Termat Dhe Përkufizimet

7/27/2019 Termat Dhe Prkufizimet

1/68

TERMAT DHE PRKUFIZIMET

Nga Matt Slick

A priori- Njohuri, gjykime dhe parime q jan t vrteta pa vrtetim apo vnie n prov. Dika qpranohet universalisht si e vrtet.

Gnosticizmi-Besimi se ekzitenca e Perndis nuk sht e ditshme. Fjala rrjedh nga mohorja a ekombinuar me fjaln greke gnosis, q do t thot njohuri. Pra, gnosticismi sht besimi se Perndianuk mund t njihet.

Argumentum ad nomine-Nj sulm sulm i pakuptimt ndaj nj personi pr ta shmangur debitin prejfakteve dhe arsyeve.

Argumentum ad judicium- Nj argument n t cilin i bhet apel arsyes s shndosh dhe gjykimit tnjerzve pr ti dhn vlefshmri nj shtjeje.

Argumentum ad populum- Nj argument n t cilin i bhet apel emocioneve: besnikrive, patriotizmit,paragjykimeve, etj.

Argumentum ad verecundian-Nj argument q prdor respektin pr njerzit e mdhenj, zakonet,institucionet dhe autoritetin n prpjekje pr t forcuar argumentin q dikush jep dhe pr t siguruar njiluzion prove.

Ateizmi-Mungesa e besimit n Perndin dhe/ose besimi se nuk ka perndi. Pozicioni i mbajtur nganj person t cilit i mungon besimi n perndin (perndit) dhe/ose q mohon se perndia(perndit) ekziston.

Autonomia-Liri nga do kufizim i jashtm. Pavarsi q konsiston n vet-vendosje.

Rastsia-Marrdhnia midis shkakut dhe pasojs. Parimi se t gjitha ngjarjet kan shkaqe tmjaftueshme.

10. Rasti-T qenurit i pavendosur. Ngjarje pa shkak t dukshm. Nj ndodhi aksidentale.11. Zgjedhje-Veprim i bazuar n prirjen, vullnetin dhe dshirn e personit.

12. I krishter- Nj person q beson n personin biblik t Jezusit, i Cili pretendoi se ishte Perndia nmish, vdiq dhe u ngrit srish nga varri. Nj person q jeton n prputhje me parimet e msimeve tKrishtit.

13. Argument kozmologjik-Nj prpjekje pr t provuar se Perndia ekziston duke iu apeluar parimitse do gj ka nj shkak. Nuk mund t ket nj regres t pafund shkaqesh, e pr pasoj, duhet t ketnj shkak pa shkak: Perndia.

14. Kozmologjia-Studimi i origjins dhe strukturs s universit.

15. Deduksioni-Nj sistem llogjike dhe nxjerrje prfundimesh t nxjerra nga shqyrtimi i fakteve.Prfundimet e nxjerra duke nisur nga e prgjithshmja e duke shkuar tek specifikja.

16. Deizmi-Besimi se ekziston nj Perndi, por se Ai nuk sht i prfshir n botn. Deizmi mohondo vepr zbuluese t Perndis n bot, qoft kjo prmes mrekullish apo prmes shkrimit.

17. Deontologjia-Studimi i detyrimeve morale.

18. Determinizmi-Msimi se do ngjarje n univers shkaktohet dhe kontrollohet nga ligji natyror.
http://jezusi.org/termat-dhe-perkufizimet/http://jezusi.org/termat-dhe-perkufizimet/http://jezusi.org/termat-dhe-perkufizimet/http://jezusi.org/termat-dhe-perkufizimet/http://jezusi.org/termat-dhe-perkufizimet/


2/68

19. Dialektika-Praktika e shqyrtimit t ideve dhe besimeve duke prdorur arsyen dhe llogjikn. Kjoshpesh arrihet prmes pyetjeve dhe prgjigjeve.

20. Didaktika-Dega e arsimit q merret me msimdhnien.

21. Dogma-Nj seri besimesh t formuluara q besohen gjersisht.

22. Empiricizmi-Propozimi se i vetmi burim i njohuris s vrtet sht prvoja. Krkimi pr njohuriprmes eksperimentit dhe vzhgimit. Mohim se njohuria mund t arrihet a priori.

23. Epistemologjia-Dega e filozofis q merret me njohjen dhe metodat e prftimit t dituris.

24. Etika-Studimi i t drejts dhe t gabuars, i s mirs dhe t keqes, gjykimit moral, etj.

25. Evolucioni-Ndryshimi nga e thjeshta tek e ndrlikuara. Ai sistem studimi q ka si autor CharlesDarwin dhe q krkon t shpjegoj zhvillimin e jets.

26. Fakti-Nj e vrtet e padiskutueshme.

27. Besimi-Pranimi i idealeve, besimeve, etj., q nuk jan domosdoshmrisht t tregueshme prmeseksperimentimit apo arsyes.

28. Vullneti i lir-Liria e vet-vendosjes dhe veprimi i pavarur nga shkaqet e jashtme.

29. Mendimtar i lir-Nj person q formon opinionet e veta n lidhje me fen dhe Perndin bazuarn zbules, shkrime, tradit ose prvoj.

30. Perndia-Hyjnia, qenia e pafund e fuqis, ndikimit, dituris dhe pavdekshmris.

31. Hedonizmi-Se knaqsia sht parimi i mir dhe qllimi i prshtatshm i gjith veprimit. Knaqjae vetes.

32. Humanizmi-Sistemi i filozofis i bazuar n arsyen, veprimet dhe motivet njerzore pa ushqetsuar pr hyjnin ose fenomenet e mbinatyrshme.

33. In facto-Dika q ekziston dhe sht e plot.

34. In fieri-Q po fillon t jet, por ende jo e plot.

35. Induksioni-Nj sistem llogjike n t cilin faktet specifike prdoren pr t nxjerr nj prfundim tprgjithshm.

36. I pafe-Nj person q nuk beson n asnj sistem t veant fetar.

37. Karma-N hinduizm, prpilimi total i t gjitha jetve dhe veprimeve t shkuara t nj personi qrezultojn n kushtet e tashme t tij.

38. Metafizika-Studimi i natyrs dhe qenies q realitetit, si dhe origjins dhe strukturs s tij.

39. Monizmi-Pikpamja sipas s cils ekziston vetm nj realitet baz dhe themelor, se gjithekzistenca sht ky realitet i vetm.

40. Monolatria-Besimi se ka shum perndi, por se vetm njrit prej tyre i shrbehet dhe adhurohet.

41. Monoteizmi-Besimi se ka vetm nj Perndi n univers.

42. Morali-Etika, kodet, vlerat, parimet dhe zakonet e nj personi apo nj shoqrie.

43. Miti-Dika e pavrtet, e trilluar ose e rreme. Nj e vrtet e maskuar dhe e shtrembruar.


3/68

44. Argumenti ontologjik-Nj prpjekje pr t provuar ekzistencn e Perndis duke deklaruar sePerndia ekziston sepse koncepti yn pr T ekziston dhe se nuk mund t mendohet asgj m emadhe se Perndia.

45. Ontologjia-Studimi i natyrs s qenies, realitetit dhe lnds.

46. Panenteizmi-Besimi se Perndia sht n univers. Ky besim ndryshon nga panteizmi, i cilideklaron se Perndia sht universi dhe gjithka q prfshihet n t.

47. Panteizmi-Besimi se Perndia sht universi dhe gjithka q prfshihet n t: ligjet, lvizja, lnda,energjia, ndrgjegja, jeta, etj. Ky besim mohon se Perndia sht person dhe se sht i vetdijshm.

48. Filozofia-Studimi i krkimit t njohuris dhe menuris n kuptimin e natyrs s universit, njeriut,etiks, artit, dashuris, qllimit, etj.

49. Politeizmi-Besimi se n univers ekzistojn shum perndi.

50. Pragmatizmi-Nj metod n filozofi n t ciln vlera prcaktohet nga rezultatet praktike.

51. Racionalizmi-Nj deg e filozofis n t ciln e vrteta prcaktohet nga arsyeja.

52. Relativizmi-Pikpamja se e vrteta sht relative dhe jo absolute. Ajo ndryshon nj njeri n tjetrin,nga koha n koh.

53. Feja-Prgjithsisht nj besim n nj hyjni dhe praktik adhurimi, veprimi dhe/ose mendimi e lidhurme kt hyjni. N vija t gjera, do sistem specifik i kodeve t etiks, vlerave dhe besimit.

54. Shkenca-Proesi i t msuarit me an t t cilit ofrohen teori, zhvillohen prova dhe kryheneksperimente n mnyr q t vrtetohet dhe/ose modifikohet nj teori.

55. Argumenti teleologjik-Nj prpjekje prove pr ekzistencn e Perndis e bazuar n kushtinparaprak se universi sht i skicuar dhe se pr pasoj ka nevoj pr nj skicues: Perndia.

56. Teleologjia-Studimi i shkaqeve, rezultateve prfundimtare. T pasurit nj qllim, synim ose plant prcaktuar.

57. Teizmi-Besimi se ka nj Perndi dhe se Ai sht i njohshm dhe i prfshir n botn

Ateizmi Gnsoticizmi Deizmi Teizmi

Pa besim Besim

Panteizmi Panenteizm

58. Teodicia- Studimi i problemit t s ligs n bot n lidhje me propozimin se ekziston nj Perndi imir e i gjithfuqishm.

59. Teologjia-Studimi i gjrave q i prkasin Perndis dhe/ose lidhjes s Perndis me botn.

60. Transendentalja (e jashtzakonshmja)-Ajo q shkon prtej shqisave dhe prvojs ton. Qekziston veuar nga lnda (materia).

61. Triniteti-Doktrina e krishter se ekziston vetm nj Perndi dhe se Ai prbhet nga tri persona tveant dhe ontologjikisht hyjnor.

62. Yin-i dhe yang-u- Nj filozofi dualiste e pasives dhe aktives, t mirs dhe t keqes, drits dheerrsirs, pozitives dhe negatives, mashkullit dhe femrs, etj., dhe se ato jan nkundrshti, secila shtpjes e t trs dhe punojn bashk.1


4/68

63-OBSKURANTIZM-Qndrim reaksionar, mohues, pengues e armiqsor q mbajn klasatshfrytzuese dhe kleri kundr prhapjes s arsimit e t kulturs n masat e gjera popullore dhe nprgjithsi kundr shkencs, dituris e prparimit t njerzimit

1. Harrison, Everett F., ed., Bakers Dictionary of Theology, Grand Rapids: Baker, 1960; Geisler, Norman,Christian Apologetics, Grand Rapids: Baker,

1976; Runes, Dagobert D., Dictionary of Philosophy, Ne York: Philosophical Library, 1942. Guralnik, David B., ed., Websters New World Dictionary,

New York: Simon and Schuster, 1986.

Deizmi,Agnosticizmi,Teizmi,Animizimi

Deizmi

Deizm ose Deizmi (latinisht: deus) sht doktrin filozofike q e quan Zotin krijuesin e par t bots,por q pranon se, pas krijimit, bota zhvillohet sipas ligjeve t veta. Kjo rrym lindi diku rreth shekullitXVII dhe XVIII tek iluministt n Britanin e Madhe, Franc dhe Gjrmani.

Agnosticizmi

Agnosticizmi (trajt e latinizuar e greqishtes "agnostikismos", a - gnoin, mos dije; mos njohje; krahasognosticizmi) prkufizon pikpamje filozofike, q hamendsi t caktuara - n veanti t llojit teologjik, tcilat merren me Qensin (ekzistencn) ose mosqnsin e nj "Qnijeje t Eprme" si p.sh. t njPerndie - ose t panjohur, n themel mosmundsin e njohjes s Tij, ose pr disa agnostik pr jetn

jan moszbulimore dhe pa bashkmvarje.

Pyetja "a ka Zot?" do t prgjigjet nga agnosticizmi prkatsisht jo me "po" ose "jo", por me "nuk shte njohur", "nuk sht e prgjigjshme" ose me "s`ka rndsi". Ai paraqet nj botvshtrim, q nveanti thekson kufizimin (cakun) e dijes (dituris) njerzore. Nga pikpamja e tij e njohurive tpamjaftueshme, agnosticizmi hedh posht dhe s`pranon nj besim n qnsin apo mos qnsin eperndive.

N dallim me trajtn e fuqishme t ateizmit, agnosticizmi nuk prjashton n parim trsisht mundsine qnsis (ekzistencs) s nj Qnijeje Hyjnore. Agnostika sht vendosur kshtu si kndvshtrim itret midis teizmit dhe ateizmit. Por n kt kuptim agnosticizmi ka t prbashkta edhe me teizmin, sebesimi n Zot sht i mundshm, edhe ather kur mohon mundsin arsyetore t njohjes s Zotit.

Emrtimi agnosticizm ka mundsi t jet mbruajtur nga Tomas Henri Haksli (1869). Megjithse bhetfjal mbi nj krijim emrtimi ende t ri, ky emrtim sht dukshm m i vjetr dhe gjndet ndr t tjeratek Buda, Laoce dhe disa parasokratik dhe sofist.

Animizim

Animizim(lat. Animismus nga Anima me kuptimin Shpirti) besimi n ekszistencen e shpitit t Natyrsdhe fuqit natyrore. Ky besi i ka rrnjt tek popujt natyror.

Teizmi


5/68

Teizmi' (gr. thes zot dhe -ismus) N kuptimin m t ngusht t besimit se ai (vetm) nj personal,jashtzakonshm, sht vendimi mbi t gjitha Zotit t krijimit. N kuptimin m t gjer sht se besimi iprgjithshm do t thot se t paktn nj Zoti sht. Teizm n kuptim t gjer prfshin deizm dhe[Politeizmi] [] nj.[1]

Teizmi e sheh zotin si krijues t bots ne tok, i cili gjithashtu merr dhe drejton. Perndia sht ijashtzakonshm n fet teiste, kryesisht, n pjes, ai ka gjithashtu [imanenc [| imanent]] elemente /format. Ai bn t vrtetn n bot (t tilla si mrekulli dhe argumentet), por sht trsisht n [substanc[]] e tyre (dual e Krijuesit dhe [krijimit []]) t ndryshme. N kt teizm vet thelbsisht nga Panteizmi.

