“Temel İlaç Bilgisi Dersi sunusu” © Bu Sunu’ya ait tüm Haklar Atlas Yayınevine aittir. Hiçbir şekilde üçüncü şahıslara verilemez

TEMEL İLAÇ BİLGİSİ

Ünite 1: Farmakoloji ile İlgili Temel Kavramlar

© Bu Sunu’ya ait tüm Haklar Atlas Yayınevine aittir. Hiçbir şekilde üçüncü şahıslara verilemez

FARMAKOLOJİ

• İlaçların etkisini, özelliklerini ve tedavide kullanışlarını inceleyen bir bilim dalıdır.

• Yunanca ilaç (pharmacon) ve bilgi (lagos) anlamına gelen kelimelerin birleşmesinden oluşmuştur.

• Farmakolojinin ana konusu ilaçlardır.

• Kısaca ilaç bilimi olan farmakolojinin geniş tanımı ilaçların kaynaklarını, kimyasal fiziksel özelliklerini, vücuda alınışlarını, biyokimyasal ve fizyolojik etkilerini, etki biçimlerini, zehirlilik durumlarını son olarak bunların hastaya verilecek hale konma yöntemlerini araştıran bilim dalıdır.

Çeşitli ilaçlar

Farmakolojinin Tarihçesi

• Mısır'daki Ebers Papirüslerinden birçok bitkinin tedavi amacıyla kullanıldığı anlaşılmıştır.

• Günümüzde bu bitki ve maddelerin hepsi çözümlenmiş, hangisinin içinde gerçekten ilaç özelliği olan maddelerin bulunduğu anlaşılmıştır.

• Eski Yunanistan'ın en ünlü hekimi Hipokrat "Salgın Hastalıklar", "Hava, Su, Toprak", "Baştaki Yaralara Dair", "Doktorun Görevleri" adlı eserlerinde 400'e yakın ilaç hakkında bilgi vermiştir.

• M.S. (130-200) yılında yaşamış olan Galenus Claudius (beşyüze yakın eserinden ancak seksen tanesi bilinmektedir) eserlerinde 500-600 dolayında bitkinin tedavi amacıyla kullanıldığına dair bilgi vermiştir.

• İslam dünyasında İbni Sina, Ebubekir Razi, Al Biruni gibi hekimler de bilimsel ilaç ugulama çalışmaları yapmışlardır.

• Tarihin en büyük bilginlerinden biri olan İbni Sina (980-1037) gözlemci, büyük bir tasnifçi olarak görülür.

• Hastalıklara ilişkin yaptığı tasnif modern çağlara kadar esas alınmıştır. Ibni Sina Batı ve Doğuda hekimliğe hakim olmuş, "Al-Kaanün Fi't-Tıbb" nunu) adlı kitabı hekimlik alanında bütün İslam ve Avrupa üniversitelerinde rakipsiz şekilde okutulmuştur.

İbni Sina, Ebu Bekir Razi, Al Biruni

Farmakolojinin Bölümleri

Farmakodinamik: İlaçların canlılardaki (insan veya deney hayvanı) etkileri ile etki mekanizmalarını araştırır. İlaçların organizmaya ne yaptığı sorusuyla ilgilenir.

Farmakokinetik: İlaçların canlı (insan veya deney hayvanı) vücuttaki emilimini, dağılımını, dönüşümünü ve vücuttan atılmasını inceler. Organizmanın ilaca ne yaptığı sorusuna cevap arar.

Farmakoterapi: Hastalıkların tedavisinde ilaçların uygulanmasını konu alır. Konusu itibarı ile klinik farmakolojiye benzer.

Klinik farmakoloji: İlaçların insan organizması üzerindeki etkilerini ve insan vücudundaki sürecini inceler.

Biyokimyasal farmakoloji: İlaçların canlıların biyokimyasal özellikleri üzerindeki etkilerini inceler.

Moleküler farmakoloji: İlaçların canlılarda moleküler düzeydeki etki ve davranışlarını ele alır. Toksikoloji: İlaçlarla veya diğer kimyasal maddelerle oluşan zehirlen meleri, zehirlerin yapısını, özelliklerini, organizmadaki etki mekanizmalarını tedavisini konu edinir. Biyofarmasötik: İlaçların en etkili farmasötik şekillerinin belirlenmesi ve şekillerine göre emilmesini konu alan bilim dalıdır.

