngaichúachođứaconnhỏcủamình,sẽgâyranạnbèđảngtranhchấp,đẩyđấtnướcvàothảmcảnhrốiloạn.VậymàchỉvìDơngVânNgađãlấychiếclongbàochoànglênvaiLêHoàn,vềsaulạitrởthànhvợLêHoànmàsửsáchphongkiếnđãxoásạchcônglaocủabà.Ngợclạivớicáchnhìnnhậntrên,nhândântacótháiđộrộnglợngvàđúngđắn.Sửcũchép:"TụcdânlậpđềnthờtôhaiphotợngTiênHoàng,ĐạiHànhvàtợngDơngVânNgacùngngồi".VùngHoaLcònlutruyềnnhiềutruyềnthuyếtđẹpvềDơngVânNganhằmghinhậncônglaocủabà.ĐếnthờiLêMạt,AnphủsứLêThúcHiểnralệnhcấmviệcthờchungbanhânvậtcủasựnghiệpthốngnhấthồiđầuthếkỉthứ10thìdluậndângianđãphêphánquyếtliệt.TruyềnthuyếtởHoaLcònkểrằng:saukhiLêThúcHiểnlàmcáiviệcbuộclụatrắngvàocổtaybứctợngDơngVânNga,dongtợngbàtừđềnthờĐinhBộLĩnhvềđềnthờLêHoàn,thìtrởvềkinh,viênquanhọLêấyđãlănrachếtvìđứtruột.

8.TRIỀULÝ(1010-1225)SỰPHÁTTRIỂNCỦAQUỐCGIAPHONGKIẾNĐỘCLẬP

LýTháiTổ(1010-1028)

NgườikhởidựngtriềuLýlàLýCôngUẩnngườilàngCổPháp,(TừSơn,HàBắc).CôngUẩnsinhnămGiápTuất(974),làconnuôicủathiềnsưLýKhánhVăntừnăm3tuổivàtruyềnthuyếtvẫnchorằngônglàconcủaVạnHạnh,anhruộtKhánhVăn.

Cũngtheotruyềnthuyết,ôngthânsinhraLýCôngUẩnnhànghèođilàmruộngthuêởchùaTiênSơn(AnPhong,BắcNinh)phảilòngmộttiểunữrồilàmnàngcómang.Nhàsưthấythếđuổiđinơikhác.HaivợchồngdẫnnhauđếnkhurừngBángmệtmỏi,dừnglạinghỉ.Chồngkhátnước,đếnchỗgiếngnướcgiữarừnguống,chẳngmaysảychânchếtđuối.Vợchờlâukhôngthấy,đếnxemthìđấtđăđùnlấpgiếng.NgườiphụnữbấthạnhthankhócmộthồirồixinvàongủnhờởchùaỨngTâmgầnđấy.SưtrụTrìchùaỨngTâmđêmtrướcnămmơthấyLongthầnbáomộngrằng:"Ngàymaidọnchùachosạchcóhoàngđếđến".Tỉnhdậy,nhàsưsaichútiểuquétdọnsạchsẽ,túctrựctừsángđếnchiềuchỉthấymộtngườiđànbàcómangxinngủnhờ.Đượcvàithángbỗngcóchuyệnlạ:Mộtđêmkhutamquancủachùasángrựchẳnlên,hươngthơmngàongạtlantoả.Nhàsưcùngbàhộchùaraxemthìthấyngườiđànbàấyđăsinhmộtcontrai,haibàntaycóbốnchữson"sơnhàxătắc".Sauđó,trờibỗngnổitrậnmưatogiólớn,mẹchúbéchếtngaykhisinhconvàchúbéđượcnhàsưnuôinấng.Khi8,9tuổinhàsưchochúbétheohọcsưVạnHạnhởchùaTiênSơn.ChúbéđólàLýCôngUẩn.

CôngUẩnlớnlêntỏrõcóchílớnkhácthường.ÔngđếnHoaLưlàmquannhàTiềnLêđếnchứcTảthânvệđiệntiềnchỉhuysứ.KhivuaThiếuĐếbịgiết,ôngômthâyvuakhóc.VuaNgoạTriềukhenlàtrung,cửônglàmTưtướngquânchếchỉhuysứ,thốnglĩnhhếtquântúcvệ.

Theotruyềnthuyết,làngCổPháphồiấycócâygạocổthụbịsétđánhtướclầnvỏngoàilộramấycâusấm.SưVạnHạnhxemcâusấmấybiếtđiềmnhàLêđổnhàLýsắplênbènbảoCôngUẩnrằng:

-Mớirồitôithấylờiphùsấmkỳdị,biếtrằnghọLýcườngthịnh,tấtdấylêncơnghiệp.NayxemtrongthiênhạngườihọLýrấtnhiềunhưngkhôngaibằngônglàngườikhoantừnhânthứ,đượclòngdânchúngmàbinhquyềnnắmtrongtay.Ngườiđứngđầumuôndânchẳngphảiôngthìcònai?

Sợcâunóiấytiếtlộ,LýCôngUẩnphảinhờngườiđemdấuVạnHạnhởchùaTiênSơn.

KhiLêLongĐĩnhmất,LýCôngUẩnđăngoài35tuổi.VuakếtựLongĐĩnhcònnhỏ,LýCôngUẩnchỉhuyquântúcvệtrongchốncungcấm.BấygiờlòngngườiđăoángiậnnhàtiềnLênênquanChihậulàĐàoCamMộccùngcácquantrongtriềutônLýCôngUẩnlênngôihoàngđếtứcvuaTháiTổnhàLý.VuaTháiTổthấyHoaLưhẹpbèndờiđôvềLaThành.Tháng7nămThuậnThiênnguyênniên(1010)vuakhởisựrờiđô.KhirađếnLaThành,TháiTổlấycớcóđiềmtrôngthấyrồngvàngbaylênliềnđổiĐạiLathànhThăngLongthành(tứcHàNộibâygiờ),đổiHoaLưthànhphủTràngAnvàCổPhápthànhphủThiênĐức.VuaTháiTổchỉnhđốnviệccaitrị,chianướclàm24lộ,gọiHoanChâuvàÁiChâulàtrại.

Vốnthôngminhbẩmsinh,lạiđượcnhậpthânvănhoáởmộtvùngđấtvănminh,vănhiến,làconđẻ,connuôicủanhữngvịcaotăngxuấtchúng,LýCôngUẩnthựcsựlàngườiconưutúcủadântộc.ÔngđăcùngtriềuLýlàmrạngdanhnướcĐạiViệt,viếtnênnhữngtrangsửoanhliệtdựngnướcvàgiữnước.

ChùaỨngTâmnơiôngsinhrabâygiờcótênlàchùaDặn.

NgôihuyệtchỗgiếngnướcởrừngBángnămxưa,nhữnggởxungquanhtrônggiốngnhưhoasennở8cánhnênnhàLýtruyềnngôiđược8đời.

VuaLýTháiTổtrịvì19nămthìmất,thọ55tuổi.

LýTháiTông(1028-1054)

VuaLýTháiTổsinh5hoàngtử:TháiTôngPhậtMă,DựcThánhvương,KhaiQuốcBồ,ĐôngChínhVươngLực,VơĐứcVươngHoảng.PhậtMăđượcphonglàmTháitử.

VuaTháiTổvừamấtchưalàmlễtếtáng,cáchoàngtửVơĐứcVương,DựcThánhVươngvàĐôngChínhVươngđăđemquânđếnvâythànhđểtranhngôicủatháitử.TướngLýNhânNghĩaxintháitửđemquânrachốngcự.Khiquâncủatháitửvàquâncủacácvươnggiáptrận,võvệtướngquânLêPhụngHiểutuốtgươmchỉvàoVơVương:

-Cácngườiḍmngóngôicao,khinhrẻtựquân,trênquênơntiênđế,dướitráinghĩatôicon,vậyPhụngHiểuxindângnhátgươmnày.

Dứtlời,PhụngHiểuxôngđếnchémchếtVơĐứcVương.Thấyvậy,DựcThánhVươngvàĐôngChínhVươngbỏchạy.TháitửPhậtMălênngôi,tứclàvuaLýTháiTông.DựcThánhVươngvàĐôngChínhVươngxinvềchịutội,đượcvuaTháiTôngthatộivàphụclạichứccũ.

Ngầmrănđesựphảnnghịchấy,vuaTháiTôngchủtrương:hàngnăm,cácquanphảiđếnĐồngCổ(YênThái,HàNội)làmlễđọclờithề:"Làmconphảihiếu,làmtôiphảitrung,aibấthiếubấttrung,xinquỷthầnlàmtội".

Cácquanaitrốnkhôngđếnthìphạt50trượng.Vốnlàngườicóđứcrộng,tàicaonêntrongnghiệptrịnước,TháiTôngluôndạydântôntrọngphépnước,địnhrõcácbậchìnhphạt,đốivớicáctộinhẹ,chođượclấytiềnchuộctội.Hễnămnàođóikém,hoặcđiđánhgiặcvề,vuađềugiảmthuếchodân.Ởtrongcung,vuađịnhrõsốhậuphivàcungnữ:Vínhư:hậuvàphi:13người,ngựnữ:18người,nhạckĩ:100người.Tấtcảcáccungnữđềuphảihọcnghềthêu,dệtgấmvóc,khuyếnkhíchtriềuthầndùngchếphẩmcủahọ.Cũngtrongthờigiannày,vuaTháiTôngđăchoxâydựng

Thờiấygiặcgiăcònnhiềunênvuathườngphảithântrinhđitrậnmạc.NămMậuDần(1038)cóNùngTốnPhúcởchâuQuảngNguyên(LạngSơn)làmphản,tựxưnglàChiêuThánhhoàngđế,lậpANùnglàmhoànghậu,đặtquốchiệulàTrườngSinhrồiđemquânđiđánhphácácnơi.Nămsau,vuaTháiTôngthânđiđánhđượcNùngTốnPhúcvàconlagNùngTríThôngđemvềkinhxửtội.CònANùngvàconlàNùngTríCaochạythoát.

NămTậnTị(1041)NùngTríCaocùngvớimẹvềlấyđượcchâuThảngDo(gầnchâuQuảngNguyên)lậpranướcĐạiLịch.TháiTôngsaitướnglênđánhbắtđượcNùngTríCao.VuathươngtìnhthatộichếtvàcholàmQuảngNguyênmụcvàgiaphongchotướcTháiBảo.NhưngnămMậuTí(1048)NùngTríCaolạixưnglàNhânHuệhoàngđế,quốchiệulàĐạiNamchốnglạitriềuđình.VuasaitướngQuáchThịnhDậtlênđánh.NùngTríCaođemquânsangđánhchiếmUngChâurồilầnlượt8châukhácthuộcQuảngĐông,QuảngTâycủanhàTống.VuaTốngtoannhờvuaĐạiViệtsangđánhgiúp.NhưngtướngTốnglàĐịchThanhcanrằng:

-CómộtNùngTríCaomàđấtLưỡngQuảngkhôngchếđược,lạiphảinhờquânngoạiquốcvàođánhgiúp.Nếucóainhânđómànổiloạn,thìlàmthếnào?

VuaTốngnghelờibèncửĐịchThanhcùngnhiềutướnggiỏiđiđánhNùngTríCao.Nhưngđánhmăikhôngđược.ChỉđếnkhingườiĐạiLưlừabắtNùngTríCaochémlấyđầuđemnộpnhàTống,giặcNùngmớitan.

VuaTháiTôngtrịvìđược27năm,đếnnămGiápNgọ(1054)thìmất,thọ55tuổi.

LýThánhTông(1054-1072)

VuaLýTháiTôngcó2contrailàtháitửThánhTôngNhậtTônvàhoàngtửNhậtTrung.

VuaLýThánhTôngcũnggiốngcácvuaLýđờitrước,tuyđóngđôởThăngLongnhưngtìnhcảmthườnggắnbóvớiđồngruộngvàthươngdân.VÌvậy,đếnmùaxuânvuathườngvềphủThiênĐứcxemhộihè,lễPhật,xemcấylúa,đánhcá,mùahèxemgặthái,nghỉmátvàtudưỡng.

Chuyệnxưakểrằng:mộtđêmHoànghậuMaiThịmơthấymặttrăngvàobụng,nhânđấycómang.Ngày25tháng2nămThuậnThiênthư14(1023)HoànghậusinhvuaởcungLongĐức.5nămsau,ThánhTôngđượclậplàmTháitử:Lớnlên,ThánhTôngthôngkinhtruyện,rànhâmluật,sởtrườngvềvõlực,tỏrõlàmộtngườithôngminhxuấtchúng.Trướckhilênlàmvua,ThánhTôngởcungLongĐức27năm.Cungxâyởngoạithành,nênởđấy,vuadễdàngthấuhiểucácviệctrongdângian,biếtđượcnỗiđau,vấtvảcủadân,hiểuđượccảnhđóirét,nỗioanuổng,sựbấtcôngởcácmiềnthôndă.Chínhvìvậy,vịvuacóđầuóctựcường,tựlập,ngườiđặtquốchiệulàĐạiViệt,cóhoàibăoxâydựngmộtquốcgiahùngmạnh,códanhngangvới"nướcthiêntử"ấycũnglàvịvuatựcoimìnhlàchamẹdânvàhếtlòngthươngdân.MộtlầnngựởđiệnThiênKhánhđểxửkiện,congáivualàcôngchúaĐộngTiênđứnghầuởbêncạnh.Phạmnhânlàmộtchàngtraitrẻ,phạmtộichỉvìkhônghiểuluật.Nhàvuagọichúangụclại,chỉvàocongáimìnhmànói:

-Tayêucontacũngnhưcácbậcchamẹtrongthiênhạyêuconcáihọ.Trămhọkhônghaybiếtnêntựphạmvàoluậtpháp,tarấtthươngxót.Từnay,cáctộibấtkỳnặngnhẹcầnrăndạykỹlưỡngvànhấtnhấtđềuphảikhoangiảm.Vànhàvuađăthabổngchongườicontrainọ.

Lầnkhácgặpngàytrờirấtlạnh,nghĩđếndân,vuachạnhlòngvớitảhữu:

-Taởtrongthâmcung,sưởiḷthan,mặcáohồcừumàkhílạnhcònthếnàyhuốnghồnhữngkẻbịgiamtrongngụcthất,xiềngxíchkhổđau,ngaygianchưađịnh,bụngkhôngcơmno,thânkhôngáoấm,mộtkhigặpcơngiólạnhthổiháchẳngbịchếtrétư?Tarấtdỗithươngxót.

Nóirồivuasaitảhữuđemchănchiêntrongkhobanchotùnhânvàmỗingàyphátchotùnhânănhaibữacơm.Vàvuaxuốngchiếumiễnchocảnướcmộtnửasốthuếnămđó.

VuaLýThánhTôngthươngdânnhưthếnêntrămhọđềuyêumến,nướcítgiặcgiă.VÌmuốnkhaihoáchodân,vualậpVănMiếu,làmtượngChuCông,KhổngTửvà72vịtiênhiềnđểthờ.

Ngoàiviệcthựchiệnnềnchínhtrịnhânđạothândân,vuaLýThánhTôngcònlàngườiđểtâmđếnđạoPhật.VuachoxâycấtnhiềuchùachiềnvàlàngườisánglậppháiPhậtgiáoThảoĐường.LýluậncủaThảoĐườngthoảmănsựđihỏicủavuamuốnpháttriểnýthứcdântộc,muốnđộclập,tựcường,chốngsựxâmlăngcủaBắcTống,hoàhợpvớiKhổnghọctạonênsựthốngnhấtgiữaýchívàhànhđộngcủagiớituhành,thứdân,nhằmxâydựngmộtnướcĐạiViệthùngmạnh.Khácvớicáctriềuđạitrước,LýThánhTôngđemđạovàođời,màcuộcđờiấy,theonhàvua,phảilấyviệcphụngsựdântộc,lấysựđồngtâmnhấttrílàmmụcđíchđểtậptrungvàohànhđộngthiếtthực,cứuthếbằngđứctin.VuađătìmthấytrongPhậthọctriếtlưsinhthànhdưỡngdụctheonghĩadàilâunốitiếp,làphươngtiệndạychodânhiểumìnhlàai,lấyýchítựcườngđểthắngsốmệnh,phụngsựchosựphồnvinhbềnvữngcủaquốcgia.Cũngdovậy,dânchúngĐạiViệttìmthấynguồncảmhứngvừasâurộngvừacaosiêucủamìnhởtìnhyêuhiệnthựcvàđạiđồngPhậtgiáo,ởlòngtừbibácáicứukhổcứunạncứuvớtchúngsinh.Nhândânđếnvớiđạokhôngphảivìchánngáncuộcđờimàvìmuốnsốngcuộcđờicaocảlàđờisốngtâmlinh.NhữngnhàtuhànhđờiLýkhôngphảilànhữngngườichánđờiđiởẩnmàlànhữngngườixuấtthếđểnhậpthế,nhữngngườicóhọcvấnmuốngiúpđờivàgiúpngười.VÌvậy,đờiLýngườituhànhxuấthiệnkhắpnơi.Chùavàđìnhthấtmọclênkhắpnước.Kiếntrúcchùachiềnthờiấyrấtgiảndị,dịumátẩndướibóngđalinhthiêngvàtônkính.

BinhphápthờiLýThánhTôngcótiếnglàgiỏi.NhàTốngđăphảidụngtâmhọccáchtổchức,phiênchếquânđộicủata.

NămNhâmTí(1072)vuaLýThánhTôngchếtđộtngột,trịvìđược17năm,thọ50tuổi.

LýNhânTông(1072-1127)

VuaLýThánhTôngchỉsinhđượcTháitửCànĐức,conNguyễnphiỶLan.ThánhTôngmất,CànĐứcmới7tuổilênnốingôilấyhiệulàLýNhânTông.

VuaNhânTôngcònnhỏnhưngnhờcóTháiphiỶLanlàmnhiếpchính,lạithêmTháisưLýĐạoThànhvàPhụquốctháiúyLýThườngKiệt,nhữngkhốióclớnthờiấygiúpsức,nênnướcĐạiViệttrởnênhùngmạnh.

Đốinội,vuaNhânTôngđăchođắpđêCơXá,khởiđầuviệcđắpđêngănlũởnướcta,nhằmgiữchokinhthànhkhỏilụtngập.

NămẤtMăo(1075)vuamởkhoathitamtrường,còngọilàMinhkinhbáchọcđểchọnngườicótàivănhọcvàolàmquan.Khoathiấylàkhoathiđầutiênởnướctachọn10người,thủkhoalàLêVănThịnh.Vềsau,LêVănThịnhlàmđếnchứcTháisư(tểtướng),tỏrõlàngườicótàinăngxuấtchúng.Cuốiđời,vuanghingờLêVănThịnhlàmphản,ThịnhbđàylênThaoGiang(TamNông,VĩnhPhú)vàđăchếtoantạiđó.

NămBínhThìn(1076),vuacholập-trườngđạihọcđầutiênởnướcta,chọnnhữngnhàkhoabảngtàigiỏivàodạy.ĐếnnămBínhDần(1086)mởkhoathichọnngườicótàivănhọcvàoHànlâmviện.KhoaấycóMạcHiểnTíchđỗđầu,đượcbổHànlâmhọcsĩ.

NămKỷTị(1089)vuaNhânTôngđịnhquanchế,chiavănvõlàm9phẩm.QuanđạithầncóTháisư,Tháiphó,TháiúyvàThiếusư,Thiếuúy.Ởdướinhữngbậcấy,vềvănbancóThượngthư,tảhữuThamtrị,tảhữuGiánnghịđạiphu,Trungthưthịlang,Bộthịlang.VềvõbancóĐôThống,NguyênSúy,Tổngquảnkhumậtsứ,Khumậttảhữusứ,Kimngôthượngtướng,Đạitướng,Đôtướng,Chưvệtướngquânv.v..

Ởcácchâuquận,vănthìcóTriphủ,Trichâu;võthìcóChưlộtrấn,lộquan.

NămĐinhTị(1077),khiTốngtriềucửQuáchQuỳ,TriệuTiếtđemđạibinhsangxâmlược,vớitoànquyềnđiềukhiển.TriềuđìnhHoàngTháihậuỶLanvàPhụquốctháiúyLýThườngKiệtđăhuyđộngđượccảdântộcvàotrận,tạochothếnướcởđỉnhcaongàntrượngđèbẹpquânthù.

NướcĐạiViệtđărakhỏicuộcchiếntranhvớihàoquangchiếnthắngquanhvươngmiệnđểbướcnhanhtrênconđườngcườngthịnh,vănhiến.

VuaLýNhânTônglàmvuađếnnămĐinhMùi(1127)thìmất,trịvìđược56năm,thọ63tuổi.

LýThầnTông(1128-1138)

VuaLýNhânTôngkhôngcócontrai,lậpconcủahoàngđếSùngHiềnhầuDươngHoánlênlàmtháitử,naykếvịngôihoàngđếtứclàvuaThầnTông.

ThầnTôngvừalênngôiliềnđạixáchocáctùphạmvàtrảlạiruộngđấttịchthucủaquandânngàytrước.Vuathựchiệnchínhsáchngụbinhcưnông,chobinhlínhđổiphiêncứlầnlượt6thángmộtlượcvềlàmruộng.Dovậy,sảnxuấtnôngnghiệppháttriển.Dânnođủnêngiặcgiăcũngít.ThầnTônglàmvuađược10năm,thọ23tuổi.

LýAnhTông(1138-1175)

VuaLýThầnTôngcó2contrailàThiênLộcvàThiênTộ.ThầnTôngmất,triềuđìnhtôntháitửThiênTộlênlàmvua,hiệulàAnhTông.

LýAnhTôngkếvịngôivuamớicó3tuổi.Bởivậy,tháihậuLêThịcầmquyềnnhiếpchính.LêTháihậulạitưthôngvớiĐỗAnhVũ,chonênmọiviệclớnnhỏtrongtriềuđềunằmtrongtayvịđạithầnhọĐỗnàycả.ĐỗAnhVũđượcthểravàocungcấm,kiêungạo,coithườngcácđìnhthần.ThấyAnhVũlộngquyền,cácquanVũĐài,NguyễnDượng,NguyễnQuốcvàDươngTựMinhbànmưutrừkhử.Việcbạilộ,tấtcảbịAnhVũgiếthại.MaythaytriềuđìnhlúcđócónhiềutôigiỏinhưTôHiếnThành,HoàngNghĩaHiền,LýCôngTínnênthamvọngcủaĐỗAnhVũđăbịchặnlại.TôHiếnThànhchẳngnhữnggiúpvuađánhĐôngdẹpBắc,giữchonướcđượcyênmàcònluyệntậpquânlính,kénchọnnhữngngườitàigiỏicholàmtướng,coiquântrịdân.Bởivậy,nướcĐạiViệthồiấytrởnênhùngmạnh.

NămTânMăovànămNhâmThìn(1171-1172)vuadầycôngđiquanhữngvùngnúinonhiểmtrở,quansátsinhhoạtcủadânrồisaiquanlàmtậpbảnđồnướcĐạiViệt.

Khibiếtmìnhsứcđăyếu,vuaphongchoTôHiếnThànhlàmTháiphóBìnhchươngquânquốctrọngsựvàgiaphongtướcvương,đồngthờiuỷtháctháitửlàLongCánchoTôHiếnThànhgiúpdạy.

AnhTôngmất,trịvìđược37năm,thọ40tuổi.

LýCaoTông(1176-1210)

VuaAnhTôngmất,tháitửLongCánchưađầy3tuổi.BàChiêuLinhtháihậumuốnlậpconcảcủamìnhtênlàLongXưởnglênlàmvuabènđemvàngbạcđútlótchovợTôHiếnThành.NhưngTôHiếnThànhnhấtđịnhkhôngnghecứtheodichiếulậpLongCán,tứcvuaLýCaoTông.

PhòtáđượcCaoTônglàmvuanhưngvìtuổigià,TôHiếnThànhluônđauyếu.Thươngông,cóquanThamtrichínhsựlàVũTánĐườngngàyđêmhầuhạnânggiấc.ĐếnkhibàĐỗTháiHậu(mẹCaoTông)đếnthăm,hỏi:

-Ôngđauyếunếucómệnhhệnào,aithayđượcông?

TôHiếnThànhtâu:

-ĐăcóquanGiánnghịđạiphuTrầnTrungTá.

Tháihậungạcnhiên:

-VũTánĐườnghếtlòngvìông,saokhôngcửôngta?

TôHiếnThànhđáp:

-TâuHoàngTháihậu!NếuTháihậuhỏingườihầuhạthìxincửTánĐường,cònhỏingườitàibagiúpnướctôixincửTrầnTrungTá.

MặcdùngườiđươngthờivíTôHiếnThànhnhưGiaCátLượngđờiTamQuốcbênTàunhưngkhiôngmấtrồi,triềuđìnhkhôngtheolờiôngdặn,cứcửĐỗYếnDilàmphụchínhvàLýKínhTulàmđếsư.Triềuđìnhbắtđầusuy.

ĐếnkhiCaoTônglớnlên,trựctiếpcầmquyềntrịnướcthìlạihammêsănbắn,võvétcủadânxâynhiềucungđiện,bắttrămhọphảiphụcdịchkhổsở,nêntrộmcướpnổilênnhưong.

NămBínhThìn(1208)ởNghệAncóPhạmDulàmphảnchiêunạpbọncônđồđicướpphácủadân.VuaCaoTôngsaiquanPhụngngựlàPhạmBỉnhDiđidẹp.BỉnhDiđemquânđánhđượcPhạmDu,tịchbiêngiasản,đốtphánhàcửacủahắn.PhạmDuchongườivềkinhlấyvàngđútlótcácquantrongtriềurồivuchoBỉnhDilàmviệchungbạo,giếthạingườivôtội.TriềuđìnhchoPhạmDuvàotriềukêuoan.NghelờiPhạmDu,vuaCaoTôngtriệuBỉnhDihồitriềurồibắtgiamngay.Haytin,mộtbộ

tướngcủaBỉnhDilàQuáchBốcđemquânphácửathànhvàocứuBỉnhDi.ThấybiếnCaoTôngvộichogiếtBỉnhDirồiđemgiaquyếnchạylênvùngTamNông(PhúThọ).TháitửSảmthìchạyvềHảiẤp(làngLưuXá,HưngHà,TháiBình).QuáchBốcđemxácBỉnhDimaitángrồivàođiệntônhoàngtửThẩmlênlàmvua.

TháitửSảmchạyvềHảiẤpvàoởnhàTrầnLư,làmnghềđánhcá.ThấycongáiTrầnLưlàTrầnThịDungkhoẻmạnh,xinhđẹpbènlấylàmvợvàphongchoTrầnLưtướcMinhTự,TôTrungTự,cậuTrầnThịDungchứcĐiệntiềnchỉhuysứ.

AnhemhọTrầnmộquângiúptháitửSảmkhôiphụckinhthànhrồilênvùngTamNôngrướcCaoTôngvềcung.CaoTôngvềkinhđược1nămthìmất(1210)trịvìđược35năm,thọ38tuổi.

LýHuệTông(1211-1225)

TháitửSảmlênnốingôilấyhiệulàHuệTôngrồisaiquanquânđiđónTrầnThịDungvềphonglàmNguyênphi.LúcấyTrầnLưđăbịquâncướpgiết,conthứlàTrầnTựKhánhnắmbinhquyền.HuệTôngbènphongchoTựKhánhlàmChươngTínhầuvàTôTrungTựlàmTháiúyThuậnLưubá.

VốnkhôngưaNguyênphiTrầnThịDung,lạithấyhọTrầnnắmgiữbinhquyền,Đàmtháihậu,mẹvuaHuệTôngramặthắthủiThịDung.TrầnTựKhánhthấyemmìnhbịđốixửtệbạc,liềnđemquânvềkinhsưnóirằngxinvuarướcđi.LýHuệTôngnghiTựKhánhphảnnghịch,giángTrầnThịDungxuốnglàmngựnữ.TựKhánhthấyvậy,thânđếnquânmônxinlỗivàvẫnxinrướcđi.HuệTôngcàngnghi,vộicùngvớiĐàmtháihậuchạylênLạngChâu(LạngSơn).TựKhánhlạiphátbinhđirướcvề,HuệTôngsợhăi,rướcTháihậuvềBìnhHợp.ĐàmtháihậuchorằnghọTrầnmuốnlàmphảnthườngchỉmặtTrầnThịDungxỉvảvàxuiHuệTôngbỏDung.NhưngmêđắmThịDungxinhđẹpbộiphần,vuakhôngnghe.ĐàmtháihậumấylầnbỏthuốcđộctoangiếtThịDung,nhưngvuađềucảnđược.Thườngđếnbữaăn,vuaănmộtnửa,mộtnửadànhchongườiđẹpvàngàyđêmgiữluônbênmìnhkhôngchođiđâu.Vềsau,Tháihậulàmdữquá,HuệTôngđemTrầnThịDungđitrốnvàchođiTrầnTựKhánhđếnchầu.TựKhánhđemquânđihộgiávuavềkinh.HuệTôngphongchoTrầnThịDunglàmHoànghậu,TrầnTựKhánhlàmPhụchínhvàngườicủaTựKhánhlàTrầnThừalàmNộithịphánthủ.

ThángChạpnămQuíMùi,TrầnTựKhánhmất,vuaHuệTôngchoTrầnThừalàmPhụquốctháiúy,vànămsau,giaochoemhọHoànghậulàTrầnThủĐộlàmĐiệntiềnchỉhuysứ.Từđó,mọiviệctrongtriềuđềudovịtướngtrẻTrầnThủĐộđịnhđoạt.

VuaHuệTôngvềcuốiđờithườngrượuchèsaykhướtngủcảngày,khôngquantâmđếnviệctriềuchính.Vuakhôngcócontrai.HoànghậuTrầnThịchỉsinhđược2côngchúa.NgườichịlàThuậnThiêncôngchúađăgảchoPhụngKiềuvươngTrầnLiễu,concảcủaTrầnThừa.NgườiemlàChiêuThánhcôngchúatênlàPhậtKim,mới7tuổi,đượclậplàmTháitử.

Tháng10nămGiápThân(1224),LýHuệTôngtruyềnngôichoChiêuThánhcôngchúarồivàoởchùaChânGiáo.

HuệTôngtrịvìđược14năm.

LýChiêuHoàng(1225)

ChiêuThánhcôngchúalênngôi,tứclàLýChiêuHoàng.VuacònnhỏnênquyềnbinhởcảTrầnThủĐộ.TrầnThủĐộđưacáccháuconvàocungcấmnắmgiữcácchứcvụlớnnhỏ.TrấnBấtCậplàmcậnthịthủlụccục,TrầnThiêmlàChihậucục,TrầnCảnhlàmChánhthủ(độitrưởngđộihậucần).TrầnCảnhlàconthứhaicủaTrầnThừa,lúcđómớilên8,cùngtuổivớiLýChiêuHoàng.MộtlầnTrầnCảnhbưngnướcrửamặtchovua,ChiêuHoàngthấyTrầnCảnhđemlòngyêumến.Từđó,mỗikhivuichơi,ChiêuHoàngđềugọichoTrầnCảnhđếncùngchơi.CóhômTrầnCảnhbưngchậunước

đứnghầu,ChiêuThánhrửamặt,lấytayténướcướtcảmặtCảnh.ĐếnkhiCảnhbưngkhănchầuthìvuabàlấykhănnémchoTrầnCảnh.KhivềnhàTrầnCảnhđăkểriêngvớiTrầnThủĐộ,ThủĐộnói:

-Nếuthựcnhưthếthìhọtalàmvuachăng?haychếtcảhọchăng?

HômkhácChiêuHoànglạilấykhănchầunémchoTrầnCảnh.Cảnhquỳlạy:

-Bệhạcóthatộichothầnkhông?Thầnxinvângmệnh.

ChiêuHoàngcười:

-Thachongươi!Nayngươiđăbiếtnóikhônđó!

CảnhlạivềnóivớiThủĐộ.Sợviệctiếtlộthìbịgiếtcả,ThủĐộđemgiathuộcthânthíchvàotrongcungcấm,saiđóngcửathànhvàcáccửacung.Cácquanvàochầuđềukhôngđượcvào.ThủĐộloanbáo:

-Bệhạđăcóchồngrồi.

Cácquanđềunói:Đólàviệctốt,xinchochọnngàyvàochầu.Thếlàngày21tháng10nămẤtDậucóchiếucủaChiêuHoàngnhườngngôichoTrầnCảnhvàngày11tháng12nămẤtDậu(tháng1-1225)ChiêuHoàngthiếttriềuởđiệnThiênAnngựtrêngiườngbáu,cácquanmặctriềuphụclạyởsânrồng.ChiêuHoàngtrútbỏáongự,khuyênmờiTrầnCảnhlênngôivua.Sau3lầnnhúnnhườnglàmphép,TrầnCảnhngồilênngaivàngchínhthứclàmHoàngđế.Nhưngsauđó,bấthạnhđăđếnvớiChiêuHoàng,lúcnàylàhoànghậuChiêuThánh.Nguyêndolấynhaugầnchụcnăm,ChiêuThánhvẫnkhôngsinhnởgì.ThủĐộlosợvuaTháiTôngTrầnCảnhtuyệttự,khôngkẻnốidõingôivua,bènlấyThuậnThiênchịruộtChiêuThánh,vợTrầnLiễu(anhruộtTrầnCảnh)lúcnàyđangcómangépgảchoTrầnCảnh.Sauđó,ThủĐộépTháiTôngphảibỏChiêuThánhmàlậpThuậnThiênlàmHoànghậu.ChiêuThánhđaukhổ,ẩntrongcungsâu,toandứtnợtrầntục.

Nhưngmaythay20nămsau,tròn40tuổi,hạnhphúclạiđếnvớiChiêuHoàng.MùngmộttếtnămMậuNgọ(1258),saukhiđánhtancuộcxâmlượccủaquânNguyênlầnthứnhất,vuaThánhTôngđặtlạilễởchínhđiện,cólệnhgảChiêuHoàngchoLêPhụTrần,mộtđạitướngcócônglớntrongcuộckhángchiếnvừaqua.LầnnàyChiêuHoàngtìmthấyhạnhphúcthựcsự,sinhđược2ngườicon:LêTôngsauđượcphongtướcThượngVịhầuvàNgọcKhêsauđượcphonglàỨngThuỵcôngchúa.

ChiêuHoàngmấtnăm60tuổi.Tươngtruyềntócbàvẫnđennhánh,môivẫnđỏnhưtôson,đôimávẫnmộtmàuhoađào.

TriềuLýtồntạitrong215nămthìtanră.Trảiqua9đờivua:

-LýTháiTổ1010-1028(19năm)

-LýTháiTông1028-1054(27năm)

-LýThánhTông1054-1072(17năm)

-LýNhânTông1072-1127(56năm)

-LýThầnTông1128-1138(10năm)

-LýAnhTông1038-1175(37năm)

-LýCaoTông1176-1210(35năm)

-LýHuệTông1211-1225(14năm)

-LýChiêuHoàng1225

NguyênPhiỶLan

NóiđếntriềuLýkhôngthểkhôngnóivềỶLan,mộttrongnhữngdanhnhâncótàitrịnướccủadântộc.TênthậtcủaỶLanlàLêThịYến,quêởlàngThổLỗisauđổithànhSiêuLoại(ThuậnThành,BắcNinh)naythuộcGiaLâm,HàNội.Vìmẹmấttừlúc12tuổi,chalấyvợkếnênthânphậnỶLankhổnhưcôTấmtrongchuyệncổ.Sửghi,ỶLanlàcôTấmlộBắc,haygọiđềnthờỶLanởDươngXá(GiaLâm,HàNội)làđềnthờBàTấmlàvìthế.

Nămấy,vuaLýThánhTông40tuổichưacócontrainốidõinênvềchùaDâucầutự.Vuavàquầnthầnvãnxemphongcảnhtrongvùng,chợtthấytrongngàyhộivui,màtrênnươngvẫncómộtngườicongáivừaháidâuvừahát,vuavờixuốnghỏisựtình.ThấyLêThịYếnbộiphầnxinhđẹp,lạiđốiđáplưuloát,vuacảmmếnđưavềtriều,rồiphonglàmNguyênphi,choxâymộtcungriêng,đặttênlàcungỶLanđểnhớlạisựtíchcôgáitựagốccâylanbuổiđầugặpgỡ.

Khácvớicáchậuphi,ỶLankhônglấyviệctrauchuốtnhansắc,mongchiếmđượctìnhyêucủavuamàquantâmđếnhếtthảymọicôngviệctrongtriềuđình.ỶLankhổcônghọchỏi,miệtmàiđọcsách,nghiềnngẫmnghĩasáchnênchỉtrongmộtthờigianngắn,mọingườiđềukinhngạctrướcsựhiểubiếtuyênthâmvềnhiềumặtcủaỶLan.TriềuthầnkhâmphụcỶLanlàngườicótài.

MộtlầnvuaLýThánhTônghỏiỶLanvềkếtrịnước.ỶLantâu:

-Muốnnướcgiàudânmạnh,điềuhệtrọnglàbiếtnghelờicangiáncủađấngtrungthần.Lờinóingaynghechướngtainhưngcólợichoviệclàm.Thuốcđắnguốngkhóchịunhưngchữađượcbệnh.Điềuhệtrọngthứhailàphảixemquyềnhànhlàmộtthứđángsợ.Quyềnlựcvàdanhvọngthườnglàmthayđổiconngười.Tựmìnhtuđứcđểgiáohoádânthìsâuhơnmệnhlệnh,dânbắtchướcngườitrênthìnhanhhơnphápluật.Nướcmuốnmạnh,Hoàngđếcònphảinhântừvớimuôndân.Phàmxoaycáithếthiênhạởnhânchứkhôngphảiởbạo.Hộiđủnhữngđiềuấy,nướcĐạiViệtsẽvôđịch.

NgheỶLantâu,vuaphụclắm.Bởithế,năm1069,vuaLýThánhTôngthâncầmquânđiđánhgiặc,đãtraoquyềnnhiếpchínhchoỶLan.Cũngngaynămấy,nướcĐạiViệtkhôngmaybịlụtlớn,mùamàngthấtbát,nhiềunơisinhloạn.Nhưngnhờcókếsáchtrịnướcđúngđắn,quyếtđoántáobạo,loạnlạcđãđượcdẹpyên,dânđóiđãđượccứusống.Cảmcáiơnấy,cũnglàcáchsuytônmộttàinăng,nhândânđãtônthờỶLanlàQuanâmnữ,lậpbànthờỶLan.Vuađánhgiặclâukhôngthắng,bèntraoquyềnbinhchoLýThườngKiệt,đemmộtcánhquânnhỏquayvề.ĐếnchâuCưLiên(TiênLữ,HảiDương)haytinỶLanđãvữngvàngđưađấtnướcvượtquamuôntrùngkhókhăn,giữcảnhtháibình,thịnhtrị,vuahổthẹnquayratrậnquyếtđánhchokỳthắngmớivề.

NămNhâmTý(1072),vuaLýThánhTôngđộtngộtquađời,triềuLýkhôngtránhkhỏirốiren.NhưngkhiỶLantrởthànhHoàngtháihậunhiếpchínhvàLýThườngKiệtnắmquyềnTểtướngthìnướcĐạiViệtlạikhởisắc,nhanhchóngthịnhcường.ỶLanđãthihànhnhữngbiệnphápdựngnướcyêndân,khiếnchothếnướcvàsứcdânđãmạnhhẳnlên.

NămĐinhTị(1077),Tốngtriềuphátđạibinhsangxâmlược.ĐểLýThườngKiệtrảnhtayloviệctrậnmạc,TháihậuỶLanđãbỏquahiềmkhíchcũ,điềuLýĐạoThànhtừNghệAnvề,traochứcTháisưnhưcũ,đểcùngmìnhđiềukhiểntriềuđình,huyđộngsứcngườisứccủavàotrận.Nhờvậy,nướcĐạiViệtđãlàmnênchiếnthắnghiểnhách.QuângiặchùnghổtoanlàmcỏnướcĐạiViệtđãphảicamchịuthấtbại,lủithủirútquânvềnước.

Làmnênchiếnthắngnày,côngTháihậuỶLanthựclớn.NhưngtrongđờiỶLankhôngphảikhôngcótìvết.SaukhivuaLýThánhTôngquađời,HoànghậuThượngDươngdựavàothếlựccủaTháisư

LýĐạoThành,đãgạtỶLanrakhỏitriềuđình.Mãi4thángsau,cóLýThườngKiệtgiúpsức,ỶLanmớitrởlạinắmquyềnnhiếpchính.BàđãbắtgiamHoànghậuThượngDươngcùng72cungnữvàolãnhcung,bỏđóichođếnchết.Vìtộitrạngấy,sửsáchphongkiếnđãxóasạchmọicônglaocủabàđốivớidânnước,màquênmấtrằng,trongsựnghiệplàmchínhtrị,đólàchuyệnthườngthấy.

HoàngHậuTrầnThịDung

TrầnThịDunglàcongáiTrầnLý,emcủaTrầnThừa,vịThượnghoàngđầutiêncủatriềuTrần.Năm1209,HoàngtửSảmchạyloạnvềHảiẤpthấyTrầnThịDungcósắcđẹpbènlấylàmvợ.Tháng11nămCanhNgọ(1210)hoàngtửSảmlênngôivualấyhiệulàHuệTông,TrầnThịDungđượclậplàmNguyênphi.ĐếngiữanămBínhTý(1216),đượcsắcphonglàmHoànghậu.VốnkhôngyêuHuệTông,lạithấyHuệTôngchỉđammêsắcdụckhôngthiếtđếntriềuchínhnênTrầnThịDungcàngchánvuavàcảmmếnTrầnThủĐộlúcđólàTháisư.Tháng12nămẤtDậu(1225),nhàLýmấtngôi,triềuTrầnnắmquyềnthìtháng8nămBínhTuất(1226),tântriềuđãthuxếpmộtmốitìnhtuyệtđẹpgiữatháisưTrầnThủĐộvớiHoànghậutriềuLýTrầnThịDung.CảtriềuđìnhnhàTrầnvàongàycướicủađôilứaấy,hộivuiđượctổchứcthâuđêmsuốtsáng.TrầnThịDungsauđóđượcphonglàmLinhTừquốcmẫuđãcócôngchỉhuygiớihoàngtộcchủđộngrútkhỏikinhthànhtronglầngiặcNguyênxâmlượcĐạiViệtlầnthứnhất(1257),sauđó,đảmnhậnviệcloliệuthunhặtsắtthép,khíchlệcáchiệpthợrènđêmngàyrènbinhkhícungcấpchoquânTrần.TrongtrậnphảncôngchiếnlượcĐôngBộĐầutháng12nămĐinhTý(1-1258),đuổigiặcchạyvềnướccủadântộccómộtphầncôngcủabà.

TrầnThủĐộ

TrầnThủĐộngườicócôngkhởidựngsựnghiệptriềuTrần,sinhnămGiápDần(1194)ởlàngLưuXá(HưngHà,TháiBình).ÔngđănổilênlàngườicótàixuấtchúngtrongsốnhữngngườiconưutúkháccủahọTrần,giúptriềuLýđánhdẹpcácthếlựccátcứ,khôiphụccơnghiệpnhàLý.Ôngítđượchọcnhưngcóbảnlĩnh,thẳngthắnvàquyếtđoán.CuốitriềuLý,cácvuaănchơi,sađọa,kinhtếsuythoái,thiêntai,mấtmùađóikémliêntiếpxảyra.Lợidụngcơhộiđó,cácthếlựcphongkiếnnổilênchốnglạitriềuđình,đánhgiếtlẫnnhau,cướpbócbừabăi.Ngoàibiênthùy,đếquốcNguyênMôngđangtunghoànhđánhKim,diệtTâyHạ,chiếmTriềuTiên,sửasoạnđạibinhxâmlượcTốngvàĐạiViệt.

Tronglúcấy,vuaLýHuệTôngvôtráchnhiệm,truyềnngôichocongáilàLýChiêuHoàngmới8tuổirồibỏđituởchùaChânGiáo.Bởivậy,TrầnThủĐộđăthuxếpchoLýChiêuHoàngtruyềnngôichoTrầnCảnhlàhợplẽ.Làmcuộcđảochínhthayđổitriềuđạimàkhôngxảyrađổmáuvàđảolộnlớntrongnước,chứngtỏTrầnThủĐộlànhàchínhtrịsángsuốt,khônngoan.

Saukhilênlàmvua,TrầnTháiTôngphongchoTrầnThủĐộlàmTháisưnắmgiữmọibinhquyền.Trongmộtthờigianngắn,TrầnThủĐộđăthuphụcđượccácthếlựcđốiđịch,tổchứclạibộmáyhànhchínhtừtrungươngđếncấpxă.Cólầnduyệthộkhẩu,LinhTừquốcmẫumuốnxinriêngchomộtngườilàmchứcCâuđương(mộtchứcdịchtrongxă).Ôngghitênhọquêquán.Duyệtđếnxăấy,hỏitênđươngsự,đươngsựmừngrỡchạyđến.TrầnThủĐộnói:

-NgươivìcócôngchúaxinchođượclàmCâuđương,khôngthểvínhưnhữngcâuđươngkhácđược,phảichặtmộtngónchânđểphânbiệt.

Đươngsựkêuvanxinthôi,hồilâuTrầnThủĐộmớithacho.Từđấykhôngaidámnhờcậyviệcriêngnữa.

TrầnThủĐộđềcaotưtưởngpháptrị,địnhraluậtlệquychếhànhchínhvàgươngmẫuthựchiện.Sửghicólần,LinhTừquốcmẫungồikiệuđiquachỗthềmcấmbịngườiquânhiệungănlại.Vềnhà,LinhTừquốcmẫuthan:

-Mụnàylàmvợôngmàbọnquânhiệuấykhinhnhờnnhưthế.

ThủĐộsaiquânđibắtvề.Ngườiquânhiệuchắclàphảichết.Khiđếnnơi,nghengườiquânhiệukểlạingọnnguồncâuchuyện.ThủĐộnói:

-Ngườiởchứcthấpmàbiếtgiữphépnước,nhưthếtacòntráchgìnữa.Nóirồilấyvànglụathưởngchongườiấy.

Làngườicócông,cótài,nắmgiữtrọnbinhquyền,vuacũngkhôngdámtráiý.CóviênquannhânlúcvàochầuvuaTháiTông,ứanướcmắttâu:

-BệhạtuổicòntrẻmàtháisưTrầnThủĐộquyềnnghiêngchânchúa,khôngbiếtrồitiềnđồxătắcsẽrasao?Hạthầnlấylàmlolắng.

VuabảoThủĐộ:

-TrẫmbiếtThượngphuchỉcótấmlòngsonvìnướcchứkhôngcóbụngriêngnào.Vậymàkẻkiathấyôngnắmgiữmọiquyềnbính,dámngờvựcxằngđătâuvớitrẫmlàđánglongạivềviệcThượngphụchuyênquyềncóthểkhônghaychoxătắc.ĐólàlờinóihạiđếnnghĩavụvuatôivàtìnhcảmchúcháugiữaThượngphụvàTrẫm.

TrầnThủĐộtrầmngâmsuynghĩrồitâu:

-Kẻkianóivậymàđúng.Thậtquảcóchuyệnchuyênquyềnthật.Thếmớibiếtmộttrămngườivângdạkhôngbằngmộtngườinóithẳng.Trongđámquanlạichỉduynhấtcóngườinàyngaythẳngbạodạn,dámnóinhữngđiềungườikhácchỉdámnghĩ.Vậy,mộttriềuthịnhlàphảikhuyếnkhíchngườinóithật.

Nóixong,ThủĐộxinphépvualấymấytấmlụavàmấyquantiềnthưởngchoviênquannọ.

TrongcuộckhángchiếnchôngNguyênMônglầnthứnhất,TrầnThủĐộđóngvaitròvôcùngquantrọng.Tháng12nămĐinhTý(1-1258),quânMôngCổsaukhitiêudiệtnướcĐạiLư(VânNam),đătiếnvàolưuvựcsôngHồng.Thếgiặcrấtmạnh.Trêncácmặttrận,quânĐạiViệtkhôngđươngnổiphảirútlui.VuaTháiTôngvàquầnthầnphảibỏThăngLongrútxuốngphíaNam.VuangựthuyềnnhỏđếnthămemruộtlàTháiúyTrầnNhậtHạohỏikế.NhậtHạolấyngóntaychấmnướcviếthaichữ"NhậpTống"ởmạnthuyền,ýkhuyênvuanênchạysangnhờvảnướcTống.VuarờithuyềnđếnhỏiTháisưTrầnThủĐộ.ThủĐộtrảlời:

-Đầutôichưarơixuốngđất,xinbệhạđừnglo.

Vàolúcgaygonhấtcủacuộcchiến,câutrảlờiđanhthépcủaTrầnThủĐộđăgiữvữngtinhthầnquyếtđánhquyếtthắngcủaquândânĐạiViệt.ÔngthựcsựtrởthànhlinhhồncủacuộckhángchiếnvàlàngườilănhđạocuộcphảncôngquyếtliệtđánhvàoĐôngBộĐầu,buộcgiặcphảirútchạyvềnước.

SửsáchphongkiếnthườngcoiTrầnThủĐộnhưmộtquyềnthầnvôhọc,cótàimàkhôngcóđức,cócôngvớitriềuTrần,nhưngcótộivớitriềuLý.LýdođưaralàviệcThủĐộgiếthếttônthấtnhàLý.Chuyệnrằng:nămNhâmThìn(1232)nhânlàmlễTiênhậunhàLýởthônTháiĐường(ĐôngNgàn,BắcNinh),ThủĐộsailàmnhàláởtrêncáchốđểđếnkhicáctônthấtnhàLývàotếthìbịsụtcảxuống,rồilấyđấtđổlênchônsốnghết.NhưngtrongĐạiViệtsửkýtoànthư,NgôSĩLiêncũngchúgiảirằng"Việcnàychưachắcđăcóthực".

TrầnThủĐộmấtthángGiêngnămGiápTý(1264),thọ71tuổi.

TrầnThừa

TrầnThừasinhnămGiápThìn(1184),vịThượnghoàngđầutiêncủatriềuTrầnlàconcảcủaTrầnLý,

anhruộtTrầnTựKhánhvàLinhTừquốcmẫuTrầnThịDung.

ÔngtổcủaTrầnThừalàTrầnKínhvốngốcởĐôngTriều,nốiđờilàmnghềđánhcá,trênđườngđitìmđấtlàmănsinhsốngđãcắmsào,dừngchânởThứcMạc(NamĐịnh).KínhlấyvợởTứcMạcsinhraTrầnHấptìmsangHảiẤp(TháiBình)nơigiápranhcácsôngNhịHàvàsôngHảiTriều,làvùngđấtcổtrùphúrồiđịnhcưởđó.NhờcócôngphòtátriềuLý,khôiphụcđượckinhthành,nămBínhTý(1216),TrầnThừađượcvuaLýHuệTôngphonglàmNộithịphánthủ.NămQuýMùi(1223),khiTrầnTựKhánhmất,vuaphongchoTrầnThừalàmTháiúyphụchính.

KhiLýChiêuHoànglàmvua,TrầnThủĐộđãnghĩngayđếnviệctruyềnngôichoTrầnCảnh,contraithứcủaTrầnThừa,bènthưavớiTrầnThừaviệcấy.TrầnThừangầnngại:

-ChúngtavớiTháihậuvàChiêuHoànglàchỗhọngoạichíthân,naylàmcáiviệctranhđoạtấytôiechẳngkhỏimangtiếngvớihậuthế.

TrầnThủĐộphântrần:

-TôixemdiệnmạoTrầnBố(TrầnCảnh)mũicao,haigòmátrộiđúnglàlongchuẩnlongnhau.

Tínhlạirộngrãi,biếtthươngngười,cókhíđộcủavịtháibìnhthiêntử.Vảchăng,thờithếlúcnàychỉcóhọTrầnthayngôinhàLýmớicứuđượcvậnnướcsuyvi.Trờichomàkhônglấysẽphảichịutaiương.Xinđạihuynhnênnghĩkỹ.

TrầnThừabảoThủĐộ:

-Mọiviệctùychúđịnhliệu,làmsaochothànhsựthìlàm.Hóanhàlàmnướchayđếnphảidiệttộccũngởmộtchuyệnnàyđó.

KhiTrầnCảnhlênngôivua,nhiềuđảngloạnmượncớphùLýchốngTrầnnổilênngàycàngnhiều.TrầnThủĐộmờiTrầnThừalàmThượnghoàng,logiúpTháiTôngđiềukhiểntriềuđìnhđểThủĐộrảnhtaydẹploạn.Khôngđầymộtnăm,ThủĐộđãvừađánhdẹpvừathuphụcđượccácđảnggiặcđểtrởlạinắmtriềuchính.ThượnghoàngTrầnThừayênvịcóngườitàinănghơnmìnhtrôngcoiviệcnước,mặcsứclaovàothúsănbắn.VùngTừSơncònlưutruyềncâuchuyệntìnhcủaThượnghoàngvớicôthônnữxinhđẹpcótênlàTần:SángấyTrầnThừacùnglínhtùytùngvềchâuCổPhápđểsănchim.XếchiềuTrầnThừabắntrúngmộtconbạchtrĩ.Mũitênkhôngtrúngvàochỗhiểmnênbạchtrĩvẫnđủsứcxàxuốngbaychuyềntừngđoạn.TrầnThừaphingựađuổimãiđếnnỗiđámlínhbịlạc.Đếnkhurừngquangkhôngthấybóngchimnữa.Thấtvọngđịnhquayvềthìởmộtđồisắngầnđócócôthônnữkhỏemạnh,xinhđẹpvừalàmvừahát.TrầnThừatìmđến.KhithấyTrầnThừa,côgáisợhãi,luốngcuốngvềsựănmặctrễtràngcủamình.Sựelệcàngkhiếncôgáithêmvẻquyếnrũ.CôbiếtTrầnThừalàngườiquyềnquý.Niềmtinvàongườiquyềnquýkhiếncôgáikhôngcònthấysợnữa.VịThượnghoàngđắmđuốingắmcôgái,hỏithămgiacảnhcô.CôtênlàTần,chamấtsớmchỉcònmẹgià.TrầnThừagiảibàytìnhyêunồngnàncủamình.Côgáiphầnvìkhiếpnhượcchỉelệmàkhôngdámchốitừ.Chiềuấyđámlínhtuỳtùngkhôngtìmthấychủ.Bởivì,TrầnThừađãvềnhàTần,épcôgáiphảichiềuchuộngmình.

Sánghômsau,TrầnThừatừbiệtgiađìnhlênngựavềkinh.Linhcảmmộtđiềuhệtrọngsẽxảyra,TầnchạytheoníulấyáoTrầnThừakhócnhưmưa.Cônóitớitráchnhiệmcủangườiđãlàmchồngcômộtđêm.TrầnThừathềthốtsẽquaylạivàđểlàmtin,ôngđãrútkiếmcắtmộtvạtáotíacủamìnhtraochocôgái.Ôngdặncônếucóbềnàohãytìmôngởkinhsư.Rồinămthángquađi,TrầnThừađãquênbẵnghìnhbóngvànhữngkỷniệmsâusắcvớicôthônnữkhurừngsănấy.CònTần,côđãlođúngđiềuđãxảyra.Côđãmangthai.ChịubúarìudưluậnnhưngcôvẫnkhôngvềkinhsưtìmTrầnThừa,vìcôbiếtnếuvịThượnghoàngyêucôthìđãquaytrởlại.Rồicôsinhđượcmộtbétraikhỏemạnh.ĐứabéđượcđặttênlàTrầnBàLiệt.Lớnlên,BàLiệttheohọcmộtlòvậtvàkhỏemạnhítngườiđịchnổi.

Nămấy,kinhsưcógiảivậtlớnnhằmtuyểnchọnnhântàiragiúpnước.VuaTháiTôngvàThượnghoàngđềuthânđếnxem.ĐôLiệtcũngvềdự.SaucảtuầnthivậtđôTrâu(khỏenhưtrâu)đãlầnlượthạhếtcácđốithủ.ĐôLiệtxinvàotỉthí.NgaytừđầuđôTrâuđãphảigờmsứckhỏecủađôLiệt.Trốngthúcdồndập,keovậtsôiđộng.Bỗngsaumiếngđánhtrượt,đôLiệtbịđôTrâudùngmiếnghiểmvítđượccổxuống,monggiếtchếtmộtđịchthủđánggờm.Trongcơnvậtlộnđiêncuồngđểthoátkhỏichếtngạt,chiếckhăntrênđầuđôLiệttungra.Mộtvạtáotíarấtlạnằmtrênthảmcỏbêbếtđất.ThượnghoàngTrầnThừađãnhậnravạtáoấy.Ônghạlệnhdừngngaykeovật,quênhẳnđịavịcủamìnhđếnômlấyLiệt,đứaconmàôngđãphũphàngbỏrơimẹnó.TrầnBàLiệtđượcgiữlạiởkinhsưvàđượcnhậnlàmconThượnghoàng.

9.TRIỀUTRẦN(1225-1400)

TrầnTháiTông(1225-1258)

NhờTrầnThủĐộthuxếp,LýChiêuHoàngđănhườngngôichoTrầnCảnhtứclàvuaTrầnTháiTông.ChiêuThánhHoànghậulấyTháiTôngđăđược12năm,tứclàđă19tuổimàvẫnchưacócon,trongkhitriềuTrầncầnkípphảicóHoàngtử.Bởivậy,TrầnThủĐộbắtvuaTháiTôngbỏChiêuThánh,giángxuốnglàmcôngchúarồiđemngườichịcủaChiêuThánh,vợcủaTrầnLiễu,đăcóthaivàolàmHoànghậu.TrầnLiễutứcgiậnđemquânlàmloạn.VuaTháiTôngcũngđangđêmbỏtrốnlênchùaPhùVân,núiYênTử(QuảngNinh)tỏýphảnđối.TrầnThủĐộđemquầnthầntớiđónvề.TháiTôngtừchối,nóirằng:

-Trẫmcònnhỏdại,khôngkhamnổiviệctolớn,cácquannênchọnngườikhácđểchokhỏinhụcxătắc.

Nóimăikhôngchuyển,ThủĐộngoảnhlạinóivớicácquan:

-Hoàngthượngởđâulàtriềuchínhởđấy.

Nóiđoạn,truyềnlệnhxâycungđiệnởchùaPhùVân.VịquốcsưởchùavàovanlạyTháiTôngvềtriều.TháiTôngbắtđắcdĩtheoxagiávềkinh.

Đượcítlâu,TrẫnLiễubiếtkhôngđịchnổi,đangđêmgiảlàmngườiđánhcálẻnlênthuyềnngựxinhàng.Haianhemômnhaumàkhóc.ThủĐộhaytin,tuốtgươmxôngđếntoangiếtTrầnLiễu.TháiTônglấythânchechoanh,xinThủĐộthachoTrầnLiễu.TrầnThủĐộquẳnggươmxuống,nói:

-Talàconchósănthôi.Chưabiếtanhembayaithuậnainghịch.

VuaTháiTôngthachoTrầnLiễu,cắtchođấtAnSinhlàmtháiấpvàphongcholàmAnSinhvương.

TrongcuộckhángchiếnchốngNguyênMôngđầunămĐinhTý(1-1258),TháiTôngbiếtdựavàoTrầnThủĐộ,TrầnQuốcTuấn(tứcHưngĐạoVương,concủaTrầnLiễu)đểlănhđạonhândânĐạiViệtquyếtchốnggiặc.BảnthânTháiTôngcũngtựlàmtướngđiđốcchiến,xôngphatênđạn.

Tháng12nămĐinhTý(21-1-1258),vuaTháiTôngcùngTháitửHoảngđăchỉhuyquânTrầnphátanquânNguyênởĐôngBộĐầu,giảiphóngThăngLong.

TrầnTháiTôngđătrởthànhôngvuaanhhùngcứunước.NhưngTháiTôngđượcsửsáchlưutruyềncònbởiônglàmộtnhàThiềnhọc,mộttriếtgiacónhữngtưtưởngsâusắc,mộtcốtcáchđộcđáo,làtácgiảKhoáhưlục,mộtcuốnsáchxưanhấthiệncòngiữđượctrongkhothưtịchcổnướcta.

TrongmộtvănbảnKhoáhưlụccóbài"TựThiềntôngchỉnam"củaTrầnTháiTôngviết.Ôngkểlạisựviệcnăm1236đangđêmbỏcungđiệnvàonúivàlưdotrởvề.ẤylàkhiTháisưTrầnThủĐộthốngthiếtnói:

-"Bệhạởtuchoriêngmìnhthìđược,nhưngcònquốcgiaxătắcthìsao?VÌđểlờinóisuôngmàbáođờisauthìsaobằnglấychínhthânmìnhlàmngườidẫnđạochothiênhạ?Dođấy,trẫmcùngcácvịquốclăovềkinh,gắnglạilênngôi".

CólẽítthấytronglịchsửPhậtgiáonướcnàolạinếuvấnđề"quốcgiaxătắc"lêntrênhết,trướchếtnhưthế.Tháiđộđốivới"quốcgiaxătắc"làthướcđogiátrịmỗingười,bấtkểhọởcươngvịnào.Nghetheoquốcgiaxătắc,TrầnTháiTôngđătrởvềtriềuđể22nămsauđălănhđạonhândânĐạiViệtphátanquânNguyên.TrầnTháiTôngquảlàngườicótínhcáchđặcbiệt.Lúclàmvuathìthânlàmtướngđiđánhgiặc"xôngvàomũitênḥnđạn",làmvuanhưngxemthườngvinhhoaphúquí,có

thểtừbỏngaivàngkhôngchútluyếntiếc.ÔnglàgươngmặtvănhoáđẹpvàlạđếnkhácthườngtronglịchsửViệtNam.

MùaxuânnămMậuNgọ(1258),TháiTôngnhườngngôichoTháitửTrầnHoảng,mộtcáchtậpsựchoTháitửquenviệctrịnước.TriềuđìnhtônTháiTônglênlàmTháiThượnghoàngđểcùngcoiviệcnước.

TháiTôngtrịvìđược33năm,làmTháiThượnghoàng19nămthìmất,thọ60tuổi.

TrầnThánhTông(1258-1278)

VuatháiTôngcó6ngườicon:TháitửHoảng,ChiêuMinhvươngTrầnQuangKhải,ChiêuQuốcvươngTrầnÍchTắc,ChiêuVănVươngTrầnNhậtDuậtvàcáccôngchúaThiềuDương,ThuỵBảo.

MùaxuânnămMậuNgọ(1258),TháitửHoảnglênnốingôilấyhiệulàThánhTông.

ThánhTônglàvịvuanhântừ,trunghậu.Vuahaynóivớitảhữu:

-Thiênhạlàcủachaôngđểlạinênđểchoanhemcùnghưởngphúquí.

Bởivậy,trừcácbuổithiếttriềuvuamớiphânbiệttrêndưới,cònthườngngàyvuachocáchoàngthânvàođiệnăncùngmâm,nămcùngchiếu,thậthoàhợpthânái.

Đốinội,vuadốclòngxâydựngđấtnướctháibình,thịnhtrị.Vuaquantâmđếnviệcgiáohoádân,khuyếnkhíchviệchọchành,mởnhữngkhoathichọnngườitàivàtrọngdụnghọ.Dovậy,dướitriềuvuaThánhTông,khôngchỉcócácônghoànghaychữmàcòncónhữngtrạngnguyêntàigiỏinhưMạcĐĩnhChi.BộĐạiViệtSửbộquốcsửđầutiêncủanướcta,đượcLêVănHưuhoànthànhvàonămNhâmThân(1272).

Vuacònquantâmđếndânnghèobằngviệcralệnhchocácvươnghầu,phòmăchiêutậpnhữngngườinghèođóilưulạcđểkhẩnkhairuộnghoang,lậptranghộ.Trangđiềncótừđấy.VÌvậy,21nămlàmvuađấtnướckhôngcógiặcgiă.Nơinơidânchúngyênổnlàmăn.

Đốingoại,lúcnàynhàNguyênđăthôntínhxongnướcTốngrộnglớnnhưngchưađủsứcđánhĐạiViệt.KhivuaTháiTôngnhườngngôichoThánhTông.NhàNguyênkhôngcònbắtĐạiViệtthayđổisắcphụcvàrậptheothểchếnhànướcchúng,nhưnglạibắtvuatacứ3nămphảimộtlầncốngnạpnhosĩ,thầythuốc,thầybói,thầytướngsốvànhữngnghệnhângiỏimỗiloạibangườicùngcácsảnvật:sừngtê,ngàvoi,đồimồi,châubáuvậtlạkhác.VuaNguyêncònđiđặtquanChưởngấpđểđilại,giámsátcácchâuquậnĐạiViệt,thậtralàđểnắmtìnhhìnhmọimặt,toanđặtcươngthườngchonướclánggiềng.VuaTrầnThánhTôngthừabiếtdătâmxâmlượccủanhàNguyên,nêntuybềngoàithầnphục,nhưngvẫnkhẩntrươngtuyểnmộbinhlương,luyệnquânsĩsẵnsàngđốiphó.NămBínhDần(1266)sứsangxinmiễnviệccốngngườivàbăibỏviệcđặtquangiámtrị.VuaNguyênbằnglòngbỏviệccốngngườinhưnglạibắttuânthủ6điềukhác:Vuaphảithânvàochầu,phảichoconhayemsanglàmcontin,nộpsổhộkhẩu,phảichịuviệcbinhdịch,phảinộpthuếmávàcứgiữlệđặtquangiámtrị.

VuaĐạiViệtlầnnữathoáitháckhôngchịu.NămTânMùi(1271)vuaMôngCổHốtTấtLiệtnhânđổiquốchiệulàĐạiNguyênđivuaThánhTôngvàochầu.VuaThánhTôngcáobệnhkhôngđi.ChúngchosứsangtìmCộtđồngtrụcủaMăViệntrồngngàytrước,vuaThánhTôngtrảlờirằng:Cộtấylâyngàyđămất.

Nhnchung,vuaTrầnThánhTôngthựchiệnchínhsáchngoạigiaomềmdẻonhưngrấtkiênquyết,nhằmbảovệdanhdựcủaTổquốc,ngănchặntừxamọisựdómngó,tạocớxâmlượccủanhàNguyên.