Termit sht prdorur si nj term kategorizimi ne [filozofis [i] fes] n [zbulimit []] (shekulli 17)dominuar mbi [ateizmi []], por edhe si nj diferencim nga deizm.

Bren da teizm mun d tdal lo hen

Monoteizmi (ka vetem nje zot)Henoteizm (ka shume zota dhe nder ta nje qe eshte me lart se te tjeret)Monolatrie (ka shume zota, por une nderoj njerin)Politeizmi (ka shume zota dhe perendi); politeizmi nuk i perket me s shumti percaktimit te mesiperm,meqe politeistet nuk njohin nje krijese eksplicite (sipas llogjikes te ndertosh boten ne menyre aktive)

dhe i kuptojne forct e tyre si te botes se brendeshme.

Religjione teistejane>

KristianizmiIslamiJudaizmiHinduizmiBahaiTengrizmi nder te tjera Religjoni grekReligion romak


6/68

UNGJILLI GNOSTIK

Sipas t dhnave historike n Kuvendin e Nikejs t vitit 325, perandori Konstantin i prmbylli

polemikat dogmatike, e dnoi herezin, e bashkoi krishtrimin dhe i "zyrtarizoi" 4 Ungjijt (Luka, Marku,Gjoni, Mateu), edhe pse ekzistonin mbi 30 tekste t tjera (Ungjij) q kishin t bnin me jetn e JezuKrishtit.Pra, bie n sy fakti i ekzistimit t m shum se 30 Ungjijve. Interesant! Qenka njeriu, pra n kt rastperandroi Konstantin i cili pr arsye politike thirri kt kuvend dhe i vuri "themelet' nj religjioni, dukehequr t gjith Ungjijt "joparimor" dhe duke pranuar vetm katr, e njkohsiht duke i me dekret,atribute Hyjnore-Jezusit!N vrshimin e shum Ungjijve t cilt u shkruan dhe u zhdukn n koht e hershm t krishtrimit,gjejm edhe "plotsime" t Ungjijve "zyrtar". Pasi q shkenca nuk bn dallim ndrmjet "zyrtares" dhe"t rrejshmes", nuk ka arsye q ato t mbahen si m pak t vlefshme krahas atyre q u "przgjodhn"nga Etrit e Kishs.Ja disa xhevahir (perla) nga ata Ungjij:Ungjilli i Pseudo-Mateut sjell disa anekdota nga rruga n Egjipt;-Palma u prkul q Maria t mbledhte frute. (Hokus-pokus Palmus)-Rrugn e tridhjet ditve, ata e kaluan pr nj dit!!! (Me far mjeti transportues se...)-365 idhuj n Tempullin pagan u rrzuan, kur hyri Maria me foshnjn (Jezusin). (Ishte trmet apo...)Ungjilli sipas Jakovit flet pr lindjen e Maris nga nna plak dhe Joakimi i pasur.Jezusi lind n shpell,Marin e ndihmon mamia ifute, ndrsa Saloma dyshon q Maria kishte mbetur e virgjr edhe pasikishte lindur. (Mrekulli jo, super-mrekulli!)Dhe mamia i tha, : "Salom, oj Salom, do t ta them nj gj shum t uditshme q e pash.Virgjresha lindi, dika e kundrt me natyrn"! N kt Saloma ia ktheu; "Si sht Zoti n qiell, nse

nuk marr nj dshmi t sakt pr kt, nuk do t besoj q virgjresha lindi". Mandej hyri Saloma,ndrsa mamia i tha; "Mari, zbulohu, sepse u krijua nj kontraverz e madhe rreth teje..." Dhe Salomambeti e knaqur. Por, dora e saj u vyshk dhe filloi t qaj pr kt.Porosia pr besimtart;Nse nuk besoni, menjher do t dnoheni sikurse Saloma, e cila besoi vetm pasiq ia preku medor (at q e preku me dor), dhe u bind q Maria nuk e kishte humbur virgjrin, as pas lindjes sfoshnjs!Ungjilli sipas Toms...... tregon nj ngjarje nga fmijria e Jezusit, kur Ai si 5 vjear i bn 12 zogj(trumcak) nga dheu t cilt pr udi edhe fluturojn.Kur biri i noterit Ane ia derdh ujin nga ena Jezusit, ky e mallkon;-"Ti budalla heretik".-Djaloshi q rastsisht u ndesh me Jezusin, bie i vdekur.-Ata q e akuzojn humbasin t pamurit (syt).-Jezusi i vogl uditrisht i ndihmon njerkut marangoz, q t'i zgjroj trart sipas nevojs!


7/68

Ungjilli sipas Pjetrit...

... q prdorej n mas t gjer te krishtert e hershm n fund t shekullit II, thot se; "Jezusi nukndjeu kurrfar dhembjesh gjat kryqzimit"!Ungjilli sipas Nikodemit flet se Kshilli i madh pas "ringjalljes" e pranoi q Jezusi u ringjall; flamujtRomak u hoqn me rastin e hyrjes s Jezusit te Pilati: disa detaje t ktij Ungjilli solln deri tekanonizimi i gruas s Pilatit, Prokls, n kishn ortodokse greke dhe deri te Dita e Shn Pilatit nkishn ortodokse t Etiopis.

Ungjilli i Nazarenve, Ebionitve dhe Ebrejve

Sipas Ungjillit t Nazarenve Jezusi thot q edhe n Dhjatn e vjetr kishte tekste mkatare; Ishin tredjem t pasur, njri e rriti pasurin, i dyti e fshehu talentin ndrsa i treti e harxhoi me kngtar e kurva.Natyrisht therrja e fmijve dhe marrja e tyre si robr t prshkruara n Dhjatn e vjetr nuk i penguanJezusit as n shkrimet apokrifike e as n 4 Ungjijt.

Ungjijt "Heretik"

Fjala sht pr Ungjijt gnostik-vetm pr gnostikun Bazilid ekziston e dhna pr 24 Ungjij tgrumbulluar. Prve ktyre, m i njohuri sht Ungjilli sipas Evs, Ungjilli i Juda Iskariotit (ktu Judasht person pozitiv), Ungjilli i Egjiptasve dhe disa Ungjij t Bartolomeut.

Ungjilli sipas Toms

Kisha qmoti e cilsoi si nj shkrim t vonshm t shekullit II. Mirpo, gjetja e srishme e tij n vitin1945 n Nag Hamadi e riprtriu studimin e tij. Prmbledhja e "114 thnieve t Jezusit" s'ka t bj mekurrfar udirash apo "xhevahirsh teologjik", dhe nuk merret me dshmimin e Hyjnores te Jezusi.

Shum studiues kt Ungjill e konsiderojn si m t vjetrin dhe m autentikun deri m tani, pasi q evendosin n vitet 70 t epoks son.Dhe Jezusi tha; "Nse ata q ju prijn thon, shikoni, perandoria e Zotit sht n qiell, ather zogjtdo t jen atje prpara jush. Nse ju thon; "Mbretria e Zotit sht n det, ather peshqit do t jenprpara jush, atje". Mbretria e Zotit sht ne Ju dhe jasht juve. Kur ta njihni vetvetn ather do tadini dhe do ta kuptoni q ju jeni Bijt e Zotit t gjall. Por, nse nuk e njihni vetvetn, do t jetoni nvarfri dhe do t jeni t varfr".

Ungjilli sipas Juds

M n fund u publikua prmbajtja e Ungjillit sipas Juds, gj q mund t ndikoj q historia srish trishkruhet.Juda nuk e tradhtoi Krishtin. Ky Ungjill i tundi themelet n t cilat sht ndrtuar krishtrimi. N tekstinprej 30 faqesh n gjuhn KOPTE (t krishter t Egjiptit), i cili m n fund u prkthye, thuhet se JudaIskarioti nuk e tradhtoi Jezu Krishtin, por se Ai i kishte thn q t vepronte asisoj."Ti do t jesh apostulli t cilin do ta prndjekin t gjith t tjert"! "Jud, ti do ta viktimizosh trupin enjeriut n t cilin gjendem", pohohet t'i ket thn Jezu Krishti njrit nga 12 apostujt, prpara se ta


8/68

merrnin ushtart romak. "Largohu nga t tjert dhe un do t t rrfej fshehtsin e Mbretris. Kamundsi q ta arrish. Ki kujdes n gjithka q t them. Hapi syt, shikoje ren, dritn brenda saj dheyjet q e rrethojn. Ylli q prin sht ylli yt", thuhet t'i ket thn Jezu Krishti, Juds.N Ungjillin sipas Juds thuhet se Jezu Krishti pikrisht Judn e kishte respektuar m shum seapostujt e tjer.Ky Ungjill, t cilin Vatikani nuk e pranon u zbulua krejt rastsisht kah mesi i shekullit t kaluar, n Egjipt,prej nga ilegalisht u kontrabandua deri n Zvicr. Ungjilli mandej u gjend n pronsi t Fondacionit pr

Artin e Lasht n Bazel

RELIGJIONET, PREJARDHJA DHELLOJET (I)

Religjioni (latinisht: religiare q don t thot t lidhesh), si form m e vjetr e vetdijes dhebotkuptimit njerzor, konsiderohet si nj lidhje e komunitetit t caktuar shoqror t klanit, fisit, individitme nj qenie mbinatyrore.

Religjioni sht sistem i besimeve dhe ritualeve q i drejtohen nj qenie supreme t shenjt.Religjioni ekziston q nga ekzistimi i njeriut dhe ka t bj me mnyrat e organizuara shoqrore tmendimit, ngjarjeve dhe veprimeve q aludojn ne ekzistimin e supernatyrs.

Religjionet e para kan qen t forms anemiste (besimi n fuqit hyjnore) dhe totemiste (besimi nndonj qenie, shtaz, bim apo gjsend), por m pas formohen trajtat e tjera t religjionit t cilat janpoliteizmi (besimi n shum perndi) dhe monoteizmi (besimi n nj perndi).

Ka shum mendime e keqkuptime n definimin e religjionit.

N komunitetet e para t njerzimit prfytyrimet religjioze ishin t lidhura n mnyr direkte me

pasqyrimet ose shprehjet imagjinare t realitetit natyror e shoqror, t fenomeneve natyrore, t lidhjevet rrjedhs s tyre t shkaqeve e t fakteve si dhe marrdhnieve shoqrore t athershme.

Prkufizimin e fes, B. Wilson e jep edhe duke pohuar se far nuk sht feja.

S pari, feja nuk mund t identifikohet me monoteizmin. Shumica e feve prfshijn shum perndi e ndisa fe t caktuara nuk ka fare zotr.

S dyti, feja nuk mund t identifikohet me porosit morale. Ideja q zott jan t interesuar se si sillemin kt bot sht e huaj pr disa fe.

S treti, nuk sht patjetr q feja t lidhet me shpjegimin se si bota u b sikurse sht. S katrti, fejanuk mund t identifikohet me t mbinatyrshmen. Konfucianizmi shti lidhur me pranimin e harmonisnatyrore t bots.

Karakteristikat q i kan t gjitha fet jan se fet prfshijn nj kompleks simbolesh, q revokojnndjenjat e nderimit ose friks dhe jan t lidhura me ritualet ose ceremonialet. Ritualet e lidhura mefen jan t shumllojshme.


9/68

Veprimet e tyre mund t prfshijn t folurit, t knduarit, ngrnien e llojeve t caktuara t ushqimit,prmbajtja nga mosveprime t ndryshme etj. Edhe pse ekziston nj numr i madh i feve, ato kan njpik t prbashkt: t adhurohet nj qenie q ekziston mbi t gjith pjestart e tij.

SHUME LLOJSHME RIA E FEVE

ANIMIZMI

Animizmi sht sistem i besimit q nuk pranon ndarjen e trupit dhe t shpirtit, t shpirtit nga materia.Kshtu, sht i bazuar n besimin se shpirtra t till t personalizuara gjinden n kafsh, bim dheobjekte tjera materiale, duke kryesuar n nj shkall ekzistencn e tyre. Kjo gjithashtu aludon edhe nat se unifikimi i materies dhe shpirtit luan nj rol n jetn e prditshme.

Fillimisht, shpirtrat ishin t sqaruara si shum t ngjajshme me personat dhe tek m von, nreligjionet jo-animiste n nj drejtim t nj zhvillimi ato humbin karakteristikn e tyre materiale dhebhen n nj shkall m t lart t gjallruara.

Antropologjisti Britanez Sir Edward Burnett Tylor n Kultura Primitive (1871) argumenton se ky besimsht m primitivi dhe forma m esenciale e religjionit. Megjithse animizmi n vetvete nuk shtreligjion n sensin e zakonshm t Perndimit, ai prmban burimin mbi t cilin religjionet jan ndrtuar.

Origjina

Shum autoritete pranojn se ideja e shpirtit sht brthama krijuese e sistemit animist, se shpirtratjan vetm shpirtra q e bn veten t pavarur, dhe se shpirtrat e kafshve, bimve dhe objektevejan t ndrtuara n analogjin e njeriut.

Psikologu Zigmun Frojd mendonte se njeriu primitiv erdhi me sistemin animist duke vshtruarfenomenin e fjetjes (duke prfshir edhe ndrrat) dhe t vdekjes q aq shum i prngjajn atij, dheduke u orvatur t sqarojn ato forma. Pikfillimi i teorizimit t ktill duhet t jet problemi i vdekjes. Atq njeriu primitiv e vshtronte si shtje natyrore ishte zgjatja e pakufishme n jet pavdeksia. Ideja evdekjes u pranua m von dhe me dyshim.