İlaç Tanımı ve Adları

• İlaç; hastalıkların teşhisi, tedavisi, proflaksisi (korunma), cerrahi girişimlerin kolaylaştırılması ve bazı fizyolojik olayların değiştirilmesi amacıyla kullanılan kimyasal maddelerdir.

• Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ) tanımına göre ilaç; fizyolojik sistemleri veya patolojik durumları alanın yararı için değiştirmek veya incelemek amacıyla kullanılabilen bir madde ya da üründür.

• İlaçlar, her ne kadar ızdırapları dindiren, hastalık belirtilerini ortadan kaldıran bir araç ve tedavinin vazgeçilmez unsuru olsalar da organizma için dışarıdan verilen yabancı bir madde olduklarını unutmamak gerekir.

• İlaç ancak doğru kullanılırsa etkilidir.

• Tüm dünyada ilaçların yaklaşık %50’ si uygunsuz, gereksiz ve yanlış bir şekilde kullanılmaktadır.

• Antibiyotiklere direnç gelişimi oluşmakta, yüksek ilaç harcamaları sosyal güvenlik kurumlarına ağır bir yük getirmektedir.

• Bu nedenle dünyada çeşitli çözüm yolları geliştirilmeye çalışılmış.

• Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından “akılcı ilaç kullanımı” uygulamaları başlatılmıştır.

İlaçların Saklanması

• Serin yerde muhafaza edilecek ilaçların konulması için buzdolabı bulundurulmalıdır.

• Kırmızı reçeteye tabi ilaçlar çift kilitli dolaplarda saklanmalıdır.

• Narkotik ilaçlar kesinlikle sayılarak teslim alınmalı ve teslim edilmelidir.

• İlaçlar, üretim aşamasından kullanım aşamasına kadar uygun koşullar ve uygun ısıda saklanmalıdır.

• Nöbet teslimi sırasında teslim kayıtları da olmalıdır. Sayımda bir eksiklik görülürse derhal bildirilmelidir.

İlaçların en az üç adı vardır.

Genel Ad (Jenerik=Uluslararası Ortak Adlandırma)

• Sağlık alanında eğitim gören öğrenciler ile bilimsel yayınların kolay anlaşılır olması için genel ad kullanılır.

• Örnek: Acetylcystein (mukolitik=mukusu sıvılaştıran, sulandıran)

Ticari Ad (Marka veya Müstahzar Adı)

• İlacı üreten ilaç firmasının kendi ürünlerine verdikleri özel addır. Tek bir ilacın değişik adda birçok müstahzarı vardır. Örnek: Dikloron, difenak, voltaren, miyadren vb. İlaçların hepsi analjezik, antienflamatuar, antiromatizmal olarak kullanılan ilaçlardır.

Kimyasal Ad

• İlacın kimyasal adı, Uluslararası Kimya Birliği tarafından verilen addır. Örnek: N-asetil-p-aminofeno

İlaçlarla Tedavi Şekilleri

Semptomatik Tedavi (Palyatif Tedavi)

• İlaçlarla hastalığın nedenini ortadan kaldırmadan bulgu ve belirtilerini gidermek için yapılan tedavidir. Örnek: Ağrıyı geçirmek için analjezik (ağrı kesici) verilmesi semptomatik tedavidir.

Radikal Tedavi (Rasyonel)

• Tedavi hastalığın nedenini tamamen ortadan kaldıracak şekilde yapılabilirse buna radikal tedavi denir. Örnek: bakteriyel enfeksiyonların duyarlı oldukları antibiyotiklerle tedavisidir.

Profilaktik Tedavi

• Hastalıklardan korunmak için yapılan ilaç uygulamasıdır.

• Örnek: Aşı uygulamaları profilaktik tedavidir.

İkame Tedavi (Yerine Koyma=Substitution)

• Vücutta eksikliği görülen maddelerin eksikliğini gidermek için yapılan ilaç uygulamasıdır.

• Örnek: B 12 uygulaması.

• İlaç kullanılırken organizmanın fizyolojisinin ve ilacın etki mekanizmasının çok iyi bilinmesi gerekir.

Tedavi ile ilgili temel kavramlar şunlardır: Doz; bir defada verilen ilaç miktarıdır. Drog; tedavi amacı ile kullanılan tek bir maddedir. Günlük doz; gün boyunca verilmesi tavsiye edilen ilaç miktarıdır. Yan tesir; ilaçların olağan dozlarında bile istenilen tesirlerine ilaveten yaptıkları istenmeyen etkileridir.

