TEMA 1: Penyelenggaraan dan Kesinambungan Hidup BAB 2

Nutrisi dan Teknologi MakananNutrition and Food Technology

TEMA 1: Penyelenggaraan dan Kesinambungan Hidup

Konsep PENTINGIMPORTANT concepts

2BIDANGPEMBELAJARAN

BA

B

NUTRISI DAN TEKNOLOGI MAKANANNUTRITION AND FOOD TECHNOLOGY

Gizi seimbang dannilai kaloriBalanced nutritionand calorific values

Makanan kesihatandan suplemenkesihatanHealth foods and health supplements

Penghitungan nilaikalori makananCalculation of foodcalorific value

Faktor mempengaruhikeperluan kaloriFactors affectingcalorie requirements

Kesan pengambilan jumlah kalori yang tidak menepati keperluan individu.Effect of intake calories that do not meet the individual requirements

Keperluan nutrientumbuhanNutritientrequirementsof plants

Makronutrien seperti karbon, sulfur, nitrogen, fosforus dan kaliumMacronutrients such as carbon, sulphur,nitrogen, phosphorusand potassium

Mikronutrien seperti boron, mangan, zink, kuprum, besi dan molibdenumMicronutrients such as boron, manganese, zinc, copper, iron andmolybdenum

Kesan kekurangan nutrienEffects of nutrientdeficiency

Kitar nitrogenNitrogen cycle

Proses terlibat seperti pengikatan nitrogen dan penguraianProcesses involved such as nitrogen fixation and decomposition

Bakteria terlibat seperti bakteria pengikat nitrogenBacteria involved such as nitrogen-fixing bacteria

Teknologipengeluaran danpemprosesanmakananFood productionand processingtechnology

Peningkatan kualiti dan kuantiti makananThe improve of quality and quantity of food

Pemprosesan makanan seperti pempasteuran dan pengetinanFood processing such as pasteurisation and canning

Akta Makanan 1983, Peraturan Makanan 1985 dan Prosedur Pensijilan Halal MalaysiaFood Act 1983, Food Regulations 1985 and Malaysian Halal Certification Procedures

APAKAH ITU NUTRISI? WHAT IS NUTRITION?

Nutrisi merupakan keperluan asas bagi manusia untuk memastikan pertumbuhan yang sihat. Makanan yang kita makan perlu mempunyai nutrisi yang betul atau seimbang. Tumbuhan juga memerlukan nutrien untuk pertumbuhan.Nutrition is a basic need of humans to ensure their healthy growth. The food that we eat must have the right or balanced nutrition. Plants also require nutrients for growth.

12

Gizi Seimbang 1. Gizi seimbang ialah makanan yang mengandungi

semua kelas makanan dengan nisbah yang betul. 2. Nilai kalori makanan ialah kuantiti tenaga yang

tersimpan dalam makanan. 3. Makanan berlemak seperti mentega, marjerin dan

minyak sapi mempunyai nilai kalori yang sangat tinggi. 4. Kuantiti tenaga yang diperlukan oleh seseorang

individu bergantung pada faktor-faktor seperti jantina, umur, aktiviti fizikal dan saiz badan.

Balanced Diet 1. A balanced diet is food that contains all classes of food

in the correct ratio. 2. The calorific value of food is the quantity of energy

stored in food. 3. Fatty food like butter, margarine and ghee has a very

high calorific value. 4. The quantity of energy needed by an individual

depends on factors such as gender, age, physical activity and body size.

Keperluan Nutrien oleh Tumbuhan 1. Makronutrien ialah nutrien yang diperlukan oleh

tumbuhan dalam kuantiti yang besar. Contoh: Nitrogen, fosforus dan kalium.

2. Mikronutrien ialah nutrien yang diperlukan oleh tumbuhan dalam kuantiti yang kecil. Contoh: Zink, kuprum dan boron.

3. Kekurangan nutrien dalam tumbuhan akan menyebabkan pertumbuhan terbantut.

Nutrient Requirements of Plants 1. Macronutrients are nutrients required by plants in

large quantities. Examples: Nitrogen, phosphorus and potassium.

2. Micronutrients are nutrients needed by plants in small quantities. Examples: Zinc, copper and boron.

3. An insufficient of nutrients in plants will cause stunted growth.

Kitar Nitrogen 1. Kitar nitrogen ialah kitar yang mengalihkan unsur

nitrogen dari atmosfera dan kemudian mengembalikan semula ke atmosfera.

2. Kitar nitrogen memelihara kesuburan tanah dan mengekalkan kandungan nitrogen dalam alam semula jadi.

Nitrogen Cycle 1. The nitrogen cycle is the cycle of transferring nitrogen

from the atmosphere and then returning it back to the atmosphere.

2. The nitrogen cycle maintains soil fertility and nitrogen content in nature.

Teknologi Pengeluaran Makanan 1. Pelbagai usaha telah dijalankan oleh agensi kerajaan

termasuk penggunaan baka bermutu, penggunaan teknologi moden, pendidikan dan bimbingan kepada petani, penyelidikan dan pembangunan, penggunaan tanah dan kawasan perairan secara optimum dan pengurusan tanah yang cekap.

2. MARDI, FAMA, MPOB, UPM, LPP dan Jabatan Pertanian menjalankan penyelidikan berkaitan penternakan, pertanian dan perikanan. FELCRA memajukan tanah terbiar.

Food Production Technology 1. Various efforts have been undertaken by government

agencies include the use of quality breeds, the use of modern technology, education and guidance to farmers, research and development, optimise use of land and water resources and efficient management of land.

2. MARDI, FAMA, MPOB, UPM, LPP dan Department of Agriculture conduct research related to livestock, agriculture and fisheries. FELCRA develops abandoned land.

Pemprosesan MakananPemprosesan makanan dijalankan untuk membunuh mikrooganisma, menjadikan makanan tahan lebih lama, memudahkan pencernaan makanan dan menjadikan makanan lebih enak, berkhasiat dan menarik.

Food ProcessingFood processing is carried out to kill microorganisms, make the food lasts longer, facilitate digestion of the food and make the food more delicious, nutritious and attractive.

Teknologi dalam Pemprosesan Makanan 1. Teknologi makanan digunakan untuk memproses dan

membungkus makanan. 2. Contoh pemprosesan makanan termasuk.

memasak, penapaian, pengdehidratan/ pengeringan, pempasteuran, pengetinan, penyejukbekuan, penyinaran dan pembungkusan vakum.