Termi

Animizmi ishte term i prdorur nga antropologjisti Sir E. B. Tylor si teori e propozuar e religjionit n librine tij Kultura Primitive t vitit 1871. Ai e prdori me domethnien besim n shpirtra (mistik,supernatyror, joempirik ose qenie t imagjinuara).


10/68

Larmia

Sot, animizmi ekziston n shum shtete si n Zambi, Republikn Demokratike t Kongos, Bangladesh,Indi, Gabon, Indonezi, Japoni, Laos, Papua Guinea e Re, Peru, Filipine, Kanada, Rusi, Suedi, Tailand,dhe SHBA.

RELIGJIONET, PREJARDHJA DHELLOJET (II)

TOTEMIZMI

Totem sht do qenie q vzhgon ose ndihmon nj grup njerzish, si jan familja, klani ose fisi.Totemi prkrah grupe m t mdha se sa nj person. N lidhje familjare dhe brez, nse strgjyshiapikal i klanit sht jonjeri ai quhet totem.

Normalisht, ky besim shoqrohet me mitin totemik.

Megjithse termi sht i origjins Ojibwa (Oxhibvej), besimet totemiste nuk jan t limituara prIndiant - Amerikant Vendas. Totemizm i ngjashm sht gjetur edhe n pjes t tjera t bots dukeprfshir Europn Perndimore, Lindore, Afrikn, Australin dhe rajonin e Arktikut. Shqiponja exhveshur mund t konsiderohet totem pr njerzit e SHBA-ve edhepse nuk mbart mitologji shpirtroren kta njerz.

N koht moderne, disa njerz, q nuk jan t przier n praktikimin e nj religjioni fisnor, kan

zgjedhur t adaptojn nj shpirt kafshendihms personal q ka nj domethnie t veant pr ta tcilin ata e quajn totem. Besimtart n lidhje me kta kafsh ndihms mund t ndryshojn. Hajmalit

jan gjithashtu totem.

Disa Amerikan vendas dhe pasues t tjer t fiseve fisnore kan nj vshtrim t zbehur pr t tjert tciln adaptojn kafsh toteme, duke argumentuar se nj joantar nuk mund vrtet t kuptojtotemizmin ndaras nga konteksti kulturor, dhe m e keqja, ajo paraqet nj komercializim t religjionit.

POLITEIZMI

Politeizmi sht besim ose adhurim n shum zotra. Rrjedh nga fjala greke poly+theoi, - shumzotra. Religjioni antik ishte politeist. Besimi n shum zotra nuk ndalon besimin n nj qenie tgjithfuqishme, t gjithdijshme, si zotrues dhe prind (shpesh mbret dhe baba) t zotrave dhenjerzimit.

N besimet politeiste, zotrat jan t kuptuar si personazhe komplekse me status m t lart ose m tult, me aftsi, nevoja, dshira dhe histori individuale. Kto zotra nuk jan gjithmon t portretizuaran mitologji si qenie t gjithfuqishme ose t gjithdijshme, m shpesh, ato jan t portretizuara si t


11/68

ngjashm me njerzit (antropomorfik) n trajtimin e personalitetit t tyre, por me fuqi, aftsi, dituri dheperceptim m t madh individual.

Perceptimet filozofike t zotrave jan t ndryshm n mnyrn se si ato prshkruhen n mitologji. Ntraditat filozofike zotrat shihen si t prjetshm, t prkryer dhe t plotfuqishm. Neoplatonizmimsonte ekzistimin e Njshit, Zot i mrekullueshm. Nj sht Zoti Plotini 204-270 p.e.s.

Pr politeistt, zotrat kan epitete t shumta, sejcili me rol t veant dhe t rndsishm, dhe kan

gjithdije apo autoritet mbi nj fush t jets dhe t gjithsis. Zotrat e Grekrve prdoreshin pr tilustruar kt: zot mund t jet nj zot i muziks, si Apollo, perndesha e nj lloji t ushqimit Demetra,ose perndesha e dashuris Afrodita.

Nj perndi mund t ket nj rol t pjesrishm n hierarkin e zotit, si Zeusi, Perndia baba, ose njzot mund t jet nj zot i emrtuar pr nj fenomen t caktuar gjeografik, kozmologjik, t nj rajoni,vendbanimi, lumi ose familje por gjithashtu idet abstrakte si sht liriaDionisi.

N mitologji, perndit mund t ken rradhitje t kompleksuar shoqrore. Pr shembull ato kan shokdhe armiq, gra (Zeusi dhe Hera) dhe dashnor (jolegjitim) (Zeusi me bashkshortet e tij dhe fmijt), ato

prjetojn emocione njerzore si sht xhelozia, teket ose zemrimi i pakontrolluar (lufta ndrmjetTiamat dhe Marduk) dhe ata mund t praktikojn pabesi ose t jen t dnuar.

Ata mund t lindin ose t vdesin (veanrisht n mitologjin skandinave), por q t rilindin.Politeizmi i referohet ndershmris s shum hyjnive, ku sejcili sht i njohur si i pamvarur, mepersonalitet t veant, jo si nj aspekt ose lloj i dikaje tjetr. Sistemet e besimeve politeiste kan njnumr t hyjnive ose qenieve t shenjta. Qeniet e shenjta mund t prfshijn shpirtra, qenienjerzore, paraardhs, zotra t vegjl.

N kulturat politeiste, hyjnit mund t ndien si kompleks personazhesh. Shum prej tyre kan aftsi osemundsi t veanta por nuk jan t kufizuara n to. Nj hyjnesh mund t jet pr shembull hyjnesh

e drithrave ose hyjni e thurrjeve, megjithse ajo mund t ket interes t veant n kt fush, njejtsi njeriu q sht muziciente, ai sht gjithashtu antar i nj familje dhe shoqrie, dhe shtpjesmarrs n debate politike.

Kultura parakristiane e Europs dhe n t vrtet shum kultura npr bot, kan qen dhe n tshumtn e rasteve kan mbetur politeiste, dhe politeizmi sht duke u gjallruar n Perndim, shpeshduke u shoqruar me kthimin e teksteve t vjetra, ritualeve dhe mnyrs s jetess q ato eprshkruajn.

Religjionet e kohve t fundit prfshijn politeizmin helenist, disa forma t Wicca dhe Asatru .

Shpesh kto do t tentojn t rekonstruktojn ose t rivendosin nj sistem specifik t besimitparakristian, duke studjuar historin dhe arkeologjin, shkrimet e vjetra (t cilt do t mirren ose jo si tshenjta) dhe kulturn q prfshin ajo, t rikrijojn nj spiritualitet t gjallruar q funksionon n botn esotme.

Shembuj t teksteve t vjetra jan Iliada, Odisea dhe Epi i Gilgameshit, ose Eda , shkrime kto q ureferohen hyjnive dhe qenieve t tjera jo njerzore.


12/68

HINDUIZMI

Pjesa m e madhe e Hinduve adhurojn paraqitje t pafundme t njqensis prfundimtare(Brahman) nprmjet nj shumice perndish dhe perndeshash, mbi 300,000 prej tyre. Ktomanifestime t shumta t perndive dhe perndeshave mishrohen brenda idhujve, tempujve, guruve,lumenjve, kafshve, etj.

Hindut e shohin pozicionin e tyre n kt jet si t bazuar n veprimet e tyre n nj jet tmparshme. Nse sjellja e tyre e mparshme ishte e keqe, ata mund t prjetojn vshtirsi t

jashtzakonshme n kt jet. Synimi i nj Hinduje sht t lirohet nga ligji i karma-s...t mosvazhdoj t rimishrohet m.

Ka tri rrug t mundshme pr t'i dhn fund ktij cikli t karma-s:

1. T'i prkushtohesh me dashuri njrit prej perndive dhe perndeshave hindu;2. T rritesh n njohuri prmes meditimit t Brahman-it (njqensis)...t kuptosh se rrethanat n jetnuk jan reale, se vetja sht nj iluzion dhe vetm Brahman-i sht real;

3. T'i prkushtohesh nj sr ceremonish dhe ritesh fetare.

N Hinduizm, nj person ka lirin t zgjedh si t punoj drejt prsosjes shpirtrore. Hinduizmi kaedhe nj spjegim t mundshm pr ekzistencn e s keqes dhe vuajtjes n bot.

Sipas Hinduizmit, vuajtja q prjeton do njeri, qoft kjo smundje, ose uri ose fatkeqsi, sht pr fajt vet personit, pr shkak t veprimeve t tij t kqia, zakonisht n nj jet t mparshme. Vetmshpirti ka rndsi i cili nj dit do t lirohet nga cikli i rilindjeve dhe do t pushoj n paqe.

MONOTEIZMI

N religjion, monoteizmi (nga greqishtja monosnj, dhe theosZot) sht besim n ekzistimin e njhyjnie ose Zoti, ose n njshmrin e Zotit. N kontekstin Perndimor, koncepti i monoteizmit priret tdominohet nga koncepti i Zotit t Religjioneve t Abrahamit dhe konceptin Platonik t Zotit.

Siprfaqsisht religjionet monoteiste edhe m tej mund t prfshijn koncepte t pluralitetit t hyjnis,pr shembull Trinia n Kirshterizm, ose nderimi i shenjtorve, si dhe besimi n shpirtrat m t voglsi jan engjujt dhe demont.

Historikisht, monoteizmi shfaqet von ne Epokn e Bronzt n nj proces gradual duke prfshirnocionet henoteistike (devocion n nj Zot por duke pranuar ekzistimin e zotrave t tjer) dhe

panenteistike (Zoti sht krijues dhe/ose jep fuqi prapa Universit dhe sht burim i moralit Universal).

JUDAIZMI

Judaizmi sht m e vjetra e ktyre tri feve dhe i prket periudhs rreth 1000 vjet para Krishtit.Hebrenjt e lasht ishin endacak q jetonin n Egjiptin antik dhe prreth tij.


13/68

Pofett ose udhheqsit e tyre fetar pjesrisht i prshkruajn idet e tyre nga ekzistenca e besimevefetare n rajon, por ndryshonin n besimin e tyre ndaj nj Zoti t vetm t gjithfuqishm.

Shumica e fqinjve t tyre ishin politeist. Hebrenjt besonin se Zoti krkonte bindje ndaj kodevemorale t rrepta dhe kmbngulnin n pohimin pr nj monopol t vetvetes, duke e konsideruarbesimin e tyre si t vetmen fe t vrtet.

Deri n krijimin e Izraelit, pak vite pas mbarimit t Lufts s Dyt Botrore, nuk kishte ndonj shtet n

t ciln Judaizmi t ishte fe zyrtare. Komunitetet izraelite mbijetuan n Europ, Afrikn Veriore dhe Azi,megjithse ata shpesh jan persekutuar - duke arritur kulmin n vrasjen e miliona ifutve prejnazistve n kampet e prqndrimit gjat lufts.

Qndrimi m i mir Judaik pr monoteizmin shfaqet n lutjet Shema, Dhjet Urdhrat dhe Maimonidet13 Principet e Besimit.

Principi i dyt: Zoti, Shkaku i gjithkas, sht nj. Kjo nuk don t thot nj i nj ifti, as nj si njspecie, as nj si n objekt q sht br nga shum elemente. Zoti sht nj unitet si asnj unitettjetr. Kjo sht e thn n Torah (Deuteronomy 6:4). Dgjo Izrael, ZOTI sht hyjnia jon, ZOTI

sht nj.KRISHTERIMI

Shum pikpmajje judaike u morn dhe u prfshin si pjes e Krishterimit. Jezusi ishte nj izraelitorthodoks dhe Krishterimi nisi si nj sekt i judaizmit; nuk sht e qart nse Jezusi dshironte tzbulonte nj fe t veant.

Pasuesit e tij e konsideronin at si Mesiafjal hebraike kjo q don t tho i shenjtruari, fjala grekepr t cilin ishte Krisht. Paul, nj qytetar romak greqishtfols, ishte nismtari kryesor i prhapjes sKrishterimit, duke e predikuar n Azin e Vogl dhe Greqi.

Megjithse fillimisht t krishtert u persekutuan egrsisht, perandori Konstandin e sanksionoi m n

fund Krishterimin si fe zyrtare t Perandoris Romake. Krishterimi u prhap duke u br nj forcmbizotruese n kulturn perndimore pr dy mijvjeart e tjer.

N ditt tona Krishterimi ka numrin m t madh t pasuesve dhe sht prgjithsisht m i prhapur nbot. Mbi nj miliard njerz e konsiderojn veten t krishter, por ka shum ndarje n kuptimin eteologjis e t organizimit kishtar, degzimet kryesore t s cilit jan Katolocizmi Romak,Protestantizmi dhe Orthodoksizmi Lindor.

Krishterimi deklaron besimin n nj Zot. Historikisht, shum kisha krishtere kan msuar se natyra eZotit sht nj mister: derisa sht unitet, Zoti gjithashtu manifestohet si tre entitete: Zoti si At, Zoti si

Djal dhe Zoti si Shpirt i Shenjt (q kolektivisht quhet Trinitet), formula klasike e krishterimit tre bhennj.

Natyra e vrtet e Trinitetit mbahet si nj mister i paspjegueshm, i nxjerrur nga Testamenti i Ri, porsht rezultat i debateve teologjike n Kshillin e Niks m 325, e kodifikuar n vitin 381 dhe dukearritur zhvillimin e tij t plot prgjat puns s Etrve Kapadocian (Basili Fisnik, Gregori nga Nisa,Peter, dhe Gregori Naciancus, patrik i Konstantinopolit).


14/68

Sidoqoft, disa kritik konsiderojn se Krishterimi sht form e triteizmit. Derisa kjo mund t jet evrtet n disa instanca, Krishterimi kuptohet si monoteism tripjessh. Pr ifutt dhe muslimant, ideae Zotit si trinitet sht heretikekonsiderohet i afrt me politeizmin.Un besoj n nj Zot sht elsi i qndrimit t Krishterve.

