teorija i praksa - PRAVNI FAKULTET · 1/3/2015 · Korporativno upravljanje i kompanijsko pravo Republike Srbije, Pravo - teorija i praksa , (1-2), str. 15-23 . 5 Davalac državne

PRAVOteorija i praksa

Godina XXXII Novi Sad, januar - mart 2015. Broj 1–3

IZDAVAČ:PRAVNI FAKULTET ZA PRIVREDU I PRAVOSUĐE

UNIVERZITET PRIVREDNA AKADEMIJAGeri Karolja 1, 21000 Novi Sad

Tel.: 021/400-484, lokal 109; 021/400-499

SUIZDAVAČ:„PRAVO” DOO

Novi Sad, Geri Karolja 121000 Novi Sad

Glavni urednik:Marijana Dukić Mijatović

Odgovorni urednik:Snežana Lakićević

Sekretar redakcije:Nenad Stefanović

Lektor i korektor: Mara Despotov

Lektor i korektor za engleski jezik:Jelena Dunđerski

Tehnička realizacija i štampa:Alfa-graf NS, Novi Sad

L AWtheory and practiceYear XXXII Novi Sad, January - March 2015 No. 1–3

Uređivački odbor:Simeon Gelevski, profesor emeritus, Pravni fakultet, Skoplje

Nikola Mojović, redovni profesor Pravni fakultet Univerzitet Banja LukaMiroslav Vitez, redovni profesor, Ekonomski fakultet, SuboticaDušanka Đurđev, redovni profesor, Pravni fakultet, Novi Sad

Slavko Bogdanović, redovni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad

Milorad Bejatović, redovni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, Univerzitet Privredna akademija, Novi Sad

Dragoslav Neškov, vanredni profesor, Fakultet za evropske pravno-političke studije, Novi SadZdravko Petrović, doktor pravnih nauka, advokat, Beograd

Izdavački savet:Slobodan Perović, akademik, Pravni fakultet, Univerzitet BeogradMiloš Trifković, akademik, Pravni fakultet, Univerzitet Travnik

Miodrag Orlić, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet Beograd Kurt Schmoller, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet SalzburgLynn Wardle, redovni profesor, Brigham Young University, Juta,USA

Christa Jessel Holst, naučni savetnik, Max Plank Institute, Hamburg, NemačkaAndrew Pote, advokat, London – Oxford

Ludvik Toplak, redovni profesor, Alma Mater Europea, Evropsko Središče, MariborArsen Janevski, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet Justinijan Prvi, Skoplje

Gordana Stanković, redovni profesor, Pravni fakultet, Univerzitet NišSlavoljub Carić, vanredni profesor, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe,

Univerzitet Privredna akademija Novi Sad

CIP – Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад34 PRAVO : teorija i praksa = Law : theory and practice / glavni urednik Marijana Dukić Mijatović; odgovorni urednik Snežana Lakićević. – God. 1, br. 1 (1984)– . – Novi Sad : Univerzitet Privredna akademija, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe : „Pravo” doo, 1984–. – 24 cmTromesečno. – Sažeci na eng. jeziku.ISSN 0352-3713COBISS.SR-ID 5442050

PRAVO – teorija i praksaGodina XXXII Novi Sad, januar - mart 2015. Broj 1–3

S A D R ž A j

AKTUELNE TEME

Marijana Dukić Mijatović, janko Veselinović: Uticaj sistema subvencija i podsticaja na stvaranje boljeg investicionog ambijenta u Republici Srbiji ............................................................................1

Tijana žunić: EU Producers at the Mercy of Chinese Competitors? ....................................14

POGLEDI I MIšLJENJA

Velisav Marković: Razgraničenje zastupništva i srodih ustanova ...............................................30

Stefan Simić: Sudska zaštita prava intelektualne svojine u Republici Srbiji ......................47

Vidoje Mitrić: Specifičnosti alternativnih sankcija u krivičnom pravu Srbije .....................61

Mohamed A. M. Sharef: Alternativni oblici okončanja krivičnog postupka u pravu Libije ................74

C O N T E N T S

CURRENT ISSUES

Marijana Dukić Mijatović, janko Veselinović: The influence of the system of subsidies and incentives on creating a better investment environment in Republic of Serbia ................................................1

Tijana žunić: Evropski proizvođači u milosti svojih konkurenata iz Kine? .........................14

VIEWS AND OPINIONS

Velisav Marković: The distinction between representation and related legal institutes ..............30

Stefan Simić: Judicial protection of intellectual property rights in Republic of Serbia ......47

Vidoje Mitrić: Specific characteristics of alternative sanctions in Serbian criminal law .....61

Mohamed A. M. Sharef: Alternative forms of concluding a criminal proceedings in legislation of Libya .............................................................................................................74

LAW – theory and practiceYear XXXII Novi Sad, January - March 2015 No. 1–3

1

UTICAJ SISTEMA SUBVENCIJA I PODSTICAJA NA STVARANJE BOLJEG INVESTICIONOG

AMBIJENTA U REPUBLICI SRBIJI

REZIME: Predmet istraživanja, koje su autori ovog rada sproveli u okvi-ru projekta „Rešavanje problema nezaposlenosti na teritoriji AP Vojvo-dine – odgovor na socijalna raslojavanja uzrokovana novom globalnom recesijom”1 bio je pravni aspekt u proučavanju korelacija prestanka pri-vrednih subjekata i smanjenja obima poslovnih aktivnosti sa jedne strane i propisa, mera i aktivnosti, koje sprovodi država da likvidira, restrukturira ili reorganizuje kompanije sa teškoćama u poslovanju u AP Vojvodini, sa druge strane, investicioni kapaciteti AP Vojvodine i tržište rada. Autori su determinisali saznajne ciljeve projekta kao utvrđivanje, opis i objašnjenje kako poboljšati legislativu i omogućiti privredi efikasne pravne mehaniz-me za rešavanje problema u poslovanju i kako biti konkurentan na trži-štu na području AP Vojvodine, sve u cilju očuvanja postojećih i otvaranja novih radnih mesta. Metodološki su se opredelili da istraživanje zasnuju na hronološkom, sistemskom, teleološkom i jezičkom tumačenju zakonskih normi, koje su bile važeće u periodu, koji je obuhvaćen istraži-vanjem (2004-2014), kao i izmena koje su usledile u prvoj polovi-

1 Rad je nastao kao rezultat istraživanja u okviru projekta „Rešavanje problema nezaposlenosti na teritoriji AP Vojvodine – odgovor na socijalna raslojavanja uzrokovana novom globalnom recesijom” po Ugovoru br. 114-451-3609/2013-03 od 05.09.2013. godine zaključenim sa Pokrajinskim sekretarijatom za nauku i tehnološki razvoj. Nosilac projekta je Pravni fakultet za privredu i pravosuđe Univerziteta Privredna akademija u Novom Sadu, dok su učesnici na projektu Fakultet za ekonomiju i inženjerski menadžment Univerziteta Privredna akademija u Novom Sadu i Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu. Rukovodilac projektnog tima bila je prof. dr Marijana Dukić Mijatović.

aktuelna tema

Marijana Dukić Mijatović* Janko Veselinović**

* Vanredni profesor Pravnog fakulteta za privredu i pravosuđe Univerziteta Privredna akademija u Novom Sadu, e-mail: [email protected]

** Vanredni profesor Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, e-mail: [email protected]

UDK: 347.72.04(497.11)BIBLID: 0352-3713 (2015); 32, (1-3): 1–13

ORIGINALNI NAUčNI RAD

PRAVO – teorija i praksa Broj 1–3 / 2015

2

ni 2014. godine, proveravajući postavljene hipoteze empirijskim po-dacima dobijenim od relevantnih institucija, dok su do zaključaka doš-li prvo analizom, a potom indukcijom i dedukcijom. U ovom radu istraživanje je bazirano na analizi uticaja sistema subvencija i podsti-caja na stvaranje boljeg investicionog ambijenta u Republici Srbiji.

Ključne reči: reforma zakonodavstva, subvencije, podsticaji, investicije

Subvencije i ostali javni podsticaji privrede i privrednog razvoja su neophodni,2 kako bi se kroz razvojnu funkciju budžeta stvorilo bolje investi-ciono okruženje i privukle nove investicije,3 pospešilo otvaranje novih radnih mesta4 i zapošljavanje i povećala konkurentnost ekonomije.5 Državna pomoć je kontrolisana u skladu sa Zakonom o kontroli državne pomoći,6 kojim se uređuju opšti uslovi i postupak kontrole državne pomoći u cilju zaštite slo-bodne konkurencije na tržištu, primenom načela tržišne ekonomije i pod-sticanja privrednog razvoja,7 obezbeđenja transparentnosti u dodeli državne pomoći, kao i izvršavanja preuzetih obaveza po zaključenim međunarodnim ugovorima, koji sadrže odredbe o državnoj pomoći.8 Uredbom o pravilima za dodelu državne pomoći9, koja je doneta na osnovu Zakona o kontroli držav-ne pomoći, bliže se uređuju pravila za dodelu državne pomoći, odnosno za ocenu dozvoljenosti prijavljene, odnosno dodeljene državne pomoći i pravni poredak Republike Srbije usklađuje sa sadržinom u vezi sa državnom pomoći

2 Dukić Mijatović, M., (2010). Osvrt na fluktuacije na domaćem tržištu novca i kapitala u svetlu aktuelnih zakonskih propisa, Pravo i privreda (4-6), str. 421-435.

3 Vidi više Dukić Mijatović, M., (2012). Centralna banka i razvoj finansijskog tržišta, Pravni život (11), str. 627-641.

4 Dukić Mijatović, M., (2011). Korporativno upravljanje i kompanijsko pravo Republike Srbije, Pravo - teorija i praksa, (1-2), str. 15-23.

5 Davalac državne pomoći je Republika Srbija, autonomna pokrajina i jedinica lokalne samouprave, preko nadležnih organa, i svako pravno lice koje upravlja i/ili raspolaže javnim sredstvima i dodeljuje državnu pomoć u bilo kom obliku, dok je korisnik državne pomoći - svako pravno i fizičko lice, koje u obavljanju delatnosti proizvodnje i/ili prometa robe i/ili pružanja usluga na tržištu, koristi državnu pomoć u bilo kom obliku.

6 Zakon o kontroli državne pomoći, Sl. glasnik RS, br. 51/09.7 Dukić Mijatović, M., (2011). Uticaj aktuelne legislative i prakse poslovnih banaka na razvoj

domaćeg hipotekarnog i finansijskog tržišta, Zbornik Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu VII Majsko savetovanje, XXI Vek–Vek usluga i uslužnog prava, str. 251-272.

8 Uredba o pravilima za dodelu državne pomoći, Sl. glasnik RS, br. 13/10, 100/11, 91/12, 37/13 i 97/13.

9 Uredba o pravilima za dodelu državne pomoći, Sl. glasnik RS, br. 13/10, 100/11, 91/12, 37/13 i 97/13.

3

Uticaj sistema subvencija i podsticaja na stvaranje boljeg investicionog ambijenta u Republici Srbiji

koje su usvojile institucije Evropske zajednice.10 Zakon o regionalnom razvo-ju11 podsticaj je određen kao konkretno ulaganje ili programsko usmeravanje ulaganja sa republičkog nivoa za realizaciju projekata od posebnog značaja za regionalni razvoj,12 dok su mere - akti Vlade za sprovođenje politike regi-onalnog razvoja.13

Zakonom o utvrđivanju nadležnosti Autonomne Pokrajine Vojvodine14 determinišu se nadležnosti Autonomne Pokrajine Vojvodine i uređuju druga pitanja od značaja za položaj AP Vojvodine, uključujući nadležnosti i druga pitanja u oblasti podsticaja i mera za privredni razvoj.15 Vlada AP Vojvodine utvrdila je i pokrenula je projekte koji se odnose na rešavanje problema

10 Ova uredba utvrđuje da je privredni subjekat (korisnik državne pomoći) - svako pravno i fizičko lice koje, nezavisno od pravnog oblika i načina finansiranja, u obavljanju delatnosti proizvodnje ili prometa robe ili pružanja usluga na tržištu koristi državnu pomoć u bilo kom obliku, izuzev privrednog subjekta u postupku privatizacije.

11 Zakon o regionalnom razvoju, Sl. glasnik RS, br. 51/09 i 30/10.12 Dukić Mijatović, M., Golić, D., (2013). Institucionalizacija javno-privatnih partnerstava u vršenju

lokalnih javnih službi, Pravna riječ: časopis za pravnu teoriju i praksu, (36), str. 461-472.13 Agencija za privredne registre vodi Registar mera i podsticaja regionalnog razvoja, u skladu sa

ovim zakonom, propisima donetim na osnovu ovog zakona i zakonom kojim se uređuje pravni položaj Agencije za privredne registre (APR), a Vlada, na predlog ministarstva nadležnog za poslove regionalnog razvoja, bliže je propisala sadržinu, način i postupak vođenja Registra mera i podsticaja regionalnog razvoja. Registar mera i podsticaja regionalnog razvoja je jedinstvena, centralna i elektronska baza podataka o preduzetim merama i realizovanim podsticajima koji su od značaja za regionalni razvoj. Registar sadrži informacije o vrsti dokumenata za podsticanje regionalnog razvoja, nameni podsticaja, finansijskim karakteristikama podsticaja, davaocima i korisnicima sredstava podsticaja, teritorijalnom usmeravanju podsticaja, izvorima finansiranja, kao i druge podatke od značaja za opredeljivanje novih ulaganja, odnosno investicija, u pojedine regione, radi ostvarenja ciljeva nacionalnih i regionalnih razvojnih programa.

14 Zakon o utvrđivanju nadležnosti Autonomne Pokrajine Vojvodine, Sl. glasnik RS, br. 99/09 i 67/12 - odluka US.

15 Tako, na primer, AP Vojvodina preko svojih organa, u oblasti industrije i zanatstva, u skladu sa zakonom donosi plan i program ravnomernog privrednog razvoja AP Vojvodine, u skladu s planom razvoja Republike Srbije i utvrđuje stare zanate koji su svojstveni području AP Vojvodine i utvrđuje i obezbeđuje mere za njihovo unapređenje i razvoj.


4

nezaposlenosti na teritoriji AP Vojvodine.16 Zakonom o lokalnoj samoupra-vi17 propisane su nadležnosti opštine u članu 20.18 članom 24, stav 1 Zakona o lokalnoj samoupravi utvrđeno je da grad vrši nadležnosti opštine, kao i druge nadležnosti i poslove državne uprave, koji su mu zakonom povereni.19 Zakonom o finansiranju lokalne samouprave20 uređuje se obezbeđivanje sred-stava opštinama, gradovima i gradu Beogradu (jedinice lokalne samouprave) za obavljanje izvornih i poverenih poslova. Zakonom o bankama21 u članu 5, stav 2 utvrđeno je da se niko osim banke ne može baviti, između ostalog, davanjem kredita, osim ako je za to ovlašćen zakonom (kao što je, na osno-vu Zakona o Fondu za razvoj Republike Srbije22 Fond za razvoj Republike Srbije ovlašćen da obavlja poslove koji se odnose na odobravanje kredita, radi ostvarivanja svojih ciljeva), a u članu 136 predviđeno je krivično delo za neovlašćeno davanje kredita. Zakonom o javnom dugu u članu 34, stav 3 propisano je da lokalne vlasti (gde spadaju i jedinice lokalne samouprave) ne mogu davati garancije. 23 Zakonom o zapošljavanju i osiguranju za slučaj

16 U pitanju su projekti koji se odnose na dodelu subvencije nezaposlenim licima za samozapošljavanje u AP Vojvodini u 2014. godini, dodelu subvencije za zapošljavanje nezaposlenih lica u AP Vojvodini u 2014. godini, dodelu podsticajnih sredstava za sufinansiranje nabavke opreme za navodnjavanje u AP Vojvodini u 2014. godini, dodelu podsticajnih sredstava kojima će se sufinansirati aktivnosti udruženja poljoprivrednika u 2014. godini, dodelu bespovratnih sredstava za finansiranje projekata namenjenih promociji lokalnih manifestacija kao turističke ponude u ruralnim sredinama, dodelu podsticajnih sredstava za nabavku opreme za biljnu proizvodnju u zaštićenom prostoru u 2013. godini, dodelu bespovratnih podsticajnih sredstava za sufinansiranje realizacije projekata uvođenja novih tehnologija u oblasti eksploatacije, pripreme i prerade mineralnih sirovina i dr. Ovi projekti se nalaze u različitim fazama realizacije.

17 Zakon o lokalnoj samoupravi, Sl. glasnik RS, br. 129/07, 83/14.18 Tako, opština, preko svojih organa, u skladu sa Ustavom Republike Srbije i zakonom, između

ostalog, donosi programe i sprovodi projekte lokalnog ekonomskog razvoja i stara se o unapređenju opšteg okvira za privređivanje u jedinici lokalne samouprave, podstiče i stara se o razvoju turizma na svojoj teritoriji, stara se o razvoju i unapređenju ugostiteljstva, zanatstva i trgovine, podstiče i pomaže razvoj zadrugarstva.

19 Dukić Mijatović, M., Mirković, P., (2012). Uloga i značaj municipalnih obveznica kao način finansiranja lokalne samouprave, Pravna riječ: časopis za pravnu teoriju i praksu (32), str. 693-709.

20 Zakon o finansiranju lokalne samouprave, Sl. glasnik RS, br. 62/06, 47/11, 93/12 i 99/13.21 Zakon o bankama, Sl. glasnik RS, br. 107/05 i 91/10.22 Zakon o Fondu za razvoj Republike Srbije, Sl. glasnik RS, br. 36/09, 88/10 i 119/12.23 Međutim, sektorsko (resorno) zakonodavstvo ne sadrži odredbe kojima se, na pozitivan način,

precizno utvrđuju mere i instrumenti razvoja preduzetništva i ekonomije iz kruga nadležnosti jedinice lokalne samouprave iz odredaba člana 20 Zakona o lokalnoj samoupravi.

5


nezaposlenosti24 utvrđene su subvencije za zapošljavanje. 25 Zakon o zapo-šljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti u članu 51. predviđa podršku samozapošljavanju. 26 Uredbom o podsticanju zapošljavanja,27 propisani su uslovi i način ostva rivanja prava poslodavaca iz privatnog sektora na sub-vencionisanje određenog dela obračunatog poreza na zarade i doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje, radi podsticanja zapošljavanja. Zakonom o stranim ulaganjima28 predviđeni su podsticaji za strane ulagače. čl. 14, 15 i 16 predviđeni su sloboda izvoza, poreske i carinske olakšice i carinska oslobođe-nja.29 Zakon o spoljnotrgovinskom poslovanju predviđa osnivanje Agencije za strana ulaganja i promociju izvoza (SIEPA), što je učinjeno Odlukom Vlade o osnivanju Agencije za strana ulaganja i promociju izvoza,30 dok je po Uredbi o uslovima i privlačenju direktnih investicija SIEPI namenjena drugačija uloga u privlačenju investicija.31 Poreske olakšice kod plaćanja poreza na zarade namenjene poslodavcima, kojima se podstiče zapošljavanje, a koje su uređene

24 Zakon o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti, Sl. glasnik RS, br. 36/09 i 88/10.25 Subvencije za zapošljavanje su sredstva koja poslodavac može da ostvari za zapošljavanje

nezaposlenih, i to: na novootvorenim radnim mestima; na upražnjenim radnim mestima, ako se radi o licima koja pripadaju kategoriji teže zapošljivih lica, u skladu sa ovim zakonom i Nacionalnim akcionim planom zapošljavanja i u drugom slučaju utvrđenom Nacionalnim akcionim planom zapošljavanja. Međusobna prava i obaveze Nacionalne službe i korisnika subvencije uređuju se ugovorom.

26 Prema tom članu, podrška samozapošljavanju jesu sredstva i stručna pomoć koju može da ostvari nezaposleni koji se samozapošljava. Samozapošljavanje, u smislu ovog zakona, je osnivanje radnje, zadruge, poljoprivrednog gazdinstva ili drugog oblika preduzetništva od strane nezaposlenog ili udruživanjem više nezaposlenih, kao i osnivanje privrednog društva ukoliko osnivač zasniva u njemu radni odnos. Međusobna prava i obaveze Nacionalne službe i nezaposlenog koji ostvaruje pravo na podršku samozapošljavanju uređuju se ugovorom.

27 Uredba o podsticanju zapošljavanja, Sl. glasnik RS, br. 32/11 i 34/11.28 Zakon o stranim ulaganjima, Sl. list SRJ, br. 3/02 i 5/03 i Sl. list SCG, br. 1/03 - Ustavna povelja.29 Tako, ovaj zakon propisuje da je uvoz stvari koje predstavljaju ulog stranog ulagača slobodan, pod

uslovom da zadovoljava propise koji regulišu zaštitu životne sredine. Zakon utvrđuje da strani ulagač i preduzeće sa stranim ulogom uživaju poreske i carinske olakšice u skladu sa zakonom. Zakon o spoljnotrgovinskom poslovanju propisuje da se mere koje utiču na spoljnotrgovinsko poslovanje propisuju, sprovode i tumače u skladu sa principima ovog zakona i pravilima Svetske trgovinske organizacije (STO), propisima Evropske unije (EU) i obavezama iz međunarodnih sporazuma. Ove mere dozvoljene su samo u slučaju kada je to neophodno za postizanje ciljeva predviđenih ovim zakonom, kada je to izričito propisano zakonom i kada su stepen, obim i trajanje mere srazmerni njenoj svrsi, odnosno kada su ograničeni na minimum neophodan za postizanje ciljeva mere.

30 Odluka Vlade o osnivanju Agencije za strana ulaganja i promociju izvoza, Sl. glasnik RS, br. 107/09 i 15/10.

31 Uredba o uslovima i privlačenju direktnih investicija, Sl. glasnik RS, br. 55/14 i 65/14.


6

odredbama Zakona o porezu na dohodak građana.32 Ovaj zakon propisuje da poslodavci koji za određeno lice koriste ili su koristili olakšicu kod plaća-nja poreza na zarade po drugom pravnom osnovu u skladu sa odgovarajućim propisom, ne mogu za isto lice ostvarivati poreske olakšice iz čl. 21v, 21g i 21d, kojim se uređuju poreske olakšice za zapošljavanje novih lica i lica sa invaliditetom.33 Značajna su rešenja Zakona o porezu na dohodak građana člana 21v Zakona, koja se primenjuju od 01. jula 2014. godine.34 Poresku olakšicu može da koristi i poslodavac koji započne obavljanje delatnosti posle 31. marta 2014. godine.35 Poslodavac ima pravo na povraćaj plaćenog poreza, i to: 65% ako je zasnovao radni odnos sa najmanje jednim, a najviše sa devet novozaposlenih lica; 70% ako je zasnovao radni odnos sa najmanje 10, a naj-više sa 99 novozaposlenih lica i 75% ako je zasnovao radni odnos sa najmanje 100 novozaposlenih lica.36

32 Zakon o porezu na dohodak građana, Sl. glasnik RS, br. 24/01, 80/02, 80/02 - dr. zakon, 135/04, 62/06, 65/06 - ispr., 31/09, 44/09, 18/10, 50/11, 91/11 - odluka US, 7/12 - usklađeni din. izn., 93/12, 114/12 - odluka US, 8/13 - usklađeni din. izn., 47/13, 48/13 - ispr., 108/13, 6/14 - usklađeni din. izn. i 57/14.

33 II kvartalni izveštaj o statusu reformi 2013 (2014, Jul 20). Preuzeto sa: http://www.naled-serbia.org/upload/CKEditor/Status_regulatorne_reforme_-_II_kvartal_2013..pdf

34 Poslodavac - pravno lice, odnosno preduzetnik koji zaposli novo lice ima pravo na povraćaj dela plaćenog poreza na zaradu za novozaposleno lice, isplaćenu zaključno sa 30. junom 2016. godine. Novozaposlenim licem smatra se lice sa kojim je poslodavac zaključio ugovor o radu u skladu sa zakonom kojim se uređuju radni odnosi, koje je prijavio na obavezno socijalno osiguranje kod nadležne organizacije za obavezno socijalno osiguranje i koje je pre zasnivanja radnog odnosa kod Nacionalne službe za zapošljavanje bilo bez prekida prijavljeno kao nezaposleno najmanje šest meseci, a lice koje se smatra pripravnikom najmanje tri meseca, i za to vreme nije ostvarivalo bilo koju vrstu prihoda po osnovu radnog angažovanja. Novozaposlenim licem ne smatra se lice koje je pre zasnivanja radnog odnosa bilo zaposleno kod poslodavca koji je povezano lice sa poslodavcem kod koga zasniva radni odnos, odnosno kod poslodavca koji bi, da nije prestao da postoji, bio povezano lice sa poslodavcem kod koga novozaposleno lice zasniva radni odnos, nezavisno od toga da li je postojao prekid radnog odnosa. Poresku olakšicu može ostvariti poslodavac ako se zasnivanjem radnog odnosa sa novozaposlenim licem poveća broj zaposlenih kod poslodavca u odnosu na broj zaposlenih na dan 31. marta 2014. godine.

35 Zakon o porezu na dohodak građana, Sl. glasnik RS, br. 24/01, 80/02, 80/02 - dr. zakon, 135/04, 62/06, 65/06 - ispr., 31/09, 44/09, 18/10, 50/11, 91/11 - odluka US, 7/12 - usklađeni din. izn., 93/2012, 114/2012 - odluka US, 8/13 - usklađeni din. izn., 47/13, 48/13 - ispr., 108/13, 6/14 - usklađeni din. izn. i 57/14

36 Povraćaj plaćenog poreza vrši se u skladu sa zakonom kojim se uređuju poreski postupak i poreska administracija, u roku od 15 dana od dana podnošenja zahteva za povraćaj nadležnom poreskom organu. Poslodavac koji za određeno lice koristi bilo koju vrstu podsticaja u skladu sa odgovarajućim propisom, osim u skladu sa zakonom kojim se uređuju doprinosi za obavezno socijalno osiguranje, po osnovu zasnivanja radnog odnosa tog lica nema pravo da za to lice ostvari poresku olakšicu iz ovog člana. Poresku olakšicu ne mogu ostvariti državni organi i organizacije, Zaštitnik građana, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, Državna revizorska

7


Uredbom, koja uređuje uslove i načine privlačenja direktnih investici-ja na teritoriju Republike Srbije, u skladu sa propisima kojima se uređuju pravila za dodelu regionalne državne pomoći, kriterijumi za dodelu sredsta-va, dinamika isplate dodeljenih sredstava, kao i druga pitanja od značaja za povećanje konkurentnosti privrede Republike Srbije kroz priliv direktnih in-vesticija koje imaju povoljan uticaj na otvaranje novih radnih mesta, prenos novih znanja i tehnologija, ravnomeran regionalni razvoj Republike Srbije, kao i privlačenje investicija u turizam, kreira se bolji investicioni ambijent, te stoga ocenjujemo veoma značajnim i pozitivnim donošenje ovog pravnog akta.37 Nova radna mesta povezana sa investicijom Uredbom su definisana kao neto povećanje broja radnika u radnom odnosu na neodređeno vreme kod korisnika sredstava u periodu realizacije investicionog projekta, u odnosu na broj radnika zaposlenih na neodređeno vreme u momentu podnošenja prija-ve za dodelu sredstava, umanjeno za broj radnika zaposlenih na neodređeno vreme kojima je prestao radni odnos u istom periodu, ne računajući radnike koji su prethodno bili zaposleni na neodređeno vreme u povezanom društvu, u smislu propisa kojima se uređuje porez na dobit pravnih lica.38 Investitor je po Uredbi domaće ili strano privredno društvo, koje posluje najmanje tri go-dine i koje podnosi prijavu za dodelu sredstava u skladu sa ovom uredbom, a takođe je bitna i kategorizacija projekata i podela na velike investicione pro-jekte pod kojim se podrazumeva ulaganje u vrednosti od najmanje 50 miliona evra kojim se obezbeđuje otvaranje najmanje 300 novih radnih mesta u roku predviđenom ugovorom o dodeli sredstava, koji ni u kom slučaju ne može biti duži od deset godina od dana zaključenja ugovora o dodeli sredstava, a koji doprinosi razvoju privrede Republike Srbije, zatim srednji investicioni

institucija, Poverenik za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti, Agencija za borbu protiv korupcije, Republička komisija za zaštitu prava u postupcima javnih nabavki, Komisija za zaštitu konkurencije, Komisija za hartije od vrednosti, Fiskalni savet, Republička radiodifuzna agencija, Agencija za energetiku Republike Srbije i druge javne agencije, javna preduzeća, javne službe i drugi direktni ili indirektni budžetski korisnici, odnosno korisnici javnih sredstava.

37 Direktne investicije su nova ulaganja u materijalna i nematerijalna sredstva, odnosno osnovna sredstva privrednog društva u proizvodnom sektoru ili sektoru usluga koje mogu biti predmet međunarodne trgovine ili strateške projekte iz oblasti turizma, osim u sektorima koji su izuzeti ovom uredbom, a kojima se obezbeđuje otvaranje novih radnih mesta, i to u slučaju: započinjanja obavljanja nove poslovne delatnosti, proširenja postojeće delatnosti, diversifikacije postojećeg proizvodnog programa u nove proizvode, koji nisu do sada bili sadržani u postojećem proizvodnom programu, bitne promene u celokupnom proizvodnom procesu postojeće delatnosti privrednog subjekta.

