1.0. Uvod

Teorija spoljne (međunarodne)trgovine objašnjava takozvani Spoljno-trgovinski impuls,to

jest,objašnjava razloge i uzroke zbog kojih dolazi do spoljne trgovine i međunarodne

razmjene.Ova teorija pruža odgovore na sljedeća pitanja;

1) koje proizvode jedna zemlja treba da uvozi i izvozi

2) kako se formiraju odnosi i uslovi razmjene između zemlje A i zemlje B ili zemlje A sa ostalim

zemljama sa kojima zemlja A ima spoljnotrgovinsku razmjenu,tj,postavlja se pitanje po kojima

cijenama jedna zemlja uvozi i izvozi;

3 ) koje su koristi i štete jedne zemlje uključene u međunarodnu tgovinu i međunarodnu podijelu

rada.

U okviru teorije spoljne trgovine,sve teorije se mogu grupisati i podijeliti na sljedeće teorije:

1) klasične teorije spoljne trgovine-u koje spadaju teorija apsolutnih prednosti Adama Smitha

i teorija komparativnih prednosti Davida Ricarda koja je dopunjavana,naročito od strane John

Stuartha Mila,

2) neoklasične teorije spoljne trgovine-dalje i savremeno razvijanje klasične teorije

komparativnih prednosti,naročito od strane Tausiga i Vajnera,

3) savremene teorije spoljne trgovine-teorija opšte ravnoteže Bertila Olina(Ohlin),zatim

Linderova teorija(dopuna Olinove teorije),Vernonova teorija životnog ciklusa

proizvoda,Posnerova teorija „tehnološkog jaza“,G.Haberlerova teorija troškova supstitucije i dr.

4

2.0. Adam Smith

Smith je rođen u malom škotskom selu Kirkaldi. Otac Adam bio je carinski kontrolor, a majka

Margareta kćerka lokalnog zemljoposednika. Budući da je otac Adam umro par meseci pre

njegovog rođenja, malog Adama podizala je samohrana majka sve dok se nije upisao na

Univerzitet u Glazgovu sa 14 godina, kako je to bilo uobičajeno, i zadržao se tri godine, do 1740.

godine. Tu je učio latinski i grčki jezik, matematiku i moralnu filozofiju. Zatim je prešao na

Oksford, gde je proveo šest godina čitajući i učeći iz raznih disciplina. U Škotsku se vratio sa

enciklopedijskim znanjem iz evropske litertature i trajnim prezirom prema engleskom školstvu.

Po povratku u Škotsku, pokušao je da se zaposli kao tutor mladog lorda, što je tada bilo

uobičajeno i dobro plaćeno zanimanje, ali nije uspio. Potom je održao niz zapaženih javnih

predavanja, što mu je donijelo profesuru na Univerzitetu u Glazgovu iz logike (1751) i moralne

filozofije (1752). Predavao je i teologiju, pravo i političku ekonomiju. 1759. objavio je Teoriju

moralnih osjećanja, dijelo iz etike koje je popravljao sve do smrti.

Napustio je univerzitet 1764. godine da bi ipak podučavao mladog vojvodu od Buccleuch-a. Sa

njim je proveo dve godine putujući po Evropi, a najviše po Francuskoj. Tada se Smith upoznao

sa tamošnjim intelektualnim veličinama kao što su Helvecijus, Tirgo, Volter, d'Alamber, Fransoa

Kene i drugi.

Od tako zarađenog novca živeo je sledećih deset godina u Kirakldiju i pisao svoje glavno delo

Bogatstvo naroda (Istraživanje o prirodi i uzrocima bogatstva naroda), koje je objavljeno 1776.

godine. Sledeće dve godine proveo je u Londonu, družeći se sa Gibonom, Berkom, doktorom

Džonsonom i drugima. 1778. postavljen je za šefa škotske carine, što je tada bio ugodan posao.

Umro je 1790. godine u Edinburgu, gde je i sahranjen.

Smith je bio miran i povučen čovek, a ipak je imao puno prijatelja, među kojima je verovatno

najbolji bio filozof Dejvid Hjum. Bio je dobar govornik. Nije se ženio, pa je dugo živeo sa

majkom, koja je doživela duboku starost. Tek se po Smithovoj smrti ustanovilo da je celog

života davao velike i tajne dobrotvorne priloge.

5

Njegovo kapitalno djelo Bogatstvo naroda predstavlja prvi pokušaj da se naučnom metodom

istraži razvitak industrije i trgovine u Evropi. Isto djelo se također smatra ideološkim temeljem

modernog kapitalizma i slobodne trgovine. Zahvaljujući Smithu ekonomija je postala

akademskom disciplinom.

2.1. Ideje Adama Smitha

Osnovna Smithova ideja, koja ga je učinila slavnim, jeste da rad pojedinca u racionalnom

vlastitom interesu u slobodnoj ekonomiji vodi povećanju blagostanja svih. Ta ideja predstavlja

temelj tržišne privrede, odnosno pokazuje kako naizgled haotičan tržišni sistem poseduje

unutrašnju logiku i pokorava se regulaciji tzv. nevidljive ruke tržišta. Da bi neko zaradio novac u

sopstvenom interesu, on mora da na konkurentskom tržištu pruži drugima nešto što oni cene i

smatraju odgovarajućom protivvrednišću, čime i nesvesno i nevoljno potpomaže njihove

interese. Kako je Smith rekao: “Ne očekujemo mi večeru od dobrodušnosti mesara, pivara i

pekara, već od njihovog čuvanja vlastitog interesa“. Znači, ukoliko se poštuju tuđi život, imovina

ugovori na osnovu kojih ljudi trguju dobrima, obezbeđen je osnovni način usklađivanja različitih

interesa - tržište. Polazeći od svog interesa, pojedinci će sami znati šta se može prodati i to će

proizvoditi, te stoga nema potrebe da se bilo ko sa strane meša u tržišnu razmenu i određuje

pojedicima šta da proizvode, u kojim količinama i po kojim cenama.

U skladu s tim, Smith je bio uverljivi zagovornik slobodne trgovine kako unutar zemlje, tako i u

međunarodnoj trgovini. Njegovo delo predstavlja snažan napad na tada preovlađujući koncept

merkantilizma, po kome je najvažnija stvar za jednu zemlju količina zlata u trezorima i po kome

je država dužna da popravlja trgovinski bilans širokim intervencionizmom. A Smith je dokazivao

da je slobodna trgovina između zemalja korisna za sve, tj. da ona povećava dohodak i jedne i

druge zemlje.