Disa grupe Krishtere, si jan Dshmitart e Jehovait dhe Uniteti i Rrshajave, nuk msojn doktrinne Trinitetit. Kisha Katolike Romake praktikon Respektimin e t Shenjtve, q kritikt e quajn form epoliteizmit.

ISLAMI

Islam don t thot Nnshtrim ndaj Zotit. N Islam, monoteizmi sht absolutisht i qart:

1. Thuaj: Ai, All-llahu sht Nj!2. All-llahu sht Ai q do krijes i drejtohet (i mbshtetet) pr do nevoj.3. As s'ka lindur k, as nuk sht i lindur.4. Dhe Atij askush nuk i sht i barabart.

Islami si parim t vetin e pranon njshmrin dhe unitetin e Zotit, fjala Arabe pr monoteizmin shtTeuhid q do me thn t qenurit nj do me thn i vetm, vetm nj n numr.

Shehadeti (q do me thn dshmi, deklarim), ose kredoja Islame, sht deklarimi i besimit nnjshmrin e Zotit (Allah n Arabisht) dhe profetsin e Muhammedit p.q.m.t.

Transliterimi i shehadetit sht ky: eshhedu en la ilahe il-lalla ve eshhedu enne muhammeden abduhuve resuluhu q n prkthim don t thot: Besoj dhe deklaroj se ekziston vetm nj Zot All-llahu dhese Muhammedi sht rob dhe i drguar i Tij .

Kjo deklarat dhe besimi konsiderohet si i pari prej Pes Shtyllave t Islamit. I dyti sht realizimi i peslutjeve do dit (pes namazet) q paraprihen me larjen ceremoniale (abdesin).

Gjat faljes, t gjith muslimant kthehen kah qyteti i shenjt i Meks, pavarsisht se n cilin vend dhesa larg jan ata. Shtylla e tret sht mbajtja e Ramazanit, agjrimi prej lindjes s diellit deri nperndimin e tij, pr nj muaj rresht.

E katrta sht dhnia e lmoshs (Zekati) e shpallur n ligjin Islamik. Dhe shtylla e fundit sht q domusliman, sipas mundsive s paku njher n jetn e tij t shkoj n haxhillk n Mek.

N baz t Islamit, njshmria e Zotit sht msimi primar i t gjith profetve dh e t drguarve t

Zotit (duke prfshir ktu edhe Jezusin edhe Moisiun), q u drguan njerzimit si udhheqs. Islami ekonsideron trinitetin si politeizm dhe si shtrembrim t porosis origjinale t Jezusit pr njshmrin eZotit.

V A ZH D O N ...


15/68

BUDIZMI

Budizmi ka hyr n Kin rreth shekullit t par t ers son, filloi t prhapet gjersisht pas shekullit t4-t t ers son dhe sht br gradualisht feja me ndikim m t madh n Kin.

Budizmi kinez ndodhet n baz t tre familjeve t mdha t gjuhve dhe mbi kt baz kemi budizmine familjes s gjuhs Hane, budizmin e familjes s gjuhs tibetiane dhe budizmin e familjes s gjuhs

Bali, ose budizmin jugor.

Numri i murgve t ktyre tre grupeve t mdha sipas familjeve gjuhsore ka arritur n 200 mij. Tanin Kin ka 13 mij tempuj t hapur t budizmit, 33 shkolla budiste dhe afro 50 lloje botimesh budiste.

Budizmi tibetian sht nj deg e budizmit kinez, q sht prhapur kryesisht n Rajonin Autonom tTibetit, Rajonin Autonom t Mongolis s Brendshme, n provincat inhaj etj. Banort tibetian,mongol, Ygu, Mnba, Luoba dhe Tu besojn, n prgjithsi, budizmin tibetian dhe numri i besimtarvet tij arrin n afro 7 milion.

Budizmi jugor sht kryesisht i prhapur n qarkun autonom Sisuanbana t kombsis Daj, n qarkunautonom Dhong t kombsive Daj dhe Gjinbo, n zonn Smao t provincs Ynan t Kins jug-lindore.

N budizmin jugor beson shumica e banorve Daj, Bulang, Aan dhe Va. Numri i besimtarve t tijarrin n mbi 1 milion. Kurse n budizmin Han besojn kryesisht banort Han, t shprndar nkrahina t ndryshme t Kins.

KONFUCIANIZMI

Ka qen baza e kulturs s grupeve sunduese n Kinn tradicionale. Konfuci (forma e latinizuar eemrit Kung Fu-Tzu), jetoi n shekullin e VI p.e.s.

Sikurse themeluesi i Taoizmit Lao-Ce (Lao-Tsze), Konfuci ishte msues dhe jo nj profet fetar sipasstilit t udhheqsve fetar n Lindjen e Mesme.

Konfuci nuk shikohej prej ndjeksve t tij si Zot, por si m i menuri i burrave t menur.Konfucianizmi synonte t rregullonte jetn njerzore sipas harmonis s brendshme t natyrs, duketheksuar nderimin e thell t strgjyshrve.

TAOIZMI

Taoizmi sht lindur dhe prhapur n Kin. Ai filloi qysh n shekullin e dyt t ers son dhe ka njhistori mbi 1800 vjeare. Taoizmi sht trashguar nga adhurimi i natyrs dhe i paraardhsve n kohne lasht, ka pasur shum fraksione n histori dhe m von sht bashkuar n dy fraksione, siQuanzhn Tao dhe Zhngyi Tao, q ushtrojn ndikim n gjirin e banorve t kombsis Hane.

Pr arsye se Taoizmi nuk ka ceremony dhe rregulla t rrepta t hyrjes s besimtarve, pra sht


16/68

vshtir t numrohet numri i besimtarve t tij. Tani n Kin ka mbi 1500 tempuj doist dhe mbi 25 mijmurg e murgesha taoiste.

KLASIFIKIMI I LLOJEVE T RELIGJIONIT

Duke e definuar religjionin, duhet t merret parasysh fakti se kemi disa lloje t religjioneve n bot.

T gjitha jan t ngjajshme sa mundemi q n nj kategori ti quajm religjione, por ato gjithashtu jant ndryshm q duke krkuar n kto nnkategori do jet e dobishme t kuptojm pr besimet fetarefemonenin e religjionit.

Nj gj q sht e rndsishme t theksojm sht se kto kategori nuk jan t gjitha t veanta. Kjodo t thot se nuk ka rast ku nj religjion duhet t jet pjes e nj tjetri dhe nuk mund t jet pjes ecilitdo religjion tjetr.

Nuk sht e pazakonshme pr nj religjion t jet pjes e nj ose m shum grupimeve. Kjo nuk do tthot q t bhet ndarja e religjioneve n grupe t ndryshme por t kuptojm mnyrat se simanifestohet ajo n shoqrin dhe psikologjin njerzore.

ka jan Religjionet Natyrore

Karakteristikat dalluese, Besimet dhe Zbatimi

Sistemet e njohura si religjione natyrore shpesh jan t konsideruara besimet primitive fetare. Primitivn kt rast nuk i referohet kompleksitetit t sistemit fetar (sepse fet natyrore mund t jen shumkomplekse).

N t vrtet i referohet ides se fet natyrore jan ndoshta lloji m i hershm i sistemit fetar i zhvilluarnga qenia njerzore. Sot, religjionet natyrore n Perndim priren t jen shum eklektike, kshtu q

ato mund t huazojn nga varieteti i t tjerave, e m shum nga traditat e vjetra.

Religjionet natyrore kryesisht jan t fokusuara n iden se Zotrat dhe fuqit e tjera supernatyroremund t gjinden prmes prvojs direkte t ngjarjeve dhe objekteve natyrore. Besimi i sakt i hyjnivesht i zakonshm por jo i urdhruarnuk sht e zakonshme pr hyjnit t trajtohen si metaforike.

Cilido q t jet rasti, aty doher ka pluralitet; monoteizmi nuk gjindet n religjionet natyrore. sht ezakonshme pr kto sisteme religjioze t trajtojn trsin e natyrs si t shenjt ose madje si tperndishme.

Nj nga tiparet e religjioneve natyrore sht se ato nuk mbshteten n shkrime t shenjta, profetindividual, ose figura t veanta fetare si simbole t tyre. do besimtar trajtohet si i aft pr t kuptuarshenjtrin dhe supernatyroren. Sidoqoft, sht ende e zakonshme n disa sisteme fetare t kenshaman ose udhheqs t tjer fetar q i shrbejn shoqris.

Religjionet natyrore synojn t jen relativisht egalitare sa u prket pozitave t udhheqsve dhemarrdhnieve ndrmjet antarve. do gj q sht n univers dhe q nuk sht e krijuar nga njerzitsht e besuar t jet e lidhur me nj trheqje t ndrlikuar t energjis ose jetsfuqisq


17/68

gjithashtu prfshin edhe njerzit.

Nuk sht e pazakonshme q t gjith antart t konsiderohen si kler t nj lloji (priftresha dhepriftrinj). Marrdhniet hierarkike, nse ato ekzistojn, priren t jen t prkohshme (pr nj arsye tveant, ndoshta) dhe/ose nj pasoj e prvojs ose viteve.

Edhe meshkujt edhe femrat mund t jen n pozita udhheqse, ku femrat shpesh jan si udhheqsen rituale.

Religjionet natyrore gjithashtu nuk ndrtojn ndonj ndrtes t shenjt t prhershme q u dedikohenqllimeve fetare. Ato mund q ndrkoh t ndrtojn ndrtes t prkohshme pr qllime t veanta, sishtpiz mundimi, dhe ato gjithashtu mund t prdorin ndrtesat ekzistuese pr aktivitetet fetare.

Duke folur n prgjithsi, sidoqoft, vendi i shenjt sht n ambient natyror m shum sesa nambient t ndrtuar me tulla dhe lla. Ndodhit fetare shpesh mbahen n hapsir t elur, n parqe,n plazhe ose n male. Ndonjher bhen disa ndryshime t vogla npr kto vende, si vendosja endonj guri, por asgj e prhershme.

Shembuj t religjioneve natyrore mund t gjinden n besimet moderne neo-pagane, besimettradicionale t shum fiseve vendore npr bot, dhe n traditat e besimeve t vjetra politeiste.

Nj shembull i injorimit t religjionit natyror sht deizmi modern, nj besim i sistemit teist q ka lidhjeme gjetjen e shenjave t nj krijuesi, Zotin, n ndrtimin e natyrs. Kjo shpesh prfshin zhvillimin e njsistemi religjioz mjaft personal t bazuar n arsyet dhe studimet universalekshtuq, shprndan mekarakteristikat e tjera t religjioneve natyrore si decentralizimi dhe nj fokusim mbi botn natyrore.

Prshkrimet m pak mbrojtse t religjioneve natyrore ndonjher argumentojn se nj veori erndsishme e ktyre sistemeve nuk sht harmonia me natyrn sikur q shpesh thuhet, por zotrimidhe kontrolli mbi forcat e natyrs. N Religjioni Natyror n SHBA nga Catherine Albanese (1990)

argumenton se bile edhe besimi racionalist i Ameriks s hershme ishte i bazuar n impulsin prkontroll t natyrs dhe njerzve jo elit.

Madje edhe nse analiza e Albaneses pr religjionin natyror n Amerik nuk sht krejtsisht i sakt,duhet t pranohet se sisteme t tilla religjioze vrtet prfshijn ann e errt mbas retoriks skndshme. Duket t ket nj tendenc drejt zotrimit mbi natyrn dhe njerzve t tjer q mund,megjithse nuk duhet, t gjejn shprehje t vrazhdtapr shembull Nacizmi dhe Odinizmi.

RELIGJIONET, PREJARDHJA DHE


18/68

LLOJET (IV)

far jan religjionet Shfaqse/Zbuluese


Gjithashtu e prshkruar edhe si Religjion Ligjdhns, Religjionet Shfaqse jan ato q gjejn qendrnsimbolike n disa vija zbuluese nga zoti ose zotrat. Kto zbulime normalisht mbahen n shkrimet eshenjta q na jan transmetuar neve nga profet t nderuar t zotit ose zotrave.

Sidoqoft, shkrimet e shenjta nuk jan forma e vemte e shfaqjes q mund ti jepet njerzimit nga Zoti.Nj form tjetr e shfaqjes mund t prfshij edhe mrekullit q komunikojn vullnetin ose dshirn eZotit.

Pr shkak t ksaj, sht e rndsishme t kuptojm se dallimi mes religjionit shfaqs dhe atij natyrornuk sht gjithmon i pastrnuk do t mund t ishte e uditshme pr besimtart ta konsiderojn

natyrn se sht nj shfaqje e Zotit pr njerzimin.

Religjionet shfaqse kryesisht jan t varura n iden e nj zoti apo zotrave aktiv duke u dhnshfaqje njerzimit i bn ata aktiv n jetn dhe fatin e tyre. Nj aktivitet i ktill priret t marr formn emrekullis ose duke shfaqur drejtprdrejt nga nj zot ose prmes profetit t zotit apo prfaqsuesit.

Religjionet shfaqse n mnyr tipike kan struktur hierarkike, si n udhheqje ashtu edhe nmarrdhniet n mes antarve. Meq fokusi sht n shfaqjen hyjnore, disa antar jan t caktuar sindrmjetsues ndrmjet njerzve dhe hyjnores; kta ndrmjetsues shrbejn ose si kanal prvazhdimsi t shfaqjes hyjnore ose si interpretues autoritativ t shfaqjeve t kaluara.

Pr shkak t natyrs s strukturuar t adhurimit shoqror, religjionet shfaqse ndrtojn ndrtesa tprhershme pr t shrbyer si hapsira t shenjta dhe si pika kryesore pr shrbime fetare.

N religjionet shfaqse, detyra primare e njerzve priret pr t qen t devotshm dhe t dgjueshmpr Zotin.