NămĐinhSửu(1277)TháithượnghoàngTrầnTháiTôngmấtởphủThiênTrường(TứcMạc).Năm

sau,vuaThánhTôngnhườngngôichoconlàTháitửKhâmrồivềởphủThiênTrườnglàmTháithượnghoàng.

-VuaThánhTôngtrịvìđược21năm,làmTháithượnghoàngđược3năm,thọ51tuổi.

TrầnNhânTông(1279-1293)

VuaThánhTôngcó3con:ThiênThụycôngchúa,TháitửKhâmvàTảThiênvươngĐứcViệp.NămKỷMăo(1279),TháitửKhâmkếvịngôivua,hiệulàNhânTông.

TrầnNhânTônglàvịvuaanhminh,quyếtđoán,đượcsửsáchngợicalàvịanhhùngcứunước.ThờigianNhânTôngtrịvì,nướcĐạiViệtđătrảiquanhữngthửtháchghêgớm.

NgaysaukhiNhânTônglênngôivua,nhàNguyênliềnsaiLễbộthượngthưsangsứĐạiViệt.SàiThungđếnkinhthành,lênmặtkiêungạo,cưỡingựađithẳngvàocửaDươngMinhrồichongườiđưathưtráchvuaNhânTôngtựlậpngôivuavàđiphảisangchầuthiêntriều.

Vuasaiđạithầnratiếp,Thungkhôngthèmđáplễ,vuamờiyến,hắnkhôngthèmđến.

NămNhâmNgọ(1282)vuaNguyênlạichosứsangdụ:

-NếuvuanướcNamkhôngsangchầuđượcthìphảiđưavàngngọcsangthay,vàphảinộphiềnsĩ,thầyâmdươngbóitoán,thợkhéotay,mỗihạng2người.

NhânTôngđànhchochúhọlàTrầnDiÁivàbọnLêTuân,LêMụcsangthaymình.VuaNguyênbènlậpTrầnDiÁilàmAnNamquốcvương,LêMụclàmHànlâmhọcsĩ,LêTuânlàmThượngthưlệnhvàsaiSàiTrungdẫn1000quânđưabọnấyvềnước.Haytin,NhânTôngsaitướngđemquânlênđónđườngđánhlũnghịchthần.SàiThungbịtênbắnmùmộtmắt,trốnchạyvềnước,cònlũTrầnDiÁibịbắt,phảitộiđồlàmlính.ThấykhôngthểthuphụcđượcvuaTrần,nhàNguyênliêntiếpphátđộng2cuộcchiếntranhxâmlượcvàocácnăm1285và1287,toanlàmcỏnướcNam.Trong2lầnkhángchiếnnày,NhânTôngđătrởthànhngọncờkếtchặtlòngdân,lănhđạonhândânĐạiViệtvượtquabaokhókhăn,đưacuộckhángchiếnđếnthắnglợihuyhoàng.

Sau14nămlàmvua,NhânTôngnhườngngôichoconlàAnhTôngrồilàmTháithượnghoàngvàđitu,trởthànhthuỷtổtháiThiềnTrúcLâmYênTử,mộtpháiThiềnđểlạidấuấnđặcsắctronglịchsửtưtưởngViệtNam.NhânTôngthựcsựlàmộttriếtgialớncủaPhậthọc,giúptriếthọcPhậtgiáoViệtNampháttriểnrựcrỡ,thểhiệnđượcđầyđủtrítuệ,bảnlĩnhViệtNam.TưtưởngtriếthọccủaTrầnNhânTônglàtinhthầnthựctiễn,chiếnđấuvàtáobạo.TheosáchTamTổthựclục,mộthọctròhỏiNhânTông:

-NhưthếnàolàPhật?

NhânTôngđáp:

-Nhưcámởđáycối.

Lầnkhác,mộthọctròhỏi:

-Lúcgiếtngườikhôngđểmấtthìnhưthếnào?

-Khắptoànthânlàcanđảm-NhânTôngđáp.

Anhhùngcứunước,triếtnhân,thisĩlàphẩmchấtkếthợphàihoàtrongconngườiNhânTông.Vềphươngdiệnthisĩ,NhânTôngcótâmhồnthanhcao,phóngkhoáng,mộtcáinhntinhtế,taonhă.Vuatừngviết:

Xătắclưỡnghồilaothạchmă

Sơnhàthiêncổđiệnkimâu

(Xătắchailầnmệtngựađá

Nonsôngnghnthuởvữngâuvàng)

TrầnNhânTôngquađờinămMậuThân(1308)tạiamNgoạVânnúiYênTử(ĐôngTriều,QuảngNinh).

HưngĐạoĐạiVươngTrầnQuốcTuấn

TrầnQuốcTuấn(1228-1300)làmộtdanhnhânkiệtxuấtcủadântộcđồngthờilàdanhnhânquânsựcổkimcủathếgiới(Năm1984,tạiLondon,trongmộtphiênhọpvớicácnhàbáchọcvàquânsựthếgiớidoHoànggiaAnhchủtrìđãcôngbốdanhsách10đạinguyênsoáiquânsựcủathếgiới,trongđócóTrầnHưngĐạo)

Ngaytừnhỏ,TrầnLiễuđãkénnhữngthầygiỏidạychoQuốcTuấn,kýthácvàoconhộiđủtàivănvõ,mongtrảmốithùsâunặngnămnào.

Lớnlên,QuốcTuấncàngtỏrathôngminhxuấtchúng,đọcrộngcácsáchcảvănlẫnvõ.Trongđờimình,QuốcTuấnđãtrảiquamộtlầngiabiến,balầnnạnnước.Nhưngônglạicàngtỏralàngườihiềntài,mộtvịanhhùngcứunước.Ôngluônđặtlợinướclêntrênthùnhà,vuntrồngchokhốiđoànkếtgiữatôngtộchọTrần,tạochothếnướcởđỉnhcaongàntrượngđủsứcđèbẹpquânthù.TronglầnquânNguyênsangxâmlượclầnthứhai,thấyrõnếungànhtrưởng,ngànhthứxungkhắc,giữaôngvàTrầnQuangKhảikhôngchungsứcchunglòngthìkẻcólợichỉcóthểlàquângiặc.Bởivậy,QuốcTuấnđãchủđộnggiaohảohoàhiếuvớiTrầnQuangKhải,tạonênsựthốngnhấtýchícủatoànbộvươngtriềuTrần,đảmbảođánhthắngquânNguyênhùngmạnh.

Chuyệnkểrằng,mộtlầnởbiểnĐông,QuốcTuấnđãmờiTháisưTrầnQuangKhảisangthuyềnmìnhtròchuyện,chơicờvàsaingườinấunướcthơmtựmìnhtắmrửachoTrầnQuangKhải,vĩnhviễnxoánỗihiềmkhíchgiữahaingười,đầumốicủahaichihọTrần.(QuốcTuấnlàconTrầnLiễu,TrầnQuangKhảilàconTrầnCảnh).Lầnkhác,QuốcTuấnđemviệcxíchmíchdòýcáccon,TrầnQuốcTảngcóýkíchôngnêncướpngôicủachithứ.ÔngnổigiậnrútgươmtoanchémchếtQuốcTảng.Maynhờcácconvànhữngngườitâmphúcvanxin,ôngbớtgiậndừnggươmnhưngbảorằng:

-Từnaychođếnkhitanhắmmắt,tasẽkhôngnhìnmặtthẳngnghịchtử,phảnthầnnàynữa.

Trongkhángchiến,ôngluônhộgiábênvua,taychốnggậybịtsắt.Dưluậnxìxàosợônggiếtvua.Ôngliềnbỏluônphầnbịtsắt,chỉchốnggậyđểtránhhiềmnghi,làmyênlòngquândân.

Balầnchốnggiặc,cácvuaTrầnđềugiaochoôngquyềnTiếtchế,(Tổngtưlệnhquânđội),vìôngbiếtdùngngườitài,thươngyêubinhlínhvìvậytướngsĩhếtlòngtinyêuông.Đạoquânchaconấytrởthànhđộiquânbáchchiếnbáchthắng.

TrầnQuốcTuấnlàbậctướngtrụcộttriềuđình.Ôngđãsoạnhaibộbinhthư:BinhthưyếulượcvàVạnKiếptổngbítruyềnthưđểrăndạycáctướngcầmquânđánhgiặc.KhigiặcNguyênlộrõýđồxâmlược,TrầnQuốcTuấnviết"Hịchtướngsĩ",truyềnlệnhchocáctướng,dạybảohọlẽthắngbại,tiếnlui.Hịchtướngsĩrấthùnghồn,thốngthiết,khẳngđịnhvănchươngcủamộtbậc"đạibút".

TrầnQuốcTuấnlàmộtbậctướnggồmđủtàiđức.

Làtướngnhân,ôngthươngdânthươngquân,chỉchohọconđườngsáng.Làtướngnghĩa,ôngcoiviệcphảihơnđiềulợi.Làtướngtrí,ôngbiếtlẽđờisẽdẫnđếnđâu,làtướngdũng,ôngxôngphavàonơi

nguyhiểmđểđánhgiặc,tạonênnhữngtrậnnhưBạchĐằngoanhliệtnghìnđời.Làtướngtín,ôngbàytỏtrướcchoquânlínhtheoôngsẽđượcgì,tráilờiôngsẽgặphoạ.Chonên,cả3lầnđánhgiặcNguyên,ôngđềuđượcgiaotrọngtráchđiềubátbinhmãvàđềulậpđượccônglớn.

Haithángtrướckhimất,vuaAnhTôngđếnthămvàhỏi:

-Nếuchẳngmayôngmấtđi,giặcphươngBắclạisangxâmlấnthìkếsáchlàmsao?

Ôngđãtrăngtrốinhữnglờitâmhuyết,sâusắc,đúngchomọithờiđại:

-Thờibìnhphảikhoanthưsứcdânđểlàmkếsâugốcbềnrễ,đólàthượngsáchgiữnước.

MùathuthángTám,ngày20nămCanhTý(1300)"BìnhBắcđạinguyênsoái"HưngĐạođạivươngquađời.Theolờiôngdặn,thihàiôngđượchoảtángthuvàobìnhđồngvàchôntrongvườnAnLạc,gầncánhrừngAnSinh,khôngxâylăngmộ,đấtsanphẳng,trồngcâynhưcũ.VuagiaphongchoôngtướcHưngĐạođạivương.TriềuđìnhlậpđềnthờôngtạiVạnKiếp,ChíLinh,ấpphongcủaônglúcsinhthời.

ThượngTướngTháiSưTrầnQuangKhải

TrầnQuangKhải(1241-1294)làcontraivuaTrầnTháiTông(TrầnCảnh).

DướitriềuvuaTrầnThánhTông(anhruộtQuangKhải),TrầnQuangKhảiđượcphongtướcChiêuMinhđạivương.NămGiápTuất(1274),ôngđượcgiaochứcTướngquốctháiúy.NămNhâmNgọ(1282),dướitriềuvuaNhânTông,TrầnQuangKhảiđượccửlàmThượngtướngtháisư,nắmtoànquyềnnộichính.TrongcuộckhángchiếnchốngquânNguyênlầnthứhaivàthứba,TrầnQuangKhảilàvịtướngchủchốtthứ2,sauTrầnQuốcTuấnvàcónhiềucônglớn.ChínhTrầnQuangKhảiđăchỉhuyquânTrầnđánhtanquânNguyênởChươngDươngvàThăngLong,nhữngtrậnthenchốtnhằmkhôiphụckinhthànhvàocuốitháng5nămẤtDậu(1285).

Bêncạnhnănglựcquânsự,TrầnQuangKhảicònlàmộtnhàthơcóvịtríkhônghỏtrongvănhọcsửViệtNam.Ônglàtácgiả"LạcĐạo"đăthấttruyềnvàtheolờibìnhcủaPhanHuyChú,thơông"thanhthoát,nhànnhă,sâuxa,lưthú".Đọcbảndịchbàithơ"VườnPhúcHưng"củaQuangKhải,thấyrõhơntâmhồnông:

PhúcHưngmộtkhoảngnướcbaoquanh

Vàimẫuvườnquêđấtrộngthênh

Hếttuyếtcḥmmaihoatrắngxoá

Quangmâyđỉnhtrúcsắctươixanh

Nắnglênmờikháchphatrànhấp

Mưatạnhsaiđồnggiởthuốcnhanh

BáogiặcảiNamkhôngkhóilửa

Bêngiườngmộtgiấcngủngonlành.

TrầnQuangKhải,mộtcuộcđờilớn,vừalàmThủtướng,vừalàmtướng,vừađánhgiặcvừalàmthơ.

ChiêuVănĐạiVươngTrầnNhậtDuật

TrầnNhậtDuật(1253-1330)contraithứtưTrầnTháiTông,ngườicócônglớntrongviệcchỉhuyquânTrầnđánhthắnggiặcNguyên,từngđượcphongTháiúyquốccôngvớiChiêuVănđạivương,từbéđănổitiếnglàônghoànghiếuhọcvà"sớmlộthiêntri,hamthíchhiểubiếtvềcáctiếngnóivàcácgiốngngười".Cóthểnỏi,tuổitrẻcủaTrầnNhậtDuậtlànhữngnămthángmiệtmàirènluyệnđểthànhtài.VÌvậy,NhậtDuậtnổitiếnghiểunhiềubiếtrộng.Uytíncủavịtướngcònvangdộicảnướcngoàidosựhiểubiếtsâurộngvềcácnướclánggiếng.HọctiếngTốngvàtiếngChiêmThành,NhậtDuậtchẳngnhữngchỉsửdụngthànhthạocácngônngữấymàcònamhiểunhiềumặtcủacácnướcđó,kểcảphongtục,tậpquáncủahọ.Đốivớicácdântộctrongnước,NhậtDuậtkhôngchỉhiểutiếngmàcònhiểucảvềngười.

Mớingoài20tuổi,NhậtDuậtđăđượctriềuđìnhnhàTrầngiaođặctráchnhữngcôngviệcvềcácdântộccólênquan.VuaNhânTôngthánphục,thườngnóiđùa:"ChiêuVănvươngcólẽkhôngphảingườiViệtmàlàhậuthâncủagiốngPhiên,Man".TiếpxúcvớicácsứthầntriềuNguyên,cólầnNhậtDuậtđăvuivẻ,tựnhiêntròchuyệnsuốtcảmộtngày,khiếnchosứNguyênkhăngkhăngchorằngNhậtDuậtlàngườiHánởChâuĐịnh(gầnBắcKinh)sanglàmquanbênĐạiViệt.Hiểnnhiên,NhậtDuậtphảikhổhọccôngphuvàphảihếtsứckiênTrìmớiđạtđượckếtquảấy.CâuchuyệnsauđâytỏrõNhậtDuậtchẳngnhữngchỉgiỏicácthứtiếngmàcònlàmộtnhàdântộchọclỗilạc.

Ngàyấy,vuaquantriềuTrầnđượctinchúađạoĐàGiang(thuộcmiềnTâyBắcngàynay)TrịnhGiácMậttụhọppheđảngnổilêncựlạitriềuđình.TindữtrongnướcđếncùnglúcnhàNguyênđangsửasoạnđạibinhđánhĐạiViệt.Cầnphảidẹpngaymốibấthoàtrongnước.NgườiđảmđangtrọngtráchnàykhôngaihơnNhậtDuật.Thếlàvịvươngtrẻ27tuổidướicờhiệu"TrấnthủĐàGiang"làmlễraquânlênđường.

Haytin,chúaĐàGianghọpđámđầumụcbànkếcựchiến.TrịnhGiácMậtđịnhámhạiviêntướngtrẻtriềuTrầnnênsaingườiđưathưdụNhậtDuật:"GiácMậtkhôngdámtráilệnhtriềuđình.Nếuânchủmộtmìnhmộtngựađến,GiácMậtxinrahàngngay".MuốnthuphụcđượcGiácMật,NhậtDuậtmặccáctướngcanngăn,mộtmìnhmộtngựađếntrạiGiácMật,chỉmangtheomấytiểuđồngcắptrápđihầu.ThảnnhiênđigiữalớplớpgươmgiáovàđámlínhsắcphụckỳdịcốýphôtrươnguyhiếpcủaGiácMật,NhậtDuậtnóivớichúađạobằngchínhngônngữvàtheođúngphongtụccủadântộcĐàGiang.

-Lũtiểuđồngcủatakhiđiđườngthìnóngtaitrái,vàođâythìnóngtayphải.

TừGiácMậtđếncácđầumụcđềusữngsờkinhngạctrướcsựamhiểutiếngnóivàtụclệcủaNhậtDuật.Rồimâmrượuđượcbưnglên.Chúađạonheomắttháchthức,đưataymời.Chỉcóquảbầucắtđôisóngsánhrượuvàđĩathịtnaimuối.NhậtDuậtkhôngchútngầnngạicầmthịtănrồivừanhaivừangửamặt,cầmgáorượubầutừtừdốcvàomũihếtsứcthànhthạo.

TrịnhGiácMậtkinhngạcthốtlên:"ChiêuVănVươnglàanhemvớita".

NhậtDuậttừtốn:"Chúngtaxưanayvẫnlàanhem".Rồisauđấy,theolệnhNhậtDuật,tiểuđồngmởtráplấyranhữngchiếcvòngbạcsángloátraochotừngđầumụcĐàGiang.NhữngngườicầmđầuđạoĐàGiangchỉcònbiếthoanhỉđoánlấytặngphẩmkếtnghĩatheođúngtụclệcủahọtừtayviêntướngtriềuđìnhmàhọvừanhậnlàanhem.ChúađạoĐàGiangđăquythuận.Sứcmạnhcủadântộcnhưđượcnhânlên.

AnTưCôngChúa

AnTưlàcongáiútvuaTrầnTháiTông.Ngàynaykhôngaibiếtnàngsinhvàmấtnămnào.SáchĐạiViệtsửkýtoànthưchỉghi:

"SaingườiđưacôngchúaAnTưđếnchoThoátHoanlàcóýlàmgiảmbớttaihọachonướcvậy".

Ngàyấy,khoảngđầunămẤtDậu(1285),quânNguyênđãđánhtớiGiaLâmvâyhãmThăngLong.ThượnghoàngThánhTôngvàvuaNhânTôngđãđithuyềnnhỏravùngTamTrĩ,cònthuyềnngựthìđưaravùngNgọcSơnđểđánhlạchướnggiặc.NhưngquânNguyênvẫnpháthiệnra.Ngày9-3,thuỷquângiặcđãbaovâyTamTrĩsuýtbắtđược2vua.Chiếnsựbuổiđầubấtlợi.TướngTrầnBìnhTrọnglạihysinhdũngcảmởbờsôngThiênMạc.Trướcthếgiặcmạnh,nhiềutônthấtnhàTrầnnhưTrầnKiện,TrầnLộng,kểcảhoàngthânTrầnÍchTắcđãmanggiaquyếnchạysangtrạigiặc.TrầnKhắcChungđượcsaiđisứđểlàmchậmtốcđộtiếnquâncủagiặckhôngcókếtquả.Tronglúcđó,cầnphảicóthờigianđểcủngcốlựclượng,tổchứcchiếnđấu.Bởivậy,TrầnThánhTôngbấtđắcdĩphảidùngđếnkếmỹnhân.VuasaiđemdângemgáiútcủamìnhchoThoátHoan.Côngchúacònrấttrẻ.Vìnước,AnTưtừbỏcuộcsốngêmấm,nhunglụatrongcungđình,vĩnhbiệtbèbạnđểhiếndângtuổitrẻ,đờicongái,kểcảtínhmạngmình.AnTưđãvàotrậnchỉcómộtmình,khôngmộttấcsắt.Hiểurõnạnnước,cảnhmình,nàngchấpnhậngiankhổ,tủinhục,kểcảcáichết.

AnTưsangtrạigiặckhôngphảivớitưcáchđilấychồngmàlàvậtcốngnạp,dânghiến,cũnglàmộtngườinộigián.Dovậy,sựhysinhấythậtcaocả.Ởtrạigiặc,làmvợThoátHoan,AnTưđãsốngrasao,làmđượcnhữnggì,khôngaibiết.NhưngthángTưnămấyquânTrầnbắtđầuphảncônghầukhắpcácmặttrậnkhiếnchoquânNguyênđạibại,ThoátHoanphảichuivàoốngđồngtrốnquabiêngiới.

SauchiếnthắngcácvuaTrầnlàmlễtếlăngmiếukhenthưởngcôngthần,truyphongcáctướnglĩnh.NhưngkhôngainhắcđếnAnTư.Vậy,côngchúacònhaymất.NàngđượcmangvềTrungQuốchayđãchếttrongđámloạnquân.Trongcuốn"AnNamchílược"củaLýTrắc,mộtthuộchạcủaTrầnKiệntheochủchạysangnhàNguyên,sốnglưuvongởTrungQuốc,cóghi:

"Trước,Tháitử(chỉThoátHoan)lấyngườicongáinhàTrầnsinhđượchaicon".

NgườicongáihọTrầnnàyphảichănglàcôngchúaAnTư.Chưacóchứngcứrõràngkhẳngđịnhđiềuấy.DùtriềuTrầnvàsửsáchcóquênnàngthìcácthếhệđờisauvẫndànhchonàngsựkínhtrọng,thươngcảm.Khoảngtrốnglịchsửsẽđượclấpđầybằngtìnhcảmcủangườiđờisau.

CôngChúaPhụngDương

CôngchúaPhụngDương(1244-1291)làconTướngquốcTháisưTrầnThủĐộ,mẹlàphunhânBảoChâu.TừnhỏPhụngDươngđãnổitiếngthôngminhvàrấtmựchiềnhậu.VuaTháiTôngTrầnCảnhyêumếnđemvềcungnhậnlàmconnuôi,chohiệulàPhụngDương.Từđó,PhụngDươngtrưởngthànhtronghoàngcungnhưmộtnàngcôngchúa.

LớnlênPhụngDươngđượcgảchoThượngtướngTháisưTrầnQuangKhải.Nghilễđúnglệnhưcongáivuađilấychồng.NhưngthậtkhôngmaychoPhụngDương,lúcấytháisưTrầnQuangKhảiđangsaymêmộtngườithiếpnênnhạttìnhvớivợmới.ChuyệnđếntaiTrầnThủĐộkhiếnôngnổigiậnchogọicongáivềhỏihancặnkẽrồiquyếtđịnhkhôngchophépQuangKhảiđượclàmnhưthế.Ởphủtểtướng,QuangKhảicónhiềuthêthiếpnhưngvềdanhnghĩa,PhụngDươnglàChánhphi,tuynhiên,PhụngDươngđốixửvớicácthứthiếpcủachồnghếtsứcbaodung.Bàâncầnchỉbảochohọcáchlàmăn,khuxử.HoặchọlàmđiềugìkhiếnQuangKhảilamắngthìPhụDươnglạinhẹnhàngkhuyêngiảiđểhọbiếtlỗimàsữa.TrầnQuangKhảibànviệcnước,bàloquánxuyếnviệcnhà,cưxửvớingườigiàngườitrẻcóphéptắc,sắpxếpcôngviệcđâurađấy,nêntiềntàikhônghaophímàvẫnsinhlợikhiếnchồngrấthàilòng.

ĐilấychồngnhưngPhụngDươngvẫnsănsóc,phụngdưỡngchamẹchuđáo.Khichamất,bàđíchthânlocơmnướchầuhạmẹhệtnhưmộtcôgáithườngdânnếtnahiếuthảo.

NămGiápThân(1284)quânNguyênxâmlượcnướcta.TháisưvàbàxuôithuyềncùngtriềuđìnhvềThiênTrường.Thìnhlìnhnửađêmcóchiếcthuyềnbốccháy.Nghetiếnghoảngloạn,ainấytưởnggiặcđếnnơirồi.BàbìnhtĩnhđánhthứcTháisưdậy,đưalámộcchetênchochồng.Bàđượctháisưthựcsựyêuphục.

Cuốiđời,ThượngtướngTháisưvềnghỉởtrangriêngtạiphủThiênTrường.Bàvềtheorồimấtởđấynăm47tuổi.NhâncáchcủabàđượcchínhTháisưđánhgiá:

-Làmđiềuthiện,nóiđiềunhân,sốngnếtna,chếtlưudanh,vượngphuíchtử.

TrầnAnhTông(1293-1314)

VuaNhânTôngcó3ngườicon:AnhTôngThuyên,HuệvõvươngQuốcChẩnvàcôngcúaHuyềnTrân.

NămQuíTỵ(1293),NhânTôngtruyềnngôichoconcảlàTháitửThuyên.TháitửTrầnThuyênlênlàmvualấyhiệulénAnhTông.VuaAnhTônglúcđầuhayuốngrượu,nhiềuđêmlénrangoàiđichơi,khiếntriềuđìnhlolắng.Mộtlầnuốngrượuquásay,thượnghoàngNhânTôngtừThiênTrườngvềkinh,cácquanrađónrướcmàvuavẫnnằmngủ.Thượnghoànggiậnlắm,truyềnxagiáquayvềhạchiếuchođạithầnvănvõtớiThiênTrườnghộinghị.Khitỉnhdậy,biếtchuyện,AnhTônghốthoảngvộivàngchạyđuổitheo.Vừarangoàicung,vuagặpmộtngườihọctròtrẻtuổilàĐoànNhữHài.VuanhờNhữHàithảomộtbàibiểutảtộirồicùngvớichàngtảihaychữxuốngthuyềnđisuốtđêmđếnphủThiênTrường.Thượnghoàngxembiểudầndầnnguôigiận,răndạymộthồirồithalỗichocon.Vềđếnkinhsư,AnhTôngmếntàichoĐoànNhữHàilàmNgựsửtrungtánvàtừđókhônguốngrượunữa.NoigươngAnhTôngbiếtsửamình,cácđạithần,kểcảgiớihoàngtộckhôngdámlơlàviệcnước.Dovậy,việctriềuchínhtừđócókỷcương,phéptắcđâuvàođấy.

AnhTôngcũnglàvịvuathôngminh,hómhỉnh.Trướcđó,cácvuaTrầncólệlấychàmvẽrồngvàođùi.AnhTôngmuốnbỏlệđó.Thượnghoàngthấyvậy,nói:

-DòngdõinhàTrầnvẫnvẽmìnhđểnhớgốcngàyxưa,nhàvuaphảitheotụclệđómớiđược.

AnhTôngvângmệnhnhưngkhiThượnghoàngkhôngchúý,vualờđikhôngchovẽ.

KhiAnhTôngđaunặng,hoànghậuchođigọithầytăngvềđểlàmlễxemviệcsinhtử.AnhTônggạtđi:

-Thầytăngđăchếtđâumàbiếtđượcsựchết?

NămGiápDần(1314)AnhTôngnhườngngôichotháitửMạnhrồivềlàmTháithượnghoàngởphủThiênTrườngđếnnămCanhThân(1320)thìmất.AnhTôngtrịvì21năm,thọ54tuổi.

CôngChúaHuyềnTrân

Tháng3nămTânSửu(1301)vuaTrầnAnhTônglàmcuộcviễndusangkinhđôChiêmThànhchơi.ĐểtăngthêmquanhệhoàhiếugiữahainướcViệt-ChiêmThành,vuahứagảcongáichovuaChiêm.Bởivậy,nămBínhNgọ(1306),saukhinhậnlễvậtgồmhươngquý,củalạvàvàngbạccầuhôn,vuaTrầnAnhTônggảcôngchúaHuyềnTrânchovuaChiêmlàChếMân.ChếMânđemđấtchâuÔ,châuLýlàmvậtdẫncướivàphongHuyềnTrânlàmhoànghậu.ViệccôngchúanướcViệtkếthônvớivuaChiêm,trởthànhhoànghậunướcChiêmlàhợplẽ,mônđănghộđối,chưakể,cuộchônnhânấylàcáicầugiaohảochínhtrị,xoábỏhiềmkhích,hậnthùđểhaidântộcđượcsốngyênbình.NhưngtriềuTrầnkhôngnhấttrí.Nhiềungườinặngđầuóckỳthịdântộclêntiếngphảnđối.HọlàmthơquốcâmchêcườivuaTrần,tiếcnàngcôngchúasắcnướchươngtrời.Nhưngcũngnhiềungười,trongđócóTrầnKhắcChungcholàviệctốtđẹpnênlàm.ChỉtộichoHuyềnTrân,nàngđâuđãbiếtgìvềđấtnướcvàvịvuaấy.

HuyềnTrânvềChiêmThànhthìdânhaichâuHoanÁi(ThanhHoá,NghệAn)cũngrầmrộkéonhauvàotiếpnhậnhaichâuÔ,Lý.ChâuÔđổithànhchâuThuận,châuLýđổithànhchâuHoá.NhândânthườnggọichunglàThuậnHoá.

VềChiêmThànhđược11tháng,HuyềnTrânsinhđượccontraithìChếMânchết.TheotụclệChiêmThành,Hoànghậuphảilêngiànhoảthiêuchếttheo.VuaTrầnsợcôngchúabịhại,saiTrầnKhắcChung,quanNhậpnộithànhkhiểnThượngthưtảbộcxạvàAnphủsứĐặngVănsangtìmcáchcứunàngvề.

Tháng10nămĐinhMùi(1307)haisứgiảđếnkinhđôChiêmlàmlễviếng,nhânđónóirằng:

-NếuđểHoànghậulêngiànthiêungaythìsợđànchaysẽkhôngcóngườiđứngchủ.Chibằnghãyrabờbiểnlàmlễchiêuhồnởventrờiđónlinhhồncùngvềrồihãyvàogiànthiêu.

NgườiChiêmthấycólý,nghetheo.Nhânđó,KhắcChungđãdùngthuyềnnhẹcướpcôngchúarongthẳngrabể.KhôngrõvìmangơncứumạnghaygiữaHuyềnTrânvớiKhắcChungđãcólờiướchẹntừtrướcmàconthuyềnđưacôngchúatừChiêmThànhvềĐạiViệtloanhquanhtrênbiểnđếngầnmộtnămròng.Bấtchấpmưatogiólớncủabiểnkhơi,búarìudưluậnvàphéptắccủatriềuđình,conthuyềntìnhcủaHuyềnTrânvàKhắcChungvẫnlênhđênhtrênbiểnđắmsayvàthơmộng.

Tháng8nămMậuThân(1308)nghĩalàsau10tháng,thuyềncủaHuyềnTrân,KhắcChungvềđếnThăngLong.VuaAnhTôngthươngcongáinênkhôngđảđộnggìđếnchuyệnấy,cũngkhôngmộtlờitráchcứTrầnKhắcChung.NhưngtrongtônthấtnhàTrầnkhôngphảikhôngcóngườiphảnđối.ĐặcbiệtcácnhànhođươngthờixemmốitìnhsửcủaKhắcChungvớiHuyềnTrânlàmộtviệcxấu,đángchêtrách.

TrầnMinhTông(1314-1329)

NămGiápDần(1314)TháitửMạnhlênnốingôilấyhiệulàMinhTông.MinhTôngcólòngnhânhậu,haythươngngườinhưngxétviệcchưaminh.NămẤtMăo(1315)vuađịnhlệcấmngườitronghọkhôngđượckiệncáonhau.NămQuíHợi(1323)mởkhoathiTháihọcsinhchọnngườitàiragiúpnước.NhờbiếttôntrọngkẻsĩnênvuaMinhTôngđăcódướitrướngmìnhnhữnghiềnthầnnhưĐoànNhưHài,PhạmNgũLăo,TrươngHánSiêu,NguyễnTrungNgạn,ChuVănAngiúpdạy.Tuynhiêndoquátinvàobọnnịnhthần,vuađăgiếtoanHuệvõvươngTrầnQuốcChẩn,mộtngườicócông,làchúruộtđồngthờilàQuốctrượng(bốvợ)mình.TrầnQuốcChẩnthânsinhraHoànghậuLệThánh(vợMinhTông).ÔngcócôngmấylầnđánhtanquânChiêmThànhgâyhấn.NhưngvìlúcấyHoànghậuchưasinhHoàngtửnêntrongviệcchọntháitửtriềuthầnphânra2pháichủtrươngtráingượcnhau;mộtpháidoTrầnQuốcChẩnđứngđầumuốnchờHoànghậusinhcontrairồisẽlậpTháitử.MộtpháidoVănHiếnhầuvàTrầnKhắcChungxinlậpHoàngtửVượnglàconmộtquíphilàmTháitử.ViệcchưangăngũthìVănHIếnhầuchotênTrầnNhạclàđầytớcủaTrầnQuốcChẩn100lạngvàng,xuinóvucáochoQuốcChẩnmưulàmphản.VuaMinhTôngliềnchobắtQuốcChẩngiamởchùaTriPhúc.NhânđóTrầnKhắcChungxinvuatrừQuốcChẩnđi,lấycớ:"bắthổthìdễthảhổthìkhó".MinhTôngnghetheo,khôngchoQuốcChẩnănuốnggìcả.Biếtchamìnhkhát,HoànghậuLệThánhphảilấyáonhúngnướcmặcvàorồivắtrachouống.CuốicùngQuốcChẩnbịchết.SaucóngườivợlẽcủaTrầnNhạcghenvớivợcảtốcáosựthật.nỗioanđượcgiảinhưngmộttrungthầnđăchết.

MinhTônglàmvuađếnnămẤtTị(1329)thìnhườngngôichoTháitửVượng,vềlàmTháithượnghoàng.

TrầnHiếnTông(1329-1341)

TháitửVượngmới10tuổilênnốingôi,hiệulàHiếnTông.HiếnTôngtrịvìnhưngviệcđiềukhiểntriềuchính,kểcảviệcdẹploạnNgưuHốngởĐàGiang,đánhquânAiLaoxâmphạmbờcơiđềudoThượnghoàngMinhTôngđảmnhận.

HiếnTônglàmvuađếnnămTânTị(1341)thìmất,ởngôiđược13năm,thọ23tuổi.

TrầnDụTông(1341-1369)

HiếnTôngkhôngcóconnênviệctruyềnngôibáudoThượnghoàngxếpđặt.ThượnghoàngMinhTôngcó7contrai:HiếnTôngVượng,CungTúcvươngDục,CungĐịnhvươngTrạch,DụTôngHạo,CungTĩnhvươngNguyênTrạc,NghệTôngPhủ,DuệTôngKính.HiếnTôngmất,ThượnghoànglậpngườicontênlàHạolênlàmvua,hiệulàDụTông.Nhữngnămđầu,mọiquyềnbínhđềudoThượnghoàngMinhTôngđiềukhiển.Bởithế,dùcómấtmùadânđóinhưngviệcchínhtrịcòncónềnnếp.Từnăm1358trởđi,Thượnghoàngmất,cáccựuthầnnhưTrươngHánSiêu,NguyễnTrungNgạncũngkhôngcòn,triềuđìnhbắtđầurốiloạn.bọngianthầnkéobè,kếtđảnglũngđoạntriềuchính.ChuVănAndâng"thấttrảmsớ",xinchém7gianthầnnhưngvuakhôngnghe,ôngliềnbỏquanvềdạyhọc.Đăthế,vuaDụTônghamchơibời,rượuchè,xâycungđiệnđểđánhbạc,mởtiệcbắtcácquanthinhauuốngrượu,aiuống100thăngthìthưởngchohaitrậtv.v...khiếnchotriềuđìnhrốinát,loạnlạcnổilênnhưong.Nhândâncựckhổtrămbề.

Bênngoài,nhàMinhmớiđánhbạinhàNguyêncònbậnsửasangviệcnướcchưaḍmngóđếnĐạiViệt.Tráilại,ChiêmThànhthấynướcnhàTrầnsuyyếu,cóýcoithường,muốnđilạiđấtThuậnHoá.VuaChiêmlàChếBồngNgamấylầnđemquânđánhpháthànhThăngLongkhiếntriềuTrầnnhiềuphenkhốnđốn.

NămKỷDậu(1369)vuaDụTôngmấtthìbăotápđănổilênởcungđình.Nguyêndo,DụTôngkhôngcócon.TriềuđìnhlậpCungĐịnhvươnglàanhDụTônglênlàmvuanhưngHoàngtháihậunhấtđịnhđilậpngườiconnuôicủaCungTúcvươnglàDươngNhậtLễlênngôi.NguyênmẹNhậtLễlàmộtđàohát,lấymộtképhátbộilàDươngKhươngcóthairồimớibỏDươngKhươngmàlấyCungTúcvươngsinhraNhậtLễ.Naylênlàmvua,NhậtLễmuốncảihọDươngđểdứtngôinhàTrầnrồigiếtbàHoàngtháihậuCungĐịnhvương.CungTĩnhvươngvốnnhunhượcthấythếbỏtrốnlênmạnĐàGiang.

TrướctìnhhìnhnộichínhrốirencáctônthấtnhàTrầnhộinhaukhởibinhvềbắtgiếtNhậtLễrồirướcCungTĩnhvươngvềlàmvua,tứcvuaTrầnNghệTông.

TrầnNghệTông(1370-1372)

NghệTônglênlàmvuachưađượcbaolâuđăphảilaođaochạygiặc.Nguyêndo,khiNhậtLễbịgiết,mẹNhậtLễchạyvàoChiêmThànhcầucứuvuaChếBồngNgađemquânđánhĐạiViệt.QuânChiêmvượtbểvàocửaĐạiAntiếnđanhThăngLong.QuânTrầnkhôngchốngnổi,phảibỏkinhthành.VuaNghệTôngchạysangĐôngNgàn(ĐìnhBảng,BắcNinh)lánhnạn.QuânChiêmvàothànhđốtsạchcungđiện,bắtđànbàcongái,lấyhếtvàngbạcchâubáurồirútquânvề.

Vuanhunhược,bấtlựckhôngđiềukhiểnnổitriềuchínhphảitraochoHồQuíLynhiềuquyềnhành.HồQuíLycó2ngườicôlấyvuaMinhTông.MộtngườilàMinhTừhoànghậuđẻravuaDuệTông,mộtngườilàĐônTừhoànghậusinhravuaDuệTông.VÌvậy,NghệTôngtindùngphonglàmKhuMậtĐạiSứ,lạigiatướcTrungTuyênhầu.

NămNhâmTí(1372)NghệTôngtruyềnngôichoemlàKínhrồivềphủThiênTrườnglàmTháithượnghoàng.

TrầnDuệTông(1372-1377)

TrầnKínhlênngôilấyhiệulàDuệTông,lậpemhọHồQuíLylàmHoànghậu.

DuệTôngquyếtđoánhơnnhưngkhôngthểlàmđượcgìvìquyềnbinhvẫndoThượnghoàngNghệTôngnắmgiữ.

NămGiápDần(1374)vuachomởkhoathitiếnsĩthaychoTháihọcsinh,lấyđược50ngườibancho

áomũvinhquy.

ViệcnổicộmnhấtdướithờiDuệTônglàchiếntranhvớiChiêmThành.NămBínhThìn(1376),quânChiêmsangđánhHoáChâu(NghệAn).ThấyChiêmThànhluônxâmphạmbờcơiDạiViệt,vuaDuệTôngquyếtthânchinhđemquânđitrừngphạt.VuasaiquândânThanhHoá,NghệAnvậntải5vạnthạchlươngvàoHoáChâurồirướcThượnghoàngdựlễduyệtbinh.Cólẽvìsợ,ChếBồngNgasaingườisangcống15mâmvàng.NhưngquantrấnthủHoáChâulàĐỗTửBìnhỉmđirồidângsớnóidốirằngChếBồngNgangạomạn,vôlễ,xinvuacửbinhđiđánh.Đượctinấy,vuaDuệTôngsaiQuíLyđốcvậnlươngthựcđếncửabiểnDiLuân(QuảngBình)rồitựdừngquânmộtthángđểluyệntậpsĩtốt.ĐếnthángGiêngnămĐinhTị(1377)tiếnquânvàocửaThịNai(QuyNhơn)đánhlấyđồnThạchKiềuvàđộngKỳMangrồitiếnvàoĐồBàn,kinhđôvuaChiêm.ChếBồngNgalậpđồngiữởngoàithành,chongườitráhàngnóiChếBồngNgađăbỏthànhchạytrốn,xintiếnbinhngay.DuệTôngtưởngthật,truyềnlệnhtiếnbinhvàothành.ĐạitướngĐạiViệtlàĐỗLễcanmăivuakhôngnghe.KhiquânViệtđếnchânthànhĐồBàn,quânChiêmtừ4phíađổrađánh.Quanquânthuato.VuaDuệTôngchếttrongđámloạnquân.BọnĐỗTửBìnhlĩnhhậuquân,hènnhátkhôngđemquânlêncứu,HồQuíLycũngbỏchạy.ThếmàvềkinhHồQuíLykhônghềbịtráchcứ,ĐỗTửBìnhchỉphảigiángxuốnglàmlínhmàthôi.

TrầnPhếĐế(1377-1388)

ThượnghoàngNghệTôngđượctinvuaDuệTôngchếttrậnbènlậpconDuệTônglàHiềnlênnốingôi,hiệulàPhếĐế.NhưngmọiquyềnbinhvẫndoThượnghoàngnắmgiữ.

NướcĐạiViệtnhữngnămnàybịChiêmThànhquấynhiễu,cướpbócdữdội.

NgaysaukhigiếtđượcvuaDuệTông,ChếBồngNgahuyđộngquânChiêmtiếnđánhvàcướppháThăngLong.

NămMậuNgọ(1378),quânChiêmlạisangđánhNghệAn,rồitheosôngĐạiHoàngcướpbócThăngLonglầnnữa.

NămCanhThân(1380)rồinămNhâmTuất(1382)quânChiêmlạixâmphạmbờcơiĐạiViệt.Nhưng2lầnnàychúngbịđánhlui.

ThángSáunămQuíHợi(1383),vuaChiêmThànhChếBồngNgalạiđemquântiếnđánhĐạiViệt.ThượnghoàngNghệTônsaitướngMậtÔnragiữởchâuTamKỳ(QuốcOai),nhưngMậtÔnthuatrậnbịbắtsống.ThượnghoàngsợhăisaiNguyễnĐaPhươngởlạigiữkinhthànhcònmìnhvàvuaPhếĐếchạysangĐôngNgàn.CóngườithấyvậyníuthuyềnlạixinThượnghoàngcứởlạikinhsưmàchốnggiặc.NhưngThượnghoàngkhôngnghe.LầnnữaquânChiêmlạitànpháThăngLong.Vậymàkhigiặcrútvề,Thượnghoàngvàvuakhôngloviệcpḥngbịchốnggiặcmàchỉlomangcủacảiđichôngiấu.

Vàđểcứukhotàngtrốngrỗngvìchiếntranh,nhàvuađătăngsưuthuế,hơnthếnữa,nhàvuabắtmỗisuấtđinhmỗinămphảiđóng3quantiếnthuế,(Thuếthânsinhratừđấy)khiếnchomuôndânngàycàngcựckhổ.

Trongkhiấy,ởphươngBắc,nhàMinhbắtđầuḍmngóĐạiViệt.NămGiápTý(1384),MinhTháiTổsaisứsangĐạiViệtđicấp5000thạchlươngchoquânMinhởVânNam,cùngnhiềucốngphẩmquígiákhác.

Trướctìnhhìnhquốcchínhrărời,nhiềutônthấtnhàTrầnchỉlochocánhânmình,xinvềtrísĩ.VínhưTrầnNguyênĐánbiếttrướcHồQuíLysẽcướpngôinhàTrầnbènkếtlàmthônggiavớihọHồ,mongchoconcháuđượcphúquívàtoàntínhmạng.KhiThượnghoàngđếnthămTrầnNguyênĐánhỏiviệcnước.NguyênĐánkhôngdângđượckếhay,ngoàilờikhuyênthuầntúyvềcáchcưxử:

-XinbệhạthờnhàMinhnhưcha,yêunướcChiêmThànhnhưcon,thìquốcgiasẽkhôngviệcgì,màlăothầnchếtcũngkhônghẩm.

ThượnghoàngNghệTôngvẫnhếtlòngtinHồQuíLytrungthànhvớitriềuTrần,đătraochoQuíLygươmvàcờđề:"Vănvõtoàntài,quânthầnđồngđức".NhưngvuaPhếĐếđăthấyrõâmmưuthoánđoạtcủaHồQuíLy.Vuabànvớicácquantâmphúctìmcáchtrừkhửđểtránhhậuhoạ.HồQuíLybiếtmưuấyđếnkêuvanvớiThượnghoàng:

-Cổlaichỉbỏcháunuôicon,chứchưathấyaibỏconnuôicháubaogiờ.

ThượnghoàngnghelờiQuíLyxuốngchiếutráchvuaPhếĐếtrẻcon,lạicóýlàmhạikẻcôngthần,làmnguyxătắcnêngiángxuốnglàmMinhĐứcđạivươngvàlậpChiêuĐịnhvươnglàconNghệTônglênnốingôi.

ThấyThượnghoàngmêmuội,mộtsốtướngtoanđưaquânvàođiệncứuvuaPhếĐế.Nhưngvuaviếthaichữ"GiảiGiáp",ýkhôngmuốntráilệnhThượnghoàng.SauđóvuaPhếĐếbịthắtcổchết,cáctướngđồngmưugiếtQuíLyđềubịsáthại.

TrầnThuậnTông(1388-1398)

NghệTôngThượnghoàngngheQuíLy,giếtPhếĐếrồilậpconútcủamìnhlàChiêuĐịnhvươnglênlàmvua,tứclàvuaThuậnTông.

HồQuíLygảcongáiKhâmThánhchoThuậnTôngrồichuyênquyền,gàitaychânthântínnắmgiữnhữngchứcvụthenchốttrongtriềuđìnhvàtrongquânđội.Thựctrạngđókhiếncholòngdânhoangmang,bấtphục,nênloạnlạcnổilênnhiềunơi.KiệtliệthơncảlàcuộcnổidậycủanhàsưPhạmSưÔnởQuốcOai(SơnTây)đăkhởibinhtiếnđánhkinhsư,khiếnThượnghoàng,vuaThuậnTôngcùngtriềuđìnhphảibỏchạylênBắcGiang.PhạmSưÔngiữkinhsư3ngàyrồirútvềQuốcOai.VềsauSưÔnbịmộttướngcủatriềuđìnhlàHoàngPhùngThếđánh,bắtđược.NămKỷTị(1389)ChếBồngNgalạiđemquântiếnđánhĐạiViệt.VuasaiHồQuíLyđemquâncựchiến.NhưngQuíLythuatrậnphảirútchạyCuốinămấyChếBồngNgalạitiếnvàosôngHoàngGiangđểđánhchiếmThăngLong.ThượnghoàngsaiđồtướnglàTrầnKhátChânđembinhđichặngiặc.TrầnKhátChânkhócvàlạyrồirađi.Thượnghoàngcũngkhóc.XemthếđủthấyvuatôinhàTrầnđăkhiếpnhượcđếncùngcực.TrầnKhátChânđembinhđóngHảiTriều(vùngHưngNhân,TháiBìnhvàTiênLữ,HảiDương).

ThángGiêngnămCanhNgọ(1390),ChếBồngNgađithịsáttrậnđịacủaTrầnKhátChân.BấygiờcóhàngbinhChiêmThànhchoKhátChânhaydấuhiệuđặcbiệtchiếnthuyềnchởChếBồngNgatrongsốcảtrămchiếnthuyềnđangtiếnvàotrậnđịa.KhátChânhạlệnhtậptrungmọiloạivũkhíbắnvàothuyềnấy.ChếBồngNgatrúngtênchết.Quanquânđượcthểđổrađánh,quânChiêmđạibại.KhátChânlấyđầuChếBồngNgađemdângtriềuđình.TướngChiêmThànhlàLaKhảiđemtànquânvềnướcchiếmlấyngôivuaChiêm.HaingườiconChếBồngNgachạysanghàngĐạiViệt,đượcTrầntrọngdụng.

TrừxonggiặcChiêmThành,HồQuíLycàngthaotúngtriềuđình.Nhữngngườikhôngăncánhvớimình,trừconcáiTrầnNguyênĐán,QuíLyđềuxuiThượnghoànggiếtđi.Nhiềuhoàngtử,thânvươngbịsáthại.SĩphucóngườidângsớtâuvớiThượnghoàngrằngHồQuíLycóýmuốnḍmngócơnghiệpnhàTrần,ThượnghoànglạiđưasớchoQuíLyxem.Bởivậy,cáctrungthầnkhôngaidámtâubàygìnữa.

NhưngrồiThượnghoàngcũngnhậnrasựlộngquyềncủaQuíLy.MộthômThượnghoànggọiQuíLyvàotrongđiệnbảorằng:

-Nhàngươilàthântộc,chonênbaonhiêuviệcnướctrẫmđềuuỷthácchocả.Nayquốcthểsuynhược,trẫmthìgiàrồi,ngàysaucontrẫmcónênthìgiúp,khôngthìnhàngươitựlàmlấy.

QuíLycởimũ,khấuđầukhócthềrằng:

-Nếuhạthầnkhônghếtlònghếtsứcgiúpnhàvuathìtrờitruđấtdiệt.VảngàytrướcLinhĐứcvương(PhếĐế)cólònglàmhạinếukhôngcóuylinhcủabệhạ,thìnaythầnđăngậmcườidướiđất,cònđâungàynaynữamàmàithânnghiềncốtđểbáođềnvạnnhất.Vậyhạthầnđâucóýgìkhác,xinbệhạtỏlòngấychovàđừnglogì.

ThángChạpnămGiápTuất(1394)ThượnghoàngNghệTôngmất,trịvìđược3năm,làmTháithượnghoàng27năm,thọ74tuổi.NgườiđươngthờichoNghệTônglàôngvua"chíkhíđăkhôngcó,trítuệcũnghènkém,đểchogianthầnlừađảo,giếthạicảconcháuhọhàng,xabỏnhữngtrungthầnnghĩasĩ,cứtindùngmộtQuíLychođượcquyềnthếđếnnỗilàmxiêuđổcơnghiệpnhàTrần".

NghệTôngmấtrôi,QuíLylênlàmPhụchínhtháisư,dịchsáchđểdạyvua,thâutóntrọnquyềnbinhtrongtriềungoàilộ.Đểdễđườngthoánđoạt,QuíLyquyếtđịnhdờiđôvàoThanhHoá,xâythànhTâyĐô(xăYênTôn,VĩnhLộc).Năm1397,QuíLybắtvuaThuậnTôngphảidờikinhvềTâyĐô.Thángbanămsau,QuíLyépvuanhườngngôiđểđitu.ThuậnTôngbuộcphảinhườngngôichoconrồiđituởcungBảoThanhtạinúiĐạiLại(ThanhHoá).

TrầnThiếuĐế(1398-1400)

HồQuíLybắtvuaThuậnTôngnhườngngôichoTháitửÁnlúcđómớicó3tuổilênkếnghiệptứclàvuaThiếuĐế.HồQuíLytựxưnglàKhâmĐứcHưngLiệtđạivươngrồisaingườigiếtThuậnTông,conrểmình.

TriềuTrầnlúcđócóTháiBảoTrầnNguyênHăng,ThượngtướngquânTrầnKhátChânlậphộitếmưutrừQuíLy.ViệcbạilộHồQuíLychogiếttấtcả370người.Sauđấy,HồQuíLylạixưnglàQuốcTếThượngHoàngởcùngNhânThọ,ravàovùngnghivệThiêntử.ĐếnthángHainămCanhThìn(1400)HồQuíLybỏThiếuĐếrồitựxưnglàmvua,lậtđổnhàTrầnlậpnênnhàHồ.

Nhưvậy,triềuTrầnkểtừTháiTôngTrầnCảnhđếnTrầnThiếuĐế,là12ôngvua,trịvìđược175năm.

CơnghiệpnhàTrầnbắtđầusuyvịtừvuaDụTôngvàNghệTông.DụTôngthìhoangchơi,khônglođếnchínhsự,làmloạncảkỷcươngphépnướclàmdânnghèonướcyếu.NghệTôngthìbạcnhượckhôngphânbiệtđượchiềngianđểkẻquyềnthầnđượcthểlàmloạn,tựmìnhnốigiáochogiặc.

CácđờivuaTrần(1225-1400):

1.TrầnTháiTông(1225-1258)

2.TrầnThánhTông(1258-1278)

3.TrầnNhânTông(1279-1293)

4.TrầnAnhTông(1293-1314)

5.TrầnMinhTông(1314-1329)

6.TrầnHiếnTông(1329-1341)

7.TrầnDụTông(1341-1369)

8.TrầnNghệTông(1370-1372)

9.TrầnDuệTông(1372-1377)

10.TrầnPhếĐế(1377-1388)

11.TrầnThuậnTông(1388-1398)

12.TrầnThiếuĐế(1398-1400)

10.TRIỀUHỒ(1400-1407)VÀNƯỚCĐẠINGU

HồQuýLy(1400)

VàocuốithếkỷXIV,đấtnướcởtrongtìnhtrạngrốiren.TriềuTrầnđãtrởnênruỗngnát,bịlunglaytậngốc.Nhânhoàncảnhđó,HồQuýLy,mộtquýtộccóvâycánhvàthanhthếtrongtriều,đãlấnátdầnquyềnlựcnhàTrầnrồiđếnnăm1400,phếtruấthẳnvuaTrầnlậpramộtvươngtriềumới:TriềuHồ.

HồQuýLydòngdõingườiChiếtGiang,TrungQuốc.TừđờiNgũQuýsangViệtNamsốngởQuỳnhLưu,(NghệAn)sauchuyểnraThanhHoá.

HồQuýLythamdựvàochínhsựnhàTrầnkhoảng28năm.SaukhivuaTrầnrờiđôtừThăngLongvàothanhHoávàgiếthàngloạtquầnthầntrungthànhvớinhàTrần.Tháng2nămCanhThìn(1400)QuýLytruấtngôicủaTrầnThiếuĐế,tựlênlàmvualấyquốchiệulàĐạiNgu(NguyênhọHồlàdõngdõinhàNgubênTrungQuốc,nênQuýLyđặtquốchiệulàĐạiNgu).QuýLylàmvuachưađượcmộtnăm,bắtchướctụcnhàTrầnnhườngngôichoconthứHồHánThươngrồilàmTháiThượnghoàngcùngcoiviệcnước.

Trongkhoảng35nămnắmquyềnchínhởtriềuTrầnvàtriềuHồ,QuýLyđãtừngbướctiếnhànhmộtcuộccảicáchrộnglớnvềmọimặt.

Vềmặthànhchính,QuýLyđổicáclộxalàmtrấn,đặtthêmcácchứcAnPhủphósứ,Trấnthủphósứcùngcácchứcphókhácởcácchâuhuyện.

ỞcáclộthìđặtnhữngchứcquanlớnnhưĐôhộ,Đôthống,Tháithúquảncảviệcquânsựvàdânsự.QuýLycònđặtchứcLiêmphóngsứtạimỗilộđểdòxéttìnhhìnhquândân.

Vềmặtkinhtế,cảicáchquantrọngnhấtcủaHồQuýLylàphéphạnđiền,hạnnô,pháthànhtiềngiấyvàđổimớichếđộthuếkhoá.ĐólànhữngcảicáchtiếnbộnhằmtướcgiảmthếlựccủabọnquýtộcTrần,giảiquyếttìnhtrạngkiệtquệtàichínhcủatriềuđình.Theophéphạnđiền,trừđạivươngvàtrưởngcôngchúa,mỗichủđấtchỉđượcgiữ10nămtrởxuống,sổsáchphảisungcông,nghĩalàkhôiphụcchếđộsởhữunhànướcvềruộngđất.Aicótộiđượcphéplấyruộngmàchuộctội.

Vềvănhoáxãhội,HồQuýLyphảnđốilốihọcsáorỗng,nhắmmắthọcvẹtlờinóicủacổnhânđểxétviệctrướcmắt.NămNhâmThân(1392),QuýLysoạnsách"MinhĐạo"gồm14thiênđưaranhữngkiếngiảixácđángvềKhổngtửvànhữngnghivấncócăncứvềsách"Luậnngữ",mộttrongnhữngtácphẩmkinhđiểncủanhogiáo.

HồQuýLycũngcóhoàibãoxâydựngmộtnềnvănhoádântộc.ÔngtrọngdụngchữNôm,dịchKinhthưraNômđểdạyhậuphi,cungnữ.ÔngcònquantâmđếnviệcmởthêmtrườnghọcởcáclộphủSơnNam,KinhBắc,HảiĐôngvàđịnhlạiphépthichocóquycủ.

Vềmặtxãhội,HồQuýLymở"QuảngTếThư"mộtloạibệnhviệncông,chữabệnhbằngchâmcứuvàlậpkhobánthócrẻchongườinghèo.Việcôngbanhànhcân,thước,đấu,thưngđểthốngnhấtđolườngcũnggópphầnlàmtăngthêmgiátrịvănminhcủađờisốngxãhội.

HồQuýLyđãthựchiệnnhữngcuộccảicáchấyvớimộtquyếttâmcao,mộttàinăngxuấtchúngvàmộtbảnlĩnhphithường.Vàdùnhữngcảicáchđócóýnghĩatíchcựcnhưngnhìnchungtoànbộchưađápứngyêucầupháttriểncủaxãhộivànhữngđòihỏicấpthiếtcủadântộc.ChínhsáchcảicáchcủanhàHồcóhạnchếbớtthếlựchọTrầnnhưnglạilàmlợiriêngchohọHồnhiềuhơnlàlợiíchquốcgia.Vìvậyôngđãthấtbại.Cáimàônglàmrakhôngbằngnhữngbàihọcôngđểlại.Bàihọclớnnhất,dẫnđếnthấtbạicủaônglàđểmấtlòngdân.QuýLyđãtiếnhànhcảicáchvàđoạtchínhquyềnbằngbạolựctànbạo.TrongcuộctànsátcáctônthấtnhàTrầnvànhữngngườikhôngăncánh,QuýLyđãgiết

mộtlúc370người,giántiếpvàtrựctiếpgiếtnhiềuvua,vàcòntiếptụctànsáttrongnhiềunămsau,làmchongườiquenbiếtnhau"chỉnhìnnhaubằngmắtkhôngdámnóichuyệnvớinhaubằnglời".NgườiđươngthờichoQuýLylà"giangiảo".Mộttriềuvuanhưvậythậtkhóđứngvững.

HồHánThương(1401-1407)

HồQuýLycómốitìnhrấtlạvớiCôngchúaNhấtChiMai,convuaTrần.Tươngtruyền:HồQuýLylúchànvithườngtheongườichanuôihọLêđibuônđườngbiển.Mộtlầnthuyềnchờhàngghévàobờ,QuýLythấytrênbãibiểncóaivạchlêncátcâuthơ:

-QuảngHàncunglýNhấtChiMai.

QuýLynhẩmthuộclònglấycâuthơđó.ĐếnkhiQuýLyđãlàmquan,mộthômhộgiávuaTrầnđichơi,nửachừngghévàotránhnắngởđiệnThanhThử,thấytrướcđiệnrấtnhiềucâyquế,vualiềnracâuđối:

-ThanhThửđiệntiềnthiênthụquế.

CácquancùngđilúngtúngchưakịpđốithìQuýLynhớlạicâuthơtrênbãibiểnnămxưa,bènđọcluôn:

-QuảngHàncunglýNhấtChiMai.

Cảhaicâughéplạithànhhaivếđốinhaurấtchỉnh.Nghĩalà:

ThanhThửđiệnkiangàngốcquế

QuảngHàncungnọmộtcànhmai.

NghexongcácquanđềuphụctàiHồQuýLy;vuaTrầncàngkinhngạchơnbởinhàvuacómộtcôngchúađặttênlàNhấtChiMai.Nàngởtrongcungcấmkhôngrađếnngoài.VuahỏiQuýLy:

-Nhàngươilàmsaobiếtđượctrongcungtả?TacócôngchúatênNhấtChiMai,tòalầucủacôngchúalàcungQuảngHàndochínhtađặttên.

QuýLycứthựctâulạiviệctrước.Vuacholàchuyệnlạ,duyêntrờiđãđịnh,bèngảcôngchúaNhấtChiMaichoQuýLy.

NhấtChiMaisinhđược2contraithôngminh,cótàilàHồNguyênTrừngvàHồHánThương.

HồQuýLynhườngngôichoconthứHồHánThươngnhưngvẫntựmìnhquyếtđoánmọicôngviệc.

BiếttrướcnhàMinhtrướcsaucũngđánhĐạiNgunênHồQuýLytậptrungsứcloviệcvõbị,chuẩnbịđốiphóvớigiặc.QuýLythườnghỏicácquan:

-Talàmthếnàochocó100vạnquânđểđánhgiặcBắc?Hỏitứclàđãtrảlời.QuýLylậprahộtịchbắtmọingườicứ2tuổitrởlênphảikêkhai,aiẩnnáuphảiphạt.Quảnhiênhộtịchlàmxong,sốngườitừ15tuổiđến60tuổihơngấpmấylầntrước.Quânsốdovậytăngthêmnhiều.

QuýLyđặcbiệtchútrọngluyệntậpthuỷbinhđểgiữmặtsôngmặtbiển.Ôngchođóngnhữngconthuyềnlớnbêntrênlátvánđểđilạidễdàng,khoangdướichongườichèochốngrấtlợihại.Ởcáccửabểvànhữngnơihiểmyếutrêncácsônglớn,ôngchođóngcọc,hìnhthànhnhữngtrậnđịamaiphụcquymô.

Vềbiênchếquânđội,QuýLyphânchiaNamBắcgồm12vệ,ĐôngTâyphânra8vệ.Mỗivệcó18

đội,mỗiđộicó18người.ĐạiQuâncó30đội,trungquân20đội.Mỗidoanhcó15đội,mỗiđoàncó10đội.Ngoàiracòn5độicấmvệquân.Tấtcảdomộtđạitướngthốnglĩnh.

NămẤtDậu(1405)saunhữngnămthángngoạigiaomềmmỏng,chịulépkhôngkếtquả,chaconHồQuýLyphảiđứngtrướcthửtháchhiểmnghèo:đốiphóvớicuộcxâmlượccủanhàMinh.HồQuýLygiaochoconcảlàHồNguyênTrừngchỉhuyđắpthànhĐaBang,lấygỗđóngcọcởsôngBạchHạc(ViệtTrì)vàđưaquânđónggiữcácnơi.NhưngđúngnhưHồNguyênTrừngnói:"Thầnkhôngngạiđánh,chỉsợlòngdâncótheohaykhôngtheomàthôi".ChínhvìhọHồkhôngđượclòngdânnênkhiTrươngPhụvàMộcThạnhđem20vạnbộbinh,kỵbinhvàhàngchụcvạnphudịchsangxâmlượcnướcta,triềuHồđãthấtbại.

Trướccácmũitiếncôngcủađịch,độiquânnhàHồcóchặnđánhởmộtvàinơirồirútvềgiữphòngtuyếnNamsôngHồng.QuânMinhthừacơhộiđãtậptrungbinhlựcvượtsôngHồngđánhchiếmthànhĐaBang.CuốinămBínhTuất(20-1-1407)thànhĐaBangthấtthủ,tuyếnphòngngựcủaquânnhàHồcũngtanvỡnhanhchóng.TừĐaBangngày22-1-1407,quânđịchtrànxuốngchiếmkinhthànhThăngLong.QuânnhàHồlạimộtlầnnữarútquânxuốngmiềnhạlưusôngHồng.VàsaumộtvàitrậnphảncôngthấtbạiHồQuýLyvàHồHánThươngđemtheobọnthuộchạchạyrabiểnrồivàoThanhHóa.

ĐếnLỗiGiang(MãGiang)quânMinhđuổikịpquânHồlạimộtphentantác.TướngHồlàNgụyThứcthấythếnguycấpbèntâu:

-Nướcđãmất,làmôngvuakhôngnênđểchongườitabắtđược,xinbệhạtựđốtđimàchếtcònhơn.

HồQuýLygiậnlắm,bắtNgụyThứcchémrồichạyvàoNghệAn.QuânMinhtiếptụcđuổitheo,đếnKỳLa(KỳAnh,HàTĩnh)chaconHồQuýLyđềubịbắt.Lúcđólàtháng6nămĐinhHợi(1407).

NhàHồlàmvuatừnămCanhThình(1407)đếnnămĐinhHợi(1407),đượctrọn7nămthìsụpđổ.NướctalạinằmtrongvòngđôhộnhàMinh.

HồNguyênTrừng

HồNguyênTrừng,concảcủaHồQuýLykhôngchỉlàvịtướngtàimàcònlàmộtcôngtrìnhsưlỗilạc,đượccoilàôngtổcủanghềđúcsúngthầncôngViệtNam.ViệcônglậpmộtphòngtuyếnchốnggiặcbắtđầubằngcứđiểmthenchốtĐaBang(BaVì)kéodàitheobờNamsôngĐà,sôngHồngchođếnNinh(NamHà)rồilạitiếptụctheobờsôngLuộc,sôngTháiBìnhđếnBìnhThandàitrên400km,đãtỏrõônglàmộtnhàquânsựkiệtxuất.HồNguyênTrừngcũngsángtạoracáchđánhđộcđáo:ôngchođúcnhiềudâyxíchlớnchăngquanhữngkhúcsônghiểmtrở,kếthợpvớiquânmaiphụctrangbịbằnghỏalựcmạnh,từngkhiếnchothủybinhgiặcnhiềuphenkhiếpđảm.Tuyvậy,nóiHồNguyênTrừngngườitathườngnhắcnhiềuđếncôngsángchếrasúng"thầncơ"củaông.