Raširena je zabluda da Smith, kao pobornik tržišnog sistema, negira svaku ulogu države. Smith

veruje da država može doneti veliku korist ekonomskom životu ukoliko čini prave stvari, kao što

6

su zaštita ugovora i patenata, državno obrazovanje za siromašne i infrastrukturni projekti (putevi,

mostovi itd). Kako je rekao: “Malo toga je potrebno da se od najgoreg varvarizma stigne do

najvišeg blagostanja osim mira, niskih poreza i valjanog deljenja pravde; sve ostalo donosi

prirodan poredak stvari”.

Glavnog pokretača ekonomskog prosperiteta svake zemlje Smith je video u podeli rada i njenom

sve većem širenju. Podela rada donosi sve veću specijalizaciju znanja i veština radnika, sa kojom

ide sve veća efikasnost proizvodnje.

2.2. Uticaj Adama Smitha

Adam Smith se smatra ocem savremene ekonomske nauke i rodonačelnikom liberalne škole u

ekonomskoj nauci. Mnoge od važnih ideja postojale su i pre Smitha, ali ih je on iskoristio na

dobar način stvorivši sveobuhvatno i uverljivo delo. Njegovo Bogatstvo naroda predstavlja

osnovno delo klasične političke ekonomije i pripada grupi knjiga sa najvećim uticajem u istoriji.

Ta knjiga je izvršila prevrat u ekonomskim idejama s kraja 19. stoljeća, odbacujući

merkantilizam, i intelektualno utemeljila savremeni kapitalistički ekonomski poredak. Tokom

jednog dela 20. stoljećaa, u vreme širenja državnog intervencionizma i komunizma, Smithova

slava bila je pomračena, ali je obnovljena tokom 1980-tih godina i kasnije, sa širenjem liberalnih

ideja na zapadu i padom komunizma na istoku.

2.3. Teorija apsolutnih prednosti

Prema Adamu Smitu, razmena između dve zemlje zasnovana je na apsolutnim prednostima. Ako

je jedna zemlja u proizvodnji jedne robe efikasnija (ili ima apsolutnu prednost) od druge zemlje,

ali je manje efikasna (ili ima apsolutno zaostajanje) u proizvodnji druge robe, onda obe zemlje

7

mogu da budu na dobitku ukoliko se svaka specijalizuje u proizvodnji robe u kojoj ima apsolutnu

prednost i ako sa drugom zemljom zameni deo svog autputa za robu u čijoj proizvodnji

apsolutno zaostaje. Putem ovog procesa resursi se upotrebljavaju na najefikasniji način, a autput

obeju zemalja će porasti. Ovaj porast autputa obe robe predstavlja meru dobitka od

specijalizacije u proizvodnji koji stoji na raspolaganju za podelu među zemljama putem trgovine.

Na primer, zbog klimatskih uslova Kanada je efikasna u uzgajanju žita, ali je neefikasna u

uzgajanju banana (morali bi da se koriste staklenici sa grejanjem). Sa druge strane, Nikaragva je

efikasna u uzgajanju banana, ali je neefikasna u uzgajanju žita.

Prema tome, Kanada ima apsolutnu prednost nad Nikaragvom u gajenju žita, ali apsolutno

zaostaje u gajenju banana. Suprotno važi za Nikaragvu.

Pod ovim okolnostima obe zemlje će imati koristi ako se svaka specijalizuje u proizvodnji robe

za koju ima apsolutnu prednost i onda stupi u trgovinu sa drugom zemljom. Kanada će se

specijalizovati u proizvodnji žita (tj., proizvodiće ga više nego što su njene domaće potrebe) i

zameniće jedan deo žita za (višak) banana koje su gajene u Nikaragvi. Kao rezultat toga biće

uzgajano i potrošeno više žita i banana, a na dobitku će biti i Kanada i Nikaragva.

U ovom pogledu zemlje se ne ponašaju različito od pojedinca koji ne pokušava da proizvede sva

dobra koja su mu neophodna. Pre bi se reklo da on proizvodi samo onu robu koju može da

proizvede na najefikasniji način i da zatim zameni deo svog autputa za druge robe koje su mu

potrebne ili koje on želi. Na taj način maksimiziran je ukupan autput i blagostanje individua.

Prema tome, dok su merkantilisti verovali da jedna zemlja može da ostvari dobitke samo na

račun druge zemlje i zagovarali striktnu kontrolu vlasti nad čitavom ekonomskom i trgovinskom

aktivnošću, Adam Smit (i ostali klasični ekonomisti koji su ga sledili) verovao je da sve nacije

dobijaju u razmeni i snažno je zastupao politiku laissez–faire (tj., najmanje moguće mešanje

vlasti u ekonomski sistem). Slobodna trgovina bi dovela do najefikasnije upotrebe svetskih

resursa i maksimizirala bi svetsko blagostanje. Postojalo je samo nekoliko izuzetaka za ovu

politiku laissez–faira i slobodne trgovine. Jedan od njih odnosio se na zaštitu industrija koje su

važne za nacionalnu odbranu.

8

Prema ovom verovanju, izgleda paradoksalno da danas većina zemalja nameće brojne restrikcije

slobodnom toku međunarodne trgovine. Trgovinska ograničenja se neizostavno racionalizuju u

izrazima nacionalnog blagostanja. U stvarnosti, trgovinska ograničenja zagovarana su od strane

nekoliko industrija i njihovih radnika koje su pogođene uvozom. Od trgovinskih ograničenja,

takvih kakva su, korist ima nekolicina na račun većine (koji moraju da plaćaju više cene za robu

koja konkuriše domaćim proizvodima). Ova pitanja biće detaljno razmatrana u Drugom delu.

Treba takođe napomenuti da je Smitova teorija služila interesima vlasnika fabrika (koji su mogli

da plaćaju niže nadnice usled uvoza jeftine hrane) i da je išla na štetu vlasnika zemlje u

Engleskoj (jer se u hrani manje oskudevalo zahvaljujući jeftinijem uvozu), i da ona pokazuje

vezu između društvenih pritisaka i razvoja novih ekonomskih teorija koje služe njihovoj podršci.

2.4. Trgovina prema Adamu Smithu

Smit je pošao od jednostavne istine po kojoj, da bi dve države međusobno dobrovoljno trgovale,

obe moraju da budu na dobitku od razmene. Ukoliko jedna država ništa ne dobija ili gubi, ona će

jednostavno odbiti da trguje. Ali kako dolazi do ove uzajamno korisne razmene i odakle se crpe

ovi dobici od razmene?