Technology in Food Processing 1. Food technology is used to process and package food. 2. Examples of food processing include cooking, fermentation, dehydration/drying,

pasteurisation, canning, freezing, irradiation and vacuum packaging.

Nota Grafik

NOTA BESTARI

13

BAB

2

2006 BHG. C, S11(b)

1 Apakah yang dimaksudkan dengan gizi seimbang?/What is meant by a balanced diet? TP2

Gizi yang mengandungi nutrien daripada semua kelas makanan dalam kuantiti yang betul .

A diet that contains nutrients from all the classes of food in the right quantities.

2 Jadual di bawah menunjukkan nilai kalori dalam satu gram karbohidrat, protein dan lemak.The table below shows the calorific values in one gram of carbohydrates, proteins and fats. TP3/KBAT

Seorang lelaki mengambil 20 g karbohidrat, 10 g protein dan 10 g lemak. Hitung jumlah nilai kalori yang diambil oleh lelaki itu./A man takes 20 g of carbohydrates, 10 g of proteins and 10 g of fats. Calculate the total calorific value taken by the man.

Penyelesaian/Solution:Jumlah nilai kalori/Total calorific value = (20 × 17.2) + (10 × 22.2) + (10 × 38.5) = 951 kJ

3 Jadual yang berikut menunjukkan nilai kalori bagi tiga makanan. TP3/KBAT

The following table shows the calorific values of three foods.

MakananFood

Nilai kalori (kJ per 100 g)Calorific value (kJ per 100 g)

Nasi/Rice 1 500

Ayam/Chicken 827

Telur/Egg 600

Seorang murid makan 100 g nasi, 50 g ayam dan 50 g telur. Hitung jumlah nilai kalori yang diambilnya.A student eats 100 g of rice, 50 g of chicken and 50 g of egg. Calculate the total calorific value taken.

Penyelesaian/Solution:Jumlah nilai kalori/Total calorific value = (1 × 1 500) + (0.5 × 827) + (0.5 × 600) = 2 213.5 kJ

4 Lengkapkan cadangan hidangan tentang konsep pinggan sihat Suku Suku Separuh dari Kementerian Kesihatan Malaysia (KKM). TP2

Complete the suggested meals about quarterly healthy concept from Ministry of Health Malaysia (MOH).

Kelas makananFood class

Nilai kalori makanan per gram (kJ g-1)Calorific value of food per gram (kJ g-1)

Karbohidrat/Carbohydrates 17.2

Protein/Proteins 22.2

Lemak/Fats 38.5 Praktis Kendiri

Standard Kandungan2.1 Gizi seimbang dan nilai kalori Tarikh:

AKTIVITIPERBINCANGAN2.1 Gizi seimbang dan nilai kalori

Balanced diet and calorific valueKBATKBAT

Kontekstual

PBD

(a) 1/4 pinggan/plate

Protein seperti ikan

dan daging / Protein such

as fish and meat .

(c) 1/2 pinggan/plate

Buah-buahan dan sayur-sayuran Fruit and vegetables .

(b) 1/4 pinggan/plate

Karbohidrat seperti nasi

dan roti Carbohydrate such as rice

and bread .

Protein/ProteinKarbohidrat/CarbohydratesBuah-buahan dan sayur-sayuranFruits and vegetablesNasi, daging, roti, ikanRice, meat, bread, fish

Buku Teks m/s 48 – 56

14

BAB

2

1 Tandakan ( ✓ ) individu yang memerlukan lebih banyak kalori dalam kehidupan harian. Kemudian, berikan sebab dengan memilih jawapan yang betul./Tick ( ✓ ) the individual that needs more calories in daily life. Then, give reasons by choosing the correct answers. TP1

2 Padankan masalah kesihatan disebabkan gaya hidup dengan corak pemakanan yang tidak sihat. Match the health problems caused by lifestyle with unhealthy diet. TP1

(a) Gizi kekurangan satu atau lebih nutrien.Diet lacking in one or more nutrients.

KegendutanObesity

(b) Berat badan berlebihan disebabkan oleh makan secara berlebihan./Excess body weight is due to over-eating.

AnoreksiaAnorexia

(c) Penyakit psikologi yang menyebabkan terlalu menahan makan.Psychological illness that causes a strong desire to reduce eating.

MalnutrisiMalnutrition

(d) Pemendapan kolesterol pada dinding arteri menyebabkan tekanan darah tinggi, penyakit jantung dan strok.Deposition of cholesterol on the arterial walls causes high blood pressure, heart disease and stroke.

ArteriosklerosisArteriosclerosis

(e) Pengambilan gula berlebihan.Intake excessive sugar.

Tekanan darah tinggiHigh blood pressure

(f) Pengambilan garam berlebihan.Intake excessive salt.

Kencing manisDiabetes

Faktor/Factor Individu dan sebab/Individual and reason

(a) Jantina Gender/Sex

✓ Lelaki/Men Perempuan/Women

Sebab/Reason: Lelaki (kurang, lebih) aktif./Men are (less, more) active.

(b) Saiz badanBody size

✓ Lebih besar/Bigger Lebih kecil/Smaller

Sebab: Kadar metabolisme badan besar lebih (rendah, tinggi).Reason: The metabolic rate of a bigger body size is (lower, higher).

(c) Umur Age

✓ Orang muda/Young people Orang tua/Old people

Sebab: Orang muda (kurang, lebih) aktif.Reason: Young people are (less, more) active.

(d) Keadaan kesihatanCondition of health

Orang sihat/Healthy people ✓ Orang sakit/Unhealthy people

Sebab: Orang sakit memerlukan (kurang, lebih) tenaga untuk melawan Reason: penyakit./Sick people require (less, more) energy to fight diseases.

(e) Aktiviti fizikalPhysical activities

✓ Kerja berat/Heavy work Kerja ringan/Light work

Sebab: (Kurang, Lebih) kalori diperlukan untuk menjalankan kerja berat. Reason: (Less, More) calories are needed to perform heavy work.

(f) Suhu persekitaranTemperature of the surroundings

Cuaca panas/Hot weather ✓ Cuaca sejuk/Cold weather

Sebab: (Kurang, Lebih) kalori untuk mengekalkan suhu badan Reason: (Less, More) calories to maintain the body temperature.