Thờiấy,doyêucầuchốnggiặcngoạixâm,muốncónhiềusúngtrangbịchocácthànhtrìvàcáchạmđội,HồNguyênTrừngđãphảigấptổchứcnhữngxưởngđúcsúnglớn.Nhờthôngminhtuyệtvờivàkhảnăngsuynghĩphithường,HồNguyênTrừngđãđúckếtnhữngkinhnghiệmcổtruyền,trêncơsởđó,phátminh,chếtạoranhiềuloạisúngcósứccôngphásấmsét.Từviệccảitiếnsúng,chếthuốcsúng,hiểurõsứcnổcủathuốcđạnNguyênTrừngphátminhraphươngphápđúcsúngmớigọilàsúng"thầncơ".SúngthầncơcủaNguyênTrừngcóđầyđủcácbộphậncơbảncủaloạisúngthầncôngởnhữngthếkỉsaunày.Nòngsúnglàmộtốngđúcbằngsắthoặcbằngđồng.Phíađuôisúngđượcđúckíncóbộphậnngòicháyởchỗnhồithuốcnổ.Đạnpháolàmũitênbằngsắtlớn.Khibắn,ngườitanhồithuốcsúngvàophíađáyrồiđặtmũitênvàogiữavànhồiloạiđạnghémbằngsắtvàchì.Súngthầncơcónhiềuloại:loạinhỏdùngchobộbinhbắnxaứngchừng700mét.HồNguyênTrừngđặcbiệtchochếtạonhiềuloạithầncơlớngọilà"thầncơpháo".Thầncơpháothựcchấtlàcỡlớnđượcđặtcốđịnhtrênthànhhoặctrênxekéocơđộng.QuânMinhbaophenkinhhoàngvềloạisúngnàymàkhônghiểunổi.NhưngcuộckhángchiếncủanhàHồthấtbạivàkhôngđượcdânủnghộ,tronglúc

quângiặcgiươngcaocờ"phùTrầndiệtHồ".GiặcMinhbắtđượcnhiềusúngthầncơ,bắtđượccảnhàsángchếranó.Trong"VânĐàiloạingữ",LêQuýĐônnhắcđếnmộttìnhtiết:"quânMinhkhilàmlễtếsúngđềuphảitếTrừng".

NếunhớlạirằngvàothờiHồNguyênTrừng,thếgiớicònđangthainghénvềsúngđạibácthìchúngtacàngtựhàovềnhữngsángchếcủaông.

TriềuHồtồntạitrong7năm(1400-1407)với2đờivua:

1.HồQuýLy(1400)

2.HồHánThương(1401-1407)

11.TRIỀUHẬUTRẦN(1407-1413)

GiảnĐịnhĐế(1407-1409)

TrươngPhụbắtđượcchaconHồQuýLyđemvềKimLăng.QuýLybịgiamcầmmộtthờigianrồiđàyđilàmlínhởQuảngTây,cònconcháuvàtướngsĩthìđượctha,nhưngphảiởlạiđấtTrungQuốc.VuaMinhcòntruyềnlệnhchoTrươngPhụbắtthêmnhữngngườicótàivănvõ,giỏitoánpháp,thầyđồ,thầybói,thầythuốc,kểcảnhữnglựcđiềnmặtmũikhôingô,gânsứckhoẻmạnhcủaĐạiViệtđưasangKimLăng,banthưởngphẩmhàmvàsửdụnghọ.Nhưvậy,chântướngxâmlượccủavuaquannhàMinhđãđượcphơibày.Chúngtrươngcờ"PhùTrầndiệtHồ"chỉlàmộtchiêubài,mộtthủđoạnxâmlược.Kếtthúcmànkịchnày,nhàMinhgiảtreobảnggọiconcháunhàTrần(nhằmbắtgiếthọ)rồiépquanlạiĐạiViệtvàcácbôlãolàmtờkhairằng:

"HọTrầnkhôngcònainữavàđấtAnNamvốnlàđấtGiaoChâungàytrước,nayxinđặtquậnhuyệnnhưcũ".

NgaykhiđấynhàMinhchianướctaralàm17phủ,5châu,bổnhiệmquancaitrị.

ThờigiannàycóGiảnĐịnhVươngTrầnQuỹ,conthứcủaTrầnNghệTôngchạygiặcđếnvùngYênMô(NinhBình)tậphợpbộhạxưnglàGiảnĐịnhhoàngđếdấybinhchốnglạinhàMinh,khôiphụctriềuTrần.NhưngvìquânTrầnmớituyểnmộchưakinhquatrậnmạcnênbịquânMinhđánhthua,phảichạyvàoNghệAn.MaynhờcóĐặngTất,quânnhàTrầncũđãrahàngnhàMinhđanglàmtrichâuởHoáChâuđemquânraNghệAngiúpsức.RồiNguyễnCảnhChân,TrầnNguyệtHồ,nhữngtướnggiỏi,cùngđemquantheophòGiảnĐịnhĐế.ĐịabàncủavuaTrầnđượcmởrộngtừNghệAntrởvào.Từđây,thángChạpnămMậuTý(1408)GiảnĐịnhĐếhộitấtcảquânThuậnHoá,TânBình,NghệAn,DiễnChâu,ThanhHoátiếnđánhĐôngĐô.ĐếnNinhBình,cácquanthuộcvàhàokiệtcácnơitheovềrấtđông.

Haytinấy,MộcThạnhđem4vạnquântừVânNamsangphốihợpvớiquanĐôtrưởnglàLữNghiquyếtmộtphensốngmái.QuânMinhđếnbếnBôCôthìgặpquânTrần.Mộttrậnđánhácliệtđãxảyra.VuaGiảnĐịnhtựcầmtrốngthúcquân,tướngsĩtriềuTrầntảxunghữuđột,pháđượcquânMinh,chémđượcLữNghị,đuổiMộcThạnhđếnthànhCổLộng(ÝYên,NamHà).VuaGiảnĐịnhmuốnthừathắngđánhtrànralấyĐôngQuan(ĐôngĐô),nhưngtướngĐặngTấtvàNguyễnCảnhngănlại,muốnquâncáclộvềhộiđủmớicóthểđèbẹpđượcgiặc.VuaGiảnĐịnhkhôngcholàphảilạinghelờigièmphanênđemĐặngTấtvàNguyễnCảnhChângiếtđi.QuânTrầnthấyvuagiếtnhữngngườicócông,chánnản,nhiềungườibỏtrốn,conĐặngTấtlàĐặngDung,conNguyênCảnhChânlàNguyễnCảnhDị,thấythânphụbịgiếtđềubỏvuaGiảnĐịnh,đemquânvềThanhHoárướcTrầnQuýKhoángvàoLaSơn(HàTĩnh),tônlênlàmvua,hiệulàTrùngQuang.

TrùngQuangĐế(1409-1413)

Ngaysaukhiđượctônlênlàmvua,TrầnQuíKhoángsaitướnglàNguyễnSúyrađánh,bắtđượcGiảnĐịnhĐếđemvềNghệAn.QuíKhoángtônGiảnĐịnhlênlàmTháithượnghoàngcùngloviệckhôiphụccơnghiệpnhàTrần.

LúcnàyvuaMinhthấyMộcThạnhbạitrậnliềnsaiTrươngPhụvàVươngHữuđemđạibinhsangcứuviện.QuânTrầndoThượnghoàngGiảnĐịnhđóngởHạHồng(NinhGiang),vuaTrùngQuangđóngởBìnhThanloviệcchốnggiặc.TrươngPhụtiếnđánh,GiảnĐịnhkhôngchốngnổi,đembinhthuyềnchạyđếnMỹLương(NhoQuan,NinhBình)thìbịbắt,giảivềKimLăng.CánhquâncủavuaTrùngQuangcũngbịthuaphảibỏBìnhThanchạyvàoNghệAn.TrươngPhụđánhNghệAn,TrùngQuangphảichạyvàoHoáChâu.VuaTrùngQuangsaiNguyễnBiểuramắtTrươngPhụxincầuphong.TrươngPhụliềnbắtNguyễnBiểu.NguyễnBiểutứcgiậnchỉmặtTrươngphụ,mắngrằng:

-Chúngbaytrongbụngthìchỉlođườngchiếmgiữ,ngoàimặtlạinóithácđemquânnhânnghĩađiđánhdẹp.TrướcthìnóisanglậphọTrần,saulạiđặtquậnhuyệnđểcaitrị,rồitìmkếvõvétcủacải,ứchiếpsinhdân.Chúngbaythậtlàđồăncướphungngược.

TrươngPhụtứcgiậnsaiđemchémNguyễnBiểu.

NămQuíTị(1413)khiquânTrươngPhụđếnNghệAn,chaconquanTháiphónhàHậuTrầnlàPhanQuíHữuvàPhanQuíLiênxinrahàng,tiếtlộtấtcảnộitìnhvànơiẩnnấpcủavuaTrần.BởivậyTrươngPhụquyếtđịnhtiếnvàoHóaChâumặcMộcThạnhcanngăn.

Thángchínnămấy,quânTrươngPhụvàođếnThuậnHoá.QuânTrầndoĐặngDungđăvàođượcthuyềncủaTrươngPhụtoanbắtsốnghắn.Nhưngdokhôngbiếtmặt,nênTrươngPhụkịpnhảyxuốngsông,lấythuyềnconchạythoát.SauđấybiếtquânTrầnrấtít,TrươngPhụhuyđộnglựclượngtiếnđánh.ĐặngDungkhôngchốngnổiphảibỏchạy.Từsautrậnthuaấy,vuaTrùngQuangcùngcáctướngTrầnphảiẩnnấptrongrừngvàđềubịbắtgiảivềTrungQuốc.GiữađườngvuaTrùngQuangTrầnQuíKhoángvàtướngĐặngDungnhảyxuốngbiểntựtử.

NhàHậuTrầntồntạiđược7nămthìmất.

Trảiqua2đờivua:

1.GiảnĐịnhĐế(1407-1409)

2.TrùngQuangĐế(1409-1413)

KỷThuộcMinh(1414-1417)

NếutínhtừnămBínhTuất(1407),quânMinhbắtđượcchaconHồQuýLygiảivềKimLăng,chođếnkhicuộckhởinghĩaLamSơnhoàntoànthắnglợinămMậuThân(1428)thìnướctabịgiặcMinhchiếmđóngtrong20năm.NhưngtrongthựctếáchđôhộcủanhàMinhchỉđượcyênổntrongkhoảng4năm(1414-1417).SửgọiđólàkỷthuộcMinh.BởivìsauthấtbạicủanhàHồnhândânĐạiViệtquytụdướingọncờcủacáccuộcnổidậyđềuxưngđếnêngọiđólàHậuTrần(1407-1413).Nhưngsaucáccuộcđánhdẹpbằngquânsự,tháng4nămMậuNgọ(1414).TổngbinhTrươngPhụ,MộcThạnhvàThịLangBinhbộnhàMinhlàTrầnHiệpbắtđượcTrùngQuangĐế,NguyễnSúy,ĐặngDunggiảivềBắc,trênđườngđi,vua,tôinhàHậuTrầnđãnhảyxuốngbiểntựtửđểtỏrõkhíphách,thìnhàHậuTrầnchấmdứttừđây,QuốcthốngthuộcvềnhàMinh.

Tháng8nămđó(1414)MộcThạnh,TrươngPhụTrầnHiệpvềnước,việccaitrịđượctraochoviênquanvănlàHoàngPhúc.HoàngPhúccóhọcvấncao,tínhtìnhđiềmđạm,vìvậymàhắnđãthựchiệnmộtchínhsáchcaitrịkhéoléo,mềmmỏngnhưngvôcùngthâmđộc.

Ngoàiviệcbóclộtvềkinhtế,đànápbằngquâncơnhưTrươngPhụ,MộcThạnhvẫnlàm,HoàngPhúccòndùngchínhsáchvănhoáđểđồnghoádânViệt.Nắmquyềncaitrịđượcgần1tháng,thángChínnămđó(1414)HoàngPhúcbắtcácphuhuyện,châudựngvănmiếu,lậpđàntếlễhàngnămthờxãtắcPhongVân,SơnXuyênvàcácthầntheophongtụcTrungHoa.HắncònđặtraluậtcấmtraigáinướcViệtcắttócngắn.PhụnữphảimặcquầndàiáongắntheophongtụcphươngBắc.Cũngtháng10nămấytheolờibàncủaThamnghịBànhĐạoTường,HoàngPhúcđãchomởtrườnghọctiếngTrungHoavàrasứclôikéomuachuộcsĩphu,thầythuốc,tăngđạo,đểphụcvụnềnđôhộ.

NămẤtMùi(1415)HoàngPhúccấplộphí,chongườiđitheophụcdịchvàbắtcácquancaitrịcácđịaphươngphảiđóntiếplongtrọngnhữngngườiViệtsangKimLăngphongchứctướcđểvềnướclàmviệcchochínhquyềnđôhộ.

ĐếnđầunămBínhThân(1416)cácquanlạicaocấpĐạiViệtphụcvụnhàMinhlạiđượcđưasang

KimLăngđểthaychứngchỉcủaTổngBinhbằnggiấyvàngcủaBộtạiđểnhậnquanchếcủaThiênTriều.

Ngoàiviệcđàotạovàmuachuộccácquanchức,HoàngPhúccònthựchiệnâmmưuthiêuhủynhữngbikýcủanhữngngườiViệttừtrướcđểlại,mộtsốcógiátrịlớnchúngđưavềphươngBắc.HàngnămnhàMinhcònbắtcácđịaphươngĐạiViệtphảicốngnạpnhữngnhosinhtrẻ,nhữngthợthủcônglànhnghềđểđưavềKimLăng,hònghủydiệtdântộcĐạiViệt.

CũngtừchínhsáchnàymàHoàngPhúcđãthunạpvàđàotạođượckhôngítnhântài,thấmnhuầnvănhoáTrungHoađểphụcvụchínhsáchcaitrịcủachúng.

MặcdùvậybọncaitrịvẫnkhôngthểđồnghoáđượcnhândânĐạiViệt.Mộtsốquanlạiphảnđộngquaylạiđànápdânchúng,bóclộtnhândânđếnthậmtệ,nhưngcũngkhôngítnhữngsĩphuyêunướcvẫnngấmngầmhoạtđộngchốnggiặc,vẫncónhữngngườinôngdântựquitậpquanhmìnhnhữngngườiyêunướcchốnggiặc.ChínhvìvậymàtrongthờigiangiặcMinhxâmlượccórấtnhiềucuộckhởinghĩađãnổra.

-Phongtràonghĩabinh"áođỏ".PhongtràonàyxuấthiệnởTháiNguyênvàonămCanhDần(1410).Nghĩaquânthườngmặcáođỏvàchiếnđấurấtdũngcảm.

TừTháiNguyênphongtrào"Áođỏ"lanrấtnhanhkhắpvùngViệtBắc,TâyBắcvàođếnmiềnnúiThanh-Nghệ(ngàynay).Nhữngđộinghĩabinh"Áođỏ"đãgâychođịchnhiềuthiệthạilàmchochúngkhôngthểđặtđượcchínhquyềntrênmiềnnúirừngnướcta.

VàđếnđầunămMậuTuất(1418)LêLợicùngvớinhữngngườiđồngchí,chínhthứcdựngcờkhởinghĩaởLamSơnkêugọimọingườihưởngứngđánhgiặccứunước.

ĐểhưởngứngcuộckhởinghĩaLamSơntừnăm1419-1420đãcónhiềucuộcdấybinhnhỏsongđiểnhìnhcó2cuộcnổidậyđánglưuý,đólàcuộcnổidậydonhàsưPhạmNgọcởchùaĐồSơncầmđầuvàcuộcnổidậycủanôtỳvàdânnghèovùngbiểnĐông-BắckhiếnchoquângiặcởđồnBìnhThan,thànhXươngGiangphảinhiềuphenkhốnđốn.

CáccuộcnổidậytrêntuyngắnngủisongcũnggópphầnkhôngnhỏcùngvớikhởinghĩaLamSơnchấmdứt20nămđôhộcủagiặcMinhtrênđấtnướcta.

12.TRIỀULÊSƠ(1428-1527)

LêTháiTổ(1428-1433)(LêLợi)

ÔngtổdựngnghiệpđầutiêncủahọLêởLamSơn-ThanhHóalàLêHối.Vốnlàmộtngườichấtphác,hiềnhậu,ítnóinhưngcụlạilàngườihiểubiếtsâuxa"cóthểđoánbiếtsựviệctừlúccònchưahìnhthành".LúcđầugiađìnhcụsốngởthônNhưÁng,chuyênlàmruộngvàsốngkháphonglưu.Mộthômcụđidạochơitrongrừng,thấycórấtnhiềuchimtụhọpvàbaylượnvòngquanhnúiLamSơn.Biếtđólànơi"đấtlànhchimđậu",cụliềndọnnhàđếnởđấy.Saubanămkhaipháruộngvườn,chămlocàycấy,cơnghiệpnhàcụngàycàngphồnthịnh.ĐếnđờiôngnộirồiđờichacủaLêLợicũngtiếpnốivàpháttriểnđượccơnghiệpcủatiềnnhân.NgườichasinhraLêLợihúylàKhoáng,làngườicóchíkhívàhàohiệp,thườngnuôidưỡngtânkhách,thươngyêudânchúng,chucấpngườinghèo,giúpkẻhoạnnạnkhókhăn,vìthếcảvùngđềukínhphụccụ.

LêLợisinhngàymồng6tháng8nămẤtSửu(10tháng9năm1385)làcontraithứbavàcũnglàconúttrongnhà.Ngaytừkhicònrấttrẻ,LêLợiđătỏralàngườithôngminhdũnglược,đứcđộhơnngười.Vẻngườiôngđẹptươihùngvĩ,mắtsángmiệngrộng,sốngmũicao,xươngmimắtgồlên,bảvaitảcó7nốtruồi,bướcđinhẹnhàngkhoanthai,tiếngnóivangnhưtiếngchuông.Cảnhàđặthivọngvàongườicontraiútnày,còncácbậcthứcgiảbiếtngaylàmộtngườiphithường.Truyềnthuyếtkểrằng:

LớnlênLêLợilàmchứcPhụđạoởKhảLam,đượchồnsưôngmặcáotrắngbiểuhiệnchỉchongôihuyệtphát"đếvương"ởđộngChiêuNghi.SauđómộtngườiphườngchàilàLêThậnbắtđượcmộtlưỡigươmcũ,khiđưavàotayLêLợithìthanhgươmkhôngphảimàimàsángnhưgươmmới.Trênthanhgươmcókhắchàngchữtriện,LêLợibiếtlàmộtthanhgươmquí.HaingàysauvợLêLợiravườnháiraulạibắtđượcmộtquảấnbáucũngkhắcmấychữlốitriện,trênlưngquảấnkhắctênhọLêLợi.Ngàysaunữalạibắtđượccáichuôikiếmởgốccâyđa,cókhắchìnhconrồng,conhổvàhaichữ"ThanhThúy",đemlắpvàolưỡikiếmđăbắtđượcthìvừavặnkhôngsaichútnào.

Từđóôngcàngtinrằngvậnnướcđăđượctraovàotaymình,càngchămchỉdùimàiđọcsáchvàbinhphápnuôichívàchờthờivận.

LúcđóquânMinhđăđánhbạichaconHồQuíLy,bắtchaconhọHồđưavềKimLăng,rồiđặtnướctathànhquậnhuyện.LêLợingầmcóchíkhôiphụcnonsông,nênhạmìnhtônngườihiền,bỏtiềncủaranuôibinhsĩ,chiêunạpnhữnganhhùnghàokiệttừkhắpnơi.NhữnghàokiệtthờiấynhưLêVănAn,LêVănLinh,BùiQuốcHưng,NguyễnTrăi,LưuNhânChú,TrịnhVô,VũUy,LêLiễuvàLêXaLôiđềunốitiếpnhauquyphục,LêLợikínhcẩnđóntiếp,cùngbímậtmưukhởinghĩa.

MùaxuânnămMậuTuất(1418),LêLợicùngvớinhữngngườiđồngchíchínhthứcdựngcờkhởinghĩaởLamSơn,xưnglàBìnhĐịnhVương,truyềnhịchđikhắpnướckêugọinhândânđồnglòngdướicờkhởinghĩađánhgiặccứunước.Vớilựclượngbanđầukhôngquá2000người,"cơmănthìsớmtốikhôngđượchaibữa,áomặcthìđônghèchỉcómộtmanh,khígiớithìthậttaykhông",phảiđốiđịchvớimộtquânđộiđôngđảocótrangbịđầyđủcủagiặc,nghĩaquânnhiềulầnbịvâykhốn.Cólúclươngcạnhàngtuần,thủlĩnhLêLợiphảichogiếtcảvoichiếnvàngựacủachínhmìnhđểnuôiquân.Cólầnbịvậychặt,LêLaiđăphảiđónggiảBìnhĐịnhVươngLêLợiđểmởđườngcứuchúa...Songvớilòngtựtinsắtđávàovậnmệnhcủadântộc,tinviệclàmcủamìnhlàthuậnlòngtrời",vớisựhợptríhợpmưucủanhântàicảnước,nghĩaquânđăvượtquamọithửtháchđểduyTrìvàmởrộngđịabàn.Sau10nămchiếnđấugiankhổ"nằmgainếmmật",bằnglốiđánh"lấyítđịchnhiều",cảvâythànhvàdiệtviện,bằngnhữngchiếnthắngquyếtđịnhởChiLăng-XươngGiang,CầnTrạmtiêudiệthàngchụcvạnviệnbinhgiặc,cuốicùngquânđộiLamSơnđăbuộcgiặcMinhtrongcácthànhĐôngQuan,TâyĐô,CổLộng,ChíLinhphảiđầuhàng.

Ngày16thángChạpnămĐinhMùi(1427),tạimộtđịađiểmởgầnthànhĐôngQuan,VươngThông-

viêntướngchỉhuyđộiquânxâmlượcMinhđăphảituyênthệ:xinrúthếtquânvềnước.BìnhĐịnhVươngLêLợicòncấp500chiếnthuyềngiaochobọnPhươngChính,MăKỳđiđườngthuỷ,2vạnconngựavàlươngthựcchobọnSơnThọ,HoàngPhúcdẫn2vạnquânđiđườngbộ.Trướcđó,mộtchiềumùađôngnămĐinhMùi(1427),trướckhilênđường,PhươngChính,MăKỳtớiđạibảndoanhcủaLêLợiởBồĐề(GiaLâm,HàNội)đểxincáobiệt.HaiviêntướngnàylưuluyếnởlạitiếpchuyệnvớiLêLợi,NguyễnTrăisuốtcảmộtbuổichiều.(Theo"ĐạiViệtthôngsửcủaLêQuíĐôn."ĐạiViệtsửkýtoànthư""thichép"VươngThôngcùngLêLợinóichuyệntừbiệtsuốtđêm)Khichiatay,BìnhĐịnhVươngsaisắmtrâurượu,trướngvẽvàlễphẩmhậutặnghaiviêntướngnướclánggiềng.Khiấy,cáctướngsĩvànhândânkinhđôđềucămthùsựtànácmàngườiMinhđăgâyra,mọingườiđềumộtlờikhuyênLêLợinhândịpnàygiếtchếtcảđi,nhưngBìnhĐịnhVươngrấtbìnhtĩnh,tỉnhtáomàdụrằng:"Việcphụcthùtrảoán,làthườngtìnhcủamọingười,nhưngkhôngưagiếtngười,làbảntâmcủangườinhân.Huốngchingườitađăhàng,màmìnhlạigiếtchết,thìcòngìbấttườnghơnnữa.Víbằnggiếtđichohảgiậnmộtlúc,đểgánhlấytiếngxấugiếtcảhàngđếnmuônđời,chibằnghăychosốngứcvạnmạngngười,đểdứtmốichiếntranhmuônthuở,côngviệcsẽchépvàosửsách,tiếngthơmsẽtruyềnmăitớingànthu,háchẳnglớnư!"

Ngày29tháng12nămđó,đạibinhgiặcbắtđầurút,đếnngày3tháng1nămMậuThân(1428)nhữngbóngdángcuốicùngcủaquânMinhđăbịquétsạchkhỏibờcơi.

VềphíanhàMinhkhiđó,ngoàitácđộngcủanhữngtrậnđánhcủanghĩaquânLamSơn,phảikểđếnmộtquyếtđịnhtỉnhtáocủavuaMinhkhiôngtanóivớiquầnthầnrằng:"Nhữngkẻbàntán,khônghiểuýmuốndứtviệccanqua,tấtchorằngnghetheothỉnhcầucủaAnNamlàkhôngoaihùng.Nhưngnếuđượcnhândânyênlành,thìtrẫmkhôngengạinhữnglờiđó?"

Thếlàsauhaimươinămphảisốngdướiáchđôhộngoạibang,đấtnướclạigiànhđượcđộclập.

Trongnămđó,LêLợiđăchodựngghilạiquátrìnhpháttriểncủacuộckhởinghĩa.

DosứcépcủanhàMinhvàcũnglàsáchlượcmềmdẻocủalănhtụLamSơn,trêndanhnghĩaLêLợivẫnphảixincầuphongchoconcháuhọTrầnlàTrầnCảolàmvua.NhưngnămMậuThân(1428),TrầnCảo-tựchomìnhkhôngcócônggìtrongcuộcgiảiphóngđấtnướcmàlạigiữngôivuavẫnthườngáynáykhôngyên,bèncưỡithuyềnrabiển,chạyvàochâuNgọcMa(ThanhHoá).QuâncủaLêLợiđuổikịpdẫntrởvề,chouốngthuốcđộcchết,triềuđìnhnhàLêsailàmtanglễrấthậutheonghilễmộtôngvua.

Ngày15tháng4nămMậuThân(1428)LêLợichínhthứclênngôivuatạiđiệnKínhThiên,thànhĐôngĐô(tứcHàNội),xưnglà"ThuậnthiênthừavậnDuệvănAnhvũđạivương",đặttênnướclàĐạiViệt,đổiniênhiệu,đạixáthiênhạ,banbàiCáoBìnhNgô.Khiđóôngđă43tuổi.Đâylàsựmởđầumộtthờikỳđộclập,lâudàinhấttronglịchsửnướcta.ĐểkhônggâysựcăngthẳngvớinhàMinh,LêLợichưaxưngđếmàchỉtựxưngvương.Ôngnóimộtcáchkhiêmnhường:"NhữngvịvuacócôngđứclớnnhưcácvuaVũ,Thang,Văn...ThờiTamĐại,màcũngchỉxưngvươngthôi,huốngchitrẫmtàiđứcmỏngmanh,đâudámnóiđếnhiệuhoàngđế.Naychỉxưngtướcvươngcũngđălàquárồi".Nhưngthựcra,đóchỉlàsáchlượcngoạigiaovìlúcđónhàMinhvẫnsaisứsangđitìmlậpconcháuhọTrần.TriềuđìnhcủavuaLêđălàmộttriềuđạiđộclậpvớiđầyđủbềthếcủabậcđế,nhưngnhàMinhcũngvẫnchỉcholàm"quyềnthủAnNamquốcsự"màthôi.

Mặcdùởngôingắnngủiđượccó6nămnhưngnhữngviệclàmcủaôngvuanàycóýnghĩađặtnềnmóngvữngchắcchocảmộttriềuđạivànênđộclậpphồnvinhcủaquốcgiaĐạiViệt.ViệclàmđầutiêncủaLêTháiTổlàbànđịnhluậtlệnh.Nhàvuaralệnhchocácquan:TưKhông,TưĐồ,TưMă,ThiếuÚy,HànhKhiểnbànđịnhluậtlệnhtrịquândân,cho"ngườilàmởlộbiếtmàtrịdân,ngườilàmtướngbiếtmàtrịquân,đểrăndạychoquândânđềubiếtlàphéptắc".Nhờcốgắngđó,hainămsau(1430)LêTháiTổđăchobanhànhnhữngđiềuluậtđầutiêncủatriềuđạimình.

Mộtcôngviệckháckhôngthểthiếuđượcđốivớibấtkỳmộttriềuđạimớilênsauhàngchụcnăm

chiếnđấugiankhổđểgiànhđộclậpvàlậpnênvươngtriềulàđạihộicáctướngvàcácquanvănvõđểđịnhcôngbanthưởng,theocônglaocaothấpmàđịnhthứbậc,banbiểungạchcôngthần.Đángchúýlàtrongđợtphongnày,NguyễnTrăiđượclàmquanPhụchầu,TrầnNguyênHănlàmTảtướngquốcvàPhạmVănXảolàmtháibảo,cácôngnàyđềuđượccholấyhọvua.

TừnhữngđơnvịhànhchínhtheochếđộquậnhuyệncủanhàMinh,nhàLêlạichiađơnvịhànhchínhnướctathành5đạo,đặtcácchứcvệquân,tổngquản,hànhkhiển...ởxăđặtxăquan.Bộmáyhànhchínhnàysẽngàycàngđượchoànchỉnhvàocácđờivuasau,nóthựcsựgiúpchoviệcquảnlưvàđiềuhànhđấtnước.

Mộtđấtnướcsốngchủyếubằngnôngnghiệp,việcphụchồipháttriểnnôngnghiệpcũngđượcLêTháiTổđặcbiệtquantâm.Ngaytừnămđầulênngôi,ôngđăchokiểmkêhộkhẩu,làmsổđiền,sổhộ,đặtcơsởđểtiếnhànhchếđộquânđiền.

Đểtuyểnchọnnhântàivàcủngcốbộmáycaitrị,nhàLêkhôngchỉquantâmđếnviệccầuhiềnbằngcáchtiếncửmàcònđặtracáckhoathi.DướithờiLêTháiTổđăbắtđầumởcáckhoathiđểlựachọnnhữngnhântài.VuaLêTháiTổcònđặcbiệtquantâmđếnviệcbìnhđịnhvàcủngcốmiềnbiêncươngphíaBắcvàTâyBắc.Nhàvuatừngđíchthâncầmquântiếnthẳngvàotậnsàohuyệtmộtlựclượngchốngđối,đặtđấtđóthànhchâuhuyệnvàghivàobảnđồquốcgia.

Vềmặtđốingoại,LêTháiTổnhiềulầncửcácđoànsứbộsangTrungQuốcđểđặtmốigiaobangbìnhthườngvớinhàMinh,khéoléogiảiquyếtnhữngsáchnhiễucủanhàMinhvềviệclậpconcháunhàTrầnvàvấnđềtùbinhchiếntranh...

Làmộtôngvuasángnghiệp,đătừng"đíchthânpháthếtgaigóc,bừaphẳngbạotàn,thườnglấyáogiáplàmđồmặc,nộicỏlàmnhàcửa,trảiquabaonổinguyhiểm,xôngphatrướcáogươmmớiquétsạchphongtrần,dựngnêncơnghiệp"nênôngrấtlocácconông"khôngcócônglaonhưtamàđượchưởngcơnghiệpcủata"sẽlàmhỏngmấtsựnghiệp.LêTháiTổđătừngnói:"Phàmnhữngôngvuanốingôi,dinhdưỡngtrongcungđiệnthườngđượcyênvui,khôngbiếtlậpchí...".Bêncạnhônglúcđólạicórấtnhiềucôngthầnkhaiquốcvừacócôngtovừacótàinăngđăđượcthửtháchvàrènluyệnquagiankhổ...Trướctìnhhìnhấy,nhữngnămcuốiđờimình,vìquálochongườinốinghiệplàấuchúamàLêTháiTổđăphạmphảisailầmnghiêmtrọng:nghikịvàsáthạicôngthần.ĐâylàsailầmlớnnhấtmàđếntrướckhinhắmmắtxuôitaychínhnhàvuacũngđătựnhậnravàôngđădặnlạiHoàngtháitửnốingôirằng:"Trẫmgặpthờitaoloạn,dựngnghiệpgiannan,hơnhaimươinămmớinênnghiệplớn,nhữngnỗiđaukhổcủanhândân,thảyđềuhiểubiết,nhữngđườnggiannantrongthếsự,thảyđềutrảiqua,thếmàđếnkhilênngôi,lòngngườithựchaygiả,cũngchưadễgìtỏtường,nhữngviệcnghingờ,cũngchưadễgìphánđoán.Nhưvậyđạolàmvuakhôngkhóư?Huốngchicon,đươngthờituổitrẻ,nốinghiệpgiannan,nghebiếtcàngnông,tưlườngchưathấu.Vậynêndốclòngkínhcẩn,nhưgiẫmtrênbăngmỏngvựcsâu,thờtrờiđấtnênhếtlòng,cungphụngtônmiếunêntrònđạohiếu,thânáianhem,hoàmụctôngtộc,chotớiviệcđốixửtrămquanvàmuôndân,thảyđềunênnghĩsaochophảiđạo.Chớđổiphépcũcủatiênvương;chớbỏcáchngôncủatiêntriết;chớgầnthanhsắtmàchuộngtiềntài;chớthíchđisănmàhamdâmđăng;chớnghelờigièmmàxangườicanthẳng;chớdùngtântiếnmàbỏcựuthần..."LờitrốicủaTháiTổthậtsâusắcvàthấmthíanhưlờidạycủatấtcảnhữngngườichacóchíhướngđốivớiconmình.SaukhivuatraoấnbáutruyềnngôichoHoàngtháitử,ngày22tháng8nămQuíSửu(1433)nhàvuabănghàởTẩmĐiện,hưởngthọ49tuổi.VuaLêTháiTổcóhaingườicontraicủahaiphiQuậncưVươngTưTềlàconcủaTrịnhThầnPhivàHoàngtháitửNguyênLonglàconcủaPhạmThịHiền.NhàvuatruyềnngôichoconthứlàHoàngtháitửNguyênLong.

TháiTổPhạmHoàngHậu

BàhọPhạm,húylàNgọcTrần,ngườixăQuầnLại,huyệnLôiDương,ThanhHoá.BàlàmộttrongsốcácbàvợcủaLêLợi.KhiLêLợimớikhởinghĩađánhgiặcMinhphảidichuyểnluôn,khôngởyênmộtchỗnào,bàlặnlộitheohầu,trảinhiềugiankhổ.BàsinhraNguyênLong(vuaTháiTôngsaunày)

vàomùađôngnămQuíMăo(1423),tứclàvàonămthứ6củacuộckhởinghĩa.

NămẤtTỵ(1425),BìnhĐịnhVươngLêLợivâythànhNghệAn,khiđếnthànhTrảoKhẩuởHưngNguyên,nơicóđềnthờthầnPhổHộ.Banđêmnhàvuanằmmộngthấycóvịthầnđếnbảorằng:"Tướngquânchotôimộtngườithiếp,tôisẽxinphùhộtướngquândiệtgiặcNgô,làmnênnghiệpđế".HômsauBìnhĐịnhVươnggọicácbàvợđến,hỏi:"Cóaichịuđilàmvợvịthầnkhông?Saunàykhitalấyđượcnướcsẽlậpconcủangườiấylàmthiêntử".Cácbàkhôngainóigì,chỉcóbàPhạmkhảngkháiquỳthưa:"Nếuminhcônggiữlờihứa,thìthiếpnguyệnxảthân.Ngàysaulàmnêncơnghiệplớnchớphụconthiếp".Nhàvuakhenngợivàthươngcảm,nóivớicácbàtôn,nhậntheolờihẹnđó.KhiấyNguyênLongmớilên3tuổi,bàliềnchongườihầubếẵmnuôinấng.Nhàvuasailàmlễtếthần,dùngbàlàmvậttế.Đólàvàongày24tháng3nămẤtTỵ(1425).KhiLêLợiđăbìnhđịnhđượcthiênhạ,lênngôivua,bảovớiquầnthầnrằng:"Bàấyđánglàmchúacảtrămvịthầnnướcta,khôngaidámtrái".BènsaingườirướcquantàivềantángởThanhHoá.ĐiđếnxăThịnhMỹthìtrờitối,chưakịpquasôngphảingủtrọởchợ.Đếnđêmmốiđùnlênquanhquantàimộtđốngđấtcao,biếnthànhnấmmồ.Sứgiảthấylàmlạ,trởvềtâuvua.Vuachợthiểura,nói:"Đólàvịthầnđălàmtheolờihẹn",bènbảocứđểquantàiởđó,dựngđiệnHiếunhânđểthờ,đồngthờidựngmiếu,đặtthầnchủởLamKinhđểcúngtế.ĐếnnămKỷDậu(1429)nhàvuacửquânvươngTưTềlàcontrưởngđălớnlàmquốcvương,tạmcoiviệcnước.TưTềlàngườiđătừnglănlộntừnhữngngàyđầucủacuộckhởinghĩa,đătừngcùngvớiLưuNhânChúvàothànhĐôngQuanlàmcontinđểthựchiệnhoàướcvớiVươngThông.NămNhâmTư(1432)QuốcVươngTưTềđăđemquânđiđánhChâuPhụcLễ,bứchàngtùtrưởnglàĐèoCátHănvàconylàĐèoMạnhVượng.Cuốiđời,vuaLêTháiTổnhiềubệnh,chínhsựcủanhànướcđềugiaochoVươngquyếtđịnh.NhưngvìVươngmắcchứngcuồng,giếtbừacáctỳthiếp,dầndầnkhônghợpývua...Vuarấtlonghĩđếntráchnhiệmcủangườithừakế.Mộthômgiữatrưanằmngủ,chợtmộngthấybàHoànghậuPhạmNgọcTrầnthantráchrằng:"Nhàvuaphụcôngcủathiếp,từhồimớikhởinghĩađăđemthiếpchovịthần.Nayđượcthiênhạrồi,màơnthánhchẳngđượchưởng".Vuatỉnhdậy,bồihồixúccảm,bèncholậpNguyênLonglàmconđích(Hoàngtháitử).KhiLêTháiTổmất,NguyênLongđượcnốingôiniênhiệulàTháiTông.Tháng6nămGiápDần(1434)truytônmẹlàPhạmNgọcTrầnlàmCungtừquốctháimẫu,thờphụởTháimiếu.Tháng2nămĐinhTỵ(1437)truytônlàmCungtừQuangMụcquốctháimẫu.Tháng12nămĐinhTỵ(1437)truytônlàmHoàngtháihậu.

LêTháiTông(1434-1442)

LêTháiTôngtênhúylàNguyênLong,sinhngày20tháng11nămQuíMăo(1423),làconthứhaicủaTháiTổ.Lênngôivuangày8tháng9nămQuíSửu(1433),lấyniênhiệulàThiệuBình.Khilênngôinhàvuamới11tuổi,nhưngkhôngcầnMẫuhậucherèmngheviệcmàtựmìnhđiềuhànhtấtcảcôngviệctriềuđình.Cácnhàviếtsửaicũngnhậnxét"Vuatưchấtsángsuốttinhkhôn;khicầmquyềnchính:trongngănngừakẻcườngthần,ngoàidẹpyêncácmanđộng.Trọngđạo,chuộngNho,đặtkhoathichọnkẻsĩ,chếlễnhạc,rõchínhhình;vănvậtrựcrỡđủcả,đángkhenlàvuahiền".ChínhdướitriềuvuaTháiTông,vàonămThiệuBìnhthứ5,tổchứcthiHươngởcácđạovànămsautổchứcthiHộitạiKinhđô.Từđómởđầuralệcứbanămmộtlầnthilàmlệthường.Cũngchínhdướithờivuanày,vàonămNhâmTuất(1442)bắtđầuralệnhdựng.

TháiTônglênngôikhicònquátrẻlạiphảiđốiphóvớimộttìnhhìnhtriềuđìnhkháphứctạp:mâuthuẫnvàchiarẽgiữahailựclượngchính.MộtbênlàcáccôngthầnkhaiquốcđứngđầulàđạitưđồLêSát,LêNgân.Vớimộtbênlànhữngquanlạicókhoabảng.MặcdùvậyTháiTôngvẫncóđủbảnlĩnhđểkhôngchocácđạithầnhoàntoànthaotúng,ôngcũngbiếtnghelờicanđúngđắncủacácngônquannhưNguyễnThiênTích,BùiCẩmHổđểkhôngphảiphụcquantịchchoTrịnhHoàngBátheolờixincủađạitưđồLêSátkhibọnchúngcótộibịđuổivàxoábỏkhỏisổquantừthờivuacha.VàbởilờiTháiTổdặnlạirằng:bọnLêQuốcKhí,TrịnhHoànhBá,LêĐứcDư...tuycótài,nhưngkhôngnêndùnglại.VÌthếkhiLêSátxinphụcchứcchobọnnày,vuaTháiTôngkhôngnghe.KhivuamườilămtuổiđăbiếtxétđoáncôngviệcmàLêSátvẫncònthamquyềncốvị(lẽrakhivuađătrưởngthành,quannhiếpchínhphảitựbiếtrútlui),TháiTôngrấtbìnhtĩnhvàtìmcáchloạitrừquyềnthầnLêSát.

Sátbịbăichứctước,chotựtửởnhà,vợconvàđiềnsảnbịsungcông.NhữngngườithuộcbèđảngcủaLêSátcũngđềubịbăichức,đồngthờinhàvuachophụcchứccácquanBùiƯĐài,BùiCẩmHổ...

MộttrongnhữngsựkiệnbithảmnhấtdướitriềuLêlàcáichếtđộtngộtcủavuaTháiTôngvàkéotheonólàvụánoannghiệtgiángxuốngNguyễnTrăivàgiađìnhôngvàotháng8nămNhâmTuất(1442)màngườiđờivẫngọilàvụánLệChiviên(vụánvườnvải).

Ngày27tháng7nămNhâmTuất(1442)vuađituầnởmiềnĐông,duyệtquanởthànhChíLinh,NguyễnTrăiđónvuangựởchùaCônSơn,nơiởcủaNguyễnTrăi.Ngày4tháng8vuavềđếnLệchiviênthuộchuyệnGiaĐịnh(naythuộchuyệnGiaLương,HàBắc).CùngđivớivuacóNguyễnThịLộ,mộtngườithiếpcủaNguyễnTrăikhiấyđăvàotuổi40đượcvuaTháiTôngyêuquívìsắcđẹp,vănchươnghay,luônđượcvàohầubêncạnhvua.KhivềđếnLệchiviên,vuathứcsuốtđêmvớiNguyễnThịLộrồibăng,lúcnàyôngmới20tuổi.Cácquanbímậtđưavề,ngày6/8mớiđếnkinhsư,nửađêmvàođếncungmớipháttang.TriềuđìnhđăquychoNguyễnThịLộtộigiếtvua.Ngày12/8nămđó(1442),cácđạithầnnhậndimệnhlàTrịnhKhả,NguyễnXí,LêThụcùngvớiLêLiệt,LêBôitônHoàngtửBangCơlênnốingôi.NguyễnTrăivàgiađìnhbịánchuditamtộc.

LêTháiTôngtrịvìtrong9năm,đặtniênhiệuhailần.

-ThiệuBình(1434-1439)

-ĐạiBảo(1440-1442)

LêNhânTông(1443-1459)

VuaLêTháiTôngmặcdùmớicó20tuổi,nhưngkhimấtđiđăkịpđểlạibốnngườicontraidobốnbàvợsinhra:BàChiêuNghihọDươngsinhralệĐứchầuNghiDân;BàThầnPhihọNguyễnsinhrahoàngtửBangCơ(saulàvuaNhânTông);bàTiệpDưhọNgôsinhraTưThành(saulàvuaThánhTông)vàmộtbàvợkhácsinhraCungvươngKhắcXương.

NhưvậyvuaLêNhânTôngcũngkhôngphảilàcontrưởngcủavuaTháiTông.ÔnghúylàBangCơ,làcontraithứbacủaTháiTông.MẹlàTuyêntừhoàngtháihậuhọNguyễn(saunàymớiphong),huýlàAnh,ngườilàngBốVệhuyệnĐôngSơn(ThanhHoá).BangCơsinhngày9tháng6nămTânDậu(1441),đếnngày16tháng11nămTânDậu(1441)đượclậplàmHoàngtháitử,vàngày12tháng8nămNhâmTuất(1442)đượclênngôivua,đổiniênhiệulàTháiHoà.Khilênngôivuamớilên2tuổi,Tháihậuphảibuôngrèmnghechínhsự,tạmquyếtđoánviệcnước.MaythayTháihậulàngườitậntâmbảohộ,tínnhiệmđạithần,theodùngphépsẵncó,trongkhoảnghơn10nămgiúpấuchúa,trongnướcbìnhyên.Tháng11nămQuíDậu(1453),vualên12tuổi,cóthểtựcoiđượcchínhsự,Tháihậutrảlạiquyềnchínhchovuarồiluivềởcungriêng.Khitựmìnhracoichínhsự,vuađổiniênhiệuDiênNinh,đạixáchothiênhạ.NgườiđờibấygiờhếtlờicangợiđứcđộvàtàinăngcủavuavàTháihậu.BàivănbiaMụcLăngdoNguyễnBáKỷcóghi:vuathầnsắcanhtuấn,dungdángđúngđắn,mỗikhitanchầu,thânđếnkinhdiênđọcsách,mặttrờixếbóngvềtâymớithôi.Khiđăthâncoichínhsựthìtếthầnkỳ,thờtônmiếu,đốivớiTháihậudốclònghiếulễ,đốivớianhemhếtlòngthânyêu,hoàthuậnvớihọhàng,kínhlễvớiđạithần,tônchuộngnhothuật,xétlờigần,nghelờixa,chămsócchínhsự,cẩnthậnthưởngphạt,trọngviệcnôngtangchuộngnghềgốcrễ,hếtlòngthươngdân,khôngthíchxâydựng,khônghamsănbắn,khônggầnthanhsắc,khônghámtiềncủa,hậuđốivớingười,bạcđốivớimình,bêntrongyêntĩnh,bênngoàithuậnlòng,răncấmtướngngoàibiênkhônggâyhấnkhích.ĐếnkhiChiêmThànhhailầncướpHoáChâuthìsaitướngđemquânđiđánh,giếtđượcvuaChiêmlàBíCai,nướclớnsợuy,nướcnhỏmếnđức.Phàmchínhsựđềunoitheophépcũ,đềucóphépsẵn,saiđìnhthầnhọpbàntấtcảrồimớithihành;chonênchínhtrịhaygiáohoátốt,khắprabốnbiển,trămhọmếnđức,đờiđượctháibình".

ChínhdướithờivuaNhânTông,nămQuíHợi(1455),lầnđầutiêntriềuđìnhsaiPhanPhuTiênbiênsoạnĐạiViệtsửký,viếttiếpquyểnsửcủathờiTrầntừTrầnTháiTôngchođếnkhingườiMinhvề

nước.

Nhưngmặcdùlàmộtôngvuasángvànhântừ,nhưngvìkhôngtuântheonguyêntắcḍngđíchnênmùađôngnămKỷMăo(1459),LạngSơnVươngNghiDân(làanhvuaNhânTông)đangđêmbắcthangvàotậntrongcungcấm,vuavàTuyêntừHoàngtháihậubịgiết.Khiđóvuamới19tuổi,ởngôiđược17năm.

NghiDântựlậplàmvua,nhưngchỉ8thángsaulạibịcácđạithầnlàNguyễnXí,ĐinhLiệtxướngnghĩagiếtbọnphảnnghịch,giángNghiDânxuốngtướchầurồitìmlậpmộtngườiconkháccủaTháiTônglênlàmvua,đólàvuaLêThánhTông.

LêThánhTông(1460-1497)

LêThánhTônglàmộttrongnhữngôngvuaởngôilâunhấttronglịchsửcácôngvuaViệtNam(38năm).Nhưngđiềuđángnhớkhôngphảivìôngởngôilâu,(cóôngvuanhưLêHiểnTôngcònởngôilâuhơn(47năm),màvìnhữngđónggópcủatriềuvuanàyvàođờisốngmọimặtcủaquốcgiaĐạiViệtthờiấy.

LêThánhTôngtêntựlàTưThành,lạicótênnữalàHạo,làcontraithứ4vàcũnglàconútcủavuaTháiTông,sinhngày20/7nămNhâmTuất(1442).MẹlàbàNgôThịNgọcDao,congáicủaTháiBảoNgôTừ,mộttrongnhữngcôngthầnkhaiquốccủanhàLê,ngườilàngĐộngBàng,huyệnYênĐịnh(ThanhHoá).cónhiềuchuyệnkểrằngLêTưThànhđượcsinhrabênngoàicungcấm,tạichùaHuyVăn(phíatrongngơVănChươngđườngHàngBột,HàNội).Sốnggiữachốndângiantừnhỏđếnnămlên4tuổi,mẹNhânTôngbuôngrèmnghechínhsự,mớichođónTưThànhvềphonglàmBìnhNguyênvương,choởnhàPhiênđểhàngngàycùngvuaNhânTôngvàcácphiênvươngkháchọctậptạitoàkinhDiên.

TưThànhsớmcótưchấtđếvương:chămchỉhọctập,dángdấpđoanchính,thôngtuệhơnngười.VÌthếmẹNhânTôngcàngquívàcoiTưThànhnhưconđẻcủabà,cònvuaNhânTôngthìcholàngườiemhiếmcó.

KhiNghiDân,concảcủaTháiTôngtrướcđóbịbiếmtruấtrồiâmmưuthoánđoạtđăgiếtmẹconBangCơ(vuanhânTông)lênngôivua,lạiphongTưThànhlàmGiaVươngvàvẫnchoởnhàTâyđểtrongnộiđiện.KhiNghiDânbịlậtđổ,trongtriềucóngườibànlậpTưThànhlàmvua,nhưngmộtviênquanlàLêCăngcanrằng:TưThànhcòncóngườianhnữalàcungvươngKhắcXương,khôngnênbỏanhlậpem,dẫmlạivếtxeđổNghiDân-BangCơ.TriềuthầnđếnđónCungvương,songôngnàytừchối.KhiđóhọmớirướcTưThànhlênngôi,bấygiờôngvừatròn18tuổi.

Trịvìđấtnướcđược38năm,đếncuốinămHồngĐứcthứ27nămBínhThìn(1496)vuabịmệtnhưngvẫntựgiảiquyếtcácviệcquantrọng.ThángGiêngnămsauvuacàngmệtnặngrồimất.Chođếntrướckhiquađời,vuavẫntỉnhtáo,trướcđómộthômcònngồighếngọctruyềnngôichoconvàlàmmộtbàithơtuyệtmệnh:

dịch:

Tấmthânbảythướcnaytuổiđănămmươi,

Gandạnhưsắtgiờhoáramềm.

Gióthổingoàisong,hoavàngtàntạ,

Sươngratrướcsân,liễuxanhgầyđi

Trôngsuốtbầutrờibiếnmâybayphơiphới

Tỉnhgiấcmộngkêvàng,đêmdàidằngdặc

Tiếngngười,dángngườitrênchốnbồnglaiđăxacáchhẳn

Uhồnnhưvàngngọccóvàogiấcmộngđượckhông.

LêThánhTôngthọ56tuổivàlàmộttrongnhữngôngvuacókhánhiềuvợvànhiềucon:14ngườicontraivà20congái.SửthầnVũQuỳnhđờiLêđătừngnhậnxét:"...tiếcrằngvuanhiềuphitầnquánênmắcbệnhnặng.TrườnglạcHoànghậuthìbịgiamlâuởcungkhác,đếnkhivuaốmnặngmớiđượcđếnhầubệnh,bènngầmđemthuốcđộctrongtaysờvàochỗlở,bệnhvuavìthếlạinặngthêmvậy!"

Nhưngnhntoàncục,cuộcđờiôngvuanàylàmộtcuộcđờihoạtđộngsôinổitrênrấtnhiềulĩnhvựcmàmặtnàocũngtỏraxuấtsắc.Ngườiđươngthờitừngnhậnxét:"vuatựatrờicaosiêu,anhminhquyếtđoán,cóhùngtạiđạilược,võgiỏivănhay,màthánhhọcrấtchăm,taykhônglúcnàorờiquyểnsách.Cácsáchkinhsử,lịchtoán,cácviệcthánhthần,cáigìcũngtinhthông.Vănthơthìhayhơncảcácquanvănhọc".ChínhbảnthânLêThánhTôngcũngrấttựýthứcvềsựcầnmẫnchămlotraudồitrithức,bỏcôngsứcnhnvàoviệccaitrịđấtnước.Ôngtừngviết:

Ḷngvìthiênhạnhữngsơâu

Thayviệctrờidámtrễđâu

Trốngdờicanhcònsách

Chiêngxếbóngchửathôichầu.

Nhờđómàdướithờitrịvìcủaôngvuanày,quốcgiaĐạiViệtđăđạtđượcsựpháttriểnrựcrỡvềmọimặt.

LêThánhTônglàngườithathiếtvớichủquyềnquốcgia.Ôngđătừngnóicâunóinổitiếng:"Mộtthướcnúi,mộttấcsôngcủatacólẽnàotựtiệnvứtbỏđiđược.Nếungườinàodámđemmộtthước,mộttấcđấtcủavuaTháiTổđểlạilàmmồichogiặcthìngườiđósẽbịtrừngtrịnặng".ChínhdướithờiLêThánhTông,bảnđồđầutiêncủaquốcgiaĐạiViệtđượchoànthành.NhữnghànhđộngxâmphạmbiêngiớibằngmọihìnhthứccủanhàMiinhcũngnhưcủacáctậpđoànthốngtrịChiêmThành,BồnMan,LăoQuađềuđăđượctíchcựcgiảiquyếthoặcgiángtrảkịpthời,khôngđểmộtchútđấtđaicủaTổquốclọtvàotaykẻkhác.

BộmáynhànướctrungươngtậpquyềndướitriềuLêThánhTôngđạtđếnmứchoànbị,từtrungươngxuốngđếnxă.Thếlựccủađạiquítộcbịhạnchế,thayvàođólàsựthamchínhcủatầnglớpsĩphunhogiáođượctuyểnlựabằngconđườngthicử.

Vềlậppháp,đâycũnglàtriềuđạiđăchorađờibộluậtHồngĐứcnổitiếngmangtênhiệuvuaLêThánhTông.Cáctriềuđạinước:Lý,Trầnđềuđăcóbiênsoạnluậtcủamình,songvìchiếntranh,loạnlạcđăbịmấthếtvìthếluậtHồngĐứccònlạichođếnnaylàmộttrongnhữngbộluậthoànchỉnhvàcónhiềuđiểmtiếnbộnhấttronglịchsửluậtphápthờiphongkiếnnướcta.

DướitriềuLêThánhTông,cũnglàthờikỳmàtưtưởngtrọngnôngvàchếđộquânđiềnđượcbanbốvàthihànhđầyđủnhất.Cácđờisauchỉlấyđólàmmẫumực.

ViệcgiáodụcthicửdướithờiôngvuanàycũngđượccoilàthịnhđạtnhấttronglịchsửgiáodụcvàkhoacửthờiphongkiếnViệtNam.Việchọcdonhànướctổchứcđượcđẩymạnh,đồngthờiviệchọctrongdângiandotưnhânmởtrườngcũngđượckhuyếnkhích.NhàvuachomởrộngnhàTháihọcvàtrườngQuốctửgiám.Cáctiếnsĩthiđỗngoàiviệcđượckhắctênvàobiađá(đăđượcbắtđầutừnăm1442thờiLêTháiTông)vàđượcdựlễxướngdanhrấtlongtrọng,đượctreotânbảngvàngvàcấpngựa,banáomũcờbiểuđểvinhqui...

BảnthânvuaLêThánhTôngcũnglàmộtnhàvănhoálớn:ônglàmộtnhàthơvàlàngườirấtchămlođếnviệctrướcthuật.Trongđờiôngvuanày,nhiềucôngtrìnhbiênsoạncótầmcỡđượctiếnhànhnhư:"Đạiviệtsửkýtoànthư"hoànthànhnămKỷHợi(1479),"Thiênnamdưhạtập",mộtcôngtrìnhcótínhbáchkhoalớnđầutiên,hơn100bàithơcủaNguyễnTrăicũngđượcsưutầmvàothờigiannày.LêThánhTônglàngườiđăgiảioanchocáiáncủaNguyễnTrăi,chotìmconcháucònsốngsótvàralệnhsưutầmthơvăncủaỨcTrai.

LêThánhTôngtựlậprahộiTaoĐàngồm28ôngtiếnsĩgiỏithơvănnhấtnướcthờiđógọilà"TaoĐànnhịthậpbáttú"dochínhLêThánhTônglàmNguyênsoái.KhốilượngsángtáccủaLêThánhTôngvàhộiTaoĐànrấtlớn,vàcóvịtrírấtđặcbiệt.

LêThánhTôngkhôngchỉlàmộtôngvuađầytàinăngvànhiệthuyếtvớitấtcảcácthànhtựunổibậtdướithờitrịvìcủaôngmàôngcònlàmộtcáitênkhôngthểmờtronglịchsửvànềnvănhoánướcnhà.

LêHiếnTông(1497-1504)

VuaHiếnTôngtênhuýlàTranh,lạicóhuýlàHuy,làcontrưởngcủaThánhTông,sinhngày10tháng8nămTânTỵ(1461),mẹlàTrườnglạcthánhtừHoàngtháihậu,họNguyễn,huýlàHằng,ngườiởhươngGiaMưungoạitrang,huyệnTốngSơn(ThanhHoá),congáithứhaicủatháiúyTrìnhquốccôngĐứcTrung.

TranhlàconcầutựởamTừCông(TừĐạoHạnh)trênnúiPhậttích,sinhradángvẻthiêntử,mũicao,mặtrộng,vẻngườiđứngđắn,đẹpđẽkhácthường,đượcThánhTôngyêuquílắm.NămQuangThuậnthứ3-nămNhâmNgọ(1462)TranhđượclậplàmHoàngtháitử.

Vuachaởngôitới38nămnênTháitửởngôiĐôngcũnglâu(37năm),vìthếkhiđượclênnốingôi,ôngđătuổichínchắnvàtừngtrải.Trongthờigian7nămcầmquyềnchính,ôngvuanàykhôngcógìsángtạosovớitriềuvuatrước.Trướcmộtngôisaosángchóithìôngvuaconnàychỉlàmộtcáibóng.VảchăngchínhvuaHiếnTôngđătừngnói:"Thánhtổgầydựngtrungchâu,hoàngphụtatrongtrịngoàituângiữphépcũ,làmrộngthêmchosángtỏra...màthôi".SửgiaVũQuỳnh,ngườigầncùngthờithìnhậnxét:vuathôngminhtrítuệhơnngườimànhântừônhoà,khônglàmnghiêmtrọngsựviệclâu.Thườngkhitanchầuluivào,lạiđemcácsĩđạiphuhỏivềchínhsựhaydở,lấylờinóidịudàng,nétmặtvuitươi,dỗchonóira,chonênbiếthếttìnhngườidưới,pháhếtsựchelấp.Kẻthầnhạcólầmgì,chỉrănquởqualoa,khôngnỡđánhroilàmnhục.Cáchcaitrịnhànhạungdung,chưatừnglộralờinóisắcmặttứcgiậnmàthiênhạrămrắptheolệnh.

Ônglàngườichútrọngđặcbiệtđếnviệclàmthuỷlợi,chămsócbảovệđêđiều.Mỗixăchođặtmộtxătrưởngchuyêntrôngcoiviệcnôngtang.Cũngdướithờivuanàychophépquânđộivàcôngtượngthayphiênnhautháng6,tháng10chiamộtnửavềlàmruộng:Ôngcũngchúýđếngiáodụcquanlạichốngthóiquanliêuvàthamnhũng...

LêHiếnTôngtrịvì7nămnhưnglàôngvuacuốicùngcủatriềuLêSơcòngiữđượcnhữngthànhtựutừthờiTháiTổgâydựng.

LêHiếnTôngcũnglàôngvuađầutiêncủatriềuLêlạicóhướngtrởvềvớiđạoPhật:ÔngchoxâydựngcácđiệnThượngDương,GiámTrị,ĐỗTrị,TrườngSinhlàmchỗnghỉngơi,đọcsáchvàănchay.Tuynhiênôngcũngkhôngtránhđượclờiphêcủasửthầnlàđăhamnữsắcquánhiềuđểđếnnỗibịbệnhnặng.Ôngmấtngày23tháng5nămGiápTý(1504),thọ44tuổi.LêHiếnTôngcó6hoàngtử,contrưởnglàAnVươngTuân,conthứhailàUymụcđếTuấn,conthứ3làTựhoàngThuần,conthứtưlàThôngVươngDung,conthứnămlàMinhVươngTrịvàconthứ6làTưVươngDưỡng.

LêTúcTông(1504)

Sau76nămkểtừkhiLêTháiTổlênngôisánglậptriềuLêđếnhếtđờiLêHiếnTông,nhàLêTrảiquamộtchặngđườngđilên,đểlạitronglịchsửdântộcnhiềubậcvuahiền,nhiềuôngvuasáng,nhiềuthànhtựurựcrỡvềmọimặt.Songtừsauđó,nhàLêbướcvàothờikỳsuyvongvớinhữngôngvuamàvớithờigiankhôngthểtẩyxoáđượctiếngxấu.

SaukhiHiếnTôngquađời,ngườikếvịônglàcontraithứ3tênlàThuầnnămđóvừa17tuổi.ĐúnglàHiếnTôngđăchọnđượcngườikếvịxứngđáng.VuaLêTúcTônglàngườidốcchíhamhọcthânngườihiền,vuiđiềuthiện,đánglàvịvuagiỏigiữnghiệptháibình.MẹlàTrangthuậnHoàngtháihậuhọNguyễn,húylàHoàn,ngườilàngBìnhLăng,huyệnThiênThi(HảiHưng).Lênngôingày6/6nămGiápTý(1504),đếntháng11nămđóvuasaisứthầnNguyễnBăoKhuêchưaquakhỏicửaảibiêngiớithìđăphảiđổitờbiểukhác,báotangvuamớivàxinphongchovuatiếptheo,bởiTúcTôngđăquađời.

Khibịốmnặng,biếtmìnhkhóquakhỏi,vuaTúcTôngchogọicácquầnthầnđếnđểchỉđịnhngườinốingôithaymìnhlàconthứhaicủaHiếnTôngtênlàTuấn.Ôngdặn:"conthứhaicủaHiếnTôngtiênhoàngđếlàTuấn,ngườihiềnminhnhânhiếu,cóthểnốingôichínhthống...Nếuthânvươngnàochiếmngôitrờithìngườitrongnướcgiếtđi!"TúcTôngmấtngày7/12nămGiápTý(1504),làmvuađược6tháng.

LêUyMục

TúcTôngkhôngcóconnốinghiệpnêntrướckhimấtđătruyềnngôilạichongườianhthứhaicủamìnhlàTuấn.TuấncòncótênhuýnữalàHuyên,sinhngày5tháng5nămMậuThân(1488),làconcủaChiêunhânHoàngtháihậuhọNguyễn,huýlàCận,ngườilàngPhùChẩn,huyệnĐôngNgàn(naythuộcHàBắc).Bàlúcnhỏmồcôicha,nhànghèo,tựbánmìnhchongườiởphủPhụngThiên(HàNội),vìnhàngườiấycótội,bàlạibịsunglàmnôtỳnhànước,dođóđượcđưavàohầuQuảnNinhhoànghậu.KhiấyHiếnTôngcònlàmTháitử,thấynàngcósắcđẹp,đểlòngyêurồilấylàmphi.BàphinàysinhraTuấnrồimấtsớm.

SaukhivuaTúcTôngquađời,trongtriềucónhiềupháitranhngôibáu.Tháihoàngtháihậu(mẹcủaHiếnTông,bàcủaTúcTông)thìmuốnlậpLăCôiVươngvìbàchorằngTuấnlàconcủakẻtỳthiếpkhôngxứngđángđượcnốingôi,trongkhiđóthìmẹnuôicủaTuấnlàKínhPhi(họNguyễnngườixăHoaLăng,huyệnThuỷĐường)vànộithầnNguyễnNhưVimuốnlậpTuấn(tứcUyMục).ÝđịnhcủaTháihoàngtháihậukhôngthành,saukhilênngôiUyMụcsaigiếtTháihoàngtháihậuvàmộtloạtđạithầnđăkhôngủnghộmìnhnhưĐàmVănLễ,NguyễnQuangBật...

UyMụclấyhiệulà"Quỳnhlâmđộngchủ".TừlúclênngôiUyMụctrởnênngườihamrượuchè,gáiđẹp,thíchgiếtngười.PhósứnhàMinhlàHứaThiênTíchkhisangsáchphong,trôngtướngmạoUyMụcđăđềhaicâu:

Annamtứbáchvậnvưutrường,

Thiênýnhưhàgiángquỉvương?

(VậnnướcAnNamcòndàibốntrămnăm,ýtrờisaolạisinhravuaquỉ?)

ĐêmnàoUyMụccũngvàocungcùngvớicungnhânuốngrượuvôđộ,aisaythìgiết.Quyềnhànhtrongtriềurơivàotayhọngoại.PhíaĐôngthìlàngHoaLăng(quêcủaẹmnuôi),phíaTâythìlàngPhùChẩn(quêcủamẹđẻ),đềucậyquyềncậythế,dìmhãmthầnliêu,cókhivìtựýmàgiếthạisinhdân,cókhidùngngónkínmàyêusáchtiềncủa;phàmsúcvậthoamầucủadângianđềucướpcả;nhàdânaicóđồlạvậtquíthìđềuđánhdấuchữvàođểlấy.UyMụccònralệnhchogiếthếtnhữngngườiChiêmbịbắtlàmgianôtrongcácđiềntrangcủacácthếgia,côngthần.

SựtànbạoquáđángcủaUyMụcđăgâynênmộtlànsóngbấtbìnhtrongdânchúngvàtronghàngngũ

quanlại,dòngdõihọLê.Tháng11nămKỷTỵ(1509),đượcsựgiúpđỡcủaNguyễnVănLăng(làbàconvớiTrườnglạcHoàngtháihậu-ngườiđăbịUyMụcchođánhthuốcđộcchết),GiảntuCôngOanhgiảxưnglàCẩmgiangvươngdựngcờchiêuan.HọđềcửLươngĐắcBằngthảotờhịchdụcácđạithầnvàcácquanrằng:"BạochúaLêTuấn,phậnconthứkémhèn,làmnhơbẩnnghiệplớn.Lầnnữagầnđược5năm,tộiácđăđếnmuônvẻ.Giếthạingườixươngthịt,dìmhãmcácthầnliêu...Tướcđăhếtrồimàthưởngbậykhôngngớt,dânđăcùngrồimàvõvétkhôngthôi...Tiêutiềnnhưbùnđất,bạongượcngangvớiTầnChính..."TừTâyĐô,GiảnTuCôngOanhđemquânchiếmlạiĐôngKinh(HàNội),bắtđượcvàbứcUyMụctựtửtháng12nămKỷTỵ(1509)GiảnTuCôngOanhchongườilấysúnglớn,đặtxácUyMụcvàomiệngsúng,súngnổlàmtanhàicốt,chỉlấytrotànđemvềchôntạiquêmẹUyMụclàlàngPhùChẩn,giángUymụcxuốnglàmMẫnLệCông.ĐếnnămĐinhSửu(1517)mớiđượctruytônlàUyMụcđế.

NhưvậyUyMụcđếởngôi5năm,thọ22tuổi.SửthầntriềuLêbànrằng:MẫnLệCôngtínnhiệmngoạithích,bạongượcvôđạo,giếthạitônthất,tànhạinhândân,tựchuốchoạdiệtvong,chẳngcũngđángsao!