2.5. Ilustracija apsolutnih prednosti

Sada pogledajmo numerički primer apsolutnih prednosti koji će poslužiti za postavljanje okvira

na koji ćemo se pozivati prilikom izazovnije teorije komparatvnih prednosti u sledećem odeljku.

Tabela 2.1 pokazuje da jedan sat rada daje šest bušela žita u Sjedinjenim Državama i samo jedan

bušel u Ujedinjenom Kraljevstvu. Sa druge strane, za jedan sat rada proizvodi se pet jardi platna

u Ujedinjenom Kraljevstvu i četiri jarde u Sjedinjenim Državama. Prema tome, Sjedinjene

Države su efikasnije, ili imaju apsolutnu prednost, u odnosu na Ujedinjeno Kraljevstvo u

9

proizvodnji žita, dok je Ujedinjeno Kraljevstvo efikasnije, ili ima apsolutnu prednost, u odnosu

na Sjedinjene Države u proizvodnji platna.

Tabela 2.1 Apsolutne prednosti

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

SAD U.K.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Žito (bušeli/sat) 6 1

Platno (jardi/sat) 4 5

U uslovima postojanja trgovine Sjedinjene Države će se specijalizovati u proizvodnji žita i

razmeniće jedan njegov deo za britansko platno. Suprotno važi za Ujedinjeno Kraljevstvo.

Ukoliko Sjedinjene Države razmenjuju šest bušela žita (6Ž) za šest jardi britanskog platna (6P)

ostvaruju dobit od 2P odnosno uštedu od ½ časa ili 30 minuta radnog vremena (pošto na

domaćem tržištu Sjedinjene Države mogu jedino da razmenjuju 6Ž za 4P). Slično, 6Ž koje

Ujedinjeno Kraljevstvo dobija iz Sjedinjenih Država ekvivalentno je, ili bi zahtevalo, sa šest

časova rada da bi se proizvelo u Ujedinjenom Kraljevstvu. Istih ovih šest časova mogu da

proizvedu 30Ž u Ujedinjenom Kraljevstvu (6 časova puta 5 jardi platna po jednom času). Budući

da je u stanju da sa Sjedinjenim Državama razmeni 6P (koje zahtevaju nešto više od jednog časa

rada u Ujedinjenom Kraljevstvu) za 6Ž, Ujedinjeno Kraljevstvo ostvaruje dobit od 24P, ili

uštedu od skoro pet časova rada.Međutim, apsolutne prednosti mogu da objasne samo mali deo

današnje svetske trgovine, kao što je trgovina između razvijenih i zemalja u razvoju. Veći deo

svetske trgovine, posebno trgovina između razvijenih zemalja, ne može biti objašnjena pomoću

koncepta apsolutnih prednosti. Ostalo je da David Rikardo, zakonom komparativnih prednosti,

tačno objasni osnovu i dobitke od trgovine. I zaista, apsolutne prednosti posmatraće se samo kao

poseban slučaj opštije teorije komparativnih prednosti.

10

3.0. David Ricardo

David Ricardo je bio britanski ekonomista, kome je često pripisivana zasluga da je

sistematizovao ekonomiku i jedan od najuticajnijih klasičnih ekonomista. Takođe je bio uspešan

poslovni čovek, finansijer i špekulant, i stekao je značajno bogatstvo.

David Rikardo je rođen u Londonu, kao treće od sedamnaestoro dece u sefardskoj Jevrejskoj

porodici, koja je emigrirala iz Holandije u Englesku malo pre njegovog rođenja. Sa 14 godina,

Rikardo se pridružio ocu na Londonskoj berzi.

Rikardo je odbacio ortodoksna jevrejska verovanja svoje porodice i pobegao sa kvekerkom,

Prisilom En Vilkinson, kad je imao 21 godinu. Njegov otac je bio toliko nesrećan zbog ovoga, da

se odrekao Davida i nikada više nije progovorio sa njim. Otprilike u isto vreme Rikardo je postao

Unitarijanac.

Rikardo je na berzi stekao prilično bogatstvo, što mu je omogućilo da se penzioniše iz posla

1814, kada mu je bilo 42 godine. Tada se preselio u Gatkomb Park i kupio imanje u

Gloučesterširu.

Godine 1819, Rikardo je postao član Britanskog parlamenta, kao predstavnik Portarlingtona,

opštine u Irskoj. Bio je član parlamenta sve do svoje smrti. Kao član parlamenta, Rikardo se

zalagao za slobodnu trgovinu i ukidanje žitnih zakona.

Umro je u Gatkomb Parku kada je imao 51 godinu.

Rikardo je bio blizak prijatelj Džejmsa Mila, koji ga je ohrabrivao u političkim ambicijama i

pisanju o ekonomiji. Među ostalima, prijatelji su mu je bili Tomas Maltus, čije ideje o rastu

stanovništva je prihvatio i Džeremi Bentam.

11

3.1. Ideje Davida Ricarda

Rikardo se zainteresovao za ekonomiju nakon što je pročitao „Bogatstvo naroda“ Adama Smita

1799. Godine.

Neke od njegovih publikacija su:

-Visoka cena zlata, dokaz o depresiranju banknota (1810), gde se zalaže za usvajanje metalne

valute

-Esej o uticaju niske cene žita na profite akcija (1815), gde je tvrdio da bi ukidanje žitnih

zakona vodilo redistribuciji bogatstva ka produktivnim članovima društva (na štetu rentijera)

-Principi političke ekonomije i oporezivanja (1817), analiza koja zaključuje da zemljišna renta

raste kako se stanovništvo uvećava. Ovde je takođe predložio teoriju komparativnih prednosti,

koja je pokazala da sve zemlje mogu imati koristi od slobodne trgovine, čak iako su manje

efikasne u proizvodnji svih vrsta robe od svojih trgovinskih partnera.

Druge ideje koje se vezuju za Rikarda su:

-Rikardijanska jednakost, ideja koja tvrdi da pod određenim okolnostima izbor vlade da plati

za potrošnju koristeći bilo poreze, bilo deficitarnu potrošnju može biti bez uticaja na ekonomiju.

-Gvozdeni zakon o najamninama, koji tvrdi da će realni dohodak radnika ostati blizu nivoa

opstanka, uprkos bilo kojim pokušajima da se najamnine podignu.