38 Uredba o pravilima za dodelu državne pomoći, Sl. glasnik RS, br. 13/10, 100/11, 91/12, 37/13 i 97/13


8

projekat, koji je definisan kao ulaganje u vrednosti od najmanje 30 miliona evra kojim se obezbeđuje otvaranje najmanje 150 novih radnih mesta u roku predviđenom ugovorom o dodeli sredstava, koji ni u kom slučaju ne može biti duži od deset godina od dana zaključenja ugovora o dodeli sredstava, a koji doprinosi razvoju privrede Republike Srbije. Strateški projekat iz oblasti turizma jeste projekat iz oblasti turizma kojim se sprovodi Strategijski master plan ili Program razvoja turističkog proizvoda ili Program razvoja turizma. Visina sredstava određuje se prema kriterijumima određenim odredbama čl. 4 Uredbe, u odnosu na opravdane troškove ulaganja (ulaganje u materijal-na i nematerijalna sredstva) ili na opravdane troškove bruto zarada za nova radna mesta u dvogodišnjem periodu nakon realizacije investicionog projek-ta.39 Prilikom određivanja visine sredstava koja mogu biti dodeljena uzima se u obzir kumulacija sa prethodno odobrenom državnom pomoći, u skladu sa propisima o kontroli državne pomoći. U skladu sa odredbama čl. 8 Uredbe sredstva se mogu dodeliti za: investicije u proizvodnom sektoru kojima se obezbeđuje otvaranje najmanje 50 novih radnih mesta u jedinicama lokalne samouprave koje su prema stepenu razvijenosti razvrstane u četvrtu grupu ili devastirana područja, vrednosti investicije od najmanje 500.000 evra; inve-sticije u proizvodnom sektoru kojima se obezbeđuje otvaranje najmanje 100 novih radnih mesta u jedinicama lokalne samouprave koje su prema stepenu razvijenosti razvrstane u prvu, drugu ili treću grupu, vrednosti investicije od najmanje 1.000.000 evra; investicije u sektor usluga koje mogu biti predmet međunarodne trgovine čija je minimalna vrednost 300.000 evra i kojim se obezbeđuje otvaranje najmanje 20 novih radnih mesta; investicije u strateške projekte iz oblasti turizma čija je minimalna vrednost pet miliona evra i ko-jima se obezbeđuje otvaranje najmanje 50 novih radnih mesta; velike inve-sticione projekte pod uslovom da najmanje 20% od vrednosti investicionog projekta bude realizovano najkasnije do isteka roka od jedne godine od dana potpisivanja ugovora iz člana 20 ove uredbe; srednje investicione projek-te pod uslovom da najmanje 10% od vrednosti investicionog projekta bude realizovano najkasnije do isteka roka od jedne godine od dana potpisivanja

39 Kao opravdani troškovi ulaganja uzimaju se u obzir i troškovi zakupa poslovnih prostorija u kojima se realizuje investicioni projekat. Troškovi zarada su ukupan iznos koji korisnik sredstava stvarno plaća za rad zaposlenog i obuhvataju bruto zaradu, tj. zaradu koja sadrži porez i doprinose za obavezno socijalno osiguranje koji se plaćaju iz zarade, kao i doprinose koji se plaćaju na zaradu. Visina sredstava koja mogu biti dodeljena velikim privrednim subjektima utvrđuje se do 50% opravdanih troškova za realizaciju investicionog projekta. Visina sredstava može da se poveća za male privredne subjekte za najviše 20 procentnih poena, a za srednje privredne subjekte za najviše 10 procentnih poena. Pojmovi veliko, srednje i malo privredno društvo iz ove uredbe imaju značenje saglasno propisima koji uređuju pravila za dodelu državne pomoći.

9


ugovora iz člana 20 ove Uredbe.40 Izuzimajući zemljište i zgrade, troškovi koji se odnose na sticanje imovine koja je pod zakupom uzimaju se u obzir samo ako zakup ima oblik finansijskog lizinga i sadrži obavezu kupovine imovine na kraju perioda zakupa. U slučaju zakupa zemljišta i zgrada, zakup se mora nastaviti najmanje pet godina nakon predviđenog datuma završetka investi-cionog projekta, odnosno tri godine za male i srednje privredne subjekte.41 Komisiju za ocenu prijava po propisanim uslovima čine ministar nadležan za poslove privrede, ministar nadležan za poslove finansija, ministar nadležan za poslove infrastrukture, ministar nadležan za poslove trgovine i ministar nadležan za poslove zapošljavanja. Ministar nadležan za poslove privrede je predsednik Komisije. Komisija donosi odluke konsenzusom. SIEPA pripre-ma i saziva sednice Komisije, daje potrebne informacije o statusu investicio-nog projekta, priprema zapisnike sa sednica, prosleđuje materijal za sednice i zapisnike Ministarstvu na dalje postupanje.42 Korisnik sredstava je dužan da priloži bankarsku garanciju izdatu od strane poslovne banke koja poslu-je na teritoriji Republike Srbije i plativu na prvi poziv u korist Republike

40 Međutim, odredbama člana 9 Uredbe uređeno je da sredstva mogu biti dodeljena samo pod sledećim uslovima: da se investicija održi na istom području najmanje pet godina nakon realizacije projekta, odnosno najmanje tri godine za mala i srednja privredna društva i da se dostignuti broj zaposlenih kod korisnika sredstava nakon realizacije investicionog projekta ne smanjuje u periodu od tri godine u slučaju malih i srednjih privrednih društava, odnosno pet godina u slučaju velikih privrednih društava. U slučaju kupovine privrednog subjekta, koji je zatvoren ili bi bio zatvoren ukoliko ne bi bio kupljen, opravdani troškovi su troškovi kupovine imovine tog privrednog subjekta od trećeg lica po tržišnim uslovima. Ukoliko dođe do preuzimanja, iznos sredstava za čije je sticanje državna pomoć već bila odobrena pre preuzimanja, odbija se od ukupnog iznosa dodeljenih sredstava.

41 Korisnik sredstava, nakon postizanja pune zaposlenosti saglasno odredbama ugovora o dodeli sredstava, dužan je da svakom zaposlenom redovno isplaćuje zaradu u skladu sa propisima kojima se uređuju radni odnosi, u iznosu koji je najmanje za 20% (dvadeset procenata) veći od minimalne zarade u Republici Srbiji propisane za mesec koji prethodi mesecu za koji se isplaćuje zarada. Rok za realizaciju investicionog projekta i otvaranje novih radnih mesta je tri godine od dana zaključenja ugovora o dodeli sredstava.

42 Kriterijumi za dodelu sredstava propisani su odredbama člana 11 Uredbe i to su: reference investitora (prepoznatljivost na tržištu, reference klijenata, dosadašnja iskustva i uspešnost u realizaciji investicionih projekata i sl.); tehnološki nivo delatnosti koja je predmet ulaganja, u skladu sa klasifikacijom Evrostata; prethodna saradnja sa dobavljačima i planirani udeo domaćih dobavljača; efekti investicije na zaposlene (obuke radnika i prosečna visina zarada); prethodni i planirani obim međunarodnog i ukupnog prometa; finansijsko-tržišna ocena investicionog projekta (izvori finansi ranja, likvidnost, profitabilnost i dr.); visina i vrsta investicije (greenfield ili brownfield, kupovina nove ili polovne opreme i sl.); efekti investicije na privredni razvoj opštine, odnosno grada i regiona u koji se investira, uzimajući u obzir nivo razvijenosti opštine prema podacima republičkog organa nadležnog za poslove statistike i uticaj investicionog projekta na povećanje konkurentnosti i izlazak na nova tržišta.


10

Srbije. Isplaćena sredstva moraju biti obezbeđena bankarskom garancijom do ispunjenja svih ugovornih obaveza korisnika sredstava iz ugovora o dodeli sredstava. Investitor, za investicione projekte koji zahtevaju ulaganja u infra-strukturu neophodnu za obavljanje privredne delatnosti korisnika sredstava, ima pravo da podnese zahtev za refundaciju dela, odnosno celokupnog iznosa uloženih sredstava.

ZaključakU izvođenju relevantnih zaključaka kada je u pitanju kvalitet legislative

kod nas, koja će omogućiti stvaranje boljeg investicionog ambijenta, nužno je hronološki sumirati rezultate istraživanja, koji su izvedeni nakon sveobu-hvatne analize svih relevantnih zakona u ovoj oblasti sa privrednopravnog as-pekta u svetlu nedavno izvršenih zakonskih izmena i dopuna. Istraživanje uti-caja ekonomske krize na domaću makro i mikro poslovnu klimu sa aspekta pravnog okvira, te reformske legislative usmerene ka privlačenju investicija koncipirano je tako da dâ sinergičan odgovor na više pitanja, koja se javlja-ju svakodnevno u domaćem privrednom ambijentu, a to su kako poboljšati legislativu i omogućiti privredi efikasne pravne mehanizme za rešavanje pro-blema u poslovanju i kako biti konkurentan na tržištu na kome se fluktuacije javljaju po osnovnim zakonima ponude i tražnje. Esencijalni rezultat istra-živanja svakako je vrednosni sud o tome da li je aktuelna domaća legislativa adekvatna platforma za poboljšanje domaćeg investicionog ambijenta. Autori su mišljenja da je reforma zakonodavstva kao conditio sine qua non stvaranja boljeg investicionog ambijenta u Republici Srbiji bila neophodna i potrebno je nastaviti sa harmonizacijom domaćih propisa sa legislativom Evropske uni-je i implementacijom primera dobre prakse.

Marijana Dukić MijatovićAssociate professor at the Faculty of Law for Commerce and Judiciary, The University of Business Academy in Novi Sad

janko VeselinovićAssociate professor at the Faculty of Agriculture of the University of Novi Sad

11


The influence of the system of subsidies and incentives on creating a better investment

environment in Republic of Serbia

A b s t r a c t

The subject of the research, conducted by the authors of this paper within the project “Solving the problem of unemployment on the territory of the Autonomous Province of Vojvodina - the answer to the social stratification caused by the new global recession”43 [1] was the legal aspect in the study of the correlation of termination of business entities and the reduction of the scope of business activities, on one hand, and regulations, policies and activities carried out by the state to liquidate, restructure or reorganize the companies with difficulties in doing business in Vojvodina, on the other hand, the investment capacities of the Autonomous Province of Vojvodina and a labor market. The authors determined the cognitive objectives of the project as well as the identification, description and explanation on how to improve the legislation and provide effective legal mechanisms in solving business problems in order to be competitive on the market of the area of the Autonomous Province of Vojvodina, pursuing to preserving the existing and creating new jobs. The authors metholodogically opted to base the research on a chronological, systemic, teleological and linguistic interpretation of legal norms being applicable during the period covered by the research (2004–2014), as well as the changes that took place in the first half of 2014, checking the proposed hypothesis by empirical data obtained from the relevant institutions, while they first reached the conclusions thro-ugh an analysis, and then through induction and deduction.In this paper the research is based on an analysis of the influence of the system of subsidies

43 The paper originated as a result of a research within the project “Solving the problem of unemployment on the territory of the Autonomous Province of Vojvodina – the answer to the social stratification caused by the new global recession” according to the Contract No. 114-451-3609/2013-03 of 5th September 2013 concluded with the Provincial Secretariat for Science and Technological Development. The project leader is the Faculty of Law for Commerce and Judiciary of the University of Business Academy in Novi Sad, while the project participants are the Faculty of Economics and Engineering Management of the University of Business Academy in Novi Sad and the Faculty of Agriculture of the University of Novi Sad. The leader of the project team was prof. Marijana Dukić Mijatović, LLD.


12

and incentives on creating a better investment environment in Republic of Serbia.

Keywords: reform of legislation, subsidies, incentives, investments

Literatura

1. Dukić Mijatović, M. (2012). Centralna banka i razvoj finansijskog tržišta, Pravni život (11), str. 627-641

2. Dukić Mijatović, M., Mirković, P. (2012). Uloga i značaj municipalnih obveznica kao način finansiranja lokalne samouprave, Pravna riječ: časopis za pravnu teoriju i praksu (32), str. 693-709

3. Dukić Mijatović, M. (2010). Osvrt na fluktuacije na domaćem tržištu novca i kapitala u svetlu aktuelnih zakonskih propisa, Pravo i privreda (4-6), str. 421-435

4. Dukić Mijatović, M. (2011). Uticaj aktuelne legislative i prakse poslovnih banaka na razvoj domaćeg hipotekarnog i finansijskog tržišta, Zbornik Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu VII Majsko savetovanje, XXI Vek-Vek usluga i uslužnog prava, str. 251-272

5. Dukić Mijatović, M. (2011). Korporativno upravljanje i kompanijsko pravo Republike Srbije, Pravo - teorija i praksa (1-2), str. 15-23

6. Dukić Mijatović, M., Golić, D. (2013). Institucionalizacija javno-privat-nih partnerstava u vršenju lokalnih javnih službi, Pravna riječ: časopis za pravnu teoriju i praksu (36), str. 461-472

7. Zakon o kontroli državne pomoći, Sl. glasnik RS, br. 51/098. Zakon o regionalnom razvoju, Sl. glasnik RS, br. 51/09 i 30/109. Zakon o utvrđivanju nadležnosti Autonomne Pokrajine Vojvodine, Sl.

glasnik RS, br. 99/09 i 67/12 - odluka US10. Zakon o lokalnoj samoupravi, Sl. glasnik RS, br. 129/07, 83/1411. Zakon o finansiranju lokalne samouprave, Sl. glasnik RS, br. 62/06, 47/11,

93/12, 99/1312. Zakon o bankama, Sl. glasnik RS, br. 107/05 i 91/1013. Zakon o Fondu za razvoj Republike Srbije, Sl. glasnik RS, br. 36/09,

88/10 i 119/1214. Zakon o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti, Sl. glasnik

RS, br. 36/09 i 88/1015. Uredba o podsticanju zapošljavanja, Sl. glasnik RS, br. 32/11 i 34/11

13


16. Zakon o stranim ulaganjima, Sl. list SRJ, br. 3/02 i 5/03 i Sl. list SCG, br. 1/03 - Ustavna povelja

17. Zakon o porezu na dohodak građana, Sl. glasnik RS, br. 24/01, 80/02, 80/02 - dr. zakon, 135/04, 62/06, 65/06 - ispr., 31/09, 44/09, 18/10, 50/11, 91/11 - odluka US, 7/12 - usklađeni din. izn., 93/2012, 114/2012 - od-luka US, 8/13 - usklađeni din. izn., 47/13, 48/13 - ispr., 108/13, 6/14 - usklađeni din. izn. i 57/14

18. Odluka Vlade o osnivanju Agencije za strana ulaganja i promociju iz-voza, Sl. glasnik RS, br. 107/09 i 15/10

19. Uredba o uslovima i privlačenju direktnih investicija, Sl. glasnik RS, br. 55/14 i 65/14

20. Uredba o pravilima za dodelu državne pomoći, Sl. glasnik RS, br. 13/10, 100/11, 91/12, 37/13 i 97/13

21. II kvartalni izveštaj o statusu reformi 2013 (2014, Jul 20). Preuzeto sa: http://www.naled-serbia.org/upload/CKEditor/Status_regulatorne_re-forme_-_II_kvartal_2013..pdf

14

Tijana Žunić*

EU PRODUCERS AT ThE MERCY Of ChINESE COMPETITORS?

AbSTRAcT: Like any other WTO member the EU is entitled to use anti-dumping measures to protect its market from certain imports in the case of unfair competition. As far as China is concerned, the EU has extensively been using the ‘analogue country’ method for calculation of anti-dumping margin, as a method applicable for non-market economies, which enabled it to protect domestic producers from low Chinese prices. However, on 16th December 2016 this country will be granted a full market economy status within the WTO, as enshrined in Article 15 (d) of the China’s Accession Protocol. This effectively means that the EU will not be able to charge such a high anti-dumping duty to Chinese products and shield domestic indu-stry from a fierce competition. This article argues that the EU treatment of Chinese exporters was based on trade protectionism, and that, due to the forced change in December 2016, the internal market will face danger after China is granted a full market economy status.

Key words: anti-dumping, EU trade, WTO, Chinese products import

IntroductionLike any other WTO member, the EU is entitled to use anti-dumping me-

asures to protect its market from certain imports in the case of unfair competi-tion. As far as China is concerned, WTO law and the China’s WTO Accession Protocol give a certain latitude to WTO members to treat China as a non-mar-ket economy and, therefore, apply their own methodology when calculating the anti-dumping margin. The EU has extensively been using the ‘analogue country’ method which enabled it to protect domestic producers from low Chinese prices. However, on 16th December 2016 this country will be gran-ted a full market economy status within the WTO, as enshrined in Article 15

* LLM University of Cambridge, the lawyer at Žunić law office, e-mail: [email protected]

UDK: 339.5(4-672EU)+(510)BIBLID: 0352-3713 (2015); 32, (1-3): 14–29

ORIGINALNI NAUčNI RAD

15

EU Producers at the Mercy of Chinese Competitors

(d) of the China’s Accession Protocol. This effectively means that the EU will not be able to charge such a high anti-dumping duty to Chinese products and shield domestic industry from a fierce competition. Consequently, the que-stion is whether we will witness substantial distortions in the internal market after Chinese competitors become able to sell low-priced products or whether the EU will come up with a solution before December 2016. This article ar-gues that the EU treatment of Chinese exporters was based on trade protectio-nism, and that, due to the forced change, the internal market will face danger after China is granted a full market economy status.

The concept of Anti-dumping

WTO agreements are based on two essential principles enabling a smo-oth flow of international trade: the principle of non-discrimination (ND) and the most-favored-nation principle (MFN). Nevertheless, these agreements allow exceptions, such as trade defense instruments. They take three kinds of form: Anti-dumping and Anti-subsidy measures, both aimed at tackling the “unfair trade”, and Safeguards, aimed at providing relief from the impact of the fair trade.1 In the EU, anti-dumping measures are the most frequently used trade defense instrument.2

A product is being dumped if a company exports that product at a price lower than the price it normally charges on its own home market or at the price which is lower than the costs of production plus a reasonable profit. In these cases, WTO agreements allow governments to take actions against such imports and impose an additional temporary burden on importers in order to protect the domestic industry. The underlying rationale behind anti-dum-ping measures was best described in 1916 by U.S. Assistant Attorney General Samuel Graham:

“Generally accepted principles of political economy hold that it is not sound policy for any Government to permit the sale in its country by foreign citizens of material at a price below the cost of production at the place produced, for the reason that such

1 UK Department of Business Innovation and Skills, (2012). Anti-dumping: Selected Economic Issues, Trade and Investment Analytical Papers Topic 18 of 18, page 3.

2 The National Board of Trade, The Review of EU Trade Defense Instruments in Brief, ( February 28th 2015), available at: http://www.kommers.se/Documents/dokumentarkiv/publikationer/2013/faktablad/tdibrief-introduction-to-the-eu-trade-defence-instruments.pdf.


16

a system, in its final analysis and on a sufficient scale, spells bankruptcy.”3

In other words, anti-dumping is a way to shield a country’s market from the adverse effects of unfair price discrimination in the international trade. In practice, an importing company receives a bill from the custom authorities which includes three taxes: conventional custom duty, anti-dumping duties and Value Added Tax (VAT). Until these taxes are paid, goods cannot enter the market.

Anti-dumping measures, their effect and investigations have always been a subject of controversy. This is particularly so because in some situations it is difficult to draw the line between anti-competitive behavior, which is legiti-mate to repress, and pro-competitive behavior that enhances competition and serves the interest of consumers. An obvious example of anti-competitive pri-cing behavior is the so-called ‘predatory dumping’4. During the first phase, an importing company will set the price very low to drive competitors away from the market and to establish monopoly. Subsequently, the importing company will set very high prices, recover all previously incurred costs and continue with making a monopolistic profit. Another type of dumping, the so-called ‘market expansion dumping’, is usually described as pro-competitive. In or-der to penetrate the market and overcome the effects of uncertainty among consumers, a new company will have to cut prices to win customers. Usually, this type of behavior is considered beneficial for consumers. Therefore, the application of anti-dumping measures would not be legitimate in this situati-on. Nevertheless, there are only a few types of market behavior always consi-dered to have an anti-competitive effect, such as selling a product at a loss for the company. Even in these cases, it is very difficult to establish whether pre-datory pricing has been a sufficient strategy to achieve monopolization of the market.5 Whether certain market behavior is either pro-competitive or anti-competitive depends on different circumstances and the competent authorities have to be engaged in a complex economic analysis to decide on each case.

Like any other WTO member, the EU is entitled to use anti-dumping measures to protect its market from certain imports coming from foreign

3 Graham S.J., (1916), the letter to the editor, The New York Times, July 4th, 1916.4 UK Department of Business Innovation and Skills, op.cit., page 14.5 According to Bourgeoise and Messerlin, who did a research on EU anti-dumping, in 97% of

the cases monopolization of the market would not, even via predatory pricing, be possible, in Bourgeoise, J. and Messerlin, P., (1998).”The European Community’s Experience”, Brookings Trade Forum 1998.

17


importers in the case of unfair competition. However, the EU should not be permitted to use anti-dumping measures solely for the purpose of trade pro-tectionism. In other words, it is illegitimate to use these measures only to pre-vent new competitors to penetrate the EU market with low prices. However, neither WTO law nor EU law requires from the European Commission to dis-tinguish between pro and anti-competitive forms of dumping. Even worse, the Commission has no obligation to provide any information on the underlying cause of dumping, which enables the extensive use of anti-dumping measures regardless of their economic justification.

Even though anti-dumping measures affect only a small part of trade6 and the EU is a relatively modest user7, the EU anti-dumping measures have, especially when related to Chinese products, been hotly debated in the EU anti-dumping literature. Given the fact that the EU internal market comprises around 500 million consumers and the fact that anti-dumping measures can drastically impede an effective penetration for the EU’s trading partners, this topic is very significant. Moreover, statistics concerning the EU anti-dumping have revealed the fact that Chinese importers are by far the most affected importers by these measures.8 In the next section, we will analyze relevant provisions of both WTO and EU law, applicable to the EU anti-dumping pro-cedures towards Chinese importers.

Legal framework

As far as WTO is concerned, anti-dumping has been firmly rooted in the multilateral trade agreements of the Uruguay Round by means of the Article VI of the General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) and WTO Anti-dumping Agreement. The definition of anti-dumping is enshrined in Article

6 In the EU, less than 1% of goods imports are affected by all three types of trade mechanisms. UK Department of Business Innovation and Skills, op. cit, page 5.

7 According to Brown Turkey is the most intensive user of trade defense mechanisms while US has the lead among developed countries. In Brown C., (2010). Taking Stock of Antidumping, Safeguards and Countervailing Duties 1990-2009. World Bank Policy Research Working Paper 5436, September 2010.

8 At the end of June EU had 124 measures affecting 68 different products, out of which 53 products were coming from China, in UK Department of Business Innovation and Skills, op.cit, page 9. Also, in their research, Vandenbussche and Viegelahn, found that there has been a dramatically increasing trend in the EU to impose anti-dumping measures on Chinese products. Between 2004 and 2009 there was over 40% of the cases of imposing anti-dumping measures for China and 60% of them on the rest of the importing countries. In Vandenbussche H., and Viegelahn C., (2011). ‘The European Union: No Protectionist Surprises’ in Bown (ed), The Great Recession and Import Protection: The Role of Temporary Trade Barriers (CEPR/World Bank, 2011).


18

VI of the GATT and Article 2.1. of the WTO Anti-dumping Agreement. A product is being dumped when there is a difference between the price of the merchandise when sold in an import country (“export price” or EP) and the price of the comparable product in the country where it is produced (known as the “normal price” or NV). The difference between the export and normal price is called a “dumping margin” and it is relevant for the calculation of the anti-dumping duty rate. “The determination of dumping, therefore, is based on the answer to a simple, objective mathematical question: Is EP < NV?”9

The usual way to establish the “normal price” is very simple. One only needs to determine the product’s price in the exporter’s home market. However, there will be times when that product is either not sold in the exporter’s home market or when a particular market situation makes it necessary to use another benchmark. In these circumstances, Article 2.2. of the WTO Anti-dumping Agreement allows a “normal price” to be constructed based on (1) third co-untry prices or (2) on the product’s cost of production in the country of origin plus a reasonable amount for administrative, selling, and general costs as well as for profits.

Finally, Article 2.7 of the WTO Anti-dumping Agreement read in a con-junction with the second Supplementary Provision to paragraph 1 of Article VI in Annex I to the GATT 1994 recognizes the fact that certain difficulties in determining a ‘normal price’ may arise when products are coming from a non–market economy country. Notably, those are situations where imports are coming from a country which has a complete or substantially complete mono-poly of its trade and where all domestic prices are fixed by that State.10 In other words, where market rules are substituted by the state interventionism, WTO Members can adopt their own methodologies to calculate dumping margins.

China is one of the few members of the WTO which is considered to be a non-market economy. According to Article 15(a) of the WTO China Accession Protocol signed in 2001, other WTO member states can escape from using China’s domestic prices and can use their own methodology when imposing the anti-dumping margin. However, WTO members have to leave a certain leeway for an individual Chinese importer to demonstrate that his industry operates on market economy rules. In that case, the burden of proof will be on that particular Chinese producer. If the importer succeeds, the WTO member shall use Chinese prices or costs for the industry under investigation

9 Stewart, T. and Dwyer, A., (2009).‘Anti-dumping: Overview of the Agreement’ in Bagwell, Bermann and Mavroidis (eds), Law and Economics of Contingent Protection in International Trade (Cambridge, 2009), page 201.

10 The Second Supplementary Provision to paragraph 1 of Article VI in Annex I to the GATT 1994.

19


in determining price comparability.11 In the opposite scenario, the importing WTO member may use a methodology that is not based on a strict comparison with domestic prices or costs in China.12 Finally, the most important provision for the topic of this analysis is contained in Article 15(d) of the WTO China Accession Protocol 2001.13 According to this Article, after the expiry of 15 ye-ars from China’s accession, there will be no possibility to apply subparagraph (a)(ii). In other words, China’s domestic prices will be used when establishing whether dumping has occurred. This means that all WTO members, especi-ally the EU ones, will not be able to apply their own methodologies in the treatment of non-market economies. Instead, Article 2.1. and 2.2. of the WTO Anti-dumping Agreement will become fully applicable.

Turning to the EU level, Article VI of the GATT and WTO Anti-dumping Agreement are implemented by the Council Regulation 1225/2009 (the Basic Regulation).14 By and large, the EU’s anti-dumping law specifies three con-ditions that must be fulfilled before imposing the anti-dumping measures on imported products. Firstly, imported products must be dumped. Secondly, dumping causes “injury” to a domestic industry. Thirdly, the imposed anti-dumping measures have to be in a community interest. As far as non-market economy treatment is concerned, Article 7 (a) of the Basic Regulation prescri-bes that, in the case of imports from a non-market economy country, a normal value will be determined on the basis of the price in an ‘analogue country’ unless a certain producer succeeds in proving market economy treatment cri-teria (MET criteria). There are five criteria listed in Article 7 (c) of the Basic Regulation. Of course, it is in the importer’s interest to be treated under a “special market economy” regime since, in that case, Chinese prices will be used for establishing the ‘normal price’. As such, anti-dumping duties being imposed on exporters which were rejected by the market economy treatment are often as much as ten times higher than the ones applicable to the market

11 Article 15(a) (i) of the WTO China Accession Protocol 2001. 12 Article 15(a) (ii) of the WTO China Accession Protocol 2001.13 According to Article 15 (d) of the WTO China Accession Protocol 2001:“Once China has

established, under the national law of the importing WTO Member, that it is a market economy, the provisions of subparagraph (a) shall be terminated provided that the importing Member’s national law contains market economy criteria as of the date of accession. In any event, the provisions of subparagraph (a)(ii) shall expire 15 years after the date of accession. In addition, should China establish, pursuant to the national law of the importing WTO Member, that market economy conditions prevail in a particular industry or sector, the non-market economy provisions of subparagraph (a) shall no longer apply to that industry or sector.”

14 The Council Regulation 1225/2009 and European Commission (Commission) on 10th April 2013.


20

economy treatment.15 In the next section, we will focus on the EU application of these relevant provisions in the case of Chinese importers in the EU.

EU Treatment of chinese Importers

The thesis of this article requires the answer to the question whether the EU Commission has been using a non-market economy treatment of Chinese producers in a protectionist way. If the answer to this question is affirmative, December 2016 (the moment when 15 years from the date of China’s acce-ssion expires) will not bring joy to the EU producers. As it was mentioned in the previous section, an importer coming from China is normally treated as an importer of a non- market economy country. For the anti-dumping procedure domestic Chinese prices are deemed to be an unreliable indication of real pri-ces. In classical centrally controlled economies market forces are suspended via a centrally controlled system. Since domestic prices are inapplicable, it is used a comparable price from another country, the so-called ‘analogue co-untry’. However, there is a certain leeway. Each individual Chinese importer can escape the general rule for China if the criteria set out in Article 7 (c) of the Basic Regulation - market economy treatment criteria (MET criteria) – are met. If this can be established, the Commission will use Chinese prices in the anti-dumping procedure, which will result in a lesser anti-dumping duty. If a Chinese manufacturer fails to meet MET criteria, it will “remain stranded in the desert of the non-market economy system”.16 Nevertheless, reality depen-ds on the way the Commission applies these basic elements in practice. So far, the application of the market economy treatment has in most of the cases failed and “successful MET applications by Chinese enterprises are relatively infrequent.”17 Consequently, the anti-dumping margin is primarily determined by a comparison to an analogue country, in accordance with Article 7 (a) of the Basic Regulation. This Article stipulates the manner in which an analogue country is selected:

15 Trommer S.M., (2007). ‘Special Market Economy: Undermining the Principles of the WTO?’, 6 Chinese Journal of International Law 565, page 16.