• Toksik Tesir; genellikle ilaçların farmakodinamik etkilerinin şiddetlenmesine bağlı hasta için hoş olmayan, rahatsızlık veren ve hatta ölümüne neden olan tesirlerdir. Yan tesirlerde genel anlamda toksik sayılabilir.

• Yarar/Risk Oranı; ilaçlar mutad (normal) dozlarda kullanılmalarında bile toksik tesirler oluşturabilirler (örn. Kanser ilaçları). İlaç tedavisinde göz önünde tutulması gereken nokta ilacın yararının zararına üstünlüğünün saptanmasıdır.

• Emniyet aralığı; ilacın tedavi dozu ile toksik etki gösteren dozu arasındaki mesafeye denir. • Endikasyon; ilacın kullanım amacına yönelik etkilerine denir. • Kontrendikasyon; ilacın kullanılmaması gereken durumlara denir. İlacın yarılanma ömrü; çeşitli yollar sonucu bir ilacın plazmadaki konsantrasyonunun yarıya inmesi için geçen süreye denir. Tolerans; ilaca verilen cevapta azalmadır. Rezistans; ilacın mikroorganizmaların özelliklerine bağlı olarak etkisiz kalmasıdır.

İlaç Kaynakları

kaynaklarının sınıflandırılması

Doğal Kaynaklar

• İlaçların elde edildiği doğal kaynaklar;

• BİTKİLER,

• HAYVANLAR,

• İNSANLAR,

• MİKROORGANİZMALAR,

• MİNERALLERDİR.

Sentetik Maddeler

• Kimyasal yöntemlerle elde edilen ilaçlardır. Bir bölümü tamamen sentez yolu ile elde edilir.

• Bir bölümü ise doğal kaynaklardan elde edilen molekül üzerinde bir takım kimyasal değişiklikler yapılarak kazanılır. Bu maddelere yarı sentetik maddeler denir.

• Bugün pazarlanan ilaçların çoğu sentetik olarak imal edilmektedir.

• DNA Rekombinasyonu

• İnsan veya deney hayvanlarından belirli bir etkin maddeyi sentez eden hücrelerden alınan DNA molekülünü, çeşitli işlemlerden geçirerek kolay üretilen bir mikroorganizmanın sitoplazması içine yerleştirip insan veya hayvanın sentezlediği aynı etken maddenin o mikroorganizma tarafından üretilmesi işlemidir.

• Bu teknik ile insan interferonları, büyüme hormonu ve bazı aşılar hazırlanmaktadır.

İlaçların Farmasötik Şekilleri ve Özellikleri

• İlaçların hastaya verilebilecek şekilde özel kalıplara sokulmuş hallerine ilaçların farmasötik şekli denir.

• Veriliş yolu ve hastalığın durumuna göre ilaçlar katı, sıvı, yarı katı ve sıvı şekillerde olabilmektedir.

İlaçların farmasötik şekilleri

Katı Farmasötik Şekiller

Ağızdan

Diğer Yollardan Kullanılan

Ağızdan (Oral Yol) kullanılanlar

Tablet (Komprime): Toz şeklindeki ilaçların özel makinelerde sıkıştırılıp yarım silindir, yuvarlak v.b. şekillere getirilmiş, suda parçalanan ilaç biçimidir. Çiğneme tableti, köpüren (efervans) tablet, dilaltı tableti gibi farklı şekilleri vardır.

Draje: Tadı acı olan tabletlerin alınmasını kolaylaştırmak amacıyla üzerlerini koruyucu şeker ya da çikolata tabakası ile kaplanarak elde edilen ilaç biçimidir.

Kapsül: Tadı ve kokusu hoş olmayan toz veya sıvı ilaçların kolay alınabilmesi için silindirik, yassı ve zeytin şeklinde iç içe geçen jelatin koruyucular içinde hazırlanmış ilaç biçimidir.

Kaşe: Tadı ve kokusu hoş olmayan toz şeklindeki ilaçların konması için pirinç unu ya da nişastadan yapılmış oval ya da silindirik biçimde iç içe geçen iki kapak içinde hazırlanmış ilaçtır.

Toz (Poudra): Doğal ve sentetik kaynaklardan elde edilen ilaçların ezilerek çok ince parçalara ayrılmasıyla elde edilen ilaç şekilleridir.