Pas gjith ksaj, shfaqjet nga Zoti nuk jan t bra pa arsye t mira: m tepr, ajo bhet me qllim qtu komunikohen njerzve gjrat q ata duhet ti besojn, gjrat q duhet ti bjn, dhe qllimet e Zotitpr botn. Disa her kto udhzime mund t jen t paqarta dhe disa her tortura t veanta. At q tgjith e ndajn sht sidoqoft krkes q duhet t jet e zbatuar.

shtja e urdhrave morale gjat koh ka qen pik e mosmarrveshjes mes adhuruesve t religjionitshfaqs dhe atij natyror. Prgjat historis, e veanrisht gjat shekujve XVIII dhe XIX adhuruesit ereligjionit natyror ashpr kan kritikuar ata t atij shfaqs pr kodet e udhheqjes s rrept dhe tpalkundshme, q sipas tyre i oi ata n ligsi dhe dhun.

Adhuruesit e religjionit shfaqs u prgjigjen duke argumentuar se vetm shfaqjet hyjnore mund tsigurojn pr njerzimin udhzime autoritative dhe t sigurta t bazuar n at se far zoti apo zotrat


19/68

krkojn nga ne.

Cilido zot i denj pr emrin duhet t jet i aft pr shfaqjen dhe do t ishte e papranueshme tkonkludojm se shfaqja nuk sht e dshirueshme. Prandaj, sht e argumentuar, se do t ishte gabimt mos pranosh shfaqjet si rezultate t shklqyeshme e bile edhe m qesharake t nnvleftsoshshfaqjet e qarta prpara neve.

Religjionet shfaqse kryesore n bot sot prfshijn Judaizmin, Krishterimin, Islamin dhe Sikizmin.

Traditat e ktyre religjioneve mbshteten n prmbledhjet e veanta t shkrimeve t shenjta q jan sishfaqje autoritative t burimit hyjnor.

Hinduizmi n fillim u prshkrua si religjion shfaqs pr shkak t vendit t mirnjohur t Veda-s, porduket se kjosht gabim. Hinduizmi, u prshkrua nga adhuruesit e vet si nj religjion i liruar (inxjerrur) dhe arsyeshmrisht cekin se Veda thjesht don t thot dituri e shquar nga parashikuesit

ka jan Religjionet e Shptimit


Kategoria e Religjionit t Shptimit duket t jet kryesisht nj krijim i Krishterimit pr shkak t theksit tsaj n mkat dhe shptim. Sidoqoft, sht nj kategori q meriton vmendje t madhe.

Religjionet e shptimit jan kryesisht t themeluara nga profet ose udhheqs fetar q forjmon njdoktrin q u sqaron njerzve se si shptimi mund t arrihet. Legjitimiteti dhe autoriteti afatgjat i ktyreprofetve shpesh sht i varur n zotrimin e nj shkalle t lart t dhuntis personale shpirtrore(karizm), dhe ndonjher mundisne pr t br mrekullisi duket shenj e nj prkrahje dhemiratimi hyjnor.

Prcjellsit e rrethit m t ngusht rreth profetit gjithashtu pranojn nj shkall t lart t rrespektit dhe

nj status t rritur afrsisht me fuqit e tyre pr fuqin dhe profetin e perndis. Kjo shpesh on nsistem hierarkik n religjionet e shptimit. Shpesh hierarkia sht shum e formalizuar me trajnime dhemesha t veanta; ndnjher hierarkia sht e mvarur n prvojn dhe menurine e demosntruar.

N religjionet e shptimit, ka kryesisht ndjenja t forta t paaftsis, vuajtje dhe/ose mkatim prej tcilave njerzit duan t lirohen. Religjioni u ofron prgjigjen: ndonjher mund t na tregoj se ne duhett shptojm prmes fuqis dhe dashuris s Zotit, e ndonjher na tregon se shptimi mund t arrihetprmes disa prpjekjeve tona.

Cilido rast qoft, disa prpjekje ose disa veprime jan t domosdoshme nga besimtari me qllim q tarrij shptimkjo nuk sht nj dhurat plotsisht e lir, prndryshe nuk do t kishte nevoj pr

profet q tu komunikoj njerzimit mesazhin e shptimit.Kto prpjekje shpesh jan t lidhura ngusht me rituale t sistematizuara dhe ceremoni q tregojnzhvillimin afatgjat t individit ashtu q ata lvizin drejt shptimit t tyre prfundimtar. Kjo ka pr qllimt sistematizoj dhe t racionalizoj strukturn e trsishme t jets s personit dhe vshtrimin e tyrembi botn.

Ky vshtrim kryesisht prfshin doktrinat q kan t bjn me vllazrimin universal dhe dashurin


20/68

universale. Pr dallim nga religjionet fisnore q jan t lidhura vetm pr antart e nj grupi, religjionete shptimit jan t prshtatshme pr gjith njerzimin sepse mesazhi i shptimit dhe shpengimimendohet pr gjith njerzimin, madje edhe nse ajo n fillim i ishte dhn vetm nj grupi t vogl.

Religjionet e shptimit kan nj theks t lart n kaprcimin e fiseve, racave, dhe kufijve etnik derisagjithashtu nxit prozelitizimin (kthyerjen n fe) me qllim q t sjellin sa m shum nga njerzimi ntuf nga ata q do t jen t liruar nga vuajtja dhe mkati.

Nj pasoj e keqe nga ky fokusim mund t jet depersonalizimi i vet dashuris. N vend q t jesh idrejtuar drejt nj individi si individ, dashuria drejtohet drejt abstraksionit njerzor, nga e cila njerzit

jan vetm antar t rastsishm.

Kjo ka prparsin e kaprcimit t dallimeve t rastsishme n mes njerzve q prndyrshe mundet tndaloj ndjenjat vllazrore, por ka mangsin e mundsis s dobsimit t fuqis s ktyre ndjenjave.

Krishterimi nuk sht vetem religjion i shfaqjes, por edhe i shptimit pr shkak t shprehjes s rolit tJezu Krishtit. Ve ksaj, mund t klasifikojm edhe Budizmin si lloj t religjionit t shptimit pr shkak tfokusimit n nevojn e gjetjes s lirimit nga rrethi i vdekjes dhe rilindja.

Me kt rast, sidoqoft, shptimi nuk vjen nga asnj zot as nga ndonj fuqi supernatyrore; n tvrtet, shptimi arrihet prmes ndriimit ton t mendjes pr natyrn e vrtet t jets dhe realitetit.

ka jan Religjionet Sakramente (shenjta)


Fjala sakrament rrjedh nga latinishtja sacramentum q do me thn betim, gj e shenjt, mister. NRomn e vjetr, koncepti i referohej nj betimi t besnikris nga ushtart Romak kur ata hynin nushtri. Prmbante nj ceremoni t shenjt e prcaktuar pr tu br prshtypje rekrutve t rinj pr

obligimin e tyre pr Romn.

Sot, nj sakrament sht i shenjt, ceremoni fetare q supozohet t sjell ca shenja t dukshme tprezencs s nj zoti n mesin e besimtarve dhe q ngulit n to obligimet e tyre si besimtar.

Si rezultat, religjioni sakrament sht nj q thekson ose v n focus iden se hyjnorja sht prezenten objekte fizike n prezenc t besimtarve. Kontakti dhe komunikimi me hyjnoren sht kryesishtprmes atyre objekteve dhe ceremonive.

Objektet mund t jen ikona fizike si statuja, ushqim si pr shembull buk dhe ver n EukaristatKrishtere (lidhjet shpirtrore me Zotin), ose bile edhe sende t gjalla si lopt n Hinduizm. Objekti n

vetvete nuk trajtohet si hyjni; por ai ose sht manifest i hyjnores ose bujtin (e prkohshme) ehyjnores. Pr shembull ifutt e hershm e ruanin Arkn e Kontrats si vend banimi i fuqis shyjnores pa e adhuruar at si zot n vete.

Meq fokusi sht objekte materiale, aktivitetet fetare n religjionet sakramente prqndrohen rrethritualeve duke prdorur kto objekte. Objektet e shenjta (reliktet, statujat, kryqet) q ndonjherprdoren pr t bartur substanca t shenjta (buk, ver, dhe) jan t trajtuara me nj nderim t veant


21/68

(n mnyrn se si bartn, n mnyrn se si preken) derisa ritualet u shrbejn pr transmetimin efuqis s shenjt ose mirsin besimtarve present (shpesh prmes nj personi q shrben simediator).

Meq theksi sht i vnduar n ceremony, sht e zakonshme t ken specialist apo autoritete fetare.Kta specialist mund t ken pozita t prhershme t krijuara nga kierarkia fetare (si prifti) ose mund tken nj status t prkohshm q sht vetm sa pr zgjatjen e ceremonis.

Specialistt e prhershm, sidoqoft, jan m t prgjithshm; n t vrtet sht e argumentuar sekrijimi i autoriteteve t prhershme fetare sht pjesrisht rezultat i zhvillimit t religjioneve sakramentedhe nevoja e tyre pr persona t aft n menaxhimin dhe administrimin e ritualeve sakramente.

Kta mediator qndrojn edhe n botn e shenjt edhe n at laike duke shrbyer si mediatorndrmjet njerzimit dhe t shenjts.

Shum forma t Krishterimit jan shpesh t trajtuara si shembuj tipik t religjionit sakrament pr shkakt prdorimit t objekteve dhe ritualeve q kan t bjn me ato objekte. Sidoqoft, ktu hyjn edheshum religjione primitive dhe natyrore.

Ishte e zakonshme n nj koh pr njerzit t fokusohen n rituale sakramente pr t siguruarvazhdimsin e t reshurave t dobishme dhe korrjeve t mira. Objektet e shenjta mund t jen njlum, nj ar, ose disa vendqndrime t tjera t shenjta, ku prezenca e t shenjts do t banonte gjatnj ceremonie. Ritualet mund t jen ato q theksojn lidhjen ndrmjet ciklit t jets njerzore dheciklin e stinve.

Qoft funksioni i nj kierarkie formale ose i varur mbi ndryshimet e stinve, ritualet kryesisht shrbejnpr tu ndihmuar t lidhin personin me grupin shoqror dhe me sistemin fetar. Si pasoj, fokusimi nkungatat dhe ritualet sakramente ndihmojn t prforcojn fuqin e autoriteteve fetare bile edhe kurstatusi i tyre sht i nj natyre t prkohshme.

Nj nga rreziqet potenciale n religjionet sakramente sht fokusimi i tyre n objektet e shenjta kuprezenca e t shenjts mund t lejoj nj zhvillim t idhujtaris nse njerzit besojn se ato objekte

jan t shenjta n vetvete. Nj rrezik tjetr sht e kundrta e ksaj kur njerzit beosjn se objektet eshenjta jan simbole t thjeshta, fuqi e mangt ose thjesht domethnie fetare


22/68

RELIGJIONET, PREJARDHJA DHELLOJET (V)

ka jan Religjionet Profetike?


Religjioni Profetiksht fort i lidhur me Religjionin e Shpallur dhe ka momente kur kto dy terme mundt prdoren kmbyeshm, por nuk jan saktsisht t njjt.

N religjionet profetike, n shpalljet e shenjta roli i profetve sht n nj statuts t veant. Profettjan pr t udhhequr dhe pr t kshilluar shoqrin kur t jet n ngecjekshtu, ata luajn rolin evepruesit dhe rolin dinamik ku teksti statik i shpalljes nuk mund ti arrij leht.

Ka disa mospajtime n pikn e fundit. Disa shkollar sugjerojn se roli historik i profetve sht imjaftueshm pr nj religjion ta kualifikoj at si religjion profetik, bile edhe nse n t nuk ka m rol

veprues pr t. Nga kjo, Judaizmi shpesh quhet religjion profetik edhe pse koha e profetve ifut shtshum e hershme.

N kuptimin m t ngusht t religjionit profetik, Judaizmi nuk do t kualifikohej n kt lloj. Shembull iktij religjioni sht Mormonizmi. Antart e Kishs s Jezu Krishtit t Ditve t Fundit besojn seudhheqsi i kishs s tyre sht nj profet aktiv i Zotit dhe sht i aft pr pranimin e shpalljeve treja pr at se far don Zoti nga njerzimi.

N religjionet profetike, fokusimi qendror sht shoqria dhe veprimet njerzore ato q manifestojndshirn dhe prezencn e hyjnores. Kshtu, nj person q krkon hyjnoren do t shikoj n natyrn eshoqris dhe rrugn e historis s njerzimitpr shembull, ngritjen dhe rnien e perandorive t

mdha. Dshira e hyjnores shihet n ngjarje t ktilla, n marrje t asaj se gjrat e mira n historin enjerzimit reflektojn lumturin e hyjnores derisa ngjarjet e kqija zemrimin e hyjnores.

Kjo don t thot se nj vmendje e afrt drejt hyjnores sht e domosdoshme sepse askush nuk don tprodhoj zemrim. Si pasoj, bindja pr hyjnoren luan nj rol t rndsishm n religjionet profetikeeq zakonisht shpjegohet si Besim. Ky theks n sjellje t duhura on religjionet profetike t vn mshum theks n orthopraks (orthopraxysjellje t drejt) sesa n orthodoksi (besim i drejt).

Kjo nuk don t thot se religjionet e ktilla nuk kan dert se far besojn njerzit. Besimet e drejta nukjan t mjaftueshme pr njerzit t deklarohen se jan t mir. N t vrtet, ata duhet q drejt t

mbshteten n pritjet e sjelljeve q jan t transmetuara nga Zoti prmes profetve.

Nse i kuptojm religjionet profetike se jan cilido religjion ku profeti ka luajtur nj rol t rnsishm,madje nse tani nuk sht rasti pr t, ne gjithashtu do t kuptojm se religjionet profetike kan njprofet t vetm, unik i cili ishte krijues i atij religjioni. Ky profet besohet t ket transmetuar shpalljeunike dhe authoritative, shpesh duke krijuar nj religjion t ri, jasht nga traditat e religjioneveparaekzistuese.


23/68

ka jan Religjionet Mistike?