LêTươngDực(1510-1516)

LêTươngDựchúylàOánh,lạicótênnữalàTrừ,làcháunộiLêThánhTông,conthứhaicủaKiếnvươngTân.Ôngsinhngày25tháng6nămẤtMăo(1455).MẹlàHuytừkiếnhoàngtháihậu,họTrịnhhúyTuyên,ngườilàngThủyChú,huyệnLôiDương(tứcThọXuân,ThanhHoá).DướithờivuaHiếnTông,ôngđượcphonglàGiảnTuCông.ĐếnkhiUyMụcđếgiếthạicôngthầnvàngườitônthất,ôngcũngbịbắtgiam,nhưngmaytrốnthoátchạyvàoTâyĐô(ThanhHóa).Tháng11năm1509,ôngcùngvớiNguyễnVănLăngvàcácquầnthầnđemquânraĐôngKinhgiếtUyMụcrồitựlậplàmvua.

SaukhilênngôithángGiêngnămCanhNgọ(1510),bàncôngnhữngngườiứngnghĩa,ôngchoNguyễnVănLănglàmNghĩaQuốccông,nhữngngườikhácnhưNguyễnHoàngDụ,TrịnhHuyĐạivàTrịnhDuySảocũngđượcphongchứctướckhácnhau.

MộtviệclàmđángchúýduynhấtcủavuaTươngDựclàban"Trịbìnhbảophạm",gồm50điềuvàotháng4nămTânMùi(1511),trongđónêulênviệccủngcốkỷcương,giáohoá,cẩnthậnhìnhphạtđểngănngừalòngdân,khắcphụctìnhtrạngrốiloạnmụcnátdođờiĐoanKhánhgâyra.Songngoàiviệclàmtrên,LêTươngDựckhôngthithốthêmđượcviệcgìcụthểđểkhắcphụctìnhtrạngđấtnướcngàycàngthêmhỗnloạn.Cáccuộcnổidậycủacáclựclượngphongkiếnđịaphươngngàycànglanrộng...

Khôngnhữngthế,bảnthânLêTươngDựccũnglaovàoconđườngănchơitrụylạc.ChẳngthếmàthángGiêngnămQuíDậu(1513)chánhsứnhàMinhlàTrầnNhượcThuỷvàphósứlàPhạmHyTăngsangphongchoTươngDựclàmAnNamquốcvươngđăthấyTươngDựcmànhậnxét:"QuốcvươngAnNammặtthìđẹpmàngườilệch,tínhthíchdâm,làvualợn,loạnvongsẽkhôngbaolâu!"

Quảvậy,tháng5nămGiápTuất(1514)vuanghelờitâucủaHiệuúyHữuVĩnh,giếtchết15vươngcông,chogọicáccungnhâncủaMẫnlệcôngvàtriềurướcvàođểgiandâm.NămBínhTý(1516)vuachođắpthánhmấynghntrượng,baovâycảđiệnTườngQuang,quánTrầnVũ,chùaThiênHoa...ChắnngangsôngTôLịch...Lạilàmđiệnhơntrămnóc,đngthuyềnchiến,saibọnnữsửcởitruồngchèothuyềnởHồTâycùngvuachơiđùa,lấylàmthíchthú.

Bấygiờ,trướctìnhhìnhđó,cácthếlựcphongkiếnđịaphươngnhưTrầnCảonổilên.TrịnhDuySảnnhiềulầncanngăn,vuakhôngnghelạicònđemSảnrađánhbằngtrượng.DuySảnbàncùngvớimộtsốquầnthầnkhácnhưLêQuảngĐộ,TrịnhChếSâmmưuviệcphếlập.Tháng4nămBínhTý(1516),TrịnhDuySảnsaingườiđâmchếtTươngDực,đemthiêuxác.KhâmĐứcHoànghậucũngtựnhảyvàolửamàchết.QuânsỉđemquantàivềchônởlăngNgựThiên,giángTươngDựcxuốnglàmLinhẨnvương.

NhưvậyTươngDựcởngôiđược7năm,thọ24tuổi.

Sửthầnbànrằng:LinhẨnvươnggiandâmvớivợlẽcủacha,đểtangchamẹít,mượntêncủaanhđểcướpnước,xahoadâmdụcquáđộ,hìnhphạtthuếkhoánặngnề,giếthếtcácthânvương,giặccướpnổidậykhắpnơi,đươngthờigọilàvualợn,điềmnguyvongđăhiệnravậy!

LêChiêuTông(1516-1522)

VuahuýlàY,lạicótênnữalàHuệ,cháubốnđờicủaLêThánhTông,cháuđíchtôncủaKiếnvươngTân,contrưởngcủaCẩmGiangvươngSùng.MẹlàHoànghậuTrịnhThịLoan,ngườixăPhiBạo,huyệnThanhChương(NghệAn).Ôngsinhngày4tháng10nămBínhDần(1506).KhiTươngDựcđếbịgiếtnămBínhTý(1516)khôngcóconnối,quanđạithầnlàLêNghĩaChiêu,TrịnhDuySảnđónlậplênlàmvua,khiđóôngmới11tuổi.

TriềuLêsaukhidẹptanđượcloạnTrầnCảothìnộibộlạicànglụcđục,đánhgiếtlẫnnhau.AnHoàhầuNguyễnHoàngDụvàVĩnhHưngbáTrịnhTuyđemquânđánhnhauliênmiên.Dânchúngkhổsởcảnhloạnlạc,đầurơimáuchảy:"Giặcbênngoàichưayên,cácquyềnthầnđánhlẫnnhau,giếtnhaudướicửakhuyết,máugiâyđầychốnkinhsư,mặttrờivàngtối,vậnnướcngàymộtsuy".

Trướctìnhhìnhđó,Nhogiáongàymộtsuyvị,nhườngchỗchoPhậtgiáovàĐạogiáocùngcácthứmathuậtngàycàngpháttriển.

Trongsốcácthếlựcphòlậpvua,mỗingườiđềucónhữngmưuđồriêng.Càngvềsau,bằngtàinăngquânsựnổibậtvàsựkhônkhéothâutómquyềnhành,MạcĐăngDungđăngàycàngtrởthànhmộtnhânvậtcộttrụtrongtriều.VuaLêChiêuTôngphảitựthânhànhđếnphủđệcủaMạcĐăngDunggiaphongchoônglàmTháiphó...QuyềnuycủaMạcĐăngDungngàymộtlớn,ngườingườiđềuhướngvềhọMạc.ĐăngDungchocongáinuôivàohầuvuathựcrađểḍxétcoigiữ.ContrưởngcủaĐăngDunglàĐăngDoanhlàmchứcDụcMỹhầutrôngcoiđiệnKimQuang.TừđóĐăngDungđibộthìchelọngphượngdátvàng,đithuỷthìdùngthuyềnrồngdâykéo,ravàocungcấmnhưđivàochỗkhôngngười,khôngkiêngsợgì...

Trướctìnhcảnhấy,vuaChiêuTôngmưungầmvớiTrịnhTuytìmcáchtriệthạthếlựccủahọMạc.Kếhoạchbạilộ,vuabỏchạykhỏikinhthành.MạcĐăngDungbèncùngvớicácquầnthầnkháclậpemcủaChiêuTôngtênlàXuânlênngôivàongày1tháng8nămNhâmNgọ(1522).ChiêuTôngthìbịgiángxuốnglàmĐàDươngvươngrồibịgiết.NhưvậyChiêuTôngởngôiđược7năm,thọ26tuổi.

LêCungHoàng(1522-1527)

VuamớicótênlàXuân,còncótênnữalàKhánh,cháubốnđờicủaThánhTông,làemcùngmẹvớiChiêuTông,sinhngày26tháng7nămĐinhMăo(1507).KhiChiêuTôngchạykhỏiHoàngcung,MạcĐăngDunglậpônglênlàmvua,lúcđómới16tuổi.VÌsợChiêuTôngởngoàihiệutriệubinhmăvềđánhnênMạcĐăngDungkhôngdámđóngtạikinhthànhmàđónHoàngđệXuânvềGiaPhúc(HảiDương)vàchuyểnhếtcủabáutrongthànhvềđấy,phongquantiếntướcchocácquan.SaukhiđánhbạicáccánhquânCầnvươngcủaChiêuTông,mùaxuânnămQuíMùi(1523)ĐăngDungđưavuaCunghoàngvềđóngởhànhdinhBồĐề,chocácquanvàochầu.Nămđó,triềuđìnhvẫnchomởtiệcthihương,thihộiởbăigiữasôngNhị.Vuarađầuđề"Vềđạolàmvualàmthầy".Nhưngbấtchấpđạolàmtôi,tháng7nămđó,ĐăngDungdùngchiếulệnhcủaCungđế,phếbỏvắngmặtChiêuTôngxuốngtướcĐàDươngvương.Nămsau,giápThân(1524)ĐăngDungtựmìnhthănglêntướcBìnhChươngquânquốctrọngsưTháiphónhânquốccông.Tháng10nămẤtDậu(1525)ĐăngDungtựlàmđôtướngdẫntấtcảthuỷvàlụcquânvàođánhThanhHoá.VuaChiêuTôngbịbắtđưavềkinhsư,vàbịgiếtvàotháng12nămBínhTuất(1526).

Sausựkiệnbithảmđó,ĐăngDungrútluivềCổTrainhưngtrongthựctếvẫnchếngựtriềuđình.NămĐinhHợi(1527),ĐăngDungtựthăngtướcTháisưAnHưngvương,giathêmcửutứ.Tháng4năm

ĐinhHợi(1527),CunghoàngsaiTrùngdươnghầuVũHữu,LanxuyênbáPhanĐìnhTávàTrungsứĐỗHiếuĐễcầmcờmaotiếtmangkimsáchvàmũáoôlọng,đaingọc,kiệutía,quạtvẽ,tántíađếnlàngCổTrai,huyệnNghiDươngtấnphongMạcĐăngDunglàmAnHưngvương.ĐăngDungđóntiếpsứbộcủanhàvua,ởbếnđAnTháphuyệnTânMinh(TiênLăng,KiếnAnngàynay).VuacòntặngĐăngDungbàithơ"ChucônggiúpThànhVương"cóýkhuyênĐăngDunghăygiúpvuavàtriềuđìnhtheogươngChucôngđờixưa.

Mặcdùđượcvuaânsủnghậuđăivàgiaophótrọngtrách,MạcĐăngDungvẫnkhôngchịudừnglạiởtướcvương,màvẫnkiênquyếtchớpthờicơgiànhngôiđếchohọMạc.Ngày15-6nămĐinhHợi(1527),MạcĐăngDungtừCổTraivàokinhbắtvuaphảinhườngngôi,giángvuaLêxuốnglàmCungvương,bắtgiamvuacùngvớiHoàngtháihậuởcungTâyNội,sauđóvàithángbuộcTháihậuvàCungvươngphảitựtử.Trướckhichết,Tháihậukhấntrờirằng:"ĐăngDunglàkẻbềtôi,manhtâmcướpngôi,lạigiếtmẹconta,concháumàyngàysaucũngthế".ĐăngDungsaiđemxáchaimẹconnhàvuabàyraquánBắcSơn,rồiđemvềchônởlăngHoaDươnghuyệnNgựThiên(naythuộcxăMỹXá,huyệnHưngHà,TháiBình)theonghilễcủaThiêntửvàHoànghậu.NhưvậylàCungHoàngởngôiđượcđúng5năm,thọ21tuổi.

Nhậnxétvềôngvuanày,sửthầntriềuLêđăviết:Lúcấyvậnnướcđăsuy,lòngngườiđăĺa,tàivualạivàohạngkém,cóthểdẹpyênsaođược.

NhưvậylàtriềuLêkểtừLêTháiTổlênngôi(1428)đếnCungHoàng(1527)gồm10đờivua,cảthảyđúng100năm.NếutínhcảthờigianLêLợidấyquânxưnglàBìnhĐịnhvươngnămMậuTuất(1418)cộnglà110năm.ĐâylàthờikỳcácvuaLênắmđượctrọnquyềncaitrịđấtnước.CácnhàsửhọcgọilàthờitiềnLê(hayLêsơ)đểphânbiệtvớiLêTrungHưngvềsau.

CácđờivuaTriềuLêsơđătrảiqua:

1.LêTháiTổ(1428-1433)

2.LêTháiTông(1434-1442)

3.LêNhânTông(1443-1459)

4.LêThánhTông(1460-1497)

5.LêHiếnTông(1497-1504)

6.LêTúcTông(1504)

7.LêUyMục(1505-1509)

8.LêTươngDực(1510-1516)

9.LêChiêuTông(1516-1522)

10.LêCungHoàng(1522-1527)

13.TRIỀUMẠC(1527-1592)

MạcĐăngDung(1527-1529)

MạcĐăngDungquêởlàngCổTrai,huyệnNghiDương(HảiDương).CụtổbảyđờilàMạcĐĩnhChi,mộtngườinổitiếngvềvănchươngđăthiđậutrạngnguyêndướithờiTrần,làmquanđếnchứcNhậpnộihànhkhiển,Thượngthưmônhạtảbộcxạ.ÔngđătừngđisứsangTrungQuốc,đốiđáprấtthôngminh,nhàNguyênphảinểphục.ĐĩnhChisinhraDao,làmquanTưhìnhviệnđạiphu.Daosinh4contraitênlà:Địch,Thoan,ThuývàViễn,ngườinàocũngcótàinăngvàxuấtkhoẻ.CuốiđờinhàHồvìbấtđắcchíhọđemconemđếnhànggiặcMinhrồiralàmquanchonhàMinh.ĐếnđờicácôngTung,BìnhrồiđếnHịchthìkhôngaicóhiểnđạt.HịchlấycongáiĐặngXuânngườicùnglàng,tênlàĐặngThịHiến,sinhđượcbatrai:MạcĐăngDunglàtrưởng,rồiđếnĐốcvàQuyết.HaiemcủaĐăngDungđềulàmquan,khiĐăngDunglênngôivuathìphongcảhaiemtướcvương.

ĐăngDungsinhgiờNgọngàyNhâmTý(23)tháng11nămQuíMăo(1483).ThờitrẻMạcĐăngDungcósứckhoẻlạikhôingô.TươngtruyềnbàhọNhữ(cóthamvọngmuốncóngườichồngđếvương)trôngthấyĐăngDung,đemlòngyêu.BàhọNhữđóvềsauchínhlàmẹcủaNguyễnBỉnhKhiêmvàPhùngKhắcKhoan.Từmộtthanhniênnghèo,sốngbằngnghềđánhcá,MặcĐăngDungđidựthimônđấuvật,trúngđôlựcsĩ,đượcsungvàochântúcvệchuyêncầmdùtheoxevua.NhưngĐăngDungtiếnrấtnhanhtrênđườnglàmquan.NămTânMùi(1511)mới29tuổiđăđượcphongtướcVũXuyênBá.NămBínhTý(1516),triềuđìnhsaiĐăngDunglàmtrấnthủSơnNam,giaphongPhótướngTảđôđốc.TrảiquabađờivuaLê,ĐăngDungđượcphongTháisưNhânQuốccôngrồiđếnAnHưngvương.LợidụnglúcvuaLêươnhèn,cácquantrongngoàitriềutranhgiànhxâuxélẫnnhau,MạcĐăngDungâmmưugiànhngôivua.Tháng6nămĐinhHợi(1527),MạcĐăngDungtừCổTrailênkinhsưépvuaLênhườngngôi.LúcnàytriềuLêđăquámụcnát,mấtlòngdânnênsốđônghướngvềMạcĐăngDungđărađónĐăngDungvềkinh.TrongtờchiếunhườngngôicủavuaLê(tấtnhiênlàdongườicủaMạcĐăngDungviết)cónóilýdocủaviệcnhườngngôi:VuaLêhènkém,đứcmỏng,khônggánhnổingôitrời.Mệnhtrờivàlòngngườihướngvềngườicóđứcvàngườiđó,trongthờiđiểmnày,chỉcóMặcĐăngDung:"làngườitưchấtthôngminh,đủtàivănvõ,bênngoàiđánhdẹpbốnphươngđềuphục,bếntrongtrịnướctrămhọyênvui,côngđứclớnlao,trờingườiđềuquyphục".HômtuyênđọctờchiếunhườngngôicũnglàlúcMạcĐăngDungxưngHoàngđế,banlệnhđạixáthiênhạ,lấyniênhiệumớinhưmọiôngvuakháclênngôi.VuaLêbịgiángtruấtxuốnglàmCungvương,bịtốnggiamcùngvớiTháihậuởcungTâyNộirồibịgiếtchết.

Nhữngngàysau,ĐăngDungrangựởchínhđiện,tếtrờiđấtởđànNamGiao,dựngtônmiếu,lấyHảiDươnglàmDươngkinh,lậpcungđiệnởCổTrai,truytônôngtổbảyđờilàMạcĐĩnhChilàm"KiếnthủyKhâmminhvănhoàngđế".MạcĐăngDungmuốntỏmộtđiều:"khôngthểcứconvuathìmớiđượclàmvua",ôngchosửamộcủachamìnhthànhLăng(chonênnơiấyvềsauđượcgọilàxứMảLăng).ÔngcholậpcontraitrưởnglàĐăngDoanhlàmTháitử,phongemtrailàQuyếtlàmTínvương,truyphongemtrailàĐốclàmTừvương,cảbangườiemgáiđềuđượcphongcôngchúa:emgáilớntênNgọclàTrangHoacôngchúa,thứđếntênHuệlàKhánhDiệmcôngchúavàemútNgọcDilàTúHoacôngchúa.Cùngvớiviệcphongtướcchocon,anhemhọMạc,vuacònphongtướcchomộtloạtbầytôicócôngtônphò.

Vềđốingoại,đểtranhthủnhàMinh,vuaMạcsaisứđembiểusangYênKinhnói:

ConcháuhọLêkhôngcònaithừatự,chonêndichúcchoĐạithầnhọMạctạmquảnviệcnước,đểyêndân.

NhàMinhsaingườisangḍxéthưthực,ĐăngDungcùngcácbầytôikhácdùngvàngbạclolótnhữngviêntướngbiênthùynhàMinhđểtranhthủsựủnghộcủahọ.VÌthế,nămKỷSửu(1529)haianhemTrịnhNgungvàTrinhNganglàcựuthầnnhàLêchạysangcầuviệnnhàMinhsongkhôngthành.HaiviênquanđóđềuchếtgiàtrênđấtTrungHoa.

Hoànthiệnviệcthiếtlậpmộttriềuđạimới,khôngnhữngphảichốngchọivớiphảnứngcủađôngđảocáccựuthầnnhàLêmangnặngđầuóctrungquânmùquáng,màcònphảichọnnhữngngườitrẻtuổigánhvácviệcnước.

BắtchướccácvuaTrần,tháng12nămKỷSửu(1529)MạcĐăngDungnhườngngôichoconlàĐăngDoanhlàmvuađược3năm,lúcnàymới46tuổi.

MạcĐăngDoanh(1530-1540)

ĐăngDoanhlàcontrưởngcủaMạcĐăngDung.DướithờiQuangThiệunhàLê,ĐăngDoanhđượcphongtướcDụcMỹhầu,giữđiệnKimQuang.KhiĐăngDunglênngôivua,ĐăngDoanhđượcphonglàmTháitử.Ởngôitháitửđược3nămthìlênngôivua.thángGiêngnămCanhDần(1530)ĐăngDoanhlàmlễđăngquang,đổiniênhiệulàĐạichính,tônbànộilàĐặngthịlàmTháiHoàngtháihậu,tônchalàĐăngDunglàmTháithượnghoàng.TrướchếtĐăngDoanhdựngmộtngôiđiệnnguyngaởlàngCổTraichoĐăngDungở.Mỗitháng2lầnvàongày8và22,ĐăngDoanhdẫnquầnthầntớitrìnhyết.ĐăngDungtuyvềsốngcảnhđiềnviênởCổTrainhưngngụýlàtrấngiữmộtvùngđấtquantrọnglàmngoạiviênchoĐăngDoanhvàvẫnđịnhđoạtnhữngviệctrọngđạicủaquốcgia.TừkhiĐăngDoanhlênngôivuacũnglàlúcởThanhHoálựclượngtrunghưngcủanhàLêdoNguyễnKimcầmđầuđănhómhọpvàngàycànglớnmạnh.ĐăngDoanhnhiềulầntrựctiếpcầmquânvàođánh,nhưngkhôngthắngnổi.QuanLêtriềudoNguyễnKimchỉduydựavàovùngrừngnúiThanhHoágiápvớiLàođểcốgiữvànuôidưỡnglựclượng.MùaxuânnămQuíTỵ(1533)cáccựuthầnnhàLêlậpLêTrangTônglênngôivuatạiLàorồisaisứvượtbiểnsangnhàMinhcầuviện.NhàMinhđưaquânsangđánhnhàMạc.Trướctìnhhìnhđó,MạcĐăngDungliềnsaingườimangthưđếntỉnhVânNamgiảithíchlưdohọMạclênngôivuavàbảoLêNinhchỉlàconcủaNguyễnKimmạoxưnghọLêmàthôi.ThấyrõđâylàmộtcơhộitiếnđánhĐạiViệt.VuaMinhsaitướngCừuLoanđemmộtđạoquânlớnápsátbiêngiớiphíaBắcnướcta.Nhưvậy,nhàMạcrơivàothếbịéptừhaimặt:BắclànhàMinhvàNamlànhàLê.Tuynhiêntrong10nămcầmquyềncủaĐăngDoanh,triềuMạcđălàmđượckhánhiềuviệcmàsửnhàLêsaunàycũngghinhận.

Đólàviệcrấtđềuđặncứ3nămmộtlầntổchứccáckỳthihội,thiđìnhđểtuyểnchọnnhântài.DướitriềuMạcnhiềutríthứccódanhtiếngđărathiđỗđạtcaonhưNguyễnBỉnhKhiêm,GiácHải,NguyễnThiến...ThờiMạcĐăngDoanhtrịvìítnhấtcó10nămđấtnướckhábìnhyên:phíaBắcnhàMinhcũngchỉcóýđedoạ,phíaNamquânđộitrunghưngnhàLêchưađủmạnhđểđemquânraBắc.Đểdẹpbọntrộmcướp,ĐăngDoanhđưaramộtkếsáchhay,vuaralệnhcấmdânchúngcácsứkhôngđượcmanggươmgiáo,daonhọnvàcácđồbinhkhíđingoàiđường.Nếukẻnàotráilệnh,chopháptybắttrịtội.Từđấy,nhữngngườiđibuônbánchỉđitaykhông,khôngphảiđemkhígiớitựvệ.Trongkhoảngmấynămluônthêmđượcmùa,trộmcắpbiệttăm,súcvậtchănnuôitốiđếnkhôngphảidồnvàochuồng,cứmỗithángkiểmmộtlần,dânbốntrầnđềuđượcyênổn.

ĐăngDoanhchỉlàmvuađược10nămthìmất.NgườikếnghiệpĐăngDoanhlàMạcPhúcHải.ĐăngDoanhcó7contrai,ngoàiPhúcHảiđượcnốingôicònconthứhailàPhúcTư,phonglàNinhVương,thứ3làKínhĐiểnphongKhiêmvương,thứtưlàLýTường,thứ5làLýHoà,thứ6làHiệpCungvàthứ7làĐônNhượng,phongỨngvương.

PhúcHảikhilênngôiđặttênthuỵchochalàTháiTôngkhâmtriếthoàngđế.

MạcPhúcHải(1541-1546)

CuốiđờiMạcĐăngDoanh,quanhệvớinhàMinhtrởnêncăngthẳng.TìnhhìnhởphíaNamcũngnguycấp:quânđộiLêtrunghưngsau7nămchiêubinhluyệnmăđăđủsứcvềđánhchiếmNghệAnvàhainămsaunămQuíMăo(1543)đăkiểmsoátđượccảTâyĐô(ThanhHoá).MạcĐăngDungphảitrởlạiĐôngKinhđưacháunộilàMạcPhúcHảilênnốingôinămTânSửu(1541).

Lúcnày,ởTrungQuốc,MinhThếTôngđemviệcNamchinhraluậnbàn,rấtnhiềuquanlạinhàMinh

dângsớcanvuamềmdẻomàgiảiquyếtviệcbiêngiớiphíaNam,rútbàihọcthấtbạicủacácđờivuatrước.HọbộthịlangĐườngTrụdângsớtrìnhbày7điềukhôngnênđánhAnNam,chorằngcácthờivuatrướcchưabaogiờthắnglợiởAnNamkểtừMăViệnđếnMinhTháiTông...ThịlangPhanTrânlạinói:"MạcĐăngDungcướpngôiLêcũngnhưLêcướpngôiTrầnvậy;nếuĐăngDungchịudângbiểunộpcốngthìcoinhưđược".

VuaThêTôngnhàMinhvàlũtriềuthầnbànđibànlạihàngthángtrời,rútcuộcvẫnmuốnnốichíMinhThànhTổlàchiếmnướcNamlàmquậnhuyệnnhưtrước.VuaMinhcửCừuLoanlàmđôđốc,MaoBáÔnlàmthamtánquânvụphụtráchviệcđánhdẹp,HộbộthịlangvàCaoCôngThiềuđiđốcthúcquânlươngởcáctỉnhVânNam,QuảngĐông,QuảngTây.QuânxâmlượcđangngấpnghéởbiênthuỳphíaBắc.NguycơmộtcuộcchiếntranhrấtbấtlợichonhàMạclàcóthật.NhưngMạcĐăngDungcũngbiếtđượcnộibộtriềuMinhkhôngnhấttrítrongviệcđánhAnNam.QuaviêntướnggiữchâuLiêmlàTrươngNhạc,vuaMạcbiếtlàcóthểthoátrakhỏicuộcchiếntranhbằnggiảipháphoàbình.CácthamchínhnhàMinhđiMạcĐăngDungphảiđíchthânđếnvửaquân,nộpđấtdựngmốc,bỏđếhiệuđătiếmxưngvàtheochínhsóc(cácngàylễmùng1vàrằmhàngtháng,ngàyđăngquangcủanhàvua)vàniênlịchcủanhàMinh.ĐócũnglàcáicớđểchoCừuLoanvàMaoBáÔnvốnngạichinhchiếnxuốngphươngNambăibinh.RútbàihọctừchaconhọHồ,MạcĐăngDunglúcnàytuyđănhườngngôichocontiếpsaulàcháu,trởvềsốngcảnhđiềnviênởCổTrai,vẫnphảichấpnhậnyêucầutrên:tựtróimìnhtrướcphủquânMinhởtrấnNamQuan,trảlại4động,xinnộiphụ...ÔnggiàMạcĐăngDungmặcdùlòngkhôngmuốnvẫnphảigắngsứccuốicùngchịunổinhục(khổnhụckế)đểconcháuôngtránhkhỏimộtcuộcchiếntranhkhốcliệtmàchắcchắnlàtốnrấtnhiềunămxươngmáucủacảhaibên.Sausựkiệnquásứcđó,trởvềCổTraisốngnhữngngàycònlại,chẳngbaolâuthìMạcĐăngDungmất,đólàmộtngàythutháng8nămTânSửu(1541).NhưvậyMạcĐăngDunglàmvuađược3năm,làmTháithượnghoàng12năm,thọ59tuổi.Ôngcóđểlạidichúc:khônglàmđànchaycúngphật,khuyênPhúcHảiphảinhanhchóngvềkinhsưđểtrấnannhântâmvàxătắclàtrọng.

Tháng10nămấyMaoBáÔnvềđếnYênKinhtâuvớivuaMinhviệcMạcĐăngDungđătựtróimìnhdânglễhàngởcửaải,xintuântheochínhsóc...NếuxemMạcĐăngDunglàkẻcótộiđầuhàngmàchưacóthểkhinhsuấtchotướcvàđất,thìhăymongthatộichocháulàPhúcHải...CònnhưLêNinhtuytựxưnglàconcháunhàLênhưngtungtíchchưarõràng...Thếlàtháng3nămNhâmDần(1542)MạcĐăngDunglàmAnNamđôthốngsứtyvàmộtquảấnbạcvàcũngtháng12nămđó(1542)MạcPhúcHảilêntrấnNamQuanhộikhámvànhậnlịchđạithốngcủanhàMinh,mộttờđạosắcphongnhàMinhlạiphongchoMạcPhúcHảiđượctậptướccủaônglàmAnNamđôthốngsứty.

ThờiMạcPhúcHải,theolờibàncủathiếusưMạcNinhBangđătiếnhànhviệcchiacấplộcđiền,đặcbiệtưutiênbinhsĩ-mộtlựclượngquânsựtolớnđượcnuôidưỡngđểchốnglạiNamTriều.

Trongkhiđó,tạiNamTriều,quânbinhdoLêTrangTôngtựlàmtướngđăkéoraYênMô(NinhBình),TháisưHưngQuốccôngNguyễnKimbịđánhthuốcđộcchếtđộtngột,quyềnhànhlọtvàotayconrểNguyễnKimlàTrịnhKiểm.LựclượngphíaNamtriềungàycàngđượccủngcố.MạcPhúcHảilạithườngsaymêhátxướng,thíchchơichọigà,ítquantâmđếntriềuchính,mọimặtgiảmsút.SongPhúcHảilàmvuakhônglâu.Ngày8tháng5nămBínhNgọ(1546),PhúcHảichết,ởngôi6năm,vềsautruytônlàHiếnTôngHiểnhoàngđế.

MạcPhúcNguyên(1546-1561)

PhúcNguyênlàcontrưởngcủaPhúcHải,nốingôivàotháng5nămBínhNgọ(1546).VÌvuamớinốingôicònnhỏtuổinênmộicôngviệctriềuchínhdongườichúlàKhiêmvươngMạcKínhĐiểnquyếtđoán.NhưngtriềuMạcđếnđâyđăbắtđầulụcđục.NguyêndokhiPhúcHảimất,tướngnhàMạclàPhạmTửNghimưulậpHoàngvươngChínhTrung(làconthứcủaĐăngDung)lênlàmvua,việckhôngthành,MạcPhúcNguyênsaiKínhĐiểnvàNguyễnKínhđemquânđibắtChínhTrungdờivềxăHoaDương(xăTrácDương,HươngNhân,TháiBình),nhưngbịTửNghiđánhthua.SauvìthếcôTửNghiđemChínhTrungrachiếmngườicướpcủaởQuảngĐông,QuảngTây,ngườiMinhkhông

thểkiềmchếđược.SauhọphảithuxếpchoChínhTrungancưởxứThanhViễn,hàngnămcấpphátlươngthực.

VÌlụcđụcnộibộ,ChínhTrungởđấtMinhđemviệcNguyễnKínhchuyênquyềntâulênViệnđốcphủnhàMinh.NhàMinhngởPhúcNguyênkhôngphảilàdòngdõinhàMạc,đưathưđikhámxét.VừamớidẹpxongdưđảngcủaTửNghiởHảiDương,MạcKínhĐiểnvàLêBáLyphảihộtốngMạcPhúcNguyênlêncửaTrấnNam,dùngmọilờilẽthuyếtphục,đượcquanchứcLưỡngQuảngbằnglòngphongchotậptước,đólànămKỷDậu(1549)...

SausựkiệnấycóngườidângsớkhuyênMạcPhúcNguyênphảibiếttựmìnhtrôngcoichínhsựvìđălớntuổirồi.Dùvậy,PhúcNguyênkhôngđủsứcđiềuhànhviệcnước,phảinhờcậyvàoLêBáLy.NămKỷDậu(1549),vuaMạcphongchoLêBáLylàmTháitể,PhụngQuốccông,từđóBáLytrởthànhngườinắmgiữbinhquyềnvàtriềuchính,uythếngàymộtlớn,conemtrongnhàBáLyđềuđảmnhiệmnhiềutrọngtráchlớncủatriềuđình.Vàmẫuthuẫngiữacácquầnthầnlạinổilên;PhạmQuỳnh,PhạmDao,cảhaichacontrướckialàtôitớLêBáLynaycóchútvinhhiểnlạighentứcgièmpha.MạcPhúcNguyênđătintheoPhạmQuỳnh,vàthếlàchaconLêBáLyđembộtướngvàquângiahơn1vạn4nghnngườitrốnvàoThanhHoáxinhàngvuaLê.Từđó,phầnlớnmưuthầnmănhtướngbỏnhàMạcchạytheoLê.ThánhthếquânTrungHưngngàycàngtrởnênmạnhmẽ.MạcPhúcNguyênthấyvậylấylàmlosợ,traohếtbinhquyềnchochúlàMạcKínhĐiển,tựmìnhrútvềbảovệxứmiềnĐông.

Tháng7nămĐinhTỵ,MạcPhúcNguyênsaiKínhĐiểnđemquânvàođánhThanhHoá;PhạmQuỳnh,PhạmDaođánhNghệAn.QuânMạcthuato.MạcKínhĐiểnphảiliềunhảyxuốngsông,bơivàoẩnnấptạihangnúichịuđóichịukhátsuốt3ngày,maygặpđượcmộtngườiđánhcácứusống.ThừathắngquânLê-Trịnhhuyđộnghơn5vạnquânthuỷbộtổchứccuộctấncôngraSơnNam,nhưngbịthua,quânTrịnhtanvỡ,bỏthuyềnchạybộ.QuânMạclạisaitướngchẹnlốivề,quânLê-Trịnhchếtđếnquánửa,hàngchụcviêntướngbịgiết,thuyềnbèkhígiớibỏlạivôkể.

ĐếnnămKỷMùi(1559)quânLê-TrịnhlạimởcuộctấncôngraBắc,đánhphácáctỉnhhậuphươngcủaMạcnhưSơnTây,TuyênQuang,HưngHoá,KinhBắc,HảiDương...MạcPhúcNguyênphảirútvàopḥngthủ,bênngoàithànhThăngLongđóngđồntrạidọcphíaTâysôngNhị,dinhtrạiliêntiếp,thuyềnbènốinhau;ngàythìgióngtrốngbáotin,đêmthìđốtlửalàmhiệu.BịquânTrịnhđánhtrựctiếpvàocáchuyệnĐôngTriều,GiápSơn,ChíLinh,quânMạcphảirahuyệnThanhTrì.

Tháng12nămTânDậu(1561),giữalúccuộcchiếnTrịnh-MạcđanggaygoquyếtliệtnhấtthìMạcPhúcNguyênchếtvìbệnhđậumùa.ÔngvuaMạctrẻnàyởngôiđược18năm.

MạcMậuHợp(1562-1592)

MạcMậuHợplàconcảcủaPhúcNguyên,sinhnămNhâmTuất(1562).Khilênngôimới2tuổiphảilấyỨngvươngMạcĐônNhượng(contraiMạcĐăngDoanh)làmphụchính.Nămấy(1562),họMạcngờTháibảoVănQuốccôngPhạmDaocólòngkhácbèngiếtđi.

NămGiápTý(1564),contrưởngcủaMạcKínhĐiểnlàĐoanHùngvươngMạcKínhChỉngầmtưthôngvớimẹkế,việcbạilộ,phảigiángxuốnglàmthứnhân.MạcKínhĐiểncholấyconthứlàMạcKínhPhulàmĐườngAnvương,giaogiữviệcbinh.ĐếnkhiKínhĐiểnchết,vuaMạclạichoKínhChỉphụclêntướcCông,nhưngkhôngchogiữbinhquyền.

NămBínhDần(1566)MạcMậuHợpdờivềởquánBồĐề,saiLạibộthượngthưkiêmĐôngcácđạihọcsĩGiápHảivàĐôngcáchiệuthưPhạmDuyQuyếtlênđịađầuLạngSơnđónsứthầnLêQuangBívềnước.

NguyênlàvàonămMậuThân(1548)QuangBíđượccửđisứloviệccốngtiếnhàngnăm.ÔngđếnNamNinh,bịngườinhàMinhngờlàquangiảmạo,bắtphảichờđểtraxétthựchư.NhưngrồiQuang

Bícứphảilưutạisứquánchớminhxét.BấygiờPhúcNguyênmấynămliềnbỏviệccốngnênkhôngdámtâuxin.ĐếnnămQuíHợi(1563)viênquanởLưỡngQuảngmớisaingườiđưaQuangBí25lạngbạcđểthưởngcônglaovàtiếptụccuộchànhtrìnhcủasứbộ.KhiQuangBítớiBắcKinhlạibịlưugiữchờđợiởsứquán.MặcdùchờđợirấtlâunhưngQuangBívẫnkínhcẩngiữmệnhchúa,khôngtỏrabựctức.ThấyvậyviênĐạihọcsĩnhàMinhlàLýXuânPhươngvừanểphụcvừathươngtìnhmớitâuvuaMinhchodângnộplễphẩmvàchoQuangBívềnước.CuộcđisứcủaQuangBíchiếmkỉlụcvềthờigianđisứtronglịchsửngoạigiaonướcNam,cảđivềvàchờđợihết18năm.Lúcrađitócmâyxanhmướt,khitrởvềrâutuyếtbạcphơ!NgườinhàMinhvíôngnhưTôVũxưađisứsangHungnô!

KhivềđếnĐôngKinh,BíđượcphongTôQuậncông.

Tháng10nămQuíDậu(1573),MạcMậuHợpmới12tuổi,từbếnBồĐềquasôngvàoĐôngKinh,đắpthànhởbênngoàicửaNam,dựngmộtngôiđiệnbằngtranhtređểở.ThếrồinămĐinhSửu(1577),MạcMậuHợp16tuổi,lấycongáicủaCẩmythưvệsựPhúSơnhầuVũVănKhuêlànàngVũThịHoànhlàmvợ,lậplàmChínhphi.

Vàothờiđiểmnày,ởphíaNamTriều,TrịnhKiểmđăchết,binhquyềnvàotayTrịnhTùng.VuaLêvàTrịnhTùngsốngvớinhaukháhoàthuận,chínhsựđượcchỉnhđốn,quânsĩtinhtrángkhoẻmạnh,khíthếđanglêncònphíaBắctriều,saukhivàoĐôngKinh,MạcMậuHợphamchơibời,sayđắmtửusắc,khôngđểýgìđếnviệcnước.RấtnhiềusớcủacácquankhuyênrănMạcMậuHợpbớtdâmdụcchơibời,nhưngvôhiệu.

Ngày21tháng2nămMậuDần(1578),MạcMậuHợpbịsétđánhvàocung,liệtnửangười,chữamăimớikhỏi.Lúcnàyrấtnhiềungườitrướckiahivọngnhữnggìtốtđẹpởvươngtriềumới,đărathithốtàinănggiúpviệc,đềuchánnản,muốnrútvềởẩn.

ThấyGiápTrừnglàngườihếtlòng,MạcMậuHợpphongchứcThượngthưLạibộLuânQuậncông.Ôngkiênquyếttừchối...nhưngMạcMậuHợpkhôngchấpnhận.

Tháng10nămCanhThìn(1580),MạcKínhĐiển,ngườicóuyquyềndanhvọngvàlàtrụcộtcủatriềuđìnhMạcquađời,lòngngườihoàngmang.ChínhquyềncủaMạcMậuHợpbắtđầubộclộnhữngcănbệnhhiểmnghèo,khóbềtránhkhỏibạivong:quanlạihènnhát,cơhộivàvôtráchnhiệmchỉhamđụckhoétlàmgiàu.Triềuthầnthìkhônghiếnđượckếsáchgìđểchốnglạiđịch.ỨngvươngMạcĐônNhượnggiữquyềnphụcchínhquyếtđịnhmọiviệcnhưnglạithườngvềsốngởDươngkinh,vìthếviệctriềubêbốikhôngaiquyếtđoán.Cácquancóviệcđếnyếtkiếnbẩmbáo,vuakhônggiảiquyếtnổi.Cònquanphụchínhthìkhógặp.Từđótriềuthầntrễnải,khôngtớicôngđường,tránhnékhôngchịubànviệc.

HàngđốngsơtấutâmhuyếtgửilênkhuyênMạcMậuHợpthayđổichínhsự,songvôhiệu.

NămTânTỵ(1581),MạcMậuHợplạibịchứngbệnh"thongmanh"mắtmờkhôngrõ,sauchữamăimớikhỏi.Khỏibệnh,MậuHợplạilaongayvàoănchơi.NămNhâmNgọ(1582),MậuHợpchodựngmộtngôiđiện,gọilàđiệnGiảnghọc,danhnghĩalàvậythựcrađấylànơiyếntiệc,chơibời.Ngôiđiệnvừalàmxongthìmộtbuổitốibịhỏahoạn,cháytrụi.NămĐinhDậu(1585),MạcMậuHợpvàoởhẳntrongkinhthànhThăngLong,saitusửakinhthành,xâydựnglạivớiquymôlớn,côngviệcxâydựngrấtkhẩntrương(xongtrong1năm).Vàothành,MậuHợpchỉnhđốnxengựa,mởtriềubanvănvõ...thăngGiápTrừng,MạcNgọcLiễnvàNguyễnQuyệnlêncácchứcvịcaosangnhất,nhưnghọviệclưdotừchốihoặcxinnghỉviệc.NgaycảôngchúcủaMạcMậuHợplàMạcĐônNhượngcũngxingiảinhiệm.

NămĐinhHợi(1587),MạcMậuHợplạimộtlầnnữatubổgiacốthànhThăngLongvàchỉnhtrangcácđườngphố.HợpsaicácxứTây(SơnTây)vàxứNam(SơnNam)đắplũyđất,trồngtregaichạysuốttừsôngHátxuốngđếnsôngHoaDinhdàichừngvàitrămdặm.ĐâylàcôngtrìnhpḥngngựcủaMạcMậuHợp.SauđótheolờikhuyêncủaGiápTrừng,vuaMạccònchođắpthêm3luỹđấtởbên

ngoàithànhĐạiLatừNhậtChiêuquaTâyHồvàCầuDềnđếntậnbếnThanhTrì.CáclũynàycaohơnthànhcũThăngLongtớivàitrượng,rộng25trượng,3lầnhào,cắmchônggai,baovâyngoàithành.

NhiềuviệctráiluânthườngđăxảyratrongtriềuthầnhọMạc:NămCanhDần(1590),vợMạcKỉnhChỉkhôngchịukémchồng,tưthôngvàẩntrốntạinhàHoàngQuậncông,làtướngdướiquyềnchồngmình.Việcvỡlở,cảhaiđềubịgiết.ChínhsựtriềuđìnhMạcMậuHợpngàycàngđổnát,binhlựcsuyyếu,lòngngườilytán.

Giữalúcđó,quânđộiLê-TrịnhtấncôngliêntiếpvàohậucứquânMạc.Cólúcđăhuyđộnglựclượngchốngtrảđến10vạnquân,nhưngnhàMạcvẫnthuatrận.MạcMậuHợpbỏkinhthànhThăngLongsangbếnBồĐề,chiaquângiữphíaBắcsôngCáiđểtựvệ.

KhốnđốnlàvậymàMạcMậuHợpvẫnlaovàoănchơitráctáng.ThấyNguyễnThịNiên,congáicủaNguyễnQuyện,vợtrấnthủNamđạoSơnquậncôngBùiVănKhuê,emgáiHoànghậuxinhđẹp,MậuHợpđemlòngyêumếnvàmuốn"míangọtăncảcụm",bènngầmtínhkếgiếtBùiVănKhuê-mộttướngtàithốnglĩnhtoànbộlựclượngthuỷquâncủaMạc-đểcướpvợKhuê.Biếtâmmưuấy,vợVănKhuêmậtbáochochồng.VănKhuêđemquânbảnbộvềgiữhạtGiaViễn,chốnglạilệnhvuaMạc.MạcMậuHợpmấylầnvờikhôngđượcphảichoquântướngđếnhỏitộiVănKhuê.VănKhuê,mộtmặtđemquânchốnggiữ,mặtkhácchoconlàBùiVănNguyênvàohàngquânTrịnhvàxinquâncứuviện.TrịnhTùngrấtmừng,thunhậnngayvàchoquânracứuVănKhuê.Thếlàthuỷquân,chỗmạnhnhấtcủabinhlựcnhàMạcdoBùiVănKhuênắmgiữđălọtvàotayquânTrịnh.TrịnhTùngđượcVănKhuêgiúprậprõràngchiếnthắngđăởtrongtay!

CáimàTrịnhTùngthiếulàthủyquân,nayđăcóBùiVănKhuê,TùngliềnmởmộtloạtnhiềuđợttấncôngbằngđườngthủyxuốngvùngKinhDươngcủanhàMạc.Ngày25tháng11nămNhâmThìn(1592),thủyquânTrịnhgồm300chiếcthuyềnđánhvàohuyệnKimThành.MạcMậuHợpbỏchạy,quânTrịnhthuđượcrấtnhiềuvàngbạccủacải,đồdùngvàcongái,bắtTháihậunhàMạcgiảivềThăngLong.TớisôngBồĐề,TháihậunhàMạcnhảyxuốngsôngtựvẫn.MạcMậuHợpsợđếnmứcphảitraohếtquyềnbínhchocontrailàToànlênlàmvuacònmìnhthìchạytrốn.

QuânTrịnhthừathắngphátanquâncủaMạcKínhChỉởTânMỹthuộcThanhHà,thuchiếnthuyềnvàkhígiớivôkể.NhàcửavàcácphủHạHồng,NamSách,KinhMôn,lửacháyrựctrời,dưđảngcủanhàMạckéonhauđếndoanhtrạiquânTrịnhxinhàng.

MạcMậuHợpchạytrốntạimộtngôichùaởhuyệnPhươngNhăn(BắcNinh).QuânTrịnhsụctới,dânđịaphươngchobiếtMậuHợpđónggiảsưông,đếnẩnởchùaMôKhuêđă11ngày.Quânsĩđếnchùa,thấyMậuHợpnghiễmnhiênngồixếpbằng,đangtụngkinh.LínhTrịnhgạnhỏi,MậuHợpgiảbộấmớđáp:"Bầntăngtuhànhtừhồicòntrẻtuổiởammâynày,chénmuốiđĩarauhàngngàytraidưỡng;thắphươngthờphật,côngđứcchuyênlàm".Quânsĩthấynhàsưănnóihoạtbạt,khéoléo,biếtchắclàMậuHợpliềnbắtgiữngay.MậuHợpbiếtkhôngthểthoátđược,bènthúthực.

"Mấyngàynay,tôiẩnnấptrongrừngrậm,quáđóikhát,dámxinmộtbìnhrượuuốngchođă".Quânsĩcấpchobìnhrượu.Uốngxong,MạcMậuHợpngậmngùithanrằng:

"Nghiệpchướngquasâu!Naycầulàmmộtngườidânthường,cũngkhôngthểđược.Tộilỗichỉvìtổtiênđălàmsựgiếtvuacướpngôi,đếnnỗiconcháungàynayphảimắctộinặngnhưvậy.Mongtướngsĩdẫntôiđếntrướchoàngđế,đểbàytỏthựctình.Đólàtôirấtmongmuốn".

QuânTrịnhdùngvoichởMạcMậuHợpvàhaikỹnữ,giảivềkinhsư.Sauđó,MậuHợpphảichịutreosốngbangày,xongchémđầuởbăicátBồĐề,thủcấphiếnhoàngđếnhàLêởhànhtạiVạnLạixứThanhHoá,bịđóngđinhđembêungoàichợ.

MạcMậuHợplênngôilúc2tuổi,ởngôi29năm,khichết31tuổi.

ContraiMạcMậuHợplàToàn,đượcMạcMậuHợpnhườngngôi,tựxưnglàVũAn,nhưngkhôngđượcnhântâmủnghộ,thếcô,ngầmtrốn,cũngbịquânTrịnhbắtđượcđemchémđầutạibếnThảoTân.

NhưvậyhọMạctừĐăngDungđếnMậuHợp,truyềnngôiđược5đờithìmất,tổngcộngđược66năm.

SauđóconcháunhàMạcrútlênCaoBằng.TheosấmTrạngTrình,họMạccònkéodàiđượcđến96nămnữamớibịmấthẳn.Vềsau,concháunhàMạckhôngxưngđếmàchỉtrấnthủởvùngnúiphíaBắcthôi.SửnhàLêchépvàotháng7nămGiápNgọ(1594),ĐàquốccôngnhàMạclàMạcNgọcLiễntrướckhiquađờiđểlạithưkhuyênMạcKínhCungrằng:"NayhọMạckhívậnđăhết,họLêlạiphụchưng,đólàsốtrời.Bọntanêntránhởnướckhác,chứanuôiuysức,chịukhuấtđợithời,xemkhinàomệnhtrờitrởlạimớicóthểlàmđược.Rấtkhôngnênlấysứcchọisức,haiconhổđánhnhautấtcómộtconbịthương,khôngđượcviệcgì.Nếuthấyquânhọđếnthìnêntránh,chớcóđánhnhau,cốtphảigiữcẩnlàhơn.LạichớnênmờingườiMinhvàotrongnướcta,đểđếnnỗidântaphảichịulầmthan,đócũnglàtộikhônggìnặngbằng".

ĐếnnămMậuThìn(1688),nhữngdưđảngcuốicùngcủanhàMạcmớibịtriềuđìnhLê-Trịnhdẹpyên.

CácđờivuaMạc:

1.MạcĐăngDung(1527-1529)

2.MạcĐăngDoanh(1530-1540)

3.MạcPhúcHải(1541-1546)

4.MạcPhúcNguyên(1546-1561)

5.MạcMậuHợp(1562-1592)

14.TRIỀUHẬULÊ(LÊTRUNGHƯNG)

LêTrangTông-TrịnhKiểm(1533-1548)

Nămnămsau,kểtừngàybịMạcĐăngDunggiànhngôivua,đếnnămQuíTỵ(1533),nhàLêlạiđượcdựnglên,mặcdùvuaởđấtLàonhưngđăcóniênhiệu,cácnhàchépsửgọiđólàthờiLêTrungHưng(HậuLê).

LêTrangTông,huýNinh,lạicótênnữalàHuyến.LàconcủaChiêuTông,cháuxađờicủaThánhTông.MẹlàPhạmThịNgọcQuỳnh,ngườisáchCaoTrì,huyệnThụyNguyên(naylàNgọcLạc,ThanhHoá).KhiĐăngDungbứcChiêuTôngvềkinhthìDuyNinhchạyvềThanhHoá,mới11tuổi,LêQuánẵmchạysangAiLaođổitênlàHuyến.LúcđótướngcũlàChiêuHuâncôngNguyễnKimmậtmưukhôiphục,saiTrịnhDuyThuầncùngTrịnhDuySảntriệutậpthầndâncũ,DuyNinhlậpnênlàmvua,bấygiờ19tuổi.

NămQuíTỵ(1533),thángGiêng,DuyNinhlênngôiởđấtAiLao,đặtniênhiệulàNguyễnHoà,tônđạitướngquânNguyễnKimlàmthượngphuTháisưHưngquốccôngchưởngnộingoạisự,lấyhoạnquanlàĐinhCônglàmthiếuúyhưngQuốccông...LấytrạiSầmHạlàmnơihànhtại,giaokếtvớivuaAiLaolàSạĐẩuđểnhờvảquân,lương,mưuviệclấylạinước,saiTrịnhDuyLiêusangMinhtâutốĐăngDungtiếmloạn,chiếmgiữkinhthành,ngăntrởđườngtiếncông.NhàMinhsaiHàmNinhhầuCừuLoanlàmtổngđốcquânvụ,BinhbộthượngthưMaoBáÔnlàmthamtánquânvụ,đemquânsangđánhMạc.

Tháng12nămCanhTý(1540),NguyễnKimkéoquântừAiLaovềnướcđánhNghệAn,nhiềuhàokiệttheovêgiúpTrungHưng.CuốinămQuíMăo(1543),nhàLêchiếmđượcTâyKinh,tướngDươngChấpNhấtcủanhàMạcphảiđầuhàng.Từđótrongnướcdầndầnhìnhthànhhaimiềnchịusựkhốngchếcủahailựclượngđốilập:ThanhHoá,NghệAntrởvàothuộcvuaLêdướisựgiúpđỡcủacáctướnghọNguyễnrồihọTrịnh(Namtriều),vùngBắcBộtrongđócócảkinhthànhthuộcquyềnMạc(gọilàBắcTriều).Từđóbắtđầumộtcuộcnộichiếntànkhốckéodàigần50năm(1545-1592)gọilànộichiếnNam-Bắctriều.NămQuíTỵ(1545),NguyễnKimđemquântiếnđánhSơnNam,đếnhuyệnYênMôthìbịhàngtướngcủaMạclàDươngChấpNhấtđánhthuốcđộcgiếtchết.ConrểNguyễnKimlàTrịnhKiểmnắmgiữbinhquyền,tiếptụcsựnghiệptranhchấpvớinhàMạc.TừđóhọTrịnhthếtậpnắmgiữbinhquyền,mởđầuthờikỳ"vuaLêchúaTrịnh"saunày.TrịnhKiểmcótoànquyềnđịnhđoạtviệcquânởngoàicũngnhưviệcnộitriều,tấtthảyđềutựquyếtsaumớitâuvua.

NămBínhNgọ(1546),TrịnhKiểmlậphànhtạivuaLêởVạnLại(ThọXuân,ThanhHoá).LấydanhnghĩaphùLêdiệtMạc,nhiềuhàokiệt,danhsĩđươngthờilạitìmvàoThanhHoánhưLươngĐắcBằng,PhùngKhắcKhoan.

NămMậuThân(1548),LêDuyNinhmất,thọ34tuổi,ởngôi16năm,quầnthầndângtênhiệuLêTrangTông.TrịnhKiểmcholậpTháitửlàDuyHuyềnlênnốingôi.SửgiaPhanHuyChúnhậnxét:vualấytrạiSầmHạlàmnơihànhtại,phongChiêuHuânCông(TrịnhKiểm)làmTháisưHưngquốccông,lưulạiphụchính;đilạicácđộngngườiMan,khoảnggần10năm,dọndẹpcỏrậmlậpnêntriềuđình,thếnướclạinổilên...cơnghiệpTrungHưngthựcsựbắtđầutừđây.

LêTrungTông(1548-1556)

TênthậtlàHuyên,conlớncủaTrangTông.Tínhtìnhkhoanrộng,thôngsuốt,cómưulượcđếvương.Năm1548TrangTôngmất,Huyênđượclậplênnốingôikhimới15tuổi,lấyhiệulàTrungTông.CôngviệctrongtriềuđềugiaochoLươngquốccôngTrịnhKiểmquyếtđịnh.NămQuíSửu(1553)vuadờihànhtạiđếnxăYênTrường(trêntảngạnsôngChu,thuộcThọXuân,ThanhHoá),bảndoanhcủaTrịnhKiểm,nămsau,GiápDần(1554)lạidờiđếnxăBiệnThượng(tứcBồngTrung,huyệnVĩnhLộc,trênsôngMă)lànơiTrịnhKiểmởvớimẹkhicònnhỏ.CũngnămđónhàLêbắtđầuđặtchếkhoa

đểchọnnhântài,kythinămGiápDần(1554)lấyđỗ5đệnhấtgiápchếkhoaxuấtthânvà8ngườiđệnhịgiápđồngchếkhoaxuấtthân.VÌquanniệmnhàLêlàchínhthống,lúcđónhiềunhànhodựthivàlamquenvớinhàLênhưĐinhBạtTuỵ,ChuQuangBáLy,NguyễnKhảiKhang,NguyễnThiếu,LêKhắcThận...bỏnhàMạcvàophògiúp,nênthếlựcngàycàngmạnh.

ThángGiêngnămBínhThìn(1556)vuabăngkhimới22tuổi,khôngcóconnối.TrịnhKiểmcùngvớicácđịathầnbànrằng"nướckhôngthểmộtngàykhôngvua",bènsaingườiđitìmconcháuhọLêlậpnên.

LêAnhTông(1556-1573)

LêAnhTôngtênhuýlàDuyBang,làdòngdõiđờinhàLê.Trướcđó,anhthứhaicủaLêTháiTổtênlàTrừ,TrừsinhraKhang,KhangsinhraThọ,ThọsinhraDuyThiệu,DuyThiệusinhraDuyKhoáng,DuyKhoánglấyvợngườihươngBốVệhuyệnĐôngSơnsinhraDuyBang.KhiLêTrungTôngmất,khôngcóconnối,tháisưTrịnhKiểmcùngcácđạithầntìmđượcDuyBangđangsốngởhươngBốVệ(phíaNamthịxăThanhHoá),đónvềlậplàmvua,khiđóôngđă25tuổi.

KhiTrịnhKiểmcònsống,mọiquyềnhànhtrongtriềuđềudoTrịnhKiểmquyếtđịnh,vuachỉviệcnghetheo.CáctrậnđánhlớnvớiquânMạcđềudoTrịnhKiểmchiaquânđiềukhiển.NgaycảkhiLêDuyHànlàemvuangầmcóchíkháclẻnvàocunglấytrộmấnbáu,bịbắt,vuaxátộicho,đếnkhiDuyHànphạmtộigiếtngười,vuacũnggiaochotháisưTrịnhKiểmtoànquyềnxétxử.

CũngtrongthờigiannàyNguyễnHoàngnhờchịgáilàNgọcBảo(vợTrịnhKiểm)xinchovàotrấnthưxứThuậnQuảng.LúcđóNgọcBảosinhđượccontrai(TrịnhTùng)cótướngmạođẹpvàtàilạhơnngười,đượocKiểmhếtsứcyêudấu,vìthếlờixincủaNguyễnHoàngđượcchấpnhận.

Tháng2nămCanhNgọ(1570)TrịnhKiểmốmnặngrồimất.AnhemTrịnhCốivàTrịnhTùngtranhgiànhnhauquyềnbính.LúcnàytìnhhìnhnhàLêbịchiarẽvàsuyyếu.NhưngvuaLêAnhTôngcũngnhiềulầncầmquânratrận.MặcdùLêAnhTôngcũngnhiềulầncầmquânratrận.MặcdùLêAnhTôngvẫntínnhiệmvàtraoquyềnhànhcaonhấtchoTrịnhTùngtướcTrưởngquậncôngnămgiữbinhquyềnnhưngnhiềulầnvuavẫntựlàmđôtướngthốngđốcđạibinhđemquâncùngTrịnhTùngrađánhnhàMạcởphíaBắc.Quanhệgiữavuavàchúacóphầnhoàthuận,songtháng3nămNhâmThân(1572)LêCậpĐệngầmcóchíkhác,rủđithuyềnragiữasôngmưugiếtTrịnhTùngbiếtđược,nênviệckhôngxong.Từđấyhainhàthùoánnhau,bênngoàigiảcáchhiệpsứcvớinhauđểđánhMạc,bêntrongđềungónhau,đềpḥngthíchkhách.SauđóTrịnhTùnglậpmưugiếtLêCậpĐệ.MộtsốquầnthầnnhưCảnhHấpvàĐìnhNgạnnóivớivuarằng:Tảtướngnắmbinhquyềntonhưvậy,bệhạkhólòngđứngđược.Vuanghenóithế,vừasợvừangờ,bènbanđêmchạyrangoàicungvới4HoàngtửđóngởthànhNghệAn.TrịnhTùngcùngvớivềtôilậpconthứ5củavuaAnhTônglàDuyĐàmlênngôivàsaiNguyễnHữuLiênđiđónvuacũ.KhivềđếnLôiDương(ThanhHoá)AnhTôngbịgiếtchết.

NhưvậyLêDuyBangởngôi16năm,thọ42tuổi,đặtniênhiệubalần:ThiênHựu(1557),ChínhTrị(1558-1571)vàHồngPhúc(1572-2/1573).

LêThếTôn(1573-1599)-TrịnhTùng

LêKínhTông(1600-1619)

VuaKínhTônghúylàDuyTân,làconthứcủaThếTông.KhivuaThếTôngbăng,BìnhAnvươngTrịnhTùngcùngvớitriềuthầnchorằngtháitử(anhcủaDuyTân)tínhkhôngthôngminh,bènlậpconthứlàDuyTân,khiđómới11tuổi.DuyTâncó"tướngmạohùngvĩ",đượctriềuthầnđưalênngôingày27tháng8nămKỷHợi(1599),đạixá,đổiniênhiệulàThuậnĐức,lấynămCanhTý(1600)làmnămThuânĐứcthứnhất.

Từnămnày,bướcsangthếkỷXVII,tìnhhìnhchínhtrịtrongnướclạichuyểnbiếntheomộtcụcdiệnmới.ỞngoàiBắc,vềcơbảnhọTrịnhvớitàinăngquânsựvàtháiđộcứngrắncủaTrịnhTùngđăcơbảndẹptanđượcchínhquyềnnhàMạcởkinhđôvàđồngbằngBắcBộ.NhưngcácdưđảngcủanhàMạcthìvẫnnổilênkhắpcáctỉnhtrungduvàmiềnnúiViệtBắc.NhàLêTrịnhvẫnphảinhiềulầnpháinhữngđộiquânlớndoTháiphóThanhquậncôngTrịnhTrángvàcácthuộctướngNguyễnVănGiai,NguyễnCảnhKiên,TạThếPhúc,NguyễnKhải,NguyễnHắc,NguyễnDuyThì...đemquânđánhMạc.CũngvàothờinàyvấnđềtranhgiànhquyềnlựcvàxungđộtgiữhọTrịnhởĐàngngoàivàhọNguyễnởĐàngtrongbắtđầuđặtravớiviệcNguyễnHoàngtựýbỏvàoThuậnQuảng.NhâncơhộiấydưđảngcủanhàMạclạinổilên.

Trongtìnhhìnhđó,vuaLêKínhTôngmưucùngvớiTrịnhXuân(conthứcủaTrịnhTùng)mưugiếtTrịnhTùngnhưngkhôngthành.TrịnhXuânbịgiamvàonộiphủ,cònvuaKínhTôngthìbịbứcthắtcổchếtngày12tháng5nămKỷMùi(1619)

LêThầnTông(1619-1643)(1649-1662)LêChânTông(1643-1649)-TrịnhTráng

VuaThầnTônghuýlàDuyKỳ,contrưởngcủaKínhTông.MẹlàĐoantừhoàngtháihậuTrịnhThịNgọcTrinh,congáithứcủathượngphuBìnhAnvươngtrịnhTùngsinhraDuyKỳvàongày19tháng11nămĐinhMùi(1607).Nhưvậy,DuyKỳlàcháungoạicủaBìnhAnvươngTrịnhTùng.KhivuakínhTôngbịbuộcthắtcổchết,BìnhAnvươngtônlậpcháungoạicủamìnhlàDuyKỳlênlàmvua,khiđómới12tuổi.DuyKỳcótướngmạođếvương:sốngmũicao,mặtrồng,thôngminh,họcrộng,mưulượcsâusắc,giỏivănchương.Đâycũnglàmộtôngvuacóquanhệthậtđặcbiệtvớinhàchúa,cùngvớinhàchúamộtnhàvuithuậnêmấm.

Tháng7nămQuíHợi(1623)nhândịpBìnhAnvươngTrịnhTùngmất,TrịnhXuânlạimộtlầnnữađemquânnổilênđịnhtranhngôichúa,vươngthếtửTrịnhTrángcùngvuađemquânvềThanhHoálodẹploạn.

NămCanhNgọ(1630)vualấycongáicủaVươnglàTrịnhThịNgọcTrúclậplàmhoànghậu.ViệclấyNgọcTrúcđăđểlạitiếngxấuchovuasuanày.ChẳnglàtrướcđóNgọcTrúcđălấychúhọcủavualàCườngquậncôngLêTrụ,đăsinhrađược4ngườicon,rồiLêTrụbịlỗiphảigiamtrongngục,VươnglạiđemNgọcTrúcdângvua,vualấyvàocung.TriềuthầnnhưTrạngnguyênNguyễnThực,NguyễnDanhThếnhiềulầncanvua,vuakhôngnghe,vànói:"Trótđăxongviệc,lấygượngvậy".

Tháng10nămQuíMùi(1643)vuanhườngngôichoconlàLêDuyHiệusau25nămlàmvua,tựlênlàmTháithượnghoàng,cònHoànghậuhọTrịnhlàmHoàngtháihậu.

DuyHiệuđượcvuachanhườngngôitừlúclên13tuổi,lấyniênhiệulàChânTông.TrongthờigianChânTôngởngôi,cómộtviệcđángchúýlàvàonăm1646,vuaMinhchosứthầnsangphongchoTháithượnghoànglàmAnNamquốcvương.TriềuLêTrungHưngkểtừLêTrangTôngđếnđâymớiđượcnhàMinhphongtướcvương,trướcđóchỉphongAnNamđôthốngsứ.

NămKỷMăo(1649),ởngôiđược7năm,DuyHiệuchếtkhôngcóconnối,Tháithượnghoànglạicầmquyềnchính,tiếptụctriềuLêThầnTông.NămNhâmDần(1662)vuaThầnTôngbịbạobệnh,xuốngchiếuđổiniênhiệulàmVạnKhánhnămthứnhất.CũngnhâpdịpnàyvuachothayđổingôiTháitử.Chẳnglàtrướcđóvìchưacóconnối,vuaphảilấyconcủangườikháclàmHoàngtháitử.NayconđíchlàDuyVũđălên9tuổi,vucholậpDuyVũlàmHoàngtháitử,phếDuyTàolàmthứnhân,theovềhọmẹ.

Ngày22tháng9nămđó,vuabăng.NhưvậyvuaThầnTôngnhàLêlàôngvuathứhaisauLêThánhTôngcósốnămtrịvìdàitới38năm.Songđặcbiệthơn,LêThầnTôngtrịvì25năm,truyềnngôirồilàmtháithượnghoàng,khivuamớichếtkhôngcóngườinối,lạiralàmvuathêm13nămnữa,thọ56tuổi.ÔngvuanàytrịvìtrảiquabađờivươngbênphủchúaTrịnh:TừBìnhAnvươngTrịnhTùngđếnđờiThanhvương(TrịnhTráng)rồiđếnTâyVươngTrịnhTạc.ĐờibấygiờchovuaThầnTônglàbậc

vuagiỏi,nhưngcóchêởhaiđiểm:chốncungvikhôngcóđếđộvàmêhoặcphậtgiáo.

