Upload
truongkhue
View
220
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Telesforo Monzonpastorala
LARRAINEN2011ko agorrilaren 7an eta 13an
± ± ±
Idazlea : Johañe BORDAXAR
Errejenta :Jean-Pierra RECALT-ALTHABE
Kantoreen moldazalea eta erakaslea :Jean-Louis ARAMBURU-BIDABE
Dantza berrien egilea :Johañe ETXEBEST
Arropen asmazalea :Erramun GARCIA-ZABALEGI
Margolariak :IRKUS - PARTARRIEU
Frantses ützülpena :Christelle ELGOYHEN - Johañe BORDAXAR
Dépôt légal : août 2011Imp. IDEKI - Ozaze - RCS C. 345 171 961
3
A R I Z A L E A KLes acteurs
Kiristien aldetik
Monzon gazteMonzon
Maria Josefa gazteMaria Josefa
IsidroAitaAma
LizardiAndoni
AjuriagerraAüzapeza
AgirreIrujo
LeizaolaPikazaRezola
Beldarrain Aita Larzabal
GaxuxaDominika
MaiderOrdoki
IralaFidelaHenri
MaritxuJoanaMaiteIñaki
PantxikaItziar
Itziaren semeaAita Arregi
Ximun AccoceberryDominique UrrutyMaitesa AccoceberryNadine ElgoyhenAlexis IriartPierrot LarrandaburuMartine IriartJapi EtchebestFrédéric ElgoyhenJeannot LastiriJean-Pelelu BarneixRobert LarrandaburuMathieu BengocheaArnaud BassahonJando IriartAlain IriartAdrien BengocheaMarcel AccoceberryPantxika EtcheberNicolas Lecarotz Anne-Marie AmestoyMathieu EtchebestArnaud JonnetBabeth IriartHenri UrheEvelyne JaragoyhenMaite HarrichourryColette BarneixJean-Pelelu BarneixGermaine UrrutyMaite HarrichourryJüje AccoceberryJean-Pelelu Barneix
EtxandiaBentaberriaOrhinEtxeberribordaErrekistaEtxebarneaMendiarteaEtxebesteaEtxeberribordaEtxekopaibordaJauregiaHaritx-HandiaElixabeaÜharteaIntxauspeaSalaElixabeaEtxandiaBentaberriaHasmehekaTtirroaEtxebesteaEtxebarneaErrekistaElgoheneaBeropeaOzezkiaJauregiaJauregiaBentaberriaOzezkiaOrhinJauregia
4
5
A R I Z A L E A KLes acteurs
ThartaEtxekopaibordaElixegaraiaOrhinBordaberriaElixabeaBeropeaBentaberriaEtxagoeneaBentaberriaBeropeaLogibareaSalaEtxarteaThartaMañulaIragaraiaSalaThartaMendiondoaSala
UrheaKarrikiriaEtxalüzeaElixabeaBentaberriaErrekistaTtirroaElixegaraiaHasmehekaMendiondoaElixabea
FagoagaEtxabe
IzkoOnaindia
TxillardegiArgala
Txikia MendizabalElkoro
Mari CarmenXabierMikele
BedeziaAmaiaMiren
MaddalenaBegoña
UsueTerexa
AñaMaitena
Maddi
Türken aldetik
Don JustoDon Astolarri
Don KaskoMola
SchmidtMancini
FrancoAuzitegiko Presidenta
KomandantaPrefeta
Carrero Blanco
Jean EtchetoJeannot LastiriJohaine EtchebestJ.-Pierra AccoceberryJean-Claude BorthiryMathieu BengocheaTxomin JaragoyhenJean-Claude UrrutyEliane CamyJean-Claude UrrutyEvelyne JaragoyhenXavier QuihilliryJoëlle IriartIolanda MolinaMaddalen EtchetoMaylis BorthelleMaddalen JonnetMarie IriartTina EtchetoJoëlle CarricaburuMarie Iriart
Christian UrheBeñat LarrandaburuJean-Michel UthurburuNicolas BengocheaRoger UrrutyGilen IriartHervé AmestoyAntton EtchebestAlexandre LecarotzSébastien UthurriagueJean-Marc Bengochea
6
A R I Z A L E A KLes acteurs
WandelBeato
BiagioGuardaGuarda
Türk andereak
Doña LehuDoña Gazi
Doña PertikaDoña SardeDoña Piper
Doña LozebiñaDoña Zozo
Doña TtonttorDoña Küküso
Doña AinharbaDoña Errausle
Doña BasuilDoña ZorriDoña Usain
Doña Sabelkoi
Satanak
eta dantzariak
LazkarroLozabi
Alexandre LecarotzMarc SagouspePette EtchebestDominika IriartJüje Etchebest