Religjion Mistik sht ai n t cilin prvojat mistike luajn rolin m t rndsishm n kuptimin enatyrs, t msuarit pr hyjnoren dhe t jesh nj person i devotshm dhe fetar.

N ekstrem, prjashton t gjitha shtjet me jetn, shoqrin dhe besimtart e tjer nuk sht pra

surpriz q religjionet mistike nuk kan nj jet t gjat n traditn e religjioneve.

Sistemi i religjionit mistik sht i prafrt me prshkrimin e Maks Veberit pr autoritetin karizmatik, njlloj autoriteti q sht n besnikrin e nj personi dinamik dhe t fuqishm. Kur ai person vdes,struktura shoqore e krijuar nga ai autoritet do t bie prve ather kur nj autoritet i ri e merr prsiprat ose vet sistemi transformohet pr t prfshir elemente t tjera t autoritetit racional (kierarkisracionale) pse autoriteti tradicional (shenjtria e tradits).

E vrtet te religjionet mistike sht se: prvoja mistike e nj ose disave nuk rezulton n traditn fetareq mbetet koherent dhe jetgjat prve n tekstet e shkruara ku traditat jan t shtuara n przierje.Kjo sht e vshtir t arrihet sepse religjionet mistike kryesisht u shmangen ritualeve, kungatave,

shtjeve materiale dhe traditave.

Kontakti me hyjnoren mund t ndihmohet me rituale t veanta, por ato nuk jan t varura dhe qllimikryesor sht t jen si mbshtetse.

Nj pasqyrim i veant e prirjes pr religjiozitetin mistik nuk sht prmes nj religjioni t pavarur, porshpesh si nj alternativ Brenda disa traditave t religjioneve t tjera. Shum religjione ofrojn njrrugdalje shum specifike pr impulsin mistik; misticizmi sht i kanalizuar dhe udhhequr n mnyrq sht i qndrueshm me doktrinat e traditave dominante.

Kjo sht e rndsishme sepse misticizmi sht i vshtir t parashikohet dhe kontrollohet. dokushmund t ket ndonj lloj prvoje dhe t dal me nj lloj mprehtsie, inspirim apo porosi.

Kjo mund t rezultoj ne idet q jan n kundrshtim me idet e religjioneve dominante; edhe m keq,idet mund t prfitojn prcjells dhe jen nj sfid e autoriteteve fetare.

Duke kontrolluar kontekstin dhe t msuarit e nj misticizmi t autorizuar, religjioni dominues mund tket nj ndikim t madh mbi llojet e njerzve me prvoja t tilla fetare ku ato interpretohen.

ka jan religjionet Fisnore?


Religjioni Fisnor m mir do t kuptohet me at se ka nuk sht: nuk sht nj q ka mesazh fetar prgjith njerzimin, nuk ofron ndonj shptim t prgjithshm, nuk ka kuptimin e pasjes s nj mprehtsieunike n dshirn e ndonj zoti, dhe nuk pret nga t tjert t kujdesen pr at se far do t thuhet.

Religjionet fisnore jan tradita fetare t nj grupi shoqror q kan ekzistuar n nj koh dhe vend tcaktuar. Religjionet fisnore shrbejn si depo pr menurin


24/68

e mbledhur, historin dhe besimet e atij fisi.

Religjionet fisnore mund t pranojn konvertim n rrethana t veanta, por ajo shpesh sht eshkurajuar dhe gati asnjher e inkurajuar. Aty nuk ka rol ndrrimi. Antarsimi n kt religjion arrihetnse lind n at fis. Ata t cilt nuk jan aq me fat t linden n at fis nuk pritet q ndonjher tkuptojn ose vrtet ta besojn at bile edhe nse ato kalojn prmes disa riteve t veantakonvertimi.

Religjionet fisnore kan zakonisht specialist t cilt shrbejn si autoritete fetare pr fisin. Ktaspecialist interpretojn historin e fes dhe traditn e njerzve se si ata duhet a aplikojn at n situatet reja. Specialisti sht kryesisht njeriu i njejt i cili sht prgjegjs pr interpretimin e shenjave nganatyra si dshira t zotrave ose shpirtravepr shembull t prcaktojn aprovimin apomosaprovimin pr luft ose shprngulje.

Nse fisi shti vogl, specialisti fetar sht i vetm ose me dy bashkpuntor (nxns). Nse fisisht i madh, kierarkia fetare mund t zhvillohet me qllim q t ket nj sistem racional prprcaktimin e asaj se kush ka autoritet dhe trajnim pr t interpretuar traditn dhe shenjat nga zotrat.

Njri prej religjioneve m t mdha n bot, Hinduizmi, mendohet t jet religjion fisnor sepsefokusohet n shprehjen e vlerave kulturore dhe historike Indiane. Ata mendojn se t jesh nj Hindu,do me thn t jesh pjes e shoqris Indiane.

VENDI DHE FUNKSIONI I RELIGJIONIT N SHOQRI

N formn e vet m t thjesht do religjion mund t shihet si nj sistem besimi. Ky sistem mund tndikoj n vlera, ligje, zakone, rituale dhe modelet e pergjithshme t sjelljes.

Religjioni mund t ndikoj n individin, grupin, shoqrin ose kombin. Mund t luaj nj rol periferik oseintegral mbrenda shoqris. Struktura e tij mund t jet komplekse si do organizat e madhebyrokratike ose e thjesht si nj mardhnie dy-kahshe n mes nj personi ose nj objekt/subjekti tnj pune.

Funksioni i religjionit n nj shoqri sht shpesh i sqaruar njerzve si origjin primare, natyr e jets,funksion, qllim i jets dhe arsye pr t jetuar. Pr ta br m t thjesht, i prgjigjemi pyetjes Pse jamktu.

N t kaluarn religjioni sht prdor si mekanizm kontrolli, mnyr e t arriturit t urdhrit, si dhedelegimit t roleve dhe prgjegjsive. Nga pikpamja sociologjike Dhjet Urdhrat t dhnuna Musa-s jan nj grup rregullash t sjelljes t cilat mund t sjell in rend dhe harmoni n shoqri, t cilat do ti

mundsonin shoqris funksionim n nj mnyr t organizuar dhe sistematike.

Religjioni mund t diktoj nj grup t pranueshm standardesh dhe ata t cilt duan t mbeten n atshoqri duhet ti mbshteten ktyre standardeve, mbrenda kufijve t pranueshmris. Pr ata t ciltnuk mund ta bjn kt, prej far do lloj arsyeje, sht opcioni i lshimit t shoqris osefillimit/marrjes pjes n nj religjion tjetr.

Kryesorja e gjith religjioneve sht koncepti i nj mardhnie. Mardhnia mund t prfshij nj apo


25/68

m tepr njerz, mund t jet fizike apo shpirtrore, dinamike apo statike, reale apo imagjinative.

Mbrenda kufijve t ksaj mardhnie jan t prdorura fjalt sikurse prkushtim, ndriim i mendjes,rrespekt, besim, shenjtrim, i shenjt, adhurim, ngushllim, sakrific mistike dhe karizmatike.

Kanalet e komunikimit mund t jen formale dhe t organizuara nprmjet priftit/priftreshs,magjistar/shamanit, ku ka t caktuar kohn dhe vendin ku mund t mbahen aktivitetet fetare.Komunikimi mund t jet jo formal ku individi ka linj direkte n do koh dhe n do vend. N

shembullin e fundit t besimit n objektet fetare(figura, statuja, tempuj ose vizatime) rndsia e tyremund t mos jet esenciale.

Besimi dhe vlerat e mbajtura t shoqris jan shpesh t inkorporuara n shoqri. Kolektivisht atomund t formojn moralin e shoqris. Ligjet dhe rregullat t cilat udhheqin shoqrin mund treflektojn kt moral. Kontrolli dhe sistemi i ndshkimit mund t thurret n ndrtimin e religjionit dhen disa shoqri kan rol dominues.

Ndshkimi mund t jet i menjhershm dhe i ashpr duke krkuar legitimacion npr vite ose mund tjet i shtyr deri pas vdekjes kur ashprsia sht e lartsuar nga misticizmi dhe imagjinata. Alternativ

e ndshkimit mund t jet kontrolli nprmes faljes dhe pendimit, mshira sht kualitet i mir dheshumica e shoqrive e pranojn vlern dhe ndikimin e saj.

Religjioni mund t shihet si nj process shoqror n mes shum proceseve shoqrore. sht prodhim imendjes s njeriut , entitet kompleks shoqror i cili ka kaluar npr gjenerata.

Si nj prodhim i shoqris sht n mnyr t pazgjidhur i lidhur me produktet tjera shoqrore sikursepolitka, ekonomia, ligji, muzika dhe arti. Ka nj lloj energjie n vete, njher e lindur mund t zhvillojdhe ndrroj n pajtueshmri me vetvetn, mund t nxjerr rregulla t veta.

N prgjithsi sht domethnse vetm pr ata t cilt i takojn kulturs nga e cila religjioni ka dalur.

Religjioni mund t prcillet nga nj kultur n tjetrn, por zakonisht me vshtirsi dhe sukses tpasigurt.Religjioni mund t jet i larmishm sikurse kulturat e ndryshme nga e cila ajo del. Lista e religjionevem t rndsishme botrore sht me sa vijon:

- Shinto nga Japonia- Islamizmi, dominuese n Lindjen e Mesme dhe pjes t Azis, nga e cila jan dy deg , Suni dheShiizm.- Hinduizmi n Indi dhe Indonezi.- Budizmi n Azin Jug-Lindore e cila zhvillohet n dy besime, Mjeti i Madh Mahayana dhe Mjeti i

Vogl Hinayana.- Religjioni Kinez Taoizmi dhe Konfucianizmi.- Krishterizmi i shprndar npr Europe dhe Botn e Re ( Amerikat ) n form t KrishterizmitOrtodoks, Katolicizmit Romak dhe Protestantt.- Judaizmi n Izrael, shum religjione fisnore n Afrik, Azi dhe Amerikn Jugore.

Ka shume religjione t vogla , disa me nj histori t gjr dhe t tjerat sapo t krijuara.Shum religjione tentojn t fokusohen n Figurn e Zotit .


26/68

Disa religjione kan m tepr se nj Figur Zoti( politeist ) si nj objekt/subjekt prkuljeje oseprkushtimi. Besimi n simbolet fetare , objektet e shenjta sht i prbashkt pr t gjitha religjionetsikurse sht besimi i sigurt n rimshirim ose jet pas vdekjes.

Shumllojshmria e religjioneve ushtron nj qndrueshmri me nj larmi kulturash dhe kufizim rrugsht cilat njerzve u japin kuptim n botn e tyre. Ktyre praktikave fetare u sht dhn legjitimitet dhebesim n dokumente t shkruara t cilat n vetvete mund t ofrojn nj rrug t ndritshme pr

ndjeksin e saj.

T krishtert e kan Bibln e tyre, Hindust msojn Vedas-in, Hebrejt lexojn Talmud-in, Muslimantgjejn ndriim t mendjes n Kuran dhe Kinezt mund t msojn t shkruarat e Konfuies-it.

Shum religjione ballafaqohen me paradoksin e prezencs s nj krijuesi hyjnor i cili sht i dlir, imir dhe dashamirs n botn ekzistuese t s keqs, vuajtjes, shkatrrimit dhe dhimbjes. Si mundetnj qenie q sht i dlir dhe i mir t krijoj t keqn?

Religjionet kan tentuar t e tejkalojn kt problem duke paraqitur nj qenie t keqe, nj kundrshtar

ose kundr-zot. Ky anti-zot duke poseduar fuqi t madhe, sht i prir nga rnja e njeriut dheshkatrrimit t shoqris. T Krishtert e Judas e kan Satan -n, n Hinduizm sht Ahi dhe Shiva,n Budizm sht Mara dhe n disa religjione Afrikane figura djallesh sikurse marimanga Anansi enjohur pr njerzit Ashanti t Gans Qendrore.

N vendet e larta t Guines s Re ka shum shpirtra t djallzuar t cilat kan veti smundjesh, apohumbje n beteja. N Afrik dhe Melanezi veprat e kqija jan t drejtuara nprmes aktiviteteve tshtrigave dhe shamanve.

Rndsia e vdekjes dhe varrimit sht evidente n shumicn e religjioneve n bot. Njerzit dal lojngjersisht n trajtimin praktik dhe t kuptuarit e ketij fenomeni universal. Megjithse vdesim vetm

shumica e shoqrive dhe religjioneve e paraqesin vdekjen si nj ngjarje t rndsishme shoqrore.

Jan t themeluara adete familjare, nj struktur e pranuar e sjelljeve t shokve dhe fqinjve. NjerzitBask e shohin si detyr t tyre t vizitojn t vdekurin, edhe nse mund t jet farefis apo q kurr nuke kan par m par. Kjo detyr sht shum e zakonshme, vetm se n shoqrit urbane dhe a to tprparuara industrialisht t vdekurit ndonjher lihen vetm n spitale apo shtpi t pleqve.

N shum religjione ka nj mbshtetje shum t madhe pr t afrmit e t vdekurit. Dhimbja e tyremund t bhet m e leht nga intervenimet shpirtrore t priftrinjve shamanve ose figura tjerafetare ose me komunikim direkt me hyjnin madhore.

Esht zakon pr prcjellsit e t vdekurit t identifikohen n mnyr q shoqria ti rrespektoj dhekujdeset pr kalimin e dhimbjes. Ne Europ dhe Amerik prcjellsit e t vdekurit vishen me t zeza,n Kin ata vishen me t bardha, n Indi ata i qethin kokat e tyre dhe n Madagaskar ata nuk i krehinflokt e tyre. Koncepti i varrimit t duhur sht kryesor n t gjitha shoqrit edhe pse mund tndryshoj mjaft nga pozita shoqrore e t vdekurit.