LêHuyềnTông(1663-1671)

HuyềnTôngtênlàDuyVũ,conThầnTông,emcủaChânTông,khiThầnTôngmấtVũmớilên9tuổi,TâyvươngTrịnhTạctheodimệnhlậplên.TrướcđóvuaLêChânTôngmấtkhôngcóconnối,ThầnTônglạiphảitiếptụcngôivua,lúcnàychưacóngườilậplàmTháitửnênThầnTôngcholậpDuyTào(làconriêngcủaHoànghậuTrịnhthị)làmHoàngtháitử.NhưngsauđóThầnTôngcóconđặttênlàVũ.ĐếnnămNhâmDần(1662)khiDuyVũđălên9tuổi,trướckhimấtvuacholậpDuyVũlàmHoàngtháitử,nốingôi.DuyVũlàcondoPhạmThịNgọcHậu,ngườilàngQuảNhuệ,huyệnLôiDương(ThọXuân,ThanhHoá)sinhra.

NămẤtTỵ(1665),mặcdùmới11tuổi,nhàvuacũngsáchlậpchínhcungTrịnhThịNgọcÁnglàmHoànghậu.TrịnhThịNgọcÁnglàcongáithứcủaTâyvươngTrịnhTạc.Khinhàvualênngôiđónvàotrongcung,lấylàmHoànghậu.

BấygiờởbênTrungQuốc,nhàMinhđămất,nhàThanhlên,tháng3nămĐinhMùi(1667)nhàThanhsaisứsangphongchovualàmAnNamquốcvương.VuaLêsaichánhsứLêHiệu,phósứDươngHạovàĐồngTồnTrạchsangnhàThanhnộplễcốnghàngnămvàtạơnviệctặngbạclụa.Đâylàlầnđầutiênnướctacóquanhệngoạigiaovới.

Ởngôiđược9năm,ngày15tháng10nămTânHợi(1671)vuabăng,lúcnàymớicó18tuổi,khôngcóconnối.NhàsửhọcPhanHuyChúviết:vuathầntháinghiêmtrang,từchấtkhoanhậu,ngồichắptaygiữnghiệpnước,trongnướcyêntrị.

LêGiaTông(1672-1675)-TrịnhTạc

VuahúylàDuyCối,conthứcủaThầnTông.Trướcđấy,khiThầnTôngbăng,HoàngtháitửDuyCối(cósáchchéplàDuyKhoái)mớilên2tuổi,vươngTrịnhTạcvàvươngthịlàTrịnhThịNgọcLungđónvềnuôiởtrongvươngphủ,dạybảohunđúc,giúpnênđứctính.KhiHuyềnTôngbăngkhôngcóconnối,TrịnhTạcbènxuốngchỉchoTiếtchếphủvàcácđạithầnvănvõtrămquanlậpHoàngđếLêDuyCốilênngôivua,khiđóôngmới11tuổi.Vualàmlễđăngquangnàongày19tháng11nămTânHợi(1671),lấyniênhiệuDươngĐức,tônchínhphicủavươnglàTrịnhThịNgọcLunglàmQuốctháimẫu.

NămGiápDần(1674)vuatônphongthânsinhmẫulàLêThịNgọcHoàn(quêởxăPhúcLộc,huyệnThụyNguyên,ThanhHoá)làmChiêuNghi.

Nhàvuadiệnmạokhôingô,thânthểvạmvỡ,tínhkhoanhoà,cóđộlượngcủamộtôngvua.Vuaởđược4năm,mấtlúc15tuổi,khôngcóconnối.

LêHyTông(1676-1704)

LêHyTôngcótênlàDuyCáp(cósáchchéplàDuyHợp),làconthứcủaThầnTôngvàlàemcủaGiaTông.KhiThầnTôngquađời,ôngcònnằmtrongbụngmẹmớiđược4tháng.ThầnTôngdặnḍTâyvươngTrịnhTạcbảohộ,saunàychoDuyCápnốingôi.LúcGiaTôngchếDuyCáplên13tuổi,đượcTâyvươngphòlênngôivua.Lấyngàysinhlàm"Thiênminhthánhtiết".Nhàvuatuângiữcơngihệpcósẵn,rũtayáomàhưởngcuộcthịnhtrị.Kỷcươngthìchấnhưng,thưởngphạtthìnghiêmtúcvàcôngminh,phầnnhiềucáccôngkhanhđềuxứngđángvớichứucvụ,trămquankínhgiữphéptắcchếđộ,nhândânyênnghiệplàmăn.ĐólàcácnămdướiniênhiệuVĩnhTrị(1676-1680)vàChínhHoà(1681-1704).NgườiđờibấygiờcangợilàbậcnhấtthờiTrungHưng.Tháng4nămẤtDậu(1705),saukhiởngôiđược30năm,vuabanchiếutruyềnngôichoHoàngtháitửLêDuyĐườngrờisangởcungkhác.Nhườngngôirồivuacònvuisốngcảnhnhàn12nămnữamớimất,thọ54tuổi.

LêDụTông(1705-1728)-TrịnhCương

VuahuýlàDuyĐường,contrưởngLêHyTông,đượcnhườngngôinămẤtDậu(1705).SaukhilênngôiđổitênniênhiệulàVĩnhThịnh.

Bấygiờthừahưởngcơnghiệptháibình,khôngxảybinhđaovìchiếntranhTrịnh-Nguyễntạmdừng.Trongnướcvôsự,triềuđìnhcólàmđượcnhiềuviệc.Phápđộđượcđầyđủ,kỷcươngthihànhđượchết.Xứxalạthìdânglễvậttỏlòngthành,TrungQuốcthìtrảlạiđất.Nhàvuarũtayáo,ngồiởtrên,khôngphảikhónhọcmàmọiviệcđâurađấy.KhinóiđếncuộcthịnhtrịlúcbấygiờngườitaphảikểđếncônglaogiúpchínhcủachúaTrịnhCương.TrịnhCươngcùngvớicácbồitụngvàthamtụng,NguyễnCôngHăng,LêAnhTuấn,NguyễnCôngCơđềulàngườigiúpviệcrấtđắclựcvàliêmkhiết,họchủtrươngcảicáchtrênnhiềulĩnhvực:kinhtế-tàichính,thicử,tổchứchànhchínhvàquanlại...NhưngcáccảicáchđóchưathuđượckếtquảgìthìTrịnhCươngquađời.Ngày20tháng4nămKỷDậu(1729)nhàvuanhườngngôichoTháitửDuyPhươngrồiraởcungKiềuThọ,xưnglàThuậnThiênthừavậnHoàngthượng,khiđóvua49tuổi.NhưvậyvuaLêDụTônglàmvuađược24năm,đặtniênhiệuhailần:VĩnhThịnh(1705-1719)vàBảoThái(1720-1729).ThángGiêngnămTânHợi(1731)Tháithượnghoàngmất,thọ52tuổi.

HônĐứcCông(1729-1732)LêThuầnTông(1732-1735)-TrịnhGiang

SaukhiHoàngtháitửLêDuyPhươngđượcvuachanhườngngôi,banlờichiếukhádàinóivềcônglaokhaisángcủaLêTháiTổ,côngcuộcTrungHưngvàvaitròcủacácchúaTrịnh...rộngbanấnđiểm5điềuchothầndâncảnước.NhưngngôivuacủaLêDuyPhươngkhôngđứngvững,vìsaukhiTrịnhCươngmất,TrịnhGianglênnốinghiệpchúathìtìnhhìnhlạithayđổi.

Nguyêndolà,trướcđócontrưởngcủavualàLêDuyTườngđã28tuổiđượcởngôiđôngcungđã10năm,lẽraphảiđượctruyềnngôi.NhưngDuyTườngcòncómộtngườiemkhácmẹlàDuyPhương,19tuổi,dochínhphiTrịnhThị(congáiTrịnhCương)sinhra.TrịnhCươngmuốnbỏngườiconcảđểlậpcháungoạicủamìnhlênngôi,mớiquanhcolàmralờibànphongquan,bantước,rồiépvuaDụTôngphảinhườngngôichoDuyPhương.DuyPhươnglênngôi,ngaylậptứctônmẹlàTrịnhThịlênlàmHoàngtháihậuvàlạitiếptụclấymộtchínhphihọTrịnhlàmHoànghậu.NhưngkhiTrịnhGianglêncầmquyền,muốntỏrõuyquyền,Giangbỏhếtcácphéptắccủacha.CácchínhsáchthuếkhoátàichínhmàTrịnhCươngchothihànhtừcácnăm1720-1730đềubịhuỷbỏ.Vềviệcđịnhngôivuacũngvậy,tháng8nămNhâmTý(1732)TrịnhGiangtruấtTháihậuTrịnhThịNgọcTrangxuốnglàmquậnquân,vuchonhàvuacótưtìnhvớicáccungphicủangườikhác,TrịnhGiangbắtépvuaraởcungriêng.Nhưngthứcungđốnchovuadùngđềubịbớtxénđi,rồitruấtvuaxuốnglàHônĐứcCông,dờiđếnởmộtngôinhàbênngoàithành,buộcphảithắtcổchếtvàotháng9nămẤtMão(1735).

Giếtvuarồi,Giangchodẫn12ngườiconcủaDụTôngvàophủđườngđểxemmặt.DuyTườnglàcontrưởng,đángđượclậplàmvua.GiangliềnsaiviênquanhộvệDuyTườngđếncungTừThọ,làmlễcáoTháimiếuvàlậplênlàmvua,tứclàvuaThuầnTông.

DuyTườnglênngôiđổiniênhiệulàLongĐức,đạixátrongnước,thabỏthuếthiếu,thanhữngtiềnnộpđểchuộctộicònbỏthiếuchồngchất;viênquannàobịlầmlỡbịtruấtbãiđãlâu,đềuchoxemxétdùnglại.NhưngDuyTườnglàmvuakhôngđượclâu,chỉbốnnămsau.nhàvuamất,thọ37tuổi,quầnthầndângtônhiệulàThuầnTôngGiảnhoàngđế.

LêƯTông(1735-1740)

SaukhiThuầnTôngGiảnhoàngđếmất,TrịnhGiangcholậpDuyThận,conthứ11củaDụTông,emcủaThuầnTônglênngôi.MặcdùThuầncũngcóconđălên19tuổi,nhưngTrịnhGiangchorằngDuyDiên(conThuầnTông)tuổiđătrưởngthànhvànhậnthấyDuyThậnlàcháungoạibàTháiphihọVũ(mẹcủaTrịnhCương,bàcủaTrịnhGiang),trướckiavẫnnuôinấngThậnởtrongphủ,thâncậnyêuthươngvàcóphầndễkiềmchếhơn.ThếlàGiangquyếtđịnhchoDuyThậnkhiđó17tuổilênnối

ngôi.Bầytôitrongtriềukhôngaidámnóigìcả.DuyThậnlênngôilấyniênhiệulàVĩnhHựu.

DướithờicầmquyềncủaTrịnhGiang,tìnhhìnhtrongnướclạimấtổnđịnh.Gianglàkẻvôcùngbạongược,khôngviệcgìlàkhônglàm:sáthạicôngthần,tựchothitiếnsĩởphủđường...,giếtvuanọlậpvuakia...Vìthếtháng12nămMậuNgọ(1738)mộtngườitônthấtnhàLêlàLêDuyMậtvàDuyQuí(conLêDụTông),DuyChúc(conHyTông)cùngvớimộtsốquầnthầnbànmưuđốtkinhthànhnhưngviệckhôngthành,họphỉavượtbiểnchạyvàoThanhHoá.Giangchoquânđuổitheonhưngkhôngkịp.Sauvụđó,DuyMậtbènchiếmcứmiềnthượngduvùngTâyNamchốngnhauvớinhàTrịnhṛngrătrong30năm.

Từngàylàmviệcbạonghịchgiếtvua,TrịnhGianglấnquyềnvuangàymộtquáquắt.Thêmvàođólạichơibờidâmdụckhôngcònmứcđộnàocả,vìthếGiangbịmắcchứngbệnhkinhquí,sợsấmsét.BọnhoạnquanlàHoàngCôngPhụđánhlừaGiang:chúngđàođấtlàmcungthưởngTrìdướihầmchoGiangở.TừđóGiangkhôngbướcchânrangoài,CôngPhụcùngđồđảngcủahắncàngcódịpchuyênquyền,lũngđoạntriềuchính.Cácquanđạithầnkếtiếpnhaungườibịgiết,ngườibịphạt.Chínhsựtráingược,thuếkhoánặngnề,lòngdânmongchochóngnổilênloạnlạc.Lúcấyhàngloạtcuộckhờinghĩacủanhândânnổraởkhắpnơi:VùngHảiDươngcóNguyễnTuyển,NguyễnCừ,VũTrácOánh;ởvùngSơnNamcóHoàngCôngChất...họđềulấydanhnghĩa"phòLê".DânởvùngĐôngNam,ngườiđeobừa,vácgậyđitheo,chỗnhiềuđếnhơnvạn,chỗnhỏcũnghàngngàntrăm.Quânkhởinghĩavâycáccấp,cácthành,triềuđìnhkhôngthểngăncấmđược.

TrướctìnhhìnhđóTrịnhtháiphilàVũThị(vợTrịnhCương,mẹTrịnhGiangvàTrịnhDoanh)chotriệuNguyễnQuíCảnhvàmộtsốquânthầnkhuyênTrịnhDoanhđứngrathayTrịnhGiangđểtrừhoạnnạntrongcungphủ.NămCanhThân(1740)TrịnhDoanhlênthayTrịnhGiang,tháng5nămấyDoanhépvuatruyềnngôichoDuyDiên,contrưởngcủaThuầnTông.TônnhàvualênlàmTháithượnghoàng.NhưvậyƯTôngởngôiđược5năm,khinhườngngôimới21tuổi.NhườngngôirồiƯTôngđếnởđiệnCầnThọ,được19nămthìchết,thọ40tuổi.

LêHiểnTông(1740-1786)TrịnhDoanh-TrịnhSâm

LêChiêuThống(1787-1789)

TênlàDuyKhiêm(còncótênlàDuyKỳ),cháuđíchcủavuaHiểnTông,concủaTháitửđămấtDuyVĩ.DuyKhiêmđượcquântamphủđưatừnơibịgiamcầmvềépvuavàTrịnhKhải,lậplàmTháitôn,truấtngôiTháitửcủaDuyCận.TrướckhivuaHiểnTôngmấtđăchogọiTháitửDuyKhiêmvàotrốilờitruyềnngôi.Tháitửvừalạyvừakhócxinnhậnmệnh.LúcđóNguyễnHuệđăcướicôngchúaNgọcHân.ÔngcóhỏiNgọcHânvềviệccáchoàngtử,côngchúarấtkhenDuyCậnlàngườitốt.NguyễnHuệmuốnbànluậnlạiviệclậpngườinốingôi,triềuđìnhlosợ,khôngbiếtlàmthếnàođược,cácngườitronghọtônthấtđềutráchmóccôngchúalàmhạimưukếlớncủaxătắc.Côngchúasợ,trởvềxinvớiNguyễnHuệ,NguyễnHuệnhậnlời,bènphòTháitônlênngôiHoàngđế,đổitênlàDuyKỳ.LấyniênhiệulàChiêuThống.KhiNguyễnNhạcraThăngLong,LêChiêuThốngđemtrămquanthânhànhđóntiếpởngoàicửaNamGiao.SaukhicùngNguyễnNhạcđàmđạoviệcnướcvuaLêxincắtđấtchoNguyễnNhạcđểkhaoquân.NguyễnNhạctừtốnnóirằng:"TôitứcgiậnvềnỗihọTrịnhuyhiếpápchếnênđứngralàmviệctônphò.NếuđấtđaikhôngphảicủanhàLêthìmộttấctôicũngkhôngđể,nhưngnếuđấtđaicủanhàLêthìmộttấctôicũngkhônglấy".RồiNguyễnNhạccùngvuaLêướchẹnđờiđờilàmlánggiềnghoàhiếu.

NhưngkhiNguyễnNhạccùngNguyễnHuệrútquânvềPhúXuânthìhàomụcởcácnơilạinổidậycátcứ,họTrịnhcùngTrịnhBồngtrởlạiThăngLongtựlậplàmNguyênsoáiyếnđôVươngvàlấnátnhàvuanhưtrước,khiếnchotriềuđìnhrốiren,chémgiếtlẫnnhau.NguyễnHuệlạiphảikéoquânraBắcdẹpnộiloạn,chiêutậpcáccựuthầnvănvõnhàLê,lấySùngnhượngcôngLêDuyCậnđứnggiámquốcvàđểNgôVănSởquảnlĩnhbinhchúngrồikéoquânvềNam.

ĐểkhôiphụclạiLêChiêuThống,tháng7nămMậuThân(1788)HoàngtháihậunhàLêsangnhà

Thanhxinquâncứuviện.

SaukhilấylạiđượcThăngLong,dựavàothếquânThanhvuaLêđătrảthùtànbạonhữngngườiđătheoTâySơn,vìthếkhôngkhítrongkinhngoàitrấnđềuchánnản,rờirạcvàlosợ.

Mồng1tếtnămKỷDậu(1789),quânđộiTâySơndoHoàngđếQuangTrungtrựctiếpchỉhuykéoraBắcđánhtanquânxâmlượcMănThanh.CáctướngnhàThanhsốngsótbỏchạyvềnướckéotheovuabánnước.LêChiêuThốngcùngbầytồi25người.

NhàLêmất.Sau5nămsốnglưuvongnhụcnhăvàphẫnuấttrênđấtThanh,tháng10nămQuíSửu(1793),LêChiêuThốngchếtởYênKinh(TrungQuốc),thọ28tuổi.Tháng8nămGiápTí(1804)triềuNguyễnđăchođưathihàiLêChiêuThốngvềnước,chôntạilăngBànThạch.TrênbàivịthờtạilăngđềlàNghịhoàngđế.

Tháng2nămGiápThân(1884)niênhiệuKiếnPhúcthứ1củanhàNguyễntruyđặttênthuỵchoLêChiêuThốnglàMẫnđế.ĐâylàôngvuacuốicùngcủatriềuLê.

NhưvậynhàLêTrungHưngtừTrangTôngđếnChiêuTôngtrảiqua18đờivới265nămtrịvì.

NhàHậuLêtồntạisongsongvớinhàMạctừ1533-1592.VàvớiTrịnhNguyễntừ1592-1789.ĐâylàgiaiđoạncủanạnnộichiếnNam-BắctriềuvàTrịnh-Nguyễnphântranhgâynênbaocảnhđauthương,thảmkhốctrongnhângian.

16đờivuaLênốitiếpnhau.

TrangTông1533-1548

TrungTông1548-1556

AnhTông1556-1573

ThếTông1573-1599

KínhTông1600-1619

ThầnTông1619-1643và1649-1662

ChânTông1643-1649

HuyềnTông1663-1671

GiaTông1672-1675

HyTông1676-1704

DụTông1705-1728

HônĐứcCông1729-1732

ThuầnTông1733-1735

ƯTông1735-1740

HiểnTông1740-1786

ChiêuThống1787-1789

15.TRIỀUTÂYSƠN(1778-1802)

TháiĐứcHoàngĐế(1778-1793)

QuangTrungNguyễnHuệ(1789-1792)

NguyễnHuệsinhnămQuíDậu(1752),làemcủaTháiĐứcHoàngđếNguyễnNhạc.Khicònnhỏ,NguyễnHuệthườngđượcgọilàchúThơm,làemthứhaitrongnhà.Trongbaanhem,NguyễnHuệcónhiềuđặcđiểmnổitrộinhất:tócquăn,tiếngnóisangsảngnhưchông,cặpmắtsángnhưchớp,cóthểnhnrõmọivậttrongđêmtối.

DướiquyềncủaTâySơnvươngNguyễnNhạc,ôngđượcphonglàmLongNhươngtướngquânkhimới26tuổi.Làmộttaythiệnchiến,hànhquânchớpnhoáng,đánhđâuđượcđấy,NguyễnHuệnhanhchóngtrởthànhvịtướngtrụcộtcủavươngtriềuTâySơn.KhimàvuaTháiĐứcđangphảilocủngcốxâydựngtriềuđình,thìNguyễnHuệlàngườiđượctraocầmquânđánhĐôngdẹpBắc.TấtcảnhữngchiếnthănglớnvangdộicủaquânTâySơnđềugắnliềnvớitêntuổicủavịtướngtrẻtàibanày.

ĐemquânraThăngLonglậtnhàohọTrịnhchuyênquyền,NguyễnHuệtỏýtônphònhàLê.CùngvớithuộctướnglàNguyễnHữuChỉnh,NguyễnHuệvàođiệnVạnThọtiếpkiếnvuaLê.LêHiểnTôngtrântrọngmờiNguyễnHuệngồiởsậpbêngiườngngựmàhỏithămyênủi.NguyễnHuệthưa:

-TôivốnlàkẻáovảiởTâySơn,nhânthờithếmànổidậy.Bệhạtuykhôngchocơmăn,áomặc,nhưngtôiởcơixa,bấylâuvẫnkínhmếnthánhđức.Bữanayđượcnhnthấymặttrời,đủthoảđượctấmlòngkhaokhát.HọTrịnhvôđạo,hiếpđáphoànggia,nêntrờimượntaytôimộttrậnphángayđược,ấylànhờởoaiđứccủabệhạ.

VuaLêôntồnđáp:

-Ấylàvõcôngcủatướngquâncả,chứquảnhânnàocótàiđứcgì!

NguyễnHuệkhiêmtốnthưa:

-Tôichỉtônphò,đaudámkểtớicônglợi.Việcngàynayđăxảyranhưthếthậtbởilòngtrờixuinênhếtthảy...Thếlàtrờicóýxuibệhạchấnkỷcương,nảymực,khiếnchotrongấmngoàiêm,tôiđâycũngđượcơnnhờ.

VuaLêsaicáccựuthầnTrầnCôngSáng,PhanLêPhiêu,UôngSĩĐiểnratiếpchủsúyTâySơn.Saucuộcgặpgỡnày,thiênhạyênlòng,chợlạihọp,ruộnglạicày,tìnhhìnhtrongnướcdầndầnổnđịnh.

TheolờiNguyễnHữuChỉnhchỉvẽ,NguyễnHuệxinvuaLêchothiếtlễđạitriềuởđiệnKínhThiênđểHuệdângsổsáchquândân,tỏchotoànthiênhạrõviệctônphòđạithống.CửchỉnàycủaNguyễnHuệkhiếnôngvuacaotuổiLêCảnhHưngvôcùngxúcđộng,chứngkiếnviệcbanbốchiếuthư"nhấtthống".

ĐáplạicônglaocủachủsúyTâySơn,vuaLêsaisứsangtậndoanhquânthứphongchoNguyễnHuệlàmNguyễnSúyDựcchínhphùvậnUyQuốccông.NguyễnHuệsaingườisangcảmtạvuaLêtheođúnglễnhưngtronglòngkhôngvui.NguyễnHuệnóivớiNguyễnHửuChỉnhrằng:

-Tamangvàivạnquânrađây,mộttrậndẹpyênBắcHà.Vậythìmộtthướcđất,mộtngườidânbâygiờkhôngphảicủatathìcủaaivàođâynữa?Dẫutamuốnxưngđế,xưngvươngchichi,aicòndámlàmgìnổita?Thếmàtacònnhườngnhịnkhônglàm,chẳngquanhậuđăinhàLêđóthôi,danhmệnhNguyênsúy,quốccôngcólàmchotathêmhơngì?CácđìnhthầnBắcHàmuốnlấynướcmiếngchocáidanhhăo,chựclunglạctasao?Đừngbảotalàmánmọi,đượcthếđălấylàmvinhrồiđâu!Takhôngnhậnlấy,chắcngườitabảotathấtlễ;tanhậnmàkhôngnóira,ngườitalạichotalàkhôngbiết

gì!

Dứtlời,NguyễnHuệhầmhầmtứcgiận.NhờcóNguyễnHữuChỉnhlàtaykhéodànxếp,Huệmớinguôilòng.SaukhitrởthànhphòmãnhàLê,NguyễnHuệkhôngtrựctiếpcandựvàonộibộtriềuLêvìcòngiữtiếng.KhivuaLêbịbệnhnặng,côngchúaNgọcHângiụcphòmăNguyễnHuệvàothămsongôngtừchối:

-TôichẳngsớmthìchầyrồicũngvềNam;việcnướckhôngdámdựđến.Vả,tôixaxôitớiđây,chắcngườingoàiBắchăycònchưatinmấy,nếuvônộithămhỏivuacha,muônmộtxagiáchầuTrời,chẳnghóaratựmìnhchuốclấycáitiếnghiềmnghikhôngbaogiờgiăitoảđược?"

Vàomộtđêmmưato,giódữcủatháng7nămBínhNgọ(1786),thànhThăngLongnướcngậpđếnmộtthước,vuaLêCảnhHưngquađờiởtuổithọ70.TrướckhinhắmmắtôngcònkịptrốilạichoHoàngtônDuyKỳ:

-Quânbênngoàiđangđóngởđây;truyềnnốilàviệcquantrọng,cháunênbàncùngNguyênsúy(NguyễnHuệ),chứđừngtựtiệnlàmmộtmình.

TráivớinhữngngườimuốnlậpHoàngtônDuyKỳ,côngchúaNgọcHânkhiđượcchồnghỏinênlậpailênngôibáu,đănghiêngvềLêDuyCận.Nghelờivợ,NguyễnHuệmuốnhoănlễđăngquangcủaDuyKỳ.Cảtriềuđìnhnaonúngngờvực.CáctônthấtnhàLêchorằngcôngchúaNgọcHâncốtìnhlàmlỡviệclớncủatriềuđìnhvàbảosẽtừmặtcôngchúa.NgọcHânsợ,vộinhânnhượngmànóilạivớiNguyễnHuệthuxếpchoDuyKỳđượcnốingôi.

ĐếnngàylễthànhphụccủanhàvuaquácốLêHiểnTôngởnộiđiện,NguyễnHuệthựchiệnđầyđủnghilễcủaphòmă:rểmặcáotangtrắng,đứngtrongđiệndựlễ.Thấyviêntiểulạicócửchỉbấtkínhtrọnglúclàmlễ,NguyễnHuệlậptứcsailôirachém.Từđótriềuthầnkhiếpsợvànghilễđượccửhànhhếtsứctônnghiêm.NgàyđưalinhcữuvuaxuốngthuyềnvềThanhHoáđểantáng,NguyễnHuệmặctangphụcđihộtangđếntậnbờsông,lạisaibộtướnglàTrầnVănKỷvàNguyễnHữuChỉnhmặcáotangtrắngđihộtốngđếntậnbếnsông,lạisaibộtướnglàTrầnVănKỷvàNguyễnHữuChỉnhmặcáotangtrắngđihộtốngđếnlăngBànThạch.Mặcdùvừamớitrảiquabinhđao,tangphụctuyđơnsơ,giảndịnhưnglễnghithìđầyđủvàtrangtrọngkhácthường.Xongtangtrởvề,NguyễnHuệtựhàonóivớicôngchúaNgọcHân:

-Tiênđếcóhơn30ngườicon,thếmàkhôngngườinàobằngmộtmìnhnànglàgái.Trongviệctangtiênđế,mìnhvớicácanhemkhác,aihơnnào?

MộtthờigiansauNguyễnHuệđemcôngchúaNgọcHâncùngNguyễnNhạcrútquânvềNam,rồiđượcphonglàmBắcBìnhVương.

LầnraBắclầnthứhainămMậuThân(1788),khiLêChiêuThốngđăbỏkinhthànhchạyrangoài,BắcBìnhVươngcũngđănghĩđếnchiếcngaivàngbỏtrống,đătriệutậpcáccựuthầnnhàLêđểtínhviệc,songkhôngthuậnlợi.ÔngchotổchứclạihệthốngcaitrịởBắcHà,đưanhữngdanhsĩcótêntuổiđăđượcBắcBìnhVươngtrọngdụngnhưNgôThìNhậm,PhanHuyÍchrađảmđươngcôngviệc.TríthứcBắcHàlầnlượtragiúpBắcBìnhVươngnhưTrầnBáLăm,VơHuyTấn...

SaukhiđălậpSùngNhượngcôngLêDuyCậnlênlàmGiámquốc,sắpđặtcácquancoiviệcBắcHà,mộtlầnnữaNguyễnHuệlạirútquânvềNam.TrướckhitrởvềNam,BắcBìnhVươngđădặnbảocậnthầnrằng:

-ĐạiTưmăNgôVănSở,NộihầuPhanVănLânlànanhvuốtcủata;ChưởngphủNguyễnVănDụng,HộbộthịlangTrầnThuậnNgônlàtâmphúccủata.LạibộthịlangNgôThìNhậmtuylàngườimới,nhưnglàbậctânthần,tacoinhưkhách.Naytagiaochocáckhanhhếtthảymọiviệcquânquốc,coiquản11trấntrongtoànhạt.Hễcóđiềuchi,tachocứđượctiệnnghilàmviệc.Songcáckhanhcần

phảihợpbànvớinhau,chứđừngphầnbkẻmớingườicũ,miễnsaolàmchođượcviệc,tamớiyênlòng...

Thếrồikhôngđầy6thángsau,BắcBìnhVươngđangởthànhPhúXuânthìđượctinLêChiêuThốngđădẫnđộiquânxâmlượcMănThanhvàochiếmđóngkinhthànhThăngLong,quânđộiTâySơndoĐạiTưmăNgôVănSởchỉhuyphảitạmrútluivềđóngởTamĐiệp-BiệnSơnchờlệnh.NguyễnHuệlạilầnthứbaraThăngLong.LầnnàyôngraBắcvớitưcáchlàQuangTrunghoàngđế.Thểtheolờikhuyêncủatướnglĩnhvàlòngmongmỏicủabaquâncùngthầndân,BắcBìnhVươngchochọnngày,lậpđàntếtrờiđất,thầnsông,thầnnướcvàlênngôihoàngđếtạiPhúXuân,ngayhômđókéocảquânbộ,quânthuỷraBắcdiệtquânxâmlượcThanh,giảiphóngThăngLongvàBắcHà.

Dựtínhtrướcmọikhảnăngtiếptheocủathờicuộc,vuaQuangTrungđănơivớiquanquânngaytrướckhibướcbàochiếndịch:

-Naytatớiđây,thânđốcviệnbinh,chiếnthưrasaođăcóphươnglượcsẵn.Chỉnộimườingàynữa,thếnàotacũngquétsạchgiặcThanh.Song,tanghĩ:nướcThanhlớnhơnnướctagấpmườilần,Thanhbịthuatấtlấylàmthẹn,chắcphảitìmcáchrửahờn.Nếucứđểbinhlửakéodàimăi,thậtkhôngphảilàphúctrămhọ,lòngtakhôngnỡ!Nênchi,saukhithắng,tanênkhéođườngtừlệnhthìmớidậptắtđượcngọnlửabinhtranh,việctừlệnhđó,tasẽgiaochoNgôThìNhậm.

Đúngnhưdựkiếnvàlờihứahẹncủavịtổngbinh,ngày7thángGiêngnămKỷDậu(1789)quânđộicủahoàngđếQuangTrungđăvuivẻăntếtkhaihạtạithànhThăngLong.HoađàolàngNhậtTâncònđangnởrộđónchàochiếnthắng.

ViệcbinhlạigiaochoNgôVănSởvàPhanVănLân,việcngoạigiaovàchínhtrịgiaochoNgôThìNhậmvàPhanHuyÍch,lầnthứbaNguyễnHuệđăraBắcrồilạivềNam.LầnnàyvớitưthếlàHoàngđế,QuangTrunggấprúttiếnhànhviệcxâydựngkinhđômớiởNghệAn,nơimàtừxưalàquêgốccủaanhemTâySơnvàtrongconmắtcủaQuangTrunglàtrunggianNamvàBắc.Mặtkhác,theokếhoạchngoạigiaođăđượcQuangTrungvạchra:BìnhthườngmốibanggiaovớinhàThanh.TriềuđìnhQuangTrungđăbuộcsứThanhphảivàotậnThuậnHoáphongvươngchoNguyễnHuệ;rồiHoàngđếQuangTrunggiảđăsangtriềukiếnvàdựlễmừngthọ80tuổicủavuaCànLongnhàThanh.DướithờitrịvìngắnngủicủatriềuQuangTrung,nhiềuchínhsáchvềxăhội,chínhtrịvàkinhtếđượcbanhànhkháđộcđáo,mởranhữngtriểnvọngchomộtxăhộinăngđộnghơn.Songchưađượcbaolâu,cănbệnhđộtngộtvàhiểmnghèođăcướpđicuộcsốngcủaôngvuađầytàinăng,cónhữngdựđịnhlớnlao,mớiởtuổi40.

NămNhâmTý(1792),saunhiềulầnbắntinrồilạigửithưtrựctiếpđếnvuanhàThanhxinđượcsánhduyêncùngmộtnàngcôngchúaBắcquốcvàmượnđấtđóngđô,vuaQuangTrungđăsaitoànsứbộdoVũVănDũnglàmchánhsứsangtriềukiếnvuaThanhCànLong.TrongmộtcuộcbệkiếncủasứthầnVũVănDũngởỶlươngcác,nhữngyêucầucủavuaQuangTrungđăđượcvuaThanhchấpthuận.VuaCànLongđangchuẩnbịchocôcôngchúakhuêcácsangđẹpduyêncùngQuốcvươngnướcNam;QuảngTâyđượchứasẽnhườngchoQuốcvươngphòmăđóngđôđểchogần"ThánhGiáo".Giữalúcsứthầnđangmừngvuivìsắphoànthànhmộttrọngtráchquásứcmình,thìđượctinsétđánh:vuaQuangTrungtừtrần.Mọiviệcđềubịgáclại,VũVănDũngđànhômhậntrởvề.Rồitừđó,việcxinlạiđấtLưỡngQuảngchỉlàcâuchuyệnlịchsửmàcơđồcủavươngtriềuTâySơncũngdầndầntantheogiấcmộngxuâncủanàngcôngchúaMănThanh.Mộtchiềuđầuthu,vuaQuangTrungđangngồibỗngthấyhoamắt,sầmtốimặtmũi,mêmanbấttỉnh.Ngườixưagọiđólàchứng"huyễnvận"cònngàynayyhọcgọilàtaibiếnmạchmáunăo.Khitỉnhdậyđược,nhàvuachotriệutrấnthủNghệAnTrầnQuangDiệuvềtriềubànviệcthiênđôraNghệAn.Nhưngviệcchưaquyếtxongthìbệnhtìnhnhàvuađănguykịch.Trướckhimất,nhàvuadặnTrầnQuangDiệuvàcácquầnthần:

-Tamởmangbờcơi,khaithácđấtđai,cócảcơiNamnày.Nayđauốm,tấtkhôngkhỏiđược.Tháitử"NguyễnQuangToản"tưchấthơicao,nhưngtuổicònnhỏ.NgoàithìcóquânGiaĐịnh(Nguyễn

Ánh)làquốcthù;màTháiĐức(NguyễnNhạc)thìtuổigià,hamdậtlạc,cầuyêntạmbợ,khôngtoantínhcáilovềsau.Khitachếtrồi,nộitrongmộtthángphảichôncất,việctanglàmlaothảothôi.LũngườinênhợpsứcmàgiúpTháitửsớmthiênđôvềVĩnhĐô(Vinhngàynay)đểkhốngchếthiênhạ.Bằngkhông,quânGiaĐịnhkéođếnthìcácngươikhôngcóchỗchônđâu!

Ngày29tháng7nămNhâmTý(1792)vàokhoảng11giờkhuya,QuangTrungtừtrần,ởngôi5năm,thọ40tuổi,miếuhiệulàTháitổVũhoàngđế.Thihàiôngđượctángngaytrongthành,tạiphủDươngXuân.SaukhiNguyễnÁnhlấyđượcPhúXuânđăsaiquậtmồmảlênđểtrảthù.

NguyễnQuangToảnlênnốingôi,saisứsangnhàThanhbáotangvàxintậpphong.VuaCànLongthươngtiếctặngtênhiệulàTrungThuần,lạithầnlàmmộtbàithơviếngvàchomộtphotượng,300lạngbạcđểsửasangviệctang.SứnhàThanhđếntậnmộởLinhĐường(mộgiả)thuộchuyệnThanhTrì(HàNội)đểviếng.

BắcCungHoàngHậuLêNgọcHân

CảnhThịnhHoàngĐế(1793-1802)

QuangTrungởtuổi40màcácconcònnhỏ.QuangToảnlàcontrưởngcũngmớilên10tuổi.BìnhsinhQuangTrungđãlậpQuangToảnlênTháitử.Sựlựachọnnàycólẽlàchínhxác.Trướckhimất,QuangTrungđãnhậnxétvềTháitửnhưsau:

-Tháitửlàngườicótưchất,nhưngtuổihãycònnhỏ.

NămQuíSửu(1793)QuangToảnchínhthứclênngôivua,lấyniênhiệulàCảnhThịnh,saiNgôThìNhậmsangnhàThanhbáotangvàxinsắcphong.VuaThanhvốnđãsắcphongchoQuangToảnlàmTháitửkhivuaQuangTrungcònsốngnênlậptứcxuốngchỉphongToảnlàmAnNamQuốcvương.ÁnsátQuảngTâyđượclệnhlàmsứthầnđếnBắcThành,QuangToảncũngsaingườiđónggiảnhậnthay.SứthầnnhàThanhcóbiếtviệcấysongkhôngcóphảnứnggì.

QuangToảnlênngôivua,vẫnđểhaiemlàQuangThùyvàQuangBàngiữtướcvịcũ,dùngcậulàBùiĐắcTuyênlàmTháisưGiámquốctrôngcoimọiviệctrongngoài;TháiúyPhạmCôngHưngcũnggiữviệcquân;TrungthủphụngchínhTrầnVănKỷlàmởTrungthưcơmật,vàTrầnQuangDiệugiữviệcvănthưlệnhthị.

QuangToảntuổicònnhỏ,mọiviệcđềuquyếtđịnhbởiBùiĐắcTuyên.TừđóĐắcTuyênngàycàngchuyênquyền,trongngoàiđềuoán.Đạithầntrongtriềungoàitrấnnghikỵlẫnnhau,QuangToảnkhôngngănchậnnổiđànhchỉkhóclócmàthôi.Giữalúcđólạicócậnthầngièmpharằng,oaiquyềncủaTrầnQuangDiệuquálớn,mưuđồcướpngôi...QuangToảntinlàthật,liềurúthếtbinhquyềncủaTrầnQuangDiệu.TrầnQuangDiệugửimậtthưvàoQuiNhơnhẹnvớiLêVănTrungđemquânraphếhạQuangToản,lậpQuangThiệulênngôi.Việckhôngthành,QuangThiệubịgiết;LêVănTrungbịchém.ConrểLêVănTrunglàLêChấtsợhãi,bỏTâySơnsanghàngNguyễnÁnh.VềsauLêChấtđemquâncủaNguyễnÁnhrađánhthắngTâySơnbịthuhếtquântrang,quândụng.

NămCanhThân(1800)NguyễnÁnhvượtbiểnrađánhthànhQuiNhơn,tướngTâySơnlàVũTuấnđầuhàng.NguyễnÁnhchiếmthànhQuiNhơnđổilàtrấnBìnhĐịnh,giaoVõTánhvàNgôTòngChugiữthành.QuânTâySơnbaovâynhiềuthángmàkhônghạđượcvìVõTánhvàNgôTòngChuliềuchếtgiữthành.

NămTânDậu(1801)NguyễnÁnhrađánhPhúXuân.QuangToảndốcsứcchốnggiữkhôngnổi,PhúXuânbịchiếm,QuangToảnphảichạyraBắcHà,đổiniênhiệulàBảoHưng.Tháng8nămđó,QuangToảnđemquânbốntrấnHảiDương,SơnTây,SơnNam,KinhBắcvàquânThanhNghệvàođánhNguyễnÁnhlạithua,vộirútvềThăngLong.

Ngày16tháng6nămNhâmTuất(1802)NguyễnÁnhrađánhThăngLong,khíthếrấtmạnh,QuangToảncùnghaiemlàQuangThuỳbỏthànhchạytheohướngBắc,bịthổhàoKinhBắcbắtđược,đóngcũiđưavềThăngLong.QuânTâySơnđếnđâyhoàntoàntanrã.Mùađôngnămđó(1802)NguyễnÁnhvềPhúXuâncáotếmiếu,trảthùTâySơncựckỳtànbạovàhènhạ,QuangToảnvànhưngngườithânbịhànhhình...ẤpTâySơnđổithànhấpAnTây,mọidấuấnTâySơnđềubịhọNguyễnxoásạch.

QuangToảnlênngôivuanămQuíSửu(1793)đếnnămNhâmTuất(1802)thìmất,ởngôi10năm,chếtởtuổi20.TriềuTâySơnkểtừvuaTháiĐứcđếnhếtCảnhThịnh(1778-1802)tồntạiđược25năm.

1.TháiĐứcHoàngđếNguyễnNhạc(1778-1793)

2.QuangTrungNguyễnHuệ(1789-1792)

3.CảnhThịnhHoàngđế(QuangToản)(1793-1802)

16.DÒNGDÕICHÚATRỊNH(1545-1786)

ThếMinhKhangTháiVươngTrịnhKiểm(1545-1570)

TrịnhKiểmngườilàngSócSơn,huyệnVĩnhLộc,tỉnhThanhHoá.Tụctruyềnrằng:Kiểmmồcôichatừthuởnhỏvàrấtcóhiếuvớimẹ.NhànghèonhưngmẹKiểmcósởthíchrấttráicảnh:bàchỉthíchănthịtgàluộcmàlạichỉănhaiđùivàlườn.Khôngbiếtlàmcáchnàocógàđểmẹăn,Kiểmphảiđiăntrộmgàcủahàngxóm.Xómlàngmấtnhiềugà,giậnlắm,sautruyrabiếtthủphạmlàTrịnhKiểm.HọliềncùngnhaubắtKiểmđemcáoquanhuyện.Kiểmlàmmộtbàithơtrầntình,khôngbiếtthơKiểmviếtthếnàomàquanthươngtìnhthacho.TừđấydânlàngcàngthùghétmẹconnhàKiểm.HọnghĩrằngchỉtạibàmẹgiàmàKiểmphảiđiăntrộm.MộthômnhânlúcKiểmvắngnhà,họbèncùngnhaubắtbàmẹvứtxuốngmộtcáivựcgầnnhàdìmchếtđuối.Kiểmvề,khôngthấymẹđâu,bỏđitìmđếnsángrathấychỗvựcmốiđăđùnlênthànhgđống.Kiểmbuồnlắmbỏlàngrađi,vàonươngnhờ,làmgiathầnvịquanNguyễnKim.

MặcdùkhôngđượchọchànhnhiềusongKiểmrấtthôngminh,canđảmvàmưulượchơnngười.NguyễnKimmếntài,đemcongáicưnglàNgọcBảogảchoKiểm.Từđấynhiềuviệcquantrong,NguyễnKimthườnggiaochoKiểm.KiểmđượccầmbinhmăsangAiLaođónvuaLêTrangTông.Nhàvuathấyôngcótướngmạokhácthường,phongônglàmĐạitướngquân,tướcDựcQuậncôngnàonămKỷHợi(1539).KhiđóTrịnhKiểm37tuổi.

NămẤtTỵ(1545)NguyễnKimtrênđườnghànhquânrađánhBắctriềuởmiềnSơnNamđếnYênMô(NinhBình)thìbịhàngtướngNhăMạcđánhthuốcđộcchết.QuyềnhànhlọtvàotayTrịnhKiểm.KhiđượcvuaLêchínhthứctraotoànquyềnthốnglĩnhbinhmăvớitướcTháisưLạngquốccông,KiểmtựthấychưađủlựclượngtấncôngBắctriều,liềnrútquânvềcủngcốlựclượng:lậphànhđiệnvuaLêởđồnVạnLại(huyệnThụyNguyên,ThanhHoá).NhiềunhânsĩtàigiỏiđătìmđếnhànhtạigiúpvuaLêtrongđócóTrạngBùngPhùngKhắcKhoanvàLươngHữuKhánh.

VuaLêTrangTôngtuyngồiởngôichítônnhưngquyềnhànhđềudoTrịnhKiểmnắmgiữ.

Năm1548,TrangTôngmất,TrịnhKiểmcholậpconlớncủaTrangTônglàHuyênlênnốingôilấyhiệulàTrungTông.VuaTrungTôngcũngchỉởngôiđược8nămthìmấtkhimới22tuổi,khôngcóconnốingôi.TrịnhKiểmmuốnnhândịpnàytựlậplàmvua.BiếttiếngTrạngTrìnhNguyễnBỉnhKhiêmđangvềẩndậtởlàngCổAm,huyệnVĩnhLại,HảiDương(naythuộcHảiPḥng)làngườiuyênbácvềy,nho,lư,số,đượcngườiđờibấygiờcoilàbậctiêntri,TrịnhKiểmchongườiđếnhỏiýkiến.TrạngTrìnhtrảlờibằngcáchngoảnhmặtbảođầytớrằng:

-"Nămngoáimấtmùa,thócgiốngkhôngtốt,đitìmgiốngcũmàgieomạ!"

Rồiônglạisaiđầytớrachùabảotiểuquétchùavàdânghươngđểôngrachơi.Rachùa,ôngbảochúatiểu:

-Giữchùathờphậtthìănoản.

SứtrởvềThanhHoá,thuậtlạitừnglờinóicửchỉcủaTrạngTrình.TrịnhKiểmhiểuranênkhôngthựchiệnýđịnhcướpngôinhàLênữamàtìmngườicháucủaLamQuốccôngLêTừ(anhruộtLêLợi)tênlàLêDuyBanglậplênlàmvua.ViệcđóxảyravàonămBínhDần(1556).Kiểmtừđócảngtỏrachuyênquyền,tìmcáchhămhạianhemhọNguyễn:NguyễnUôngđăbịgiết,cònlạiemlàHoàngcũngđangbịganhghét.NămMậuThân(1558)NguyễnHoàngxinvàotrấnthủThuậnHoá,TrịnhKiểmđồngýngayvớihyvọngHoàngsẽgặpkhókhănởmiền"Ôchâuácđịa",khôngngờtừđómầmmốngcủamộtcuộcphântranhmớiđăxuấthiện!

NamtriềutừkhicóTrịnhKiểmcầmquâncàngtỏramạnhlênkhiếnBắctriềukhôngthểxemthường.

VuaMạctừngsaiđạitướngcủamìnhlàMạcKínhĐiểnđemquânđánhvàoThanhtới10lần.Ngượclại,quânTrịnhcũngkéorađánhđếnSơnNamtrướcsau6lần.CólầnvàonămKỷMùi(1559),Kiểmhuyđộngtới6vạnquânđánhcáctỉnhSơnTây,HưngHoá,KinhBắc,LạngSơnrồivòngxuốngHảiDươngtheochiếnlượcpháhàngràotrước,độtnhậpvàoĐôngKinhsau.LầnấyTrịnhKiểmtưởngđănắmđượcthănglợitrongtay,thìsaulạiđượctinquânMạcđánhthọcbảndoanh,vuaLêởThanhHoá,TrịnhKiểmphảirộivútquânvềcứuhậuphương.

DướithờiTrịnhKiểmcầmquân,NamtriềuđălấyđượccáchuyệnYênMô,YênKhang,PhụngHoá,GiaViễn.NămKỷTị(1569),vuaLêgiaphongchoKiểmlàmThượngtướngTháiquốccôngvàtônlàThượngphụ.CũngnămđóTrịnhKiểmốmnặng,dângbiểuxintraolạibinhquyềnchovuaLê.VuaLêsaicontrưởngcủaTrịnhKiểmlàTrịnhCốinắmlĩnhbinhquyền.

Tháng2nămMậuNgọ(1570)TrịnhKiểmmất,truytônlàmMinhkhangtháivương,thụylàTrungHuân.

NhưvậyTrịnhKiểmmởđầusựnghiệpnắmquyềncủahọTrịnhtrong26năm,trảigiúpbađờivua,thọ68tuổi.

ThànhTổTriếtVươngTrịnhTùng(1570-1623)

TheothứtựchínhthốngthìquyềnnốingôichúathuộcvềTrịnhCối,làconbàvợcả.NhưngTrịnhCốihammêtửusắc,ngàycàngkiêungạocànrỡ.CáctướngdướiquyềnCốingàymộtĺaxa.VÌtếchỉhaithángsaukhiTrịnhKiểmmất,tháng4nămCanhNgọ(1570),cácquantướngcủaTrịnhKiểmnhưLêCậpĐệ,TrịnhVĩnhThiệu,TrịnhBách,PhanCôngTíchđemquânbảnbộđếnvớiTrịnhTùng,yêucầuTùnglênthayTrịnhCối.TrịnhTùnglàconthứcủaTrịnhKiểmvớiNgọcBảo,congáiNguyễnKim.TrịnhTùngkhôingô,cótàithaolược,biếtcáchlấylòngcáctướngsĩ,đượcTrịnhKiểmrấtyêumến.NhưngvìlàconthứnêntùngchưadámtranhquyềnvớiTrịnhCối.Đượccácquanquântônphò,TùngbuộcphảicùnghọđemquânvàvoichạyđếnhànhtạiYênTrườngvàyếtkiếnvuaLê.TrịnhTùngkhócvàtâu:

-AnhthầnlàCốisayđắmtửusắc,mấtlòngmọingười,sớmmuộnthếnàocũngsinhloạn,lạingàyđemlocướpbinhquyềnvàấnkiếmcủathần,nênthầnphảichạytrốn,đêmđếncửakhuyếttốcáo,xinthánhthượngthunạpcho.

Nhàvuanói:

-KhiThượngphu(TrịnhKiểm)cònsống,khôngđếnnỗithế,làmthếnàobâygiờ?

PhúcLươnghầuTrịnhTùngcùngvớiLêCậpĐệmậttâuvuadờihànhtạivàocửaquanVạnLại,chiaquâncanhgiữđểpḥngTrịnhCối.HômsauTrịnhCốiđíchthânđốccáctướngđemhơn1vạnquânđuổitheođếntậncửaquanVạLại,đóngquânbaovâyởngoài.Haibêncầmcựnhauvàingày,saingườiđưathưđilạichửibớilẫnnhau.Cuộctranhgiànhkéodàiđến7ngàytrời,vuaLêphảisaisứrachiêudụcáctướngởbênngoàivàkhuyêngiảnghoà.PhíaTrịnhCốitrảlời:

-Khôngngờngàynaybọntathànhraởdướingườikhác.Baogiờvuabắtngườiởtrongthànhđưarangoàithìmớihoàđược.

VuaLêbiếtlàkhôngthểdùnglờilẽhoàgiảiđượcbènsaicáctướngrasứcpḥnggiữ.TrịnhCốithấyđánhmăikhôngpháđượcthành,ngầnngại,tựluiquânvềdinhBiệnThượng,họpcáctướngsĩlạinói:

-TrongcửaquancóquânTùng,ngoàicơicógiặcMạc,taởquảnggiữa,nếucósựbiếncấpthìkhómàchốnglạiđược.

Sauđóhạlệnhchoquânchiagiữnhữngnơixungyếu.

BiếtanhemhọTrịnhđangđemquânđánhnhauđểtranhngôichúa,tháng8nămCanhNgọ(1570),vuaMạcsaiMạcKínhĐiểmđemđạiquân10vạnngườivà700chiếnthuyềnđánhvàoThanhHoá.QuânMạctiếnnhưvũbăovàotậncửaLinhTrương,ChiLong,HộnTriều.QuânlínhMạcđóngdinhtrạitạiHàTrung,haibênbờsôngkhóilửaliêntiếpkéodàitới10dặm.TrịnhCốilosợvộiđemvợconvàcácthuộctướngđếnhàngquânMạc.MạcKínhĐiểnchấpthuậnvàphongCốilàmTrungLươnghầu,cácquanđitheoCốithìđượcphongtướccông.

ThếquânMạcngàycàngmạnh,tìnhhìnhrấtnguykịch.VuaLêsắcphongTrịnhTùnglàmTrưởngquậncôngtiếtchếthuỷbộchủdinh,cầmquânđánhMạc.BảnthânvuaLêcũngtựlàmtướngchỉhuymộtđộiquânkéorađóngtạihuyệnĐôngSơn.NhờđóthanhthếcủaquânNamtriềulạikhởisắc,mấylầnquânBắctriềutấncôngvàoThanhkhôngthắngđược.MạcKínhĐiểnlạirútquânraBắc.TrịnhCốicùngmẹvàvợconvớihơn1000quânchạytheoquânMạc.

QuânBắctriềurútrồi,nộibộNamtriềulạilụcđục:LêCậpDệmuốngiếtTrịnhTùngđểgiànhquyềnlạichohọLê.MấylầnbàymưumờiTrịnhTùngxuốngthuyềnuốngrượuvàngắmtrăng,nhưngTùngbiếtnênviệckhôngthành.LêCậpĐệbịTrịnhTùnggiết.VuaLêthấythếtronglòngkhôngyên,lạinghecácquangièmpharằng:

"Tảtướngbinhquyềntolắm,bệhạkhólòngcùngđứngđược".Vuađangđêmđem4hoàngtửchạyvàothànhNghệAn,đólànămNhâmThân(1572).

TrịnhTùngchođónhoàngtửthứ5củavuaLêlàDuyĐàm,lậplàmvua.VuaLêphongTùnglàmĐôtướngtiếtchếcácxứthuỷbộchủdinhkiêmquảnbìnhchươngquânquốctrọngsự.Tùngnắmtrọnquyềntrongtriều,ngoàitrấn,vuaLêchỉlàbùnhn.

TừkhiTùngnắmtrọnbinhquyền,lựclượngphíaNamtriềumạnhlênnhiều,quânTrịnhbắtđầulạimởcáccuộctấncôngraBắc.

Tháng9nămGiápThân(1584)TrịnhCốichếttrênđấtBắctriều,VuaMạcsaingườiđếnlàmlễviếng;lạisaiđưalinhcữutrảvềchohọTrịnh.TrịnhTùngcũngsaiquânrađóncữuvềquànởchânnúiQuânYểnhuyệnYênĐịnh,đặtlễcúng,dângbiểuxinvuaLêthatội,truytônCốiTháiphótrungquậncông,choconlàTrịnhXuânđểtangbác.

Sauhơn10nămliêntụcmởcáccuộctấncôngraBắc,cuốicùngTrịnhTùngđăđánhbạiđượcquânnhàMạc,khôiphụcđượckinhthànhThăngLong.TrongmộtcuộcvâyquétdưđảngcủanhàMạc,quânTrịnhTùngdồnquânMạclênvùngbiêngiớiphíaBắc.Từđó,mặcdùlựclượngcủaMạccònkháđôngnhưngkhôngtụlạiđượcmàchỉhoạtđộnglẻtẻởcáctỉnhmiềnnúivàtrungduphíaBắc.

NămẤtMùi(1595),TrịnhTùngvàoThăngLongbắtđầutổchứcbộmáycaitrịtheoquymôcủabậcđếvương.TùngchiđóngmộtcỗxerấtlộnglẫytheomẫuNguyễnHoàngthiếtkế:haibánhxetrangsứcbằngngọcngà,trênxelàmmuisơnthen,haibêncócáclancanbằngngà,bốnváchsơnsonthiếpvàng,cócácthangnhỏđểlênxuống,dùng4lựcsĩđẩyxe.TùngsaisứsangnhàMinhxinsắcphongvuaLêlàAnNamđôthốngsứ...CònTùngthìbuộcvuaLêphongchomìnhlàmĐônguyênsúytổngquanquốcchínhthượngphụ,tướcBìnhAnvương.TùngquyđịnhchovuaLêđượcthuthuế1000xă(gọilàlộcthươngtiến)và5000quânlínhtúcvệ,7convoivà20chiếcthuyềnrồng.

TrịnhTùngcholậpphủliêuriênggồmđủcảlụcphiêntươngđươngvớilụcbộcủatriềuvua.Phủchúatoànquyềnđặtquan,thuthuế,bắtlính.VuachỉcómặttrongnhữngdịplongtrọngđặcbiệtnhưtiếpsứTàumàthôi.Từđâybắtđầumộtthờikỳ"vuaLê-chúaTrịnh".ConchúaTrịnhcũngđượcquyềnthếtậpgọilàThếtử.

Trướcsựhốnghách,lộngquyềncủachúaTrịnh,vuaLêKínhTôngkhôngchịunổibèncùngvớiconTrịnhTùnglàTrịnhXuânmưugiếtTrịnhTùng.Côngviệcbạilộ,TrịnhTùngbứcvuathắtcổchếtgiữatuổi32.TùngchoHoàngTháitửLêDuyKỳlênthayngôivua,lấyhiệulàLêThầnTông.

BấygiờliêuthuộcrấtnhiềungườidângsớcanngănTrịnhTùngphảinghĩđếndânvìdânlàgốccủanước.TrongsốđócóNguyễnDuyThìlàmquanởNgựsửđàiđămấylầndângsớcanngănchúaTrịnh.Tụctruyềnrằng:Trongphủchúacómộtcáikiệu,kiểucáchvàsơnvẽrấtlộnglẫy.MộthômNguyễnDuyThìđứngbêncạnh,chợtgiảốmngăvậtvàotrongkiệu,cấmkhẩukhôngnóiđượccâugì.ChúaTrịnhsaingườiđưaquanNgựsửvềphủ.SánghômsauDuyThìvàokhairằng:

-Thầnhômquangộcảm,độiơnchúathượngbaodong.Cáikiệuấythầnđătrótốmnằmlênrồi,khônhtiệnlạitiếnphụngnữa.Xinsẽsắmcáiđẹpđẽkhácdângnộp.

ChúaTrịnhhiểuý,khôngtráchhỏinữa.

Mộtlầnkhác,NguyễnDuyThìxinphépchúavềnghỉởquêlàxăThanhLăng(PhúcYên).LúcđóchúaTrịnhđangyêumộtbàphingườilàngMôngPhụ,bàphiấyđượcyêuchiềunênuythếkhálớn.DuyThìvẫnthườngnóixađểkhuyênrănchúa.NaynhândịpquanNgựsửđivắng,chúangựthuyềnrồnglên"kinhlư"SơnTây,tiệnđườngrẽvàolàngnhàbàphi.ThuyềnchúaquahạtYênLăng,DuyThìngồichờrồiphụclạyởbếnsôngmàkhóc.Chúathấylạhỏithìôngnói:

-Bốnphươngkhôngcógiặcgiă,saolạivìmộtngườiđànbàmàlàmnhọcđến6quân,nhưvậyquốcthểcònragìnữa.

RồiquanNgựsửralệnhchoquânsĩkhôngđượcbơithuyềntiếnlên,hễaitráilệnhsẽlấyquânpháptrịtội.Chúavìthếphảihồiloan.

NămQuíHợi(1623),BìnhAnvươngTrịnhTùngbịcảm,saicácquanbànviệcchọnThếtử.TriềuthầnđềutâulấyThếtửTrịnhTránggiữbinhquyền,cònconthứlàTháiBảoquậncôngTrịnhXuângiữchứcphó.Biếttinnày,ngàyhômsauTrịnhXuânđemquânvàvoivàopháNộiphủcướplấyvoingựa,vàngbạcchâubáurồibắtTrịnhTùngphảidờirangoàithànhrồiphónglửađốtphủchúa,lửacháylankhắpkinhkỳ.TrịnhTrángcùngemlàTrịnhKhảiđemvuachạyrangoài.TrịnhTránghọpcácquanvănvõởchợNhânMụchuyệnThanhTrìbànviệcđốiphóvớiTrịnhXuân.LúcđóTrịnhTùngđăquáốmyếu,saiemruộtlàTrịnhĐỗdụTrịnhXuânđến(QuánBạc,xăHoàngMai,huyệnThanhTrì)đểtraochođạiquyền.Xuânđến,mồmngậmcỏ,phủphụcởsân.TrịnhTùngkểtôiXuânlàkẻloạnthầntặctử,truyềnlệnhchoBùiSĩLâmchặtchânXuânchochết.CònTrịnhĐỗemTrịnhTùng,saicontraimìnhlàTrịnhThạcđiđónThếtửTrịnhTrángđếngặpTrịnhTùng.ThếtửTrịnhTrángcùngvớiThạccưỡichungmộtconvoi.Thấyvậy,thuộctướngcủaTrángchobiếtlàchaconôngchú(TrịnhĐỗ)đangcóâmmưuhạiTrịnhTráng,TrángngheđượcmớibảoThạccứvềdinhtrướcrồitựmìnhđemquânchạyvềđóngởNinhGiang.

Ngày20tháng6nămQuíHợi(1623),TrịnhTùngmấttạiquánThanhXuân,huyệnThanhOai.TrịnhTrángchođónlinhcữuvềNinhGiangpháttangrồisai13chiếcthuyềnđưalinhcữutheođườngthuỷvềtángởThanhHoá.TrịnhTrángcũngrướcvuaLêvềThanhHoáđểloviệcdẹploạn.

Nhưvậylàtrong20nămnắmquyền,TrịnhTùngđăđánhbạiđượcnhàMạc,khôiphụclạicơđồnhàLê,nhưngcũngbắtđầutừđâymộtkiểucaitrịtồntạisongsongcảvualẫnchúa.

ChúaTrịnhTùngngựtrịởThăngLong33nămnữa,tổngcộngcảquăngđờichinhchiếnlẫnhoàbình,TrịnhTùngcầmquyền53năm,khimấtđă74tuổi.

VănTổNghịVươngTrịnhTráng(1623-1652)

DưđảngcủahọMạcdoKínhKhoanđangchiếmcứđấtCaoBằngnghetinTrịnhtùngchết,cácconđánhnhaugiànhngôichúa,liềntừCaoBằngkéoxuốngGiaLâm,ngườitheođôngđếnhàngvạn.TrịnhTrángphảirướcvuaLêchạyvàoThanhHoá.

Tháng8nămQuíHợi(1623)TrịnhTrángđemquânraphátanquâncủaKínhKhoanởGiaLâm.Kính

Khoanmộtmìnhchạythoátthân,trốnvàonúi.Kinhthànhlạiđượcyên.TránglạirướcvuaLêtrởlạikinhđô.Mùađôngnămđó(1623)vuaLêphongNguyênsúythốngquốcchínhThanhĐôvươngchoTrịnhTráng.

TrịnhTránglênnămquyềnởphủchúalàlúcquanhệgiữhọTrịnhvàhọNguyễntrởnêncăngthẳng.TạmyênmặtBắc,TrịnhTránglạiphảilođốiphómặtNam.LúcnàyởĐàngtrong,chúaNguyễnPhúcNguyễnđăramặtchốnglạichúaTrịnhởĐàngngoài.TrịnhTrángnhiềulầnlấydanhnghĩavuaLêđemquânđiđánhPhúcNguyễnnhưngquânNguyễnlợidụngđịathếhiểmtrở,đắpluỹđàichốngcựquyếtliệt,quânTrịnhkhônglàmgìđược,phảirútvề.KhilênnắmquyềnTrịnhTrángđăcaotuổi(47tuổi),từngtrảiviệcquânviệcđờinêntrongchínhsáchcaitrị,Trángkhéoléovàmưumôhơncácchúatrước.ĐểthắtchặtthêmquanhệgiữanhàchúavớivuaLê,TrịnhTrángđemcongáicủamình(trướcđălấychồngđượcbốnconvớingườichúhọcủavuaLê)gảchovuaLê,épvualậplàmHoànghậu.VuaLêđànhchịuchấpnhậnviệcđó.

NămẤtDậu(1645),TrịnhTrángtuổiđăgià,xinvuaLêphongchoconthứhailàTâyquậncôngTrịnhTạclàmKhâmsaitiếtchếcácxứthuỷbộchủdinhchươngquốcquyềnbinh,tảtướngtháiúyTâyQuốccông.TrịnhTạcđượcchọnthayquyềnchagiữngôichúa.Sauquyếtđịnhnàyvàihôm,TrịnhTrángbịcảmmạo,cácconlàTrịnhSâm,TrịnhLịchvìkhôngđượcchatruyềnngôibènnổiloạn.Saucảhaingườiconnàyđềubịbắtchém.Thờikỳcầmquyền,TrịnhTrángcóchútcônglaongoạigiaođángkểlàvuaMinhtừchỗchỉchựcphongtướcAnNamđôthốngsứchocácvuaLêTrungHưng,đếnđâyđăchịuphongchoLêThầnTông(đătruyềnngôichoconlênlàmTháiThượnghoàng)làmAnNamquốcvươngvàmùađôngnămTânMăo(1651)lạiphongTrịnhTránglàmphóvương.CósựkiệnnàylàbởinhàMinhđangbịMănThanhtấncôngxâmlấntừphươngBắcphảichạyxuốngphíaNam,cầucóđồngminhgiúpđỡ.

NămĐinhDậu(1657),TrịnhTrángmất,trảiqua30nămcầmquyềnphủchúa,đượcvuaLêphongđếnhếtmức:ThượngchúasưphụcôngcaothôngđoánnhânthánhThanhvương,chết81tuổi.

HoằngTổDươngVươngTrịnhTạc(1653-1682)

TrịnhTạclàconthứhaimàlạiđượcchachọnlàmNguyênsúychưởngquốcchínhTâyĐịnhvươngtừnămQuíTị(1653)khiTrịnhTrángđangcònsống.SựđảolộnthứtựgiữaTrịnhTạcvàTrịnhToànđătạonênmộtmâuthuẫnngấmngầmgiữaToànvàTạc.Lúcnày,cuộcchiếngiữaĐàngNgoàivàĐàngTrongđangngàycàngquyếtliệt.TrịnhToànđangnắmgiữbinhquyềnởNghệAn.NămBínhThân(1656)TrịnhTạcsaiCănlàcontraicảlàmThếtửlănhchứcTáquốcdinhphóđôtướngTháiBảoPhúQuậncôngđemquânvàoNghệAntăngviệnchoTrịnhToànvàcũngđểkiềmchếTrịnhToàn.Ngày16-4nămĐinhDậu(1657)trướckhiquađời,TrịnhTạcchongườitriệuToànvềkinhđômưusát.BộhạToànsợbịvạlâyđăchạysanghàngquânNguyễnởĐàngTrong,riêngToànkhôngbiếtlàmsao,đemtoànbộvoingựa,khígiớiđếncửaquâncủaTrịnhCănxincháuđoáithương.TrịnhCănkhôngdámquyếtđịnhnói:

-"Việcđănhưthế,nênphảivềkinhđợimệnh".Toànmiễncưỡngphảivềkinh.TrịnhTạcsaiđìnhthầntrahỏitốngngụcchođếnchết.QuyềnhànhquânsựtừtayTrịnhToànđượcchuyểnhếtvàotayTrịnhCăn.CănđóngquânởNghệAn.