Katti LarrandaburuOihana LarrandaburuChristelle ElgoyhenMarie-Christine SagaspeChristelle UthurburuKattalin EtchebestAines AccoceberryLea IriartJoana LarrandaburuMirentxu CamySéverine IriartMaitena IrigoyenAline LarrandaburuMariline OnnaintyCamille Iriart
J.-Pierra AccoceberryJüje Accoceberry
Tina EtchetoPeio BorthiryTxomin JaragoyhenAines AccoceberryChristelle Elgoyhen
HasmehekaEtxebesteaEtxebesteaErrekarteaElixegaraia
Haritx-HandiaLatxagapeaEtxeberribordaIragaraiaEtxalüzeaElixegaraiaEtxandiaSalaHaritx-HandiaEtxagoeneaErrekarteaUrheaKarrikiriaDondaSala
OrhinOrhin
ThartaBordaberriaBeropeaEtxandiaEtxeberriborda
7
A R I Z A L E A KLes acteurs
Dantzariak
(segida)
Erdikoak
eta orokorak
Lehen perediküaAzken perediküa
Apezak
Iriart-UrrütyMgr MathieuMgr Vincent
Aingürüak
Maitesa AccoceberryJohaine EtchebestAntton EtchebestMathieu BengocheaXimun AccoceberryLea IriartMarie IriartMaylis BorthelleMaddalen JonnetCamille Iriart
Arnaud JonnetMartine IriartNadine Elgoyhen
Johaine AccoceberryJapi EtchebestArmand Elgoyhen
Jon ElgoyhenIban EtchebehereBettan JonnetAntton LecarotzMeva EtchetoMaika JaragoyhenEmma JonnetMélanie UthurraltOihana UrrutyLeire de Ezkurra
OrhinElixegaraiaElixegaraiaElixabeaEtxandiaSalaSalaMañulaIragaraiaSala
EtxebarneaMendiarteaEtxeberriborda
OrhinEtxebesteaEtxeberriborda
EtxeberribordaEtxalüzeaIragaraiaHasmehekaThartaBeropeaEtxebarneaKihilliaBentaberriaKihillaberria
A R I Z A L E A KLes acteurs
8
Artzainak
BattittaAntoniMattinJohañe
Plaza andereak
Banderazainak
Jeannot LastiriJean-Claude UrrutyJean-Pierre BassahonJean-Pelelu BarneixRobert LarrandaburuPierrot LarrandaburuJapi EtchebestJüje UrhePierre Urhe Jeannot OnnaintyMarcel AccoceberryJohaine AccoceberryJando IriartAlain IriartJean-Claude BorthiryArnaud JonnetMaddalen EtchetoColette BarneixJean-Marc BengocheaMathieu UrheMichel UthurriagueHenri AmestoyPeio SagardoyPierrot Behety
Julie OnnaintyClaire LarrandaburuEztitxu IndartMailis Loyatho
Marie-Christine SagaspeMathieu Bengochea
EtxekopaibordaBentaberriaAgerreaJauregiaHaritx-HandiaEtxebarneaEtxebesteaElgoheneaElgoheneaDondaEtxandiaOrhinIntxauspeaSalaBordaberriaEtxebarneaThartaJauregiaElixabeaElgoheneaMendiondoaTtirroaLigetxeaKortondoa
DondaKarrikiriaElixabeaBentaberria
IragaraiaElixabea
9
Artaldea : Mendiondo, Sala, Elixabe, ElgohenTzintzarrada : Ligetx, Kortondo, Iragarai, Etxebarne, Irabarne, Ager
Makilen egileak : Dominika Iriart (Errekartea) - Julien Barneix (Karrikabürüa)
± ± ±
Sonüegileak :
Txirula : Etchecopar Mixel - Nicolas Basterreix - Gillen GamiochipiTxanbela : Filipe Uthurralt - André GuiresseArrabita : Jean-Charles Sans - Monique LucionBouzouki : Battitte BerrogainEsküsoinü : Grégoire Lauga - Carine ArhancetSaxo : Jean-Charles SansTxelo : Jérémie GaratAtabal : Mathieu Basterreix - Allande DavantPerküzioak : Dominique BarreixZeharrüxtüla : Anne-Marie Borthiry
10
Préface
Telesforo de Monzon est né à Bergara le 1er décembre 1904. Il est issu d'unefamille aristocratique qui avait des racines aragonaises. Il adhèrera très tôt aunationalisme basque et, comme sa langue maternelle est le castillan, il se metrésolument à l'étude de l'euskara, langue qu'il domine très rapidement jusqu'à endevenir un maître incontesté.