Tarikh:

AKTIVITIPERBINCANGAN Kontekstual

PBD2.2 Keperluan kalori dan gaya hidupThe requirement of calories and life style

AKTIVITI HANDS-ONEksperimen Wajib 4: Menganggarkan nilai kalori dalam sampel makanan (rujuk silang m.s.161 – 164).Compulsory Experiment 4: Estimates the calorific value of food samples (cross reference pp.161 – 164). Praktis

Kendiri


15

BAB

2

1 Kelaskan nutrien tumbuhan kepada makronutrien dan mikronutrien. Kemudian, berikan maksud makronutrien dan mikronutrien. TP1

Classify the nutrients of plants into macronutrients and micronutrients. Then, give the meaning of macronutrient and micronutrient.

KaliumPotassiumSulfurSulphur

KarbonCarbonOksigenOxygen

BoronBoronKuprumCopper

FosforusPhosphorusHidrogenHydrogen

ManganManganeseKalsiumCalcium

BesiIronMagnesiumMagnesium

NitrogenNitrogenMolibdenumMolybdenum

ZinkZinc

Makronutrien/Macronutrients Mikronutrien/Micronutrients

Karbon/Carbon Fosforus/PhosphorusHidrogen/Hydrogen Oksigen/OxygenNitrogen/Nitrogen Kalium/PotassiumKalsium/Calcium Sulfur/SulphurMagnesium/Magnesium

Boron/Boron Mangan/ManganeseZink/Zinc Kuprum/CopperBesi/IronMolibdenum/Molybdenum

Maksud/Meaning

(a) Makronutrien ialah nutrien yang diperlukan oleh tumbuhan dalam kuantiti yang besar.Macronutrients are nutrients required by plants in large quantities.

(b) Mikronutrien ialah nutrien yang diperlukan oleh tumbuhan dalam kuantiti yang sangat kecil.Micronutrients are nutrients required by plants in very small quantities.

2 Nyatakan nutrien berdasarkan fungsi utamanya. TP1

State the nutrients based on their main functions.

Kalium/Potassium Nitrogen/Nitrogen Fosforus/Phosphorus

Nutrien/Nutrients Fungsi utama/Main functions

(a) Nitrogen Nitrogen

Sintesis klorofil dan sintesis protein yang digunakan untuk pembentukan membran sel, kromosom dan enzim untuk fotosintesis dan respirasi.Synthesise chlorophyll and proteins which are used in the formation of cell membranes, chromosomes and enzymes for photosynthesis and respiration.

(b) Kalium Potassium

Sintesis protein dan mengawal metabolisme karbohidrat, berfungsi sebagai kofaktor bagi banyak enzim respirasi dan fotosintesis serta mengekalkan kesegahan sel tumbuhan./Synthesise proteins and control metabolism of carbohydrate, functions as a cofactor for many enzymes of respiration and photosynthesis and maintain turgidity in plant cells.

(c) FosforusPhosphorus

Sintesis kromosom dan membran sel, berfungsi sebagai koenzim dalam respirasi dan fotosintesis serta penting untuk pembebasan tenaga dalam respirasi.Synthesise chromosomes and cell membranes, functions as a coenzyme in respiration and photosynthesis and is essential for the release of energy in respiration.

Standard Kandungan2.2 Keperluan nutrien oleh tumbuhan Tarikh:

AKTIVITIPERBINCANGAN Masteri

PBD2.3 Makronutrien, mikronutrien dan fungsinyaMacronutrients, micronutrients and their functions

AKTIVITI HANDS-ONEksperimen Wajib 5: Mengkaji kesan kekurangan makronutrien kepada tumbuhan. (rujuk silang m.s.165 – 166).Compulsory Experiment 5: To study the effects of macronutrient deficiency on plants. (cross reference pp.165 – 166).


16

BAB

2

3 Isi tempat kosong tentang kesan kekurangan nutrien. TP1

Fill in the blanks on the effects of nutrient deficiency.

(a) Kekurangan nitrogenNitrogen deficiency

(b) Kekurangan kaliumPotassium deficiency

• Tumbuhan mati pada peringkat awal./Plant dies at an early stage.

(c) Kekurangan fosforusPhosphorus deficiency

Hijau tua Bunga Kecil Biji benih Merah Lemah Buah Matang Sedikit LambatDark green Flower Small Seeds Red Weak Fruits Mature Few Longer

• Tumbuhan mengambil masa yang lama untuk matang ./Plant takes a long time to mature .

Kekurangan nitrogen, fosforus dan kalium menyebabkan pertumbuhan terbantut .

Nitrogen, phosphorus and potassium deficiencies cause stunted growth .

(i) Daun kecil dan kuning (klorosis).

Leaves are small and yellow (chlorosis).

Lemah Kuning Kecil Weak Yellow Small

(ii) Batang lemah .Weak stem.

Bunga Kuning Mati Perang Lemah BuahFlower Yellow Die Brown Weak Fruits

(iii) Pinggir daun menjadi kuning .

Tisu di hujung dan pinggir daun mati .

Tompok-tompok perang kelihatan pada daun.

Leaves turn yellow at the edge. Tissues

at the tips and edges of the leaves die . Brown spots appear on the leaves.

(i) Bilangan bunga yang sedikit.

Few flowers .

(ii) Bilangan buah yang sedikit.

Few fruits . (iv) Batang lemah .Weak stem.

(iii) Daun bertukar hijau tua dan

berbintik merah (atau ungu).Leaves turn dark green with

red (or purple) spots.

(i) Sedikit bunga , buah

dan biji benih . Few flowers , fruits and seeds .

(ii) Buah kecil dan lambat masak.

Fruits are small and take a longer time to ripen.

(iv) Batang lemah .Weak stem.

(v) Sedikit akar.Few roots.

Praktis Kendiri

Video

17

BAB

2

2004 BHG. B, S3 2009 BHG. B, S8 2015 BHG. C, S12(a)

Kaji kitar nitrogen yang ditunjukkan di bawah. Kemudian, jawab soalan-soalan yang berikut.Study the nitrogen cycle shown below. Then, answer the following questions.

1 Nyatakan jenis bakteria P hingga T dalam tumbuhan legum seperti kacang tanah. TP1

State the types of bacteria P to T in the leguminous plants such as groundnuts.

2 Nyatakan proses-proses yang dijalankan oleh bakteria P hingga T. TP1

State the processes carried out by bacteria P to T.