Vdekja trajtohet ndryshe tek Hindust t cilt besojn se pas vdekjes pason ringjallja. sht praktik


27/68

Hinduse t kremoset i vdekuri, kshtu duke i lejuar shpirtit t jet i lir, e jo i burgosur n varr. Ntraditn Krishtere Judiste individt kan vetm nj shpirt, kurse tek fiset Indiane dhe Afrikane individtkan 5 shpirtra t shumfishta.

Dajakt e Bornes besojn se njeriu i vdekur nuk e humb shpirtin menjher. Shpirti ka fuqin tshkaktoj dm n t gjallin prandaj trupi trajtohet me nj rrespekt t madh derisa mishi t jet komplet ikalbur duke i lejuar shpirtit t ndahet n paq.

Mosha e t vdekurit mund gjithashtu t ndikoj n praktikn e varrimit: shum rite varrimi t krishtervejan t rezervuara pr ata q kan qen Baptist. sht nj shprehi e prgjithshme n shum religjionet konsiderohet vdekja si nj ndshkim pr keqbrjet e njeriut.

T krishtert shpjegojn se vdekja vjen n bot si rezultat i rrugve t kqija t njeriut. Shum njerztentojn t prjetsojn vetveten prtej vdekjes mbrenda strukturs dhe domethnies s religjionit ttyre. Besimi n jetn pas vdekjes nga mnyra ose e ringjalljes ose t nj shpirti t pavdekshm shtndoshta nj nga komponentat m magnetike dhe m mistike t t gjitha religjioneve.

RELIGJIONI NGA PIKPAMJA KONFLIKTUOZE

Prkundr funksioneve t dobishme t religjionit pr shoqrin, ai mund t implikohet gjithashtu edhen konfliktet e ndryshme shoqrore. Karl Marksi njihet si sociologu q ka shkruajtur pr aspektinkonfliktuoz t religjionit. Spas tij, religjioni sht nj vetdije falso dhe nj mjet q njerzit e fort eprdorin n betejat mes klasave t shoqris.

Marksi ka deklaruar se religjioni dominues n shoqri sht i klass dominante n aspektin ekonomikdhe politik dhe gjithmon jep justifike pr barazin dhe padrejtsit e ksaj klase. Ai thot: Njeriu eformon religjionin jo religjioni njeriunVuajtja religjioze sht n t njjtn koh shprehje e vuajtjesreale edhe protest ndaj saj.

Religjioni sht ofsham e krijesave t shtypura, sentiment i bots pa zemr dhe shpirt i gjendjeve joshpirtrore. Ai sht opium i njerzimit.

Raste t pabarazis n emr t religjionit kemi pasur n Egjipt ku faraont jan konsideruar si zotradhe t gjith njerzit iu jan prmbajtur urdhrave t tyre. Ata jan konsideruar si t shenjt dhe tmbinatyrshm. Pastaj kemi teorin indiane apo hinduse q i krcnon individt q ndryshojn statusine tyre se do t konsiderohen si kafsh.

Religjioni gjithashtu mund t legjitimoj ndryshimet q favorizojn m t fortin apo t pasurin. Religjionishihet edhe si objekt i shum luftrave dhe kolonizimeve. Rast e kemi Krishterimin i cili si religjion i

Perandoris Romake u prhap m pas nga kjo perandori n shum vende t tjera me an tkolonializimit apo pushtimit.

Pikpamja e Marksit pr religjionin si opium i njerzimit mund t shifet si shum e ngusht sepsereligjioni mund t kyet n konfliktet shoqrore n aspekte tjera gjithashtu duke prfshir mnyrat qsfidojn status kuon.

Religjioni shpesh prdoret si nj arm ideologjike duke justifikuar konfliktet me dallimet fetare q


28/68

ekzistojn mes njerzve. Nj popull q sht n luft pa dyshim mendon se Zoti sht n ann e tyregj q e favorizon religjioni i tyre. N kohn e sotme kemi rastin e konfliktit mes Izraelitve dhePalestinezve, prkatsisht hebrenjve dhe muslimanve, konflikt i cili sht religjioz, edhe psepohohet se luftohet pr atdhe.

Luftrat t cilat sot ndodhin n bot e q zakonisht edhe quhen si kryqzatat e reja t krishtervendryshe quhet edhe prplasja e qytetrimeve pr t cilt shum mendimtar pohojn se jan tbazuar thjesht n fe dhe n doktrinat e krishterimit pr nj dominim n t gjith botn n mnyr

demokratike.

Ky sht nj funksion tepr i rrezikshm i religjionit n botn e sotme q prdoret nga shum njerzdhe qeveri pr arritjen e shum qllimeve t tyre personale e kolektive n emr t religjionit t tyre.

PRFUNDIM

Religjioni si form e vetdijes shoqrore, prkundr ndikimeve negative n shoqri, me forcimin evetdijes s solidaritetit, me kontrollin e shoqris, afrimin e prgjigjeve pr shum pyetje dhe mistere,dhe me ndihmn psikologjike q u jep njerzve ka arritur t mbijetoj dhe t jet nj nga vlerat kryesore

t njerezimit.

Ka arritur t bhet pjes e kulturs s shum popujve dhe t ket ndikim n moralin, mnyrat e sjelljesdhe vetdijen e popujve.

Religjioni, n kuptimin e ngusht sjell paqe, jep shpres, iu jep njerzve identitet dhe qllim jetsor.

Njerzit religjioz, dijn se pr far kan ardhur n kt bot, pse jetojn dhe e dijn se far krkon ajokrijes apo qenie e mbinatyrshme supreme dhe e shenjt. Njerzit religjioz kan familje m tqndrueshme, jan m t prgjegjshm pr komunitetin dhe pr jetn e tyre, dhe mbi t gjitha, janrealist

JUDAIZMI

Judaizmi sht religjioni i popullit hebre. N bot sot jetojn 12 milion njerz t ksaj prkatsie

religjioze: 6 milion n SHBA, 2 milion n shtetin e tanishm t Izraelit, ndrsa, 4 milion t tjer, jant shprndar kudo n bot. M s shumti n Rusi dhe n Evropn Perndimore. N emr t pastrimitetnik dhe racor, gjat gjenocidit famkeq t viteve 1939-1945, t kryer n kohn e regjimit fashist tHitlerit, jan zhduk 6 milion ifut.

Historiku i shkurt i judaizmit si religjion.


29/68

Patrisiejt, Abrahami, Isaku dhe Jakovi, konsiderohen dhe mohen si themeluesit e popullit hebrenj.Kah vitet 1800 p.e.s Abrahami (h.z.Ibrahimi) kalon nga shteti i athershm i Mesopotamis, nKANNAN- tok e premtuar, q m von, do t njihet si PALESTINA. Gjat uris s madhe, fmijt eJakobit, shprngulen n Egjipt, ku m von, pasardhsit e tyre shndrrohen n robr t faraonit-sundimtarit t gjithfuqishm t shtetit t athershm t fort t Egjiptit. Ashtu sikurse sht treguaredhe n Bibl, tek diku rreth viteve 1250 p.e.s. Mojsiu e nxjerr dhe e shpton popullin e vet ngarobria egjiptiane. Kjo ngjarje biblike sht e njohur si "eksod"- apo "DALJE NGA ROBRIA" dhemarshimi n drejtim t "TOKS S PREMTUAR". Gjat rrugs s eksodit t madh, t paraprir nga

Mojsiu, Zoti, n malin SINAJ, lidh Beslidhjen e Madhe me popullin e izraelit. Kjo beslidhje mbshtetetn 10 pika themelore t njohura edhe sot si "10 urdhresa t Mojsiut"

Ndarja e judaizmitJudaizmi si religjion, q nga themelimi i saj e gjer m ditt e sodit, ka psuar shum ndryshime

evolutive t prshtatjes s saj kohrave dhe realiteteve t caktuara shoqrore npr t cilat kashtegtuar populli hebre. Kshtu, gjat historis mijvjeare t ekzistimit t ktij religjioni, edhe pse ajon esenc e ka ruajtur trsin e vet strukturale, me koh jan zhvilluar kto rryma: JUDAIZMIORTODOKSAL , JUDA IZMIN PROGRESIV, JUDAIZMIN KONZERVATIV dh e nCIONIZMIN.

1. JUDAIZMI ORTODOKSALparaqet judaizmin tradicional i cili njeh dhe rreptsisht i kultivondhe respekton ligjet dhe rregullat e vjetra duke pranuar autoritetin e pacenueshm t rabinit siudhheqs shpirtror i popullit hebre;

2. JUDAIZMI PROGRESIV,n praktik prezantohet nga dy lvizjet: LIBERALE dhe tREFORMUAR.Judaizmi Liberal sht themeluar gjat shekullit 18 n Evrop. Kjo lvizje mbshtet nj qndrim kritikndaj Bibls dhe rregullave prgjithsisht t pranuara etike, kundrejt judaizmit ritual dhe atij t kufizuar.Judaizmi i Reformuar vazhdon me traditn e njjt, por pranon edhe nj qasje m hulumtuese dhe m

kritike ndaj judaizmit historik - tradicional. Zvoglon potencimin e shprehur, sikur t riteve t tepruara,ashtu edhe "partikularizmin", gjegjsisht, nacionalizmin religjioz t bazuar n drejtn historike t kthimitt popullit hebrenj n SION, pastaj besimin e pritjes s ardhjes s nj profeti hebre q do ta shpiepopullin drejt Mbretris hyjnore etj.

3. JUDAIZMI KONZERVATIVsht nj deg apo rrym e religjionit ifut e cila u themelua nshekullin 19. Nisma dhe prezenca e e saj m e madhe sht n SHBA. Kjo rrym qndron diku n mest judaizmit ortodoksal dhe progresiv.E pranon autoritetin e pacenueshm t Rabinit dhe sht e orientuar kah parimet e lashta t misticizmitburimor.

Judaizmi Konservativ sht i prezantuar me dy rrymat e saja karakteristike shpirtrore:

- KABALAN,e themelua n shekullin 13 n Spanj. Kjo rrym kultivon metodat dhetraditn rituale t lidhjes shpirtrore me Zotin prmes MEDITIMIT ;


30/68

- HASIDIMI,e themeluar n shekullin 18 n Evropn Perndimore. Kjo rrym, n krahasimme t parn, kultivon metodat e lidhjes shpirtrore me Zotin prmes lutjes s thelluar, e cila bhet, pasiq, paraprakisht, sht arritur nj gjendje e caktuar shpirtrore.

4. CIONIZMIsht nj lvizje jo vetm e pastr religjioze por ka edhe karakter politik sht tejetnacionaliste dhe mbshtet n t gjitha rrymat tjera ekzistuese. Kultivon t drejtn historike t kthimit t

popullit hebrenj n "tokn e premtuar" biblike.Pr her t par sht shfaqur n shekullin 19 n Evrop dhe ka luajtur nj rol t rndsishm gjatkrijimit t shtetit t sotm t Izraelit.

Parimet e besimit ifutSi parim themelor ku mbshtetet judaizmi si religjion sht besimi n nj ZOT . Sipas religjionit

hebrenj, as Bibla dhe as shkrimet tjera t shenjta, nuk e konstatojn ekzistimin e Zotit, por vetm evrtetojn at si gjithprfshirs, pa veti dhe form, i vrtet dhe absolut. Andaj, prgjithsisht mund tklasifikojm se besimi hebre mbshtetet n kto13 parime thelbsore:

1. Ekzistimi i Krijuesit madhor dhe absolut;2. Krijuesi madhor sht i trsishm;3. Krijuesi sht frym e shenjt (qenie jo fizike);4. AI sht i prhershm;5. Obligimi i shrbimit dhe nnshtrimit vetm ndaj TIJ;6. Pranimi i ekzistimit t profetve;7. Profeti Mojsiu sht profet mbi t gjith profett tjer;8. Besimi n shpallja e Ligjit t Mojsiut n malin e Sinait;9. Pacenueshmria e aplikimit dhe respektimit t Ligjit t prcaktuar hyjnor nga ana e

besimtarve;10. Zoti sht i gjithdijshm;11. Dnimi dhe shprblimi arrihet n kt bot;12. Pritja e ardhjes edhe t nj profeti nga rendi i gjakut mbretror hebre;13. Ringjallja pas vdekjes.

Librat e shenjta n judaizm,

1. BIBLA, apo ndryshe "shkrimi", paraqet nj cikl shkrimesh t shenjta t shkruara gjat periods1000 vjeare;2. TORA, apo ndryshe "Ligji", prbhet nga pes librat t prura nga Mojsiu;


31/68

3. MISHNA,apo ndryshe "prsritja", prbhet nga rregullat e rrepta etike t sjelljes religjioze prbesimtart;4. TALMUD, apo ndryshe "predikimi", sht po ashtu shkrimi i shenjt ku bazohet besimiifut. Ndrtohet nga dy librat: "Talmudi Palestinez" dhe "Talmudi Babilonase". Mbshtetet n MISHNAdhe shkrimet tjera t shenjta plotsuese.

Familja tek hebrenjt

Baza themelore ku mbshtetet besimi hebre sht familja, e cila konsiderohet m e lartsuar edhe savet Sinagoga (tempulli fetar). Hebrenjt i japin nj rndsi t veant familjes dhe raporteve tbrendshme ndr-familjare n mes t antarve t saj, andaj edhe shum festa t shenjtruara janshenjtrime familjare. Njra ndr kto festa t shenjta padyshim sht edhe SHABATI, dita e shtune, ecila konsiderohet si dit e pushimit javor. Tek ifutt dita e zakonshme fillon me lindjen dhe perndimine Diellit, ashtu q SHABATI i cili sht e shtune, fillon n mbrmjen e s premtes.Para se t perndoj dielli, shtpiakja (nikoqirja) ndez "dritat e shabatit" dhe fillon me lutjen ezakonshme q ia dedikon mirqenies dhe begatis familjare. Antart meshkuj t familjes, n kt

ast, mund t jen s bashku me nikoqiren e shtpis ose ata gjenden n Sinagog. Gjat darke,tavolina solemne festive e Shabatit sht e mbuluar me mbules t pastr. Mbi t gjenden dy copabuke dhe nj got me ver. Para se t fillohet t darkohet, kryefamiljari, n prezencn e t gjithantarve t familjes rreth tavoline, lavdron dhe bekon punn e palodhshme t bashkshortes, lexoncitate nga Bibla dhe shkrimet tjera t shenjta q kan t bjn pr moralin familjare, i lutet Zotit, krijuesitt gjithfuqishm me falnderim pr begatin dhe mirqenie, dhe n fund, ai i bekon t gjith antarte familjes. N fund, kput nj cop buk pr vete dhe pin nga gota e vers. M pas, kshtu veprojnt gjith antart tjer t familjes q n at moment jan prezent rreth tavolins s darks festive.