16 MacLean, R., (2012). ‘Adored and Despised in Equal Measure: An Assessment of the EU’s Principle of the Market Economy Treatment in Anti-Dumping Investigations Against China’ in 3 European Yearbook of International Economic Law 189, page 2.

17 Ibid, page 3.

21


“An appropriate market economy country shall be selected in a not unreasonable manner, due to the account being taken of any reliable information made available at the time of selection’’.18

However, reality reveals a completely different picture. There are cases where the analogue country had no similarities with a certain Chinese market. For example, in Steel Ropes and Cables case19, during the initial part of the anti-dumping investigation, Poland was used as an analogue country. As inve-stigation was progressing, Poland joined the EU and could no longer be used for that purpose. Subsequently, after USA, South Korean, Norwegian and Thai producers refused to participate, the Commission had to use Turkey as an ulti-mate choice. This led some commentators to conclude that de facto choice of the analogue country depends “on the willingness of the analogue industry to participate in the anti-dumping exercise.”20 Moreover, in Silicon Carbide21 the analogue country was Brazil for China, Russia and Ukraine. Effectively, this means that three countries have the exact same market structures and charac-teristics. It is little to say that such a conclusion is just wrong. MacLean also criticized this EU practice:

“In the case of Chinese exporters, this regularly means that do-mestic prices charged by totally unrelated manufacturers are in-serted into their calculation and these enterprises can be located in the United States, Canada, Japan, Indonesia, Taiwan and even, somewhat bizarrely, the European Union.”22

The consequence of using the ‘analogue country method’ instead of the market economy treatment is that the duty is up to ten times higher. This happens because in many investigations the analogue country is one of the

18 The Council Regulation, above n.21, art. 2(7)(a) para 2, 1st sentence. 19 The Council Regulation (EC) 1858/2005 of 8th November 2005 imposing a definitive anti-

dumping duty on imports of steel ropes and cables originating in People`s Republic of China, India, South Africa and Ukraine following an expiry review pursuant to art. 11(2) of the Regulation 384/96, OJ L 299, 6, at recitals 43–45.

20 Trommer, op.cit, page 18. 21 The Council Regulation (EC) 2496/97 of 11th December 1997 imposing a definitive anti-

dumping duty on the import of silicon metal originating in People’s Republic of China, OJ L 345, 1.

22 MacLean, op.cit, page 3.


22

most developed countries in the world, such as the US, Norway, Canada and Japan.23 This is the underlying reason why many critics of the EC’s anti-dum-ping practice claim that the analogue country method leads to artificially ele-vated dumping margins.24 Liu finds that this EU practice towards China “de-nies all of the most obvious advantages enjoyed by Chinese producers, such as an access to natural resources and cheap labor, since these benefits will not be used to assist the penetration of the exporters of non-market economy countries through an analogue country with high or relatively high production costs”.25

The analogue country principle is applicable in the cases where a Chinese exporter failed to meet MET criteria set out in Article 7 (c) of the Basic Regulation. Nevertheless, it appears from the Commission’s practice that Chinese producers rarely have succeeded in fulfilling MET criteria. This is a result of sometimes the inconsistent application of MET criteria to China in a comparison to other countries. For example, the second MET condition in Article 7 (c) requires from an importer to have a clear set of basic accoun-ting records which are independently audited in compliance with internatio-nal accounting standards. In the case of Ironing boards26 Chinese importers were refused MET due to the “clear breach of the International Accounting Standards”. This Commission’s decision is hard to justify. Firstly, the per-missibility of this criterion itself is disputable since it is generally accepted that accounting records must be in accordance with the national principles of the country concerned. Thus, a national accounting standard is applicable to enterprises in the EU. Secondly, the Basic Regulation itself takes local accounting principles as relevant in Article 2(5). Thirdly, in relation to other countries the Commission used national accounting principles. For instance, in Cotton-Type Bed-linen27 case, the Commission expressly commented on the failure of the audited accounts of Pakistani importers to meet Pakistani accounting principles. Therefore, one could conclude that Chinese producers have more strict conditions to fulfill in a comparison to other countries. The other applications for MET were refused solely on very strict procedural ru-les. For instance, in the case of Electronic weighing scales originating from

23 Source: The European Commission Anti-dumping statistics covering the full year of 2006 (2007) (trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/october/tradoc_128626.pdf).

24 Trommer, op. cit, page 16. 25 Liu, Y., (2005). Anti-dumping Measures and China, 12(3) J Financial Crime, 277. 26 Ironing Boards from China [Provisional Disclosure Document dated from 26th February, 2007],

not public, from MacLean, op. cit, page 51. 27 The Regulation (EC) No. 397/2004, OJ [2004] L 66/1, Recital 38.

23


China, the importer’s claim was refused because it was submitted late and incompletely.28

Some concerns exist also in relation to the first criterion in Article 7 (c) of the Basic Regulation. While it is reasonable to require that commercial deci-sions are taken without a significant state interference, it seems unjust to take the same approach towards raw materials, since the exporters have no control over the pricing at the upstream market. In certain Iron and Steel Fasteners29 all Chinese producers were refused MET. The domestic Chinese price for the principal input merchandise, iron and steel wire rod, was considered below the market prices charged in Europe, India, North America and Japan. Since China has no natural resources of this raw material, the Commission assumed there was the state interference and denied MET. In Melamine from China, the Commission went even further. Chinese exporters of melamine were de-nied MET because the price of natural gas, which was used not for melamine but for an intermediate product – urea, was controlled by the Chinese go-vernment. MacLean criticized this “reverse engineering” and expressed con-cerns that it might be challenged in the future.30

In some of its decisions the Commission’s reasoning was astonishing:

“Although measures would be expected to increase the price of imports, importers have not expressed any concern about possi-ble measures and it is therefore considered that they would not be significantly affected.”31

Similarly, in other cases, the Commission assumed that anti-dumping measures against Chinese products would have an adverse affect on consu-mers, but nevertheless it imposed the duty because none of the economic ope-rators cooperated in the Commission’s investigation.32 Therefore, one might conclude from these statements that the Commission is often aware of the adverse effects of anti-dumping measures, but still decides to impose them.

28 The Notice of initiation of an anti-dumping proceeding concerning imports of certain electronic weighing scales originating in People’s Republic of China, Republic of Korea and Taiwan, C1999/262/07, OJ C 262, 8.

29 The Regulation (EC) No. 1331/2007, OJ [2007] L 296/1, Recital 23; and the Regulation (EC) No. 862/ 2005, OJ [2005] L 144/11, Recital 33.

30 \MacLean, op.cit, page 58. 31 Certain finished polyester filament fabrics, China. OJ L240, 12th September 2005, p.1; paragraph

130. 32 Compressors, China, OJ L81, 20th March 2008.


24

The usual counter-argument of those who argue that the application of MET criteria by the EU is not arbitrary in the case of Zhejiang.33 This is one of the rare cases where Chinese producers challenged the Council’s de-cision on anti-dumping measures and won before the CJEU.34 In this case, the Commission found that there was a significant state interference in the producer’s industry solely based on the fact that the state owned shares in the importing company, and the Council imposed a high anti-dumping duty refusing the market economy treatment. Chinese exporters appealed to the CJEU. According to its decision, the Court opined that the state control couldn`t be ab initio equated to the requirement of significant state interferen-ce and annulled the Council’s Regulation. The Court did stress that the State ownership in the company could raise serious doubts about its independence, but held that the Commission’s margin of discretion did not extend as far as to enable that EU body to disregard all the evidence suggested without any consideration.35

Since Chinese exporters have won this case, one can argue that the CJEU does not allow the Commission and the Council to impose anti-dumping me-asures in an arbitrary way. Even though we could agree with such a state-ment up to a point, there are many counter-arguments. Firstly, cases such as Zheijang are rare because either the Council’s decision is not challenged at all or it is the fact that CJEU is reluctant to annul measures. For example, during the period from 1998 to 2008 there were 40 cases taken before the CJEU and only in eight of them the ruling was in favor of the applicant.36 Davis, who did a research on CJEU anti-dumping cases in that period, concluded that “exporters alleging investigatory errors surrounding the anti-dumping duties imposed on them stand little chance of convincing the European Court that its sister institutions are guilty of misconduct.”37

33 The Judgment of the Court of Justice (Grand Chamber) of July 19th, 2012 in the Case C-337/09 P, The Council of the European Union v. Zhejiang Xinan Chemical Industrial Group Co. Ltd.

34 As far as a procedure is concerned, the Commission conducts investigation, but the Council addopts final duties on importers in the form of the Regulation. Subsequently, the Council’s regulation can be challenged before the CJEU. An ongoing modernization project, which was launched in 2011, made a significant progress in 2013 when a legislative proposal, a communication and draft guidelines on four subjects were adopted by the Commission. Currently, the legislative proposal is following the ordinary legislative procedure. Available at: http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2015/february/tradoc_153085.pdf.

35 The Judgment of the Court of Justice (Grand Chamber) of July 19th, 2012 in the Case C-337/09 P, The Council of the European Union v. Zhejiang Xinan Chemical Industrial Group Co. Ltd.

36 Davice, L. (2009), “Anti-dumping investigation in the EU: how does it work?”, ECIPE Working Paper, No. 04/2009.

37 Ibid, page 17.

25


Secondly, some authors find that even this decision is ‘a victory of a Pyrrhic kind’.38 One could agree with such a statement. Firstly, the Court’s reasoning said that a Chinese state-owned company is very likely not to ope-rate under market economy conditions, which imposes an additional burden to refute this presumption in the future. Secondly, the only reason why the Council’s Regulation was annulled in Zhejiang was the Commission’s obvio-us mistake. The Commission failed to look at any evidence provided by the company and ab initio refused to grant MET, which was considered to be unjust. It is important to note that the CJEU did not suggest a more flexible interpretation of MET criteria.

The Commission’s practice, inter alia, has led some commentators to claim that there is a direct link between the refusal to grant MET and the exclusion of Chinese products from the EU market rather than a restoration of fair competition.39 The others have even suggested that the anti-dumping procedures against China are “unfair and undesirable”, and, that they should be challenged before the WTO Dispute Settlement system.40 On a more gene-ral level, the EU aspiration to reduce Chinese competitiveness in the internal market can be seen in the rather illogical fact that Russia and Ukraine were recognized as market economies by the EU long before the second economy in the world, China, will be. Trommer finds that substantial economic changes in China lasting for over twenty years make the non-market economic tre-atment inaccurate.41 Thus, other countries, such as Australia, Malaysia, New Zealand, Singapore and Thailand, have recognized China as a market economy in anti-dumping procedures.42 Therefore, it is hard to accept that, in the case of China, anti-dumping laws represent a technical issue, as it is often claimed by the Commission. This highly contested debate produced two opposite views. On one hand, China and its manufacturers despise the EU’s approach toward the application of the MET criteria claiming that the European Commission applies the principle too rigidly, harshly and with excessive vigor. In most ca-ses the EU market is completely foreclosed to them when high anti-dumping margins are imposed, which results in a decrease of export volumes and loss

38 Melin,Y., (2012). ‘Market Economy Treatment in the EU Anti-dumping Investigations Following the Judgment of the Court of Justice of the EU in Xinanchem’ Global Trade and Customs Journal 504, page 506.

39 Wang, J., (2006), A Critique of the Application to China of the Non-market Economy Rules of Anti-dumping Legislation and Practice of the European Union.

40 Liu,Y, op.cit, 285–86.41 Trommer, op.cit, page 14. 42 Xinhua News Agency, China Presses the EU on the Market Economy Status (30th June 2004).


26

of profits. On the other hand, the EU producers argue that the application of the MET principles is too liberal and the conditions are too easily satisfied.

In light of what has previously been said, one could conclude that the EU has been extensively using the latitude offered by Section 15 of the WTO China Accession Protocol, as far as the requirements for obtaining MET for Chinese producers are concerned. Effectively, this has enabled the EU to offset the advantage of Chinese products on the market in terms of lower prices and protect a domestic industry. In any case, this article argues that the whole debate about the MET criteria and analogue country should come to an end on 16th of December 2016. On this date, Chinese importers will have to be treated as the rest of market economy importers, which will result in lower prices of Chinese products in the EU market. Finally, the conclusion is that EU producers will be in a real danger facing a fierce Chinese competition.

Nevertheless, it appears to be logical to assume that the EU will invest immense efforts to prevent such a consequence. One possibility for the EU is to try to invoke the Second Supplementary Provision and prove that the-re is “a complete or substantially complete monopoly of its trade and whe-re all domestic prices are fixed by the State”. However, without relying on WTO China’s accession documents, this will probably be extremely difficult. Another possibility is to argue that a literal reading of the Protocol is not clear and to construe another meaning from Article 15. Whatever the EU chooses, the odds of China initiating a dispute before the WTO are high. In any case, it is not disputable that the “elephant is in the room.”43

Finally, despite the potential adverse effect on the EU market, at least in the short run, consumers might benefit from the low prices of Chinese pro-ducts which may influence lowering the prices of the EU competitors, as well. To some extant these circumstances may even have a pro-competitive effect forcing the EU producers to increase their efficiency and lower their produc-tion costs in order to compete with the Chinese “normal value”.

Conclusion

In conclusion, the Commission’s practice and the relevant literature have revealed that the EU has heavily relied on China’s non-market economy status within the WTO in order to protect the EU competitors from low-priced pro-ducts. Since the EU has extensively been using the latitude offered by Section 15 of the WTO China Accession Protocol, to offset the price advantage of

43 The expression for China’s market economy status coined by Berrisch G., (2012). The EU Anti-Dumping and Anti-Subsidy Policy: Interesting Times Ahead, Law Business Research.

27


Chinese products in the internal market, it appears quite obvious that the EU producers will be at danger after 16th December 2016. One does not need a crystal ball to predict that the EU will try to find the way to shield a domestic industry. This will be a great challenge since the EU needs to find an effective solution compatible with the WTO principles, unless it decides to take a risk of potential dispute arising in the future with China. One thing is certain – we will witness some very interesting developments in the EU anti-dumping law very soon.

Tijana žunićLLM University of Cambridge, advokat u advokatskoj kancelariji Žunić

Evropski proizvođači u milosti svojih konkurenata iz Kine?

REZIME: Kao i sve druge članice Svetske Trgovinske Organizacije, EU ima pravo da koristi antidamping mere protiv nelojalne konkurencije. Kada je Kina u pitanju, EU je do sada prevashodno koristila metod ‘analo-gne države’ koji se odnosi na države netržišne ekonomije i koji omogućava naplatu visoke antidampinške tarife. Time je EU štitila domaće proizvođa-če od niskih cena kineske robe. Međutim, 16. decembra 2015. Kini će u okviru STO biti priznat status tržišne ekonomije u skladu sa članom 15 (d) Protokola Kine o pridruživanju STO, što praktično znači da EU neće moći više da koristi ovaj metod obračuna. Posledično, antidampinška tarifa će u budućnosti morati da bude manja, a kineski proizvodi u EU jeftiniji, što predstavlja veliku opasnost za proizvođače iz EU. Ovaj članak dokazuje tezu da metod koji EU koristi ima svrhu tržišnog protekcionizma i da će tržište EU biti u opasnosti od poremećaja kada Kini bude priznat status tržišne ekonomije.

Ključne reči: antidamping, EU trgovina, STO, uvoz kineske robe

Literature:

1. Berrisch, G., (2012). The EU Anti-Dumping and Anti-Subsidy Policy: Interesting Times Ahead, Law Business Research.


28

2. Brown, C., (2010). Taking Stock of Anti-dumping, Safeguards and Countervailing Duties 1990-2009. The World Bank Policy Research Working Paper 5436 September 2010.

3. Davice, L. (2009), “Anti-dumping investigation in the EU: how does it work?”, ECIPE Working Paper, No. 04/2009.

4. The European Commission Anti-dumping statistics covering the full year of 2006 (2007) (trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2006/october/tra-doc_128626.pdf).

5. Graham S.J., (1916). the letter to the editor, The New York Times, July 4th, 1916.

6. Liu, Y., (2005). Anti-dumping Measures and China, 12(3) J Financial Crime, 277.

7. MacLean, R., (2012). ‘Adored and Despised in Equal Measure: An Assessment of the EU’s Principle of the Market Economy Treatment in Anti-Dumping Investigations Against China’ in 3 European Yearbook of International Economic Law 189.

8. Melin, Y., (2012). ‘The Market Economy Treatment in the EU Anti-dumping Investigations Following the Judgment of the Court of Justice of the EU in Xinanchem’ The Global Trade and Customs Journal 504.

9. The Review of the EU Trade Defense Instruments in Brief, (2015 February 28th), available at: http://www.kommers.se/Documents/doku-mentarkiv/publikationer/2013/faktablad/tdibrief-introduction-to-the-eu-trade-defence-instruments.pdf.

10. Stewart, T. and Dwyer, A., (2009).‘Anti-dumping: The Overview of the Agreement’ in Bagwell, Bermann and Mavroidis (eds), Law and Economics of Contingent Protection in International Trade (Cambridge, 2009).

11. Trommer S.M., (2007). ‘Special Market Economy: Undermining the Principles of the WTO?’, 6 The Chinese Journal of International Law 565.

12. UK Department of Business Innovation and Skills, (2012). Anti-dumping: Selected Economic Issues, Trade and Investment Analytical Papers Topic 18 of 18.

13. Bown (ed), The Great Recession and Import Protection: The Role of Temporary Trade Barriers (CEPR/World Bank, 2011)

14. Wang, J., (2006), A Critique of the Application to China of the Non-market Economy Rules of Anti-dumping Legislation and Practice of the European Union.

29


Legislation, Commission’s practice and Case Law:1. GATT 1994: The General Agreement on Tariffs and Trade 1994,

April 15th, 1994, Marrakesh Agreement Establishing the World Trade Organization, Annex 1A, The Legal Texts: The Results of the Uruguay Round of Multilateral Trade Negotiations 17 (1999), 1867 U.N.T.S. 187, 33 I.L.M. 1153 (1994).

2. The Agreement on the Implementation of Article VI of the General Agreement on Tariffs and Trade 1994

3. The Second Supplementary Provision to paragraph 1 of Article VI in Annex I to GATT 1994.

4. The WTO China Accession Protocol 20015. The Council Regulation 1225/2009 and the European Commission

(Commission) on 10th April 2013.6. The Council Regulation (EC) 2496/97 of 11th December 1997 imposing

a definitive anti-dumping duty on imports of silicon metal originating in People’s Republic of China, OJ L 345, 1.

7. Ironing Boards from China [Provisional Disclosure Document dated 26th February, 2007], not public.

8. The Regulation (EC) No. 397/2004, OJ [2004] L 66/1. 9. The Notice of initiation of an anti-dumping proceeding concerning

imports of certain electronic weighing scales originating in People’s Republic of China, Republic of Korea and Taiwan, C1999/262/07, OJ C 262, 8.

10. The Regulation (EC) No. 1331/2007, OJ [2007] L 296/1, Recital 23; and the Regulation (EC) No. 862/2005, OJ [2005] L 144/11.

11. The Judgment of the Court of Justice (Grand Chamber) of July 19th, 2012 in Case C-337/09 P, The Council of the European Union v. Zhejiang Xinan Chemical Industrial Group Co. Ltd.

12. The European Commission. Anti-dumping: List of cases and statistics [Online]. Available at: http://ec.europa.eu/trade/issues/respectrules/anti_dumping/stats.htm.

30

RAZGRANIČENjE ZASTUPNIšTVA I SRODNIh USTANOVA

REZIME: Zastupništvo je način (mogućnost) preduzimanja pravnih poslo-va u ime i za račun zastupanog lica kod koga sva dejstva posla preduzetog u ime i za račun zastupanog lica nastaju samo prema zastupanom licu, pod uslovom da je zastupnik delao u granicama ovlašćenja za zastupanje i obavestio treće lice da posao preduzima u ime i za račun zastupanog lica. Zastupanje ima sličnosti i sa drugim pravnim ustanovama kao što su nalog, komision, posredovanje, poslovodstvo bez naloga. U ovom radu autor analizira sličnosti i razlike između zastupanja i navedenih ustanova i pojašnjava razgraničenja između njih.

Ključne reči: zastupanje, nalog, komision, posredovanje, poslovodstvo bez naloga

1. Uvod

Zastupanje je preduzimanje pravnih poslova u ime i za račun zastupa-nog fizičkog ili pravnog lica, na osnovu ovlašćenja za zastupanje.1 Ovlašćenje za zastupanje se može zasnivati na zakonu, opštem aktu pravnog lica, aktu nadležnog organa ili na izjavi volje zastupanog (punomoćje).2 Pravni subjekt nekada ne može sam preduzeti pravni posao zbog pravnih ili faktičkih smet-nji. Institutom zastupanja omogućava se svim licima koja pravni posao ne

1 Knežević, M., (2013). Prokura u svetlu Zakona o privrednim društvima, Pravo - teorija i praksa 30 (4-6), str. 59-68.

2 Stanković, G., (2012). Zastupanje preduzetnika u parničnom postupku, Pravo - teorija i praksa 29 (4-6), str. 1-12.

pogledi i mišljenja

Velisav Marković*

* Vanredni profesor, Poslovni fakultet Valjevo, Univerzitet Singidunum Beograd. e-mail: [email protected]

UDK: 347.133.4BIBLID: 0352-3713 (2015); 32, (1-3): 30–46

PREGLEDNI NAUčNI RAD

31

Razgraničenje zastupništva i srodnih ustanova

mogu lično preduzeti, da to učine preko zastupnika. Neke pravne poslove nije dozvoljeno preduzimati preko zastupnika.3 Zastupanje deluje tako da ugovor ili drugi pravni posao koji zaključi zastupnik u ime zastupanog lica i u grani-cama svojih ovlašćenja obavezuje neposredno zastupanog i drugu ugovornu stranu.4 Zastupnik je dužan obavestiti drugu ugovornu stranu da istupa u ime zastupanog, ali i kad on to ne uradi, ugovor proizvodi pravno dejstvo za za-stupanog i drugu ugovornu stranu, ako je ona znala, ili je iz okolnosti mogla zaključiti, da on istupa kao zastupnik (član 85, Zakona o obligacionim odno-sima – ZOO)5 koji uređuje zastupanje članovima 84-88).

Zastupanje ima sličnosti i sa drugim pravnim ustanovama kao što su na-log, komision, posredovanje, poslovodstvo bez naloga.6 U ovom radu autor analizira sličnosti i razlike između zastupanja i navedenih ustanova i pojaš-njava razgraničenja između njih.

2. Zastupanje i nalog

Odnos između zastupništva i mandata (naloga) je odnos samog instituta i jednog od osnova njegovog nastajanja. Ova dva pojma su dugo mešana me-đusobno. Zastupništvo se u srednjem veku pojavilo upravo u okviru ugovora o mandatu: dodavanjem mandataru, iz mandatuma rimskog prava, ovlašće-nja da, preduzimajući pravne poslove za vlastodavca, u okviru primljenog naloga, dela i u njegovo ime a ne samo za njegov račun, i tako ga i lično obavezuje prema licima sa kojima ugovara. Iz ovakve situacije je poteklo po-istovećivanje koje je u teoriji ostalo dugo i posle širenja zastupništva i izvan ugovora o mandatu.7 I kasnije kada su zakonici sadržavali posebne odredbe o zastupništvu teoretičari su i dalje upotrebljavali reči „mandatar“ i „zastupnik“ kao sinonime.

Razmatrajući odnos naloga i zastupništva treba naglasiti da je nalog ugo-vor obligacionog prava koji ima dejstvo samo između strana ugovornica. On se po zakonskoj klasifikaciji nalazi u posebnom delu obligacionog prava i može da bude jedan od osnova nastajanja ovlašćenja za zastupanje. Nikakva

3 O pojmu zastupanja vidi više u Marković, V., (2014). O pravnom pojmu zastupanja, Pravo - teorija i praksa 31 (4-6), str. 29-41.

4 Marković, V., (2012). Zakonski i statutarni zastupnici privrednih subjekata, Pravo - teorija i praksa 29 (7-9), str. 20-41.

5 Sl. list SFRJ, broj 29/78, 39/85, 45/89, 57/89 i Sl. list SRJ, broj 31/93, 22/99, 44/99.6 Marković, V., (2014). Zastupanje privrednih subjekata u parničnom postupku, Pravo - teorija i

praksa 28 (10-12), str. 67-84.7 Radovanovć Vučković, M., (1969). Zastupništvo u građanskom i privrednom pravu, Beograd,

Institut za uporedno pravo, str. 75.


32

dejstva ovog ugovora ne nastaju prema trećim licima. Njima su međusobno obavezani samo vlastodavac i naologoprimac.

Zastupništvo je takav način preduzimanja pravnih poslova za drugoga da sva njihova dejstva nastaju direktno prema zastupanom. U modernim zakoni-cima zastupništvo se kao princip reguliše u opštem delu.

Zastupništvo se za razliku od ugovora o mandatu odnosi samo na predu-zimanje pravnih poslova. Ugovor o nalogu i drugi ugovori koji mogu da budu osnov ovlašćenja za zastupanje mogu da sadrže obaveze na izvršenje kako pravnih tako i drugih poslova i usluga.8

Ugovor o nalogu je najčešći pravni osnov ovlašćenja za zastupanje. On može biti ugovor o preduzimanju pravnih poslova i radnji sa zastupanjem nalogodavca ali i ugovor o nalogu bez zastupanja nalogodavca.9

Ugovorom o nalogu obavezuje se nalogoprimac prema nalogodavcu da za njegov račun preduzme određene poslove. Istovremeno se nalogoprimac ovlašćuje na preduzimanje tih poslova (član 749, ZOO).

Razlika između zastupanja i naloga je što se zastupanje pojavljuje kod onih ugovornih obaveza kod kojih je potrebno delovati u ime nalogodavca, a kod onih ugovora kod kojih se obavljaju poslovi za račun nalogodavca dovo-ljan je i sam nalog.10

Ugovor o nalogu je usmeni ugovor.11 Zakon o obligacionim odnosima zahteva posebnu formu kada se ugovorom daje punomoćje za preduzimanje

8 Sudska praksa nekad meša pojmove zastupanja i naloga. Tako npr. u presudi Opštinskog suda u Nišu, P. broj 4744/06, koja je potvrđena presudom Okružnog suda u Nišu, Gž. broj 1844/09 kaže se: „Na osnovu člana 85, ZOO, radnje koje preduzima zastupnik, odnosno punomoćnik, obavezuju neposredno zastupanog. Prema tome, radnje koje je izvodio izvođač radova, pa makar i preko punomoćnika, a koje su prouzrokovale štetu, obavezuju izvođača radova, a ne punomoćnika.“ Bilten sudske prakse, broj 31, Okružni sud u Nišu, Intermex, 2009. godine.

9 Italijanski građanski zakonik iz 1942. godine je jedan od zakonika koji pravi vrlo jasnu razliku između zastupništva i naloga: „Mandat (nalog) je ugovor kojim se jedna strana obavezuje da će izvršiti jednu ili više pravnih radnji za račun druge strane“ (član 1703), (mandat sa zastupanjem) – Ako je nalogoprimac ovlašćen da deluje u ime nalogodavca, primenjuju se i odredbe glave VI, deo II ove knjige (član 1704), (mandat bez zastupanja) – nalogoprimac, koji dela u svoje ime, stiče prava i obaveze koje potiču iz radnji preduzetih sa trećim licem, čak i ako su ova znala za postojanje mandata. Treća lica ne stupaju ni u kakav odnos sa nalogodavcem. Međutim, nalogodavac, stupajući na mesto nalogoprimca, može vršiti tražbena prava koja potiču iz izvršenja ugovora o nalogu, izuzev ukoliko bi to narušavalo prava koja pripadaju nalogoprimcu prema odredbama sledećih članova (član 1705).

10 Više o tome Rajčević, M. (1993-95), Mandat (nalog) kao obilježje uslužnih privrednih ugovora, Godišnjak Pravnog fakulteta Banja Luka 17-19, str. 145-154.

11 „Ugovor o nalogu kao neformalan ugovor, nastaje po izjavi nalogoprimca da će postupiti po nalogu nalogodavca. Kada nalogoprimac (tuženi) nije dao izjavu da će postupiti po nalogu nalogodavca (tužioca) tada među njima i nije zaključen ugovor o nalogu“. Iz presude Vrhovnog

33


pravnih poslova za koje se traži posebna forma. U tom slučaju se i punomoćje daje u istoj formi.12 Posebna forma punomoćja može biti normirana i drugim zakonima. Tako npr. Zakon o parničnom postupku13 zahteva da stranka izdaje punomoćje u pisanom obliku (član 90).

Prema odredbama ZOO pretpostavlja se da je ugovor teretan, osim ako je drukčije ugovoreno ili proizilazi iz prirode međusobnog odnosa (član 749, stav 3, ZOO). Ukoliko se želi otkloniti zakonska pretpostavka teretnosti, o tome se mora postići sporazum, odnosno to treba da nedvosmisleno proizilazi iz međusobnih odnosa nalogodavca i nalogoprimca. To može biti češće slučaj u građanskopravnim odnosima gde na dobročinost ugovora mogu ukazivati rodbinski odnosi ali i u privrednopravnim odnosima kada je reč o zajednič-kom poslovanju.14

Prema zakonu više ugovora mogu sadržati klauzulu o ovlašćenju jedne stranke za preduzimanje pravnih poslova u ime i za račun druge stranke: ustu-panje radi naplaćivanja (član 444, stav 2, ZOO), nalog radi ispunjenja (član 770, ZOO), prodajni nalog (član 554, ZOO), ugovor o delu (član 600, stav 2, ZOO), ugovor o trgovinskom zastupanju (član 792, ZOO), posredovanje (član 813, ZOO), otpremanje – špedicija (član 827, stav 2, ZOO) i asignacija (član 1020 i 1021 ZOO).