Standard Kandungan2.3 Kitar nitrogen Tarikh:

AKTIVITIPERBINCANGAN Masteri

PBD 2.4 Kitar nitrogenThe nitrogen cycle

T: Bakteria pendenitritan

Denitrifying bacteria

R: Bakteria

penitritan

Nitrifying bacteria

P: Bakteria pengikat nitrogen

Nitrogen-fixing bacteria

Q: Bakteria

pereputan

Decomposing bacteria

KilatLightning

mati ataureputdeath ordecay

hidup dalamlive in

dimakan oleh haiwanis eaten byanimals

diserap oleh akarabsorbed by the roots

S: Bakteria penitritan

Nitrifying bacteria

NitritNitrite

Sebatian ammoniumAmmonium compounds

Protein haiwanAnimal proteins

Protein tumbuhanPlant proteins

Ion nitrat dalam tanahNitrate ion in the soil

Nitrogen dalam atmosferaNitrogen in the atmosphere

Nodul akarRoot nodule

Kacang tanahGroundnut

Tumbuhan kekacangLeguminous plant

P: Pengikatan nitrogen/Nitrogen fixation

Q: Penguraian/Decomposition

R: Penitritan/Nitrification

S: Penitritan/Nitrification

T: Pendenitritan/Denitrification

3 Tandakan ( ✓ ) tindakan-tindakan yang dapat menambahkan kandungan nitrat dalam tanah. TP1

Tick ( ✓ ) the actions that can increase the nitrate content of the soil.

✓Melalui bakteria pengikat nitrogenThrough nitrogen-fixing bacteria

Melalui bakteria penguraiThrough decomposing bacteria

✓Melalui bakteria penitritanThrough nitrifying bacteria

✓Melalui tindakan kilat Through the action of lightning

4 Tandakan ( ✓ ) tindakan-tindakan yang mengurangkan kandungan nitrat dalam tanah. TP1

Tick ( ✓ ) the actions that decrease the nitrate content of the soil.

✓Melalui bakteria pendenitritanThrough denitrifying bacteria

✓Melalui larut-resap nitrat Through the leaching of nitrate

✓Melalui penyerapan akarThrough roots absorption

✓Melalui bakteria penitritanThrough nitrifying bacteria

5 Nyatakan kepentingan kitar nitrogen./State the importance of the nitrogen cycle. TP2

(a) Mengekalkan kesuburan tanah

Maintains the soil fertility

(b) Mengekalkan kandungan nitrogen dalam alam semula jadi

Maintains the nitrogen content in nature

(c) Membantu pembekalan berterusan protein tumbuhan dan protein haiwan.

Helps in the continuous supply of plant proteins and animal proteins .Praktis Kendiri


18

BAB

2

2015 BHG. C, S11(b)

1 Isi maklumat yang betul tentang cara-cara untuk meningkatkan kualiti dan kuantiti makanan. TP1

Fill in the correct information on the ways to increase the quality and quantity of food.

Penggunaan teknologi modenUse of modern technologyPenggunaan baka bermutuUse of quality breedsPengurusan tanah yang cekapEfficient land management

Pendidikan dan bimbingan untuk petaniEducation and guidance for farmersPenyelidikan dan pembangunanResearch and developmentPenggunaan tanah dan kawasan pengairan secara optimumThe optimum use of land and irrigated areas

(a)

Penggunaan baka bermutu

Use of quality breeds

Pembiakbakaan terpilih dapat menghasilkan tanaman atau ternakan yang berkualiti tinggi seperti kelapa sawit tenera.Selective breeding produces high quality crops and livestock such as tenera palm oil.

(b)

Penggunaan teknologi moden

Use of modern technology

Penggunaan jentera moden dan penghasilan baka baik melalui pengklonan dan bioteknologi. Use of modern machinery and production of quality breeds by cloning and biotechnology.

(c)

Pendidikan dan bimbingan untuk petani

Education and guidance for farmers

Kursus teknik dan kaedah moden diberikan seperti penggunaan biji benih dan baja yang berkualiti tinggi.Courses on modern techniques and methods are given such as the use of high quality seeds and fertilisers.

(d)

Penyelidikan dan pembangunan

Research and development

Agensi seperti MARDI dan PORIM menjalankan penyelidikan untuk meningkatkan kualiti tanaman dan ternakan.Agencies such as MARDI and PORIM carry out research to increase the quality of crops and livestock.

(e)

Penggunaan tanah dan kawasan pengairan

secara optimum

The optimum use of land and water resouces

Agensi kerajaan seperti FELCRA dan FELDA memajukan tanah terbiar untuk tujuanpenanaman dan penternakan. Government agencies such as FELCRA and FELDA develop idle land for cultivation and animal husbandry.

(f)

Pengurusan tanah yang cekap

Efficient land management

Pelbagai pendekatan seperti tanaman campuran, pengiliran tanaman dan penanaman teres.Various approaches such as mixed planting, crop rotation and terrace farming.

Standard Kandungan2.4 Teknologi pengeluaran makanan Tarikh:

AKTIVITIPERBINCANGAN STM

PBD2.5 Cara meningkatkan kualiti dan kuantiti makananWays to increase the quality and quantity of food

Video


19

BAB

2

2 Tandakan ( ✓ ) cara-cara untuk mengelakkan hakisan tanah. TP1

Tick ( ✓ ) the ways to prevent soil erosion.

✓Menanam tanaman penutup bumiPlanting cover crops

✓Menereskan lereng bukit Terracing hillslides

Mengamalkan tanaman bergilirPractising crop rotation

✓Penanaman secara berkonturPractising contour farming

3 Tandakan ( ✓ ) kesan-kesan buruk penggunaan racun serangga dalam pertanian. TP1

Tick ( ✓ ) the adverse effects of the use of pesticides in agriculture.

Menyebabkan pencemaran airCauses water pollution

✓Membunuh organisma lain selain perosakKill other organisms other than pest

✓Menyebabkan pencemaran tanahCauses soil pollution

✓Meningkatkan daya tahan perosakIncreases the resistant of pests

✓Menyebabkan pemanasan globalCauses global warming

✓Mencemarkan hasil makananContaminate food products

4 Imbas kembali pengetahuan tentang kawalan biologi di bawah. TP3/KBAT Recall the knowledge about biological control below.

Kawalan biologi menggunakan musuh semula jadi untuk mengawal populasi perosak tanpa menggunakan racun perosak.Biological control uses natural enemy for controlling the population of a pest without using a pesticide.