12

3.2. Teorija zasnovana na komparativnim prednostima

Godine 1817. Rikardo je objavio svoja Načela političke ekonomije i oporezivanja u kojima je

predstavio zakon komparativnih prednosti. Ovo je jedan od najvažnijih i još uvek neosporen

zakon ekonomike koji ima brojne praktične primene. U ovom odeljku prvo ćemo definisati

zakon komparativnih prednosti; zatim ćemo ga ponovo sagledati pomoću jednostavnog

numeričkog primera; na kraju, dokazaćemo ga pokazujući da obe zemlje zaista dobijaju putem

specijalizacije u proizvodnji i izvoza proizvoda za koji imaju komparativnu prednost.

3.3. Zakon komparativnih prednosti

Prema zakonu komparativnih prednosti, čak i ako je neka zemlja manje efikasna od (apsolutno

zaostaje u odnosu na) druge zemlje u proizvodnji obe robe, još uvek postoji osnova za obostrano

korisnu razmenu . Prva zemlja trebalo bi da se specijalizuje za proizvodnju i izvoz robe za koju

je njeno apsolutno zaostajanje manje (ovo je roba njenih komparativnih prednosti) i uvozi

proizvod za koji je njeno apsolutno zaostajanje veće (ovo je roba njenog većeg komparativnog

zaostajanja).

Tabela 2.2 Komparativne prednosti

----------------------------------------------------------------------------------------------------

SAD U.K.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Žito (bušeli/sat) 6 1

Platno (jardi/sat) 4 2

13

Iskaz zakona može biti pojašnjen ako pogledamo na Tabelu 2.2. Jedina razlika između Tabela

2.2 i 2.1 je u tome da Ujedinjeno Kraljevstvo sada proizvodi dve jarde platna umesto pet jardi.

Prema tome, sada Ujedinjeno Kraljevstvo apsolutno zaostaje za Sjedinjenim Državama u

proizvodnji i žita i platna.

Međutim, pošto je rad u U.K. dva puta manje produktivan u proizvodnji platna, ali je šest puta

manje produktivan u proizvodnji žita, Ujedinjeno Kraljevstvo ima komparativnu prednost u

proizvodnji platna. Sa druge strane, Sjedinjene Države u odnosu na Ujedinjeno Kraljevstvo

imaju apsolutnu prednost i u proizvodnji žita i u proizvodnji platna, ali pošto je apsolutna

prednost u proizvodnji žita (6:1) veća nego u proizvodnji platna (4:2), Sjedinjene Države imaju

komparativnu prednost u proizvodnji žita. Da rezimiramo, Sjedinjene Države imaju apsolutnu

prednost u žitu. Ujedinjeno Kraljevstvo ima manje apsolutno zaostajanje u platnu, dakle njegova

komparativna prednost leži u platnu. Prema zakonu komparativnih prednosti, obe nacije mogu

ostvariti dobitak ako se Sjedinjene Države specijalizuju za proizvodnju žita i izvezu jedan njegov

deo u zamenu za britansko platno. (U isto vreme Ujedinjeno Kraljevstvo se specijalizuje za

proizvodnju i izvoz platna.)

Primetimo da u slučaju sveta sa dve države i dve robe, čim smo za jednu državu utvrdili da ima

komparativnu prednost u proizvodnji jedne robe, onda druga država nužno ima komparativnu

prednost u proizvodnji druge robe.

3.4. Dobici od razmijene

Za sada smo formulisali zakon komparativnih prednosti rečima a zatim smo ga sagledali pomoću

jednostavnog numeričkog primera. Međutim, mi još nismo dokazali taj zakon. Da bi to učinili,

moramo biti u stanju da pokažemo da Sjedinjene Države i Ujedinjeno Kraljevstvo mogu da

ostvare koristi ako se svaka zemlja specijalizuje za proizvodnju i izvoz robe za koju poseduje

komparativnu prednost.

14

Počnimo od toga da nam je poznato da bi Sjedinjene Države bile ravnodušne u pogledu razmene

ako bi dobijale samo 4P od Ujedinjenog Kraljevstva u zamenu za 6Ž jer Sjedinjene Države mogu

da proizvedu tačno 4P koristeći resurse koji daju 6Ž (videti Tabelu 2.2). A takođe da Sjedinjene

Države sigurno ne bi trgovale ukoliko bi dobijale manje od 4P za 6Ž. Slično, Ujedinjeno

Kraljevstvo bilo bi ravnodušno u vezi razmene ukoliko bi moralo da odustane od 2P u zamenu za

1Ž od Sjedinjenih Država, a takođe da ne bi trgovalo ukoliko bi moralo da odustane od više od

2P u zamenu za 1Ž.

Da bi pokazali da obe zemlje mogu da ostvare dobitke, pretpostavimo da Sjedinjene Države

mogu da razmenjuju sa Ujedinjenim Kraljevstvom 6Ž za 6P. U tom slučaju Sjedinjene Države bi

ostvarivale dobitak od 2P (ili uštedu ½ radnog vremena) pošto je na domaćem tržištu moguća

razmena jedino 6Ž za 4P. Da bi videli da bi Ujedinjeno Kraljevstvo takođe ostvarilo dobitak,

primetimo da bi 6Ž koje Ujedinjeno Kraljevstvo dobija od Sjedinjenih Država zahtevalo šest

časova rada da bi bilo proizvedeno u Ujedinjenom Kraljevstvu. Umesto toga, Ujedinjeno

Kraljevstvo može da upotrebi tih šest časova da bi proizvelo 12P i da odustane od 6P u zamenu

za 6Ž poreklom iz Sjedinjenih Država. Prema tome, Ujedinjeno Kraljevstvo moglo bi da ima

dobitak od 6P ili da uštedi tri časa radnog vremena. Još jednom da kažemo da u ovom momentu

nije bitna činjenica da Ujedinjeno Kraljevstvo ostvaruje veće dobitke od razmene od Sjedinjenih

Država. Ono što je bitno jeste da obe zemlje mogu da ostvare dobitke od razmene čak i ako je

jedna od njih (u ovom slučaju Ujedinjeno Kraljevstvo) manje efikasna od druge u proizvodnji

oba proizvoda.