Il épouse Maria Josefa Ganuza Lardizabal, qui sera très présente tout aulong de sa vie, notamment lors de ses combats militants.
Avocat de profession, à vingt-six ans, il est élu député du Parti NationalisteBasque aux Cortés de Madrid, mais c'est le soulèvement franquiste qui va l'ame-ner à donner toute sa mesure.
Ministre de l'Intérieur du gouvernement basque de José Antonio Aguirre,dès les premiers jours, il va s'attacher à organiser l'armée basque. Il sera aussichargé de parcourir l'Europe afin de trouver des armes pour équiper lesbataillons basques et mettra aussi en place la police basque (Ertzaintza).
En janvier 1937, il arrêtera un effroyable massacre de prisonniers qu'est entrain de commettre une foule en furie après le bombardement de Bilbao par desavions allemands ; il y aura cependant 187 victimes, pour lesquelles le gouver-nement basque autorisera des obsèques publiques.
A la fin de la guerre, il y aura 50 000 morts et 150 000 réfugiés, parmi euxTelesforo de Monzon et sa femme Maria Josefa, contraints de se réfugier àSaint-Jean-de-Luz, puis obligés de partir pour Mexico, afin d'être en sécurité.
Ils reviendont à la fin de la guerre, en 1946, et séjourneront à Saint-Jean-de-Luz. Pendant ce temps, il aura commencé à écrire des pièces de théâtre, deslivres de poèmes, il se dédie donc à la culture basque, faisant partie du groupeBegiraleak en tant qu'acteur notamment.
Bientôt, le gouvernement basque en exil, lâché par les démocraties occi-dentales, fera les frais de la guerre froide et finira par désarmer ses dernierscombattants stationnés en France. Monzon siégera dans ce gouvernement jus-qu'en 1953, mais il prendra ses distances avec son parti, le PNB, qu'il accuserad'une certaine passivité et d'une propension aux compromis avec l'Espagnerépublicaine.
11
Aitzinsolaza
Telesforo de Monzon Bergaran sortü zen 1904an, abentüaren 1ean,
familia noble batetan. Arbasoak Aragoi aldetik jinik zütüan. Telesforo goi-
zik eüskal abertzalegoaren alte date ; ama-mintzoa gaztelera beitü, eüs-
kararen ikasten hasiko da gogotik, eta bertan agertüko da horren egarle
izigarri trebea.
Maria Josefa Ganuza Lardizabalekin ezkontüren zaikü, eta hau bere-
kin düke bere güdüka güzietan.
Ofizioz abokatü da ; hogeita sei urteetan, EAJ alderdiko depütatü
haütatürik, Madrileko parlamentüan parte hartzen dü, bena frankisten
oldarrari bürüz dü bere hein osoa erakutsiko.
Jose Antonio Agirre Lehendakariaren eüskal gobernüan Barne minis-
tro izanez, hatsarretik eüskal armadaren antolatzen hasiko da. Europan
gainti kurritüko da arma bila eüskal batailuen armatzeko, eta Ertzaintza
ere plantan ezarriko dü.