TừchúaTrịnhTạctrởđi,vuaLêchophépcácchúaTrịnhvàochầukhôngphảilạy,từchươngtấukhôngphảiđểtên,đặtchỗngồiởbêntảnhàvuamỗikhithiếttriều.SauthănglợidẹpđượcMạcKínhVũởCaoBằngtháng9nămĐinhMùi(1667),TrịnhTạctựnhậncôngmaocủamìnhbaotrùmtấtcả,cànglấnlướtvuaLê,tựgiaphongĐạinguyênsoáithượngsưTháiphụTâyvương.

NămNhâmTí(1672),TrịnhTạcépvuaLêđemquânvàođánhquânNguyễnmộttrậnlớnởchâuBắcBốChính.QuânTrịnhchiếmđượcluỹTrấnNinh.TrịnhcónhiềutướnggiỏinhưTrịnhCăn,chỉhuyquânthủy,LêThờiHiếnchỉhuyquânbộ.Trịnhhuyđộngđến3vạnquânvượtsôngGianhđánhvàocửaNhậtLệ.QuânNguyễnrasứcchốngđỡnhờvàohệthốngthànhluỹkiêncố.Tháng12nămNhâm

Tí(1672),TrịnhTạcrútđạibinhvềchỉđểlạiLêThờiHiếntrấngiữNghệAn.TừđóhaiphíaĐàngNgoàivàĐàngTrongtạmdừngbinhđao,lấysôngGianhlàmgiớihạn.

Trởvềkinhđô,TrịnhTạcbắtđầuchúýđếnbộmáycaitrịtheolối"chínhquy":Vănthầnphảithayphiênnhauvàoứngtrựctạiphủchúađểlàmcôngviệc.Việcnàygọilà"nhậpcác".Dướisựthamgia,cốvấncủathamtụngPhạmCôngTrứ,mộtloạtchínhsáchmớivềthuếkhoá,ruộngđấtđượcbanhànhđểgiảiquyếthậuquảchiếntranh.

Nhưngcũngvàothờikỳnày,bắtđầuxuấthiệnnạnkiêubinh.LínhThanhNghệcậycócônglaotrongchiếntrậnsinhrakiêungạo,phóngtúng,nổiloạngiếtbồitụngNguyễnQuốcTrinh,cướpphánhàThamtụngPhạmCôngTrứ.Kinhthànhtrởnênnáoloạn.

Tháng7nămGiápDần(1674),TrịnhTạcxinvuaLêtiếnphongchoconlàTrịnhCănlàmNguyênsoái,tướcĐịnhNamvương,nắmtoànquyềnthaycha.TrịnhCăntựxưnglàPhóvương.

NămTânDậu(1682),TrịnhTạcmất,conlàTrịnhCănnốigiữngôichúa.TrịnhTạcnắmquyền25năm,trảiqua4đờivuaLê.ThầnTông,HuyềnTông,GiaTôngvàHyTông,thọ77tuổi.

ChiêuTổKhangVươngTrịnhCăn(1682-1709)

TrịnhCănlàcontrưởngcủaTrịnhTạc.Lúccònnhỏcótộiphảigiamvàongục.VềsaunhờkhéovậnđộngTrịnhCănđượctha.

DướithờiTrịnhCăn,vìchiếntranhgiữaĐàngTrongvàĐàngNgoàiđătạmdừng.VÌthế,chúaTrịnhcũngcóđiềukiệnđểcủngcốbộmáycaitrịởĐàngNgoài.GiúpchoviệccaitrịcủachúaTrịnhlúcđónhiềungườiđỗđạtcao,danhvọnglớnnhưNguyễnDanhNho,NguyễnQuíĐức,NguyễnTôngQuai,ĐặngĐìnhTường...ỞTrungQuốc,nhàThanhđălêncầmquyền,muốnmởrộngảnhhưởngbanđầuxuốngphíaNam.HọtỏracónhiềuthânthiệnvớitriềuđìnhLê-Trịnh:Tháng9nămMậuTí(1683)nhàThanhsaisứsangbanchovuaLêdòngđạitự"trunghiếuthủbang"(cólòngtrungthànhhiếukínhđểgiữnước).ĐâylàsựtriânnhàLêđătừchốikhôngcứuviệnchoNgôTamQuế,bầytôiphảnnghịchchốngnhàThanh.VuaThanhcònsaisứbanlễphẩmchoviệctếHuyềnTôngvàGiaTông.TrịnhCănđălàmđượcmộtsốviệcđángchúý:

NămGiápTý(1684)hạlệnhchoquanlạivihànhthịsátdântình.TronglệnhchỉchúaTrịnhviết:

"Thươngyêudânchúnglàviệcđầutiêntrongchínhsự.Dânchúngcóngườićquansởtạihàkhắc,bọnquyềnquíứchiếp,cóngườivìoanứcphảiphiêutánthahương,họcầnđượcvỗvềthươngyêumớiphải".

Bằngnhiềucốgắngngoạigiao,chúaTrịnhđăbuộcnhàThanhtrảlạimộtsốthônấpvùngbiêngiới.Mặcdùvậy,lợidụngchiếntranhTrịnh-Nguyễn,vùngbiêngiớinướctakhôngđượcchúýđến,quanlạitrấnthủvàthổtừbênkiabiêngiớixâmlấnkhánhiềuđấtđai.TrịnhCănđăbắtđầucóýthứcđilạiđất,nhưngchưađượcbaonhiêu.

NămQuíDậu(1693)chúaTrịnhcũngbắtđầuchỉnhđốnlạithểvănthiởcáckhoatrườngvàbắtđầuđặtchứcquanlănhcôngviệcởQuốcTửgiám,làmsổ"tutri"đểquảnlưmọimặtcácxăthôntrongnước.

TrịnhCăncũngrấtquantâmđếnviệcchuẩnbịchongườikếnghiệp,nhưngvềviệcnày,chúagặpnhiềulậnđận:NămGiápTí(1684),TrịnhCănphảiphongchoconthứlàBáchlàmtiếtchếthaychoconcảlàVĩnhđăchết,Báchđượcquyềnmởphủđệriêngvàchuẩnbịthaythếcha.Khôngmay,nămĐinhMăo(1687)TrịnhBáchlạichếtsớm.TrịnhCănlạiphongchoTrịnhBínhlàcháunộiđíchtôn(conTrịnhVĩnh).Sau6năm,nămQuíMùi(1703),TrịnhBínhcũngchết,TrịnhCănlạiphảiphongchochắtnội(concảcủaTrịnhBính)làTrịnhCươnglàmtiếtchếtAnQuốccông,lúcvừa18tuổi.

ViệctruyềnngôichodòngđíchnàyđượccácquanđạithầnnhưNguyễnQuíĐứcvàĐặngĐìnhTườngủnghộ.Songcũngvìthếmàphủchúalạimộtphenlụcđục.Tháng3nămGiápThân(1704),TrịnhLuânvàTrịnhPhấtlàmphảnmưugiếtTiếtchếTrịnhCươnglấylưrằngLuânvàPhấtlàconTrịnhBáchtiếtchếđăchết,cóquyềnnốingôi,huốngchiCươngchỉlàchắt.SaunhờsựmậttâukịpthờicủaNguyễnCôngCơnênquađược,LuânvàPhấtbịgiết.NguyễnCôngCơđượcthăngHữuthịlangbộCông.

NămKỷSửu(1709)TrịnhCănmất.ChắtlàTrịnhCươnglênnốingôi.TrịnhCăngiữphủchúa28năm.Nhiềusửgiađươngthờibìnhrằng:"Vềchínhtrị,thưởngphạtrõràng,mốirườngchỉnhđốn,sửasangnhiềuviệc".DướithờiTrịnhCăn,nhiềudanhsĩ,ngườitàiởBắcHàđượctrọngdụng.ĐờitưcủaTrịnhCăncũngkhôngcógìđángchê.Mấtlúc77tuổi,truytônlàKhangVương,hiệulàChiêutổ.

HyTổNhânVươngTrịnhCương(1709-1729)

TrịnhCươnglàcontrưởngcủaTấnQuanvươngTrịnhBính,làchắtcủaTrịnhCăn,đượcchọnđểnốinghiệpchúa.SựlựachọnnàyvừatheonguyêntắctrựchệvừadohaiđạithầncótiếngthờiLê-TrịnhlàNguyễnQuíĐứcvàĐặngĐìnhTườngtiếncử.NămKỷSửu(1709),TrịnhCănmất,TrịnhCươngnốingôigiaphonglàNguyễnsoáitổngquốcchínhAnĐôvương.

Tháng9nămGiápNgọ(1714)TrịnhCươnglạiđượctiếnphongĐạiNguyênsoáitổngquốcchínhThượngsưAnvương.Nhândịptiếnphong,TrịnhCươngvàobátyếtTháimiếuvàchầuvuaLêởđiệnVạnThọ.ĐâylàcửchỉtỏraTrịnhCươnglàngườibiếtgiữmốiquanhệvuaLêchúaTrịnh,khôngquámứclấnquyềnnhưcácchúatrước.Đáplại,LêDụTôngkínhtrọngCươngkhácthường,chotấusớkhôngphảiđềtên.

Thờikỳởchúa,TrịnhCươngrấtchămchỉlotoanviệctrịnước.ChúatrọngdụngbađạithầnrấttrẻvàcótàilàLêAnhTuấn,NguyễnCôngCơvàNguyễnCôngHăng.Cùngvớicácquannày,đặcbiệtlàvớiNguyễnCôngHăng,TrịnhCươngbànđịnhvàbanhànhhàngloạtcảicáchvềthuếkhoá:ápdụngphépthuếTôDungĐiệuhọccủaTrungQuốc,nhằmhạnchếbấtcôngtrongthuếmáđểlạitừtrước.Sửghirằngcólần,nửađêm,nghĩđếnviệccảicách,TrịnhCươngsaingườiđếnđánhthứchaiquantểtướnglàCôngHăngvàAnhTuấnmờivàophủbànviệc.Cươngngồiđợihaiquanvàobànviệc,cólúclàmviệckéodàiđếnquátrưa.

Cólầnbànvềnghithứctriềuphụcchocácquan,quầnthànkhuyênTrịnhCươngdùngáomàuvàngđểtiếpkiếnbầytôi,Cươngtừchôivìchorằngmàuvàngchỉdànhchovua,mìnhlàchúa,dùngmàutíađểphânbiệtvớitriềuquanlàđược.

GiathuộchọTrịnhđềucóquânriêng,TrịnhCươngralệnhgiảitán,chỉgiữlạimộtlựclượngthốngnhấtdophủchúacaiquảnnhằmđềpḥngcácthânthuộcđánhnhautranhgiànhquyềnlực.Sauđó,TrịnhCươngtổchứclạiquânngũcủaphủchúa,đặtsáuquândoanh,lựachọnđinhtrángtừbốntrấnvàbinhlínhThanhNghệ.Mỗidoanhbiênchế800người,bổdụng6tướngchianhauthốnglĩnh.Đầunăm,1724,TrịnhCươngđượcthaynhàvuatếđànNamGiaosongkhôngđứngvàochỗvuaLêlàmlễ.NgườiđươngthờirấttinphụcCương.

TrịnhCươngrấtchútrọngđếnviệcbổdụngvàlàmtrongsạchđộingũquanlại.NămGiápThìn(1724),theolờibàncủaNguyễnCôngHăng,chúachophépdânchúngđượcyếtbảnggópýkiếnquanlạiđạiphương.Bốcáogửicácđịaphươngcóghirõ:"Nhữngđiềuyếtlênbảngphảixuấtpháttừlẽcôngbằng,cảloạtđềucùngmộtgiọng.Ngườinàoyếtghéptheoýriêngmình,khenchêbậybạsẽbịtội".

Mộtviệchiếmxảyratrongchếđộphongkiếnlàtổchứcthilạiđểloạitrừkẻbấttàinhờchạychọtmàđỗđạt.NămBínhNgọ(1726),NguyễnCôngCơtâulênchúarằngchuyệnthicửcónhiềunhũnglạm,phầnlớnconemnhàquyềnthếđỗhươngcống,khôngcóthựctài,TrịnhCươnghạlệnhchothilại,đánhhỏng28người,trongsốđócóconthamtụngLêAnhTuấn,conHuânquậncôngĐặngĐình

Giám,connuôinộigiámĐỗBáPhẩm...Bọnnàyđượcgiaoxuốngchophápđìnhxéthỏivàtrịtộinặng.NguyễnCôngCơvìdámnóithẳng,đượcthăngchứcThiếubảo.

Tháng10nămĐinhMùi(1727)TrịnhCươngphongchoconlàTrịnhGianglàmtiếtchế,tướcUyquậncông,mởphủđệriênggọilàphủĐiệnQuốc.TrịnhCươngcòntựsoạnbàivăn"bảohuấn"đểbandạyTrịnhGiang.

Vềgià,TrịnhCươngthườngđituầnduvăncảnhcácnơi,chosửadựngnhiềuchùaởnúiĐộcTônvàTâyThiênđểtiếpdungoạn.CổBicốnlàđấtnổitiếngvùngKinhBắc,tiếpgiápxăNhưKinhlàquêmẹcủaTrịnhCươngnênchúavềthămluôn,Chúacònchoxâyphủđệmớitạiđó,lấytênlàphủKimThànhvàcóýđịnhđóngphủchúaởđấy.

NămKỷDậu(1729)TrịnhCươngđichơichùaPhậtTíchrồiNhưKinh,bịbệnh,chếtngaytạiđó,quanquânbímậtđưavềphủpháttang.Vịchúacónhiềutâmhuyếtvớicôngcuộccảicáchkinhtế,chínhtrịnàymấtởtuổi44,cầmquyền20năm.

Vềsau,concháutruytônchúalàNhânvương,hiệulàHitổ.

DụTổThuậnVươngTrịnhGiang(1729-1740)

TrịnhGianglàconcảTrịnhCương.KhiGiangcònlàmThếtử,bảophócủaGianglàNguyễnCôngHăngđădângmậtsớnhậnxétrằng:Gianglàngườiươnhèn,khôngthểgánhvácđượcngôichúa.TrịnhCươngkhiđóđăcóýthayngôiThếtử,chưadứtkhoátthìCươngđộtngộtmất,TrịnhgiangvớitưcáchThếtửlênnốingôichúa.

Tháng4nămCanhTuất(1730),GiangtựtiếnphongNguyênsoái,thốngquốcchínhUyNamvương.Saukhilênngôi,TrịnhGiangtônbànộilàtháiphiTrươngThị(vợTrịnhBính,ngườixăNhưKinh,huyệnGiaLâm,mẹTrịnhCương)làmTháitônTháiphi,mỗikhitruyềnđạtlờicủaTháitônTháiphithìgọitheohuýchỉ;tônmẹđẻlàmTháiphi(ngườixăMiThử;huyệnĐườngYên);truytônôngngoạilàTuấnquậncôngVũTấtTốlênTuấnTrạchcôngvàđíchmẫuTrịnhThị(vợcảcủaTrịnhCươngnhưngkhôngcócon,đămất)làmTháiphunhân,lậpđềnthờởkinhđô.

NămTânHợi(1731)vìcóđiềutaidị(Nhậtthực)chúahạlệnhchobầytôitrìnhbàyýkiếnvềchínhsự.BùiSĩTiêmđưara10điều,lờilẽrấtthốngthiết,tâmhuyết,chỉtríchnhữngmụcnáttrongbộmáycaitrịlúcbầygiờ.VÌthế,bọnquyềnthầnrấtghétTiêm.SớđếntayGiang,quyềnthầnlạinóigièmthêm,Gianggiậnlắm,tướcbỏhếtquantước,đuổiSĩTiêmvềquê.Saumộtthờigianngắn,Tiêmmất.

TrịnhGianglàngườithíchâmnhạcvàvănchương.NămNhâmTý(1732),Giangchochếlễnhạcdùngtrongphủđườngđể"làmtôđiểmchođờitháibình".Từđóngàychúaracoichầu,phườngnhạcsắphàngởphủđường.Khicảhaibêncửaphủvừamởthìnhạccũngđượccửlên.Cácquanvănvõlạyxongthìngừngtiếngnhạc.Khichúađituầnduhoặcxuấthànhviệcquânthìbắnbaphátsúng.Chúađirangoàithìcócờlệnh,phườngnhạcchianhauđitrướcdẫnđường.

TrịnhGiangcũngthíchvănnghệ,nhữngbuổikhôngcótriềuhội,thườngmờicácquanvănvàothitụngănyếntronglầugáccủachúa:lúcthìvuithơởnhàDưỡngChính,khithìbìnhvănởđìnhBátGiác,TâyTụng,PhượngCác.Vàodịpđó,TrịnhGiangthườngchobầytôixemcácvănbảnxưa,nhữngbàithơdoGiangtựlàm,bànbạcnghĩasách,bìnhluậnnghĩavăn.Cókhicònbàncảvềcáchviếtlốichânlốithảohoặctriện.Khicóhứng,chúaxướngvầnrồibảocácquanlàmthơ,hoặctìmcácbứcthư,cácbàiký,tụng,minh,châu,chiếu,chếrồiđềvịnhcảnhvật.Aitrúngthìkhenthưởngngaytrướcmặtchúavàcácquan.Chúacònsaisưutầmthơvăn,chiaramụcloại,rõcảhọtêntácgiảđểdễtracứu.CaoHuyTrạc,NguyễnCôngThái,NguyễnTrácLuân,DươngMại,NguyễnĐứcHuy,NguyễnKiềuvìvănthơhay,đượcchúarấtyêuquí!VÌthế,nhiềunhothầnđượcchúakhíchlệ.

Sau6nămgiữquyềnbính,nămBínhThìn(1736)TrịnhGiangphongchoemlàDoanh17tuổilàm

Tiếtchếthuỷbộchủquân,chứcTháiúy,tứcÂnQuốccông,chomởphủLượngQuốc.Mỗithángbalần,DoanhthayGiangtriềukiếntrămquanởTrachCácđểnghetâutrìnhcôngviệc.Giangrảnhtaylaovàoănnhậu,chơibời.Giangchoxâydựngrấtnhiềucungquán,chùachiềnrấtnguyngavàtốnkém:ChùaHồThiên,hànhcungQuếTrạo,TừDương,phủđệởcáclànghọngoạinhưlàngTửDương,làngMiThử.Nhânviệcxâycấtnày,bộhạcủachúatoảđibốnphươngbắtcốngnộp,vìthếngườilàmruộng,ngườiđibuônmấthếtcơnghiệp.

Xâycấtxongcungquánchùachiền,TrịnhGiangcàngthíchdungoạnphongcảnh.Ngườibấygiờbảo:cácchùacổ,danhsơnchỗnàocũngcóvếtxe,dấungựanhàchúa.Từkhigiaobinhquyềnchoem,Giangcàngtrễnảicôngviệctriềuđình.ChúathườngđónghànhtạiởhànhcungQuếTrạo(huyệnQuếDương,HàBắc)quêhươngcủanộigiámHoàngCôngPhụ,thỉnhthoảngmớivềkinhrồilạituầnduphươngBắc.HoàngCôngPhụlàhoạnquanđượcGiangtinyêunêncànglộngquyền.VÌnghingờlínhThanhNghệ,khôngmuốndùnglàmthịvệhầuxechúa,CôngPhụtuyểnchọnlínhtrángtoànlàngườilàngđễdễbềkiểmsoátvàsaikhiến.Thếlàcácquankhôngaibiếtchúaởđâumàtìm.GặpviệcquânviệcchínhsựkhẩncấpkhôngbiếtkêuaivìTrịnhDoanhchỉtạmnhiếpchínhkhôngdámquyết.Việctriềuchínhvìthếrốitung.

TrịnhGianglaovàoănchơidâmloạnnênsứckhoẻngàycàngkémsút.GiangcònmắctộiloạndâmvớicungnữcủachalàKỳviênhọĐặng,sauVũtháiphibiếtchuyện,bắtéoĐặngthịphảitựtử.Mộthôm,bấtngờTrịnhGiangbịsétđánhgầnchết.Từđómắcbệnh"Kinhquí"(chứngtâmthầnbấtđịnh,hoảnghốtvàhaysợhăi).BọnhoạnquanHoàngCôngPhụnóidốirằng:đấylàvìdâmdụcmàbịácbáo.Muốnkhôngbịhạichỉcócáchlàtrốnxuốngđất.Nhânđóbọnchúngđàođất,làmnhàhầmchochúa,gọilàcungThưởngTrì.TừđóTrịnhgiangởhẳndướihầm,khônghềrangoài.ThếlàHoàngCôngPhụcàngcóđiềukiệnđểlộngquyền.Quanquânmuốntrửkhửlũhoạnquannày,nênkhắpcácvùngdânchúngđănổilên:HảiDươngcóNguyễnTuyển,NguyễnCừ;SơnNamcóHoàngCôngChất...dânquêđeobừa,váccuốcđitheorấtđông,cónơiđếnhàngvạnngười,triềuđìnhbấtlực,khôngtrịnổi.

Trướctìnhhìnhnguyngậpấy,tháiphiVũthịđăcùngtriềuthầnbàncáchlậpTrịnhDoanhlênthayTrịnhGiangđểtrấnanlòngngười.NămCanhThân(1740)TrịnhDoanhthayquyềnngôichúa,lấyhiệulàMinhĐôvương,tiếntônTrịnhGianglàmTháithượngvương.NhưvậyTrịnhGiangcầmquyềnđược10năm(1730-1740)sauđólánhởcungThưởngTrìthêm20nămnữamớimất,thọ51tuổi,truytônlàThuậnvương,hiệulàDụTổ.

NghịTổÂnVươngTrịnhDoanh(1740-1767)

TrịnhDoanhlàconthứ3củaTrịnhCương.Gianglêncầmquyềnởphủchúađălâumàchưacócon,thấyemlàDoanhcóvăntàivõlượcmớiphonglàmKhâmsaitiếtchếcácxứthủybộchủquân,tháiúyAnQuốccông,chomởphủđệriêngđểpḥngcóngườinốingôi.VÌkhôngthiếtgìđếnchínhsựtừnămBínhThìn(1736)GiangđătraoquyềnnhiếpchínhchoDoanh.QuanhệanhemGiangvàDoanhđềutốtđẹp,khôngcógìđángphànnàn.CóđiềulàhoạnquanHoàngCôngPhụlạiganhghétDoanhvìDoanhsángsuốt,quảquyết,cótàivănvõvàcònrấttrẻmàđăđượcgiaoquyềnnhiếpchính,đượclòngcácquantrongngoài.CôngPhụđătìmcáchhạnchếquyềnlựccủaDoanh.PhụhạlệnhchotriềuquanmuốntâubàyviệcgìvớiDoanh,khôngđượcdùngchữ"bẩm"màphảidùngchữ"thân"(trình).PhụchỉchoDoanhdùngmộtcănnhànhỏởphíaNamphủchúagọilànhà"để".

BiếtCôngPhụmuốnhạimình,Doanhkhônkhéogiữkínđáovànínnhịn.TrịnhTháiphihọVũchotriệucáctriềuthầnNguyễnQuíCảnh,NguyễnCôngThái,TrịnhĐạc,VũTấtThận,NguyễnĐìnhHoànhọpbàntrừkhửbèđảngHoàngCôngPhụ,vàđưaTrịnhDoanhlênngôichúa.

LợidụnglúcHoàngCôngPhụđemtoànquânbảnbộradẹpcuộckhởinghĩacủaNguyễnTuyểnởngoài,NguyễnQuíCảnhđemhươngbinhvàokinhbảovệphủchúavàvàochầuvuaLê,xinrachỉđưaTrịnhDoanhlênngôichúa.Sauđó,hươngbinhcủaQuíCảnhgiếthếtbèđảngcủaHoàngCôngPhụ.Trậttựtrởlạitrongphủchúa.TrịnhDoanhkhiđăcócthựcquyềntrongtayliềnbanhànhnhiều

quyếtđịnh,hợpvớilòngngười,đượcquầnthầnvàdânchúngủnghộ.ChínhsáchcaitrịdướithờiTrịnhDoanhkháchắcchắnvàhoànchỉnh.NhiềusắcchỉquyđịnhđượcbanhànhdướithờiTrịnhCương(đăbịGiangbỏ)nayđượcdùnglại.Doanhcũnglàmộtviêntướngcótàicầmquân.Trongvòng10nămcầmquyền,TrịnhDoanhlầnlượtđăđánhtanvàdẹpyêncáccuộckhỏinghĩakhắpnơi.Đấtnướctạmlắngnạnhỗnloạnởbênngoài.Songvìphảităngcườngquânngũđễdẹploạn,đặcbiệtlàquânThanhNghệmàsaunàyhậuquảtaihạinảysinhlànạnkiêubinh.ChúasauTrịnhDoanhđăphảihứngchịuhậuquảấy.Hơnnữa,dodẹploạnbằngmọigiá,TrịnhDoanhmắcvàomộtsailầmkhôngthểthathứlàđốthếtsổsáchthưtừ,thunhặthếtchuôngkhánhcácchùachiềnđểđúcbinhkhí.

TrịnhDoanhcũngchămchỉloviệcchínhsự:chođặtốngđồngởcửaphủđểnhậnthưtừdânchúngtốcáoviệclàmsaitráicủaquanlại;địnhlệcácquantừtamphẩmđếnnhấtphẩm,mỗingàylầnlượtthứtựhaingườivàophủchúađểhỏivềchínhsựvàmưusáchviệcquânviệcnước.

NămẤtHợi(1755),vuaLêgiaphongchoTrịnhDoanhlàThượngsưThượngphụanhđoánvăntrịvõcôngMinhvương.Tháng12nămẤtHợi(1755),TrịnhDoanhmuốnthiênđôsangGiaLâm,bènhạlệnhsửasangxâydựngcungmiếuởCổBi.TuyvậyvẫnchưadọnsangvìDoanhvốnsaymêvớichínhsự.

Mộtđiềuđángchúýlàmỗikhituyểnchọnvàcấtnhắcquanlại,TrịnhDoanhrấtcoitrọngthựctài.Chúalàngườiđầutiênquyđịnh:bấtcứai,trướckhibộLạibổdụngcấtnhắc,phảidẫnvàophủđườngyếtkiếnđểchúatrựctiếphỏivềviệclàm,aicókhảnăngmớitraochochứcquyền.Chúathưởngphạtrấtcôngminh.Nhiềudanhsĩxuấtthânkhoabảngđượctrọngdụng,tiêubiểulàLêQuíĐôn,NgôThìSĩ...

LịchsửghinhậnnhữngnămTrịnhDoanhcầmquyềnởBắcHàlànhữngnămđấtnướcổnđịnhvàthịnhđạt.

ThánggiêngnămĐinhHợi(1767),TrịnhDoanhmất,conlàTrịnhSâmnốingôi.HaimươituổiTrịnhDoanhlênnắmquyền,mấtlúc48tuổi,ởphủchúa28năm.

ThánhTổThịnhVươngTrịnhSâm(1767-1782)

TrịnhSâmlàcontrưởngcủaTrịnhDoanh.NămẤtSửu(1745)SâmđượclậplàmThếtử.

TrịnhDoanhtỏracẩntrọngviệcnuôidạycon,bổdụnghaitiếnsĩdanhtiếnglàDươngCôngChúvàNguyễnHoànlàmtưgiảngchoTrịnhSâm.Tháng10nămMậuDần(1758)TrịnhDoanhphongchoconlàSâmlàmtiếtchếthuỷbộchủquân,Tháiúy,TĩnhQuốccông,mởphủLượngQuốcvàhếtthảycôngviệctriềuchínhđượcgiaohẳnchoSâm.

MùaxuânnămĐinhHợi(1767),TrịnhDoanhmất,TrịnhSâmnốingôi,tiếnphonglàNguyênsoáiTổngquốcchính,Tĩnhđôvương.

TrịnhSâmlàngườicứngrắn,thôngminh,quyếtđoán.Từnhỏ,Sâmđăđượchọcđếnnơiđếnchốn:cóđủtàivănvõ,đăxemkhắpkinhsửvàbiếtlàmthơ.Lênngôichúa,từkỷcươngtriềunộiđếnchínhsựcảnước,TrịnhSâmchosửađổilạivìchorằngphéptắccáctriềutrướclànhỏhẹp,naySâmmuốnlàmtorộnghơn,nênphầnnhiềutựquyếtđoán,khôngnệthepphépcũ.

Tạitriều,ngaynămđầuSâmlênngôi,emlàTrịnhLệmưugiếtđểthoánđoạt.Lệcũnglàngườisángsuốt,cócơmưuvàtrídũng.Gặplúcchachết,LệmậthẹnvớiDươngTrọngKhiêmvàNguyễnHuyBálàmgiakháchđịnhngàygiếtSâm.Việcbịlộ,PhạmHuyCơvàđồđảngbịgiết,TrịnhLêbịtốnggiam.

Ngaysaukhilênngôichúa,TrịnhSâmđătìmcớsáthạitháitửDuyVĩ.NămKỷSửu(1769),sauhainămlênngôivìghenghéttàinăng,đứcđộvàđịavịcủaTháitửDuyVĩ.SâmđăvutộichoTháitử,

saingườibắtgiữ,truấtngôivàtốnggiam,chếttrongngục.

NămCanhMăo(1770),saukhiđánhtanLêDuyMật,buộcDuyMậttựtử,TrịnhSâmkiêumăn,chomìnhcócônglớn,bốncơiyênổnhơnhẳnmọiđờichúatrước,nêntựtiếnphonglàĐạinguyênsoáitổngquốcchính,thượngsưThượngphụ,DuệđoánvăncôngvõđứcTínhvương.

NămGiápNgọ(1774),đểkhuếchtrươngthêmthanhthế,SâmsaiHoàngNgũPhúclàmthốngtướngđemquânvàoNamđánhchúaNguyễn.ĐểtăngthêmthanhthếchobinhsĩNamchinh,tháng10nămđó,SâmthâncầmquânkéovàoThuậnHoá.QuânTrịnhchiếmđượcThuậnHoávàđặtquancaitrịđấtThuậnQuảng.TrongđócóLêQuíĐôn,tácgiảsách"Phủbiêntạplục".

Tháng9nămNhâmDần(1782),TrịnhSâmmất,thọ44tuổi,16nămởngôichúa.

TuyênPhiĐặngThịHuệVàĐiệnĐôVươngTrịnhCán

ĐặngThịHuệquêởlàngPhùĐổng,huyệnĐôngAnh,BắcNinh(naylàHàNội)làmộtnữtỳphụcvụtrongphủchúa.TrịnhSâmsaukhiđãdẹpyêncáccuộckhởinghĩalớn,bốnphươngyênổn,khođụnđầyđủ,dầndầnsinhbụngkiêucăng,xaxỉ,phithầnthịnữkénvàorấtnhiều,mặcývuichơithoảthích.

Mộthôm,tiệpdưTrầnThịVinhsainữtỳĐặngThịHuệbưngmộtkhayhoađếntrướcmặtchúa.ThịHuệ,mắtphượngmàyngài,vẻngườirấtxinhđẹpvàhấpdẫn.ChúaTrịnhtrôngthấyđemlòngyêumếnđặcbiệt.ThịHuệngàycàngđượcyêu:ẢnóigìchúacũngnghevàcóviệcgìchúacũngnóivớiThịHuệ.TừđóThịHuệđượcsốngxùngmộtnơivớichúa,ynhưvợchồngnhàthườngdân.XekiệuquầnáocủaThịHuệđềuđượcsắmsửanhưđồdùngcủachúa.

ThịHuệngàycànglộnghành.Hễcóchuyệnkhôngvừaýxâyxẩmmặtmày,kêukhócthảmthiếtkhiếnchúarốilòng.TrịnhSâmcóngọcdạquang,chiếnlợnphẩmcủamộttrậnđánhphươngNam,vẫntreoởđầukhănlàmđồtrangsức.MộthômThịHuệlấytaymânmêviênngọc.Chúanói:

-Nhènhẹtaykẻosâysát!

ThịHuệliềnnémviênngọcxuốngđất,trutréokhócla:

-Ngọcnàychảlàcáigìsất!ChẳngquavàoQuảngNamkiếmtrảchúahạtkháclàcùng.Saochúanỡtrọngcủakhinhngườilàmvậy?

ĐoạnThịHuệbỏraởcungkhác,từchốikhônggặpnữa,TrịnhSâmphảidỗdànhmãi,Huệmớichịulàmlànhvớichúa.

Đểchiềulòngngườiđẹp,mỗinămcứđếntếttrungthu,từtrướcmấytháng,chúacholấygấmtrongcungphátra,làmhàngtrămhàngnghĩnđènlồng,cáinàocũngtinhxảotuyệtvời,mỗicáigiáđếnmấychụclạngvàng.BắccungcóhồLongTrì,rộngnửadặm,ngáthươngsúng.Venbờhồsansáthàngmấytrămcâyphùdungđểtreođèn.Sóng,trăngdậpdờn,trôngxatựanhưhàngvạnngôisaosáng.

Nộithịtừtamphẩmtrởlên,chítkhănmặcáođànbà,bàyhàngởmépđườngbántạphoácùnghoaquả,chả,nem,rượuchẳngthiếuthứcgì,chồngchấtnhưnúi.Cungnhânqualạimuabán,vừamuavừacướp,nàocầnhỏigiá,đuanhauhátghẹo,tiếngcườivangdậytrongngoài.

Nửađêm,chúangựkiệuđếnhồ,xuốngthuyền.Quanhầuvàcácphitầngõvánhòreo,đilạirộnrịpvàlênhđênhtrênsóngnước.Lúcđànmkhisáo,cahátrộnràngkhiếnngườitatưởngnhưchơiởcungtrăngnghenhạcthiênđình.Chúahảhê,mãigàgáymớivề.

KhiHuệcóthai,chúasaingườilễbáikhắpcácchùa,mongsinhconthánh.NămĐinhDậu(1777)Huệsinhcontrai,chúayêudấukhácthườnglấytêncủachúathuởnhỏđặtchoconlàCán,tỏranó

giốngmình.Cánđượcmộttuổiđãcótướngmạorấtkhôingôđốiđápgãygọn.BiếtchúacưngchiềuCán,thịHuệâmmưucướpngôiThếtửchoCán.

Nguyêntrướcđó,mộtquýphitênlàNgọcHoanđãsinhcontraiđặttênlàTông.SâmkhôngyêuNgọcHoannênkhôngmuốnlậplàmThếtử,mặcdùTrịnhTôngđã15tuổi.Tôngrấtkhôingônhưngchúachẳngchúýchămlodạybảo.ViệchọctậpcủaTôngđềugiaophóchocácquan.Đếntuổi,Tôngđượcraởriêng,chúacũnglờluôn.NgôiThếtửchưađịnhnênlòngngườilytán,chiahaiphe:pheTrịnhTông,pheTrịnhCán.ĐặngThịHuệtìmđượcngườicóthếlựctrongphủchúalàHuyquậncôngHoàngĐìnhBảo.HaingườinàycâukếtvớinhauđểmưulậpTrịnhCánlênngôichúa.

ThếtửTôngthấyChúalạnhnhạtvớimìnhnhưvậy,lạibiếtđượcâmmưucủaĐặngThịHuệvàQuậnHuy,bắtgiamhaimẹconThịHuệđểgiànhngôichúavềmình.KhôngngờTrịnhSâmlạikhỏibệnh,việcbịlộ.ThếtửTôngchịutộigiambiếmtruấtlàmconthứ.TừđóphecánhcủaThịHuệngàycàngmạnh.TriềuquanphầnlớnhùatheoĐặngThịHuệ.

HuệcóemtrailàĐặngMậuLân.Lânnhờthếchịmàđượctướclộc,ỷthếchị,làmcàn.Quầnáo,xekiệucủaLânđềurậptheovuachúa.HàngngàyLânthườngđemvàichụctaychâncầmgươmvácgiáonghênhngangkhắpkinhấpcướpbóc,cưỡnghiếpphụnữgiữaphốphường.Chúabiếtmàlàmngơ.ThịHuệcònhỏicongáiyêucủachúachoemtraimình.Chúakhôngbằnglòng,nhưngvìnểThịHuệmàphảinghetheo.Thếrồi,cuộchônnhânđãđượctiếnhànhnhưngĐặngMậuLânkhôngđượcphépsốngchungvớicôngchúa.Đểchiếmđoạtcôngchúa.ThếmànhờHuệcanthiệp,Lânkhôngbịgiết,chỉphảiđàyđixa.

ThịHuệhốithúcTrịnhSâmlậpCánlênngôiThếtử.BềtôiTrịnhSâmcũngaduahùnvào.SâmđãđịnhlậpCán,nhưngmẹSâmlàTrịnhtháiphiNguyễnThịcanngănnênSâmchưaquyết.Sâmnói:

-ThàlậpCánhoặctraongôichúachoTrịnhBồng(conTrịnhGiang-conôngbác)cònhơnlậpTrịnhTông"đứaconbấthiếu".

Sauđó,dothúcgiụccủaHuệ,TrịnhSâmlậpCánlàmThếtử,dùCánmớilênnăm.SâmdùngQuậnHuylàmthầydạyCán.

Sâmbịbệnhtrĩ,luônởtrongcungkhôngbaogiờđirangoài.ĐặngThịđịnhýxếpđặtcôngviệc,gàitaychângiữnhữngcươngvịthenchốttrongphủchúa.CánlàThếtửcònnhỏ,bọnhọcànglộngquyền.

Trongdânchúnglantruyền:

Trămquancómắtnhưmờ

ĐểchoHuyquậnvàosờchínhcung.

NămTânSửu(1781),bệnhtìnhcủaSâmnặngthêmvàquađời.ThịHuệthôngđồngvớiQuậnHuylậpCánlênngôichúa.TuyênphiĐặngThịHuệthôngđồngvớiQuậnHuylậpCánlênngôichúa.TuyênphiĐặngThịHuệnghiễmnhiêntrởthànhngườiđiềukhiểntriềuchínhgiúpcon.Lòngngườilosợ,từphủchúarakinhthành,thôndã,aicũngbiếtchắchoạloạnsẽxảyra.

Tháng10nămTânSửu(1781),binhlínhTamphủnổiloạn,truấtngôiCán,giángxuốngCungquốccông,đậpphánhàcửa,giếtĐìnhBảocùngthânthuộcphecánh.HọđónTrịnhTônglênngôivương,phonglàNguyênsoáiĐoanNamvương.Từđó,kiêubinhngàycàngcànrỡ,khôngaitrịnổi.PhecánhĐặngThịHuệbịtruylùngvàtrảthù.Huệbịtruấtxuốngthứnhân,sauuốngthuốcđộcchết.TrịnhCánbịgiáng,raởphủLượngQuốc,ốmbệnhchết,ởngôiđượcmộttháng.

ĐoanNamVươngTrịnhTông(1782-1786)

TrịnhTôngcòncótênnữalàTrịnhKhải,làcontraiđầucuảTrịnhSâmvàcungtầnDươngThịNgọcHoan,ngườilàngLongPhúc,huyệnThạchHà.ChịcủaNgọcHoanvốnlàcungtầncủaTrịnhDoanh,đượcTrịnhDoanhrấtyêuquí.NhờchịmàNgọcHoanđượckénvàolàmcungtầncủaTrịnhSâm(contraiDoanh).Từngàyvàocung,nàngvẫnngàyđêmsốngcôquạnh,khôngđượcchúađoáithươngnhưcáccungtầnkhác.Bỗngmộtđêm,nàngnắmứngmộngthấtcóthầnchotấmđoạncóvẽđầurồng.NàngđemchuyệnkểlạivớiquanhầuKhêTrungHầu.Viênhoạnquanbànvớinàngđólàđiềmsinhconthánh!ThếrồihoạnquanbốtríđánhtráonàngNgọcKhoanyêuquícủachúathànhnàngNgọcHoan,đểthựchiệngiấcmơsinhconthánh.Chúabiếtnhưngkhôngnỡđuổinàngra.TrậnmưamóccủachúađăđểlạichonàngNgọcHoanniềmhạnhphúcvôbờ:mộtcậucontraikhôingôtuấntúrađời.VÌcóconđầuvớichúanêntừcungtầnnàngđượcphongQuíphi.SongTrịnhSâmkhôngyêuNgọcHoannêncũnglạnhnhạtvớiTrịnhTông.Chúachorằnggiấcmơrồnglàđiềmlàmvualàrồngvẽkhôngphảirồngthật,rồngvẽchỉcóđầukhôngđuôi,nghiệpđếsẽkhôngbền.Hơnnữa,TrịnhSâmvốnáccảmvớingườilàngLongPhúcthườnggâyloạnnhưTrịnhCối,TrịnhLệđăthànhtiềnlệ...

Sâmmất,HuệvàQuậnHuylậpCánlênngôichúathìmộtbềtôicủaTrịnhTônglàDựVũdựavàokiêubinhnổidậylậpTônglênngôichúa.Nạnkiêubinhhoànhhànhkhắpkinhkỳ,dânchúngngàyđêmnơmnớplosợ.

Tháng6nămBínhNgọ(1786),đanglúcphủchúarốirenlàthếthìnghĩaquânTâySơncủaNguyễnHuệvớidanhnghĩa"diệtTrịnhphòLê"kéoraBắcHà.

Chốngcựlạirấtyếuớt,quânTrịnhtanră,bỏchạy.TướngHoàngPhùngCơ,NguyễnLệrútchạylênphíBắc.TrịnhTôngmặcnhungphục,ngồivoi,cầmcờlệnhchỉhuy,quânsĩnhnnhaukhôngainghetheo.ChúaTrịnhphảimộtmìnhbỏchạylênTâySơn.ChúagắpđượcLưTrầnQuánởxăHạLôi,nhờQuángiúpđỡ.TrầnQuánnhờngườihọctròlàNguyễnTrangnóidốilàgiúpthamtụngBùiHuyBíchlánhnạn".NguyễnTrangbiếtđíchlàchúaTrịnhmàTâySơnđangtruylùng,liềncùngtaychânbắtTrịnhTôngnộpngaychoquânTâySơn.TrầnQuánbiếttinchạyđếntráchmắnghọctrò.Trangthảnnhiênnói:

-"Sợthầykhôngbằngsợgiặc,quíchúakhôngbằngquíthânmình",xonggiảiTôngđi.

TrênđườnggiảiđếnquânTâySơn,TrịnhTôngdùngdaotựtử.TrangđemxácTôngnộpchoTâySơn.NguyễnHuệsaingườikhâmliệmtốngtángTrịnhTôngchuđáorồibổdụngNguyễnTranglàmtrấnthủSơnTây,tướcTrángliệthầu.TrầnQuánluivềnhàtrọ,bảohọctrò:"Talàbầytôimàlàmlầmlỡchúa,tộichỉcóchếtmớigiảitỏđượcvớichúa".

Xong,saingườiđàohuyệt,mặcđủmũáo,tựnằmvàoquantài,nhờngườichôncất.TrịnhTônglàmchúachưađược4nămthìbịchết,thọ24tuổi.

ÁnĐôVươngTrịnhBồng(9/1786-9/1787)

TrịnhBồnglàconTrịnhGiang,báchọcủaTrịnhTông.LúcđầuBồngđượcphonglàmCônluậncông.TrịnhTôngthua,TrịnhBồnglánhnạnởhuyệnVănGiang(HảiHưng)chiêutậpbinhmăđợithờicơ.KhiNguyễnHuệcùnganhlàTháiĐứcNguyễnNhạcrútvềNam,TrịnhLệliềnđemquânquađ ThanhTrìkéovềchiếmlạiphủchúa.Đangđem,TrịnhLệchonổitrốngtriệutậptriềuquanđếnbànviệclậpLệlênngôichúa.Việchấptấp,vộivàngđẫkhôngthành.VuaLê,saukhigắnbóvớiTâySơnkhôngmuốnchiaquyềnchohọTrịnhnhưtrướcnữa.QuanhệgiữavuaLêvàTrịnhLệrấtcăngthẳng,TrịnhLệđịnhmưuthoánnghịch.

Giữalúcấy,mộtsốngườithâncậnxuiTrịnhBồngviếtbiểuxinvềchầuvua.TrịnhBồngbấygiỡđă40tuổi,tínhnếthiềntừ,khoanhậu,đượcnhiềungườimếnmộ.CuốiđờiTrịnhSâm,vìviệccontrưởngconthứkhóquyết,cólúcSâmđịnhlậpTrịnhBồngđểtrảlạingôichúachoanhconnhàbác.VÌthếSâmchoThịHuệnuôiTrịnhBồngđểpḥngthayCánnếuCánmệnhmệt.TrịnhTônglênngôi,kiêubinhmấylầnmuốnphòCônquậncôngTrịnhBồng,đăvàotậnnhàđểthúcépvàđónrước,Bồng

đămộtmựctừchối.LúcquânTâySơnkéora,Bồngchỉđemtheomộtđứaở,mộttênlính,lánhvàohuyệnChươngĐức,cóđịnhchuyệnđitu.BiếtTrịnhLệlàmnhiềuđiềungangngược,tráiphép,mộtsốquantìmgặp,khuyênTrịnhBồngvềtriềugiúpvua.ThấyTrịnhBồngvàotriều,triềuthầnthepgiúp,thanhthếTrịnhBồngngàycànglớn.BồngchưacóýlấnquyềnvuaLê,nhưngdobộhạthúcgiụcnênđănghetheo.Bồngđếnchầu,vuamuốnđểBồngtrởvềnhàcũ,phonglàmTiếtchếthuỷbộchủquân,Bìnhchươngquânquốctrọngsự,Tháiúycônquậncông,cấp3000tênlính,5000mẫuruộngvà2000xădânlộcđểphụngthờhọTrịnh.BọnĐinhTíchNhưỡnglạimuốnTrịnhBồnglàmvươngtạiphủchúađờichúatrướckianênđănhiềulầnganĺsangxinvuaphongvươngchoTrịnhBồng.NgượclạivuaLêkiênquyếttừchối.CuốicùngdosứcépcủaĐinhTíchNhưỡng-kẻnắmbinhquyền,bấtđắcdĩ,vuaphảiytheo,phongBồnglàmNguyênsoái,tổngquốcchính,YếnĐôvương.

TrịnhBồngnhunhược,lườibiếng,khôngđiềukhiểnđượccôngviệc,dođóchínhsựlọtvàotayĐinhTíchNhưỡng.ChúngkhuyênBồnglậplạiđủlệbộởphủchúanhưxưa,phủchúathànhmộttriềuđìnhriêng.Từđó,vuavàchúalạicàngmâuthuẫn.VuaLêđịnhcầuviệnquânngoàitrấnvàokinhdẹpTrịnh,TrịnhBồngbiết,doạgiết,lậpvuakhác.Tìnhthếhếtsứcnguykhốn.VuaLêbuộcphảichovờiNguyễnHữuChỉnhtừNghệAnđemquânvềgiúp.QuânChỉnhvềThăngLongmộtcáchdễdàng.TướnglĩnhTrịnhbỏchạy,TrịnhBồngtrốnchạyvềxăDươngXárồiQuếVơởHàBắc.RồitừBắcNinh,TrịnhBồngchạyvềHảiDương,QuảngYên,TháiBình,nhờthổhàođịaphươnggiúpđỡquânlươngmưuđánhlạiNguyễnHữuChỉnh,nhưngmấylầngiaochiếnđềuthấtbại.

Vềsau,BồngchạyvềviếtbiểugửivuaLê:"Kiếpnàysinhralỗithời,gặplúcnướcnhàlắmnạn,lạmdựvàodòngđíchnhàchúa,rấtlochoviệctônmiếuxătắc.Dângbiểutrầntình,mongđượcHoàngthượngchovềtriềukiến...

NhậnđượcbiểuTrịnhBồng,vuaLêngậmngùi:

-TấmlòngthậtthàcủaBồng,trẫmđălườngbiết,chỉvìkhôngkhéoxửsựtronglúcgặpbiếncốnênmớiđếnnỗinhưthế.Nếuđănghĩlạivàbiếthốilỗitrẫmsẽcócáchđốiđăi,chẳngnhữnggiữđượcdòngdõimàcũngkhôngmấtđịavịgiàusang.VuaLênóirồisaingườiđiđónTrịnhBồngthìquânHữuChỉnhđăđánhtanquâncủaĐinhTíchNhưỡngvàPhạmTônLânbỏchúamàđi,TíchNhưỡngtrongtaykhôngcònquânlínhvũkhígìnữa.TrịnhBồngkhôngcònaigiúp,phảisốnglẫnlútmộtmìnhởvenbiển,tìnhcảnhrấtđiêuđứng.TrịnhBồnglúcđótựnhủ:"Giàusangởkiếpphùsinh,đềulàcảnhmộng.Bởivậyngàyxưađăcóngườithềxinđờiđờiđừngsinhvàonhàđếvương...

TừlúctaởtrọđấtChươngĐứcđăcóýnghĩnươngnhờcửaphật.BâygiờnênquaylạivớiPhậtlàhơn".

ThếrồiTrịnhBồnggộtsạchbụitrần,tựxưnglàHảiĐạtthiềnsư,dạokhắpcácvùngLạngSơn,CaoBằng.

BấygiờcóngườihọctròđấtKinhBắctênlàKiền,chạyloạnởLạngSơn.KiềngặpHảiĐạtthiềnsưởchùaTamgiáo,liềnbiếtđólàchúaTrịnh,bènbảovớibọnphiênthầnởvùngđólàHàQuốcKỳvàNguyễnKhắnTrầnđếngặp,đónHảiĐạtthiềnsưvềnhà.Họbảonhàsưrằng:

-Chúngtôinốiđờilàmbềtôiởchốnbiêncương.Ởxavẫnmếnoaiđứccủatriềuđình,thườngchỉnghevuaLêchúaTrịnhnhưởtrêntrời.Nếunhưthiênhạvôsự,bọnchúngtôilàmgìđượctrôngthấychúa.Chẳngmaynhànướccónạn,xechúaphảitớinơibiênải,thầndânaichẳngđaulòng.Lúcnàychínhlàdịpchokẻtrungthầnnghĩasĩratàikinhluân.Họxinđượclấydanhnghĩachúađểtriệutậpbinhmăquânlươngđánhgiặc.

Nhàsưnhắmmắtchắptaykhoanthaitrảlời:

-SưgiànàyxuấtgiatheoPhật,khôngcandựgìđếnviệcđời,cácôngchớcónhậnlầm,khiếnlúcyênlặng,lạisinhrabaonhiềunỗiphiềnnăo.Trongthiênhạ,ailàchúa,ailàvua,tuhànhởcửathiền,làm

mônđồđứcPhậtNhưLaimàthôi!

VũKiềuvẫnquảquyếtrằngđăcólầntrôngthấychúakhicònhọcởkinhkỳ,khôngthểlầmđược,rồicốgắngthuyếtphụcchúabỏchítuhànhvàmưusựnghiệplớn,khôngnênnảnchí.Nhàsưkhócvànói:

-Sứctađăhết,củakhôngcònmăvẫnkhôngthểgiànhđượcvớitrời,nênđànhnínnhịnđểgiữlấymình,đâycòndámlàmcànđểlạilầmlẫnnữa?

Chúađẫnóilộbảntướng,bịmọingườivinlấydanhnghĩachúamàbắtbuộcphảitruyềnlệnhđiểmquânthulương.BọnKỳvàTrầnđềulànhữngkẻtầmthường,chỉlợidụngdanhnghĩacủachúaTrịnhđểlàmnhữngđiềuphipháp.Nhândânkhôngthểchịuđược,bènnổilêngiếtKỳvàTrầnrồiđuổichúaTrịnhđiHữuLũngrồitừđókhôngaigặpchúađâunữa.

HọTrịnhtừTháivươngTrịnhKiểmtruyềnđếnTrịnhSâmvừađược8đờithìxảyrabiếnloạn,đúngvớilờisấmđoánvềđấtpháttíchcủatổtiênhọTrịnh:"Chẳngđếchẳngbá,quyềnnghiêngthiênhạ,truyềnđượctámđời,trongnhàdấyvạ".ĐếnÁnĐôvươngTrịnhBồngthìnghiệpchúahết.Trướcsau11đờitrải248năm.

1.TrịnhKiểm1545-1570

2.TrịnhTùng1570-1623

3.TrịnhTráng1623-1652

4.TrịnhTạc1653-1682

5.TrịnhCăn1682-1709

6.TrịnhCương1709-1729

7.TrịnhGiang1729-1740

8.TrịnhDoanh1740-1767

9.TrịnhSâm1767-1782

10.TrịnhTông1782-1786

11.TrịnhBồng1786-1787

17.DÒNGDÕICÁCCHÚANGUYỄN(1600-1802)

NguyễnHoàng(1600-1613)

NguyễnHoàng,ngờiGiaMiêungoạitrang,TốngSơn,HàTrung,ThanhHoá,sinhtháng8nămấtDậu(1525),làcontraithứhaicủaNguyễnKim.TổtiênhọNguyễnlàmộtdanhgiavọngtộcởThanhHoá:ôngnộicủaNguyễnHoànglàTrùngquốccôngNguyễnHoằngDụ,đãtừnggiúpvuaLêTơngDựckhởibinhởThanhHoálậtđổLêUyMục,nhânđóđợcphongTháiphóTrừngQuốcCông.

ChaNguyễnHoànglàNguyễnKim,contrởngcủaNguyễnHoằngDụ,làmquandớitriềuLêchứcHữuvệĐiệntiềntớngquântớcAnThanhhầụKhiMạclấyngôivuahọLê,NguyễnKimđemconemlánhsangAiLao,thunạphàokiệt,tínhcuộctrunghngnhàLêtừbênđấtAiLaovàđợcphongThợngphuTháisHngQuốccôngchởngnộingoạisự.NămCanhTí(1540)NguyễnKimđemquânvềchiếmNghệAn.NămNhâmDần(1542)raThanhHoácungvớivuaLêchiếmlạiTâyĐô,sựnghiệptrunghngnhàLêdotayNguyễnKimtạodựngbuổiđầuđangđàlớnmạnh.NămấtTị(1545),KimbịhàngtớngnhàMạclàDơngChấpNhấtđầuđộcchết,thọ78tuổịQuyềnhànhtừđórơivàotayTrịnhKiểm,conrểcủaNguyễnKim.

KhiNguyễnKimchạysangAiLaothìNguyễnHoàngmớilên2tuổi,đợcTháiphóNguyễnDĩnuôidạynênngờịLớnlên,HoànglàmquanchotriềuLê,tớcphongđếnHạKhêhầu,từngđemquânđánhMạcPhúcHải,lậpcônglớn,LêphongchoĐoanquậncông.

TrịnhKiểmlàanhrể,muốnthâutómquyềnhànhnênloạibỏuythếcácconNguyễnKim:NguyễnUông,contrởngbịhãmhại,NguyễnHoàngđangbịghenghét.Hoàngbiết,bèncáobệnhnằmnhà,giữmìnhtránhngờ.

NguyễnHoàngtìmcáchtrảthùhọTrịnh,bănkhoănchabiếtnênlàmgìđâybènsaingờiđếnhỏiTrạngTrìnhNguyễnBỉnhKhiêm,thìđợctâu:"HoànhSơnnhấtđái,vạnđạidungthân"(mộtdảinúiHoànhSơncóthểdungthânmuônđời).Hoànghiểura,nhờchịgáilàNgọcBảonóivớiKiểmchoHoàngvàotrấnthủThuậnHoá.Đấtấyhiểmtrở,xaxôi,khíhậukhắcnghiệt,lạilàmặtNam,quânMạccóthểdùngthuyềnvợtđánhsaulng,KiểmđồngývàdângbiểutâuvuatrauquyềnchoNguyễnHoànglàmtrấnthủThuậnHoá,toànquyềnxửlýmọiviệc.HoàngđemngờinhàvàquânbảnhộvàoNamnămMậuNgọ(1558),khi34tuổịCùngđicòncónhiềuđồnghơngTốngSơnvàNghĩaDũngThanhHoá.

Thuởđầu,NguyễnHoàngdựngdinhtrạiởxãáiTử,huyệnĐăngXơng(TriệuPhong,QuảngTrị).Hoàngbiếtkhéovỗvềquândân,thudùnghàokiệt,suthếnhẹnhàng,đơcngờingờimếnphục,gọilà"ChúaTiên".

Khoảng40nămđầuvàovùngđấtmới,NguyễnHoàngchútrọngkhaihoanglậpấp,pháttriểnkinhtế,gâynuôilựclợngtínhkếlâudài,bênngoàivẫngiữquanhệbìnhthờngvàhoànthànhtốtnghĩavụđốivớivuaLêngoàiBắc.CôngcuộckhẩnhoangvàchínhsựrộngrãicủaNguyễnHoàngđãđêmlạihiệuquảrõrệtvềmọimặt

Thang2nămQuíDậu(1573)vuaLêsắcphongNguyễnHoànglàTháiphó,cầntíchtrữthóclúaởbiêngiới,hàngnămnộpthuế400cânbàngbạc,500tấnlụạMỗilầncótriềuthầnvàokiểmtrathuếkhoácủatrấn,NguyễnHoàngkhéotiếpđãibiếtlấylòng,vìthếHoàngchỉđệtrìnhsổsáchdoHoàngsaingờilậprạChínhnhờđómàthunhậpcủachúaNguyễnởđàngtrongngàycàngtăngnhanh.NgoàiBắc,vuaLêliềnnămphảiđemquânđánhMạc,quândụngthiếuthốn,đấtThuậnQuảnglại"liềnmấynămđợcmùa,trămhọgiầuthịnh".NguyễnHoàngcònđemtiềnthócragiúpvuaLệ

Tháng5nămQuýTị(1593)biếtLê-TrịnhđãđánhtanquânMạc,lấylạiđợcĐôngĐô,HoàngliềnđemquânrayếtkiếnvuaLệVuaLêkhenngợicônglaotrấnthủđấtphíaNam,tấnphongHoànglàm

TrungquânđôđốcphủtảđôđốcchởngphủsựtháiuýĐoanQuốccông.

NguyễnHoàngtừnglulạiởmiềnBắcvớinhàLêđến7năm,nhiềulầnđemquânđánhdẹpdđảngnhàMạcởKiếnXơng(TháiBình)vàHảiDơng,lậpđợccônglớn.NgờicontraithứhaicủaNguyễnHoàngtênlàHán,đợcvuaphongtảđôđốcLỵquậncông,theoNguyễnHoàngđánhMạcởSơnNambịtửtrận.ConHánlàHắcđợctậpấm.

NguyễnHoàngđãnhiềulầntheohầuvuaLêlênhộikhámvớinhàMinhởTrấnNamquanđểnhậnsắcphongchovuaLệNămKỷHợi(1599)vuaLêbăng,conthứlàDuyTânlênngôi,NguyễnHoàngđợcphongHữutớng.

NămCanhTý(1600)đemquândẹpcáctớngnộiloạn:PhạmNgạn,NgôĐìnhNgavàBùiVănKhuêởNamĐịnh,NguyễnHoàngcùngbảnbộrabiểndongthẳngvàoThuậnHoá,đểcontraithứ5làHảivàcháulàHắcởlạilàmcontin.Sauđó,vuaLêsaisứgiảvàophủdụ,vẫnđểNguyễnHoàngtrấnthủđấtThuậnQuảng,hàngnămnộpthuếmáđầyđủ.TrịnhTùngcũnggửithkèmtheokhuyêngiữtốtviệctuếcống.

Tháng10nămCanhTý(1600),NguyễnHoànggảcongáilàNgọcTúchoTrịnhTráng(concảTrịnhTùng).TừđóNguyễnHoàngkhôngraĐôngĐônữạTrịnhTùngcũngchẳngdámđộngchạmđếnviệcấynữạCóthểnóitừ1600,NguyễnHoàngbắtđầuxâydựngmộtgiangsơnriêngchohọNguyễnởThuậnQuảng,vàotuổi76.13nămtiếptheo,NguyễnHoàngráoriếtxâydựngmộtvùngđấtmớinàycóđầyđủmọimặt:tổchứchànhchính,mởrộngđấtxuốngphíaNam.Mộtloạtchùachiềnthờphậtcũngđợcxâycấttrongdịpnày:ThiênMụ,BảoChâụ..DânchúngngoàiBắcmấtmùađóikémchạyvàoNamtheochúaNguyễnkháđông.

NămQuíSửu(1613)NguyễnHoàngđãgiàvàmệtnặng,triệungờicontraithứ6vàodặn:

"ĐấtThuậnQuảngphíaBắccónúiNgang(HoàngSơn)vàsôngGianh(LinhGiang)hiểmtrở,phíaNamcónúiHảiVânvànúiĐáBia(ThạchBiSơn)vữngbền.Núisẵnvàngsắt,biểncócámuối,thậtlàđấtdụngvõcủangờianhhùng.NếubiếtdạydânluyệnlínhđểchốngchọivớihọTrịnhthìđủxâydựngcơnghiệpmuônđời,bằngthếlựckhôngđịnhđợc,thìcốgiữvữngđấtđaiđểchờcơhội,chứđừngbỏqualờidặncủata".NguyễnHoàngmất,thọ89tuổi,có10contrai,trấnthủThuậnQuảngđợc56năm(1558-1614).SaunàytriềuNguyễntruytônlàTháitổGiadụhoàngđế

NguyễnPhúcNguyên(1613-1635)

NguyễnPhúcNguyênlàconthứ6củaNguyễnHoàng.MẹPhúcNguyênhọnguyễn.BấygiờcáccontraicủaNguyễnHoànglàHà,Hán,Thành,Diễnđềuđămấttrước.NgườicontraithứnămlàHảiđanglàmcontinngoàiBắc,vìthếPhúcNguyênlàconthứ6đượcnốinghiệp,bấygiờđă51tuổi.

VuaLêsaisứgiảvàoviếngvàtruytặngNguyễnHoàngcẩnNghicông,choPhúcNguyênlàmtrấnthủThuậnQuảngvớihàmTháiBảo,tướcQuậncông.PhúcNguyênlênnốingôi,sửađắpthànhluỹ,đặtquanảivỗvềquândân,trongngoàiđềuvuiphục,bấygiờngườitagọiNguyênlàchúaPhật.KểtừPhúcNguyên,họNguyễnởĐàngtrongxưngquốctínhlàNguyễnPhúc.

NămKỷMùi(1619),TrịnhTùngđemquânvàođánhchúaNguyễnởThuậnQuảng,từđấychúaNguyễnkhôngnộpthuếcốngnữa.

NămQuíHợi(1623),nghetinTrịnhTùngbịbệnhnặng,conthứlàXuânnổiloạnphónglửađốtphủchúa,bứcdờiTùngchạyrangoàithành,

PhúcNguyênnóivớicáctướng:

-Tùngkhôngbiếtcóvua,Xuânkhôngbiếtcócha,đạotrờibáoứng,thậtchẳnglầmvậy.RồiPhúc

Nguyênsaibắn3phátsúngvàkêulên3tiếng.NguyễnHữuDật(mới16tuổi,vìcóhọc,đượcdùnglàmvănthư)khônghiểu,liềnhỏi:

-TrịnhTùngchết,conmớilập,muốnđánhthìđánh,muốngiữthìgiữ.Naynổsúngvàkêutolàsaovậy?

PhúcNguyêngiảithích:

-HữuDậttrẻtuổicậyhăng,chưabiếtrõlẽ.TamuốnnhâncơhộinàynổinghĩabinhđểphòLê,nhưngđánhngườitronglúccótanglàbấtnhân,thừalúcngườilâmnguylàbấtvõ.HuốngchitavớihọTrịnhcóncónghĩathônggia,chibằngtrướchếtđemlễphúngviếng,xemxéttìnhhình,sauhăyliệukế.

NguyễnPhúcNguyêncóĐàoDuyTừgiúpsứccàngvữngmạnhhơn.TừđượcTrầnĐứcHoàtiếncửlênchúaNguyễnnămĐinhMăo(1672)NguyễnPhúcNguyênmừnglắm,phongchotừtướcLộckêhầu,chứcNhaNộiúytộitán.DuyTừbàychochúaNguyễnkếsáchtrảlạisắcphongcủavuaLê,khôngchịunộpthuếcốngchohọTrịnh,đắplũyTrườngDụclũyThầyđểpḥngngự,chốnglạiquânTrịnh.KếsáchcủaDuyTừđượcchúaNguyễnlàmtheo.

ĐàoDuyTừcũngbàychochúaNguyễnphépduyệtđinh,tuyểnlính,thuthuếtheocácbậchạng,ngạchngựckhácnhau.Nhờđóviệcthuthuếvàhuyđộngđónggópcủadânchúngđượccôngbằngvàổnđịnh.TiềmlựcquânsựvàkinhtếcủachúaNguyễnngàycàngmạnh.

ĐàoDuyTừcòntiếncủachochúaNguyễnmộtviêntướngtàiba,mưulượcnhưthần:NguyễnHữuTiến.QuânlựcNguyễntừđóngàythêmmạnh.ĐàoDuyTừchỉgiúpchúaNguyễn8nămmàcơnghiệpchúaNguyễnthayđổihẳnvềchất,đấtĐàngTrongtrởnêncóvănhiếnvàquycủ.

NămGiápTuất(1634)ĐàoDuyTừbịbệnhnặng,chúaNguyễnthântớithăm.DuyTừkhócnói:

-Thầngặpđượcthánhminh,chưabáođềnđượcchútđỉnh,naybệnhốmđếnthếnày,cònnóigìnữa?

ĐàoDuyTừmất,thọ63tuổi.ChúaNguyễnrấtthươngtiếc,truytặngHiệpmưuđồngđứccôngthầnđặctiếnkimtửvinhlộcđạiphu,đưavềtángởđấtTùngChâu(BìnhĐịnh).CônglaocủaTừđứngđầucôngthầnkhaiquốccủanhàNguyễn.

Mộtnămsau,nămẤtHợi(1635)chúaNguyễnPhúcNguyêncũngquađờiởngôi22năm,thọ73tuổi,truyềnngôichoconthứhailàNguyễnPhúcLan.SautriềuđìnhNguyễntruytônlàHyTôngHiếnVănHoàngđế.NguyễnPhúcNguyêncó11contrai.

NguyễnPhúcLan(1635-1648)

VợNguyễnPhúcNguyênlàcongáiMạcKínhĐiển.KhiKínhĐiểnbạivong,bàtheochúlàCảnhHuốngchạyvàoNam,cùngvớichúẩnởchùaLamSơn,đấtQuảngTrị.NguyễnThịNgọcDương,vợCảnhHuốnglạilàdìruộtcủaNguyễnPhúcNguyên,nhânđóbàtiếncháumìnhvàohầuchúaNguyễntừkhichưalênngôi.