Možemo se ubediti u ovo razmatranjem prostog primera iz svakodnevnog života. Pretpostavimo

da advokat može da kuca dva puta brže od svoje sekretarice. Tada advokat ima apsolutne

prednosti u odnosu na sekretaricu kako u kucanju tako i u praktikovanju prava. Međutim, pošto

sekretarica ne može da praktikuje pravo bez fakultetske diplome, pravnik ima veću apsolutnu ili

komparativnu prednost u pravu, dok sekretarica ima komparativnu prednost u kucanju. Prema

zakonu komparativnih prednosti, advokat treba da koristi sve svoje vreme na praktikovanje

prava, a da sekretarici prepusti kucanje. Na primer, ukoliko advokat zarađuje 100USD na sat

praktikujući pravo i ako mora da plati sekretarici 10USD za sat kucanja, on će, ukoliko kuca, biti

na stvarnom gubitku od 80USD za svaki sat kucanja.

15

Razlog ovome je u tome što bi on uštedeo 20USD (pošto kuca dva puta brže od sekretarice) ali

bi ostao bez zarade od 100USD u praktikovanju prava.

Vraćajući se na Sjedinjene Države i Ujedinjeno Kraljevstvo vidimo da bi obe zemlje ostvarivale

dobitak razmenom 6Ž za 6P. Međutim, ovo nisu jedini odnosi razmene po kojima je moguća

obostrano korisna razmena. Pošto bi Sjedinjene Države mogle da razmenjuju 6Ž za 4P na

domaćem tržištu (u smislu da obe veličine zahtevaju 1 sat rada u proizvodnji), Sjedinjene Države

bi ostvarile dobitak ukoliko bi mogle da razmenjuju 6Ž za više od 4P poreklom iz Ujedinjenog

Kraljevstva. Sa druge strane, u Ujedinjenom Kraljevstvu važi jednakost 6Ž = 12P (u smislu da

obe veličine zahtevaju 6 časovarada u proizvodnji). Sve što je manje od 12P od koliko

Ujedinjeno Kraljevstvo mora da odustane da bi dobilo 6Ž od Sjedinjenih Država predstavlja

dobitak od razmene za Ujedinjeno Kraljevstvo. Da rezimiramo, Sjedinjene Države dobijaju u

srazmeri u kojoj mogu da razmenjuju 6Ž za više od 4P poreklom iz Ujedinjenog Kraljevstva.

Ujedinjeno Kraljevstvo ostvaruje dobitak u srazmeri u kojoj može da odustane sa manje od 12P

u zamenu za 6Ž iz Sjedinjenih Država. Prema tome, opseg za uzajamno korisnu razmenu je;

4P < 6Ž < 12P

Rastojanje između 12C i 4C (tj., 8C) predstavlja ukupne dobitke od razmene koji stoje na

raspolaganju dvema zemljama koje razmenjuju 6Ž. Na primer, videli smo da kada se 6Ž

razmenjuje za 6P, Sjedinjene Države imaju dobitak 2P, a Ujedinjeno Kraljevstvo 6P, što zajedno

čini 8P. Što je stopa razmene odnosu 4P = 6Ž (domaća, ili interna stopa u Sjedinjenim Državama

– videti Tabelu 2.2), to je manji udeo u dobicima Sjedinjenih Država, a veći je udeo u dobicima

Ujedinjenog Kraljevstva. Sa druge strane, što je stopa razmene bliža odnosu 6Ž = 12P (domaća,

ili interna stopa u Ujedinjenom Kraljevstvu), veći su dobici Sjedinjenih Država u odnosu na

dobitke Ujedinjenog Kraljevstva.

Na primer, ukoliko su Sjedinjene Države sa Ujedinjenim Kraljevstvom razmenile 6Ž za 8 P, ove

zemlje će ostvariti dobit 4P, pri čemu je ukupni dobitak 8P.

16

Ukoliko bi Sjedinjene Države mogle da razmene 6Ž za 10P, onda bi ostvarile dobitak od 6P, a

Ujedinjeno Kraljevstvo od svega 2P. (Naravno, dobici od razmene su proporcionalno veći ako se

trguje sa više od 6Ž.) U Odeljku 2.6B videćemo, pomoću razmatranja ponude i tražnje, na koji

način je ova stopa razmene zaista određena u stvarnom svetu.

Stopa razmene takođe će odrediti učešće pojedinih zemalja koje trguju u ukupnim dobicima od

razmene. Sve do ovog momenta, sve što smo želeli da uradimo jeste da dokažemo da je

obostrano korisna razmena moguća čak i kada je jedna zemlja manje efikasna od druge u

proizvodnji obe robe.

Do sada smo dobitke od specijalizacije i proizvodnji i razmeni merili u izrazima platna.

Međutim, dobici od razmene mogu se takođe meriti isključivo u izrazima žita ili, što je više

realistično, u izrazima i žita i platna.

3.5. Izuzeci od komparativnih prednosti

Postoji jedan (ne mnogo čest) izuzetak od zakona komparativnih prednosti. On se pojavljuje

kada je apsolutno zaostajanje jedne nacije u odnosu na drugu naciju isto za obe robe. Na primer,

ako bi se za jedan sat rada u Ujedinjenom Kraljevstvu proizvodilo 3Ž umesto 1Ž (videti Tabelu

2.2), onda bi Ujedinjeno Kraljevstvo bilo tačno upola produktivno, u odnosu na Sjedinjene

Države, u proizvodnji i žita i platna. Tada Ujedinjeno Kraljevstvo (a ni Sjedinjene Države) ne bi

imalo komparativnu prednost ni u jednom proizvodu pa ne bi bila moguća ni uzajamno korisna

razmena.

Razlog tome leži u činjenici (kao što je to bio slučaj i ranije) da će Sjedinjene Države trgovati

jedino ukoliko mogu da razmenjuju 6Ž za više od 4P. Međutim, tada Ujedinjeno Kraljevstvo ne

bi želelo da se odrekne više od 4P u zamenu za 6Ž koje bi dobilo od Sjedinjenih Država jer

Ujedinjeno Kraljevstvo može kod kuće da proizvede i 6Ž i 4P za dva časa. Pod ovim uslovima

ne može doći do uzajamno korisne razmene.