Seorang pemilik ladang kelapa sawit menghadapi masalah tikus di ladangnya. Tandakan ( ✓ ) organisma yang sesuai digunakan dalam kawalan biologi. Terangkan bagaimana pemilik tersebut dapat mengawal populasi tikus menggunakan kaedah yang mesra alam tersebut.A oil palm estate owner faces rats problem in his estate. Tick ( ✓ ) the organisms which are suitable to be used for the biological control. Explain how he can control the population of rats using the environmentally friendly method.

Penerangan/Explanation:Pemilik ladang kelapa sawit itu boleh membela pemangsa tikus seperti ular dan burung hantu. Tikus

merupakan mangsa kepada ular dan burung hantu./The owner of the oil palm estate can rear predators

of rats such as snakes and owls. Rats are the prey of snakes and owls

(Jawapan murid/Student’s answer)

Pokok kelapa sawitOil palm tree

Praktis Kendiri

HelangEagle

Burung hantuOwl

UlarSnake

KucingCat

✓

✓

20

BAB

2

2003 BHG. C, S3 2005 BHG. C, S12(a) 2006 BHG. B, S11(a) 2007 BHG. B, S8 2008 BHG. B, S6(a), S8(c) 2011 BHG. B, S8(c) – (e) 2012 BHG. C, S12(b) 2014 BHG. C, S12

Isi tempat kosong tentang teknologi pemprosesan makanan. Kemudian, tandakan ( ✓ ) dan bulatkan jawapan yang betul. TP2

Fill in the blanks on food processing technology. Then, tick ( ✓ ) and circle the correct answers.

1 Memasak/Cooking (a) Kaedah/Method:

Haba digunakan untuk memanaskan makanan.Heat is used to heat up the food.

(b) Kelebihan dan kekuranganAdvantage and disadvantage:

Memusnahkan sebahagian besar bakteria dalam makanan tetapi tidak dapat membunuh spora bakteria .

Destroy a big portion of bacteria in food but cannot destroy bacterial spores .

2 Penapaian/Fermentation (a) Kaedah/Method:

Menggunakan bakteria atau yis untuk mengurai bahan kompleks menjadi bahan yang lebih ringkas.

Use bacteria or yeast to break down complex substancesinto simple substances.

(b) Kelebihan/Advantages: (c) Kekurangan/Disadvantages:Mengekalkan rasa makananMaintains the taste of food

✓Makanan tidak tahan lamaThe food cannot be kept longer

✓Makanan boleh disimpan lamaThe food can kept longer

✓Spora bakteria tidak termusnah Bacterial spores are not destroyed

Mengekalkan bauMaintains the smell

Tidak merosakkan warna makananDoes not destroy food colour

(d) Jenis makanan:Types of food:

KimciKimchi

IkanFish

YogurtYogurt

KicapSoy sauce

TempeTempeh

3 Pendehidratan/PengeringanDehydration/Drying

(i) Kaedah/Method: Haba daripada api, asap, ketuhar atau Matahari digunakan

untuk menyingkirkan air daripada makanan.

Heat from fire, smoke, an oven or the Sun is used to remove water from food.

(ii) Kelebihan/Advantages: (iii) Kekurangan/Disadvantages:

✓Menghentikan tindakan enzimStops enzymatic action

✓Merosakkan nutrien dan rasaDamages the nutrients and taste

✓Makanan boleh disimpan lamaThe food can keep longer

Makanan tidak tahan lamaThe food does not keep long

Mengekalkan bauMaintains the smell

✓Spora bakteria tidak termusnahBacterial spores are not destroyed

(iv) Jenis makanan:Types of food:

HaliaGinger

Makanan lautSeafood

Susu tepungMilk power

Buah-buahanFruits

Standard Kandungan2.5 Teknologi pemprosesan makanan Tarikh:

AKTIVITIPERBINCANGAN STM

PBD 2.6 Teknologi pemprosesan makananFood processing technology


21

BAB

2

4 Pempasteuran/Pasteurisation

Mendidihkan/Boiling Memusnahkan/Destroy

72 15 63 30

(i) Kaedah/Method:

Haba digunakan untuk memusnahkan mikroorganisma dalam cecair tanpa

mendidihkan nya.

Heat is used to destroy microorganisms

in the liquid without boiling .


✓Mengekalkan rasa makananMaintains the taste of food

Merosakkan bau makananDamages the smell of the food

Makanan boleh disimpan lamaThe food can keep longer

✓Makanan tidak tahan lamaThe food does not keep long

✓Mengekalkan nutrienMaintains the nutrients

✓Tidak memusnahkan spora bakteriaDoes not destroy bacterial spores


Susu segarFresh milk

Jus buah-buahanFruit juice

SayurVegetables

5 Pengetinan/Canning

(i) Kaedah/Method:

Makanan dipanaskan pada suhu melebihi 115 °C di bawah tekanan yang tinggi untuk membunuh mikroorganisma dan sporanya.

The food is heated at a temperature of exceeding 115 °C under high pressure to kill microorganisms and their spores .


✓Mensterilkan makananSterilises the food

✓Makanan boleh disimpan lamaThe food can be kept longer

Mengekalkan nutrienMaintains the nutrients

✓Memusnahkan enzim yang merosakkan makananDestroys enzymes that damage food

✓Menyingkirkan oksigen yang menyebabkan pengoksidaan makananRemoves oxygen that causes food oxidation

✓Merosakkan rasaDamages the taste

✓Merosakkan nutrienDamages the nutrients

✓Merosakkan warna makananDestroys the colour of the food

Air disingkirkan daripada makananWater is removed from the food

✓Makanan terurai dengan cepat apabila terdedah kepada udaraThe food decomposes quickly upon exposure to air


KacangBeans

HaliaGinger

IkanFish

DagingMeat

Suhu/Temperature:63 °C

Tempoh pemanasan:Duration of heating

30 minit/minutes

Suhu/Temperature:72 °C

Tempoh pemanasan:Duration of heating

15 saat/seconds

Penyejukan segeraInstant cooling

atauor

22

BAB

2

6 PenyejukbekuanFreezing (Deep freezing)(i) Kaedah/Method:

Makanan disimpan pada suhu 0 °C atau lebih rendah supaya dapat tahan lebih lama.

Food is kept at temperatures of 0 °C or lower so that it can last longer.