Ugovor o nalogu može, u svojstvu nalogodavca, zaključiti lice koje je i samo sposobno da preduzme posao za čije preduzimanje ovlašćuje nalogo-primca. Međutim, kako shodno članu 768, ZOO nalog prestaje kad nalogo-davac ili nalogoprimac padne pod stečaj ili bude potpuno ili delimično lišen poslovne sposobnosti proizilazi da i nalogodavac i nalogoprimac moraju biti poslovno sposobna lica.

Nalogoprimac može biti i pravno i fizičko lice. Kod zastupanja, zastu-pnik npr. u parničnom postupku može biti samo fizičko lice.15 Ako stranka pravnom licu izda punomoćje za zastupanje u sporu, onda se to punomoćje

suda Srbije, Prev. 272/95 od 28.06.1995. godine, Sudska praksa privrednih sudova, Bilten broj 1/1996, str. 106., takođe i presuda Vrhovnog suda Srbije Prev. 489/98 od 30.12.1998. godine, Privrednik, broj 97, Paragraf Lex.

12 član 90, ZOO: „Forma propisana zakonom za neki ugovor ili koji drugi pravni posao važi i za punomoćje za zaključenje tog ugovora, odnosno preduzimanje tog posla.“

13 Sl. glasnik RS, broj 72/2011, 49/2013 (Odluka Ustavnog suda), 74/2013 (Odluka Ustavnog suda), 55/2014.

14 Vidi Loza, B., (2000), Obligaciono pravo, posebni dio, Pale, Pravni fakultet Srpsko Sarajevo, str. 159.

15 „Punomoćnik u parničnom postupku ne može biti pravno već samo fizičko lice. Pravno lice može zastupati tužioca u materijalnopravnim odnosima, u smislu člana 749, do 770, ZOO“ Rešenje Vrhovnog suda Srbije, Rev. 5272/99 od 30.01.2000. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.


34

ima smatrati nalogom. Nalogoprimac može izvršiti nalog lično ali i preko dru-gog shodno članu 753, stav 1 i 2, ZOO. Obezbeđenje parničnog punomoćja će se izvršiti ako nalogoprimac izda parnično punomoćje svom zaposlenom da preduzima radnje u postupku.16

Kad na strani nalogodavca postoji više lica, trebalo bi uzeti da je svako od tih lica ovlašćeno na preduzimanje pravnih poslova u okviru ovlašćenja sa-držanog u ugovoru o nalogu. Prema odredbama ZOO ako je vršenje nekog po-sla povereno nekolicini istim nalogom da ga zajednički vrše, oni odgovaraju solidarno za obaveze iz tog naloga, ako što drugo nije ugovoreno (član 757).

Osim uobičajenih načina prestanka ugovora ZOO predviđa da ugovor o nalogu može prestati odustankom nalogodavca, otkazom nalogoprimca, smrću odnosno prestankom pravnog lica, kao i stečajem i lišenjem poslovne sposobnosti (član 765-769).17 Dok, na primer, poslovno punomoćje imaoca radnje ne prestaje smrću imaoca radnje, kao ni kad on bude lišen poslovne sposobnosti (član 96).

Nalog prestaje smrću nalogoprimca. Nalog prestaje smrću nalogodavca samo ako je tako ugovoreno ili ako se nalogoprimac primio naloga s obzirom na svoje lične odnose sa nalogodavcem (član 767 ZOO).

Od ovog pravila postoji izuzetak: Kad je nalog dat da bi nalogoprimac mogao postići ispunjenje nekog svog potraživanja od nalogodavca, nalogoda-vac ne može odustati od ugovora i nalog ne prestaje ni smrću, ni stečajem na-logodavca ili nalogoprimca, ni kad jedan od njih bude potpuno ili delimično lišen poslovne sposobnsoti (član 770 ZOO).

3. Zastupanje i komision

Ugovor o komisionu je takav ugovor robnog prometa koji stvara oba-vezu jednoj ugovornoj strani da u svoje ime, a po nalogu i za račun druge ugovorne strane obavi jedan ili više ugovora robnog prometa, uz nagradu. Komisionar ima pravo na naknadu (nagradu) i kada ona nije ugovorena, jer

16 „Ako je stranka pravnom licu izdala punomoćje za zastupanje u sporu, onda se to punomoćje ima smatrati nalogom. Po članu 753, stav 1 i 2, Zakona o obligacionim odnosima nalogoprimac može izvršiti nalog lično ali i preko drugog. U ovom slučaju tuženi je, kao nalogoprimac izdao parnično punomoćje svom zaposlenom da preduzima radnje u postupku. Na taj način obezbeđeno je i parnično punomoćje u ovoj parnici. S obzirom na to zastupanje tužilje je bilo pravilno.“ Iz presude Vrhovnog suda Srbije, Gž. 52/97 od 10.09.1997. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.

17 Tako i „Otvaranjem stečaja nad preduzećem, punomoćje za podnošenje tužbe i zastupanje u sporu izdato advokatu od strane preduzeća pre otvaranja stečaja nema pravne važnosti“, Viši privredni sud u Beogradu, Pž. 4581/88, od 12.10.1988. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.

35


se smatra da se ovaj posao obavlja stručno i profesionalno u cilju zarade. Na ugovor o komisionu shodno se primenjuju pravila ugovora o nalogu, ukoliko ne postoje posebna pravna pravila o ugovoru o komisionu (član 771 ZOO).

Ugovorna strana koja obavlja delatnost u svoje ime a po nalogu i za račun druge ugovorne strane se zove komisionar, a druga strana je komitent.

U našem pozitivnom pravu ugovor o komisionu je regulisan u većem broju zakona, i to uglavnom na različite načine. Najdetaljnije je regulisan Zakonom o obligacionim odnosima i to članovima 771-789 gde ove odredbe imaju sistemski karakter, jer se radi o pravnim pravilima koja se primenjuju na sve vrste ugovora o komisionu i na sve oblike komisionog poslovanja.

Komisiono poslovanje u našem pravu se posebno pojavljuje u spoljnotr-govinskom prometu i na unutrašnjem tržištu u obliku konsignacionih skladišta koje vode domaći privredni subjekti u svoje ime, a za račun inostranih firmi.

U oblasti bankarskog poslovanja česti su takođe slučajevi da bankarske organizacije u domaćem i spoljnotrgovinskom prometu istupaju u svoje ime, a za račun svojih komitenata, dakle, u obliku komisionog poslovanja. Posebni oblik komisionog poslovanja u poslovnoj praksi se pojavljuje kod emitovanja hartija od vrednosti.18

Pored toga, ugovor o otpremanju (špediciji) ima elemente ugovora o ko-misionu jer se u ovom ugovoru jedna ugovorna strana (špediter, otpremnik) obavezuje da u svoje ime a po nalogu i za račun druge ugovorne strane (nalo-godavca, komitenta) organizuje otpremu stvari, uz nagradu. Špedicija se pre nego što je postala imenovan ugovor, smatrala podvrstom ugovora o komisi-onu. „To je ugovor o komisionu u prevozu“.19 U špediciji se mogu prepoznati i elementi ugovora o trgovinskom zastupanju. Blisko srodstvo špedicije kao i ugovora o trgovinskom zastupanju sa komisionom proizilazi iz člana 829, ZOO koji je propisao supsidijarnu primenu pravila iz tih ugovora na odno-se između nalogodavca i otpremnika koji nisu posebno uređeni ugovorom o špediciji.20

Prilikom određivanja pojma ugovora o komisionu u pravnoj teoriji se polazi od samostalne privredne delatnosti grupe privrednika koji se nazivaju komisionari a ne od načina i oblika zaključenja poslova privrednog prava. Komisionari, međutim, pored zaključenja ugovora u svoje ime a za račun

18 Carić, S., (2002). Pojam i značaj ugovora o komisionu u pravnoj teoriji i poslovnoj praksi, Pravni život 51 (11), str. 374.

19 Jankovec, I., (2004). Privredno pravo, Beograd, Privredni savetnik, str. 96.20 O špediciji vidi više u Jovanović, S., (1997). Obaveze špreditera u vezi zaštite interesa komitenta

u jugoslovenskom i uporednom pravu: magistarska teza, Novi Sad, Pravni fakultet Univerziteta u Novom Sadu.


36

komitenta o kupovini ili prodaji robe i hartija od vrednosti, ovlašćeni su da obave niz drugih faktičkih i pravnih radnji kojima je cilj da omoguće ostva-renje komisione kupoprodaje. Te radnje su, na primer, čuvanje robe, kontrola i održavanje primljene robe radi komisione prodaje, sprovođenje carinskih radnji oko uvoza ili izvoza robe, poveravanje skladištaru čuvanja robe itd.21

Osnovna razlika između komisionog posla i zastupništva je u tome što zastupnik obavlja poslove u tuđe ime i za tuđi račun, a komisionar u svoje ime, a za tuđi račun.

Ugovor o komisionu je po pravnoj prirodi posebna vrsta nepotpunog, indirektnog, posebnog zastupništva. Komisionar u ekonomskom pogledu ne-posredno, direktno zastupa komitenta čije interese na poseban način štiti, jer posluje za njegov račun. Ovo neposredno ekonomsko zastupanje se pravno izražava na indirektan način, jer komisionar posluje u svoje ime. Iako posluje u svoje ime, komisionar po izvršenju posla mora komitentu da položi račun, pošto njegove interese štiti.22

Komisioni posao se zaključuje neformalno, prostom saglasnošću volja.Obaveze komisionara iz ugovora o komisionu su: da dobijeni nalog izvr-

ši pažnjom urednog privrednika,23 da postupa po nalozima komitenta, da štiti interese komitenta, da čuva komitentovu robu, da obaveštava komitenta, da položi račun komitentu24 i da preda komitentu sve koristi iz izvršenog posla.

21 Tako kod ugovora o otpremanju robe: član 827, ZOO: Ugovorom o otpremanju obavezuje se otpremnik da radi prevoza određene stvari zaključi u svoje ime i za račun nalogodavca ugovor o prevozu i druge ugovore potrebne za izvršenje prevoza, kao i da obavi ostale uobičajene poslove i radnje, a nalogodavac se obavezuje da mu isplati određenu naknadu. Ako je ugovorom predviđeno, otpremnik može zaključivati ugovor o prevozu i preduzimati druge pravne radnje u ime i za račun nalogodavca.

22 Carić, S., op. cit. str. 374. Tako i sudska praksa: „Ispunjenjem ugovorne obaveze i polaganjem računa komitentu, komisionar na njega prenosi sva prava, ali ne i obaveze prema trećim licima“, iz rešenja Višeg trgovinskog suda, Pž. 4663/08 od 19.06.2008. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.

23 „Komisionar je dužan da izvrši nalog iz ugovora o komisionu prema primljenim uputstvima sa pažnjom dobrog privrednika, pazeći pri tom na interese nalogodavca – komitenta, a u protivnom odgovara za štetu pričinjenu komisionaru“. Iz presude Vrhovnog suda Srbije, Prev. 487/95 od 22.11.1995. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.

24 „Po prestanku ugovora o komisionu, komisionar je dužan da vrati komitentovu neprodatu količinu robe, jer je ista vlasništvo komitenta.“ Iz presude Višeg trgovinskog suda, Pž. 6016/03 od 04.09.2003. godine, Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.

37


Prava komisionara iz ugovora o komisionu su: na nagradu (proviziju, ugovorenu naknadu),25 na naknadu troškova,26 na zakonska sredstva obezbe-đenja svojih potraživanja prema komitentu.

Radi izvršenja komisionog naloga komisionar stupa u pravni odnos sa trećim licem. To je posledica komisionarevog istupanja u svoje ime a za račun komitenta. Za treće lice ugovorna strana je jedino komisionar a ne i komi-tent. Treće lice samo od komisionara može zahtevati izvršenje ugovorenih obaveza.

Između komitenta i trećeg lica nema pravnog odnosa sve dok komisionar ne cedira svoja prava prema trećem licu na svog komitenta.27 Ipak, činje-nica da komisionar posluje za račun komitenta proizvodi određene pravne posledice. Prvo, sva potraživanja koja ima komisionar prema trećem licu se tretiraju prema njemu i prema njegovim poveriocima kao potraživanja komi-tenta i pre nego što ih je cesijom ustupio komitentu.28 Ovo pravilo je naročito značajno u slučaju stečaja komisionara i služi za zaštitu opravdanih interesa komitenta. Drugi slučaj se javlja kod komisionarevog zahteva za naknadu štete prema trećim licima. Ako se radi o komitentovim potraživanjima, bez obzira što su formalnopravna potraživanja komisionara prema trećim licima,

25 „Komisionar ima pravo na proviziju bez obzira da li je ona ugovorom predviđena, a ako iznos naknade nije predviđen ugovorom ili tarifom, komisionaru pripada naknada prema obavljenom poslu i postignutom rezultatu.“ Iz rešenja Višeg privrednog suda u Beogradu, Pž. 233/94, od 11.05.1994. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.

26 „Komisionaru pripada naknada troškova za obavljeni posao sa kamatom od dana kada su ovi troškovi učinjeni.“ Iz presude Višeg privrednog suda, Pž. 4675/97 od 07.08.1997. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.

27 član 787, ZOO: „Komitent može zahtevati ispunjenje potraživanja iz posla koji je komisionar zaključio sa trećim i za njegov račun tek pošto mu ih komisionar ustupi. Ali, u pogledu odnosa komitenta ova se potraživanja od svog nastanka smatraju kao komitentova potraživanja.“ tako i sudska praksa: „Komitent nije ni u kakvom pravnom odnosu sa trećim licem sve dok mu komisionar cesijom ne ustupi svoje potraživanje prema trećem, ili preuzme dug komisionara za šta je potreban pristanak trećeg lica, kao poverioca, a na postojanje pravnog odnosa nije od bitnog uticaja ko je krajnji korisnik robe“, iz presude Vrhovnog suda Srbije, Prev. 355/01 od 05.12.2001. godine ili „U koncepciji komisionog posla direktni odnos između komitenta i trećeg lica, sa mogućnošću uzajamnog isticanja prigovora i podizanja uzajamnih tužbi iz posla zaključenog posredstvom komisionara, uspostavlja se cesijom, indosiranjem hartija od vrednosti ili zakonskom personalnom subrogacijom“, iz presude Višeg trgovinskog suda, Pž. 5311/03 od 25.12.2003. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.

28 „Ako se ekonomski efekti komisionog posla sastoje u potraživanju koja je komisionar stekao prema trećem licu, komisionar je dužan da tako potraživanje ustupi komitentu. Na ovaj način se, izuzetno od opštih pravila o komisionim odnosima, uspostavlja neposredan pravni odnos između komitenta i trećeg lica sa kojim je komisionar zaključio ugovor za račun komitenta.“ Iz rešenja Višeg trgovinskog suda, Pž. 6592/2002 od 20.02.2003. godine, Paragraf Lex.


38

ova potraživanja se tretiraju kao komitentova potraživanja, jer ih je komisio-nar stekao poslujući za račun komitenta.

Produbljenjem mišljenja o načinu delovanja komisionara kao i shvata-njem ugovora o komisionu kao složenog pravnog instituta izvodi se zaklju-čak da je ugovor o komisionu po svojoj pravnoj prirodi mandat i posredno zastupništvo.29

U spoljnoj trgovini se pojavljuje posebna vrsta komisiona koja se zove konsignacija. To je posebna vrsta prodajnog komisiona u kome ima dosta ele-menata skladišnog posla. Sastoji se u tome što konsignat (komitent) šalje svo-ju robu u konsignaciju na čuvanje i prodaju konsignatoru (obično inostranom komisionaru).30 Konsignaciona skladišta su pod kontrolom carinskih organa pošto se roba definitivno carini onda kada bude prodata.

Postoji još jedna vrsta komisiona a to je komision delkredere. To je ugo-vor kojim se komisionar obavezuje da za naknadu (koja je veća od one koja se naplaćuje u osnovnom ugovoru o komisionu), obavi u svoje ime, a za račun komitenta jedan ili više poslova koje mu komitent poveri i da solidarno odgo-vara za ispunjenje obaveze trećeg lica.

Solidarna odgovornost komisionara nastaje ako je on „posebno jemčio“ za ispunjenje obaveze svog saugovarača.31 Posebno jemčenje ne mora biti izričito izraženo, nego i prećutno (član 42, stav 4 i 5 ZOO).

Komisionar u ugovoru o komisionu delkredere odgovara solidarno sa svojim saugovaračem. Oni odgovaraju komitentu za celu obavezu i poveri-lac može zahtevati njeno ispunjenje od koga hoće sve dok ne bude potpuno

29 Jovančić, M., (1983). Ugovor o komisionoj kupovini i prodaji robe u našem i uporednom pravu: magstarski rad, Novi Sad, Pravni fakultet Univerziteta u Novom Sadu, str. 189.

30 „Konsignacija nije vrsta kupoprodajnog odnosa već vrsta prodajnog komisiona kombinovanog sa uskladištenjem robe u kome komitent-konsignat preuzima obavezu da pošalje komisionaru – konsignataru određenu robu, s tim da je konsignatar čuva na svom skladištu (tzv. konsignaciono skladište), i da je prema ukazanoj prilici prodaje trećim licima u svoje ime a za račun konsignata.“ Iz rešenja Višeg trgovinskog suda, Pž. 3552/2004 od 15.07.2004. godine, Paragraf Lex, tako i načelni stav zajedničke sednice Saveznog suda, Vrhovnih sudova i Vrhovnog vojnog suda od 09. i 10.12.1982. godine: „Pri prodaji robe s konsignacionog skladišta imalac konsignacionog skladišta nastupa prema kupcu u svoje ime, a za račun inostranog proizvođača, ukoliko inostrani proizvođač i imalac konsignacionog skladišta nisu drukčije ugovorili.“ Bilten sudske prakse Vrhovnog suda Srbije, broj 3/2008.

31 „Kod ugovora o komisionu, koji ne sadrži del credere klauzulu, komisionar nije solidaran dužnik sa trećim licem sa kojim je po nalogu i za račun komitenta zaključio određeni ugovor.“ Iz presude Saveznog suda Gzs. broj 45/2000 od 05.07.2001. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com, tako i „Komisionar može samo na osnovu ugovora o komisionu ili na osnovu mesnih trgovačkih običaja preuzeti svojevrsnu garanciju izvršenja ugovorne obaveze trećih lica. U protivnom radi se o običnom komisionu.“ Iz rešenja Višeg trgovinskog suda, Pž. 7073/2004 od 14.02.2005. godine, Paragraf Lex.

39


ispunjena, ali kad jedan dužnik ispuni obavezu, ona prestaje i svi se dužnici oslobađaju. Na solidarnu odgovornost komisionara i njegovog saugovarača primenjuju se opšta pravila o solidarnim obavezama (član 414-434 ZOO), a ne odredbe kojima je regulisano jemstvo pošto se klauzulom delkredere ne predviđa jemstvo.32

4. Zastupanje i posredovanje

Ugovorom o posredovanju posrednik se obavezuje na preduzimanje faktičkih radnji – da će nastojati pronaći i u vezu dovesti sa nalogodavcem lica koja bi stupila sa njime u pregovore sa ciljem zaključenja ugovora. Nalogodavac je u obavezi da posredniku plati naknadu ako dođe do zaključe-nja ugovora.

Posrednik, prema tome, preduzima faktičke radnje, dok zastupnik predu-zima pravne radnje.

Ugovor o posredovanju je u našem pozitivnom pravu regulisan u člano-vima 813-826 ZOO, pominje se i u drugim propisima, na primer u Zakonu o spoljnotrgovinskom poslovanju.33 Do zaključenja ugovora o posredovanju dolazi na osnovu naloga komitenta (nalogodavca) koji je upućen posredniku. Ovim nalogom komitent zahteva od posrednika posredovanje prilikom za-ključenja nekog od ugovora robnog prometa.

Posrednik obavlja sve one poslove koji su neophodni da bi došlo do us-postavljanja pravnih i poslovnih odnosa između poslovnih partnera koji žele da zaključe neki od ugovora robnog prometa uz nagradu.34

Ugovor o posredovanju je neformalan ugovor a ugovorne strane mogu usloviti punovažnost zaključenja ugovora pismenom formom.35

Obaveze posrednika iz ugovora o posredovanju su: da postupa sa pa-žnjom dobrog privrednika prilikom posredovanja,36 da čuva poslovnu tajnu,

32 Babić, I., (1998). Komision delkredere, Pravni život 47 (11), str. 630.33 član 4, stav 2, Zakona o spoljnotrgovinskom poslovanju (Sl. glasnik RS, broj 36/09, 36/11,

88/11): Predstavništvo je izdvojen, pravno zavisan organizacioni deo osnivača, koji obavlja prethodne i pripremne radnje u vezi sa zaključenjem ugovora i koji ne može da zaključuje ugovore, osim za sopstvene potrebe.

34 Više o tome: Carić, S., (2003). Ugovor o posredovanju u našem pravu i poslovnoj praksi, Pravni život 52 (11), str. 159-177.

35 „Ugovor o posredovanju ne mora biti zaključen u pismenom obliku, a isti mogu zaključiti i fizička lica iako se ne bave registrovanom privrednom delatnošću.“ Iz presude Vrhovnog suda Srbije Rev. 5081/03 od 02.10.2003. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com,

36 „Posrednik odgovara za štetu u slučaju da je posredovao za lice za koje je znao ili morao znati da neće moći izvršiti obaveze iz ugovora i uopšte za svaku štetu nastalu njegovom krivicom.“


40

da vodi poslovne knjige o posredovanju (posrednički, mešetarski dnevnik), izdavanje posredničkog lista, da čuva uzorke, daje potrebna obaveštenja.

Prava posrednika iz ugovora o posredovanju su: pravo na naknadu37 i pravo na naknadu troškova.38

Najčešći su posrednici koji obavljaju svoju delatnost prilikom zaključi-vanja ugovora o kupoprodaji robe. Posrednik pronalazi kupce i prodavce za određenu robu, usklađuje njihove zahteve i interese, prenosi njihove ponude od jednog na drugog, zaključuje pojedine ugovore, daje obaveštenja o stanju na tržištu, kolebanju cena pojedine robe i obavlja druge radnje a sve u cilju omogućavanja zaključenja ugovora o kupoprodaji robe radi sticanja prava na nagradu.

U razvijenim tržišnim privredama poseban značaj imaju berzanski po-srednici koji obavljaju svoje delatnosti na berzama, uglavnom berzanskim sastancima. Berzanski posrednici su najčešće službenici berze preko kojih učesnici na berzanskim sastancima stupaju u poslovne kontakte sa poslovnim partnerima u cilju zaključivanja berzanskih poslova.

U savremenim uslovima poseban značaj imaju posrednici kod osiguranja,39 transportni posrednici i turistički posrednici.

5. Zastupanje i poslovodstvo bez naloga

Nezvano vršenje tuđih poslova ili poslovodstvo bez naloga je takav prav-ni institut, koji nastaje na osnovu činjenice da se jedno lice – nezvani vršilac tuđih poslova ili poslovođa bez naloga – meša u poslove drugog lica, gospo-dara poslova, obavljajući pravne ili materijalne poslove za njegov račun, iako

Iz presude Vrhovnog suda Srbije, Prev. 126/95 od 04.04.1995. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.

37 „Da bi stekao pravo da zahteva od nalogodavca isplatu naknade, posrednik mora najpre izvšiti svoju obavezu – dovesti nalogodavca u vezu sa trećim licem sa kojim će nalogodavac pregovarati o zaključenju ugovora.“ Iz presude Vrhovnog suda Srbije, Rev. 170/04 od 04.11.2004. godine, Bilten sudske prakse Vrhovnog suda Srbije, broj 4/2005.

38 O pravima i obavezama posrednika vidi više u Marković, V., (2014). Ugovor o posredovanju - prava i obaveze posrednika u: Miodrag Mićović, (urednik) Uslužni poslovi - zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa, Kragujevac, Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu, str. 185-195.

39 član 4, Zakona o osiguranju, Službeni glasnik RS, br. 55/04, 70/04, 61/05, 85/05, 101/07, 63/09, 107/09, 99/11, 119/12, 116/13): Poslove posredovanja u osiguranju obavlja društvo za posredovanje u osiguranju koje je dobilo dozvolu nadležnog organa za obavljanje tih poslova. Poslove zastupanja u osiguranju obavlja društvo za zastupanje u osiguranju i fizičko lice, koji su dobili dozvolu nadležnog organa za obavljanje tih poslova. Društvo za posredovanje u osiguranju i društvo za zastupanje u osiguranju osniva se kao akcionarsko društvo ili društvo s ograničenom odgovornošću.

41


za to nije primio nalog ili ovlašćenje od onoga čiji su poslovi, a sa namerom da zastupa interese onoga kome poslovi pripadaju.40

Vršenju tuđih poslova može se nezvano pristupiti samo ako posao ne trpi odlaganje te predstoji šteta ili propuštanje očigledne koristi.

U našem pozitivnom pravu poslovodstvo bez naloga regulisano je člano-vima 220-228, ZOO.

Osnovna razlika imeđu nezvanog vršenja tuđih poslova i zastupništva je u tome što se zastupništvo zasniva na ovlašćenju (ugovoru, opštem aktu prav-nog lica, aktu nadležnog organa, zakonu) a nezvano vršenje tuđih poslova se vrši bez ovlašćenja ako su ispunjeni zakonski uslovi kao i što nezvano vršenje tuđih poslova obuhvata pravne i materijalne poslove a zastupništvo se odnosi samo na pravne poslove.

Položaj nezvanog vršioca tuđih poslova je nepovoljniji, njegova odgo-vornost je izraženija i oštrija, njegova pravna situacija nezavidnija, od one koju zakoni predviđaju za zastupnika ili punomoćnika. Stoga je značajno zna-ti da li se radi o zastupanju ili nezvanom vršenju tuđih poslova. Načelno, kada nema naloga ili ovlašćenja da se preduzme posao, reč je o nezvanom vršenju tuđih poslova.

U praksi se može pojaviti sporna situacija da li se radi o poslovodstvu bez naloga ili punomoćstvu ako je ugovor o punomoćstvu zaključen konklu-dentnim radnjama. Pri prosuđivanju valja obratiti posebno pažnju na odnos iz-među stranaka. Tako, na primer, ako gospodar posla redovno daje ovlašćenje jednom licu za obavljanje određenih poslova, pa se dogodi da ono preduzme neki takav posao bez ovlašćenja, a gospodar to zna i ne protivi se, treba uzeti, s obzirom na stalni poslovni odnos između stranaka, da se radi o punomoćstvu a ne o nezvanom vršenju tuđih poslova.41 Pored toga, naročito treba imati u vidu izričite odredbe članova 87 i 88 ZOO, koje se odnose na prekoračenje ovlašćenja i zaključenje ugovora od neovlašćenog lica.

Akt kojim se nezvani vršilac meša u tuđi posao može biti jedan posao ili više nezavisnih poslova. Nezvani vršilac može uspostaviti delovodstvo svim pravnim ili materijalnim aktima. Svi akti koji predstavljaju, za drugog, izvrše-nje neke obaveze42 ili uspostavljanje nekog prava, mogu dovesti do nastanka

40 Ovaj obligacioni odnos se naziva i negotiorum gestio, poslovođa bez naloga se označava i kao negotiorum gestor, a gospodar posla dominus negotii.

41 Mirilović, B., (1980). Nezvano vršenje tuđih poslova, Beograd, Institut za uporedno pravo, str. 24.

42 „Onaj koji je učinio izdatak bez koga sticalac ne bi mogao doći u posed kupljene stvari, ima pravo da od sticaoca zahteva ono što je za njega platio“, iz Rešenja Vrhovnog suda Srbije, Rev. 981/99 od 17.03.1999. godine. Preuzeto sa: www.sudskapraksa.com.


42

delovodstva. Ovo opšte pravilo je ograničeno: posao delovodstva treba da bude dozvoljen. Ne mogu proizvoditi nezvano vršenje tuđih poslova svi akti protivni javnom moralu ili zakonu.

U slučaju kada nezvani vršilac zaključi posao u odgovarajućoj formi tre-balo bi razlikovati da li je on obavljao taj posao uz učešće organa vlasti ili ne. Ukoliko je za nastanak posla potrebno učešće organa vlasti, onda bez obzira što je nezvani vršilac preduzeo posao obavljajući sve formalnosti publiciteta, posao neće nastati. To zbog toga što radnje organa koje su protivne zakonu ne mogu imati iste posledice kao one koje odgovaraju zakonu. A kad je organ dozvolio da delovođa obavi formalnosti publiciteta, koje bi po zakonu mogao da učini punomoćnik sa specijalnim ovlašćenjem, on je postupao protivprav-no, povredio je pravo, što treba da bude sankcionisano ništavošću preduzetih radnji. Pored toga, takvo rešenje zahteva pravna sigurnost.43

Nezvani vršilac može nezvano pristupiti vršenju tuđeg posla ako su ostvarene određene pretpostavke:

1. Poslovodstvo bez naloga nastaje ako poslovođa bez naloga vršenju tuđeg posla pristupi u nameri da sa gospodarem posla zasnuje odnos poslovodstva bez naloga.