BàvợhọMạcnàysinhđượcnămtri:contrưởnglàKỳ,làmHữuphủchưởngphủsự,trấnthủQuảngNam,hàmThiếuBảo,tướcQuậncông;contraithứhailàPhúcLan;conthứbalàTrung,conthứtưlàAnh,thứnămlàNghĩachếtsớm.BangườicongáilàNgọcLiên,NgọcVạnvàNgọcKhoá.NămCanhNgọ(1630)bàmất,thọ53tuổi,đượctruytônHuycùngtừthânThuậnphi.

MùahạnămTânMùi(1631),HoàngtửcảlàKỳmất,PhúcLanlàconthứhaiđượclậplàmThếtử,mởdinhThuậnNghĩa.NămẤtHợi(1635),chúaNguyễnPhúcNguyênmất,PhúcLanđượcnốingôi,lúcnàyôngđă35tuổi,gọilàchúaThượng.

NghetinLanđượcnốingôiChúa,trấnthủQuảngNamlàAnhnổilên,bímậtđầuhànghọTrịnh,mưu

cướpngôichúa.AnhchođắplũyCuĐêđểcốthủvàbàythủyquânởcửabiểnĐàNẵngchốnglạichúa.PhúcLanđánhbắtđược,khôngnỡgiếtkẻruộtthịt,nhưngtướngsĩđềuxingiếtđểtrừhậuhoạ,kểcảđồđảngcótêntrongsổ"Đồngtâm".

NămKỷMăo(1639)vợcủaTônThấtKỳlàTốngThịvàoyếtkiếnchúaNguyên.TốngThịxinhđẹplạikhéoứngđối,nhânvàogặpchúa,kêukhổ,xinchúathươngtìnhvàbiếuchúachuỗingọcVạnHoa.PhúcLanthươngtìnhcholưulạicungphủ.Thịthầncóngườican,chúakhôngnghe.

NămCanhThìn(1640)quânNguyễndoNguyễnHữuDậtthốngsuấtđăchiếmđượcchâuBắcBốChính.TrịnhTrángviếtthưxinlại,chúaNguyễnralệnhđồngý.TừđóPhúcLanthấyviệcbiêncươngkhôngđánglonữa,rơivàochămvuiyếntiệc,xâydựngcungthất,côngdịchkhôngngớt,việcthổmộcnặngnề,tốnkém.Nhưngcònmaylàquầnthầncanngăn,chúađổisắcmặtnói:

-Đấylàdongườitaxunịnhbàyra,thựckhôngtựýta.

Tứcthìbăibỏviệcxâydựng.

LạinóiđếnTốngThị,khiđăđượcvàocung,đưađón,thỉnhtháclấylòngchúarấtkhéo,củacảichấtđầy.ChưởngcơTônThấtTrungmưugiếtthị.TốngThịviếtthưvàgửimộtchuỗingọcnhờchalàTốngPhúcThông(ởđấtTrịnh)đembiếuchúaTrịnh,xinTrịnhTrángcấtquânđánhNguyễn.TốngThịnguyệnđemgiatàigiúpquânlương.Trángnhậnđượcthư,liềnđemcácđạoquânthuỷbộvàođánh.NguyễnPhúcLanphảitựcầmquânđánhlại.Vềsau,PhúcLankhôngđượckhoẻ,traobinhquyềnchocontrailàNguyễnPhúcTầnvàtướngNguyễnHữuDật.Nhiềutrậnđánhlớnxảyra,quânNguyễnđạithắngbắtđượcvôsốtùbinhcủaTrịnh.

Trânđườngrútquân,đếnphàTamGiang,PhúcLanmấttrênthuyềnngự.Chúaởngôi13năm,thọ48tuổi.ThếtửNguyễnPhúcTầnkhócmờichúalênngôigánhvácviệcnước.Ôngchútửtếđăkhuyêncháulênngôichodanhchínhngônthuận.NguyễnPhúcTầntheolời,lênnốingôi,truytônchalàThầntônhiếnchiêuHoàngđế.

NguyễnPhúcTân(1648-1687)

NguyễnPhúcTầncóhaibàvợchính.BàhọChulàcả,theohầuchúatừkhicònchưalênngôichúa,sinhđượchaitraimộtgái.ContrailàDiễn,đượctấnphongPhúcQuậncông;thứhailàThuần,đượcphongHiệpquậncông;congáilàNgọcTào.BàvợthứhailàngườihọTống,quêởhuyệnTốngSơn(ThanhHoá),làcongáiTốngPhúcKhang,ngườicùngquêvớinhàchúa,đăđượcphongtớiThiếuphó.BàvợhọTốngsinhđượchaitrai,NguyễnPhúcTrănlạilàthứhai,sinhnămKỷSửu(1649).KhingườicontraicảdobàvợhọChusinhrachết,NguyễnPhúcTầnchorằngTrăntuylàconbàhainhưnglớntuổivàhiềnđức,phongcholàmTảthủydinhphótướngHoằngÂmhầu,làmphủđệtạidinhTảthủy.NguyễnPhúcTầnmất,Trănđă39tuổi,đượcnốingôichúa.BấygiờgọilàchúaNghĩa.

NguyễnPhúcTrănnổitiếnglàngườirộngrăi,hìnhphạtvàphúthuếđănhẹ,trămhọaicũngvuimừng,quanlạicũcủatiêntriềuđềuđượctrọngđăi.

NguyễnPhúcTrănbắtđầuquyđịnhlạitangphục.Sởdĩcólệnhnàylàvìbấygiờthầndânởtrongngoàithànhquận,hễnghecóquốctangthìdùởnúisâuhangcùng,dùlàkẻgià,contrẻ,khôngailàkhônglănkhóckêugào:ngườichàicáthìbỏthuyền,ngườichặtcủithìquênbúa,ngườiđicàythìquênbờ,ngườiđichănthìbuôngtrâu,tiếngbithươngvangkhắpgầnxa.NguyễnPhúcTrănchođâylàảnhhưởngcủatậptụcbảnxứngườiChăm,khôngcólợi,liềnchếđịnh:Tônthấtvàthầndânđểtang3năm;từcaiđộitrởlênđểtanghaituầnTrungNguyên;Nộingoạiđộichưởng,vănchức,câukểthìđểtangđếngiỗđầu;cònquânvàdânthìđểtangđếntếtTrungNguyên(RằmthángBảy).

ThờichúaNguyễn,quanhệvớingườiChânLạpvẫnrấttốtđẹpsaukhiđăgiếtđượckẻpháđámlàHoàngTiến(ngườiHoa).ChúaNghĩakhôngthọđượclâu,sau4nămcầmquyền,bịbệnhrồimấtnăm

TânMùi(1691)lúc43tuổi.

NguyễnPhúcTrăn(1687-1691)

NguyễnPhúcTầncóhaibàvợchính.BàhọChulàcả,theohầuchúatừkhicònchưalênngôichúa,sinhđượchaitraimộtgái.ContrailàDiễn,đượctấnphongPhúcQuậncông;thứhailàThuần,đượcphongHiệpquậncông;congáilàNgọcTào.BàvợthứhailàngườihọTống,quêởhuyệnTốngSơn(ThanhHoá),làcongáiTốngPhúcKhang,ngườicùngquêvớinhàchúa,đăđượcphongtớiThiếuphó.BàvợhọTốngsinhđượchaitrai,NguyễnPhúcTrănlạilàthứhai,sinhnămKỷSửu(1649).KhingườicontraicảdobàvợhọChusinhrachết,NguyễnPhúcTầnchorằngTrăntuylàconbàhainhưnglớntuổivàhiềnđức,phongcholàmTảthủydinhphótướngHoằngÂmhầu,làmphủđệtạidinhTảthủy.NguyễnPhúcTầnmất,Trănđă39tuổi,đượcnốingôichúa.BấygiờgọilàchúaNghĩa.

NguyễnPhúcTrănnổitiếnglàngườirộngrăi,hìnhphạtvàphúthuếđănhẹ,trămhọaicũngvuimừng,quanlạicũcủatiêntriềuđềuđượctrọngđăi.

NguyễnPhúcTrănbắtđầuquyđịnhlạitangphục.Sởdĩcólệnhnàylàvìbấygiờthầndânởtrongngoàithànhquận,hễnghecóquốctangthìdùởnúisâuhangcùng,dùlàkẻgià,contrẻ,khôngailàkhônglănkhóckêugào:ngườichàicáthìbỏthuyền,ngườichặtcủithìquênbúa,ngườiđicàythìquênbờ,ngườiđichănthìbuôngtrâu,tiếngbithươngvangkhắpgầnxa.NguyễnPhúcTrănchođâylàảnhhưởngcủatậptụcbảnxứngườiChăm,khôngcólợi,liềnchếđịnh:Tônthấtvàthầndânđểtang3năm;từcaiđộitrởlênđểtanghaituầnTrungNguyên;Nộingoạiđộichưởng,vănchức,câukểthìđểtangđếngiỗđầu;cònquânvàdânthìđểtangđếntếtTrungNguyên(RằmthángBảy).

ThờichúaNguyễn,quanhệvớingườiChânLạpvẫnrấttốtđẹpsaukhiđăgiếtđượckẻpháđámlàHoàngTiến(ngườiHoa).ChúaNghĩakhôngthọđượclâu,sau4nămcầmquyền,bịbệnhrồimấtnămTânMùi(1691)lúc43tuổi.

NguyễnPhúcChu(1691-1725)

NguyễnPhúcChulàconcảcủaNguyễnPhúcTrăn.Mẹông,ngườihọTống,quêởhuyệnTốngSơn(ThanhHoá),concủaThiếuphóQuậncôngTốngPhúcVinh.BàđượchầuNguyễnPhúcTrăntừkhichưalênngôi.Đếnkhichồnglênngôichúa,bàđượcthănglàmCungtần.SinhđượccontrailàNguyễnPhúcChuthìcàngđượcchúayêuquívìbàphicủaPhúcTrăn(khôngcócon)càngvìnểvàđemPhúcChuvềnuôi.

NguyễnPhúcChusinhnămẤtMăo(1675),đượcchonuôiănhọckhácẩnthậnvìthếvănhaychữtốt,đủtàilượcvănvõ.Khinốingôichúamới17tuổi,lấyhiệulàThiênTúngđạonhân.ĐâylàlầnđầutiênchúaNguyễnlấyhiệumớimẻ,sùngđạoPhật.Quảvậy,mớilêngiữchính,chúarấtquantầmchiêuhiềnđăisĩ,cầulờinóithẳng,nạplờicangián,bỏxahoa,bớtchiphí,nhẹthuếmágiaodịch,bớtviệchìnhngục.Vừalênngôi,chúachoxâydựngmộtloạtchùamiếu;mởhộilớnởchùaThiênMụ,chùanúiMỹAm.TựchúacũngănchayởvườnCônGiamộtthángtrời;chúapháttiềngạochongườinghèothiếu.ĐâylàthờikỳmàchiếntranhTrịnh-Nguyễnđătạmngừnghơn30năm,bờcơiyênổn.NguyễnPhúcChucóđiềukiệnmởrộngđấtđaixuốngphíaNamvàđạtđượcnhữngthànhtựuđángkể:đặtphủBìnhThuậnnămĐinhSửu(1697)gồmcácđấtPhanRang,PhanRítrởvềTây,chialàmhaihuyệnAnPhúcvàHoàĐabắtđầuđặtphủGiaĐịnh:chiađấtĐôngPhố,lấyxứĐồngNailàmhuyệnPhúcLong,dựngdinhTrấnBiên(tứcBiênHoà),lấyxứSàiGnlàmhuyệnTânBình,dựngdinhPhiênTrấn,lậpxăMinhHương...TừđóngườiThanhđilạibuônbánrấtsầmuất.

NămMậuTý(1708),chúadùngMạcCửulàmtổngbinhtrấnHàTiên.

Ngoàitưcáchlàmộtvịchúacóhọcvấncaothểhiệnquachínhsựkhátoàndiệnvàcởimở.NguyễnPhúcChucònlàmộtngườilàmrấtnhiềuthơ.Ôngcóhàngchụcbàithơkhócvợ,tìnhýrấtthathiết.

NămẤtTị(1725)NguyễnPhúcChumất,ởngôi34năm,thọ51tuổi.PhúcChulàchúacóđôngconnhất:146người,trailẫngái!Trongmộtbàithơkhócvợ,chúarấttựhàovềđiềuđó:

Mìnhtuổithọít,nhưngphúcthìnhiều,

NgườitathườngđồnphúctrạchthơmtrongcunghọNguyễn.

Vàngngọchaihòmđềuvứtbỏ;

Đểlạiconcháuđầymộtnhà...

Nếutínhriêngcontrai,ôngcó38người.

NguyễnPhúcChú(1725-1738)

ChắclàNguyễnPhúcChucórấtnhiềuvợ,nhưngchỉthấysửsáchchépchuyệnhaibà:bàhọHồvàbàhọNguyễn.

BàthứnhấthọHồ,saukhivàocungcholấyhọTống(cácchúaNguyễnthườnglấyvợhọTốngởTốngSơnThanhHoá),bàngườihuyệnHươngTrà,phủThừaThiên,congáiTrưởngDoanhHồVănMai.

Vàocung,bàđượcchúayêuchiều,lấylàmHữucungtầnthứtư.SaulạiđượclênlàmChiêuNghi.Tínhbànhânthuậncungkính.Bàsinhđượchaicontrai,contrưởnglàPhúcChú,sauđượcnốingôichúa,contraithứlàPhúcTư,đượcphongLuậnQuốccông.

BàvợhọNguyễnlàcongáicủaThamchínhNguyễnHữuHiệp.KhiPhúcChumớiđượcnốingôi,bàđượcvàohầuởnộiđình,đượccấtnhắclàmHữucungtầnthứ5,rồithăngChánhnộiphủ.Bànàycóhọchànhvàgiáodụccẩnthận,hầuchúarấtcótínnhiệm,đượcchúayêuquínhất.Bằngcứlàbàđăsinhchochúa11ngườicon,mùathunămGiápNgọ(1714)bàmấtsớm.ChúaNguyễnPhúcChuthươngnhớ,sailậpđànchaytrọngthểởchùaThiênMụvàlàmrấtnhiềuthơvềbà.

NguyễnPhúcChúsinhnămBínhTý(1696),làconbàcả.LúcđầuPhúcChúđượctraochứcCaicơĐỉnhthịnhhầu.NămẤtMùi(1715),thănglàmchưởngcơ,làmphủđệtạicơTảDùng.ĐếnkhichúaPhúcChumất,ôngđượcnốingôi(năm1725)khi30tuổi,lấhiệulàVânTruyềnđạonhân.NguyễnPhúcChúởngôiđược13nămthìmất.Trongthờikỳcầmquyền,chúakhôngcógìnổibậtngoàihaiviệc:

NămQuíSửu(1733),chúachođặtđồnghồnhậpcủaTâyphươngởcácdinhvàcácđồntàudọcbiển.SauđócóNguyễnVănTúđăchếtạođược.

NămBínhThìn(1736),MạcCửumất,contrailàMạcThiênTứđượcchúaNguyễncholàmĐôđốctrấnHàTiên.Tứcótầmmắtnhnxabiếtrộng:chomiễnthuế,saibachiếcthuyềnLongbài,xuấtdươngtìmmuacáchàngquíhiếmdângnộp,mởcụcđúctiềnđểtiệnviệctraođổi.ThiênTứchiađặtnhathuộc,kénbổquânngũ,đắpthànhlũy,mởphốchợ,kháchbuôncácnướcđếnhọpđôngđúc.Ônglạicònvờivănnhânthisĩ,mỏChiêuAnhcác,ngàyngàycùngnhaugiảngbànvàxướnghoạ,đểlại10bàithơVịnhcảnhHàTiên(HàTiênthậpvịnh).Sauhợplạithànhtập320bàicủa25tácgiảTrungQuốcvà6tácgiảViệtNam.

NămMậuNgọ(1783)chúaNguyễnPhúcChúmất,thọ43tuổi,ởngôi13năm.

NguyễnPhúcKhoát(1738-1765)

NguyễnPhúcKhoátlàconNguyễnPhúcChú,sinhnămGiápNgọ(1714).MẹlàngườihọTrươngởhuyệnTốngSơn,ThanhHoá,conchưởngcơTrươngPhúcPhan.VàohầuPhúcChútừkhicònchưa

lênngôi,đượcphongHữucungtần.Tínhbàelệcẩnthận,dạybảonộichứccóphongđộcủahậuphiđờixưa.Bàsinhđược2ngườicontrairồimấtnămbàmới22tuổi.

NguyễnPhúcKhoátlàcontrưởng,đượcphonglàmchưởngdinhDinhtiềnthủychínhhầu,làmphủđệtạCơTiềnDựcởDươngXuân.PhúcChúmất,Khoátđượclênngôikhi25tuổi,lấyhiệulàTừTếđạonhân.

NguyễnPhúcKhoátbắtđầuxưngvương.NămGiápTý(1744)đúcấnQuốcvương,sauđó,ngàyKỷMùi,lênngôivuaởphủchínhPhúXuân,banchiếubốcáothiênhạ.Bộmáychínhquyềntưtrênxuốngcơsở,cácchứcdanh,têngọicũngthayđổitheo:phủchúagọilàĐiện,đổichữ"thân"làmchữ"tấu"khicóviệccầnbànvớichúa.TuynhiênvuaNguyễnvẫndùngniênhiệuvuaLêtrongcácvănbảnhànhchính.ĐốivớicácthuộcquốcCaoMiên,AiLao,Xiêm...lạixưnglàThiênvương.TônhiệucácđờitrướccũngđượcnânglênphùhợpvớicươngvịmớicủaQuốcvương.ĐốivớianhemhọhànggầnthìphongtướcQuậncông.HoàngtửvẫnxưnglàCôngtử;contraitrưởnglàTháicôngtử,cứtheothứtựmàxưng.ĐặcbiệtNguyễnvươngchorằngcontraikhónuôi,nêngọilàcongáivàngượclạigáithìgọilàtrai.

Cùngvớithayđổitrên,triềuphụcbáchquancũngthayđổi.Cácđơnvịhànhchínhđịaphươngcũngmộtphenthayđổi.

TừnămGiápTuất(1754)đểxứngđánglàkinhđôcủaNguyễnvương,đượcxâydựngthêmhàngloạtđiệnđàimớitheoquymôđếvương:dựnghaiđiệnKimHoavàQuangHoa,cácgácDaoTrì,TriệuDương,QuangThiênvàcácnhàTựuLạc,ChínhQuan,TrungHoà,DiNhiêncùngcácđàiSướngXuân,đìnhThụyVân,hiênĐồngLạc,anNộiViện,đìnhGiángHương.ỞthượnglưusôngHươngcóphủDươngXuân,điệnTrườngLạc,hiênDuyệtVơ,chạmvẽtinhxảo.Vườnhậuuyểncónonbộ,đálạ,hồvuông,hàocong,cầuvòng,thủytạ.Tườngtrong,tườngngoàiđắprồng,hổ,lân,phượng,hoacỏ.GácTriêuDươngnhnxuốngdòngsông,cóquymônguynga.Phíatrênphíadướiđôthànhđềuđặtquânxávàđệtrạch.Chocônghầu,chiaratừngônhưbàncờ.Phíangoàithànhthìchợphốliêntiếp,câytoumtùm,thuyềnchàibuônbánđilạinhưmắccửi.RõràngdướithờichúaNguyễnPhúcKhoát,kinhđôPhúXuântrởthànhnơiđôhộilớn,vănvậtthanhdunglừnglẫy,đờitrướcchưatừngcó.

XâydựngxongkinhđôChúasainhiềuvănquanđềvịnhphongcảnhcốđô.PhúXuântrởthànhmộtthànhphốnênthơtừngàyấy.ChúaNguyễnđăđóntiếpcácquốcvươnglánggiềngởđấtPhúXuân.

NguyễnPhúcKhoátđătựxưngvương,ởngôiđược27năm.NămẤtDậu(1765),quốcvươngbăng,thọ52tuổi.Contraithứ16lênnốingôi.

NguyễnPhúcThuần(1765-1777)

NguyễnPhúcThuầncòncótênhúylàHân,sinhnămGiápTuất(1751),conthứ16củaPhúcKhoát.MẹPhúcThuần,ngườihọNguyễn,sinhđượchaitrai,PhúcThuầnlàthứhai.NămGiápNgọ(1774)bàđituởchùaPhúcThành,sauđómất(1804)đượctruytônlàTuệTĩnhthánhmẫuNguyênsư,hiệulàThiệuLonggiáochủ.

ChúaPhúcKhoát,lúcđầulậpHoàngtửthứ9tênlàHiệulàmTháiHoàngtử,Hiệumấtsớm,contraicủaHiệulàHoàngTônDươngcònthơấumàHoàngtửcảlàChươngcũngđămất.HoàngtửthứhailàNguyễnPhúcLuâncũngrấtkhôingô,theothứtựsẽphảilậpHoàngTônDươnghoặcNguyễnPhúcLuânlênngôi.PhúcKhoátcóýlậpPhúcLuân,nênđătraoLuânchomộtthầyhọcnổitiếnglàTrươngVănHạnhdạybảonhữngđiềucầnthiếtchomộtngườigánhvácngôivua.PhúcKhoátmất,tìnhhìnhlạithayđổi.QuyềnthầnTrươngPhúcLoankhôngmuốnlậpNguyễnPhúcLuânvìLuânđălớntuổi,khóbềlộnghành.ThếlàPhúcLoanchọnlậpPhúcThuầnconthứ16củaPhúcKhoát,mới12tuổilênngôi.

PhúcLuânkhôngđượclậpmàcònbịbắtgiam.NộihữuTrươngVănHạnh-thầydạyPhúcLuâncũng

bịbắtgiết.PhúcLuânkhôngđượcnốingôitrời,lobuồnchotínhmạngmàchếtkhituổimới33.ĐếnnămMinhMệnhthứ2(1802)LuânđượctruytônhiệulàHưngtổ.

Trảiqua9đờichúa,đếnđâynhàNguyễnlạibịnạnquyềnthầnlấnlướt.PhúcThuầnnhỏtuổi,lạikhôngphảilàngườiđượcsắpsẵnđểlênngôi,naythậtbỡngỡtrênngaivàng.MọiquyềnhànhđềudoTrươngPhúcLoansắpđặt.LoantựnhậnlàQuốcphó,giữbộHộquảncơTrungtượngkiêmTầuvu.ThựctếTrươngPhúcLoanthâutómvàotaytừchínhsựđếnkinhtế.CácnguồnlợicủyếucủavươngquốcĐàngTrongđềurơivàotayLoan.ThuếsảnvậtcácmỏvàngThuBồn,ĐồngHương,TràSơn,TràVân...hàngnămTrươngchỉnộpvàongânkhốtừ1-2phầnmườisốthuđược.CácthứlâmsảnthủysảnđềuchảyvàonhàTrương.NgàynắngLoanchođemphơicủacảiquíbáulàmsángrựccảmộtgóctrời!

CảnhàhọTrươngchianhaunắmhếtmọichứcvụchủchốt.QuyềnvàtiềnhọTrươnglấnátcảtrongtriềungoàitrấn.Cótiềncóquyền,Loanmặcsứchoànhhànhngangngược-ngườibấygiờgọilàTrươngTầnCối.

Giữalúcđó,LạibộthượngthưNguyễnCưTrinh,ngườicóuytíntàinăng,trụcộtcủaNguyễntriềuquađời(tháng5nămĐinhHợi(1767).ThếlàhọTrươngkhôngcònaingăncảnnữa,càngrasứclàmnhiềuviệccànrỡ,chẳngcònkiêngnểgì:bánquanbuôntước,ăntiềnthatội,hìnhphátphiềnnhiễu,thuếmánặngnề,thầndâncựckhổvàcămgiận.NhữngngườicótầmhuyếtvàtàinăngnhưTônThấtDục,tinhthôngkinhsử,thuậtsố,âmnhạc,bịLoantìmcáchhămhại.TàichínhkiệtquệđếnnỗidậtsĩThuậnHoálàNgôThếLânphảikêulêntriềuđình.NhưngmọicốgắncủahọNgôkhôngđượchồiâm.

Giữalúcđó,anhemTâySơndoNguyễnNhạccầmđầudấynghĩaởQuyNhơn,thanhthếngàycànglừnglẫyvìđượcdânchúngđồngtìnhủnghộ.Thêmvàođó,tháng5nămGiápNgọ(1774)TrịnhlạiđemđạiquânvàođánhNguyễn.CảTâySơnlẫnTrịnhđềunêukhẩuhiệutrửkhửquyềnthầnTrươngPhúcLoanvàtônphòHoàngTônDương.Chiếntranhloạnlạclạinổra,đấtThuậnHoátrướctrùphúlàthếmànaytrămbềxơxáclaliệt,"mỗilẻgạotrịgiámộttiền,ngoàiđườngxácđói,ngườinhàcókhiănthịtnhau".

Trướctìnhcảnhđó,khôngcòncáchnàokhác,tônthấtnhàNguyễncùngnhauhợpsứcbắttróiTrươngPhúcLoannộpchoquânTrịnh.Tháng12năm1774,quânTrịnhchiếmđượcPhúXuânvàđặtquancaitrịThuậnHoá.TrongsốquanlạinhàTrịnhđượccửvàoThuậnHoácóLêQuíĐôn(1776).

TâySơntìmcáchtạmhoàvớiTrịnhđểyênmặtBắcvàcóđiềukiệnđánhNguyễnởphíaNam.ĐạiquânTâySơncảthủylẫnbộđánhvàoSàiGn.ChúaNguyễnchạyvềĐịnhTườngrồilạisangLongXuyên.Tháng9nămĐinhDậu(1777)quânTâySơndoNguyễnHuệthốnglĩnhđánhchiếmLongXuyên,chúaNguyễnbịchếttrận.NhưvậyNguyễnPhúcThuầnởngôichúa12năm,khichếtmới24tuổi,khôngcóconnối.

NguyễnPhúcÁnh(1780-1802)

NguyễnPhúcÁnhcòncótênhúylàChủngvàNoăn,sinhnămNhâmNgọ(1762),conthứbacủaNguyễnLuân.MẹNguyễnÁnhlàcongáiDiễnQuốcCôngNguyễnPhúcTrung(cólẽPhúcTrungđượcbanquốctính),ngườilàngMinhLinh,phủThừaThiên.KhiNguyễnPhúcLuânbịquyềnthầnTrươngPhúcLoanphếtruấtrồibắtgiamnămẤtDậu(1765),NguyễnÁnhcònnhỏ(4tuổi)đangởnhàriêng.NămQuíTí(1773),TâySơnkhởinghĩa,NguyễnPhúcÁnh13tuổi,theochúaPhúcThuầnvàoQuảngNam.MùathunămĐinhDậu(1777)NguyễnPhúcThuầntửtrận,NguyễnPhúcÁnhmộtmìnhchạythoátrađảoThổChu.Mộtthángsau,PhúcÁnhtậphợpđượcmộtđộiquânnghĩadũng,binhsĩmặctoànđồtang,quyếttửđánhchiếmlạiSàiGn.GiúpNguyễnPhúcÁnhlúcđómới17tuổicóĐỗThanhNhânvàmộtsốtướnglĩnhkhác.Ánhrasứcxâydựnglựclượng,đắplũyđấtởphíaTâysôngBếnNghé,đóngcọcgỗởcáccửacảngđểpḥngngừatấncôngcủaTâySơn.Ánhđăcó50chiếnthuyền.

NămCanhTý(1780)PhúcÁnhchínhthứclênngôitạiSàiGn,dùngấn"ĐạiViệtquốcNguyễnchúavĩnhtrấnchibảo"làmấntruyềnquốc,niênhiêuthìvẫntheochínhsócnhàLê.

Tháng3nămNhâmDần(1782)NhạcvàNguyễnHuệkéoquânvàođánhSàiGn.PhúcÁnhchốnglạiởcửabiểnnhưngyếusứcđànhthuatrận.PhíaPhúcÁnhlầnnàycócảsĩquanPháptửtrận.Ánhphảicưỡithuyềnnhỏchạyrabiển,đếntrúởđảoPhúQuốc.ĐạiquâncủaTâySơnrútvềQuiNhơn,tháng8nămNhâmDần(1782)ÁnhlạithuthậptànquântrởlạiGiaĐịnh.

Tháng2nămQuíMăo(1783)NguyễnHuệvàNguyễnLữlạikéovàođánhcửabiểnCầnGiờ,quânNguyễntantác.TônThấtMân,DươngCôngTrừngbịbắthoặcchết,ChuVănTiếpbỏchạy.NguyễnÁnh(tứcNguyễnPhúcÁnh)cùngvới5,6ngườituỳtùng,100línhchạyvềBaGiồng.Tháng4nămđó,bịNguyễnHuệđuổigấp,Ánhphảicưỡitrâulộiquasôngthoátthânrồiđemmẹ,vợconraPhúQuốc.ThủyquânTâySơntruyđuổiđếntậnđảo.TìnhthếcựckỳnguykhốnsongnhờcaicơLêPhúcĐiểnmặcáongựđứngđầuthuyềngiảlàmNguyễnVươngđánhlạchướngTâySơn,NguyễnÁnhchạythoátrađảoCônLôn.PhòmăTrươngVănĐaliềnkéothủyquânTâySơnravâychặt3vòngquanhđảo,chúaNguyễnnhư"cánằmtrênthớt",bỗngmộttrậnbăolớnlàmthiệthạinặngthuỷquânTâySơn,NguyễnÁnhthoátđượcđếnḥnCổCốt,saulạivềPhúQuốc.Thấtbạiliêntiếp,NguyễnÁnhphảitraoconlàHoàngtửCảnhmới4tuổichoBáĐaLộclàmcontinsangcầuviệnngườiPháp.RồiNguyễnÁnhtừbiệtmẹvàvợconđemquânchạyrangoàicơi.NguyễnÁnhchơivõingoàibiểnsuốtmộttuầnliền,thiếulươngăn,nướcngọt,quânsĩtưởngkhóthoátchết,nhưngnhờmaymắnmàsốngsót.Nhữngngàythángbôntẩuởngoài,NguyễnÁnhthườngchỉdùngcơmvớimắmtômvàcácloạigiavịnhưhồtiêu,ớt,hồihương,quếchi,tỏi,gừng,ômaitánnhỏhoàlẫnvớinhau.Bữanàocũngđạmbạcnhưvậy.NguyễnÁnhthườngchobầytôicùngănvàbảo:"Lamchướngởrừngởbiển,ăncácthứnàytốtlắm;vàđểtỏracùngcákhanhtânkhổcónhau".

Tháng2nămGiápThìn(1784),NguyễnÁnhđemtheocảmẹvàvợconchạysangXiêmnươngthânvàcầuviện.Mùahènămđó,NguyễnÁnhdẫnquânXiêmgồm2vạnthủyquânvà300chiếnthuyềnkéovềSàiGn,GiaĐịnh.Nhờcóviệnbinh,NguyễnÁnhchiếmlạiBaXắc,TràÔn,MânThít,SaĐéc...

Tháng12nămGiápThìn(1784),NguyễnNhạcđượctincấpbáo,tứcthìsaiNguyễnHuệđemquânvàocứuSàiGn.QuânTâySơnmaiphụcởRạchGầmvàXoàiMút(tỉnhĐịnhTường),rồidụquânXiêmvàotrận.QuânXiêmđạibại,ChiêuTăng,ChiêuSướngcùngvàinghnsĩtốttheođườngnúichạyvềnước.NguyễnÁnhđiTrấnGiangrồisangXiêm,xintrúởLongKỳ(ngườiXiêmgọilàĐồngKhoai,ởngoàithànhVọngCác)saingườiđónmẹvàvợconđến.QuânNguyễnnhờđấtXiêmmàsảnxuất,trồngcấy,đóngchiếnthuyền,tíchtrữlươngthực,thunạpquânsĩ,đợithờicơ.LưutrútrênđấtXiêm,NguyễnÁnhđăgiúpvuaXiêmđánhbạiDiếnĐiện,...VuaXiêmthánphục,đemvànglụađếntạơnvàhứagiúpNguyễnÁnhlấylạiGiaĐịnh.SautrậnđánhDiếnĐiện,NguyễnÁnhcòngiúpvuaXiêmđánhlạiquânChàVà.

NămĐinhMùi(1787),trướclựclượnghùngmạnhcủaNguyễnÁnh,lạiđượcBồĐàoNhàgiúpđỡ,vuaXiêmtỏrakhôngbằnglòng.BiếtvuaXiêmkhônggiúpgìhơn,NguyễnÁnhlặnglẽrútquânvềnước,dùngkếlygiángiếtPhạmVănTham,đuổiNguyễnLữuchiếmlạiSàiGn-GiaĐịnhtháng8nămMậuThân(1788).ThếlàtrongkhiNguyễnNhạcbấtlựcchỉbiếtbobogiữQuiNhơn,NguyễnHuệphảilođốiphóvớitìnhhìnhBắcHà,đánhđuổi20vạnquânThanh,NguyễnÁnhởGiaĐịnhnắmthờicơchuẩnbị,củngcốlựclượng.NguyễnÁnhcònsaisứthầnPhanVănTrọngvàLâmĐồmangthưvà50vạncânlươngsanggiúpnhàThanh.NămKỷDậu(1789),HoàngtửCảnhtừphươngTâyvềnước,CảnhđicùngBáĐaLộcsangPhápcầuviện,lênhđênhtrênbiểnvàhảicảngcácnước,hainămsaumớiđếnParis.HoàngtửPháptiếpđăitheovươnglễsongchưagiúpđượcgì.VÌtriềuđìnhcòngặpkhókhăn.CảnhvềđếnGiaĐịnhvừađúngbốnnămđixa.HaisĩquanPhápởlạiphụngsựChúa,đượcÁnhđặttênlàThắngvàChấn,cấpmộtnghnquantiền,traochochứcCaiđội.

Trênlănhđịacủamình,NguyễnÁnhđăhếtsứccốgắngnhanhchóngtăngcườngbinhlựcvàmọimặt.

Mộtloạtchínhsáchđượcbanhành:đặtquanđiềnấn,chuyênloviệclàmruộng,thihànhphépngụbinhcưnông,traitrángkhicầnlàlínhchiến,hếttrậnvềlàmruộng,địnhlệkhuyếnnông,đặtđồnđiền...NguyễnÁnhđặcbiệtquantâmđếnphongthươngvàđăingộtướngsĩtrậnvonghoặccócônglao.NguyễnÁnhđặtquanhệtốtvớicácnướclánggiềng,nhấtlàbínhsĩXiêmnhằmtăngcườngthanhthế.ĐốivớiChâuÂuđanggiúprập,Ánhhếtsứcưuái.Tháng9nămKỷMùi(1799)BáĐaLộc,giáosĩngườiPháp,ânnhâncủaNguyễnÁnhquađời.Ánhchocửhànhtanglễcựckỳtrọngthể.Thihàiđượcướpthuốcthơm,quantàibằnggỗtứthiết,chuyểntừDiênKhánhvềGiaĐịnhquàntronghaitháng,làmđúngquốctang,truytônlàTháiphóBiNhuQuậncông.

Mộtngôinhàmồbằnggỗquíđượcxâycất,ngàyđêmcó50línhcanhpḥngcẩnmật.Ngườithờibấygiờđănóirằng:xemcáichếtcủamộtđạotrưởnglàquốctang,dùngđếnnghilễtrangnghiêmtrọngthểbậcnhấtnhưthếquảlàtừcổchíkim,nướcNamchưalàmthếbaogiờ!

Thếrồi,vừarasứccủngcốvàpháttriểnlựclượng,từ1792NguyễnÁnhbắtđầumởcácđợttấncôngraQuiNhơntheochiếnthuật"tằmănládâu"vàtheotừngmùagiónồm:"Gặpnồmthuậnthìtiến,vănthìvề;khiphátthìquânlínhđủmặt,vềthìtảnrađồngruộng".SaucáichếtcủaQuangTrung,NguyễnÁnhcàngráoriếtthựcthichiếnthuậttrên.NămKỷMùi(1799),NguyễnÁnhbắtđầugiànhđượcthếápđảo,khiếnNguyễnQuangToảnnonyếu,nộibộlụcđụckhôngsaochốngnổi.SaukhiNguyễnQuangToảnmấtvàotháng7nămNhâmTuất(1802).NguyễnÁnhlênngôihoàngđế.

18.TRIỀUNGUYỄNTHỜIKỲĐỘCLẬP(1802-1883)

GiaLongHoàngĐế(1802-1819)

NguyễnÁnhlấylạiđượcGiaĐịnhnămMậuThân(1788)tuyđãxưngvươngmàchưađặtniênhiệuriêng,vẫndùngniênhiệuvuaLê.Tháng5nămNhâmTuất(1802)lấylạiđượctoànbộđấtđaicũcủacácchúaNguyễn,NguyễnVươngPhúcÁnhcholậpđàntếcáotrờiđất,thiếttriềutạiPhúXuân,đặtniênhiệuGiaLongnămthứnhất.LêQuangĐịnhđượccửlàmChánhsứsangnhàThanhxinphongvươngvàđổitênnướclàNamViệt.NhàThanhchorằngtênnướcNamViệtsẽlẫnvớinướccủaTriệuĐà(gồmcảĐôngViệt,TâyViệt)nênđổilàViệtNam.ThếlànămGiápTý(1804)ÁnsátQuảngTâyTềBồSâmđượcvuaThanhpháisangphongvươngchoGiaLongvànướctacótênlàViệtNam.NămBínhDần(1806),GiaLongchínhthứclàmlễxưngđếởđiệnTháiHoàvàtừđâyquiđịnhhàngthángcứngàyrằmvàmồngmộtthìthiếtđạitriều;cácngày5,10,20và25thìthiếttiểutriều.

LàvuasángnghiệpcủatriềuNguyễn,GiaLongphảiquyếtđịnhrấtnhiềuviệcđặtnềnmóngchovươngtriềucómộtđịabànthốngtrịrộnglớntừBắcchíNam.Đểtránhlộngquyền,ngaytừđầunhàvuabãibỏchứcvụTểtướng.Ởtriềuđìnhchỉđặtra6bộ:Lại,Hộ,Lễ,Binh,Hình,CôngdocácThượngthưđứngđầuvàTảhữuthamtri,Tảhữuthịlanggiúpviệc.Ởtrongcungcũngvậy,nhàvuakhônglậpngôiHoànghậu,chỉcóHoàngphivàcáccungtần.

QuảnlýmộtđấtnướcthốngnhấtkéodàitừLạngSơnđếnHàTiênđốivớiGiaLonglúcđólàhoàntoànmớimẻ.GiaLongchotổchứclạicácđơnvịhànhchínhtừtrungươngxuống.Cảnướcchialàm23trấn,4doanh.TừNinhBìnhtrởragọilàBắcthànhgồm11trấn(5nộitrấnvà6ngoạitrấn);từBìnhThuậntrởvàogọilàGiaĐịnhthànhgồm5trấn;ởquãnggiữalàcáctrấnđộclập:ThanhHoá,NghệAn,QuảngNghĩa,BìnhĐịnh,PhúYên,BìnhHoà,BìnhThuận;đấtkinhkỳđặt4doanh:TrựcLệQuảngĐứcdoanh(tứcThừaThiên),QuảngTrịdoanh,QuảngBìnhdoanhvàQuảngNamdoanh.CaiquảnBắcthànhvàGiaĐịnhthànhcóTổngtrấnvàPhótổngtrấn.MỗitrấncóLưutrấnhayTrấnthư,caibạvàkýlục.Trấnchiaraphủ,huyện,châucótriphủ,trihuyện,trichâuđứngđầu.Đâylàlầnđầutrênmộtlãnhthổthốngnhất,cáctổchứchànhchínhđượcsắpđặtchínhquynhưvậy.

Quảnlýđinhkhẩu,ruộngđấtvàthuếkhoáápdụngtheomẫuhìnhthờiLêsơnhưngđượcthựchiệntrênquymôlớnhơn,cóquycủhơn.Đángchúýlaviệclàmsổruộng(địabạ)dướithờiGiaLongđượctiếnhànhnhấtloạt,cóquymôtoànquốc.Cáclàngxãphảilậpsổđịabạghirõtừngloạiruộngđất,diệntích,vịtrí,công,tư...chépthành3bảnnộplênbộHộ.Bộđóngdấukiềm,lưu1quyển,tỉnhgiữ1,xãgiữ1.Nămnămlàmlạiđịabạmộtlần.ĐếnnaycònlưugiữkháđủtoànbộđịabạGiaLongcủacáctrấn,doanhcảnước.Trêncơsởđiềutrakêcứuđịachícácđịaphương.Cảnướcgồm4địahìnhsôngnúi,cầuquán,chợbúa,phongtục,thổsản...,nămBínhDần(1806),vuaGiaLongsaibiênsoạnvàbanhànhbộ"Nhấtthốngđịadưchí"gồm10quyển.

NămẤtHợi(1815)bộ"Quốctriềuhìnhluật"gồm22quyểnvới398điềuluậtđãđượcbanhành.

CôngcuộckhaihoangvùngđồngbằngsôngCửuLongđượctiếptục.NhànướcđãbỏtiềnđàokênhthoátnướcThụyHàvàsôngVĩnhTếtạothuậnlợichoviệckhẩnhoang.NhữngcôngtrìnhlớnnhưsôngVĩnhTếhuyđộngsứcngười,sứccủacảdânViệtvàChânLạpdọchaibờcósôngchạyqua.ViệctrịthủyvùngđồngbằngBắcBộcũngđượcGiaLongchúýngaytừđầu.NămGiápTí(1804),trênđườngraBắclàmlễthụphongcủanhàThanh,GiaLongcũngnêuvấnđềđắpđêđểsĩphuBắcHàbànluận.Mặcdùchưanhấttrí,nhàvuavẫnquyếtđịnhđắpđê.ThờiGiaLongkhốilượngđê,kè,cốngđượcđắpnhiềunhấtsovớicáctriềutrước.

Đốingoại,triềuNguyễnmộtmặttranhthủsựủnghộvàgiữlễthầnphụcnhàThanh,mặtkháclạitạoquanhệđànanhđốivớiChânLạpvàAiLao.ĐốivớicácnướcphươngTây,từchỗdựavàolựclượngcủahọđểgiànhthắnglợichuyểnsanglạnhnhạt.NămQuíHợi(1803),nướcAnhxinmởcửahàngbuônbánởTràSơn(QuảngNam)bịnhàvuatừchối.SĩquanPhápđãtừnggiúpvuađượctrọngđãi,

giữchứctạitriều,mỗingườicó50línhhầu,giađặcânbuổichầukhôngphảilạy...CònyêusáchkháccủachínhphủPhápđềubịkhướctừ.NămĐinhSửu(1817)tàubuônPháptênlà"Lapaix"(hoàbình)chởhàngsangbánnhưnglàhàngkhônghợpthịhiếungườiViệtNam,phảitrởvề,miễnthuế.ĐếnkhitàuCybèlevàoĐàNẵngđưathưHoàngđếPhápnhắclạiviệcthihànhđiềuướckýnămĐinhMùi(1787)(BáĐaLộcthaymặtNguyễnÁnh,cókhoảnNguyễnÁnhnhườngchoPhápcửabiểnĐàNằngvàđảoCônLôn).GiaLongkiênquyếtbácbỏviệnlýrằng:ĐiềuướctuyđãkýnhưngthuởđóphíaPhápkhôngthựchiệnthìnaykhôngcòngiátrịnữa!NhàNguyễnkhôngcấmhẳncácthuyềnbuônphươngTâysongcũngkhôngmờichào,khuyếnkhíchhoặccómộtchínhsáchtỏrachủđộng,tíchcựchơn.

Mộttrongnhữngtaitiềngvàgầnnhưlàcănbệnhcủamọivua,chúasángnghiệpgiannanvàlâudàilàsáthạicôngthần.CócôngnhưNguyễnVănThànhvàĐặngTrầnThườngđềubịgiếthạigiữalúcGiaLongđangtrịvì.

NguyễnVănThànhnguyênlàngườiThừaThiên,vàoGiaĐịnhđãhaibađời,theoNguyễnánhtừnhữngngàyđầuvàchịumuônnỗigiantruâncùngchủtướng.NguyễnVănThànhcótàivàlậpđượcnhiềucônglớn,đứngđầuhàngcôngthần.GiaLonglênngôigiaochoNguyễnVănThànhlàmTổngtrấnBắcThành.QuamấynămcaiquảncủaNguyễnVănThành,tìnhhìnhđấtBắcđãyênổnsaunhiềunămloạnlạcliênmiên.SauđóThànhđượctriệuvềkinhlãnhchứcTrungquân.ThànhvốncótàitrướcthuậtnênđượcgiaolàmTổngtàibộquốctriềuhìnhluậtvàbiênsoạnquốcsử.CongtraiôngNguyễnVănThuyênđỗcửnhân,hâmmộvănchương.NhânThuyênlàmthơngâmvịnhvớibạnbè,lờilẽkhingông,cácđốithủvốnngầmđốkỵcônglaocủaThànhliềnvuchoThuyêncómưuđồthoánđoạtngôivua,chaconNguyễnVănThànhcùngbịhạchtội.Thuyênbịbắtgiam,Thànhbịtriềuthầnnghịtộitử.Saubuổitriềukiến,Thànhchạytheonắmlấyáovua,kêukhócthảmthiết:

-Thầntheobệhạtừthuởcònnhỏđếnbâygiờ,naychẳngcótộigìmàbịngườitacấuxé.Bệhạnỡlòngnàongồinhìnngườitagiếtthầnmàkhôngcứu!GiaLongkhôngnóigì,giậtáora,đivàocung,từđócấmkhôngchoThànhvàochầunữa.LêVănDuyệtđemThuyênratrakhảo,bắtphảinhậntộiphảnnghịch.Thànhsợ,uốngthuốcđộctựtử,Thuyênbịchém.Bậccôngthầnthứhaicótàivănhọc,đãgiúpNguyễnÁnhtừnhữngngàyđầu,làmđếnBinhBộthượngthư.SauvìbịhạchtộilàmsắcphongchoHoàngNgũPhúc(tướngTrịnh)làmPhúcthầnbịángiảo.Âuđâycũnglàmộtthứluậtđốivớinhữngngườikhôngbiếtdừngchântrướcbảcôngdanh!

Tháng11nămKỷMão(1818),vuakhôngđượckhoẻ,HoàngTháiTửvàcậnthầnvàohầu,vuahạchiếuchoHoàngTháitửquyếtđoánviệcnước,tâulênvuasau.Tháng12,bệnhnguykịch,vuagọiHoàngTháitử,cáchoàngtửvàđạithầnLêVănDuyệt,PhạmĐăngHưngvàohầu.Vuachobàyấnngọc,cờ,gươmtrênánvàngtrướcgiườngngựrồidụHoàngTháitửrằng:

-Đấylàcơnghiệpgiannancủatrẫm,naygiaochocon,connêncẩnthẩngiữgìn.

Hoàngtửcùngcáctướccông,đạithầnủylạonhàvua,khuyêngắnggượngthuốcthang,antâmtỉnhdưỡng,chớnênlolắnggìnhiều...Vuanói:

-"Điềunày,bọnngươikhôngbiếtđâu!Phàmtruyềnngôilàviệclớnxưanay,hômnaycònnóiđượcmàkhôngnói,ngàykhácchếtthìnóisaokịp!"VualiềngọiTháitửđếntrướcgiường,dụrằng:

-"Nayviệclớncủathiênhạđãđịnhrồi.Tacũngsắpchết,khôngnóigì,chỉcómộtviệclàngàysauphảicẩnthận,chớnêngâyhấnngoàibiên".

NóirồivuasaiHoàngtháitửlấybútchéplạilờiđó.Tháitửngậpngừngmuốntránhchữ"băng",vualiềncầmbútphêvào.NgàyĐinhMùitháng12,vuabăngởđiệnTrungHoa,thọ59tuổi.GiaLongtiếptụcngôichúatrong25năm,làmvuacảnước18nămtổngcộng43năm.

GiaLongcóhaivợchính:thứnhấtlàThếtổThừaThiênCaohoànghậuhọTống,ngườihuyệnTống

Sơn,ThanhHoá,congáiQuíQuốccôngTốngPhúcKhuông.NguyễnPhúcÁnhcướibàlàmvợnăm18tuổi,ngườicungkính,cẩnthận,cóphéptắclễđộ.Bàsinhđượchaihoàngtử,concảlàChiêuchếtsớm;conthứlàHoàngtửCảnhtừngtheoBáĐaLộclàmcontinsangcầuviệnPháprồivềnướcđượclậplàmTháitử,saubịbệnhđậumùamấtnămTânDậu(1801).BàthứhailàThuậnthiênCaohoànghậuhọTrần,ngườihuyệnHươngTrà,phủThừaThiên,congáiThọQuốccôngTrầnHưngĐạt,đượctiếnvàohầuNguyễnÁnhtừnămGiápNgọ(1774),nămKỷDậu(1789)đượctấnphonglàTảcungtần,hiệuNhịphi.Bàsinhđược4hoàngtử:NguyễnPhúcĐởm(saulênngôilấyhiệulàMinhMệnh);NguyễnPhúcĐài(Kiếnanvương);NguyễnPhúcHiệu(mấtsớm),NguyễnPhúcThấn(ThiệuHoáquậnvương).Ngoài6ngườiconvớihaivợchínhđãkểtrênGiaLongcòn7ngườicontraivớicácbàkhác,tổngcộng13hoàngtử,18côngchúa.

MinhMệnhHoàngĐế(1820-1840)

VuahúylàHiệu,lạicótênlàĐởm,sinhngày23thánggiêngnămTânHợi(1789),làconthứtưcủavuaGiaLong.ThánggiêngnămCanhThìn(1820),HoàngtháitửĐởmlênngôivua,đặtquốchiệulàĐạiNam,niênhiệulàMinhMệnh,30tuổi.

MinhMệnhcótưchấtthôngminh,hiếuhọc,năngđộngvàquyếtđoán.Từkhilênngôi,ôngracoichầurấtsớm,xemxétmọiviệctrongtriềuvàtựtay"châuphê"rồimớichothihành-Thuậtngữ"châuphê"bắtđầucótừđây.MinhMệnhmuốnquanlạicáccấpphảicóđứcđộvànănglực,nênkhimớilênngôiđăđặtralệmàvềsaukhóaithựchiệnnổi.QuanlạiởThành,Dinh,Trấn,văntừHiệptrấn,Caibạ,Kýlục,Thamhiệp;võtừThốngquảncơđếnPhóvệúy...,aiđượcthăngđiện,bổnhiệm...đềuchođếnkinhgặpvuatrướckhinhậnchứcđểnhàvuahỏihancôngviệc,kiểmtranănglựcvàkhuyênbảo...

MinhMệnhlàngườihamhiểubiết,thườngkhitanchầu,nhàvuachođimộtvàiđạithầntớibàncácviệckinhlư,hỏisựtíchđờixưa,danhnhânvàphongtụccácnướcxalạ.Nhiềuđêmvuathắpđènxemchương,sớđếncanhhaicanhbamớinghỉ.Vuathườngnóivớitriềuthần:

-Ḷngngười,aichảmuốnyên,haygìsinhsựđểthayđổiluôn,nhưnglúctrẻkhoẻmàkhôngbiếtsửasangmọiviệc,đếnlúcgiàyếu,mỏimệthỏimonglàmgìđượcnữa.Bởithếtrẫmkhôngdámlườibiếngbấtkỳlúcnào.

LàngườitinhthâmNhohọc,sùngđạoKhổngMạnh,MinhMệnhrấtquantâmđếnhọchànhkhoacử,tuyểnchọnnhântài.DựngQuốctửgiám,đặtchứcTếtửuvàTưnghiệpnămTânTị(1821),mởlạithiHộithiĐìnhnămNhâmNgọ(1822).Trướcđó,6nămmộtkhoathinayrútxuống3năm:cácnămTý,Ngọ,Măo,Dậu,thiHương;cácnămThìn,Tuất,Sửu,MùithiHộithiĐình.VuacònchođặtđốchọcởGiaĐịnhthành,dùngthầygiáongườiNghệAnlàNguyễnTrọngVũlàmphóđốchọcđểkhuyếnkhíchviệchọctậpởNambộ.MinhMệnhthườngnói:

-NgườiGiaĐịnhvốntínhtrungnghĩanhưngíthọc,dođóhaytứckhívớinhau.Nếuđượcbậcđạinhotúchọclàmthầydạybảochođiểnlễnhượngthìdễhoálàmthiệnmàthànhtàisẽnhiềuđó.

Thờiđó,GiaĐịnhchỉcóTrịnhHoàiĐứclàcóhọc,đượcvuarấttindùng,cholàmHiệpbiệnĐạihọcsĩ,làmThượngthưbộlạikiêmThượngthưbộBinh.

MinhMệnhcholậpQuốcsửquánđểbiênsoạnlịchsửdântộcvàcáctriềuđại.

Trongviệcdùngngười,MinhMệnhđặcbiệtchútrọngđếnhọcthức.NămNhâmNgọ(1822),LêVănLiêmđượcThựtiềnquânTrầnVănNăngtiếncửlàmTriphủNinhGiang,bộLạiđưavàobệkiến,vuaxéthỏi,Liêmđáplàíthọc.Vuanói:

-Triphủgiữchínhlệnhtrongmộtphủ,khônghọcthìkhôngrõluậtlệ,lỡkhixửđoánsailầmthìphápluậtkhódung,nhưthếlàlàmhạichứkhôngphảilàyêu".ThếlàLiêmkhôngđượcbổdụng.Nhàvua

đăcólầncôngbốthuậtdùngngườirấtchílư:

-Naydùngngườikhôngngoàihaiđườnglàkhoamụcvàtiếncử,ngườigiỏikhoamụckhôngchắcđăgiỏichínhsự.Nhưngcũngchưacóaihọcnuôiconrồisaumớilấychồng.Chínhsựcốtởnuôidân,muốnyêndânthìđừngnhiễudân;làmquanphủhuyệnkhôngthamkhôngnhiễuthìchínhsựcókhógìđâu!Nếukhôngthếthìvănhọcdẫunhiềuhádùnglàmgì?

Chếđộtiềnlươngnhoquanlạicũngđượcquyđịnhkháchitiết,từchánhNhấtphẩmđếnṭngCửuphẩmcáchnhauchừng18bậc,tiềnlươngcũngchênhnhaukhoảng18đến20lần.Ngoàira,triphủ,đồngtriphủ,trihuyện,trichâucòncókhoảntiền"dưỡngliêm"từ20đến50quantùytheocươngvịkhácnhau,nhàvuanghiêmtrịbọnquanlạithamnhũng.Cóviênquankhôngdùngthướcđểgạtthăngđongthócthuế,thườngdùngtayđểdễbềlạmdụng,biếtchuyệnnhàvualậptứcsaichặttaytênlạiđó.

MinhMệnhrấtquantâmđếnvõbị,đặcbiệtlàthủyquân.Ngaynhữngnămđầulênngôi,vuađăsaingườitìmcáchđóngtàucủaChâuÂuvàquyếttâmlàmchongườiViệttựđóngđượctàutheokiểuTâyÂuvàbiếtláitàuvượtđạidương,cácquychếluyệntậpthủyquân,khảosátvịtríbờbiển,hảicảngcũngđượcchúý.Hàngnăm,nhàvuathườngpháinhiềutàuvượtbiểnsangcácnướcvàcáccảnglớnvùngviểnĐôngnhưJakarta,Singapore,Malaysia...đểbánhàng,muahàng,luyệntậpđibiểnvàxemxéttìnhhìnhcácnước.MinhMệnhđăchohoànchỉnhhệthốngđêđiềuởBắcBộ,đặtquankhuyếnnông,khaihoangvenbiểnBắcbộlậphaihuyệnmớiKimSơnvàTiềnHải.CôngcuộckhaohoangvàthủylợiởNambộcũngđượcđẩymạnh.MinhMệnhđăthửnghiệmgiảiphápbỏđêphíaNamHàNội...,đàosôngthoátlũCửuAn(HưngYên)...

TrêncơsởđăcótừthờiGiaLong,nayMinhMệnhcủngcốvàhoànthiệnhơnbộmáyquảnlưđấtnước:đặtnộicáctrongcungđiệnđểkhicầnvuahỏihanvàlàmgiấytờ:biểusắc,chếcáonămKỷSửu(1829);đặtcơmậtviệnnămGiápNgọ(1834)dùng4đạithần,đeokimbàiđểphânbiệtchứcvị.Cơmậtviệncùngvuabànbạcvàquyếtđịnhnhữngviệcquantrọngnhất.NămTânMăo(1831),MinhMệnhchotiếnhànhcảicáchhànhchínhtrênquymôlớn,chiacảnướcralàm31tỉnh.Từđây,tỉnhlàđơnvịhànhchínhthốngnhấttrongcảnướccócươngvựcvàđịahìnhkháhợplư.MỗitỉnhcóTổngđốc,Tuầnphủ,Bốchính,Ánsátđểtrôngcoicôngviệc.Cácchâumiềnnúidựatheođơnvịhànhchínhthốngnhấtvớimiềnxuôi.

TuyvậydướithờiMinhMệnh,nhiềucuộckhởinghĩanổravớinhiềuloạikhácnhau.Nôngdânnghèonổilênchốngquanlạinhũngnhiễu,hàkhắcnhưPhanBáVànhởđồngbằngBắcBộ.CựuthầnnhàLênhưLêDuyCươngnổilênchốnglạitriềuđình.CáctùtrưởngngườithiểusốnhưNôngVănVânhoặchọQuáchởvùngHoàBình,ThanhHoá...MinhMệnhphảicửTrươngMinhGiảng,TạQuangCự,LêVănĐức,NguyễnCôngTrứcầmquânđiđánhgiặc.

Mặcdùcódichiếucủavuacha:"phảicẩnthận,chớnêngâyhấnngoàibiên":vàsớcủathượngthưbộbinhNguyễnTườngLântrongdibiểutrướckhiôngchếttháng9nămCanhThìn(1820)rằng:"đếnnhưnướcXiêmLa,nếucólỗinhỏcũngcầnbỏquađểcùngnhaulàmđạolớn,thìkhôngnhữnglàbáonghĩaTiênđểdừngchânởđấymâynăm,màcòntránhkhỏimốilotrămđờicủanămkẻbềtôilớnngoàibiên.MinhMệnhvẫnđưaquânraquábiêngiới.NămQuíTỵ(1833),LêVănKhôikhởibinhởGiaĐịnhchốnglạitriềuđình,Khôisaingườisangcầucứu,ngườiXiêmđemquânthủybộsanggiúpLêVănKhôiđánhlạiquânNguyễn.TrươngMinhGiảng,NguyễnXuânđạipháđượcquânXiêm,đuổirakhỏibờcơi.Khôngdừnglạiởđó,nămẤtMùi(1835),nhàNguyễncòntiếnquânsangtậnNamVang(Phnômpênh),bắtvuaChânLạpvàNặcÔngChâuđổiChânLạpthànhTrấntâyđểcaiquản.NhàNguyễnchiếmChânLạpkhoảng5năm,khiMinhMệnhmất,quanquânđăbỏtrấnTâyThành,rútvềAnGiang.

Vềđốingoại,MinhMệnhđặcbiệtchúýthầnphụcnhàThanh.LễthụphongcủanhàvuaởthànhThăngLongđượctổchứccựckỳtrọngthể.Ngày10tháng10nămTânTị(1821),nhàvuadẫnđầumộtđoàntùytùngcó1782ngườigồmHoàngthân,báquanvănvõvà5150lính(tổngcộng6932người)rờiPhúXuânraThăngLongđểnhậnsắcphongcủa"thiêntriều".Hànhtrìnhkéodài33ngàyđêm.

ĐoànngườiđôngđúcđóphảinằmchờởThăngLongmăitừkhisứThanhđếnvàxonglễ.ThủtụcđóntiếpvàchiêuđăisứThanhdiễnrahếtsứcchuđáovàlongtrọng.

ĐốivớicácnướcphươngTây,nhàvualạitỏralạnhnhạtvànghikỵ.Chínhsáchthụđộngnhưvậyđăkìmhãmsựpháttriểncủađấtnước.

MinhMệnhcònlàngườiđượcghinhớnhiềubởiphépđặttênrấtđộcđáo.

GiaLongđăquyđịnhcáchviếttộcphảnhàNguyễn:concháuNguyễnHoàngvàoNamthìchéptheohọtônthấtNguyễnPhúc,concháucủaNguyễnHoàngởBắcvàcácchitrướcNguyễnHoàngởThanhHoáthìthuộcvềcôngtínhhọNguyễnHựu.NămQuíMùi(1823),MinhMệnhđănghĩđếnchuyệntránhtranhchấptrongnộibộhoànggia,đảmbảođếnghiệplâudàichomìnhvàconcháu.Vuatìmraphépđặttênđôikháchặtchẽvàtếnhịdễchấpnhậnđốivớicáchoàngtửruộtthịt.Vuađăthảora11bàithơ,trongđócóbài"Đếhệthi"và10bài"Phiênhệthi".Mỗibài20chữ,chữcónghĩatốtvàuyênbácdùnglàmtiềntừcho20đờinốitiếpsaukểtừMinhMệnh.

"Đếhệthi"có20chữnhưsau:

Miên,Hường,Ưng,Bửu,Vĩnh

Bảo,Quí,Định,Long,Tường

Hiền,Năng,Kham,Kế,Thuật

Thế,Thoại,Quốc,Gia,Xương

Theophépnày,tấtcảcontraiMinhMệnhđềuphảicótiềntừ"Miên",thêmsautêndogiađìnhđặt;đếnlượtmìnhmọicontraicủathếhệ"Miên"đềuphảicótênbắtđầubằng"Hường"thêmsautêndogiađìnhđặt;mọitraicủathếhệ"Hường"lạilấytiềntừ"Ưng"thêmsautêndogiađìnhtựđặt...cứthếđếnhết20chữcủabàithơĐếhệ".10bài"Phiênhệ"cũngtheonguyêntắctrên.MụcđíchviệcnàynhằmtừđâychiacáchoàngtửvuaGiaLongralàmhaihệ:đếhệvàphiênhệ.Đếhệđượckếthừađếnghiệp,phiênhệlàbờràobaoquanhbảovệđếhệ.Khibanbốcáchđặttênnày,MinhMệnhnói:TrẫmkhôngsámsosánhvớinhàChuxưaởTrungNguyênnóinămđược700năm,bóiđờiđược30đời.Nhờcáctiênđếtatínhnhânđức,chínhsựânhuệtốthọNguyễnPhúcđượccộisâugốcbền,nghiệplớntốtthịnh.Trẫmchỉgiơtaylêntráncầutrờichotừnayvềsauconcháutanhậnnốicơđồlớn,đượchưởng500năm,tứclàhơn20đời,chẳngdámmongnhiềuhơn!Cùngnămbanhànhphépđặttênnày,23HoàngtửcủavuaMinhMệnhthảyđượcđổitênlấyMiênđứngđầu:MiênTông,MiênĐịnh,MiênNghi,MiênHoành,MiênAn...

Từđótrởđi,hễsinhthêmHoàngtử,đầy100ngàyphảilàmlễ"bảokiến"(ẵmđếnramắtvua)chiếutheo"đếhệthư"màchotên.Cótênmớichấmdứtdùngtêncũ.

TriềuNguyễnđăthựchiệnbài"Đếhệthi"đếnchữthứ5-"Vĩnh"thìbịcuộccáchmạngthángTám1945lậtđổ.

MinhMệnhcórấtnhiềuvợ,sốchínhxácthìchưathấycótàiliệunàonóiđến,nhưngcăncứvàocâuthơcủaMinhMệnh:"Nhấtdạngũgiao,tamhữudâng"(mộtđêmngủvớinămvợthì3vợcóthai)vàtheosửsách,nhâncónămtrờilàmhạnhán,nhàvuachorằngtrongthâmcungcóquánhiềucungnữkhíuấttắcmànên,nhàvuabènchothảira100người.Vớisinhhoạtnhưvậyvàmộtlúcdámthảira100ngườithìrõràngsốcungnữthườngxuyênítnhấcũnggấpbốnnămlần!SốliệuchínhxácvềconcủaMinhMệnhlà78hoàngnam,64hoàngnữ,tổngcộng142người.

Trịvì21năm,MinhMệnhlotoancôngviệcthườngnhưmộtngày,sứclàmviệcphảinóilàđángngạcnhiên!Mọiphêbảo,dụchỉ,chếcáođềutựtayvuaviếtravớisốlượngkhôngnhỏ.Khôngnhữngthế,

khirỗirăi,ôngcònlàmthơviếtvăn.Vuacònđểlại5tậpthơvà2tậpvăn.

Tháng12nămCanhTí(1840),ốmnặng,vuachovờiHoàngtử,cácthâncôngvàcơmậtviệnđạithầnTrươngĐăngQuếvàohầu.VuadụTrươngĐăngQuếrằng:

-HoàngtửTrườngKhánhCông,lấyvềngôithứlàhàngtrưởng,lấyvềđức,vềtuổi,nênnốingôilớn.Ngươinênhếtlònghếtsứcgiúprập,hễviệcgìchưahợplệ,ngươinêndẫnlờinóicủatamàcangián.Xong,nóivớiHoàngtửtrưởng:

-TrươngĐăngQuếthờtađếnnayđă21năm,trọnđạolàmtôi,mộtlòngcôngtrung,bàymưudướitrướng,rasứcgiúpviệcngoàibiên,thựclàmộtngườicôngthầnkỳcựucủatriềuđình,ngươinênđăingộmộtcáchtrọnghậu,hễnóigìphảinghe,bàymưukếgìphảitheo..."Nóirồivuamất,thọ50tuổi.MiếuhiệulàThánhtổ.