17

3.6. Komparativne prednosti u prisustvu novca

Prema zakonu komparativnih prednosti (ostavljajući po strani gornji izuzetak), čak i ako jedna

zemlja (u ovom slučaju Ujedinjeno Kraljevstvo) apsolutno zaostaje u proizvodnji oba proizvoda

u odnosu na drugu zemlju (Sjedinjene Države), još uvek postoji osnova za uzajamno korisnu

razmenu. Ali kako je moguće, možete se zapitati, da Ujedinjeno Kraljevstvo izvozi bilo šta u

Sjedinjene Države ako je ono manje efikasno od Sjedinjenih Država u proizvodnji oba

proizvoda? Odgovor je da će nadnice u Ujedinjenom Kraljevstvu biti dovoljno niže od nadnica u

Sjedinjenim Državama tako da će cena platna (roba za koju Ujedinjeno Kraljevstvo ima

komparativnu prednost) biti niža u Ujedinjenom Kraljevstvu, a cena žita niža u Sjedinjenim

Državama kada se oba proizvoda izražavaju u izrazima valute bilo koje zemlje. Pogledajmo kako

ovo funkcioniše.

Pretpostavimo da je stopa nadnica u Sjedinjenim Državama 6USD na sat. Pošto se za jedan sat u

Sjedinjenim Državama proizvodi 6Ž (videti Tabelu 2.2), cena jednog bušela žita je PŽ = 1USD.

Sa druge strane, pošto se za jedan sat proizvodi 4P, PP = 1,5USD (što sledi iz 6USD/4P).

Pretpostavimo da je u isto vreme stopa nadnica u Engleskoj 1£ po času (simbol „£“ označava

funtu, valutu U.K.). Pošto se za jedan čas rada u Ujedinjenom Kraljevstvu proizvodi 1Ž (videti

Tabelu 2.2), PŽ = 1£ u Ujedinjenom Kraljevstvu. Slično, pošto se za jedan čas rada proizvodi 2P,

PP = 0,5£. Ukoliko je devizni kurs između dolara i funte 1£ = 2USD, onda je u Ujedinjenom

Kraljevstvu PP = 1£ = 2USD i PP = 0,5£ = 1USD. Tabela 2.3 pokazuje nam dolarske cene žita i

platna u Sjedinjenim Državama i Ujedinjenom Kraljevstvu, uz devizni kurs 1£ = 2USD.

Posmatrajući Tabelu 2.3 možemo da vidimo da je dolarska cena žita (roba za koju Sjedinjene

Države imaju komparativnu prednost) niža u Sjedinjenim Državama nego u Ujedinjenom

Kraljevstvu. Sa druge strane, dolarska cena platna (roba za koju Ujedinjeno Kraljevstvo ima

komparativnu prednost) niža je u Ujedinjenom Kraljevstvu.

18

(Ovaj rezultat ostao bi isti ako bi cene oba proizvoda izrazili u funtama.) Uz nižu dolarsku cenu

žita u Sjedinjenim Državama, poslovni ljudi bi kupovali žito i prodavali ga Ujedinjenom

Kraljevstvu gde bi kupovali platno i prodavali ga Sjedinjenim Državama. I pored toga što je u

proizvodnji platna rad u U.K. upola produktivan u poređenju sa radom u Sjedinjenim Državama

(videti Tabelu 2.2), rad u U.K. dobija samo trećinu američke nadnice (1£ = 2USD u poređenju sa

6USD u Sjedinjenim Državama), tako da je dolarska cena platna niža u Ujedinjenom

Kraljevstvu. Drugim rečima, neefikasnost rada u U.K. u poređenju sa SAD u proizvodnji platna

više je nego kompenzirana nižim nadnicama u Ujedinjenom Kraljevstvu. Kao rezultat toga

imamo da je dolarska cena platna niža u Ujedinjenom Kraljevstvu pa Ujedinjeno Kraljevstvo

može da izvozi platno u Sjedinjene Države. Ovo će uvek biti slučaj pod uslovom da je nadnica u

U.K. u intervalu od 1/6 do ½ nadnice u SAD (u istom rasponu u kome se kreću razlike u

produktivnosti između Ujedinjenog Kraljevstva i Sjedinjenih Država u proizvodnji žita i platna).

Tabela 2.3 Dolarske cene žita i platna u Sjedinjenim Državama i Ujedinjenom

Kraljevstvu,

uz valutni kurs 1￡ = 2USD

----------------------------------------------------------------------------------------------------

SAD U.K.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Cena jednog bušela žita 1,00USD 2,00USD

Cena jednog jarda platna 1,50USD 1,00USD

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ako bi devizni kurs između dolara i funte iznosio 1£ = 1USD (tako da stopa nadnica u

Ujedinjenom Kraljevstvu bude tačno 1/6 stope nadnica u SAD), tada bi dolarska cena žita u

Ujedinjenom Kraljevstvu iznosila PŽ = 1£ = 1USD. Pošto je to ista cena kao i u Sjedinjenim

Državama (videti Tabelu 2.3), Sjedinjene Države ne bi mogle da izvoze žito u Ujedinjeno

19

Kraljevstvo uz ovaj devizni kurs. Istovremeno, u Ujedinjenom Kraljevstvu bilo bi PP = 0,5£ =

0,5USD i Ujedinjeno Kraljevstvo bi izvozilo još više žita po ovom deviznom kursu.

Razmena bi bila u neravnoteži u korist Ujedinjenog Kraljevstva i devizni kurs između dolara i

funte (tj. dolarska cena funte) morao bi da poraste.

Sa druge strane, ako bi devizni kurs bio 1£ = 3USD (tako da stopa nadnica u U.K. iznosi tačno ½

stope nadnica u SAD), cena platna u Ujedinjenom Kraljevstvu iznosila bi PP = 0,5£ = 1,50USD

(isto kao u Sjedinjenim Državama – videti Tabelu 2.3). Kao rezultat toga, Ujedinjeno

Kraljevstvo ne bi moglo da izvozi platno u Sjedinjene Države.

Razmena bi bila u neravnoteži u korist Sjedinjenih Država i devizni kurs bi morao da opadne.

Devizni kurs između dolara i funte na kraju će se smestiti na nivo koji će dovesti do trgovinskog

balansa (u odsustvu svakog uplitanja ili nekih drugih međunarodnih transakcija).

Na ovo pitanje vratićemo se u dodatku ovom poglavlju, a u mnogo većoj meri u Trećem i

Četvrtom delu koji se bave međunarodnim finansijama.

Prema tome, argument koji bi mogao da bude potegnut u Sjedinjenim Državama da je njima

potrebna zaštita visokih nadnica i životnog standarda radnika od jeftinog britanskog rada

potpuno je lažan. Na sličan način lažan je i suprotan argument koji bi mogao da bude potegnut u

Ujedinjenom Kraljevstvu da je u njemu potrebno zaštiti rad od proizvoda efikasnijeg rada u

SAD.