✓Tindakan enzim terhentiEnzyme action stops

✓Tidak memusnahkan enzim makananDoes not destroy the food enzymes

✓Makanan boleh disimpan lamaThe food can kept longer

Makanan tidak tahan lamaThe food does not last long

Mikroorganisma membiak dengan perlahanMicroorganisms grow slower

✓Tidak mensterilkan makananDoes not sterilise the food


Makanan lautSeafood

Buah-buahanFruits

DagingMeat

7 Penyinaran/Irradiation(i) Kaedah/Method:

Makanan disinar dengan sinaran mengion seperti sinar gama ,

sinar ultraungu atau sinar X . The food is irradiated with ionising radiation such as gamma

rays, ultraviolet rays or X rays.(ii) Kelebihan/Advantages: (iii) Kekurangan/Disadvantages:

✓Memusnahkan mikroorganisma dalam makananDestroys microorganisms in the food

✓Dos sinaran gama sukar dikawalThe dose of gamma radiation is difficult to control

✓Menghalang percambahan biji benih Prevents the sprouting of seeds

Tidak memusnahkan spora bakteriaDoes not destroy bacterial spores

Mengekalkan nutrienMaintains the nutrients

✓Merosakkan nutrien dan rasaDestroys the nutrients and taste

(iv) Jenis makanan/Types of food:

Ubi kentangPotatoes

HaliaGinger

Susu tepungMilk powder

Bawang besarOnion

RempahSpices

RiceBeras

8 Pembungkusan vakum/Vacuum packaging

(i) Kaedah/Method:

Udara disingkirkan daripada makanan yang dibungkus dalam

bekas atau beg plastik/. Air is removed from the food packed in containers or plastic bags.


✓Menghalang pengoksidaan makananPrevents oxidation of the food

Merosakkan rasaDamages the taste

Mensterilkan makanan Sterilises the food

✓Tidak mensterilkan makananDoes not sterilise the food

(iv) Jenis makanasn/Types of food:

SosejSausage

Kacang tanahGroundnuts

BerasRice

HaliaGinger

Susu tepungMilk powder

Praktis Kendiri

23

BAB

2

2008 BHG. B, S8(a) & (b) 2011 BHG. B, S8(a) 2012 BHG. C, S12(a) 2017 BHG. B, S6(b)

1 Nyatakan jenis bahan kimia dalam makanan./State the types of chemicals in food. TP1

Pengantioksida/AntioxidantBahan awet/Preservative

Pemanis/SweetenerPeluntur/Bleach

Perisa/FlavouringPengemulsi/Emulsifier

Pewarna/ColouringPenstabil/Stabiliser

Bahan kimiaChemicals

FungsiFunction

Contoh bahan kimiaExamples of chemicals

Contoh makananExamples of food

(a) Pengawet Preservative

Melambatkan proses kerosakan makanan dengan menghalang pertumbuhan mikroorganisma Delays food spoilage by preventing the growth of microorganisms

Asid benzoik, asid borik, natrium nitrit, sulfur dioksida, cuka, gula dan garamBenzoic acid, boric acid, sodium nitrite, sulphur dioxide, vinegar, sugar and salt

Sosej, jus buah-buahan dan makanan dalam tin, mi, bebola ikan Sausages, fruit juice and canned food, noodles and fish ball

(b) Pewarna Colouring

Menambahkan warna kepada makanan supaya kelihatan menarikAdds colours to the food so that it looks attractive

Sunset yellow, tatrazina, karmoisin, karamel, daun pandan dan kunyit/Sunset yellow, tartrazine, carmoisine, caramel, pandan leaf and turmeric

Minuman ringan, mi dan kek Soft drinks, noodles and cakes

(c) Peluntur Bleach

Menyingkirkan warna yang tidak dikehendakiRemoves undesired colours

Benzoil peroksida, karbon yang diaktifkanBenzoyl peroxide and activated barbon

Tepung gandum, gula, beras dan bihunWheat flour, sugar, rise and vermicelli

(d) Perisa Flavouring

Menambah rasa atau bau harum untuk menyedapkan makanan Adds taste or aroma to improve the taste of food

Mononatrium glutamat (MSG) garam dan gulaMonosodium glutamate (MSG) salt and sugar

Minuman ringan dan aiskrim Soft drinks and ice cream

(e) Penstabil Stabiliser

Menghalang pemisahan dua cecair dan memekatkan makananPrevents the separation of two liquids and thicken the food

Kanji, gelatin, gam akasia dan agarStarch, gelatine, acacia gum and agar

Sos cili, aiskrim, sup segera dan jeliChilli sauce, ice cream, instant soup and jelly

(f) Pemanis Sweetener

Menambah rasa manis dalam makananAdds sweet taste in food

Gula, madu, aspartam dan sorbitol Sugar, honey, aspartame and sorbiol

Buah-buahan kering dan buah-buahan dalam tin/Dried fruits and canned fruits

(g) Pengantioksida Antioxidant

Melambatkan pengoksidaan lemak dalam makanan dan mencegah ketengikan makanan berminyakSlows down the oxidation of fat in food and prevents the rancidity in oily food

Asid askorbik (vitamin C), tokoferol dan vitamin EAscorbic acid (vitamin C), tocopherol and vitamin E

Mentega, minyak masak dan biskutButter, cooking oil and biscuits

(h) Pengemulsi Emulsifier

Mengemulsikan makanan yang mengandungi minyak atau lemak dan air Emulsifies food containingoil or fat and water

Lesitin dan asid lemak seperti monogliseridaLecithin and fatty acids such as monoglycerides

Coklat mayones, yogurt, keju dan aiskrim/Chocolate, mayonnaise, yogurt cheese and ice cream

Tarikh:

AKTIVITIPERBINCANGAN Kontekstual

PBD2.7 Bahan kimia dalam pemprosesan makananChemicals in food processing


24

BAB

2

2008 BHG. B, S8(a) & (b) 2011 BHG. B, S8(a)

2 Anda diberi beberapa label makanan. Jawab soalan-soalan yang berikut. TP2

You are given a few food labels. Answer the following questions.(a)

Nyatakan bahan-bahan yang digunakan sebagai pengawet.State the substances used as preservatives.Gula, garam dan natrium benzoat

Sugar, salt and sodium benzoate

(b)

(i) Kenal pasti bahan-bahan kimia yang direkodkan pada label.Identify chemicals stated on the label.Gula, asid sitrik, vitamin C, perisa,

asid benzoik

Sugar, citric acid, vitamin C, flavouring,

benzoic acid

(ii) Berdasarkan label yang ditunjukkan di atas, bahan kimia yang manakah digunakan sebagai:Based on the labels shown above, which chemicals are used as:

(a) pengawet (bahan awet)/preservatives?Gula dan asid benzoik/Sugar and benzoic acid

(b) pengantioksida/antioxidants?Asid sitrik dan vitamin C/Citric acid and vitamin C

2015 BHG. B, S11(a)

3 Kenal pasti bahan kimia dalam pemprosesan makanan yang boleh menyebabkan penyakit yang diberikan./ Identify chemicals in food processing that can cause the given diseases. TP2

Kandungan bahan kimiaChemicals content•Pengawet/Preservatives•Perisa/Flavouring •Pewarna/Colouring •Peluntur/Bleach•Pengantioksida/Anti-oxidant•Pemanis/Sweeter

(a) Kemandulan/Sterility. (b) Kecacatan fetus/Foetal abnormality.