2. Poslovođa bez naloga vrši tuđi posao.3. Poslovođa bez naloga nema obavezu, a ni ovlašćenje poslovođe bez

naloga da vrši tuđi posao.4. Vršenje tuđeg posla sa ciljem zasnivanja poslovodstva bez naloga ne

trpi odlaganje i mora biti korisno za gospodara posla.5. Poslovodstvo bez naloga nastaje kad ne postoji zabrana gospodara po-

sla da se posao izvrši.44

Dužnosti poslovođe bez naloga su: da izvrši posao sa pažnjom dobrog domaćina ili dobrog privrednika, da što pre obavesti gospodara posla i nastavi započeti posao, ukoliko mu je to razumno moguće, dok gospodar posla ne bude mogao preuzeti brigu o njemu, da podnese izveštaj i položi račun gos-podaru posla.

Prava poslovođe bez naloga su: da zahteva od gospodara posla da ga oslobodi svih obaveza koje je zbog tog posla preuzeo na sebe i da preuzme sve obaveze koje je zasnovao u njegovo ime, da zahteva od gospodara posla naknadu nužnih i korisnih izdataka, da zahteva naknadu štete i kada nije posti-gao očekivani rezultat, da zahteva primerenu nagradu za trud i odnese stvari

43 Mirilović, B., op.cit. str. 58.44 Babić, I., (2009). Obligaciono pravo, Sremska Kamenica – Beograd, Fakultet za evorpske

pravno-političke studije Univerziteta Singidunum Beograd i JP Službeni glasnik, str. 274.

43


kojima je povećao tuđu imovinu, a za koje mu se učinjeni izdaci ne nadokna-đuju, ako se one mogu odvojiti bez oštećenja svari kojoj su dodate.

Nezvano vršenje tuđih poslova spada u jednostrane pravne poslove kao izvore obligacija. U Nemačkoj pravnoj literaturi preovlađuje mišljenje da je poslovodstvo bez naloga realni akt, odnosno pravno relevantna radnja koja je samo slična pravnom poslu, ali koja, ipak, nije pravni posao.45 Ovo stanovište prihvatljivo je i za naše pravo, pogotovu što poslovođa bez naloga može biti i lice koje je poslovno nesposobno.46

6. Zaključak

Očigledno je, iz iznetog, da postoje velike sličnosti ali i jasne razlike između zastupanja i navedenih srodnih ustanova.

Tako, zastupništvo se kao ustanova uređuje u opštem delu modernih za-kona a ostale ustanove su uređene u posebnom delu zakona.

Zastupništvo se odnosi samo na preduzimanje pravnih poslova. Ugovor o nalogu i drugi ugovori koji mogu da budu osnov ovlašćenja za zastupanje mogu da sadrže obaveze na izvršenje kako pravnih tako i drugih poslova. Razlika između zastupanja i naloga je što se zastupanje pojavljuje kod onih ugovornih obaveza kod kojih je potrebno delovati u ime nalogodavca, a kod onih ugovora kod kojih se obavljaju poslovi za račun nalogodavca dovoljan je i sam nalog.

Komisionari i posrednici su ovlašćeni da obave niz drugih faktičkih i pravnih radnji kojima je cilj da omoguće realizaciju ugovora. Osnovna razlika između komisionog posla i zastupništva je u tome što zastupnik obavlja po-slove u tuđe ime i za tuđi račun, a komisionar u svoje ime, a za tuđi račun. Kod posredovanja posrednik se obavezuje na preduzimanje faktičkih radnji – da će nastojati pronaći i u vezu dovesti sa nalogodavcem lica koja bi stupila sa nji-me u pregovore sa ciljem zaključenja ugovora. Posrednik preduzima faktičke radnje dok zastupnik preduzima pravne radnje.

Osnovna razlika imeđu nezvanog vršenja tuđih poslova i zastupništva je u tome što se zastupništvo zasniva na ovlašćenju (ugovoru, opštem aktu prav-nog lica, aktu nadležnog organa, zakonu) a nezvano vršenje tuđih poslova se vrši bez ovlašćenja ako su ispunjeni zakonski uslovi kao i što nezvano vršenje tuđih poslova obuhvata pravne i druge poslove a zastupništvo se odnosi samo na pravne poslove.

45 Larenz, K., (1981). Lehrbuch de Schuldrechts, II Band: Besonderer Teil, l2. Auflage, München, str. 317.

46 Radišić, J., (1988). Obligaciono pravo, Beograd, Savremena administracija, str. 316.


44

Velisav Marković, PhDAssociate professor, The Faculty of Business in Valjevo, The Singidunum University in Belgrade

The distinction between representation and related legal institutes

A b s t r a c t

Representation is a way (an option) of taking legal affairs in the name and on behalf of a represented person where all effects of the acts undertaken in the name and for the account of the represented person(s) arise only toward the represented person, if the agent acted within the limits of the powers of representation and informed the third party that the acts were undertaken in the name and on behalf of the represented person. Representation has similarities with the other legal institutes such as a warrant, commission, mediation, the management without a warrant. In this paper, the author analyzes the similarities and differences between representation and afore-mentioned institutes and clarifies the distinction between them.

Keywords: representation, warrant, commission, mediation, management without a warrant

Literatura:

1. Babić, I. (2009). Obligaciono pravo – opšti deo, Sremska Kamenica – Beograd, Fakultet za evorpske pravno-političke studije Univerziteta Singidunum Beograd i JP Službeni glasnik

2. Babić, I. (1998). Komision delkredere, Pravni život 47 (11), str. 623-6343. Bilten sudske prakse, broj 31/2009, Okružni sud u Nišu, Intermex4. Bilten sudske prakse Vrhovnog suda Srbije, broj 3/20085. Bilten sudske prakse Vrhovnog suda Srbije, broj 4/20056. Bilten Višeg privrednog suda u Beogradu, broj 2/19987. Carić, S. (2002). Pojam i značaj ugovora o komisionu u pravnoj teoriji i

poslovnoj praksi, Pravni život 51 (11), str. 371-392

45


8. Carić, S. (2003). Ugovor o posredovanju u našem pravu i poslovnoj prak-si, Pravni život 52 (11), str. 159-178

9. Italijanski građanski zakonik iz 1942. godine10. Jankovec, I. (2004). Privredno pravo, Beograd, Privredni savetnik11. Jovančić, M. (1983). Ugovor o komisionoj kupovini i prodaji robe u

našem i uporednom pravu: magstarski rad, Novi Sad, Pravni fakultet Univerziteta u Novom Sadu

12. Jovanović, S. (1997). Obaveze špreditera u vezi zaštite interesa komi-tenta u jugoslovenskom i uporednom pravu: magistarski rad, Novi Sad, Pravni fakultet Univerziteta u Novom Sadu

13. Knežević, M. (2013). Prokura u svetlu Zakona o privrednim društvima, Pravo - teorija i praksa 30 (4-6), str. 59-68

14. Larenz, K., (1981), Lehrbuch de Schuldrechts, II Band: Besonderer Teil, l2. Auflage, München

15. Loza, B. (2000). Obligaciono pravo: posebni dio, Pale, Pravni fakultet Srpsko Sarajevo

16. Marković, V. (2014). O pravnom pojmu zastupanja, Pravo - teorija i praksa 31 (4-6), str. 29-41

17. Marković, V. (2014). Ugovor o posredovanju - prava i obaveze posred-nika u: Miodrag Mićović (urednik), Uslužni poslovi - zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa, Kragujevac, Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu, str. 185-195

18. Marković, V. (2012). Zakonski i statutarni zastupnici privrednih subjeka-ta, Pravo - teorija i praksa 29 (7-9), str. 20-41

19. Marković, V. (2014). Zastupanje privrednih subjekata u parničnom postupku, Pravo - teorija i praksa 28 (10-12), str. 67-84

20. Mirilović, B. (1980). Nezvano vršenje tuđih poslova, Beograd, Institut za uporedno pravo

21. Radišić, J. (1988). Obligaciono pravo, Beograd, Savremena administracija22. Radovanovć Vučković, M. (1969). Zastupništvo u građanskom i privred-

nom pravu, Beograd, Institut za uporedno pravo23. Rajčević, M. (1993-95). Mandat (nalog) kao obilježje uslužnih privrednih

ugovora, Godišnjak Pravnog fakulteta Banja Luka, 17-19, str. 145-15424. Stanković, G. (2012). Zastupanje preduzetnika u parničnom postupku,

Pravo - teorija i praksa 29 (4-6), str. 1-12 25. Sudska praksa privrednih sudova, Bilten broj 1/199626. Sudska praksa – bilteni online. Dostupno na: www.sudksapraksa.com27. Zakon o obligacionim odnosima, Sl. list SFRJ, broj 29/78, 39/85, 45/89,

57/89 i Sl. list SRJ, broj 31/93, 22/99, 44/99


46

28. Zakon o osiguranju, Službeni glasnik RS, br. 55/04, 70/04, 61/05, 85/05, 101/07, 63/09, 107/09, 99/11, 119/12, 116/13

29. Zakon o parničnom postupku, Sl. glasnik RS, broj 72/11, 49/13 (Odluka Ustavnog suda), 74/13 (Odluka Ustavnog suda), 55/14

30. Zakon o spoljnotrgovinkom poslovanju, Sl. glasnik RS, broj 36/09, 36/11, 88/11

47

SUDSKA ZAšTITA PRAVA INTELEKTUALNE SVOJINE U REPUBLICI SRBIJI

REZIME: U ovom radu obrađena je sudska zaštita prava intelektualne svo-jine u slučaju povrede, bez koje monopolsko pravo subjekta prava ne bi imalo nikakvog smisla. Predmet zaštite je nematerijalno dobro koje kroz ekonomsku funkciju omogućava subjektu prava materijalnu korist od eko-nomskog iskorišćavanja. Poseban značaj zaštite prava intelektualne svoji-ne proizilazi iz činjenice da je intelektualna svojina nastala angažovanjem najkreativnijeg ljudskog potencijala uz ulaganje ogromnih finansijskih sredstava. Novousvojeni zakoni u našoj zemlji usaglašeni su u najvećoj meri sa važećim regionalnim i međunarodnim standardima iz oblasti zašti-te prava intelektualne svojine.

Ključne reči: pravo intelektualne svojine, povreda prava, zaštita prava.

Uvod

Pravo intelektualne svojine kao posebna grana prava formira se sre-dinom XIX veka, donošenjem prvih propisa iz oblasti industrijske svoji-ne i autorskog prava. Jedna od osnovnih karakteristika prava intelektualne svojine je ubrzani razvitak. Ovu osobinu prava intelektualne svojine prati mogućnost velike zloupotrebe, pa joj se stoga mora obezbediti i odgovarajući stepen pravne zaštite. Među ključnim obavezama koje moraju ispuniti države koje pretenduju da postanu članice Svetske trgovinske organizacije (World Trade Organization),1 je da nosiocima subjektivnih prava intelektualne svo-jine obezbede adekvatan vid sudske zaštite. Ova obaveza ustanovljena je u

1 Svetska trgovinska organizacija (STO) osnovana je 1994. godine, sa sedištem u Ženevi. Nasledila je Opšti sporazum o trgovini i carinama (GATT), koji je potpisan 1947. godine. Danas, Svetska trgovinska organizacija broji 150 država članica.

Stefan Simić*

* Advokatski pripravnik iz Kragujevca, e-mail: [email protected]

UDK: 347.77/.78 (497.11)BIBLID: 0352-3713 (2015); 32, (1-3): 47–60



48

Sporazumu o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine (Agreement on Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights-TRIPS Agreement).2

Među brojnim državama i naša zemlja je usvojila savremene pravne pro-pise koji pružaju odgovarajuću zaštitu titularima prava intelektualne svojine. Republika Srbija aktivno radi na donošenju novih i usklađivanju postojećih propisa kako bi obezbedila što efikasniju zaštitu prava intelektualne svojine u skladu sa evropskim i svetskim standardima.

U domaćem pravu, posebna pažnja pridaje se sudskoj zaštiti prava in-telektualne svojine koja obuhvata tri pravno normirana oblika: građansko-pravnu, krivičnopravnu i upravnopravnu zaštitu. Pomenuti oblici zaštite stoje na raspolaganju svakom subjektu, bilo fizičkom ili pravnom licu, ukoliko bi njihov pravni interes bio doveden u pitanje.

1. Građanskopravna zaštita

Građanskopravna zaštita regulisana je posebnim zakonima iz oblasti in-telektualne svojine: Zakonom o patentima,3 Zakonom o žigovima,4 Zakonom o pravnoj zaštiti industrijskog dizajna,5 Zakonom o zaštiti topografija polupro-vodničkih proizvoda,6 Zakonom o oznakama geografskog porekla,7 Zakonom o autorskom i srodnim pravima8 i u potpunosti je usklađena sa međunarodnim konvencijama koje je ratifikovala naša zemlja.9 Kada je reč o građanskoprav-noj zaštiti zbog povrede prava intelektualne svojine, u svim novousvojenim zakonima proširena je lista tužbenih zahteva koje tužilac može istaći u tužbi zbog povrede prava intelektualne svojine i precizno su uređena pravila u vezi sa zahtevom za određivanje privremenih mera do pravosnažnosti presude ko-jom se utvrđuje da je došlo do povrede prava.

Zaštita prava intelektualne svojine u građanskom postupku ostvaruje se tužbom, koju čine razni tužbeni zahtevi. Oni se mogu isticati i pojedinačno, pismenim podnošenjem tužbe sa konkretnim tužbenim zahtevom nadležnom

2 Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine (TRIPS Agreement) je dogovoren na kraju Urugvajske runde Opšteg sporazuma o carinama i trgovini (General Agreement on Tariffs and Trade) 1994. godine, rezultat je intezivnog lobiranja od strane SAD, uz podršku Evropske unije, Japana i drugih razvijenih zemalja. TRIPS je stupio na snagu 1. januara 1995. godine.

3 Sl. glasnik RS, br. 99/11.4 Sl. glasnik RS, br. 104/09 i 10/13.5 Sl. glasnik RS, br. 104/09.6 Sl. glasnik RS, br. 55/13.7 Sl. glasnik RS, br. 18/10.8 Sl. glasnik RS, br. 104/09, 99/11 i 119/12.9 Veselinović, J., (2012). Novine u zaštiti autorskih prava u Srbiji, Pravo teorija i praksa, (7-9),

str. 148-164.

49

Sudska zaštita prava intelektualne svojine u Republici Srbiji

sudu. Osnovna podela tužbi u procesnoj teoriji zasniva se na kriterijumu sadr-žine pravne zaštite zahteva tužbe, pa se u tom smislu razlikuju deklerativne, konstitutivne i kondemnatorne tužbe. U jednoj tužbi tužilac može da istakne više zahteva protiv istog tuženog, ako su svi zahtevi povezani istim činjenič-nim i pravnim osnovom.10 Tužilac, zbog povrede prava intelektualne svojine može istaći sledeće tužbene zahteve:

1.1. Tužbeni zahtev za utvrđenje povrede pravaTužilac ovaj tužbeni zahtev ističe kada smatra da je povreda prava inte-

lektualne svojine izvršena i traži od suda da utvrdi da je tuženi njen učinilac. Odgovornost za učinjenu povredu prava intelektualne svojine postoji neza-visno od toga da li je tuženi postupao sa namerom ili sa nepažnjom. Prema članu 194, stav 2 ZPP, tužba za utvrđenje može da se podnese ako tužilac ima pravni interes da sud utvrdi postojanje, odnosno nepostojanje nekog spornog prava ili pravnog odnosa, pre dospelosti zahteva za činidbu iz istog odnosa ili istinitost odnosno neistinitost neke isprave, ili ako tužilac ima neki drugi pravni interes. Takođe, zamislivo je da lice koje je od strane nosioca prava upozoreno da vrši povredu prava, želi da sud utvrdi da takva povreda ne po-stoji (tzv. negativno utvrđenje).11 Iako ga zakon predviđa kao poseban, ovaj tužbeni zahtev se po pravilu ističe kao „prethodnica” u odnosu na neki od ostalih kojim se od suda zahteva da tuženog obaveže na određenu činidbu (prestanak sa povredom prava ili naknadu štete), što je i razumljivo budući da je pretpostavka za obavezivanje tuženog na određeno činjenje prethodno utvrđivanje povrede prava.12

1.2. Tužbeni zahtev za prestanak vršenja povrede pravaOvim tužbenim zahtevom tužilac traži od suda da naloži prestanak radnji

kojima se vrši povreda prava. Pretpostavka za isticanje ove tužbe jeste da je povreda prava intelektualne svojine izvršena, odnosno da povreda prava in-telektualne svojine još uvek traje ili postoji realna mogućnost da radnja bude ponovljena. Ako je radnja kojom se čini povreda prava u toku tužbenim zahte-vom se zahteva prestanak i zabrana ponovnog otpočinjanja, odnosno ukoliko

10 Zakon o parničnom postupku, Službeni glasnik RS, br. 72/11, 49/13- odluka US, 74/13- odluka US i 55/14, član 197, stav 1.

11 Marković, S., (1999). Autorsko i srodna prava, Beograd, Javno preduzeće „Službeni glasnik“, str. 365.

12 Miladinović, Z., (2013). Zaštita autorskog i srodnih prava u Republici Srbiji - usaglašenost sa pravom EU u: Božin Vlašković, et al. (urednik) Usklađivanje pravnog sistema Srbije sa standardima Evropske unije, Kragujevac, Institut za pravne i društvene nauke str. 446.


50

je povreda izvršena u više navrata tužbenim zahtevom traži se zabrana na-stavljanja radnje. Ovaj tužbeni zahtev tužilac može istaći i preventivno, kada povreda prava intelektualne svojine nije izvršena, pod uslovom da postoji opasnost da do nje može doći. Da bi sud usvojio tužbeni zahtev za presta-nak vršenja povrede prava, tužilac mora biti nosilac prava u vreme njegovog podnošenja.

1.3. Tužbeni zahtev za uništenje ili preinačenje predme-ta kojima je učinjena povreda prava i tužbeni zahtev za uništenje ili preinačenje alata i opreme uz pomoć kojih je izvršena povreda prava

Postavljanjem ovog tužbenog zahteva omogućava se otklanjanje stanja nastalog povredom konkretnog ovlašćenja, ali se njime ujedno ostvaruje i preventivno delovanje u smislu daljeg sprečavanja povrede prava. Ovim tuž-benim zahtevom, tužilac od suda pored zahteva za uništenje i preinačenje predmeta može zahtevati i uništenje i preinačenje ambalaže, matrica i nega-tiva i sl. Uništenje i preinačenje ima za cilj buduće onemogućavanje povrede prava. Isticanjem zahteva za uništenje predmeta neminovno se dotiče svojin-sko pravo tuženog, pošto se traži uništenje njegovih predmeta zaštite koji su neovlašćeno proizvedeni. Zbog moguće nesrazmere između koristi tužioca i štete tuženog, tužilac može zahtevati da mu se isti predaju. Uništenje ili prei-načenje predmeta kojima je izvršena povreda prava ne odnosi se na građevin-ski realizovana dela arhitekture i na predmete sastavljene od više elemenata koji se mogu razdvojiti.

Tužbenim zahtevom za uništenje ili preinačenje alata i opreme uz pomoć kojih je izvršena povreda prava sprečava se ponovna povreda prava intelektu-alne svojine. Kao i kod tužbenog zahteva za uništenje i preinačenje predmeta svrha kažnjavnja može biti postignuta i predajom alata i opreme, ukoliko sud vođen načelom celishodnosti utvrdi da je svrha kažnjavanja postignuta. U tom slučaju, sud neće usvojiti tužbeni zahtev za uništenje alata i opreme. Pošto se stvara utisak da su prikazani tužbeni zahtevi kaznenog karaktera, neophodno je istaći da je u oba slučaja reč o građanskopravnim sankcijama zbog povrede prava intelektualne svojine.

51


1.4. Tužbeni zahtev za objavljivanje presude u sredstvima javnog informisanja o trošku tuženog

Ovaj zahtev posebno dolazi do izražaja u slučaju povrede ličnopravnih ovlašćenja subjekta prava intelektualne svojine. Smisao ove tužbe je da se preko sudske presude, kojom je utvrđena povreda prava obavesti javnost o povredi prava, učiniocu i izrečenoj sankciji od strane suda, odnosno da se na taj način tužiocu pruži određena moralna i lična satisfakcija. Presuda se objavljuje nakon pravnosnažnosti presude. Stav sudske prakse je, da se naj-bolji efekat postiže ukoliko se presuda objavi u sredstvima informisanja koja izlaze u mestima sedišta tuženog. Prilikom donošenja presude, koja se ima objaviti na trošak tuženog, sud će voditi računa o ekvivalentnosti izvršenja povrede i stanja koje treba presudom uspostaviti.13

1.5. Tužbeni zahtev za povraćaj stečenog bez osnovaOvaj tužbeni zahtev, tužilac postavlja u situaciji kada postoji sumnja da

je tuženi neovlašćeno koristio tuđ predmet zaštite i tako stekao za sebe odre-đenu korist. Tužilac ne može kumulativno isticati zahtev za naknadu štete i zahtev za povraćaj stečenog bez osnova, već se mora alternativno opredeliti za jedan od dva pomenuta zahteva. Značaj ovog tužbenog zahteva je u po-stojanju mogućnosti da ga tužilac koristi čak i u slučaju propuštanja roka za podnošenje zahteva za naknadu štete, odnosno nakon nastupanja zastarelosti. Prilikom vraćanja stečenog bez osnova moraju se vratiti plodovi i zatezna ka-mata. Postoje uslovi koji moraju biti ispunjeni da bi postojalo pravno neosno-vano obogaćenje: 1) da postoji obogaćenje određenog lica; 2) da je ono nasta-lo na tuđ račun; 3) da je obogaćenje nastalo bez pravnog osnova. Kod sticanja bez osnova obaveza obogaćenog da vrati osiromašenom ono što je stekao bez osnova dospeva onog momenta kada je do obogaćenja došlo, čime se faktički rok za isticanje ovog zahteva može iskoristiti u narednih pet godina.14

1.6. Tužbeni zahtev za naknadu šteteU velikom broju slučajeva pored povrede prava intelektualne svojine su-

bjektu prava nanosi se i šteta. Šteta je umanjenje nečije imovine (obična šteta) i sprečavanje njenog povećanja (izmakla korist), kao i nanošenje drugome

13 Milić, D., (2005). Komentar zakona o autorskom i srodnim pravima sa sudskom praksom i međunarodnim konvencijama i ugovorima, Beograd, NNK Internacional, str. 228.

14 Marković, S., Miladinović, Z., (2008). Autorsko pravo i srodna prava, Kragujevac, Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu, str. 275.


52

fizičkog ili psihičkog bola ili straha (nematerijalna šteta).15 Prema opštim pravilima građanskog prava, zahtev za naknadu štete može istaći lice čije je subjektivno pravo, odnosno pravni interes povređen.16 Tužba za naknadu šte-te može se podneti u subjektivnom roku od tri godine od dana saznanja za učinjenu povredu i učinioca, odnosno u objektivnom roku od pet godina od učinjenje povrede prava. Svrha tužbenog zahteva za naknadu materijalne šte-te je da se oštećenom izvrši restitucija imovine. Međutim, u parnici zbog po-vrede prava intelektualne svojine predmet zaštite je nematerijalno dobro, pa je jedini mogući način novčana naknada. U praksi postoje tri metode kojima se tužilac može koristiti. To su diferencijalna metoda, metoda protivpravne dobiti štetnika i metoda analogije sa naknadom za ustupanje/prenos prava.17

Tužbeni zahtev za naknadu nematerijalne štete, podnosi fizičko lice koje je tuđom protivpravnom radnjom pretrpelo duševni bol zbog povrede ugle-da, časti, slobode ili prava ličnosti. A za štete odgovaraju, u smislu naknade, odgovorna lica.18 Prema članu 200, stav 2 ZOO, sud prilikom odlučivanja o zahtevu za naknadu nematerijalne štete, kao i o visini njene naknade, vodi računa o značaju povređenog dobra i cilju kome služi ta naknada, ali i o tome da se njome ne pogoduje težnjama koje nisu spojive sa njenom prirodom i društvenom svrhom. Prema odredbama ZOO, nematerijalnu štetu mogu pre-trpeti samo fizička lica.

2. Krivičnopravna zaštita

Pored građanskopravne zaštite, u sudskom postupku, zaštita prava inte-lektualne svojine ostvaruje se i u krivičnom postupku. Krivičnopravna zaštita je obezbeđena Krivičnim zakonikom Republike Srbije19 i Zakonom o or-ganizaciji i nadležnosti državnih organa za borbu protiv visokotehnološkog kriminala,20 a sankcionisana je krivičnim delima, privrednim prestupima i prekršajima. U cilju efikasnog sprovođenja krivičnog postupka, ovim zako-nom uređeno je formiranje i nadležnost posebnog odeljenja Višeg tužilaštva i posebnog odeljenja Višeg suda u Beogradu, u kojem je obrazovano posebno Veće za postupanje u predmetima krivičnih dela iz oblasti visokotehnološkog

15 Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/93, član 155. 16 Radišić, J., (1997). Obligaciono pravo - opšti deo, Beograd, Nomos, str. 165.17 Marković, S. op. cit. str. 370.18 Đorđević, Ž., (1987/88). Sredstva građanskopravne zaštite autorskih dela i oblika industrijske

svojine i subjektivnih prava povodom njih, u našem pravu. Glasnik Pravnog fakulteta u Kragujevcu, str. 311.

19 Sl. glasnik RS, br. 85/05, 88/05, 107/05, 72/09, 111/09, 121/12 i 104/13.20 Sl. glasnik RS, br. 61/05 i 104/09.

53


kriminala. Krivična dela protiv viskotehnološkog kriminala pored krivičnih dela protiv bezbednosti računarskih podataka, čine i krivična dela protiv inte-lektualne svojine ako broj primeraka autorskih dela prelazi 500 ili nastala ma-terijalna šteta prelazi iznos od 850.000,00 dinara. Krivični zakon Republike Srbije u glavi dvadeset predviđa krivična dela protiv intelektualne svojine: povreda moralnih prava autora i interpretatora (čl. 198 KZ), neovlašćeno iskorišćavanje autorskog dela ili predmeta srodnog prava (čl. 199 KZ), neovlašćeno uklanjanje ili menjanje elektronske informacije o autorskom i srodnim pravima (čl. 200 KZ), povreda pronalazačkog prava (čl. 201 KZ) i neovlašćeno korišćenje tuđeg dizajna (čl. 202 KZ). Osim ovog poglavlja, odredbom člana 233 KZ propisano je krivično delo neovlašćena upotreba fir-me (žiga, oznake porekla, zaštitnog znaka ili posebne oznake robe), a poglav-lje dvadeset sedam inkriminiše krivična dela protiv bezbednosti računarskih podataka: oštećenje računarskih podataka i programa (čl. 298 KZ), računarska sabotaža (čl. 299 KZ), pravljenje i unošenje računarskih virusa (čl. 300 KZ), računarska prevara (čl. 301 KZ), neovlašćeni pristup zaštićenom računaru, računarskoj mreži i elektronskoj obradi podataka (čl. 302 KZ), sprečavanje i ograničavanje pristupa javnoj računarskoj mreži (čl. 303 KZ) i neovlašćeno korišćenje računara ili računarske mreže (čl. 304 KZ).

Postupak se pokreće po službenoj dužnosti (ex officio), a zaprećene zatvorske kazne kreću se i do deset godina. Zakonom su propisane i mere obaveznog oduzimanja predmeta nastalih izvršenjem krivičnog dela, uređaja i sredstava koji služe za izvršenje krivičnog dela. Pooštravanje kaznene po-litike koje je uneto u nacionalno zakonodavstvo Republike Srbije, preporuka je iz Sporazuma o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine. Kod privrednih prestupa jasno su definisane radnje koje predstavljaju privredni prestup, u zavisnosti od težine učinjene povrede, zakonom su propisane vi-soke novčane kazne i zaštitne mere za učinioce povrede prava intelektualne svojine. Za privredne prestupe mogu se izreći novčana kazna i zaštitne mere. U zaštitne mere koje se mogu izreći ubrajamo: 1) javno objavljivanje presu-de; 2) oduzimanje predmeta kojima je izvršen privredni prestup; 3) zabrana pravnom licu da se bavi određenom privrednom delatnošću i 4) zabrana od-govornom licu da vrši određene dužnosti. Zaštitne mere se mogu izreći samo pod uslovom da je učiniocu privrednog prestupa izrečena kazna. Prekršaji su sankcionisani kaznom, opomenom i zaštitnom merom. Zaštitne mere se izriču uz kaznu ili opomenu. Sud donosi odluku da li će se oduzeti predmet uništiti, prodati ili predati zainteresovanom licu, odnosno organu ili organizaciji.


54

3. Upravnopravna zaštita

Upravnopravna zaštita prava intelektualne svojine regulisana je zakon-skim propisima. Narodna skupština Republike Srbije 10. juna 2006. godine je usvojila Zakon o posebnim ovlašćenjima radi efikasnije zaštite prava inte-lektualne svojine,21 koji treba da obezbedi evropski standard u ostvarivanju upravnopravne zaštite. Upravnopravni vid zaštite prava intelektualne svojine je najmlađi, čine ga zaštita od strane inspekcijskih i carinsih organa, kao po-sebnih organa uprave. U postupku zaštite prava intelektualne svojine, protiv akata donesenih od strane nadležnih organa uprave može se pokrenuti i voditi upravni spor pred nadležnim sudom.