Paket (Saşe): Toz halindeki ilacın bir kullanımlık dozunun özel kâğıt ambalajlara konmuş şekline denir.

Pastil: Sadece ağız içinde bekletilerek emilip ya da çiğnenerek kullanılan, bir ilaç şeklidir.

Diğer Yollardan Kullanılan İlaçlar

Supozituvar (Fitil): Rektuma uygulanan ana maddesi kakao yağı, gliserin, jelâtin ve bitkisel yağlar olan supozatuvar vücut boşluklarına veya girişlerine rahatça girebilecek silindirik şekilde yapılmış ilaçlardır. Oda ısısında katı fakat vücut ısısında kolay eriyen ilaç biçimidir.

Ovul: Oval veya silindirik şekilde vücut ısısında çabuk eriyen, supozituvara benzeyen ilaç biçimidir. Vaginal yolla kullanılır.

Transdermal Terapotik Sistem (TTS): Özel flaster üzerine etken ilaç maddesinin uygulanmasıyla hazırlanan ve deri üzerine uygulanan farmasötik şekillerdir. Göğüs, kulak arkası, kol ya da bacak derisine yapıştırılarak uzun süre ilaç emilmesi sağlanır.

Transdermal terapotik sistem

Yarı Katı ve Sıvı Farmasötik Şekiller

Merhem (Pomad): Etkin maddelerin; vazelin, lanolin gibi ana maddeler ile karıştırılması ile hazırlanan, dışarıdan deri ve mukozaya sürülerek kullanılan preparasyonlardır. Kıvamı daha katı olanlara pat, merheme göre daha yumuşak kıvamda olanlara ise krem denir.

Sıvı farmasötik şekiller

Solüsyon (Eriyik): Etken ilaç maddelerinin su veya başka çözücüde eritilmesiyle hazırlanan ilaç biçimidir. Ağız içine uygulanan şekline gargara denir. Parenteral yolla, damla olarak da buruna, göze vb. uygulanır.

Şurup: %60 dan fazla şeker içeren sıvı ilaç preparatlarıdır. Diyabetli hastalarda bu konu dikate alınarak diyetleri ayarlanmalıdır.

Damla: Az hacimli olan ve damla sayısı sayılarak kulağa, göze, burna ve ağza uygulanan solüsyon şeklindeki farmasötik ilaç biçimidir. Göze uygulamaya özgü preparatlara oftalmik preparatlar veya kolir denir. Kolirler aseptik şartlarda hazırlanmalıdır.

Süspansiyon: Katı ilaç maddesinin eritici bir sıvı içerisinde ufak partiküller halinde dağılmasıyla elde edilirler. Bekleyince çöküntü yaptığından, kullanmadan önce çalkalanmalıdır. Oral yoldan kullanılır. Enjeksiyonluk biçimleri parenteral yoldan kullanılırlar.

Emülsiyon: Etken sıvı ilaç maddesinin eritici bir başka sıvı içinde karıştırılması ile elde edilen ilaç biçimidir. Emülsiyonda sıvı ilaç damlacıkları diğer sıvı ilaç içerisinde asılı halde olup koloidal özelliktedir. Damla olarak oral ve parenteral yolla kullanılırlar.

Lavman: Rektal yoldan uygulanan, teşhis,

tedâvi veya ameliyata hazırlamak amacıyla

kullanılan solüsyon veya süspansiyon

şeklindeki ilaçlardır. Küçük hacimde olanlara

enema denir.

Aerosol: Özel eriticiler içinde (solventler) hazırlanmış inhalasyon yoluyla kullanılan ilaç şekilleridir.

Ampul, Viyal, Flakon: Vücuda enjekte edilmeye özgü steril solüsyonlardır. Parenteral yolla uygulanır.

• Ampul ve flakonda sıvı ya da toz ilaç bulunur. Toz ilaç varsa ayrı ampulde bulunan sıvı ilaçla karıştırılarak kullanılmak üzere ambalajlanmıştır.

• Viyal içinde birden fazla doz bulunan biçimidir. Parenteral yolla kullanılırlar.

Atlas Sağlık Yayınları Gsm : 533 745 49 44 bilgi@asmlyayin.com

Değerli Eğitimcilerimiz, sunumların tamamına ulaşmak için yayınevimiz ile irtibata geçiniz.