Pewarna/Colouring Pengawet/Preservatives

(c) Menyebabkan kecacatan otak terutama pada kanak-kanakCause brain damage especially in children

Perisa dan pengantioksida/Flavouring and antioxidant

(d) Menyebabkan kanser, merosakkan hati dan ginjal./Cause cancer, damage liver and kidney. Pengawet, perwarna, peluntur, perisa dan pemanis

Preservatives, colouring, bleach, flavoring and sweetener

(e) Menyebabkan keracunan makanan./Cause food poisoning.

Pewarna dan peluntur/Colouring and bleach

(f) Menyebabkan sesak nafas bagi pesakit asma./Cause breathing difficulty for asthmatic patient.

Pengawet, perisa dan antipengoksida/Preservatives, flavouring and antioxidant

(g) Menyebabkan ruam,/Cause rashes.

Pengawet, antipengoksida dan pemanis/Preservatives, antioxidant and sweetener

Praktis KendiriKICAP SOYA CAIR

LIGHT SOY SAUCE

Ramuan/Ingredients: Kacang soya, tepung gandum, gula, garam, natrium benzoatSoy bean, wheat flour, sugar, salt, sodium benzoate

JUS ORENORANGE JUICE

Ramuan/Ingredients: Air, pati buah oren, gula, asid sitrik, vitamin C, perisa, asid benzoikWater, orange juice extract, sugar, citric acid, vitamin C, flavouring, benzoic acid

25

BAB

2

Standard Kandungan2.6 Makanan kesihatan dan suplemen kesihatan Tarikh:

AKTIVITIPERBINCANGAN

PBD 2.8 Peraturan makananThe food regulation Kontekstual

2003 BHG. C, S3(a) 2002 & 2004 BHG. B, S4(a) 2008 BHG. B, S8(d) 2011 BHG.B, S8(b) 2013 BHG.C, S12(a) 2017 BHG.B, S6(a)

1 Anda diberi maklumat tentang suatu label makanan./You are given information on a food label.

Berdasarkan rajah yang ditunjukkan di atas, nyatakan beberapa maklumat yang perlu dicatat pada label makanan mengikut Peraturan Makanan 1985. TP1

Based on the diagram shown above, state a few information that should be written on the food label according to the Food Regulations 1985.

A: Jenis makanan/The type of food

B: Ramuan makanan/The food ingredients

C: Kuantiti makanan/The quantity of food

D: Nama dan alamat pengilang/The name and address of the manufacturer

E: Tarikh luput/The expiry date

F: Aditif makanan/Food additives

2 Berdasarkan maklumat di 1, tuliskan maklumat yang perlu dicatat pada label makanan mengikut kepentingannya kepada pengguna. TP2

Based on the information in 1, write the information that should be written on the food label according to their importance to consumers.

Maklumat/Information Maksud/Meaning

(a) Nama dan alamat pengilangThe name and address of the manufacturer

Untuk menghubungi dan membuat aduan tentang makananTo contact and make complaint on food

(b) Kuantiti makananThe quantity of food

Untuk mengetahui berat sebenar makananTo know the actual weight of food

(c) Ramuan makananThe food ingredients

Untuk mengetahui kandungan makananTo know the content of food

(d) Tarikh luputThe expiry date

Untuk mengetahui tarikh luput makananTo know the expiry date of food

(e) Jenis makananThe type of food

Untuk mengetahui jenis makananTo know the type of food

Galeri InfoGaleri InfoMakanan kesihatan ialah bahan makanan semula jadi dalam gizi normal yang mengekalkan kesihatan. Suplemen kesihatan ialah bahan nutrien dalam bentuk kapsul, pil, cecair, dan serbuk.Health foods are natural food substances in a normal diet that maintain health. Health supplements are nutrients in the form of capsule, pill, liquid and powder.

Akta Makanan 1983Food Act 1983

Peraturan Makanan 1985Food Regulation 1985

Prosedur Pensijilan Halal MalaysiaMalaysia's Halal Certification Procedure

Syarikat Excel66 Jalan Petaling Indah,47000 Sungai Buluh,Selangor Darul Ehsan,Malaysia.

Ramuan:IngredientsSardin, tomato, gula, garam,minyak sawit, bawang.Mengandungi kondisioner makanan dan perisa yang dibenarkan.Sardines, tomatoes, sugar, salt, palm oil, onions.Contains food conditioners and permitted flavouring.

Guna sebelum:Use before23.11.2018

Berat bersih:Net weight150 g

B

D

E F

C

A

Mengandungi bahan pengawetyang dibenarkan.Contain permitted preservative


26

BAB

2

1 Pekerjaan yang manakah memerlu kan jumlah tenaga yang paling tinggi?Which occupation requires the highest total energy?A Kerani/ClerkB Jurutera/EngineerC Buruh kasar/Labourer D Guru/Teacher

KLON SPM 2008

2 Jadual 1 menunjukkan nilai kalori bagi tiga jenis makanan.Table 1 shows the calorific values of three foods.

MakananFood

Nilai kaloriCalorific value

(kJ g–1)

Susu/Milk 2.7

Roti/Bread 10.1

MentegaButter

30.0

Jadual 1/Table 1

Seorang budak lelaki mengambil 100 g susu, 10 g roti dan 2 g mentega untuk sarapan. Berapakah jumlah nilai kalori yang diambil oleh budak lelaki itu?A boy takes 100 g of milk, 10 g of bread and 2 g of butter for breakfast. What is the total calorific value taken by the boy?A 42.8 kJ B 112.0 kJC 154.8 kJ D 431.0 kJ

KLON SPM 2004 – 2013/2016

3 Seorang petani mendapati bahawa tana man nya menghadapi masalah di bawah.A farmer found that his crops are having the problems below.