3.1. Zaštita prava intelektualne svojine od strane inspekcijskih organa

Zaštita prava intelektualne svojine od strane inspekcijskih organa kao poseban vid upravnopravne zaštite regulisana je Zakonom o posebnim ovla-šćenjima radi efikasnije zaštite prava intelektualne svojine, koji je donet u skladu sa zahtevima Sporazuma o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine. Usvajanjem ovog zakona, a prvenstveno njegovom primenom, in-spekcijski organi dobili su posebna ovlašćenja u slučaju da dođe do eventu-alne povrede prava intelektualne svojine. Odredbe Zakona o posebnim ovla-šćenjima radi efikasnije zaštite prava intelektualne svojine primenjuju se na proizvodnju, promet, upotrebu i držanje robe i na pružanje usluga kojima se povređuju prava intelektualne svojine. Zakonom je propisano da su proizvod-nja, držanje, promet i vršenje usluga kojim se povređuju prava intelektualne svojine zabranjeni. Značajno je istaći da se odredbe ovog zakona neće prime-njivati na robu koja služi ličnim potrebama, odnosno na robu koja nije name-njena komercijalnoj upotrebi.

Nadležna za postupanje sa robom kojom se povređuju prava intelektual-ne svojine su razna ministarstva pri Vladi Republike Srbije kao i Republička radiodifuzna agencija. U zavisnosti o predmeta povrede, za sprovođenje ovlašćenja predviđenih Zakonom, mogu biti nadležna sledeća ministarstva: Ministarstvo nadležno za poslove trgovine, turizma i telekomunikacija, preko tržišne i turističke inspekcije; Ministarstvo nadležno za poslove zdravlja, pre-ko zdravstvene i sanitarne inspekcije; Ministarstvo nadležno za poslove pro-svete, nauke i tehnološkog razvoja, preko prosvetne inspekcije; Ministarstvo nadležno za poslove finansija, preko poreskih inspektora i poreske policije;

21 Sl. glasnik RS, br. 46/06 i 104/ 09.

55


Ministarstvo nadležno za poslove građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture, preko građevinske inspekcije. U napred navedenim ministarstvima sprovo-đenje Zakona obavlja odgovarajuća inspekcijska služba koja ima obavezu da vrši inspekcijski nadzor u skladu sa svojim zakonskim ovlašćenjima. Nadzor mogu vršiti: tržišna, turistička, zdravstvena, sanitarna i prosvetna inspekcija. Podaci pokazuju da najintezivniju aktivnost na osnovu Zakona o posebnim ovlašćenjima radi efikasne zaštite prava intelektualne svojine sprovodi tržišna inspekcija.22

Nadležni organ, odnosno inspekcijska služba ministarstva koje je nad-ležno u zavisnosti od predmeta povrede može da postupi na zahtev nosioca prava ili po službenoj dužnosti. Ukoliko posumnja da je povređeno nečije pravo intelektualne svojine, inspekcijski organ ima ovlašćenje da na licu me-sta privremeno oduzme svu zatečenu robu, odnosno sve zatečene proizvode koji su predmet ili sredstvo povrede prava intelektualne svojine. Pored ovog ovlašćenja postoji mogućnost izricanja i privremene zabrane obavljanja delat-nosti kojima se povređuje pravo intelektualne svojine. Nadležni organ stavlja do znanja licu prema kome je mera preduzeta da će privremeno oduzeta roba biti konačno oduzeta ukoliko se to lice, u roku od 15 dana od dana donošenja akta kojim je roba privremeno oduzeta, ne upusti u osporavanje razloga za privremeno oduzimanje robe, odnosno ukoliko se ne upusti u dokazivanje da povreda prava intelektualne svojine nije izvršena. Postoji obaveza podnoše-nja prijave nadležnom tužilaštvu, odnosno organu za prekršaj radi pokretanja odgovarajućeg postupka u zavisnosti da li je konkretnom radnjom učinjen privredni prestup ili prekršaj.23 Nadležni organ ima dužnost da bez odlaganja obavesti: 1) nosioca prava čiji je pravni interes doveden u pitanje, pod uslo-vom da mu je isti poznat; 2) sva zainteresovana lica (uvoznika, ovlašćenog predstavnika, organizaciju za kolektivno ostvarivanje prava i dr.) uz uslove da postoje i da su mu poznata i 3) organ nadležan za zaštitu prava intelektual-ne svojine (Zavod za intelektualnu svojinu). Nosilac prava koji je prethodno obavešten o preduzetim merama dužan je da: 1) pred nadležnim organom,

22 Primera radi, 23. marta 2006. godine, u Beogradu, u pogonima za reciklažu fabrike „Minel-Elip” uništeno 347.456 komada pirartske robe (diskova). Težina uništene robe iznosila je 10.442 kilograma. Ovo je bilo prvo javno uništavanje zaplenjenih piratskih diskova u našoj zemlji. (2014, Novembar, 18). Preuzeto sa: (http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2006&mm=03&dd=23&nav_category=12&nav_id=192496 U decembru 2010. godine u reciklažnom centru „Božić i sinovi“ uništeno je 120.000 piratskih diskova, koje je tržišna inspekcija zaplenila u periodu od 2007. do 2009. godine. (2014, Novembar, 18). Preuzeto sa: (http://m.novosti.rs/vesti/naslovna/drustvo/aktuelno.290.html:312096-Pocelo-unistavanje-120000-piratskih-diskova,

23 Zakon o posebnim ovlašćenjima radi efikasnije zaštite prava intelektualne svojine, Službeni glasnik RS, br. 46/06 i 104/09, član 15, stav 3.


56

odnosno sudom pokrene postupak kojim zahteva da se utvrdi da je povređeno pravo i da se privremeno oduzeti predmeti trajno oduzmu; 2) obavesti inspek-cijski organ o određenoj privremenoj meri koju je sud doneo a koja se od-nosi na zabranu raspolaganjem privremeno oduzetim primercima. Međutim, ukoliko nosilac prava ne obavesti nadležni organ o pokrenutom postupku, odnosno privremenoj meri, privremeno oduzeti primerci robe se vraćaju licu od kojeg su prethodno i bili oduzeti, a akt kojim je privremeno zabranjeno obavljanje delatnosti stavlja se van snage. Kada je u toku postupka pred nad-ležnim sudom utvrđeno da je povreda prava intelektualne svojine izvršena, privremeno oduzeta roba se konačno oduzima, odnosno isključuje iz prometa. Inspekcijski organ može po službenoj dužnosti doneti i odluku kojom će robu ustupiti u humanitarne svrhe bez naknade ili prodati radi recikliranja.

Nadležni inspekcijski organi mogu inspekcijski nadzor vršiti i na zahtev nosioca prava. Zahtev nosioca prava, kojim se zahteva preduzimanje mera za zaštitu prava intelektualne svojine podnosi se u pismenoj formi, inspekcijskoj službi nadležnog ministarstva. Zahtev koji podnosi nosilac prava može biti pojedinačan i opšti. Pojedinačan zahtev odnosi se na jednu određenu pošiljku, odnosno količinu robe, dok se opšti zahtev odnosi na sve količine određene vrste robe u predloženom vremenskom periodu. Kada zahtev za zaštitu prava intelektualne svojine usvoji, nadležni organ može zahtevati od podnosioca za-hteva polaganje sredstva obezbeđenja u iznosu koji odgovara visini troškova koji mogu nastati ukoliko postupak bude obustavljen zbog radnji ili propusta podnosioca zahteva ili ako u toku postupka bude utvrđeno da nema povrede prava intelektualne svojine. Kao sredstvo obezbeđenja može poslužiti bankar-ska garancija ili depozit koji se uplaćuje na poseban račun koji odredi nadlež-ni organ. Protiv prvostepene odluke, podnosilac zahteva može izjaviti žalbu drugostepenom organu.

3.2. Zaštita prava intelektualne svojine od strane carinskih organaCarinski organi prvi dolaze u dodir sa uvozom neovlašćeno proizve-

denim primercima predmeta zaštite koji sve učestalije bivaju krijumčareni na određenu državnu teritoriju. Postoji želja da se ovim putem obezbedi što efikasniji sistem zaštite prava intelektualne svojine koji će doprineti spre-čavanju puštanja u slobodan promet krivotvorene i piratske robe na terito-riji Republike Srbije, kao i izlasku takve robe sa njenog tržišta. Republika Srbija je Carinskim zakonom propisala poseban postupak sa robom kojom se

57


povređuju prava intelektualne svojine i usvojila Uredbu o uslovima i načinu primene mera za zaštitu prava intelektualne svojine na granici.24

Carinski postupak je poseban upravni postupak koji se sprovodi radi primene materijalno-pravnih carinskih propisa, a pre svega radi sprovođe-nja carinskog nadzora i carinjenja robe za slučaj prenosa ili prevoza carinske robe preko carinske linije.25 Carinsko područje Republike Srbije obuhvata teritoriju i teritorijalne vode Republike Srbije, kao i vazdušni prostor iznad Republike Srbije i ograničeno je carinskom linijom koja je istovetna s grani-com Republike Srbije.26

Carinski organ ima dužnost da pri vršenju carinske kontrole prekine ca-rinski postupak i zadrži robu ukoliko posumnja da su u pitanju krivotvoreni i piratski proizvedeni primerci. Pod piraterijom u oblasti intelektualne svojine podrazumevamo sve radnje masovnog, kontinuiranog i sistematskog, neovla-šćenog iskorišćavanja produkta intelektualne svojine u bilo kom obliku-formi (umnožavanje, distribucija, prodaja), bilo kojim tehničkim metodama i sred-stvima, kojima se direktno ili indirektno nanosi ili može naneti šteta nosioci-ma zaštićenih prava intelektualne svojine.27 Prekid carinskog postupka može se izvršiti po službenoj dužnosti ili na zahtev nosioca prava. Razlika između situacije kada carinski organ privremeno zadržava robu po službenoj dužnosti i na zahtev nosioca prava sastoji se u tome što, ukoliko dođe do prekida ca-rinskog postupka po službenoj dužnosti carinski organ ne odgovara uvozniku ili vlasniku zbog zadržavanja robe na graničnom prelazu, međutim ako dođe do zadržavanja robe od strane carinskog organa na lični zahtev nosioca pra-va pa se kasnije tokom postupka ispostavi da je isti neopravdan, lice koje je podnelo zahtev dužno je da uvozniku ili vlasniku robe nadoknadi štetu zbog neopravdanog zadržavanja. Privremeno oduzeta roba može biti trajno oduze-ta i uništena ukoliko je sudskim putem ustanovljeno da je izvršena povreda prava intelektualne svojine (bez obzira na to da li je postupak pokrenut po službenoj dužnosti ili na zahtev nosioca prava). Carinske mere zaštite se ne mogu primeniti u slučaju da se radi o nekomercijalnoj robi, ličnom prtljagu i poklonima koje nose putnici.

24 Sl. glasnisk RS, br. 86/10 i 28/12.25 Varga, S., (2007). Razvrstavanje posebnih carinskih postupaka prema vrtama saobraćaja. Pravo-

teorija i praksa 24 (1-2), str. 15.26 Carinski zakon, Službeni glasnik RS, br. 18/10 i 111/12, član 3.27 Spasic, V., (2007). Savremeni oblici piraterije u autorskom i srodnim pravima. Pravni život 13,

str. 293.


58

Zaključak

Zaštita prava intelektualne svojine u Srbiji usklađena je sa međunarod-nim standardima i standardima zaštite prava intelektualne svojine u Evropskoj uniji. U periodu od 2003. do 2013. godine, Narodna skupština Republike Srbije usvojila je niz zakona koji predviđaju građanskopravnu, krivičnoprav-nu i upravnopravnu zaštitu prava intelektualne svojine. Donošenjem Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa za borbu protiv viskokotehno-loškog kriminala, Krivičnog zakonika, Zakona o posebnim ovlašćenjima radi efikasnije zaštite prava intelektualne svojine i Carinskog zakona, unapređena je zaštita prava intelektualne svojine u Republici Srbiji.

Od svih oblika zaštite centralno mesto zauzima građanskopravna zaštita, jer je reč o građanskim pravima apsolutnog dejstva, na koje se u slučaju po-vrede, u nedostatku posebnih pravila primenjuju opšta pravila obligacionog prava. Zakonima su propisane visoke novčane kazne za povredu prava inte-lektualne svojine, koje imaju svrhu da odvrate buduće počinioce. Inspekcijski organi koristeći se svojim stručnim znanjem, zakonskim i podzakonskim rešenjima na efikasan način doprinose pružanju adekvatne zaštite pravu in-telektualne svojine. U prvom planu, i pre svega da se zaštite od raznih obli-ka krivotvorenja i piraterije koji su u današnje vreme u razvoju ekspanzije. Rezultati o efikasnosti rada inspekcijskih organa mogu se videti u izveštajima koje vode razne inspekcije u zavisnosti od toga koja je nadležna za postupanje u konkretnom slučaju, a svode se na statističe podatke. Najefikasniji način kojim se sprečava uvoz i izvoz krivotvorene i piratske robe, je preduzimanje posebnih mera od strane carinskih organa. Svrha donošenja savremenih prav-nih propisa iz oblasti prava intelektualne svojine, kao i preduzimanje mera od strane nadležnog organa, je pružanje odgovarajuće zaštite nosiocima prava intelektualne svojine.

59


Stefan Simića law clerk from Kragujevac

Judicial protection of intellectual property rights in Republic of Serbia

A b s t r a c t

This paper deals with the judicial protection of intellectual property rights in the case of injury, without which the monopoly right of the legal entity does not make any sense. The subject of protection refers to the intangible assets which, through the economic function, allows the legal entity cer-tain material benefits coming from the economic exploitation. The special importance of protecting intellectual property rights derives from the fact that the intellectual property is created by engaging the most creative hu-man resources together with huge financial investments. In our country, the newly adopted laws are, to the greatest extent, harmonized with the current both regional and international standards in the field of protection of intellectual property rights.

Keywords: intellectual property rights, violation of law, protection of rights.

Literatura

1. Carinski zakon, Službeni glasnik RS, br. 18/10 i 111/122. Đorđević, Ž. (1987/88). Sredstva građanskopravne zaštite autorskih dela

i oblika industrijske svojine i subjektivnih prava povodom njih, u našem pravu. Glasnik Pravnog fakulteta u Kragujevcu, str. 299-317

3. Krivični zakon Republike Srbije, Sl. glasnik RS, br. 85/05, 88/05, 107/05, 72/09, 111/09, 121/12 i 104/13

4. Marković, S. (1999). Autorsko i srodna prava, Beograd, Javno preduzeće Službeni glasnik

5. Marković, S., Miladinović, Z. (2008). Autorsko pravo i srodna prava. Kragujevac, Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu


60

6. Miladinović, Z. (2013). Zaštita autorskog i srodih prava u Republici Srbiji - usaglašenost sa pravom EU u: Božin Vlašković, et al. (urednik), Usklađivanje pravnog sistema Srbije sa standardima Evropske unije, Kragujevac, Institut za pravne i društvene nauke str. 446-464

7. Milić, D. (2005). Komentar zakona o autorskom i srodnim pravima sa sudskom praksom i međunarodnim konvencijama i ugovorima, Beograd, NNK Internacional

8. Radišić, J. (1997). Obligaciono pravo - opšti deo, Beograd, Nomos9. Spasić, V., (2007). Savremeni oblici piraterije u autorskom i srodnim

pravima. Pravni život 13, str. 293-30910. Uredba o uslovima i načinu primene mera za zaštitu prava intelektualne

svojine na granici, Sl. glasnisk RS, br. 86/10 i 28/1211. Varga, S. (2007). Razvrstavanje posebnih carinskih postupaka prema

vrstama saobraćaja. Pravo- teorija i praksa 24 (1-2), str. 15-2412. Veselinović, J. (2012). Novine u zaštiti autorskih prava u Srbiji, Pravo

teorija i praksa, (7-9), str.148-16413. Zakon o autorskom i srodnim pravima, Sl. glasnik RS, br. 104/09, 99/11

i 119/1214. Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/9315. Zakon o organizaciji i nadležnosti državnih organa za borbu protiv

visokotehnološkog kriminala, Sl. glasnik RS, br. 61/05 i 104/0916. Zakon o oznakama geografskog porekla, Sl. glasnik RS, br. 18/1017. Zakon o parničnom postupku, Službeni glasnik RS, br. 72/11, 49/13,

74/13 i 55/1418. Zakon o patentima, Sl. glasnik RS, br. 104/09 i 10/1319. Zakon o posebnim ovlašćenjima radi efikasnije zaštite prava intelektual-

ne svojine, Sl. glasnik RS, br. 46/06 i 104/ 0920. Zakon o pravnoj zaštiti industrijskog dizajna, Sl. glasnik RS, br. 104/0921. Zakon o zaštiti topografija poluprovodničkih proizvoda, Sl. glasnik RS,

br. 55/1322. Zakon o žigovima, Sl. glasnik RS, br. 104/09 i 10/13

61

Vidoje Mitrić*

SPEcIFIČNOSTI ALTERNATIVNIh SANKcIjA U KRIVIČNOM PRAVU SRbIjE

REZIME: U ovom radu akcenat je stavljen na pitanje koliko krivično pra-vosuđe u današnje vreme ispunjava očekivanja koje savremeno društvo stavlja pred njega. Takođe, postavlja se pitanje, kako obezbediti efikasniji rad krivičnog pravosuđa, a da to istovremeno ne ide na štetu kvaliteta nje-govog rada. Ovde se ne radi o sitnijim reformskim organizacionim mera-ma, već o strateškim koncepcijama koje duboko zadiru u funkcionisanje krivičnog pravosuđa, a imaju i šire društvene reperkusije i mogu suštinski da utiču na život svakog čoveka. Elementarno pitanje koje se nameće jeste kako reagovati na kriminalitet koji je, sa izvesnim oscilacijama, u stalnom porastu. Svesni svih protivurečnosti koje sa sobom nosi osavremenjivanje postojećeg režima krivičnih sankcija, neophodno je ukazati na osnovne sa-držaje alternativnih krivičnih sankcija. Njima se postižu višestruki pravni efekti na polju reaktivnog reagovanja na kriminalitet. Otuda ćemo posebnu pažnju posvetiti ukazivanju na osnovne sadržajne odrednice alternativnih sankcija u našem krivičnom pravu.

Ključne reči: alternativne sankcije, kazne, rad u javnom interesu, restora-tivna pravda, maloletnici.

Uvod

Pored tradicionalnih formi kriminaliteta pojavljuju se i njegove savre-menije forme koje iziskuju promenu postojećeg režima krivičnih sankcija. Njima se nastoje postići dvostruki efekti krivičnog prava. Prvi se odnosi na dalje razvijanje proaktivnog način reagovanja a drugi na izbor podesnih kri-vičnih sankcija. Iako se uslovna osuda smatra najčešće izricanom krivičnom sankcijom, krivično pravo se najvećim delom oslanja na kazne lišenja slobode kojima se nastoje ostvariti resocijativni efekti na ličnost osuđenika. Međutim,

* Magistar pravnih nauka, sudija Višeg suda u Novom Sadu, e-mail: [email protected]

UDK: 343.8(497.11)BIBLID: 0352-3713 (2014); 32, (1-3): 61–73



62

savremeni krivični zakonodavac nastoji da ograniči primenu kazne lišenja slobode, svodeći je na nužni minimum.1

Primena krivičnog prava se zasniva na maksimi nemo prudens punit quia peccatum est, sed ne peccetur, što u prevodu znači da niko pametan ne kažnja-va što se grešilo, nego da se ne bi grešilo. To praktično znači da se kazni uop-šte, a naročito kazni lišenja slobode, kao stubu sistema krivičnih sankcija, ne može poreći škodljivost prema učiniocu krivičnog dela. Međutim, nastojanja da se kažnjavanje zameni nečim drugim, boljim i više dostojnim čoveka, nisu dala očekivane rezultate. Iako se alternativnim načinom reagovanja nastoji suzbijati lakši i srednji kriminalitet, ne može se poreći njegov značaj i na po-dručju teškog kriminaliteta. U tom smislu bi se centralna strategija savremene kriminalne politike odnosila na primenu savremenijih rešenja kojima se nove-lira postojeći sistem krivičnih sankcija. Otuda je od izuzetne važnosti ukazati na opšta, odnosno načelna pitanja koja se tiču opravdanja i svrhe alternativnih krivičnih sankcija.

Pod alternativnim krivičnim sankcijama podrazumevaju se one sankcije koje su alternativa kazni lišenja slobode. Ta kazna koja je i sama nastala kao alternativa kaznama koje su dominirale u srednjem veku (smrtna kazna i tele-sne kazne) i na kojoj danas počiva čitavo krivično pravo, sve je manje u stanju da odgovori savremenim izazovima koji se pred krivično pravo postavljaju. čini se da je kazna zatvora, naročito u nekim zemljama, dospela do krajnjih granica svojih mogućnosti.2 Ona je praćena negativnim tendencijama kako za osuđena lica, tako i za samo društvo koje je primenjuje. Pritom je paradoksal-no da se najveći deo, sada poznatih alternativnih krivičnih sankcija, zasniva na kazni lišenja slobode. Iako im je glavni cilj da se suzi obim primene ka-zne lišenja slobode, te sankcije se ne mogu zamisliti niti mogu funkcionisati ukoliko iza njih ne bi stajala ova kazna. Jednom rečju, njihova posebnost se oslanja na dva podjednako važna oslonca, od kojih prvi predstavlja kaznu lišenja slobode, a drugi alternativni koncept krivične reakcije.

Pojam i elementi alternativnih krivičnih sankcija

Savremeno krivično pravo se odlikuje nastojanjem da se postojeći kata-log krivičnih sankcija i mera proširi primenom novih savremenijih rešenja, čiji je efekat bliži dejstvu nekih krivičnih sankcija. Na ovaj način se omogućava

1 Dragojlović, J., Matijašević J., (2013). Osnovna obeležja vaspitnih mera u Srbiji, Pravo - teorija i praksa 30 (4-6), str. 47-58.

2 Delibašić, V., (2010). Najstroža kazna u Krivičnom zakonu Republike Srbije u periodu od 17.11.2001. godine do 9.3.2002. godine, Pravo - teorija i praksa 27 (5-6), str. 97-117.

63

Specifičnosti alternativnih sankcija u krivičnom pravu Srbije

izbor one sankcije ili onog načina reagovanja u konkretnom slučaju, odnosno na konkretni predmet u krivičnom postupku, koji je najadekvatniji u datim okolnostima. Pored toga, ispoljava se i naglašena intencija u pravcu preva-zilaženja postojećeg načina neselektivnog kažnjavanja kreiranjem podesnih alternativnih rešenja. One su znatno jeftinije u odnosu na postojeći sistem kažnjavanja a u najvećem broju slučajeva su pogodnije i za učinioca i za žrtvu krivičnog dela.3

U uporednom krivičnom pravu se odgovarajućim merama kriminalno-političkog karaktera i konkretnim aktivnostima popularišu nove zakonske mogućnosti, koje se svode na određene alternativne postupke. Preporučuje se svim akterima krivičnog postupka da znatno više budu okrenuti alternativnim krivičnim sankcijama i alternativnom načinu postupanja. U tom smislu, alter-nativne mere su obeležje savremenog evropskog krivičnog prava, odnosno krajnji proizvod tendencije o humanizovanju i efektuiranju krivičnog prava.4

Kod određivanja pojma alternativnih krivičnih sankcija suočavamo se sa velikim brojem pokušaja njihovog definisanja. Tako, M. Radoman smatra da alternativne krivične sankcije predstavljaju mere kojima se otklanja mo-gućnost izricanja kazne zatvora s ciljem izbegavanja loših efekata i zatvora i zatvaranja, uz uslov da te mere izriče sud i da sud proceni da takve mere odgovaraju prirodi i težini dela, kao i ličnosti učinioca.5

Pored punoletnih lica, alternativne sankcije su predmet interesovanja autora koji proučavaju oblast maloletničkog krivičnog prava. Analizirajući međunarodno-pravne instrumente, kojima se reguliše krivičnopravni status maloletnika, I. Stevanović dvojako određuje sadržaj alternativnih sankcija. U zavisnosti od toga da li se vezuju isključivo za sistem krivičnih sankcija, ili za funkciju koja se primenom mera alternativnih krivičnom sankcionisanju ostvaruje u sistemu maloletničkog pravosuđa, moguće je izdvojiti njihov uži i širi pojam. U prvom slučaju je pojam alternativnih sankcija uže postavljen,

3 Za buduću uspešnu primenu alternativa zatvaranju bitno je da one treba da predstavljaju nove nepenalne mere koje su svojstvene jednom naročitom ideološkom konceptu restorativne pra-vičnosti. Tek u tom ideološkom okviru alterantive zatvaranju mogle bi da ostvare prave efekte. Vidi Mrvić Petrović, N., (2006). Alternativne sankcije i novo zakonodavstvo Republike Srbije. Temida (1), str. 55.

4 Lazetić Bužarovska, G., (2006). Alternativne mere u makedonskom kaznenom pravu. Pravni život (9), str. 354.

5 Radoman, M., (2003). Penologija i sistem izvršenja krivičnih sankcija, Novi Sad, Pravni fakultet, str. 58.


64

dok se u drugom slučaju ovaj pojam proširuje na druge mere i postupke koji-ma se izbegava klasična krivična procedura.6

Prisutna su mišljenja po kojima alternativne sankcije predstavljaju kon-cept sankcija i mera pod okriljem društvene zajednice, zasnovan na pretpo-stavci da se ciljevi kažnjavanja u velikoj meri mogu postići i u uslovima koji su manje restriktivni od kazne zatvora. Razlozi težnje ka preventivnoj, a ne retributivnoj komponenti kazne, između ostalog, leže i u negativnim efektima zatvorske kazne po osuđenog, njegovu porodicu i društvenu zajednicu.7

Sumirajući navedene definicije alternativnih krivičnih sankcija možemo izdvojiti njihove osnovne elemente:

- alternativna krivična sankcija ima supstitutivni karakter u odnosu na kaznu zatvora, tj. predstavlja zamenu za kaznu zatvora,

- sud optira između kazne zatvora i određene alternativne krivične sankcije,

- učinilac mora da pristane na određenu alternativnu sankciju,

- odlukom suda se kazna zatvora zamenjuje odgovarajućom alternati-vnom krivičnom sankcijom, ali se i obrnuto odlukom suda izrečena alternativna krivična sankcija zamenjuje kaznom zatvora, ako učini-lac ne izvrši određenu izrečenu alternativnu meru, odnosno uopšte, ne pristane na izricanje alternativne krivične sankcije.

Svaki od izloženih elemenata ponaosob izdvaja pojedinačne crte alter-nativnih sankcija u kontekstu njihovog položaja u našem i uporednom krivič-nom zakonodavstvu. Otuda nije moguće izvršiti njihovu klasifikaciju prema stepenu važnosti.

Teorijsko utemeljenje alternativnih krivičnih sankcija

Ideja alternativnog načina državne reakcije na kriminalno ponašanje de-linkvenata je relativno novijeg datuma. Ona se vezuje za pojavu Škole druš-tvene odbrane koja zagovara korenito reformisanje krivičnog prava, koje bi pratilo širenje lepeze postojećih krivičnih sankcija uz postepeno ukidanje ka-zne koja, do tada, nije imala realnu alternativu.8 Nasuprot retributivnoj, sistem

6 Stevanović, I., (2006). Nova zakonska rešenja o maloletnicima: značaj alternativa institucionalnom tretmanu, Temida (1), str. 62.

7 Manojlović, Z., Stefanović, I., (2012). Alternativni načini služenja zatvorske kazne u Bosni i Hercegovini, Srbiji, Hrvatskoj i Crnoj Gori, Beograd, Biblioteka Narodne skupštine, str. 3.

8 Tako je Mark Ansel, kao glavni predstavnik tog pravca, iskazivao protivljenje izricanju kazni i vođenju krivičnih postupaka, nudeći alternativu u formi izricanja društvenih mera lišenih

65


restorativne pravde počiva na izmirenju učinioca i žrtve kao jednoj od važni-jih alternativa krivičnim sankcijama. Tako, pojam restorativna pravda treba posmatrati kao pandan retributivnoj pravdi. U sadržajnom smislu, restorativ-na pravda podrazumreva sporazumni način rešavanja određenog krivičnog predmeta. Međutim, u praksi su prisutni i drugi oblici ispoljavanja restora-tivne pravde, poput formiranja krugova za kažnjavanje (sentencing circles).9

U krivičnoj teoriji je restorativna pravda nailazila na različita tumačenja i viđenja u rečima i delu pojedinih pravnika-krivičara. Oni definišu restorativni oblik pravde na dva moguća načina:10

- kao alternativu krivičnopravnom sistemu, posmatra se kao “pro-gresivna alternativa u narastajućoj primeni zatvorske kazne i drugih mera kojima se pokušava kontrolisati kriminalitet i ostvariti pravda” (Džonston),

- kao proces, ishod ili skup principa (Zehr, Maršal i dr.).Na bazi postojećih definicija restorativne pravde moguće je izdvojiti če-

tiri temeljna principa na kojima se ona zasniva. To su:11

- personalizam, tj. tretiranje krivičnog dela kao povrede ljudi i njihovih međusobnih odnosa, pre povrede zakona,

- popravljanje, podrazumeva popravljanje štete kao primarnog cilja a ne kažnjavanje izvršioca krivičnog dela,

- reintegracija, ima za cilj uključivanje izvršioca krivičnog dela u druš-tvo a nikako njegovo stigmatiziranje i izolaciju,

- učešće, znači uključivanje odnosno ohrabrivanje svih direktnih učesni-ka da se problemom kriminalnog ponašanja bave zajedno.

U literaturi su prisutna shvatanja kojima se pojam restorativne pravde nastoji odrediti u negativnom vrednosnom smislu, odnosno kao antipod retri-butivnoj pravdi. U tom smislu je interesantno ukazati na osnovne karakteristi-ke i granične međe između retributivne i restorativne pravde:12

nepotrebnih ograničenja. Joksić, I., (2010). Sudska opomena u krivičnom pravu, Bezbednost (1), str. 96–97.