ThiệuTrịHoàngĐế(1841-1847)

TrongsốrấtnhiềuvợcủaMinhMệnh,cóbàvợcảhọHồ,congáilớncủacôngthầnHồVănBôi,quêhuyệnBìnhAn,tỉnhBiênHoà.HồVănBôiđăcócôngtheogiúpvuaGiaLongtừbuổiđầu.GiaLongvàbàNhịphiđăchọnkỹvàcướicôgáihọHồvềlàmvợHoàngtửĐởm.Làngườitrangkính,chínchắn,thậntrọng,hiềnhoà,trinhnhất...đượcMinhMệnhhếtlòngyêukính,phonglàThuậnđứcThầnphi.BàsinhHoàngtháitửDongđược13ngàythìmất.HoàngtửDongđượccáccungnữkhácnuôinấng.NămQuíMùi(1823),theophépđặttêncủađếhệ.HoàngtửDongcótênmớilàMiênTông.MiênTônglàcontrưởngtrongsố78hoàngtửcủaMinhMệnhnênđượcnốingôi.ThánggiêngnămTânSửu(1841)MiênTônglênngôiởđiệnTháiHoà,đặtniênhiệulàThiệuTrị,vừađúng34tuổi.

ThiệuTrịhiềnhoà,khônghaybàyviệc.Vảchăng,mọiquychếđăđượcsắpđặtkháquycủtừthờiMinhMệnh,ThiệuTrịgiữnếpcũ,chỉrămrắplàmtheodihuấncủachathôi.BầytôicũtừnggiúpMinhMệnhnayvẫnlàvâycánh,chântaycủaThiệuTrịnhưngTrươngĐăngQuế,LêVănĐức,DoănUẩn,VơVănGiải,NguyễnTriPhương,LâmDuyTiếp...ThờikỳcầmquyềnngắnngủicủaThiệuTrịchỉđủđểgiảiquyếtmộtsốhậuquảđểlạitừthờiMinhMệnh.

ThứnhấtlàkhắcphụchậuquảcủagiảiphápbỏđêởBắcBộ.VàonămQuíTị(1833),saunhiềucốgắngcủngcốvàhoànthiệnhệthốngđêđiềuởBắcBộmàvẫnlụtlội,MinhMệnhmạnhdạngápdụnggiảipháp"đàosôngthayđê".VuachophábỏđêđiềuvùngtrũngphíaNamHàNội,khơiđàosôngthoátlũvùngHảiDương,HưngYênnhưngvôhiệu.Theoýnguyệnthầndânđịaphương,ThiệuTrịlạichođắpđê,đậpchắnngangcửasôngCửuAn.ViệcthứhailàgiảiquyếtvấnđềChânLạp.CuốiđờiMinhMệnh,thànhTrấnTâylàmốilocầngiảiquyết.TrươngMinhGiảng,NguyễnTiếnLâm,LêVănĐức,NguyễnCôngTrứ...đemquânđánhdẹpmăikhôngyên.VÌthếngaynămđầulênngôi,triềuquannhưTạQuangCựtâuxinbỏđấtChânLạp,rútquânvềgiữAnGiang.Vuanghetheo,xuốngchiếubăibinh.TrươngMinhGiảngvềđếnAnGiangthìmất.Tháng6nămẤtTỵ(1845),ChânLạpbịXiêmchiếmđóng,đáplờicầuviệncủaChânLạp,triềuđìnhlạicửbinhsangbuộctướngXiêmlàChấtTrikýhoàướcrồihainướccũngbăibinh.NguyễnTriPhương,DoănUẩnrútquânvềđóngởTrấnTây.NămBínhNgọ(1846),NặcÔngĐơnlàCaoMiênquốcvươngvàMỹLâmquậnchúa,CaomiênquậnchúalạixuốngchiếuchoquânthứởTrấnTâyrútvềAnGiang.Từđó,ChânLạplạicóvuavàphíaTâyNambắtđầuyêndần

VấnđềthứbalàquanhệvớiphươngTây.KhiThiệuTrịlêncầmquyềnthìviệccấmđạocónguôiđiítnhiều.MộtsốgiáosĩbịbắtgiamtừtrướctạiHuế,bịkếtántửhìnhnayđượctựdonhờsựcanthiệpcủahảiquânPháp.NămĐinhMùi(1847)Phápsaimộtđạitá,mộttrungtáđemhaichiếcthuyềnvàoĐàNẵngxinbỏchỉdụcấmđạovàchotựdotínngưỡng.ĐangtrênbànthươnglượngthìPhápdùngđạibácbắnđắmtàuthuyềncủaViệtNamneođỗbêncạnhrồichạyrabể.Trướcsựkiệnđó,ThiệuTrịvôcùngtứcgiận,banthêmsắcdụcấmngườingoạiquốcgiảngđạovàtrịtộingườitrongnướcđiđạo.Sauđó,tháng9nămĐinhMùi(1847),ThiệuTrịbịbệnhrồimất,ởngôiđược7năm,thọ41tuổi,miếuhiệulàHiếutổchươnghoàngđế,có54ngườicon(29hoàngtửvà25hoàngnữ).

TựĐứcHoàngĐế(1848-1883)

VuahuýlàThì,tênđặttheođếhệlàHồngNhậm,sinhngày25tháng8nămKỷSửu(1829),conthứhaicủaThiệuTrị.MẹhọPhạm,congáithượngthưbộLễPhạmĐăngHưng,ngườihuyệnTânHoà(GiaĐịnh).ThángGiêngnămThiệuTrịthứ3,nămQuíMăo(1843)Thì14tuổi,đượcphonglàmPhúcTuycông,lấyvợlàcongáiVũXuânCẩn.KhiấyYênphongcôngHồngBảotuyđălớnnhưnglàconcủavợthứlạiíthọc,chỉhamvuichơi.Ngượclại,HồngNhậmnhânhiếu,thôngsángvàchămhọc,đượcvuacharấtyêuquí,bảocónhiềutínhgiốngmìnhnêncóýtruyềnngôichocon.HồngNhậm,vìthếthườngđượcvuagọivàochầuriêngđểdạybảo.Tháng10nămĐinhMùi(1847),HồngNhậmlênngôiởđiệnTháiHoà,lấyniênhiệulàTựĐức,19tuổi.VÌchoconíttuổilênnốingôinênHồngNhậmvàHồngBảotranhchấpnhau.Bảothua,saubịgiết.

TựĐứcốmyếu,phảiluônsốngtạicungđiệnHuế,trừmỗinămhailầnnghỉhèvànghỉđôngởcửabiểnThuậnAn.Suốtđờivuachỉđixamộtchuyến,đólàdịpphògiávuacharaBắcnhậnlễthụphongcủanhàThanhởThăngLongnăm1842,khiđómới13tuổi.Chínhvàkémsứckhoẻnênkhilênngôi,sứthầnsangnhàThanhphảibiệnluậnkhókhănđểbuộcsứThanhphảivàoPhúXuânlàmlễphongvươngchoTựĐức.CónhữnglầnđíchthânvuaphảiđứnglàmchủtếnhưngmệtlạiphảisaiXuânthọcôngMiênĐịnhhoặcAnphongcôngHồngBảolàmthay.Cũngchínhvìlưdotrênmàvuaítsátdântình,ngàycàngtrởnênquanliêu,mệnhlệnh.Bùlạisựyếukémsứckhoẻ,TựĐứclạirấtthôngminhvàcótàivănhọc.VuathíchnghiềnngẫmkinhđiểnNhogiáo,xemsáchđếnkhuya.CóthểnóiTựĐứclàmộttrongnhữngngườiuyênbácnhấtthờiđóvàlàmônđồtíchcựccủaKhổnghọc.

LẽdểhiểuTựĐứclàngườiconrấtcóhiếu.Cũngmớilênnốingôi,TựĐứcđălàmtangvuachacựckỳcẩnthận,trangtrọng,tốnkém.Vuatừngtruyềnphán:

-Sửasangtangnghilàviệclớn,dẫuhợpcảtàilựccủabốnbểnămchâucũngchưadámcholàxaxỉ.

VuacũngrấtcóhiếuvớimẹlàTừDụ.Vuatựquyđịnhngàylẻthìthiếttriều,ngàychẵnvàochầuthămmẹ.Nhưvậy,mỗithángvuangựtriều15lần,thămmẹ15lần!Khiđếnvớimẹthìsửamình,nénhơi,quỳxuốnghỏithămsứckhoẻ,rồicùngmẹbànluậnkinhsáchvàsựtíchxưanay,nhấtlàchínhsự.TừDụlàngườithuộcnhiềusửsách,biếtnhiềuchuyệncổkim.Hễmẹnóigìlàvuaghingàyvàosổnhỏgọilà"Từhuấnlục".Trải36nămởngôi,vuaduyTrìđềuđặnnềnếpấy,chỉtrừlúcđauyếu.ChuyệnkểrằngTựĐứckhôngthíchgìhơnlàđisănđểgiảitríngoàiviệcchínhsự.Mộthômrảnhviệc,vuađisăntạivườnThuậnTrựcgặpmưalũ,khôngvềkịpgiỗThiệuTrị.TừDụnóngruộtsaingườiđiđón.Thuyềnngựvềđếnbến,trờicònmưatomànhàvualiềnngồikiệutrầnđithẳngvàocunglạyxintrịtội.TừDụngồixoaymặtvàotrong,khôngthèmnóinửalời.TựĐứclấyroimâydânglêntrátkỷrồitựnằmxuốngxinchịuđòn.TừDụthachomớiđứngdậy.

HằngnămđếnkỳnghỉởThuậnAn,TựĐứchayđicùngmẹ.Xemthếđủbiếtbàmẹcóảnhhưởnglớnđếnchínhsựcủanhàvua!

TựĐứccódángvẻmộtnhosĩ,khôngcaokhôngthấp,trạcngườibậctrung,hơigầy,mặthơidài,cằmthỏ,tránrộngmàthẳng,mũicaomàtròn,haiconmắttinhmàhiền.Vuathườngmặcquầnáomàuvàng,khôngưatrangsứcvàcũngkhôngmuốncungnữđeođỗnữtrang,chỉlấysựsạchsẽlàmđẹp.Nhàvuasiêngnăngviệcchínhsự,sáng5giờđătỉnhgiấc,6giờđăratriều.Vìthế,nhữngbuổithiếttriều,cácquancũngphảidậysớm,thắpđènăncháođểvàotriềukịp.VuathườngngựtriềutạiđiệnVănMinh,bêntảđiệnCầnChánh.Quanvănngồitrựcbêntảvu,quanvõbênhữuvu.Khivuara,tháigiámtuyêntriệutriềuquan,cácquanđêumặcáothụngxanh,đeobàingà,quanvănbênhữu,quanvõbêntả...Báimạngxong,bộnàocóviệcthìtâuquỳtạichỗ.CạnhquantấucóquanNộicácghichéplờivuaban.Cácbuổithiếttriềukéodàiđếnchínmườigiờ.

Lúckhôngthiếttriều,vualàmviệcởcháiĐôngđiệnCầnChánh:Nhàvuangồilàmviệcmộtmình,cóvàithịnữđứnghầu,màison,châmthuốchoặcđểtruyềnviệc.Triềuquankhôngđượcvàochỗngựtoạ,mọiviệclớn,nhỏ,nhàvuaphảitựxem.Phiếusớtừcácnơigởivềnộicác,đượcxếpvàotráttấu

sự,đưachogiám,giámđưachonữquandângvua.Vuaxemxong,giaolạinộicác,Nộicácgiữbảnchínhcóchâuđiểm,châuphê,saolụcgửicácbộ,nhathihành.Nhữngphiếutấucóchữ"châuphê"củaTựĐứccònlạichothấynhàvuađătốtchữmàvănlạihay.Cónhiềutờtấu,vuaphêdàihơncảlờitâu.Xemnhưthế,rõràngvuarấtchămchỉvàcẩnthậnviệcchínhsự.

TựĐứctrịvìđấtnướctrongbốicảnhgặpnhiềuthửtháchsốngcòn.Nhàvuathiếutínhquyếtđoán,phảidựavàotriềuthầnbànviệc,màtriềuthầntuycóngườithanhliêmvàcóthựcquyềnnhưTrươngĐăngQuếsonglạibảothủ.Trênthếgiới,khoahọcvàcôngnghiệpđăpháttriểnmạnhmẽ,cạnhtranhbuônbánngàycànggaygắt,thếmàđìnhthầnquanhvuachỉchămloviệcvănchương,khéonghềnghiênbút,bànđếnquốcsựthìlấyNghiêuThuấn,Hạ,ThươngChuxaxưalàmgương,tựvỗngựclàvănminh,chêthiênhạlàngoạidị.VÌthế,TựĐứccấmbuônbánngàycànggaygắthơn.ĐếnkhiGiaĐịnhđărơivàotayPháp,nhàvuahỏiđếnviệcPhúquốccườngbinhthìtriềuthầnkhôngđưarađượckếsáchgì.Cũngcónhữngngườiđăđirangoàiduhọchoặcđượctiếpxúc,cócáchnhnmới,muốnthayđổi,cảicáchnhưPhanThanhGiản,PhạmPhúThứ(1864),NguyễnTrườngTộ(1866),ĐinhVănĐiền(1868),NguyễnHiệp(1867),LêĐĩnh(1881)...dângđiềutrầnxinhnhàvuacảicáchmọimặt:chínhtrị,kinhtế,quânsự...theogươngNhậtBản,TháiLan,HươngCảngvàcácnướcphươngTây.Đìnhthầnhoặccholànóicàn,bànnhảmhoặccholàkhônghợpthờithếhoặccònđểhỏixemcáctỉnhvàlàmtừtừ...

NămMậuDần(1878),xembáo"HươngCảngtânvăn",thấybànđếnviệcchấnhưngđấtnướcphảithôngthươngvàchốnglạibảothủ,đúcsúng,đóngtàu,cửngườihọctiếngnướcngoài,nhàvuamuốnchothihành,bảoviệncơmậtxemxétrồitâulên.Việncơmậtchorằngthôngthương,họctiếng,đóngtàu...thậtlàcấpthiếtnhưngngườiTâydươnglàmdễcòntalàmkhôngđược...hơnnữamuốnthayđổitậpquántấtphảidầndần,làmngaymộtlúc,thựckhóđượcnhưý,rồicònphảichờkỳtiếncôngnhàThanhnămtới,xemsaorồiliệusau...TựĐứcxemlờitâu,dụrằng:

-Xétviệcthìnêncầnthậnvàsuynghĩchochín,nhưngcũngnênlàmthếnàochotiếnbộ,chứkhôngtiếnlàthoáivậy!

Vuaphêchuẩnviệchọctiếngnướcngoài,chosứclàmngay.Tháng11nămMậuDần(1878),cùngvớisứbộsangXiêmcómộtsốthanhniêndoHồKhắcHàidẫnđầusanghọctiếngXiêm...

Nhậnravàlàmđếnlúcđóđălàquáchậm,thếnhưngquầnthầnvẫnchầnchừ,ngạicảicách,nếucólàm,lạidèdặt,nửachừng...Triềuđìnhchiathànhhaiphe:chủchiếnvàchủhoà.Nhữngngườichủchiếndùrấtanhdũngnhưngchiếnđấutrongđiềukiệnquáchênhlệchvềlựclượng,vũkhínêncuốicùngbịthấtbại.

NămNhâmNgọ(1882),triềuđìnhcửThượngthưbộhìnhPhạmThậnDuậtđisứThiênTân(TrungQuốc)cầuviệnnhàThanhđánhPháp.TrungQuốcđangbịcácnướcphươngTâyxâuxémchẳngnữngkhôngcứuđượcmàcònmuốnnhândịpnàychiếmcáctỉnhphíaBắcnướcta.Ngày16/6nămQuíMùi(1883),TựĐứcmất,trịvìđược36năm,thọ55tuổi.TriềuđìnhHuếphảikýhoàướcQuíMùi(1883)rồihoàướcPatơnốt(1885),đấtnướcbịchialàm3kỳchịusựbảohộcủathựcdânPháp.

TựĐứclấyvợtừnăm14-15tuổivàsauđócònlấythêm103vợnữa,nhưngđếnnăm35tuổivẫnchưacócon,mặcdùđăchạychữabằngmọigiá,cầutựkhắpđềnchùacótiếngtrongnước,thậmchínhàcuacònhạcốlấymộtphụnữđăquamộtđờichồng,cóconmàvẫn"vôhậu".Nhàvuaphảinuôilấy3ngườiconcácanhmìnhlàmconnuôi:"Trẫmnuôisẵnbacon,ƯngChâncốnhiênlàhọclâutrưởngthành,chínhdanhđălâu,nhưngmặthơicótật,giấukínkhôngrõràng,sợsaukhôngsáng,tínhlạihiếudâm,cũngrấtlàkhôngtốt,chưachắcđươngnổiviệclớn.Nhưngnướccầncóvuanhiềutuổi,đươnglúckhókhănnàykhôngdùnghắnthìdùngai?SaukhiTrẫmmuôntuổi,nênchoQuốccôngƯngChânnốinghiệp..."Vềsau,TrầnTiếnThành,NguyễnVănTường,TônThấtThuyếtlàcácphụchínhđạithầnmưubỏvuanàylậpvuakhácgâyrathảmkịchtrongtriềuNguyễnsaukhiTựĐứcmất.

19.THỜIKỲBẮTĐẦUTHUỘCPHÁP:

DụcĐức(LàmVuaBaNgày)

Trướcngàyđăngquang,DụcĐứcbànvớibađạithầnphụchánhlàNguyễnVănTường,TônThấtThuyếtvàTrầnTiếnThànhsẽkhôngđọcmộtđoạnnhậnxétvềmìnhtrongdichiếutạilễlênngôi.Cảbavịphụchínhđềuđồngý.Ngàyhômsau,khiTrầnTiếnThànhđọcđếnđoạnấy,hạgiọngxuốnghầunhưkhôngaingherõ,thìNguyễnVănTường,TônThấtThuyếtnổigiậnbảoNguyễnTrọngHợpđọclạirồichiaquântúcvệcanhgáctrongngoàithànhthậtnghiêmngặtvàbắtgọn10ngườithântíncủavuanốingôitrongđócóNguyễnNhưKhuê.

Haihômsau,tạibuổithiếttriềucóđôngđủhoàngthânvàđìnhthần,NguyễnVănTườngđứnglêntuyêncáophếtruấtDụcĐứcvìbốntội:

-Cắtbớtmộtđoạntrongdichiếucủavuacha.

-Tựtiệnđưamộtgiáosĩvàohoàngthành.

-Mặcáomàuxanhtrongkhiđểtangvuacha.

-Thôngdâmvớinhiềucungnữcủavuacha.

DụcĐứcbịtốnggiamtạimộtphòngkínvừađượccấptốcxâylênngaytrongbiệtđiệnmình.DụcĐứcbịđốixửnhưmộttùnhânthường.Nhờngườilínhgácthươngtìnhchủcũ,hàngngàyđútchomộtnắmcơmvàmộtchiếcáocũthấmnước,vắtrauống,DụcĐứcsốngthoithópđượcgầnmộtthángthìchết,xácvùitrênmộtquảđồi,khôngquantàivàkhôngaiđượcđiđưatang.

Hơn20nămsau,contraithứ7tứcThànhTháilênlàmvua,DụcĐứcmớiđượckhôiphụclạiđếhiệuvàtônlà"Cungtônhuệhoàngđế".

HiệpHoà(6/1883-11/1883)

TênthậtlàHồngDật,conthứ29vàlàconútcủaThiệuTrị,sinhtháng9nămThiệuTrịthứ7tứcnămBínhNgọ(1846).NămẤtSửu(1865)TựĐức18tuổiđượcphongVănLãngcông.NămTựĐứcthứ31tứcnămKỷMão(1879)đượctấnphongLãngQuốccông.Tháng6nămQuíMùi(1883)phếxongDụcĐức,theoýcủaTônThấtThuyếtvàNguyễnVănTường,đượcýchỉcủaTừDụHoàngtháihậu,triềuđìnhcửmộtpháiđoànraKimLongrướcLãngQuốccôngvàoĐạiNộiđểchuẩnbịlàmlễđăngquang.LãngQuốccôngvàoĐạiNộiđểchuẩnbịlàmlễđăngquang.LãngQuốccôngkhócmànóirằng:Tôilàconútcủatiênđế,tưchấttầmthường,khôngdámnhậnngôivua.PháiđoànvừaphảinănnỉvừadùngvũlựcmớiđưađượcHồngDậtvàoCấmthành.ThếlàhaihômsauLãngQuốccôngtrởthànhvuaHiệpHoà!

HiệpHoàlênnốingôi,NguyễnVănTườngvàTônThấtThuyếtcậycôngtônlậpnênthâutómmọiquyềnhành,khôngthèmđếmxỉagìđếnvua.HiệpHoàghétlắm,muốntướcbớtquyềnlựccủahọ.VuađãkiênquyếtđiềuTônThấtThuyếttừbộBinhsangbộLại.LàmvuađượcbốnthángthìHiệpHoànhậnđượcmậtsớcủahaingườithântínlàHồngPhi(ThamtribộLại,contraiTùngThiệnvương)xingiếthaiquyềnthầnNguyễnVănTườngvàTônThấtThuyết.

HiệpHoàphêvàosớ:"GiaochoTrầnKhanh(TrầnTiếnThành)phụngduyệt",bỏsớvàotrápgiaotháigiámTrầnĐạiđemđếnnhàTrầnTiếnThànhởchợDinhÔng.Việcbạilộ,TônThấtThuyếtcùngvớiNguyễnVănTườngbàncáchphếtruấtHiệpHoà.Họchomờicácđạithầnđếnhọp,kểtộiHiệpHoàvàTrầnTiếnThành,HồngPhivàHồngSâmcóâmmưudựavàoquânPhápgiếthạiđạithầnphụchính,vớichứngcứhẳnhoi(tờmậtsớ):SauépcácquankývàotờsớđòiphếtruấtHiệpHoàxong,NguyễnVănTường,TônThấtThuyếtvàocungxinýchỉcủaHoàngtháihậuđồngthờichongườidẫn

50línhvàođiệnCànThànhbắtHiệpHoàphảitựxửmìnhtheolệ"Tambantriềuđiển"dànhchocácđếvương,khanhtướngphạmtộitửhình.Đangđêmkhuyanhàvuamớibiếtcósựbiến,hỏiđếntrựchầu,thìchỉcómộtvàitháigiám.VuasaitháigiámTrầnĐạtđemchiếunhườngngôitớivàxinđượctrởvềphủcũ.TônThấtThuyếtvàNguyễnVănTườnggiảvờnhậnlời,chongườiđemvõngđưavuavàcungphivềphủcũởxãPhúXuânxonglạibímậtdặnriêngÔngÍchKhiêmvàTrươngVănĐễđónởcửa,chặnđườngđưavuađếnnhàHộThành,épuốngthuốcđộctựvẫn.

RiêngTrầnTiếnThành,cáoốmnằmởnhàcũngbịlínhđếngiếtngayđêmấy.ĐólàmộtngàymùaĐông(29/11/1883).HiệpHoàlàmvuađược4tháng,chết36tuổi,giaochophủTônnhânchôncấttheonghithứcQuốccông.

KiếnPhúc(12/1883-8/1884)

HúylàHạo,tựlàƯngHỗ,lạicótựlàƯngĐăng,connuôithứ3củaTựĐức,sinhngày2thángGiêngnămCanhNgọ(1870).Nămlênhai,(1871)vìTựĐứckhôngcócon,Hạođượckénvàocung,sunglàmHoàngthiếutử,dohọcphiNguyễnThịChuyênnuôidưỡng.TừnhỏHạođãsớmhiểubiết,ônhoà,lặnglẽvàsạchsẽ,cẩnthậnlờinóivàviệclàm.Vìthế,TựĐứcrấtkhenvàtỏýyêudấukhácthường.MùathunămNhâmNgọ(1882)đượctớinhàđọcsáchgọilàDưỡngThiệuđườngvàđượcvuasaikèmcặpđạolàmvua.Trongdichiếu,TựĐứctỏýmuốnnhườngngôinhưngvìnhỏtuổi(mới14tuổi)đànhthôi.

TựĐứcmất,Hoàngthiếutửrangoàithành,ởnhàQuanxángoàicửaVụKhiêm.Mờsángngày30/11nămQuíMùi(1883)đượcquầnthầnđónvềđiệnQuanCanhởsởTịchĐiền.Thấyngườiđếnđón,Hoàngtửsợhãi,quânlínhphảiômlênvõngkhênhđi.Đếnnơi,TônThấtThuyếtvàNguyễnVănTườngbáolàxinlậplênlàmvua.Hoàngtửtrảlời:

-Tacònbé,sợlàmkhôngnổi.

Haiphụchánhnói:

-Tiênđế(tứcTựĐức)đãcóýấynhưngchưakịplàm.Naylàmệnhtrời,vậyxinnghĩđếntônmiếuxãtắclàmtrọng.

Xonghọtruyềlệnhhọptriềuthầnlạitônlậpvuamới.Thếlàngày1/12nămQuíMùi(1883),DưỡngThiện(ƯngĐăng)lênnốingôi,niênhiệulàKiếnPhúc.

TừngàyKiếnPhúclênngôithếlựcbàHọcPhingàycànglớn.NguyễnVănTườngđãnhậnrađiềunàyvàhếtsứctranhthủcảmtìnhcủabà.DịpmayđãđếnvớiNguyễnVănTườngkhinhàvuavịbệnhđậumùa.BàHọcPhingàynàocũngởcạnhvuacònbébỏngcủamìnhtừmờsángđếnnửađêm.ThếlàphụchínhNguyễnVănTườngtốinàocũngvàochầuHoàngđếvàHoàngmẫu,cókhiđếnnửađêmmớivề.TrướctháiđộquáâncầnvàcónhiềulảlơicủaNguyễnVănTườngvớibàmẹnuôi,KiếnPhúcđảtỏtháiđộhếtsứckhóchịu.Cólầnthiuthiungủ,ngheđượccâuchuyệngiữahaingười,vualiềnquát:"Khinàolànhbệnhrồitaosẽchặtđầucảbahọnhàmi".TườngngheđượcbènxuốngtháiyviệnlấythuốcphachếđưachoHọcPhi.Theolờikhuyêncủadưỡngmẫu,KiếnPhúcđãuốngthuốcđótớisánghômsauthìquađời.

Ngaychiềuhômđó,tạibuổithiếttriềubấtthường,NguyễnVănTườngtuyêncáoKiếnPhúcđãbăngvìbệnhtìnhbiếnchuyểnđộtngộtvàđưaemruộtlàƯngLịchlênnốingôi.KiếnPhúclàmvuađược8thángthìmất,mới15tuổi.

HàmNghi(8/1884-8/1885)

HàmNghitênthậtlàƯngLịch,emruộtKiếnPhúc.SaukhiKiếnPhúcbịgiết,ƯngLịchmới13tuổivàđượcđưalênngôingày1/8nămGiápThìn(1884).Lúcđó,hoàướcGiápThân(6-6-1884)đãđược

kýkết.LễđăngquangcủaHàmNghikhôngđượcNamtriềuthôngbáochokhâmsứPháptạiTrungKỳ,vìthếRê-nakhôngthừanhậnvuamới.ChúngyêucầumờicácđạithầncơmậtsangtoàKhâmsứđểbànđịnhnghithứcgặpgỡgiữavuaHàmNghivàđạidiệntốicaocủachínhphủPhápsongTônThấtThuyếttừchối.TướngĐờCuốc-xydoạsẽđemquânsangbắt.Trướctìnhthếkhôngthểtrìhoãn,nửađêm7/7nămẤtTị(1885)TônThấtThuyếtralệnhtấncôngbấtngờvàođồnMangCávàđồnPhápcạnhtoàKhâmsứ.QuânNamđánhrấthănghái,songvũkhíquáthôsơvàgiaoliênnonkémnênchỉmấygiờsaubịthấtbại.KinhthànhHuếthấtthủ.TônThấtThuyếthạlệnhtậphợptànquânchựcsẵnởcửaChươngĐức,vàocungvuavàtamcungchạykhỏiHoàngthànhxagiáraQuảngTrị.ĐạoNgựcóhơnngànngười,phầnđônglàcácđạithần,ônghoàngvàchúa,giàcó,trẻcó,đikiệu,đingựavàđibộ.HoàngtửChánhMôngcưỡingựavìchạynhanh,tiềnvàngtrongngườirảikhắpdọcđường.Cóbàchúaômconkhócsướtmướttrênkiệu.HàmNghingôikiệulâu,kêumệt,phảichuyểnsangnằmvõng.

Quahaingàyđiđường,đoànngựrađếnQuảngTrị-TỉnhquanQuảngTrịrangoàithànhrướcnhàvuavàtamcungvàongựởhànhcung.Chiều8/7/1885theolệnhcủaTừDụHoàngtháihậu,TônThấtThuyếtchiađạongựralàmhaiđoàn:mộtđoàntheoTừDụtrởlạiHuếgồmcáchoàngthânvàquanlạigiàyếuhoặcnặnggánhgiađìnhcùngphụnữyếuđuối.MộtđoàntheovuaraTânSởxâydựngcăncứchốngPháp.CăncửTânSởnằmtrêncaonguyênmiềnTrung,phíaTâylàLào,ĐônglàtrảngcátkhôcằntỉnhQuảngTrị.Đâylàvùngkhíhậukhắcnghiệt,câycốithưathớtcằncỗi,mùahègióLàomùmịt,nóngnhưthiêuđốt.SaubangàyởTânSở,HàmNghiđòiTônThấtThuyếtchongườiđưavềHuế.SongtrướctháiđộkiênquyếtcủaTônThấtThuyết,nhàvuadầndầnhiểuravàquyếttâmkhángchiến.HàmNghiđãphêchuẩnChiếuCầnVươngvớiýthứctráchnhiệmrấtrõràngcủamộtôngvuakhicóngoạixâm.HưởngứngChiếuCầnVương,dânchúngvàsĩphucảnướcliêntiếpđứngdậycầmvũkhíchốngPháp.ThựcdânPhápvôcùnglúngtúngtrướcphongtràoCầnVương,đãtìmcáchbắtchođượcHàmNghiđểdẹpphongtràotừđầunão.Dùngkếphảngián,thựcdânđãlừabắtđượcHàmNghitạicăncứởHàTĩnh,đưaxuốngthuyềnđưavềHuếngày14/11nămMậuThân(1888).Bấygiờvuamới17tuổi.PháptìmmọicáchthuyếtphụcHàmNghicộngtác,làmbùnhìnsongđềubịnhàvuathẳngthắnkhướctừ:

-Tôi,thânđãtù,nướcđãmất,còndámnghĩchiđếnchamẹ,anhchịemnữa.Khôngmuachuộcnổi,thựcdânPhápđẩynhàvuađiantrítạiAn-giê(thủđôAngiêri,thuộcđịacủaPháp).Tạiđây,HàmNghiđượcđếnởbiệtthựthuộclàngEnbia,ngoạiôAn-giê.Lúcđầu,nhàvuatẩychaykhôngchịuhọctiếngPháp.Vềsaunghĩlại,nếukhônghọcthìkhómàhiểuđượcvănhoáPhápvàthếgiới,nhàvuađãhọcvàbiếtnhanhchónglàmchủđượcngônngữPháp.Hiểusâusắcvềvănchương,mỹthuậtPháp,sautrởthànhmộthoạsĩcótài.Dùvậy,vềnhàvuavẫngiữnguyêntậptụcdântộc:đầubúitóc,quầnthe,áodàiViệtNam.

Hộihoạ,âmnhạcvàmộtgiađìnhnhỏgồm1vợvàmộtcongáiđãgiúpHàmNghikhuâykhoảphầnnàonỗiđaucủangườidânmấtnước,củamộtôngvuabịđiđàyxa.VuađãsốngởAn-giê47năm,thọ64tuổi.

ĐồngKhánh(10/1885-12/1888)

SaukhiđầyHàmNghi,thựcdânPhápbànvớiđạithầncơmậtNguyễnHữuĐộvàPhanĐìnhBìnhlậpKiếnGiangquậncônglàmvuamới.

KiếnGiangquậncôngtênthậtlàƯngĐường,sinhngày12/1nămGiápTí(1864)contrưởngcủaKiênquốccôngHồngCai,mẹlàBùiThị.NămẤtSửu(1865)lên2,đượcđưavàocunglàmconnuôithứ2củaTựĐức.NămQuíMùi(1883)đượcsắcphonglàKiếnGiangquậncông.Ngày19/9nămẤtTị(1885)dướiquyềnbảotrợvàquyếtđịnhcủaGiámquốcngườiPháp,ƯngĐườngđượclậplênlàmvualấyhiệulà.Ngaytừđầu,vuađãtrởthànhcôngcụtrongtayngườiPháp.LễrướcvuamớitừPhuVănLâuvàođiệnCànThànhdoĐờCuốc-xyvàSăm-pôdẫnđầu.DọcđườngrướcvuađiquacólínhPhápbồngsúngvàlínhNamvácgươmgiáođứngbảovệ.Lênngôi,ĐồngKhánhkhôngquênơn

ngườiđãtạodựngchomìnhnênbanliềnbađạodụphongĐờCuốc-xytước"Bảohộquânvương",phongSăm-pôtước"Bảohộcông"vàtướngOa-rơ-nôtước"Dựcquốccông".ĐồngKhánhcònnhờĐờCuốc-xychuyểntớitổngthốngPhápbứcđiệnthưcảmơnnướcĐạiPhápđãhếtlòngvuntrồngchomìnhvàcamđoansẽmãimãigiữtrọntìnhgiaohảogiữahainước.Từđó,ngàynào,vuacũngtiệctùngvớicácquanchứccaocấpPháp,nhấtlàsaukhiđãcướicongáiNguyễnHữuĐộ.

ĐồngKhánhcàngthânPhápthìphongtràoCầnVươngchốngPhápngàycànglanrộngkhắpnơi.ThựcdânPhápđãphảithừanhận:"Chưahềởxứnào,thờinàocómộtôngvuabịthầndânoánghétnhưvuabùnhìnĐồngKhánh!"ĐồngKhánhcũngtựthúnhận:"KhôngđờinàotôicóthểtinrằngHàTĩnh,QuảngBìnhtrungthànhvớitôi,vìhaitỉnhấycónhiềusĩphuquá!"

SongđờilàmvuacủaĐồngKhánhkhôngđượclâu,ngày25/12nămQuíMùi(1888),ĐồngKhánhchếtbệnhtạichínhđiệnCànThành(Huế),25tuổi,ởngôi3năm,có9ngườicon(6nam,3nữ).

ThànhThái(1/1889-7/1907)

SáungườicontraicủaĐồngKhánhđềuquánhỏ.VângưchỉcủaLưỡngTônCung(NghithiênchươngHoànghậu-vợThiệuTrịvàLêThiênanhHoànghậu-vợTựĐức)triềuđnhđónngườiconthứ7củaDụcĐức(đăbịphếtruất)làHoàngtửBửuLânkhiđómới8tuổilênlàmvua.

Chuyệnkểrằng:khitriềuquanđếnnhàrướcHoàngtửvàohoàngthànhlàmlễđăngquangthmẹlàTừMinhđivắng.Ônghoàngbénhỏrunsự,nói:

-Cácôngđếnlàmchi?Bắttôià?Cácôngmuốnlàmchithlàmnhưngphảiđợiảtôi(mẹtôi)vềđă.

KhiTừMinhvề,biếtchuyệnconḿnhbịbắtđilàmvua,bàoàkhóc,nghẹnngàonói:

-Lạycácquan!Xincácquanthachomẹcontôi!Tôikhôngbàogiờquêncáichếtvôcùngthêthảmcủachồngtôi(tứcvuaDụcĐức).TôicũngkhôngquênrằngcácvuaHiệpHoà,KiếnPhúcđềuđăbịgiếtvàvuaHàmNghithbịđiđày

Saumộthồikhuyêngiảicủahàngxómcómặtlúcđó.TừMinhmớiđểchongườitabếconlênkiệurướcđi.Sauđó3giờ,chủbẻBửuLântrởthànhhoàngđếThànhThái.

ThànhTháithôngminh,lên4-khivuabịtruấtđăphảisốngởngoàithànhvớibàconlaođộng,chiasẻgiankhổvớinhữngngườinghèokhótrongcảnhnướcmấtnhàtan.Vthế,làmvua,tuymới10tuổi,ThànhTháiđăsớmcóưthứcvềquốcsựvàrấthamhiểubiết.VuathíchđọccáctânthưchữHáncủaTrungQuốcvàNhậtBản.Nhờđó,ThànhTháicótinhthầntựcườngdântộcvàđầuóccảicách.SongmọidựđịnhcáchtânđấtnướccủavuađềubịthựcdânPhápngănchận.

KhâmsứPháplongạimộtđiềulàThànhTháirấtgầndân,thươngdânvàhayvihành.CólầnThànhTháiđichơibộtrêncầuGiaHội,sắpđặtmộtngườiváctre.Quânlínhvộichạylêntrước,dẹpđường.Vuabảo:

-Cứđểchongườitađi!Ḿnhdânkhôngphảilàdân,vuakhôngphảilàvua,tạisaodẹpngườita?

NhiềuchuyếnsănbắnởCổBi(cáchHuếkhoảng30km)vuathườngghévàochơicáclàngdọcsôngBồ.Vàolàng,vuachotrảichiếungồigiữađất,dânlàngbulạixem.Nếulínhđuổi,vuakhôngchovàhỏidânmuốnǵ?Dânbảomuốnxembắn,vualiềngiươngsúngbắnchohọxem.

KhâmsứPhápvàquầnthầnNamtriềuxumịnhrấtmuốntruấtngôicủaThànhTháiđểthaythếbằngmộtôngvuabùnhnkhác.Họphaotin,nhàvuabịđiênđểhạuythế.KhâmsứLê-véc-cơrấttứctốisaunhiềulầnnhàvuakhônglàmtheoưhắn.Ngày29/7/1907(Bắtđầutừđâykhôngdùngngàyâmlịchvsangthếkỷ20),Lê-véc-cơnóithẳngvớivua:NhàvuakhôngthànhthậtcộngtácvớichínhphủbảohộthnaymọiviệcđềudoHộiđồngthượngthưtựquyếtđoán.Nhàvuađăhếtquyềnhànhvàkhôngđược

rakhỏinơiĐạiNộidànhriêngchovua.

Ngày3/9/1907,triềuthầnđượclệnhcủaPhápvàođiệnCànThànhdângvuadựthảochiếuthoáivịvớilưdosứckhoẻkhôngđảmbảo,xintựnguyệnrútlui.Xemxongbảndựthảo,ThànhTháinhếchmépcười,ghingayhaichữ"phêchuẩn",quaylưngđivào.

Ngày12/9/1907thựcdânPhápchoápgiảivàoSàiGnrồiđưađiquảnthúctạiCápXanhGiắccơ(CapsaintJacques),đếnnăm1916thđàyrađảoRê-uy-ni-ông(Réunion)cùngvớiconlàDuyTân.

NhưvậyThànhTháilàmvuađược18năm,phếtruấtnăm28tuổi.Sau31nămbịđày,năm1947,ôngđượcphéptrởvềTổquốcnhưngbuộcphảiởSàiGnđểPhápdễbềkiểmsoát.Măiđếntháng3năm1953,thựcdânPhápmớichoồnvềthămlăngtẩmchamẹ,ôngbàởHuếsaulạiphảitrởvàoSàiGn.ThànhTháimấttạiSàiGnngày24/3/1954.ConcháuđưaôngvềchônởHuế,thọ74tuổi.

DuyTân(1907-1916)

GạtxongThànhTháithựcdânPhápđịnhdùngconcủaThànhTháilàHoàngtửVĩnhSanmới8tuổilênlàmvuađểdễbềthaotúng.Chúngkhôngngờđượcrằngvịvuatrẻnàycòncótháiđộchốnglạikiênquyếtvàtíchcựchơnvuacha.

Từkhicònhỏ,vuađãcónhữngviệclàmvàlờinóicươngnghị,chốngPháprấtquyếtliệt.Cólần,ngồicâutrướcbếnPhuVănLâucùngvớithầyhọclàNguyễnHữuBài,vuaravếđối:

"Ngồitrênnướckhôngngănđượcnước,trótbuôngcâunênlỡphảilần".

NguyễnHữuBàiđốilại:

"Nghĩviệcđờimàngánchođời,đànhnhắmmắtđếnđâuhayđó."

Mặtđượmbuồn,vuanói:hoárathầylàngườicamchịubótaytrướcsốmạng.Theoýtrẫm,sốngnhưthếthìbuồnlắm.Phảicóýchívượtquagiankhổ,khókhănđểtiếnlênthìmớisốngcóýnghĩa.

Cuốinăm1916,đượcmộttổchứccứunướcgiúpđỡ,đãbímậtgặphainhàchísĩcủaViệtNamQuangPhụchội(PhanBộiChâuchủxướng)làTrầnCaoVânvàTháiPhiênbànmưukhởinghĩađánhPháp.Vuađãchủđộngthamgiavàquyếtđịnhđẩyngàykhởinghĩalênsớmhơnđểkhỏilỡthờicơ.Khôngmay,bịlộ,nhàvuabịgiặcPhápbắttạimộtngôichùaQuảngNgãi,ngày6/5/1916cùngnhiềuchiếnsĩcứunướckhác.Giặcdụdỗ,DuyTânkhẳngkháitrảlời:

-Nếucácngườidùngbạolựcbắttathìcứbắt,cònta,nhấtđịnhkhôngvề!

ToànquyềnPhápởHàNộiđíchthânragặpvàdụdỗvuatrởlạingaivàng.Nhàvuabìnhthảntrảlời:

-"CácngàimuốnbuộctôiphảilàmvuanướcNamthìhãycoitôilàmộtôngvuađãtrưởngthànhvàcóquyềntựdohànhđộng,nhấtlàquyềntựdotraođổithưtínvàchínhkiếnvớichínhphủPháp".

Khôngchấpnhậnđược,toànquyềnPháplệnhchoKhâmsứđưaDuyTânvàotạmgiữởđồnMangCávàgiaochoNamtriềutrong1tuầnphảithuyếtphụcđượcnhàvuathayđổichínhkiến.Cuốicùng,khôngchịukhuấtphụcthựcdânPhápvàtaysai,DuyTânđãbịlưuđàysangđảoRêuyniông.TrầnCaoVân,TháiPhiên,TônThấtĐềvàNguyễnQuangSiêuđềubịchémđầu.

TheovuađiđàycóHoàngmẫuNguyễnThịĐịnh,HoàngquếphiMaiThịVàngvàemruộtlàMệCưởimới12tuổi.LúctheochồnglênđườngbàMaiThịVàngđãcómang3thángvàbịsẩythai.SauhainămởđảoRêuyniông,vìkhônghợpthủythổ,khíhậu,bịđauốmluôn,mẹ,vợvàemvuacùngnhautrởvềTổquốc.Năm1925,DuyTânđãgửithưvềchohộiđồngtộckèmgiấylyhônbàMaiThịVàng,xinHộiđồngchứngnhậnđểbàđilấychồngkhác,lúcđó,bàmới27tuổinhưngcươngquyết

thủtiếtvớichồng.

SaukhiđãlydịbàVàng,DuyTânđãlấymộtngườiphụnữđịaphương,từ1929đến1939,sinhđược4con,3trai1gái.Rồikhôngrõbàvợnàyđãchếthaybỏnhau,cựuhoànglạilấymộtngườiởthủđôXanhBơNoavàsinhđượcmộtgái.

Trongchiếntranhchốngphátxít1939-1945,DuyTântìnhnguyệngianhậpquânđộicủa"nướcPháptựdo"vàkhiđồngminhchiếnthắng,ôngđượcgiảingũvớihàmthiếutákhôngquân.ViệclàmnàycủaôngbịvuachalàThànhTháiphảnđốikịchliệt.Tháng10năm1945,DuyTânchấpthuậnlờiđềnghịcủatổngthốngPhápĐờGôntrởvềViệtNamnhưngbịtainạnmáybayvàmấttrênđườngđithămvợconởđảoRêuyniông,thọ46tuổi.

KhảiĐịnh(1916-1925)

TênthậtlàBửuĐảocòngọilàHoàngthânPhụngHoá,conĐồngKhánh,sinhnăm1884.Từ1907,saukhiphếtruấtThànhThái,thựcdânPhápđịnhđưaBửuĐảolênngôivuađểnốitiếpdòngvuabùnhìnĐồngKhánh.Khigiảiquyếtvấnđềnày,nhiềuđìnhthầntỏýkhôngmuốnđặtlênngauvàngmộtngười"vôhậu"(tuyệttự).PhápđànhphảichấpnhậnDuyTân.DuyTânbịđiđày,PhápđưaBửuĐảolênngôi,lấyniênhiệulàKhảiĐịnh,32tuổi.

Đâylàmộtôngvuabùnhìnmạthạng.NhândânHuếđãtruyềnmiệngcâucaphổbiếnvềKhảiĐịnh:

"TiếngđồnKhảiĐịnhnịnhtây,

Nghềnàythìlấyôngnàytiênsư".

Tháng4/1922,trướcngàysangPhápdựhộichợMác-xây,KhảiĐịnhcholàmlễsắclậpNguyễnVĩnhThụylàmĐôngcungHoàngtháitử.Ngaysaukhitrởthànhngườikếvị,VĩnhThuỵ10tuổi,đượctraochoKhâmsứSác-lơmangvềPhápđàotạo.

Ngày20/5/1922,KhảiĐịnhsangPhápdựhộichợthuộcđịaMác-xây.Đâylàlầnđầutiên,mộtôngvuatriềuNguyễnsangnướcngoài.SựkiệnnàygiúpthựcdânPháptôvẽchocôngcuộcchinhphụcvàkhaihoácủahọởthuộcđịa.ChuyếnđicủaKhảiĐịnhđãlàmdấylênnhiềuhoạtđộngcủangườiViệtNamyêunướcnhằmlậtđổbộmặtphảndânhạinướccủahắntrướccôngluậnPháp.ĐángchúýhơncảlànhữngbàibáođanhthépcủaNguyễnÁiQuốccùngvởkịch"Conrồngtre"đượccôngbố,biểudiễntạiPhápvàbản"Thấtđiềutrần"củaPhanChuTrinh.

Tháng9/1924,KhảiĐịnhtổchứclễtứtuầnđạikháng(mừngthọ40tuổi)rấtlớnvàtốnkém.HầuhếtcáctỉnhBắcKỳ,TrungKỳphảigửitặngphầmvềmừngvua.Saulễmừngthọnày,ngânsáchNamtriềukiệtquệ,KhảiĐịnhchỉlệnhtăngthêm30%thuế.

Tứtuầnđạikhángđược1nămthìKhảiĐịnhquađờingày6/11/1925,lễtangkéodàiđến31/1/1926.

KhảiĐịnhcó12vợnhưngvôsinh.ĐôngcungtháitửVĩnhThụylàconcủangườikhác,đượcvuanhậnlàconmình.Vìthế,lúcVĩnhThụycònnhỏvàđangtunghiệptạiPháp,ngườitađãthaybằngmộthộiđồngphụchínhcósựcanthiệpcủaToànquyềnĐôngDương.

VịHoàngĐếCuốiCùng-BảoĐại(1926-1945)

KhảiĐịnhquađời,ToànquyềnĐôngDươngvàhộiđồngphụchínhđãkýmộtbản"quiước"ghirõ:trongkhivuacònởnướcngoài,Hộiđồngphụchínhđượcquyềnthaymặtđiềuhànhmọiviệctriềuđình,đồngthờitừnaychỉnhữnglệđịnhcóliênquanđếnđiểnlệ,ânthích,ânxá,tặngphongcáchàmtước,chứcsắc...thìdohoàngđếbandụ.MọiviệckhácđềuthuộcquyềnnhànướcBảohộ.VănbảnnàycònsápnhậpngânsáchNamtriềuvàongânsáchTrungKỳvàmọicuộchọpbàncủaHộiđồngthượngthưphảidoKhâmsứTrungkỳchủtoạ.Nhưvậylàbằngvănbảntrên,thựcdânPhápđãhoàn

toànthâutómmọiquyềnlựccủaNamtriềungaycảtrênđịabànTrungkỳ.TriềuđìnhHuếchỉcònlàbộmáytaysaidothựcdântrảlươngmàthôi.

Sau10nămđàotạoở"Mẫuquốc",ngày16/8/1932,cùngtriềuquan,xuốngtàu"Đáctanhăng"(Dartagnan)vềnước.Ngày10/9/1932,BảoĐạirađạodụsố1tuyêncáochấpchínhvàkhẳngđịnhchếđộquânchủNamtriều.Vănbảnnàyhủybỏ"Quyước"ngày6/11/1925lậprasaukhiKhảiĐịnhmất.Nămsau(1933),BảoĐạichobanhànhhàngloạtchínhsáchcảicách,thựcchấtchỉlàhìnhthứcmịdânthôi.

BảoĐạicómộtthúvuiduynhấtlàđisănởvùngcaonguyênmiềnTrung,nghỉngơivớimỹnữtạiĐàLạtcùngnhiềudanhlamthắngcảnhkhác.DoxếpđặtcủathựcdânPháp,ngày20/3/1934,BảoĐạicướicongáimộtđiềnchủNamkỳ,mangquốctịchPháp,theođạothiênchúa,tênlàMarietteJeanneNguyễnThịHào,tứcNguyễnHữuThịLan.CuộchônnhânnàycàngkhépchặtBảoĐạihơnnữavàovòngtaykhốngchếcủaPháp.ĐâylàtrườnghợpduynhấtmộtôngvuanhàNguyễnlậpHoànghậukhiđươngngôi:Namphươnghoànghậu.

Ngày30/8/1945.Sau80nămnôlệ,quầnchúngcáchmạngcảnướcdướisựlãnhđạocủaViệtMinhvàHồChủTịch,dấylênnhưvũbão,trướchơn5vạnnhândânthànhphốHuếtậptrungở,BảoĐạituyênbốthoáivị,traoấnkiếmchođạidiệnchínhquyềncáchmạng,vàtuyênbố"làmcôngdânmộtnướctựdocònhơnlàmvuamộtnướcnôlệ".

Sauđó,côngdânVĩnhThụyđượcChủtịchHồChíMinhmờilàmcốvấnchoChínhphủLâmthờimớithànhlập.Năm1946,trongchuyếnđicùngpháiđoànchínhphủViệtNamDânchủCộnghoàsangTrungQuốc,BảoĐạiđãởlạinướcngoài.Tháng4/1949lạiđượcđưavềnướcthamchínhnhưngBảoĐạilạibịlậtđổ.Tháng10/1956,BảoĐạisangPhápsốnglưuvong.Đểquênđiquãngđờihoạtđộngchínhtrịcayđắng,BảoĐạiđãtựgiammình10nămròng(1956-1966)trongmộtngôinhàvùngAlsace,miềnĐôngnướcPháp,giữanhữngcánhrừngchâuÂu,lấysănbắnvàsuyngẫmlàmthúvuivàgiếtthờigian.Vềsauônglấyvợnữa,bàMô-ních(MoniqueBaudot).BàlàngườiphụnữPháprấthâmmộvàamhiểuvănhoáViệtNam.

Năm1972họsangsốngởHồngCông,saulạitrởvềsốngtạiquận16,thànhphốParis.Cuộcsốngcủahọthanhbạch,khôngkẻhầungườihạvàrấtbìnhyên.CuốiđờiôngbàVĩnhThụyđãlậprahộicứutrợcácthuyềnnhânvàđấutranhchốngbọnbuônlậuđồcổcủacốđôHuế.ĐâylàcuộctìnhcuốicùngcủaBảoĐại.

NhưvậytừthuởcácvuaHùngdựngnước,đếnvịhoàngđếcuốicùng-BảoĐạitrịvì,nướctatrảihơn4000nămlịchsửvớinhữngthăngtrầmcủahơn20triềuđại,cácônghoàng,bàchúa.

Năm1945cáchmạngthángTámthànhcông,vịhoàngđếcuốicùngthoáivị,chấmdứtthờikỳphongkiếntậpquyềnlâudài,lịchsửViệtNamlậpsangtrangmới-hìnhthànhmộtnhànướcViệtNamđộclậpdânchủ.

20.SơlượccáctriềuđạiViệtNam

NộidungCácTriềuđạiViệtNamlàbàiviếttómtắtcáctriềuđại,vua,chúa,cácthủlãnh,cácthếlựcbảohộngoạibangcóảnhhưởnglớntrongmộtgiaiđoạnlịchsửtrịvìnướcViệtNamtừthờiKinhDươngVươngvàcácvuaHùngchođếnhếttriềuđạinhàNguyễnvàtiếpnốicácchếđộchínhtrịsauthờikỳphongkiếnchotớinay.Córấtnhiềutriềuđạiđượccholàkhôngđúngbảnchấtvìnhiềulýdo.Chúngtôihyvọngvớisựkháiquáttheodiễntiếnthờigiancủacáctriềuđại,cácthếhệtầnglớpcaitrị...,đểmọingườicóthểthamkhảovàbànluậnthêm.

HỒNGBÀNG&VĂNLANG:(Khoảngthếkỷ7đếnthếkỷ3trướcCN)

KinhDươngVương(~3054-~2839TCN)

LạcLongQuân

HùngVương(18đời)

ÂULẠC&NAMVIỆT:(Thếkỷ3trướcCN)

AnDươngVương(257-207TCN)

THUỘCTÂYHÁN:(Thếkỷ2trướcCNđếnnăm25)

TriệuVũVươngTriệuĐà207-137TCN

TriệuVănVươngTriệuHồ137-125TCN

TriệuMinhVươngTriệuAnhTề125-113TCN

TriệuAiVươngTriệuHưng113-112TCN

TriệuThuậtDươngVươngTriệuKiếnĐức112-111TCN

CácvuanhàTriệulàngườiHán,khôngphảingườiViệt.

THUỘCĐÔNGHÁN:(25-226)

HaiBàTrưng:TrưngTrắc-TrưngNhị(40-43)

THUỘCĐÔNGNGÔ:(220-265)

BàTriệu:TriệuThịTrinh(246-248)

THUỘCLƯỠNGTẤN:(265-420)

THUỘCNAMBẮCTRIỀU:(420-589)

NHÀLÝ&NHÀTRIỆU:(541-602)

LýNamĐếLýBícòngọilàLýBôn541-548

TriệuViệtVươngTriệuQuangPhục549-571

HậuLýNamĐếLýPhậtTử571-602

THUỘCTÙY:(602-617)

THUỘCĐƯỜNG:(618-907)

MaiHắcĐế:MaiThúcLoan722

PhùngHưng:PhùngAn791

THUỘCNGŨĐẠI:(907-938)

NHÀKHÚC(TĩnhHảiTiếtđộsứ):(905-939)

KhúcThừaDụ906-907

KhúcThừaHạo907-917

KhúcThừaMỹ917-923/930

DươngĐìnhNghệ931-937

KiềuCôngTiễn937-938

NHÀNGÔ:(939-967)

TiềnNgôVươngNgôQuyền939-944

DươngBìnhVươngDươngTamKha944-950

HậuNgôVươngNgôXươngNgập950-965

HậuNgôVươngNgôXươngVăn950-965

DươngTamKhacướpngôicủanhàNgôvàlàmvuatrong6năm.

ThờiHậuNgôVươnggồmhaivịvuaNamTấnVươngNgôXươngVănvàThiênSáchVươngNgôXươngNgậpcùngtrịvì.

LOẠN12SỨQUÂN

NHÀĐINH:(968-980)

ĐinhTiênHoàngĐinhBộLĩnh968-979

ĐinhPhếĐếĐinhToàn979-980

NHÀTIỀNLÊ:(980-1010)

LêĐạiHànhLêHoàn980-1005

LêTrungTôngLêLongViệt1005(3ngày)

LêNgoạTriềuLêLongĐĩnh1005-1009

NHÀLÝ:(1010-1225)

LýTháiTổLýCôngUẩn1010-1028

LýTháiTôngLýPhậtMã1028-1054

LýThánhTôngLýNhậtTôn1054-1072

LýNhânTôngLýCànĐức1072-1127

LýThầnTôngLýDươngHoán1128-1138

LýAnhTôngLýThiênTộ1138-1175

LýCaoTôngLýLongTrát1176-1210

LýHuệTôngLýSảm1211-1224

LýChiêuHoàngLýPhậtKim1224đến1225

LýChiêuHoànglàNữvươngduynhấttronglịchsửphongkiếnViệtNam.

NHÀTRẦN:(1225-1400)

TrầnTháiTôngTrầnCảnh1225-1258

TrầnThánhTôngTrầnHoảng1258-1278

TrầnNhânTôngTrầmKhâm1279-1293

TrầnAnhTôngTrầnThuyên1293-1314

TrầnMinhTôngTrầnMạnh1314-1329

TrầnHiếnTôngTrầnVượng1329-1341

TrầnDụTôngTrầnHạo1341-1369

HônĐứcCôngDươngNhậtLễ1369-1370

TrầnNghệTôngTrầnPhủ1370-1372

TrầnDuệTôngTrầnKính1372-1377

TrầnPhếĐếTrầnHiện1377-1388

TrầnThuậnTôngTrầnNgung1388-1398

TrầnThiếuĐếTrầnÁn1398-1400

NHÀHỒ:(1400-1407)

HồQuýLyHồQuýLy1400

HồHánThươngHồHánThương1401-1407

NHÀHẬUTRẦN:(1407-1414)

GiảnĐịnhĐếTrầnNgỗi1407-1409

TrầnTrùngQuangTrầnQuýKhoáng1407-1414

THUỘCMINH:(1407-1427)

TrầnCảoTrầnCảo1426-1428

NHÀLÊ:(1428-1788)

LêTháiTổLêLợi1428-1433

LêTháiTôngLêNguyênLong1433-1442

LêNhânTôngLêBangCơ1442-1459

LệĐứcHầu(LạngSơnVương)LêNghiDân1459-1460

LêThánhTôngLêTưThành(LêHạo)1460-1497

LêHiếnTôngLêTranh1497-1504

LêTúcTôngLêThuần6/1504-12/1504

LêUyMụcLêTuấn1505-1509

LêTươngDựcLêOanh1510-1516

LêChiêuTôngLêY1516-1522

LêCungHoàngLêXuân1522-1527

NAMBẮCTRIỀU

BắcTriều-NhàMạc:(1527-1593)

MạcTháiTổMạcĐăngDung1527-1529

MạcTháiTôngMạcĐăngDoanh1530-1540

MạcHiếnTôngMạcPhúcHải1541-1546

MạcTuyênTôngMạcPhúcNguyên1546-1561

MạcMậuHợpMạcMậuHợp1562-1592

MạcToànMạcToàn1592

MạcKínhChỉ(1592-1593)

MạcKínhCung(1593-1625)

MạcKínhKhoan(1623-1638)

MạcKínhVũ(MạcKínhHoàn)(1638-1677)

TừđờiMạcKínhChỉ,concháunhàMạcrútlênCaoBằng,tồntạichođếnnăm1677mớibịdiệthẳn:

NamTriều-LêTrungHưng(1533-1788)

LêTrangTôngLêDuyNinh1533-1548

LêTrungTôngLêHuyên1548-1556

LêAnhTôngLêDuyBang1556-1573

LêThếTôngLêDuyĐàm1573-1599

TRỊNHNGUYỄNPHÂNTRANH

-LêTrungHưng(TrênDanhNghĩa)

LêKínhTôngLêDuyTân1600-1619

LêThầnTôngLêDuyKỳ1619-1643

LêChânTôngLêDuyHựu1643-1649

LêThầnTôngLêDuyKỳ1649-1662

LêHuyềnTôngLêDuyVũ1663-1671

LêGiaTôngLêDuyHợi(LêDuyCối,LêDuyKhoái)1672-1675

LêHyTôngLêDuyHợp1676-1704

LêDụTôngLêDuyĐường1705-1728

HônĐứcCôngLêDuyPhường1729-1732

LêThuầnTôngLêDuyTường1732-1735

LêÝTôngLêDuyThận1735-1740

LêHiểnTôngLêDuyDiêu1740-1786

LêMẫnĐếLêDuyKhiêm(LêDuyKỳ)1787-1789

-ChúaTrịnh:(1545-1787)

ThếTổMinhKhangTháiVươngTrịnhKiểm1545-1570

BìnhAnVươngTrịnhTùng1570-1623

ThanhĐôVươngTrịnhTráng1623-1652

TâyĐịnhVươngTrịnhTạc1653-1682

ĐịnhNamVươngTrịnhCăn1682-1709

AnĐôVươngTrịnhCương1709-1729

UyNamVươngTrịnhGiang1729-1740

MinhĐôVươngTrịnhDoanh1740-1767

TĩnhĐôVươngTrịnhSâm1767-1782

ĐiệnĐôVươngTrịnhCán1782(2tháng)

ĐoanNamVươngTrịnhKhải1782-1786

ÁnĐôVươngTrịnhBồng1786-1787

-ChúaNguyễn:(1600-1802)

Tiênvương(ChúaTiên)NguyễnHoàng1600-1613

Sãivương(ChúaBụt)NguyễnPhúcNguyên1613-1635

ThượngvươngNguyễnPhúcLan1635-1648

HiềnvươngNguyễnPhúcTần1648-1687

NghĩavươngNguyễnPhúcTrăn1687-1691

MinhvươngNguyễnPhúcChu1691-1725

NinhvươngNguyễnPhúcChú1725-1738

VũVươngNguyễnPhúcKhoát1738-1765

ĐịnhVươngNguyễnPhúcThuần1765-1777

NguyễnÁnhNguyễnPhúcÁnh1781-1802

NHÀTÂYSƠN:(1788-1802)

TháiĐứcHoàngĐếNguyễnNhạc1778-1793

TháiTổVũHoàngĐếNguyễnHuệ1788-1792

CảnhThịnhHoàngĐếNguyễnQuangToản1792-1802

NHÀNGUYỄN:(1802-1945)

GiaLongNguyễnThếTổ-NguyễnPhúcÁnh1802-1819

MinhMạngNguyễnThánhTổ-NguyễnPhúcĐảm1820-1840

ThiệuTrịNguyễnHiếnTổ-NguyễnPhúcMiênTông1841-1847

TựĐứcNguyễnDựcTông-NguyễnPhúcHồngNhậm1848-1883

DụcĐứcNguyễnCungTông-NguyễnPhúcƯngChân1883(3ngày)

HiệpHoàNguyễnPhúcHồngDật6/1883-11/1883

KiếnPhúcNguyễnGiảnTông-NguyễnPhúcƯngĐăng12/1883-8/1884

HàmNghiNguyễnPhúcƯngLịch-8/1884-8/1885

ĐồngKhánhNguyễnCảnhTông-NguyễnPhúcƯngĐường1885-1888

ThànhTháiNguyễnPhúcBửuLân1889-1907

DuyTânNguyễnPhúcVĩnhSan1907-1916

KhảiĐịnhNguyễnHoằngTôngNguyễnPhúcBửuĐảo1916-1925

BảoĐạiNguyễnPhúcVĩnhThuỵ1926-1945

PHÁPTHUỘC:(1858-1945)

CHIẾNTRANHĐÔNGDƯƠNG:

NAMBẮC:(1954-1975)

-ViệtNamCộngHòaTổngThống:

NgôĐìnhDiệm26/10/1955-2/11/1963

NguyễnVănThiệu1/9/1967-21/4/1975

TrầnVănHương21/4/1975-28/4/1975

DươngVănMinh28/4/1975-30/4/1975

-ViệtNamXãHộiChủNghĩa:

VIỆTNAM:(1975-NAY)

-DanhsáchTổngbíthưĐảngquacácthờikỳ.

-DanhsáchChủtịchnướcquacácthờikỳ.

-DanhsáchThủtướngchínhphủquacácthờikỳ.

Thốngkê

NếukhôngtínhHùngVươnglàthờikỳhuyềnsửcònnhiềunghivấn,cóthểđưaracácthốngkêvềvuaViệtNamvàcáctriềuđạiViệtNamnhưsau(khôngtínhcácthờiBắcthuộc)[1]:

Vềcácvua

Hoàngđếđầutiên:LýNamĐế(544-548)vớiniênhiệuđầutiênlàThiênĐức

Hoàngđếcuốicùng:BảoĐại(1925-1945)

Ởngôilâunhất:TriệuVũVươngTriệuĐà:70năm(207-137TCN),LýNhânTôngCànĐức:56năm(1072-1127),thứđếnHậuLêHiểntôngDuyDiêu:47năm(1740-1786).

Ởngôingắnnhất:TiềnLêTrungTôngLongViệt:3ngày(1006),DụcĐức:3ngày(1883)

Lênngôitrẻnhất:LêNhânTônglúc1tuổi(1442);MạcMậuHợplúc2tuổi(1562);LýCaoTônglúc3tuổi;LýAnhTôngcũng3tuổi;LýChiêuHoànglúc6tuổi(1224).

Lênngôigiànhất:TrầnNghệTôngPhủ,khi50tuổi(1370);TriệuĐàkhi50tuổi(207TCN)

Trườngthọnhất:BảoĐại85tuổi(1913-1997),vuaTrầnNghệTông74tuổi(1321-1394).Nếutính

TriệuĐàthìTriệuĐàlàvuathọnhất:120tuổi(257-137TCN)(theoĐạiViệtSửkýToànthư).Ngoàira,nếutínhcảcácchúathìchúaNguyễnHoàngthọhơnBảoĐại:89tuổi(1525-1613)

Yểuthọnhất:HậuLêGiaTôngDuyKhoái15tuổi(1661-1675)

Nữvươngđầutiên:TrưngVương(TrưngTrắc)(vìchỉxưngvương)(40-43)

Nữhoàngduynhất:LýChiêuHoàngPhậtKim(1224-1225),vợvuaTrầnTháitôngCảnh(1226-1258).

Vuaduynhấtởngôi2lần:HậuLêThầnTông(1619-1643và1649-1662)

Vềcáctriềuđại

Triềuđạitồntạilâunhất:nhàHậuLê356năm(1428-1527và1533-1788).

Triềuđạitồntạingắnnhất:nhàHồ8năm(1400-1407).

Triềuđạitruyềnnhiềuđờivuanhất:nhàHậuLê:27vua(từTháiTổđếnChiêuThống),nhàTrần(kểcảHậuTrần)14vua.

Triềuđạitruyềnítđờinhất:nhàThục1vua.

Triềuđạitruyềnquanhiềuthếhệnhất:nhàHậuLê14đời(từTháiTổLêLợiđếnTrungTôngDuyHuyên,rồitừAnhTôngDuyBangđếnChiêuThốngDuyKỳ),sauđólànhàLý:9đời(từTháiTổCôngUẩnđếnChiêuHoàngPhậtKim).

Triềuđạixảyraphếlập,sáthạicácvuanhiềunhất:NhàLêsơ6/11vua.