3.7. Komparativne prednosti i oportunitetni troškovi

Rikardo je svoj zakon komparativnih prednosti oslanjao na brojnim pojednostavljujućim

pretpostavkama: (1) postojanju samo dve zemlje i dva proizvoda, (2) slobodnoj trgovini, (3)

savršenoj mobilnosti rada unutar svake države ali potpunoj imobilnosti između dve države, (4)

konstantnim troškovima proizvodnje, (5) odsustvu transportnih troškova, (6) odsustvu

tehnoloških promena i (7) teoriji radne vrednosti. Dok se pretpostavke od prve do šeste lako

20

mogu ublažiti, sedma pretpostavka (tj., važenje teorije radne vrednosti) nije valjana i ne treba je

upotrebljavati u objašnjavanju komparativnih prednosti.

3.8. Komparativne prednosti i teorija radne vrijednosti

Prema teoriji radne vrednosti, vrednost ili cena robe zavise isključivo od količine rada

upotrebljenog u proizvodnji te robe. To implicira (1) da je rad ili jedini proizvodni činilac, ili da

je rad upotrebljen u istoj fiksnoj proporciji (sa ostalim proizvodnim činiocima – S.B.) u

proizvodnji svih roba i (2) da je rad homogen (tj., postoji samo jedna vrsta). Pošto nijedna od

ovih pretpostavki nije istinita, onda ne možemo da zasnivamo objašnjenje komparativnih

prednosti na teoriji radne vrednosti.

Konkretno, rad nije jedini faktor proizvodnje niti se koristi u istoj fiksnoj proporciji u

proizvodnji svih roba. Na primer, mnogo više kapitalne opreme po jednom radniku zahteva

proizvodnja nekog proizvoda (kao što je čelik) od proizvodnje drugih proizvoda (kao što je

tekstil). Povrh toga, u proizvodnji većine proizvoda obično postoji mogućnost supstitucije

između rada, kapitala i ostalih proizvodnih činilaca. Dalje, rad očigledno nije homogen već se

razlikuje po obuci, produktivnosti i nadnicama. Najmanje što treba da dozvolimo jesu razlike u

produktivnosti rada. Doista, ovo je način na koji je Rikardova teorija komparativnih prednosti

bila testirana empirijskim putem (videti Poglavlje 2.7). U svakom slučaju, teorija komparativnih

prednosti ne treba da bude zasnovana na teoriji radne vrednosti već može biti objašnjena na

osnovu teorije oportunitetnih troškova (koja je prihvatljiva).

4.0. Teorija oportunitetnih troškova

Upravo je Haberler (Haberler) 1936. objasnio ili zasnovao teoriju komparativnih prednosti na

teoriji oportunitetnih troškova. U ovoj formi, zakon komparativnih prednosti ponekad se naziva

zakonom komparativnih troškova. Prema teoriji oportunitetnih troškova, troškovi proizvodnje

neke robe jednaki su troškovima neke druge robe od koje se mora odustati da bi se oslobodili

resursi koji su tačno dovoljni za proizvodnju dodatne jedinice prve robe. Pri tome se ne čini

pretpostavka da je rad jedini proizvodni činilac ili da je rad homogen. Niti se pretpostavlja da

21

trošak, odnosno cena robe, zavisi (ili da se može izvesti) isključivo od njenog radnog sadržaja.

Prema tome, zemlja koja ima niži oportunitetni trošak u proizvodnji neke robe ima komparativnu

prednost u njenoj proizvodnji (i komparativno zaostaje u proizvodnji druge robe).

Na primer, ako u odsustvu trgovine Sjedinjene Države moraju da odustanu od dve trećine

jedinice platna da bi oslobodile dovoljno resursa za proizvodnju dodatne jedinice domaćeg žita,

onda je oportunitetni trošak jedinice žita jednak dve trećine jedinice platna (tj., 1Ž = 2/3P u

Sjedinjenim Državama). Ukoliko je u Ujedinjenom Kraljevstvu 1Ž = 2P, onda je oportunitetni

trošak žita (u izrazima količine platna od koje se mora odustati) niži u Sjedinjenim Državama

nego u Ujedinjenom Kraljevstvu i Sjedinjene Države će u proizvodnji imati komparativnu

(troškovnu) prednost nad Ujedinjenim Kraljevstvom. Tada će, u modelu sa dve zemlje i dva

proizvoda, Ujedinjeno Kraljevstvo imati komparativnu prednost u proizvodnji platna.

Prema zakonu komparativnih prednosti, Sjedinjene Države bi trebalo da se specijalizuju za

proizvodnju žita i za izvoz jednog njegovog dela u zamenu za britansko platno. Tačno to smo i

ranije zaključili kada smo razmatrali zakon komparativnih prednosti zasnovan na teoriji radne

vrednosti, ali je sada naše objašnjenje zasnovanona teoriji oportunitetnih troškova.

5.0. Empirijski testovi rikardijanskog modela

Sada ispitujemo rezultate empirijskih testova rikardijanskog modela razmene. Videćemo da ako

pretpostavimo da je u različitim zemljama različita produktivnost rada po raznim industrijskim

granama, rikardijanski model razmene vrši dosta dobar posao kada objašnjava obrasce razmene.

Prvi takav empirijski test rikardijanskog modela razmene izvršio je Mek Dugal (MacDougall

1951. i 1952.) koristeći podatke o produktivnosti rada i izvozu 25 industrijskih grana Sjedinjenih

Država i Ujedinjenog Kraljevstva za 1937. godinu.

Pošto su nadnice bile dvostruko veće u Sjedinjenim Državama nego u Ujedinjenom Kraljevstvu,

Mek Dugal je tvrdio da će troškovi proizvodnje u Sjedinjenim Državama biti niži u onim

granama u kojima je američki rad više nego dvostruko produktivniji od britanskog rada. To bi

22

bile industrije u kojima Sjedinjene Države imaju komparativnu prednost u odnosu na Ujedinjeno

Kraljevstvo i u kojima one na trećim tržištima (tj., u ostatku sveta) imaju nižu cenu od

Ujedinjenog Kraljevstva. Sa druge strane, Ujedinjeno Kraljevstvo trebalo bi da ima

komparativnu prednost i da prodaje po nižoj ceni od Sjedinjenih Država u onim industrijskim

granama u kojima je produktivnost rada veća od polovine produktivnosti rada u istim granama u

Sjedinjenim Državama.