9 Kovačević, M., (2013). Međunarodni standardi u oblasti krivičnih sankcija i mera za maloletnike, Beograd, Pravni fakultet, str. 62.

10 Joksić, I., (2009). Restorativna pravda u svetlu alternativnog reagovanja na kriminalitet malolet-nika. Glasnik advokatske komore Vojvodine (11), str. 490.

11 Ibid., str. 491-492.12 Joksić, I. (2010). Vaspitne preporuke kao nove mere u krivičnom pravu. Banja Luka, Pravni

fakultet, str. 14.


66

Tabela 1.Razlike između retributivne i restorativne pravde

RETRIBUTIVNI MODEL RESTORATIVNI MODELPrednost načela materijalne istine Prednost izmirenju stranaka i

naknadi štete nastale krivičnim delom

Objektivno utvrđivanje povrede zakonskih normi

Zadovoljenje interesa stranaka (učinioca, žrtve, društva)

Kruto sprovođenje pravila krivične procedure

Prilagođavanje krivične proce-dure primeni alternativnih mera

Glavna uloga sudije, tužioca, sud-skog veća

Povećana uloga ostalih instituci-ja (centra za socijalni rad, nevla-dinih organizacija i dr.)

Obavezno sprovođenje dokaznog postupka

Izostajanje dokaznog postupka u slučajevima kada se primenjuju alternativne mere

Relativno dugo trajanje krivičnog postupka

Izostajanje klasičnog krivičnog postupka ili njegovo prekidanje odnosno skraćeno trajanje

Veliki i nepotrebni troškovi koje povlači vođenje krivičnog postupka

Smanjeni troškovi vođenja postupka ili pak njihovo izostajanje

Izricanje krivične sankcije kao po-sledice izvršenog krivičnog dela

Izmirenje, naknada štete, rad u korist humanitarnih organizacija i dr.

U kontekstu odnosa retributivne i restorativne pravde ključnu ulogu ima jednaka raspodela moći glavnih učesnika u restorativnom procesu.13 Stoga, možemo zaključiti da je osnovni princip restorativne pravde uspostavljanje ravnopravnosti svih učesnika u postupku. Ako princip ravnopravnosti bude doveden u pitanje uspeh restorativnog postupka bio bi pod znakom pitanja. Zato je neophodna primena standarda sadržanih u međunarodnim konvenci-jama, deklaracijama i drugim pravnim dokumentima.14

U najširem smislu, svaka krivična sankcija koja na odgovarajući način i prema uslovima propisanim Krivičnim zakonikom supstituiše kaznu zatvora, odnosno novčanu kaznu (onda kada je ta kazna propisana kao glavna, odnosno

13 Kovačević, M., (2012). Vaspitni nalozi u Srbiji, Pravo - teorija i praksa 29 (4-6), str. 108-119.14 Ibid., str. 16.

67


jedina kazna za konkretno krivično delo), je alternativna krivična sankcija. U užem smislu, pod alternativnom krivičnom sankcijom treba podrazumevati svaku krivičnu sankciju koja prema odgovarajućem zakonskom mehanizmu supstituiše kaznu zatvora, kao kaznu koja je prvenstveno zastupljena u kon-kretnim inkriminacijama u posebnom delu Krivičnog zakonika i čiji konkret-ni raspon za ogromnu većinu krivičnih dela (izuzetak su malobrojna krivična dela zaprećena samo novčanom kaznom), predstavlja osnovni parametar za ocenu apstraktne težine krivičnog dela.

U Srbiji se počeci primene restorativne pravde vezuju za aktivnosti Centra za medijaciju u Nišu. U zvaničnom izveštaju ovog Centra iz 2006. godine navode se podaci po kojima je uspešno sprovedeno 72% medijacija. Oštećene strane su fizička lica i/ili institucije od kojih su tri škole. Kroz sam postupak medijacije prošlo je ukupno 105 maloletnih delinkvenata. Radilo se o krivičnim delima blažeg fizičkog i psihičkog zlostavljanja, sitnim krađama, lakšim krivičnim delima oštećenja tuđe stvari i krađe. U Centru za socijalni rad u Nišu ukupno je povučeno iz sudskih postupaka 15 krivičnih prijava, kao rezultat uspešno sprovedenih medijacija. Na osnovu celokupno dostupnog materijala, možemo zaključiti da su uspešno sprovedeni postupci medijacije, ali da rezultati nisu na liniji očekivanih kao i da su ograničeni samo na kate-goriju maloletnih učinilaca krivičnih dela.15

Vrste alternativnih krivičnih sankcija

U zavisnosti od korišćenog kriterijuma klasifikacije, u krivičnoj teoriji se alternativne mere i sankcije mogu podeliti na različite načine.16 Prema jednoj grupi shvatanja, alternativne mere i sankcije možemo podeliti na tri grupe:

- Prva grupa shvatanja se tiče zatvorskih kazni, odnosno, zamena kao što je: kućni pritvor, polusloboda, vikend zatvaranje, radno angažovanje izvan zatvora, izvršenje kazne u nekoj nezatvorskoj instituciji i slično,

- Drugu grupu shvatanja čine klasične nezatvorske kazne, odnosno, al-ternativne mere i sankcije kao što su: novčana kazna, zabrane različi-tog tipa, sloboda pod nadzorom, probacija ili zaštitni nadzor, društve-no-koristan rad i slično,

15 Ibid., str. 16-17.16 Vidi Mitrić, V., (2013). Alternativne sankcije u krivičnom pravu: magistarski rad, Novi Sad,

Pravni fakultet za privredu i pravosuđe, str. 20-21.


68

- Treću grupu shvatanja čine takozvane mere restorativne pravde kojima se izbegava ili odlaže izricanje ili izvršenje kazne, odlaganje izvršenja kazne i uslovna osuda, uslovni otpust i sl.

Prema drugoj grupi shvatanja, postoje dve vrste alternativnih sankcija: - Prve su takozvane prave alternative i ovde spadaju: naknada imovin-ske štete i poravnanje učinilac-žrtva, društveno koristan rad, ambu-lantni socijalno-pedagoški tretman, koji se mogu koristiti samostalno ili u kombinaciji sa merama pojačanog nadzora na slobodi ili kućnim pritvorom,

- Druge su sankcije koje se koriste kao supstituti kazni zatvora, a koje ima većina krivičnih zakona i to su: novčana kazna, mere upozorenja i donekle mere bezbednosti. Nemoguće je povući jasnu granicu izme-đu ove dve vrste, jer je u praksi mnogih zemalja najzastupljenija upra-vo njihova kombinacija.

U alternativne krivične sankcije koje se mogu izreći punoletnim učinio-cima, sa stanovišta našeg pozitivnog krivičnog zakonodavstva, spadaju:

1. Kazna rada u javnom interesu, 2. Mere upozorenja:

-uslovna osuda - sa ili bez zaštitnog nadzora, -sudska opomena.

3. Kućno zatvaranje i elektronski nadzor.S obzirom da mere upozorenja imaju dužu pravnu tradiciju, u odnosu na

ostale ostale vrste alternativnih krivičnih sankcija, u fokusu našeg razmatra-nja biće kazna rada u javnom interesu. Dodatni razlog jeste činjenica da ova kazna predstavlja novum u našem krivičnom zakonodavstvu.

Rad u javnom interesu

Kazna rada u javnom interesu jedna je od najpoznatijih kazni koje se u savremenom krivičnom pravu predlažu kao alternativa kazni zatvora. Propisivanje i primena ove kazne u skladu su sa savremenim tendencijama, da se izbegne lišavanje slobode učinioca lakših krivičnih dela i primena krat-kih kazni zatvora. Postoje dva uslova za primenu ove alternativne sankcije, od kojih je jedan formalne a drugi materijalne prirode. a) Formalni uslov - da je sud u krivičnom postupku utvrdio da je punoletno lice krivično odgovorno za izvršeno krivično delo i da mu je izrekao kaznu zatvora u trajanju od tri go-dine ili novčanu kaznu. Ovaj uslov upućuje na primenu alternativne sankcije samo u pogledu izvršenja lakšeg krivičnog dela i to licu koje ima određene

69


psihološke karakteristike (kada se radi o nedelinkventnoj, nenasilnoj ličnosti). Dakle, težina izvršenog krivičnog dela je determinirajući faktor za izricanje kazne rada u javnom interesu, ali njegova sadržina i dužina trajanja u prvom redu zavise od ličnosti učinioca dela. b) Materijalni uslov - da je osuđeno lice dalo pristanak (saglasnost) da se izrečena kazna zatvora zameni radom za opšte dobro. Ovaj uslov proizilazi iz činjenice da je prinudni rad danas zabranjen. Svoj pristanak osuđeni mora dati na glavnom pretresu, odnosno najkasnije u završnoj reči.

Rad u javnom interesu je tipična alternativna krivična sankcija. Smatra se da su pozitivna iskustva u drugim zemljama, kao i stav naše teorije, uticali na to da Krivični zakonik iz 2006. godine17 predvidi ovu krivičnu sankciju. Ovako radikalan zaokret se opravdava sledećim razlozima: osuđeno lice ne gubi društvene kontakte, može nastaviti obavljanje svoje profesije, a nema ni ostalih negativnih posledica kazne lišenja slobode, uz manje troškove izvrše-nja ove krivične sankcije.

Rad u javnom interesu se može izreći za krivična dela za koja je pro-pisana kazna zatvora do tri godine ili novčana kazna (član 52, stav 1 KZ), a pod takvim radom se podrazumeva svaki društveno koristan rad u odnosu na koji su kumulativno ispunjena dva uslova: 1) njime se ne vređa ljudsko dosto-janstvo i 2) ne vrši se u cilju sticanja dobiti (član 52, stav 2 KZ). Faktičko je pitanje koji i kakav rad predstavlja društveno koristan rad, a načelno bi svaki pravi ljudski rad morao da ispunjava uslov društvene korisnosti. Rad mora biti produktivan da bi bio društveno koristan, tako da bi društveno koristan rad predstavljao oblik ljudske aktivnosti koji realno stvara određeno novo dobro. To dobro koje se stvara radom može biti materijalno dobro (određena konkretna proizvodnja), ili duhovno dobro, kao što bi to bio, na primer, slučaj sa podučavanjem, kada oni koji se podučavaju stiču određena nova znanja, a ta su znanja produkt tog konkretnog rada.

U Krivičnom zakoniku (član 52, stav 3), se utvrđuje maksimalno trajanje rada u javnom interesu, i to u tri oblika:

1. Ukupna maksimalna dužina rada u javnom interesu (opšti vremenski raspon) – on ne može biti kraći od šezdeset časova, niti duži od trista-šezdeset časova,

2. Maksimalno mesečno trajanje rada u javnom interesu – on traje šezde-set časova u toku jednog meseca,

17 Krivični zakonik Srbije, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 121/12.


70

3. Minimalno i maksimalno trajanje rada u javnom interesu utvrđeno u mesecima – on se određuje tako da bude obavljen za vreme koje ne može biti kraće od mesec dana, niti duže od šest meseci.

4. Prilikom izricanja kazne rada u javnom interesu sud je dužan da se rukovodi određenim posebnim kriterijumima, tako da će imati u vidu svrhu kažnjavanja, uzeti u obzir vrstu učinjenog krivičnog dela, kao objektivnu okolnost, te subjektivne okolnosti: a) ličnost učinioca i b) spremnost učinioca da obavlja rad u javnom interesu.

Izvršenje kazne rada u javnom interesu u Srbiji obavlja poverenička služba. Ona deluje u okviru Odeljenja za tretman i alternativne sankcije pri Upravi za izvršenje zavodskih sankcija Ministarstva pravde. Poverenika od-ređuje direktor Uprave za izvršenje zavodskih sankcija na predlog načelnika Odeljenja za tretman i alternativne sankcije, koji pri predlaganju vodi računa o ličnim svojstvima i potrebama osuđenog. Ovlašćenja poverenika predviđaju uspostavljanje i održavanje kontakta sa osuđenim, uz postojanje načela čija je suština ograničenje prava osuđenog samo u meri neophodnoj za postizanje svrhe izrečene kazne. On sarađuje sa nadležnim sudom, organom unutrašnjih poslova, poslodavcem i drugim ustanovama, organizacijama i udruženjima, ima pravo da traži podatke i izvrši uvid u službene evidencije i druga doku-menta od značaja za izvršenje rada u javnom interesu.

Na prostorima Srbije svako novo rešenje, pa makar ono bilo i veoma dobro, sporo se primenjuje. U konkretnom slučaju velika je greška sudova što ne izriču u većem broju kaznu rad u javnom interesu, jer sada su se stekli uslo-vi s obzirom da su za pojedina područja uspostavljene povereničke službe. Izricanjem kazne rada u javnom interesu u većem broju, smanjiće se broj uslovnih osuda, a njihov efekat bi u daleko većoj meri trebao da premaši onaj koji se postiže uslovnom osudom.18

Zaključak

Krivičnopravni sistem Republike Srbije ima na raspolaganju široki spek-tar alternativnih krivičnih sankcija. Takođe, usvojena su brojna zakonska re-šenja koja treba da obezbede primenu alternativnih sankcija poput Krivičnog zakonika, Zakona o izvršenju krivičnih sankcija, Zakona o maloletnim učini-ocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti maloletnih lica, kao i pojedini

18 Od strane Okružnog suda u Kraljevu izrečena je kazna rada u javnom interesu u više predmeta. Problem je nastao u postupku izvršenja ove kazne, jer još uvek nisu doneti Pravilnici neophodni za primenu ove sankcije niti su postavljeni poverenici u odgovarajućim organima uprave (nave-deni podaci se odnose na period do objavljivanja ovog rada). Bojović, O., (2008). Rad u javnom interesu. Bilten sudske prakse Okružnog suda u Kraljevu (1), str. 40.

71


akti koji bliže definišu sprovođenje alternativnih sankcija poput Pravilnika o izvršenju uslovne osude sa zaštitnim nadzorom i Pravilnika o izvršenju kazne rada u javnom interesu.

Međutim, problem u Srbiji nije u zakonodavnom delu, već u činjenici da postoje brojne prepreke koje mogu otežati primenu zakonskih odredbi u prak-si. Tu se pre svega misli na nedostatak organizacionih preduslova, nedovoljnu finansijsku podršku države, negativan stav stručne i opšte javnosti prema pri-meni alternativnih sankcija itd. Zbog toga bi dalje napore trebalo usmeriti ka činjenici da sudstvo treba da bude aktivno uključeno u sprovođenju direktnih alternativa kazni zatvora. U tom smislu, međunarodno iskustvo nam pokazuje da je priroda obuke od ključne važnosti. Sadržaj obuke sudija i tužilaca i njena svrha treba da budu usko povezani sa ciljevima uvođenja alternativnih sankci-ja, kako će one biti sprovođene i kako će se procenjivati njihova delotvornost.

Opšti zaključak koji se nameće je da među stručnjacima u Srbiji još uvek ne postoji razumevanje koncepta restorativne pravde i njegovo svođenje na posredovanje između žrtve i učinioca. Osim toga, zanemaruje se značaj re-agovanja mehanizmima restorativnog karaktera u slučaju punoletnih učinila-ca krivičnih dela, pa se restorativna pravda često posmatra isključivo kao ob-lik reagovanja na maloletnički kriminalitet. Upravo zato, u narednom periodu bi trebalo raditi na podizanju svesti i širenju ideje restorativne pravde među naučnom, stručnom i javnošću uopšte, uz ukazivanje na značaj i mogućnosti novih zakonskih rešenja koja sadrže elemente restorativne pravde.

Vidoje MitrićThe judge of the Higher Court of Justice in Novi Sad

Specific characteristics of alternative sanctions in Serbian criminal law

A b s t r a c t

In this paper there is an emphasis put on the question how the criminal justice system fulfils the expectations the modern society places in front of it. Also, one of the main issues refers to the fact how to ensure more effi-cient operation of the criminal justice system, and, at the same time, whose quality work should not be damaged. We are not talking about smaller organizational reform measures, but the strategic concepts deeply involved in the functioning of the criminal justice system. They have wider social


72

repercussions and may substantially affect the life of every man too. A basic question that arises is how to respond to crime, which is, with some fluctuations, getting grown. Aware of all the contradictions brought about by the modernization of the existing regime of criminal sanctions, it is necessary to point out the basic concepts of alternative criminal sanctions. In this way, there are achieved the multiple legal effects in the field of reactive responses to crime. Therefore, we will pay a special attention to pointing out the basic conceptual determinants of alternative sanctions in our criminal law.

Keywords: alternative sanctions, fines, work in the public interest, resto-rative justice, minors.

Literatura

1. Bojović, O. (2008). Rad u javnom interesu. Bilten sudske prakse Okružnog suda u Kraljevu (1), str. 39-40

2. Delibašić, V. (2010). Najstroža kazna u Krivičnom zakonu Republike Srbije u periodu od 17.11.2001. godine do 9.3.2002. godine, Pravo - teo-rija i praksa, 27, (5-6), str. 97-117

3. Dragojlović, J., Matijašević, J. (2013). Osnovna obeležja vaspitnih mera u Srbiji, Pravo - teorija i praksa 30, (4-6), str. 47-58

4. Joksić, I. (2009). Restorativna pravda u svetlu alternativnog reagovanja na kriminalitet maloletnika. Glasnik advokatske komore Vojvodine (11), str. 488-498

5. Joksić, I. (2010). Sudska opomena u krivičnom pravu, Bezbednost (1), str. 94-108

6. Joksić, I. (2010). Vaspitne preporuke kao nove mere u krivičnom pravu. Banja Luka, Pravni fakultet

7. Kovačević, M. (2013). Međunarodni standardi u oblasti krivičnih sank-cija i mera za maloletnike, Beograd, Pravni fakultet

8. Kovačević, M. (2012). Vaspitni nalozi u Srbiji, Pravo - teorija i praksa 29 (4-6), str. 108-119

9. Lazetić Bužarovska, G. (2006). Alternativne mere u makedonskom kaznenom pravu. Pravni život (9), str. 353-363

10. Mrvić Petrović, N. (2006). Alternativne sankcije i novo zakonodavst-vo Republike Srbije. Temida (1), str. 55-59

73


11. Manojlović, Z., Stefanović, I. (2012). Alternativni načini služenja za-tvorske kazne u Bosni i Hercegovini, Srbiji, Hrvatskoj i Crnoj Gori, Beograd, Istraživanje zavedeno pod br. Z-10/12, Biblioteka Narodne skupštine, str. 1-18

12. Mitrić, V. (2013). Alternativne sankcije u krivičnom pravu: magistar-ski rad, Novi Sad, Pravni fakultet za privredu i pravosuđe

13. Radoman, M. (2003). Penologija i sistem izvršenja krivičnih sankcija, Novi Sad, Pravni fakultet

14. Stevanović, I. (2006). Nova zakonska rešenja o maloletnicima: značaj alternativa institucionalnom tretmanu. Temida (1), str. 61-66

15. Krivični zakonik Srbije, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 121/12.

74

ALTERNATIVNI ObLIcI OKONČANjA KRIVIČNOG POSTUPKA U PRAVU LIbIjE

REZIME: Alternativni oblici okončanja krivičnog postupka predstavlja-ju pravni novum u većem broju savremenih krivičnih zakonodavstava u svetu. U tom smislu Libija se pridružila zemljama koje su ozakonile alternativni način okončanja krivičnog postupka. Njime se postižu više-struki pravni efekti na području poštovanja osnovnih krivično-procesnih načela poput: ekonomičnosti, efikasnosti, pravednosti i dr. Iako se u delu krivične teorije osporava ovakav način okončanja krivičnog postupka pre-ovladalo je mišljenje po kome se ostvarenjem prethodno navedenih načela doprinosi pravovremenom rešenju određene krivične stvari. Preduslov za ovako okončanje krivičnog postupka je donošenje odluke o nepreduzima-nju krivičnog gonjenja od strane javnog tužioca kako bi se alternativno (putem nagodbe) rešio konkretni krivični slučaj. Polazeći od navedenog, autor rada se opredelio da odluku o nepreduzimanju krivičnog gonjenja od strane javnog tužioca obradi sa teorijskog stanovišta imputirajući u odre-đenim segmentima sopstvena iskustva radeći kao javni tužilac u Libiji. U tom smislu, ovaj rad predstavlja sintezu teorije i prakse u svetlu postojećih rešenja u libijskom krivičnom zakonodavstvu.

Ključne reči: krivični postupak, nepreduzimanje krivičnog gonjenja, kri-vični zakon, sud.

Uvodna razmatranja

Stanje u libijskoj državi, u sferi zakonodavstva i njegove primene u pravosudnom sistemu, neophodno je sagledavati u kontekstu promena koje su zahvatile čitavo društvo.1 Pod tim podrazumevamo aktuelna politička

1 „Nova libijska Vlada suočila se sa izazovom reformisanja pravosudnog sistema, između ostalog i regulisanja odredbi o nekažnjivosti. Međutim, nemogućnost države da kontroliše brojne mili-cijske grupe širom zemlje, dodatno pogoršava problem regulisanja nekažnjivosti za počinjene zločine u tom i tom periodu. Neki od primera zločina povodom kojih nadležni organi nisu pre-duzeli nikakvu istragu je masakr 65 ljudi u Sirti oktobra 2011. godine, nezakonito pritvaranje i

Mohamed A. M. Sharef*

* Magistar pravnih nauka, e-mail: [email protected]

UDK: 343.1 (612)BIBLID: 0352-3713 (2015); 32, (1-3): 74–83


75

Alternativni oblici okončanja krivičnog postupka u pravu Libije

dešavanja, promenu vlasti i opšte stanje nestabilnosti u društvu. Zato je neop-hodno imati u vidu aktuelnu situaciju prilikom razmatranja zakonskih uslova i mogućnosti za primenu zakonskih rešenja u krivičnom zakonodavstvu. Jedno u nizu ovih rešenja predstavlja mogućnost alternativnog okončanja krivičnog postupka putem sklapanja nagodbe. Takođe ne treba gubiti iz vida činjeni-cu da navedeni (voljni) način okončanja krivičnog postupka u Libiji sadrži određene specifičnosti, umnogome različite u odnosu na sklapanje nagodbe u drugim državama, uključujući i Srbiju.

Prisustvo različitosti u zakonodavnoj sferi uočljivo je u primeni posto-jećih i inoviranih krivično-procesnih instituta i rešenja. To se prvenstveno odnosi na nadležnost samih organa, potrebnih uslova, propisane forme, te na-stupajućih pravnih posledica. Refleks ovakvog stanja u zakonodavnoj sferi odražava se i u tužilačkoj i sudskoj praksi. Otuda možemo uočiti određene razlike u sudskim odlukama, a naročito u sklopljenim nagodbama. Njima se nastoje oživeti alternativni oblici okončanja krivičnog postupka što donosi mnogo povoljnosti po samog okrivljenog i po njegovo porodično okruženje (npr. odsustvo stigmatizacije koju sa sobom nosi izdržavanje kazne zatvora). To je naročito slučaj u državama u kojima običajno pravo i tradicionalni na-čin uređenja porodičnih i društvenih odnosa imaju prevagu nad savremenim načinom života i rada ljudi.

Procesne pretpostavke i uslovi za sklapanje nagodbe

Libijsko zakonodavstvo se bazira na kombinovanom sistemu podizanja optužnice i vođenja istrage. Javni tužilac ima nadležnost da sprovodi istragu, tako što pokreće slučaj i preduzima istražnu proceduru, koja služi za utvrđi-vanje istine. Zato javni tužilac učestvuje u krivičnom slučaju i ostvaruje jednu od dve uloge:

- da odluči da slučaj podnese nadležnom sudu ili

- da odluči da ne podigne krivičnu optužnicu, pri čemu se primenjuje pravilo da onaj ko sprovodi istragu ima i moć da o tome odlučuje.

mučenje zatvorenika u improvizovanim pritvorskim jedinicama širom zemlje, prinudno raselja-vanje stanovništva. Vođe milicijskih grupa u Libiji zahtevaju od novih vlasti garantovanje imu-niteta za sve zločine počinjenje tokom pobune 2011. godine. U određenoj meri to su i dobili Zakonom 38, koji je izglasan u maju 2012. godine i koji garantuje amnestiju za sva dela počinjena za „dobrobiti revolucije” bilo da su to dela vojske, milicijskih grupa ili civila. Ovaj zakon je očigledno u suprotnosti sa konceptom uspostavljanja ljudskih prava. Kritičari ovog zakona pozi-vaju da se iz njega izuzmu svi oni koji su počinili ozbiljne zločine, kao što su ubistva mučenja, silovanja, namerna proterivanja “. u: Libija – ljudska prava. (2015 Januar 10). Preuzeto sa: http://www.apc-cza.org/fr/libija-ljudska-prava.html


76

Odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja je jedna od sudskih odluka koja se može doneti u toku glavnog pretresa. Ovu odluku izdaje istražni organ koji je odlučio da nema osnova neophodnih za pokretanje krivičnog postupka zbog nekog od razloga propisanih zakonom.2 Tako je zabranjeno bilo kakvo novo gonjenje ukoliko se nisu pojavili novi dokazi koji bi opravdali ponovno pokretanje istrage.3

Razlog za nepreduzimanje krivičnog gonjenja mora biti eksplicitan.4 Između ostalih, ovu odluku može doneti i onaj ko sprovodi istragu u toku samog trajanja istrage. Odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja je jedna od najvažnijih odluka koja se donosi tokom glavnog pretresa. Ona se izdaje od strane istražnih organa, nakon pregledanja optužbi i istraživanja slučaja, kojima je dopušteno da na osnovu informacija i dokaza procene kakvu meru treba preduzeti, bilo u korist optužnice, bilo u korist optuženog. U slučaju da razlog zbog koga se preduzima nije validan, predlaže se da se krivični postu-pak iznese pred sud. Jedna od najznačajnijih posledica ove odluke je njena obavezujuća priroda u smislu sprečavanja preduzimanja bilo kakvih nakna-dnih mera ili ponovnog pokretanja istog postupka oko kojeg je doneta, uko-liko su strane spora, predmet i razlog oko kojeg je pokrenut isti. Ova odluka postaje pravosnažno obavezujuća odmah po donošenju, u svakom slučaju i bez obzira na to da li su razlozi zbog kojih je doneta zakonski ili pragmatični. Ipak, ta obaveza je privremena i može biti oborena, ukoliko se dogode neki od razloga za ukidanje ove odluke: pojavljivanje novih dokaza, poništavanje od strane javnog tužioca, ulaganje i prihvatanje žalbe. Time se ukida prepreka koja je zaustavljala tok postupka i dozvoljava preduzimanje ne samo istražn-og postupka, već i upućivanje optuženog nadležnom sudu. Ali kada se takva odluka donese, postaje obavezujuća i sprečeno je njeno opovrgavanje ili po-dizanje optužnice po drugi put nad istim osumnjičenim, ukoliko je reč o istom incidentu oko kojeg je prvobitno podignuta.

Pored toga što je libijsko zakonodavstvo utvrdilo uslove i razloge zbog kojih javni tužilac može da odluči da preduzme odluku o nepreduzimanju krivičnog gonjenja, glavni razlog leži u prirodi libijskog društva i njegovih porodičnih i plemenskih veza, pri čemu su sklapanje nagodbe i odustaja-nje oštećenog od svojih prava od posebnog značaja. Stoga je ovakva odlu-ka osnovni i neophodni rezultat nagodbe, koju pojedinci sklapaju prilikom sporova i sukoba koji su se među njima desili. Ako se sukob nastavi, uprkos

2 Abulsitar, F., (2010). Šarah qanun al-ijra’at al-jana’iya, Kairo, Dar al-nahd, str. 282.3 Stefani, G., Levasseur., G., Bouloc, B., (2004). Procédure pénale, Paris, p. 571.4 član 278 i član 376 Zakona o krivičnom postupku Libije (donet 1970. godine a poslednji put

izmenjen 1984. godine).

77


odricanja oštećenog od svog prava, zagarantovanog sklapanjem nagodbe, to je štetno po društvo i uzrokuje gnev i mržnju među ljudima. Libijsko zako-nodavstvo je sve to razmotrilo i učinilo odluku o nepreduzimanju krivičnog postupka rezultatom izmirenja i pomirenja u krivičnim sporovima. U drugim slučajevima, postoje određene situacije i razlozi oko kojih može da se preduz-me odluka poput ove.

U narednim odeljcima, predstavićemo sledeće situacije zbog kojih je predviđeno donošenje odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja:

- Šta je odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja,

- Razlozi za donošenje odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja,

- Zakonske posledice odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja.

Pojam i značenje odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenjaPojam odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja u libijskom krivič-

nom zakonodavstvu i pravnoj teoriji ima drugačije značenje u odnosu na upo-redno zakonodavstvo. Tako je zakonska definicija odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja određena kao odluka o nepreduzimanju krivičnog gonje-nja iz određenih razloga, uz određene posledice. Međutim, ova definicija ne odražava u potpunosti suštinu ovog krivično-procesnog instituta. Zato su u islamskom pravu uloženi napori za definisanje ove odluke, prema sledećem:

- Prvo viđenje: Sudska odluka spada u odluke koje se mogu doneti u toku glavnog pretresa. Nju izdaje neki od istražnih organa, radi spreča-vanja podizanja optužnice pred Prvostepenim sudom.5

- Drugo viđenje: Prema mišljenju egipatskog islamskog prava, to je sud-ska odluka koju izdaje istražni organ, zbog odluke da ne postoje neop-hodni osnovi za pokretanje krivičnog postupka zbog nekog razloga.6

- Treće viđenje: Treće viđenje je usmereno ka tome da je to privremena odluka o nepodizanju optužnice pred sudom, usled nedostatka osnova dovoljnih za njeno pokretanje. To znači da slučaj nije zaključen, kao i da ne ostavlja posledice, kao što je izricanje krivične presude, već je tok slučaja privremeno zaustavljen, sve dok ne istekne nakon okonča-nja određenog vremenskog perioda ili se ne pojave novi dokazi, koji bi opravdali ponovno otvaranje istrage.7

5 Odredba 31.03.1985. Odredbe Kasacionog suda u Tripoliju 33, br. 21, str. 271.6 Vrhovni sud u Tripoliju, odluka br. 163/26.7 Al-Garib, M., (2008). Mabadi’ al-ijra’at al-jana’iya, Kairo, Dar al-iman li al-tibaa, str. 393.