•Menghasilkansedikitbunga Less flowers are produced• Buahlambatmasak Fruits take a longer time to ripen

Nutrien yang manakah perlu ditambah?

Arahan: Setiap soalan diikuti oleh empat pilihan jawapan, A, B, C dan D. Pilih jawapan yang terbaik.Instructions: Each question is followed by four options A, B, C and D. Choose the best answer.

Which nutrient should be added?A Nitrogen/NitrogenB Fosforus/Phosphorus C Sulfur/SulphurD Magnesium/Magnesium

KLON SPM 2008/2009/2011/2012/2013

4 Rajah 1 menunjukkan akar tum buh an kekacang.Diagram 1 shows the roots of a leguminous plant.

Rajah 1/Diagram 1

Bakteria yang manakah hidup di dalam X?Which bacteria live in X?A Bakteria penitritan

Nitrifying bacteria B Bakteria pendenitritan

Denitrifying bacteria C Bakteria pereputan

Decomposing bacteria D Bakteria pengikat nitrogen

Nitrogen-fixing bacteria KLON SPM 2005/2015

5 Rajah 2 menunjukkan suatu bahan makanan yang telah diproses.Diagram 2 shows a processed food.

Rajah 2/Diagram 2

Apakah kaedah pemprosesan yang digunakan?What is the method of processing used?A Penapalan/FermentationB Pendehidratan/DehydrationC Pengetinan/CanningD Pempasteuran/Pasteurisation

KLON SPM 2005/2006/2014

X

6 Rajah 3 menunjukkan satu contoh label makanan dalam tin yang tidak mematuhi Peraturan Makanan 1985.Diagram 3 shows an example of a food label which does not conform to the Food Regulations 1985.

Syarikat Tasti Sdn Bhd5 Jalan Paya Besar, Kulim, Kedah

Ramuan/Ingredients:Sardin, tomato, garam, gula,minyak sayur, bawang.Mengandungi kondisioner makanan dan perisa yang dibenarkan.Sardines, tomatoes, salt, sugar,vegetable oil, onions.Contains food conditioner andpermitted flavouring.

Sardin/Sardines

Berat bersih:Net weight 150 g

Rajah 3/Diagram 3

Maklumat yang manakah sepatutnya terdapat pada label?What information should be on the label? A Jenis makanan

The type of foodB Tarikh luput

The expiry dateC Harga

The priceD Tanda halal

The ‘Halal’ labelKLON SPM 2007/2008/2009/2015/2017

7 Kaedah yang manakah paling sesuai untuk mengekalkan kesuburan tanah?Which method is the most suitable to maintain the fertility of the soil?A Mengamalkan tanaman ber

konturPractising contour planting

B Menanam tanaman tutup bumi Planting cover crops

C Mengamalkan tanaman bergilir Practising crop rotation

D Menggunakan racun seranggaUsing pesticides

KLON SPM 2006/2010

Kertas 1

PRAKTIS PENGUKUHAN 2SPM

2727

BAB

2

Kertas 2

Arahan: Jawab semua soalan.Instructions: Answer all the questions.Bahagian B/Section B

1 Rajah 1 menunjukkan kitar nitrogen./Diagram 1 shows the nitrogen cycle. KLON SPM 2004 BHG. B, S3, 2009 BHG. B, S8

Rajah 1/Diagram 1

(a) Apakah bakteria P dan Q?/What are bacteria P and Q?

P: Bakteria pengikat nitrogen/Nitrogen-fixing bacteria

Q: Bakteria pendenitritan/Denitrifying bacteria

[2 markah/2 marks]

(b) Namakan bahan R dan S./Name substances R and S.

R: Protein haiwan/Animal proteins S: Sebatian ammonium/Ammonium compounds

[2 markah/2 marks]

(c) Apakah keadaan nitrat yang dapat diserap oleh akar tumbuhan?What is the state of nitrate that can be absorbed by the plant roots?Ion/Larutan/Ion/Solution

[1 markah/1 mark]

(d) Nyatakan satu kepentingan kitar nitrogen./State one importance of the nitrogen cycle.Mengekalkan kandungan nitrogen dalam alam semula jadi/To maintain the nitrogen content

in nature

[1 markah/1 mark]

Bahagian C/Section C

2 Kaji pernyataan yang berikut./Study the following statement. KLON SPM 2011 BHG. C, S10

Simptom tipikal kekurangan kalium dalam tumbuhan termasuk klorosis (menguning) antara urat daun dan tompoktompok ungu di bahagian bawah daun. Pertumbuhan tumbuhan dan perkembangan biji benih dan buah dalam tumbuhan yang kekurangan kalium kebiasaannya berkurang.The typical symptoms of potassium deficiency in plants include chlorosis (yellowing) between leaf veins and purple spots may appear under the leaf undersides. Plant growth and development of seed and fruit in potassium-deficient plants are usually reduced.

(a) Nyatakan satu pernyataan masalah daripada maklumat di atas. State one problem statement from the above information. [1 markah/1 mark]

(b) Cadangkan satu hipotesis untuk mengkaji pernyataan di atas. Suggest one hypothesis to investigate the above statement. [1 markah/1 mark]

(c) Anda dibekalkan dengan dua anak benih jagung, larutan kultur Knop, larutan kultur tanpa kalium dan radas lain. Huraikan satu eksperimen untuk menguji hipotesis anda di 2(b) berdasarkan aspek yang berikut:/You are given two maize seedlings, Knop’s culture solution, culture solution without potassium and other apparatus. Describe an experiment to test your hypothesis in 2(b) based on the following aspects:(i) Tujuan eksperimen/Aim of the experiment [1 markah/1 mark](ii) Mengenal pasti pemboleh ubah/Identification of variables [2 markah/2 marks](iii) Prosedur atau kaedah/Procedure or method [4 markah/4 marks](iv) Penjadualan data/Tabulation of data [1 markah/1 mark]

Nitrogen dalam atmosfera/Nitrogen in the atmosphere

Protein tumbuhanPlant proteins

Nitrat dalam tanahNitrate in the soil

Nitrit/Nitrite SR

Q P

mati/die

diserap oleh akarabsorbed by the roots

dimakan oleh haiwanis eaten by animals

Praktis SPM

28

BAB

2

Documents

TEMA 1: Penyelenggaraan dan Kesinambungan Hidup BAB 2