SinagogaFjala "Sinagoga" n gjuhn e hebrenjve do t thot "Kuvend" apo "Megjlis". Ky tempull i shenjt prhebrenjt nuk sht vetm nj kult religjioz, por edhe vatr e edukimit dhe kultivimit t jets shoqroredhe politik t ktij populli n prgjithsi. N Sinagog, besimtart zakonisht takohen n mbrmjen e spremtes pr ta shnuar fillimin e Shabatit dhe n mngjesin e s shtuns.Sinagoga si nj kult fetar, ka formn e katrkndshit. N pjesn e prballm nga hyrja sht oltari nt cilin gjendet ARKA me shkrimet e shenjta, e cila sht e kthyer kah Jerusalemi. N tri pjest tjeraprreth oltarit ku sht vendos Arka e shenjt, jan karriget dhe bankat pr besimtart, t cilt saqndrojn n brendi t Sinagogs dhe i kryejn ritet tradicionale fetare, patjetr n kok mbajn kapelakarakteristike ovale si dhe shallin e bardh t hedhur rreth krahve. Kshtu veprojn besimtartmeshkuj, ndrsa besimtaret femra i mbulojn vetm kokn dhe nuk kan shall rreth krahve.

N judaizmin ortodoksal, femrat n Sinagog jan t ndara nga meshkujt.Ritet fetare n Sinagoga udhhiqen nga Rabini, prijsi apo msuesi shpirtror fetar.


32/68

Rregullat e besimitSi karakteristik e besimit ifut sht lutja q aplikohet patjetr 3 her n dit. M pas, vjen respektimi irregullave t rrepta gjat przgjedhjes s ushqimit dhe parimet e sjelljes morale n shoqri. Si shenj ebeslidhjes s par t Zotit t br me Abrahamin n malin e Sinait, ifutt aplikojn rrethprerjen emishit t prepucit , apo ndryshe synetin. Fmija menjher posa t lind, dhe m s largu 8 dit, duhett rrethpret mishin e prepucit, gjegjsisht t bhet synet. Ky ritual tradicionalisht bhet n shtpi apoSinagog, ndrsa kohn e fundit, gjithnj e m tepr aplikohet t kryhet npr spitale, por patjetr nprezenc t Rabinit i cili aplikimin e ritualit t caktuar fetar.

Festat fetare-PASHAsht nj fest e rndsishme fetare e cila kremtohet n pranver dhe zgjat 8 dit. Me ktdit prkujtohen vuajtjet dhe dalja e popullit hebrenj nga Egjipti.

-"T pesdhjetat" apo SHAVUOD-i ,sht kremte fetare e cila festohet 7 jav pas PASHA-s.Ndrlidhet me mbarimin e t korrurave dhe bereqetit e toks, por ka t bj edhe me shnimin e fillimitt pranimit t Ligjit nga Abrahami n malin Sinaj

- SUCCUT-feste fetare e gzueshme q shnon vjeljen e suksesshme dhe kremtohet n vjesht.Pasohet me lutje q i dedikohen shiut dhe t vdekurve. Pr kt fest, hebrenjt praktikojn q metenda t mbaruara nga drunjt dhe flett e drurve t dalin n mal (jasht shtpive), duke prkujtuarkshtu kalimin e t parve t tyre npr shkretin gjat eksodit t madh.- PURIM-fest fetare q shnon kujtimin e daljes s hebrenjve nga mbretria persiane, ngjarje kjo eshnuar n shkrimin e shenjt titulluar ASTERI. Kremtohet kah Pranvera e hershme dhe prcillet membajtjen e karnavaleve.- VITI I RI (ROSH HASHANAH) - sht fillimi i kalendarit religjioz hebrej. Festohet me arritjen evjeshts s hershme. Kjo fest konsiderohet si momenti m i prshtatshm kur besimtari duhet t fillojme planet pr konsolidimin e prgjithshm t jets s vet.

- YOM KIPPUR -Apo ndryshe quhet "Dita e Pajtimit". Kremtohet n ditn e 10 t Vitit t Ri. Shnohetme abstenimin 24 or nga ushqimi dhe uji, si shenj e pendimit para Zotit pr mkatet e individve dhet tr bashksis.

Adnan Abrashi

JERUSALEMI QYTETI I SHENJTE I TRIRELIGJIONEVE

JERUSALMEI... edhe pse aq shpeshher nga adhuruesit e tij t verbr u quajt perndim i paqes,kurrnjher ky qytet i mundimeve t Krishtit, i kryqzimit dhe i vdekjes s tij, pr 2000 vjet me radh,


33/68

nuk qe i lidhur me kuptimin e paqes. N asnj vend t shenjt mbi rruzullin e toks nuk kan rrjedhuraq lumenj gjaku, sa n kt qytet t vogl mbi kodrinzat e madhrishme t Judes. Tri religjionet emdha t bots, ajo hebreje, e krishter dhe islame e zgjodhn pr qytet t adhuruar. Askund nuk ubn aq shum lutje sa n kt qytet.

Nga fillimi i ers s re, qyteti plot 11 her u pushtua, 5 her duke u rrnuar plotsisht deri n dhe, por tmbeturat e tij akoma ruajn kujtimet nga e kaluara (edhe pse arkeologt thon se Jerusalemi biblik

prehet 20 m. nn shtresn e trash t dheut).

Nga fillimi i epoks son, Jerusalemi u b lodr e historis. S pari legjionet romake e bn shkrumb ehi, duke djegur do gj t kulturs hebraike. N vitin 614 e rrnuan persiant. M 637 e pushtoi kalifiOmer (Ymeri). M 1072 vrshuan selxhukt: kurse m 1099 kryqtart. Sulltan Seladini e rrmbeu m1187 nga kthetrat e kryqtarve; kurse m 1617 muret e tij i sulmuan turqit osman. M 1917 hyntrupat angleze n t. Sakaq, m 1948 jordanezt dhe izraelitt kacafyteshin marramendshm prqytetin e shenjt. Nn trysnin e madhe t Kombeve te Bashkuara u arrit pajtimi dhe secili kundrshtarmbajti pjesn, t ciln ve e kishte pushtuar. Kshtu, u krijua nj kufi i rastsishm dhe absurd, i cilindau at q mijra vite ishte nj trsi.

Muri i Vajit sht mbeturina ndoshta m karakteristike e kohs s lasht. Kjo sht mbeturina e funditnga tempujt hebraik, t cilt i asgjsuan romakt. Ai prbhet nga katrort gjigantesk prej guri, 1.80 m.sht i lart 18 metra dhe i gjat 48 metra. 11 shtresa gursh jan mbuluar pothuaj plotsisht me dhe,kurse 14 rende gursh ende mund t shihen. Por tragjedia shekullore e qytetit t shenjt nuk goditivetm simbolet e kulturs hebreje.

Vendet e shenjta t krishtere prjetuan t njjtin fat, si ato hebreje.Kalvari dhe Varri i Shenjt, pr t krishtert, jan vende, rreth t cilave, si rreth ndonj qendre, sillet do

gj n Jerusalem. Kalohet npr labirintin e rrugicave dhe, befas, njeriu gjendet para fasads romaket Varrit t Shenjt. Do mbresa t mugta jan gjja e par q t imponohen n kt vend. N mes tpallatit gjigant, prehet n nj rreth kapela q lidhet me ngjarjen e shenjt, kishza me varr.Njra nga kapelat qndron mbi murin e Golgots. Nn kapeln kishtare ndodhet kapela e vogl prejmermeri, me parakopsht, e ashtuquajtura Kapela engjllore, prapa s cils ruhet varri i Krishtit, njvend i vogl n t cilin m s teprmi mund t qndrojn katr vet. Aroma e temjanit mbush ajrin. 43shandan t shtrenjt, pa nda ndriojn hapsirn. Para varrit gjunjzohen me respekt pelegrin, tkredhur n lutje. Ky, pra, sht guri, mbi t cilin, sipas Bibls, n varr qndronte trupi i Shptimtarit.Pes fe t ndryshme: greko-ortodokse, romako-katolike, siriane, kopte e jakobine, si dhe nj bashksi evogl kishtare siriane, e kan ndar t drejtn mbi kishn e Varrit t Shenjt.

Ata xhelozisht vigjilojn mbi kapelat, me llamba e kontribute vullnetare. N vet varrin prfaqsuesit ektyre religjioneve ndrrohen me plan, rreptsisht duke pasur kujdes q kontributet as rastsisht tmos hedhen n pjatn e adhuruesve t religjionit tjetr.

Por, q n Jerusalem, aq her t djegur e t demoluar, t prcaktohen sakt vendet e shenjta shttejet vshtir dhe do t duhej pun identifikuese shkencore. P.sh. vetm Rruga e vajit, npr t ciln,


34/68

sipas rrfimeve biblike, Krishti bartte kryqin e tij, dhjetra her gjat shekujve ka ndrruar vendin. Kursetabelat tregojn 14 vende t mundshme.

Vetm n kopshtin Getemon, rrz kodrs s ullinjve, akoma sht qetsi, si para 2000 vjetsh, prejnga shihet horizonti i largt mbi qytetin me shum murana t lakuara.Npr portin e art t murit kryesor, thuhet, hynte Krishti me gomarin e tij n Jerusalem; prandaj,gjithnj deri n shek. VIII, patriku grek i Jerusalemit, do vit, n vigjilje t Krshndellave, hynte n

qytet n t njjtn mnyr. Pastaj, arabt e murosn dern, meq u friksoheshin parashikimeve tlashta, sipas t cilave nj pushtues krishter, npr at port, nj dit, do t hynte n Jerusalem.Por, Jerusalemi nuk sht vetm pr hebrenjt dhe t krishtert qytet i shenjt. Edhe myslimant ekan ndr tri vendet e shenjta, pas Meks dhe Medins, meq, sipas legjendave islame, mu ngaJerusalemi, mbi kalin me krah, Burakun, Muhamedi fluturoi n parajs. Kjo ka ndodhur n nj vend tshenjt, t cilin e nderuan edhe hebrenjt, n Haram-ash-Sharif. Mbreti Davit n at vend t egr ngritialtarin e flijimit, kurse Solomoni, 960 vjet p.e.r. ngriti tempullin e par hebrej. Dhe mu n at vendarabt, nn protestn e fuqishme t hebrenjve, ndrtuan prmendoren e madhe t fluturimit tMuhamedit n qiell - kjo sht Xhamia prej Guri, kuriozitet i qytetit t Jerusalemit.

Ajo kurr nuk shrbe si xhami, edhe pse shpesh pr t u prdor emri xhamia e Omerit. Me kupoln esaj t punuar n ar, ndrtesa paramendohej si kuror e shkrepit t shenjt, kurse falje aty nuk patiasnjher. Pr at qllim, n kndin juglindor t qytetit u ndrtua xhamia magjepse, Al -Aksa.Tet pal shkall ojn nga t gjitha ant kah kjo ndrtes. N ditn e gjykimit, thot nj legjendmyslimane, do t jet nga ktu e deri n Kodrinn e Ullinjve e ngrehur nj qime kali. T gjithbesimtart e mirfillt do t kalojn t ekuilibruar npr t, kurse mkatart do t hedhen n mallkimine prhershm.

HASAN HAMZBALAJ

PSIKIATRIA DHE RELIGJIONI -FREUDI DHE RELIGJIONI

Sigmund Freud ka lindur n nj familje ifute, n qytetin kryesisht katolik Freiburg, Moravi (regjionhistorik i ekis). Gjat tr jets s tij, Freudi bri prpjekje q ta kuptoj religjionin dhe spiritualitetin,


35/68

ku shkroi disa libra prkushtuar ksaj teme, duke prfshir edhe librat Totem dhe Tabu (1913), Eardhmja dhe iluzioni (1927), Civilizimi dhe t paknaqurit me t (1930), si dhe Mojsiu dhemonoteizmi (1938).Freudi besonte se religjioni ishte shprehje e neurozave psikologjike dhe e ankthit t nnvetdijshm.N shkrime t ndryshme t tij, ai sugjeronte se religjioni ishte nj prpjekje pr kontrollimin eKompleksit t Edipit, nj mjet pr strukturizimin e grupeve sociale, nj plotsim i dshirave, nj deluzioninfantil dhe nj prpjekje pr ta kontrolluar botn e jashtme.

Trashgimia ifute e Freudit

Edhe pse ai ishte shum i sinqert rreth ateizmit t tij dhe mendonte se religjioni ishte dika q duhej ttejkalohej, Freudi ishte i vetdijshm rreth ndikimit t fuqishm t religjionit n identitet. Ai vrejti setrashgimia e tij ifute, si dhe antisemitizmi me t cilin shpesh ballafaqohej, kishin ndikuar nformsimin e personalitetit t tij. "Gjuha ime sht gjermanishtja. Kultura ime, t arriturat e mia, jangjermane. E konsideroja veten gjerman n aspektin intelektual, derisa vrejta rritjen e paragjykimeveantisemitike n Gjermani dhe Austri. Q nga ajo koh, preferoj q veten time ta quaj ifut", shkruanteFreud n vitin 1925.

Religjioni sipas Freudit

"Religjioni sht nj iluzion, q e merr fuqin e vet nga fakti q prpu

Documents

Termat Dhe Përkufizimet