78

Odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja treba da bude utvrđena pi-smeno. Sačinjeni zapisnik se smatra dokazom te odluke.8 Nadalje, odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja treba da bude jasna, to jest da nema kori-sti od rezultata, kao i da je izuzetno može doneti istražni organ. Posledice ove odluke su neizbežne i neophodno je da se postupak zaustavi.

Zakon je ograničio uzroke zbog kojih se treba doneti odluka o nepreduzi-manju krivičnog gonjenja. Oni su utvrđeni u odredbi člana 209 Zakona o kri-vičnom postupku: „Ako javni tužilac nakon glavnog pretresa smatra da treba da donese odluku o nepreduzimanju krivičnog gonjenja... treba da obrazloži razloge na osnovu kojih je tu odluku zasnovao”.9 Uzroci za donošenje ova-kve odluke smatraju se garancijom dobrog sprovođenja pravde. Oni poma-žu istražnom organu da prouči činjenice o slučaju i sprovede zakon. Nakon toga, može se proglasiti odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja. To je osnovna procedura koja treba da se sprovodi prilikom donošenja bilo kakve presude ili sudskih odluka, među kojima je i odluka o nepreduzimanju krivi-čnog gonjenja. Strane sukoba, naravno, treba da budu svesne te odluke, kao i odustajanja od tužbe, kako bi dobili svoje pravo na ulaganje žalbe.

Zakon je saopštavanje odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja osta-vio na raspolaganje čak i privatnom tužiocu, kao građansko pravo, jer to ide njemu u korist (tužiocu se saopštavaju njegova građanska prava, a ako ovaj premine, o tome se obaveštavaju njegovi naslednici).10 U tekstu člana 209, stavu 3, stoji da „on treba da saopšti odluku o nepreduzimanju...“, stoga je zakonodavstvo odlučilo da se saopštenje odluke o nepreduzimanju krivičnog postupka mora doneti kao presuda doneta od strane sudova.

Razlozi za donošenje odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja

U odredbi člana 154 Zakona o krivičnom postupku, navode se ovlašće-nja javnog tužioca: „Ako javni tužilac smatra da incident nije kažnjiv zako-nom ili da ne postoji dovoljno dokaza protiv osumnjičenog, on donosi odluku o nepreduzimanju krivičnog gonjenja“. Iz toga sledi da je ova odluka doneta na zakonskim osnovama, zbog razloga navedenih u članu 154, u kome je propisano: „Ovaj incident nije kažnjiv zakonom“, ili iz objektivnih razloga, kao što su nedostatak dovoljnih dokaza protiv osumnjičenog u tom incidentu. Tekst istog člana, takođe, napominje da ovu odluku može doneti javni tužilac, ali u tom slučaju nije ni na koji način ograničio razloge zbog kojih se donosi,

8 član 154 Zakona o krivičnom postupku Libije, koji spada u članove koji uređuju ovu odluku 209.9 član 209 Zakona o krivičnom postupku Libije.10 član 154 Zakona o krivičnom postupku Libije.

79


već je utvrđeno da „ako javni tužilac nakon istrage utvrdi da ne treba da se pokrene krivični postupak, on donosi ovu odluku“.11

Na javnom tužiocu je da ovu odluku donese na zakonskim i objektivnim osnovama. Na njemu je, takođe, da naredi nepreduzimanje krivičnog gonje-nja iz posebnih objektivnih razloga, kao što je taj da neki incident prosto nije značajan kao drugi incidenti koji su zakonom kažnjivi. Dakle, javni tužilac ima nadležnost da tokom glavnog pretresa odluči da ne treba da se nastavi sa krivičnim gonjenjem iz razloga koji nisu u vezi sa zakonom ili dokazima, ili iz dostupnih činjenica iz kojih je jasno da incident nije ozbiljan. Takođe, može doneti ovu odluku u slučaju sklapanja nagodbe između strana sukoba, kao i ako je šteta naneta zločinom zanemarljiva ili iz obzira prema rodbinskim vezama strana koje su u sukobu, ili nekih drugih razloga, koje javni tužilac sam može da proceni.12 Razloge zbog kojih se donosi ovakva odluka možemo podeliti na: zakonske i objektivne.

Zakonski razlozi, na osnovu kojih se donosi odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja, postoje ako istražni organ vidi da incident o kome se radi nije kažnjiv zakonom, tj. ne spada u krivična dela, što je u zakonu formulisano kao „incident koji nije kažnjiv zakonom“. Prema odredbi člana 154 Zakona o krivičnom postupku, kao neki od razloga zbog kojih je dozvoljeno odba-civanje tužbe, navode se kontraindikacije o odgovornosti za krivično delo ili nepostojanje kazne za njega. Dakle, to je u zakonu formulisano kao inci-dent koji nije kažnjiv zakonom ili koji ne spada u krivična dela, a takođe su obuhvaćeni i neki razlozi za obustavu krivičnog postupka. Krivični postupak može biti obustavljen iz bilo kog razloga, bilo da se oni odnose na posebno krivično delo ili na opšte.13 Posebni razlozi za obustavljanje krivičnog postup-ka su: odustajanje od tužbe za krivična dela oko kojih je zakon propisao po-kretanje krivičnog postupka u slučaju podnošenja žalbe. Opšti razlozi su: smrt optuženog, amnestija od krivičnog dela, prekoračenje ili isticanje određenog vremenskog perioda, konačna presuda.

Objektivni razlozi nisu izvedeni na osnovu nevalidnosti incidenta, ne-sigurnosti u proceni počinitelja ili nedostatku dovoljnih dokaza. Ovi razlozi se navode od strane javnog tužioca ili istražnog sudije, pri čemu javni tužilac ipak ima veća ovlašćenja, jer u njegovu nadležnost ulazi i drugi razlog, a to je beznačajnost incidenta, to jest ako je incident možda kažnjiv zakonom, ali

11 član 209 Zakona o krivičnom postupku Libije.12 Hijazi, A., (1992). Sulta al-niyaba al-ama fi hifzi al-awraq wa al-amr bi al-awjah li iqama al-da-

awa al-jina’iya: doktorska disertacija, Pravni fakultet, Kairski univerzitet, str. 493.13 Salama, M., (2005). Qanun al-ijra’at al-jina’iya mualaqan alayha bi al-fiqh wa al-qada, Kairo,

Maktaba rijal al-qada, str. 163.


80

on smatra da je neadekvatno da se sa postupkom nastavi, jer je pronašao okol-nosti koje umanjuju ozbiljnost incidenta.14 Ovo se uglavnom dešava nakon okončanja bilo kog incidenta nagodbom ili odustajanjem oštećenog, vodeći računa o društvenim vezama među pojedincima jednog društva koje zakon štiti. Zakon jasno navodi objektivne razloge za donošenje odluke o nepredu-zimanju krivičnog gonjenja, a to su: nedostatak dovoljnih dokaza, nevalidnost incidenta, nepoznati počinilac, nedovoljan značaj.15 To znači da kada ne po-stoji dovoljno dokaza da se osumnjičeni osudi ili se incident ne može svrstati ni u jedan zločin, ili se pak ne mogu objasniti okolnosti incidenta, kao u slu-čaju kada je počinilac nepoznat, pa je postupak usmeren protiv nepoznatog počinioca ili je incident beznačajan, tada istražni organi donose ovu odluku, čak iako je incident podložan kazni, a jasno je da je od malog značaja ili da uopšte nema značaja ili u slučaju da sukobljene strane sklope nagodbu.16

Zakonske posledice odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja

Odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja ne podrazumeva i obusta-vu postupka, već se tok krivičnog postupka zaustavlja, a ako se pojave novi dokazi ili ako se ova odluka otkaže od strane koja ju je donela ili od strane jav-nog tužioca, menjaju se okolnosti slučaja i dozvoljava se ponovno pokretanje postupka. Donošenje odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja proizvodi i druge posledice, kao što je obavezno puštanje osumnjičenog ukoliko je bio u zatvoru u vreme kada je odluka doneta u njegovu korist.17

Zakonske posledice odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja može-mo označiti kao:18

- Zaustavljanje toka krivičnog postupka,

- Oslobađanje uhapšenog (osumnjičenog).Ukoliko se donese odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja, istražni

organi ne smeju ponovo pokrenuti ili preduzeti bilo kakav istražni postu-pak a ako je greškom pokrenut postupak pred pravosuđem, onda se ne sme prihvatiti. Pri čemu privatni tužilac i dalje ima svoje građansko pravo da

14 al-Šawi, T., (1954). Fiqh al-ijra’at al-jina’iya (prvi deo), Kairo, Dar al-kitab al-arabi, str. 77.15 članovi 154-209 Zakona o krivičnom postupku Libije.16 Ganim, G., (2009). Al-wajiz fe šarah qanun al-ijra’at al-jina’iya, štampa univerzitet „Jamia al-

-mansura“, str. 116.17 al-Hadi, A., (2011). Šarah al-qawaid al-ama li al-ijra’at al-jina’iya fi daw’ ahkam al-qanun 145 li

sana 2006 wa al-qanun al-raqmay 74 wa 153 li sana 2007, Al-nahda al-arabiya, str. 310.18 al-Majali, N., (1986). Al-qarar bi al-awjah li iqama al-daawa al-jina’iya, doktorska disertacija,

Pravni fakultet, Univerzitet Ayn šams, str. 402.

81


pokrene krivični postupak direktno pred krivičnim pravosuđem.19 Što se tiče uhapšenog (osumnjičenog), donošenjem odluke o nepreduzimanju krivičnog gonjenja obavezno se ukida njegov pritvor, što je u zakonu formulisano kao njegovo oslobađanje, to jest da se on pušta iz pritvora čim doneta odluka postane pravosnažna.20

Zaključak

Odluka o nepreduzimanju krivičnog gonjenja je jedna od najozbiljnijih odluka koja se donosi tokom glavnog pretresa. Ovu odluku donosi istražni organ, nakon pregleda optužbi i istrage, tako da može da proceni da li su informacije i dokazi dovoljni za preduzimanje mera, bilo u korist optužnice, bilo u korist optuženog. Takođe, isti organ može da odluči da konkretni slučaj nije validan odnosno pravno valjan, jer je slučaj već izložio pred krivičnim pravosuđem.

Kada istražni organ donese odluku o nepreduzimanju krivičnog gonje-nja, postupak se zaustavlja u fazi u kojoj se nalazi i njegov tok se ne može nastaviti pod istim okolnostima. Osumnjičeni se oslobađa iz pritvora i vraćaju mu se zaplenjene stvari. Jedna od najbitnijih posledica je zakonska obaveza sprečavanja preduzimanja bilo kakve naknadne mere u smislu krivičnog po-stupka ili ponovnog pokretanja istog krivičnog postupka oko kojeg je ova odluka doneta, pod uslovom da se radi o istom sukobu, slučaju i okolnostima. Ova obaveza se sprovodi odmah po stupanju na snagu, u svakom slučaju i bez obzira na kojim osnovama je odluka doneta, bilo zakonskim ili objektivnim, u šta spada i odluka doneta od strane javnog tužioca o nedovoljnom značaju dela.

Uprkos tome što obavezne posledice stupaju na snagu odmah po dono-šenju odluke, one su privremene i sklone opovrgavanju, ukoliko se dogode neki razlozi zbog kojih se odluka obara, a koje je zakon definisao kao: „po-javljivanje novih dokaza, poništavanje od strane javnog tužioca, ulaganje i prihvatanje žalbe“.21 U tom slučaju, odluka prestaje da važi, uklanja se prepre-ka na koju se naišlo u toku postupka i dozvoljava se pokretanje istražnog po-stupka, a osumnjičeni se sprovodi nadležnom sudu. Međutim, ako je odluka konačna, kao posledica jednog od razloga definisanih zakonom, sprovodi se obaveza sprečavanja ponovnog pokretanja postupka za istog optuženog i za

19 “Tanjina’i”, časopis sudske prakse u Libiji, 28.12.1993. U: “Majmuaahkam al-naqd”, rubrika 44, broj 194, str. 1271.

20 Zakon o krivičnom postupku Libije.21 Zakon o krivičnom postupku Libije.


82

isti incident oko koga je ta odluka prvobitno doneta.22 Time je zakonodavstvo ograničilo svoju snagu, osiguralo poštovanje prava i zabranilo podnošenje istog slučaja pred pravosuđe.

Mohamed A. M. SharefLLM (Master of Laws)

Alternative forms of concluding a criminal proceedings in legislation of Libya

A b s t r a c t

Alternative forms of concluding a criminal proceedings represent a legal novelty in a number of modern criminal codes in the world. In this regard, Libya joined the countries which had legalized the alternative way of end-ing a criminal proceedings. In such a way there is achieved a multiple legal effects in the area of respecting fundamental criminal procedure principles, such as: economy, efficiency, equity and others. Although a certain part of the criminal theory challenges this way of concluding a criminal pro-ceedings, there is an opinion prevailed according to which the realization of the aforementioned principles contributes to the timely solution of a certain criminal matters. A prerequisite for such an ending of a criminal proceedings is making a decision concerning the non-prosecution brought by the public prosecutor in order a particular criminal case to be solved in an alternative way (by using a method of settlement). Starting from the previously mentioned facts, the author of this paper has come to an idea the decision on the non-prosecution brought by the public prosecutor to be treated from a theoretical standpoint including, in certain segments, his own experience working as a prosecutor in Libya. In this sense, this paper represents a synthesis of both theory and practice in the light of existing solutions in the Libyan criminal law.

Keywords: criminal proceedings, failure to prosecution, criminal law, court.

22 „Tanjina’i“, časopis sudske prakse u Libiji,19.01.1978. U: „Majmua ahkam al-qanun“, rubrika 29, str. 265.

83


Literatura

1. al-Šawi, T. (1954). Fiqh al-ijra’at al-jina’iya (prvi deo), Kairo, Dar al-kitab al-arabi

2. al-Majali, N. (1986). Al-qarar bi al-awjah li iqama al-daawa al-jina’iya, doktorska disertacija, Pravni fakultet, Univerzitet „Ayn šams“.

3. Al-Garib, M. (2008). Mabadi’ al-ijra’at al-jana’iya, Kairo, Dar al-iman li al-tibaa.

4. Abulsitar, F. (2010). Šarah qanun al-ijra’at al-jana’iya, Kairo, izdavDar al-nahda“.

5. al-Hadi, A. (2011). Šarah al-qawaid al-ama li al-ijra’at al-jina’iya fi daw’ ahkam al-qanun 145 li sana 2006 wa al-qanun al-raqmay 74 wa 153 li sana 2007, Al-nahda al-arabiya.

6. Ganim, G. (2009). Al-wajiz fe šarah qanun al-ijra’at al-jina’iya, Univerzitet „Jamia al-mansura“

7. Hijazi, A. (1992). Sulta al-niyaba al-ama fi hifzi al-awraq wa al-amr bi al-awjah li iqama al-daawa al-jina’iya, doktorska disertacija, Pravni fa-kultet, Kairski univerzitet.

8. Odredba 31. 03. 1985. Odredbe Kasacionog suda u Tripoliju 33, br. 21.9. Salama, M. (2005). Qanun al-ijra’at al-jina’iya mualaqan alayha bi al-fi-

qh wa al-qada, Kairo, Maktaba rijal al-qada.10. Stefani, G., Levasseur., G., Bouloc, B. (2004). Procédure pénale, Paris11. Vrhovni sud u Tripoliju, odluka br. 163/26.12. Zakon o krivičnom postupku Libije – donet 1970. godine a poslednji put

izmenjen 1984. godine13. „Tanjina’i“, časopis sudske prakse u Libiji, 19.01.1978. U: „Majmua ah-

kam al-qanun“, rubrika 29.14. “Tanjina’i”, časopis sudske prakse u Libiji, 28.12.1993. U: “Majmu aah-

kam al-naqd”, rubrika 44, broj 194.15. Libija – ljudska prava. (2015 Januar 10). Preuzeto sa: http://www.apc-

cza.org/fr/libija-ljudska-prava.html

84

UPUTSTVO AUTORIMAZA PISANJE I PRIPREMANJE RUKOPISA

Uređivački odbor časopisa „Pravo – teorija i praksa” moli saradnike da tekstove za objavljivanje pišu u skladu sa sledećim uputstvom:

U časopisu se objavljuju radovi iz pravnih ekonomskih i društvenih disci-plina. Pod terminom radovi podrazumevaju se: članci, prikazi, analize propisa, studentski radovi i drugi prilozi. Radovi se po pravilu dostavljaju u elektron-skom obliku na sledeću e-mail adresu: [email protected].

Svi radovi podležu recenziji. Svaki naučni rad ocenjuju bar dva recezenta po izboru redakcije. Redakcija ima pravo da prilagodi rad pravilma uređivanja časopisa.

Opšte informacije za pisanje rada:Radove pisati na srpskom ili engleskom jeziku. Koristiti vrednost 25 mm

za sve margine.Rad treba da bude napisan u tekst procesoru Microsoft Word, fontom

Times New Roman, veličine 12 pt, latinicom, prored 1,5. Obim rada može biti najviše do 12 stranica formata A4, uključujući tekst, tabele, slike, grafikone, literaturu i ostale priloge.

Na naslovnoj strani članak treba da sadrži naslov rada na srpskom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku, veličine 14 pt, Bold. Zatim razmak, pa na-vesti ime i prezime autora, titulu, afilijaciju (mesto zaposlenja), e-mail adresu i kontakt telefon, veličine 12 pt. Zatim razmak, pa napisati apstrakt, dužine do 250 reči, na srpskom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku, veličine 12 pt. Ključne reči se navode nakon jednog reda razmaka ispod apstrakta, na srp-skom jeziku, a ispod toga i na engleskom jeziku. Treba da ih bude maksimalno pet, veličine 12 pt, Italic. Zatim razmak, dva reda pa sledi tekst rada.

Radove pisati jezgrovito, razumljivim stilom i logičkim redom koji, po pravilu, uključuje: uvodni deo, razradu teme i zaključak. Veličina slova za osnovni tekst je 12 pt. Naslovi i podnaslovi u tekstu 12 pt, Bold.

Za pisanje referenci koristiti APA (Priručnik za publikovanje, Američko psihološko društvo) međunarodni standard za pisanje referenci s tim što smo zadržali citiranje u fusnotama. Napomene tj. fusnote mogu sadržati dopunska objašnjenja ili komentare koji su u vezi sa tekstom. Fusnote se pišu u fontu 10 pt.

Primeri kako da citirate određenu vrstu izvora koje koristite:1. Primer ukoliko citirate monografiju:a. Carić, S., (2007). Bankarski poslovi i hartije od vrednosti, Novi Sad,

Privredna akademija, str. 48

85

2. Ukoliko monografija ima više od tri autora:a. Carić, S. et al., (2000). Međunarodno poslovno pravo, Novi Sad, Centar

za privredni consulting, str. 56

3. Primer ukoliko citirate članak iz časopisa:a. Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema

maloletnicima. Pravo – teorija i praksa 26 (7-8), str. 78

4. Primer ukoliko citirate rad iz Zbornika radova:a. Radovanov, A., (2004). Značaj sudske prakse pri odmeravanju pravič-

ne novčane naknade nematerijalne štete u: Aleksandar K. Filipović, et al. (urednik) Naknada štete i ugovor o osiguranju – zbornik radova sa savetovanja, Zlatibor, Novi Sad Privredna akademija str. 150

5. Primeri ukoliko citirate izvor sa Interneta:a. Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj (2009, Jul 10). Lista časopi-

sa za društvene nauke. Preuzeto sa: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com_content&task=view&id =930&Itemid

b. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. i Krinulović, O. (2008). Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar, Kurs B 2/08 [Power Point prezentacija], (2009. Novembar 14) Preuzeto sa: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

c. Ceon. (Bibliometrijski pokazatelji učinka časopisa. (2009, Novem bar 14). Pre uze to sa: http://ceon.rs/index.php?option=com_content&task=-view&id= 84&Itemi d = 896

d. Pravo, u Wikipediji (2009, Avgust 22). Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

6. Primeri ukoliko citirate Zakona. Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/93;b. Ukoliko preciznije citirate: Zakon o obligacionim odnosima, Službeni

list SRJ, br. 31/93, član 18. stav 2.

7. Ukoliko ponavljate citirane reference – primeri:a. Ukoliko u radu citirate samo jedan tekst određenog autora, kada prvi

put citirate pišete kompletnu referencu a svaki sledeći put dovoljno je: Carić, S. op. cit. str. 77

b. Ukoliko više puta citirate različite tekstove istog autora, kada prvi put citirate pišete kompletnu referencu a svaki sledeći put dovoljno je: Kokolj, M., Prekršajno pravo, str. 98 ili Kokolj, M., Krivično procesno pravo, str. 69

86

8. citiranje teksta na istoj stranici kao i u prethodnoj fusnoti:a. Ukoliko citirate tekst iz istog izvora i sa iste stranice kao i u prethodnoj

fusnoti: Ibid.b. Ukoliko citirate tekst iz istog izvora ali sa različitih stranica kao i u

prethodnoj fusnoti: Ibid., 25Na kraju svakog naučnog čanka obavezno je napisati Literaturu odnosno,

spisak korišćenih, odnosno citiranih referenci po abecednom redu.

Literatura

1. Carić, S., (2007). Bankarski poslovi i hartije od vrednosti, Novi Sad, Privredna akademija

2. Carić, S. et al. (2000). Međunarodno poslovno pravo, Novi Sad, Centar za privredni consulting

3. Ceon. Bibliometrijski pokazatelji ucinka casopisa. (2009, Novembar 14). Preuzeto sa: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task = view&-id = 84&Itemid=896

4. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. i Krinulović, O., (2008). Citatne baze podataka Web of Science, Scopus, Google Scholar, Kurs B 2/08 [Pouer Point prezentacija], (2009. Novembar 14) Preuzeto sa: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

5. Ignjatović, A., (2009). Specifičnosti izvršenja krivičnih sankcija prema maloletnicima. Pravo – teorija ipraksa 26 (7-8), str. 76-92

6. Pravo, u Wikipediji (2009, Avgust 22). Preuzeto sa: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

7. Radovanov, A., (2004). Značaj sudske prakse pri odmeravanju pravične novčane naknade nematerijalne štete u: Aleksandar K. Filipović, et al. (urednik), Naknada štete i ugovor o osiguranju – zbornik radova sa save-tovanja, Zlatibor, Novi Sad Privredna akademija str. 139-154

8. Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj (2009, Jul 10). Lista časopi-sa za društvene nauke. Preuzeto sa: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task=view&id=930& Itemid

9. Zakon o obligacionim odnosima, Službeni list SRJ, br. 31/93

87

ThE INSTRUCTION TO ThE AUThORSfOR WRITING AND PREPARING MANUSCRIPTS

The editorial board of the „Law – theory and praxis” magazine asks its associates to write their texts to be published according to the following instruction:

In the magazine there are being published the pieces of work referring to legal, economic and social disciplines. Under the term pieces of work we mean the following: articles, reviews, the analyses of regulations, students` papers and other additional texts. The pieces of work are as a rule being sent in an electronic form to the following e-mail address: [email protected] or [email protected]

All pieces of work must submit the criticism. Each scientific paper is judged by at least two critics according to the choice of the editorial board. The editorial board has the right to adjust the paper work to the editorial rules of the magazine.

General information about writing the paper work:Pieces of work should be written in Serbian or English. One should use

the value of 25mm for all margins.The piece of work should be written in the Microsoft Word text proce-

ssor, Times New Roman font of the value of 12 pt, in Latin letters, with a spa-cing of 1,5. The range of the paper work can be of 12 pages at most in an A4 format including a text, tables, pictures, graphs, literature and other additional material.

The title-page of an article should contain the title of the paper work in Serbian, and below it there should be the same thing in English of the value of 14 pt, Bold. Then comes a spacing, the author`s name and surname after it, his/her title, affiliation (the working place), the e-mail address and contact phone of the value of 12 pt. After that there is a spacing, and then there should be written an abstract of the length to 250 words in Serbian, and in English below it, of the value of 12 pt. Key words are stated after one line of a spacing below the abstract written in Serbian, and in English below it. There should maximally be five of them, of the value of 12 pt, Italic. Then comes a two-line spacing and the text of the work.

Pieces of work should be written concisely and intelligibly in a logical order which, according to the rule, includes the following: an introduction, the working out of the topic and a conclusion. The letters of the basic text should be of the value of 12 pt. Titles and subtitles in the text should be of the value of 12 pt, Bold.

88

One should use the APA (The hand book for publishing, the American psychological association) for writing references as an international standard for writing references including the fact that we have kept citing in footnotes. Remarks, namely footnotes, may contain additional explanations or comments referring to the text. Footnotes are written in a font of 10 pt.

There are some examples how to cite a certain source you have used:1. There is an example of citing a monograph:a. Carić, S., (2007). Banking business and papers, Novi Sad, The Business

Academy, p. 48

2. If a monograph has more than three authors:a. Carić, S. et al., (2000). International Business Law, Novi Sad, The

Centre for Business Consulting, p. 56

3. There is an example of citing a magazine article:a. Ignjatović, A., (2009). Specific qualities of realization of criminal sanc-

tions referring to minors. The Law – theory and praxis 26 (7–8), p. 78.

4. There is an example of citing some paper work from the Anthology of paper works:

a. Radovanov, A., (2004). The importance of the court praxis while de-fining the right financial compensation of non-material damage in: Aleksandar K. Filipović, et al. (an editor) Damage compensation and the insurance contract – the anthology of paper works from the sympo-sium, Zlatibor, Novi Sad, The Business Academy, p. 150

5. There are some examples of citing a certain source from the Internet:

a. The Ministry of Science and Technological Development (2009, 10th July). The list of social sciences magazines. Taken from: http://www.na-uka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task= view&id=930& Itemid

b. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. and Krinulović O. (2008). Citing bases of information of Web of Science, Scopus, Google Scholar, Course B 2/08 (The Power Point presentation), (2009, 14th November). Taken from: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

c. Ceon. (Bibliometrical indicators of effects made by magazines. 2009, 14th November). Taken from: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task=view&id=84&Itemid=896

d. Law, in Wikipedia (2009, 22nd August). Taken from: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

89

6. There are some examples if you like to cite some Act:a. The Act of Contract, The Official Gazette of Federal Republic of

Yugoslavia, no. 31/93;b. If you like to be more precise in citing: The Act of Contract, The

Official Gazette of Federal Republic of Yugoslavia, no. 31/93, article 18, section 2.

7. There are some examples of repeating already cited references:a. If you cite only one text of a certain author in your paper work, you

should write a completed reference when citing for the first time. Every other time it is enough to write: Carić S. op. cit. p. 77

b. If you cite different texts of the same author several times, you should write a completed reference when citing for the first time. Every other time it is enough to write: Kokolj, M., Law of Delict, p. 98 or Kokolj, M., Criminal-Procedural Law, p. 69

8. citing of the text on the same page being already mentioned in the previous footnote:

a. If you cite a text from the same source and the same page being already mentioned in the previous footnote, you should write: Ibid.

b. If you cite a text from the same source, but from different pages alre-ady mentioned in the previous footnote, you should write: Ibid., 25

At the end of each scientific article it is necessary to write Literature, namely, a list of the used or cited references according to an alphabetical order.

Literature

1. Carić, S., (2007). Banking business and papers, Novi Sad, The Business Academy

2. Carić, S. et al., (2000). International Business Law, Novi Sad, The Centre for Business Consulting

3. Ceon. Bibliometrical indicators of effects made by magazines. (2009, 14th November). Taken from: http://ceon.rs/index.php?option=com content&task=view&id=84&Itemid=896

4. Filipi-Matutinović, S., Popović, A. and Krinulović, O., (2008). Citing ba-ses of information of Web of Science, Scopus, Google Scholar, Course B 2/08 (The Power Point presentation), (2009, 14th November). Taken from: http://www.ns.ac.yu/sr/centBib/aktivnosti.html

90

5. Ignjatović, A., (2009). Specific qualities of realization of criminal sancti-ons referring to minors. The Law – theory and praxis 26 (7–8), ps. 76–92

6. Law, in Wikipedia (2009, 22nd August). Taken from: http://hr.wikipedia.org/wiki/Pravo

7. Radovanov, A., (2004). The importance of the court praxis while defining the right financial compensation of non-material damage in: Aleksandar K. Filipović, et al. (an editor) Damage compensation and the insurance contract – the anthology of paper works from the symposium, Zlatibor, Novi Sad, The Business Academy, ps. 139–154

8. The Ministry of Science and Technological Development (2009, 10th July). The list of social sciences magazines. Taken from: http://www.nauka.gov.rs/cir/index.php?option=com content&task=view&id=930&Itemid

9. The Act of Contract, The Official Gazette of Federal Republic of Yugoslavia, no. 31/93