U svom testu Mek Dugal je isključio trgovinu između Sjedinjenih Država i Ujedinjenog

Kraljevstva jer su se carinske stope veoma razlikovale po industrijskim granama sa težnjom da

izravnaju unutargranske razlike u produktivnosti rada dve zemlje. Istovremeno, obe zemlje su

bile suočene sa približno istim carinskim stopama na trećim tržištima. Isključivanje trgovine

između Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva nije uticalo na pristrasnost testa jer je

njihova međusobna razmena iznosila manje od 5 procenata od njihovog ukupnog izvoza.

Vertikalna osa meri odnos autputa po radniku u SAD i autputa po radniku u U.K. Što je veća

ova stopa, veća je i relativna produktivnost američkog rada. Horizontalna osa meri odnos izvoza

SAD prema izvozu U.K. na treća tržišta. Što je veća ova stopa, veći je i izvoz SAD u poređenju

sa izvozom U.K. u ostatak sveta. Primetimo da su skale logaritamske (pa jednaka rastojanja

mere jednake procentualne promene) a ne aritmetičke (za koje jednako rastojanje meri jednake

apsolutne promene).

Raspored tačaka na slici ukazuje da postoji jasna pozitivna relacija (pokazana obojenom linijom)

između produktivnosti rada i izvoza. Drugim rečima, one industrije u kojima je produktivnost

rada relativno veća u Sjedinjenim Državama nego u Ujedinjenom Kraljevstvu istovremeno su i

industrije za koje je veći odnos izvoza SAD prema izvozu U.K.. To je istinito za 20 industrijskih

grana koje su prikazane na slici (od ukupno 25 industrijskih grana koje je proučavao Mek

Dugal). Pozitivna veza između produktivnosti rada i izvoza Sjedinjenih Država i Ujedinjenog

Kraljevstva potvrđena je i u kasnijim studijama Bele Balaše (Bela Balassa) koji je koristio

podatke za 1950. i Sterna koji je koristio podatke za 1950. i 1959. godinu. Dodatnu i skoriju

potvrdu rikardijanskog modela razmene dao je Golub.

23

Sve ove empirijske studije izgleda da podržavaju rikardijansku teoriju komparativnih prednosti.

Drugim rečima, stvarni obrasci razmene između dve zemlje izgleda da su zasnovani na razlikama

u produktivnosti rada po različitim industrijama. Troškovi proizvodnje povrh troškova rada,

uticaj tražnje, političke veze i razne opstrukcije tokova međunarodne razmene nisu narušile vezu

između relativne produktivnost rada i izvoznih udela.

Ostaje jedno moguće pitanje. Zbog čega Sjedinjene Države ne otmu čitavo izvozno tržište od

Ujedinjenog Kraljevstva (a ne da imaju samo porast udela u izvozu) u onim granama u kojima

imaju troškovnu prednost (tj., gde je odnos produktivnosti rada u SAD u produktivnosti rada u

U.K. veći od 2)? Odgovor Mek Dugala je bio da to treba uglavnom pripisati diferencijaciji

proizvoda. Drugim rečima, autputi istih grana u Sjedinjenim Državama i Ujedinjenom

Kraljevstvu nisu homogeni. Američki automobili nisu identični sa britanskim automobilima. Čak

i kada je američki automobil jeftiniji neki od potrošača u ostatku sveta mogu opet da preferiraju

britanski automobil. Prema tome, Ujedinjeno Kraljevstvo čak i po višoj ceni i dalje izvozi neku

količinu automobila.

Međutim, sa porastom razlika u ceni može se očekivati da će britanski udeo u izvozu opadati.

Isto važi i za većinu drugih proizvoda. Slično, Sjedinjene Države nastavljaju da na treća tržišta

izvoze neke robe za koje imaju zaostajanje u troškovima u poređenju sa Ujedinjenim

Kraljevstvom. I pored toga što je jednostavan rikardijanski model razmene u velikoj meri

verifikovan empirijskim putem, ipak on ima ozbiljan nedostatak jer se može reći da on

pretpostavlja, a ne da objašnjava, komparativne prednosti. Drugim rečima, Rikardo i uopšte

klasični ekonomisti nisu dali objašnjenje razlika u produktivnosti rada i komparativnih prednosti

zemalja, i nisu mogli da kažu puno toga o uticaju međunarodne trgovine na zarade proizvodnih

činilaca. Dajući odgovore na oba ova važna pitanja, Hekšer-Olinov model predstavlja teorijski

napredaku odnosu na rikardijanski model.

24

6.0. Zaključak

Prema mišljenju Adama Smita, trgovina je zasnovana na apsolutnim prednostima i korisna je za

obe zemlje. (Razmatranje pretpostavlja postojanje sveta sa dve zemlje i dva proizvoda) Drugim

rečima, kada se svaka zemlja specijalizuje za proizvodnju onog proizvoda u kojoj ima apsolutnu

prednost, obe zemlje na kraju troše veće količine oba proizvoda. Međutim, danas apsolutne

prednosti objašnjavaju samo mali deo međunarodne trgovine.

David Rikardo je uveo zakon komparativnih prednosti. Postulat je ovog zakona da čak i kada je

jedna zemlja manje efikasna od druge zemlje u proizvodnji oba proizvoda, još uvek postoji

osnova za uzajamno korisnu razmenu (sve dok apsolutno zaostajanje prve zemlje u odnosu na

drugu zemlju nije proporcionalno isto za oba proizvoda). Manje efikasna zemlja treba da se

specijalizuje za proizvodnju i izvoz onog proizvoda za koji je njeno apsolutno zaostajanje manje.

(To je proizvod za koji ona ima komparativnu prednost).

Rikardo je objasnio zakon komparativnih prednosti u izrazima teorije radne vrednosti koja je

neprihvatljiva.

25

7.0. Literatura

1.Međunarodna ekonomija,Dr Mehmed Alijagić,Banja Luka 2006

godina

2.Međunarodna ekonomija,Dr Mladen M. Bodiroža,Banja Luka 2008

godina

3. The Wealth of Nations,A.Smith (New York: The Modern Library,

1937), Knjiga I, Poglavlje 3; Knjiga IV, Poglavlja 1–3, 6–8.

4. The Principles of Political Economy and Taxation ,D.Ricardo

(Homewood, Ill.: Irwin 1963), Poglavlje 7

5. Međunarodna ekonomija, Dominik Salvatore,deveto izdanje,

Еkonomski fakultet Beograd,Beograd 2009 godina.

6.www.wikipedia.org

26

27