1937ko urtarilan, aleman hegazkinek Bilbo bonbardatürik, jente oste
bat kexüz presoner saldo baten ehaiten ari beita, masakre izigarri hori
ekürüarazten dü ; halere 187 hil badira, eta eüskal gobernüak ehortzeta
püblikoari baimena emanen deio.
Gerla ürrentzean, Eüskal Herriak 50.000 hil eta 150.000 iheslari dütü ;
Telesforo de Monzonek ere, Maria Josefa emaztearekin, ihes egin behar
dü, lehenik Donibane Lohizunera, gero Mexikora, biziaren salbatzeko.
1946an ützüliko dira gerla ürrentü baiko, eta Donibane Lohizunen
plantatüko ; arte hortan, idazlanetan hasirik zen, antzerkian eta olerkian.
Arren, eüskal kültürari lotürik da ; Begiraleak taldean parte hartzen dü
bereziki aktür bezala.
Laster arrotz herrian dagoen eüskal gobernüa, gerla hotzaren kau-
saz bazter üzten düe Amerikak eta Europako demokraziek ; Frantzian
dütüan azken güdariak desarmatü behar dütü. Monzon eüskal gobernü
hortan egonen da 1953alano, bena hor EAJ alderditik hürrüntzen da,
hau mantsoegi zaiolakoz, eta espainol errepüblikanoer soberaxe beha-
tzen.
12
Le 22 mars 1960, quand Aguirre s'éteint à Paris, c'est chez Monzon que l'ontransporte le corps. Il a gardé pour lui une grande amitié car ils sont nés la mêmeannée (1904) et, surtout, tous deux sont combattants de la cause basque, malgréleurs différences.
En 1969, avec Pierre Larzabal et Jean Fagoaga, il crée l'association AnaiArtea, chargée de venir en aide aux réfugiés basques obligés de franchir la fron-tière. Cette association servira aussi d'intermédiaire, en décembre 1970, entreETA, qui vient de séquestrer le consul allemand Beihl, et l'opinion publiquemondiale pendant le procès de Burgos (16 Basques jugés par le système fran-quiste).
Dans la défense des réfugiés, il ne craint pas d'être leur leader pour dénon-cer les abus des pouvoirs politiques, religieux, ou administratifs en participantà plusieurs grèves de la faim. Il sera aussi un des inspirateurs de la "Marche dela liberté" qui, en 1977, sillonnera tout le Pays Basque pour finir à la valléed'Arazuri où des milliers de personnes se sont réunies. Ce jour-là, il prendraencore la parole, et ses dons d'orateur et de rassembleur créeront encore une foisl'enthousiasme.
Il sera encore plusieurs fois élu député de Herri Batasuna, ses derniers com-bats pour la liberté lui vaudront encore quelques jours de prison, mais il nerenoncera jamais, il restera fidèle jusqu'au bout à ses idées, avec un idéal : voirun jour la patrie basque libérée, unie et bascophone.
Il mourra le 9 mars 1981 à Bayonne. Le peuple basque, ce jour de mars, aperdu certainement l'un de ses plus grands patriotes, à la fois poète, écrivain ethomme politique de haut rang.
13
1960ko martxoaren 22an, Agirre Parisen hil izan da ; korpitza
Monzonen etxerat ekarten düe : ber urtekoak dira biak (1904an sortürik),
eta süstut eüskal borrokan üztarriko lagünak, beren arteko diferentzien
gainetik.
1969an, Pierre Larzabal eta Jean Fagoagarekin, Anai Artea sortzen
dü, hegoaldetik ihes jin behar düen eüskaldünen lagüntzeko. Alkarte hori
1960ko abentüan arartekari date ETAren eta mündüko abürü püblikoa-
ren artean, Burgosko auzi denboran (16 Eüskaldün Francoren epaileek
jüjatzen dütüelarik) : ETAk Beilh aleman kontsüla bahitürik dü.
Iheslarien alde, horien bürü agertzen da zügünki ; potereen injüsti-
ziak salatzen dütü politikan, elizan, administrazionean, bereziki gose
greba elibatetan parte hartzez. 1977an, "Libertatearen ibilaldia" süstatü-
ko dü : hau, üda hortan Eüskal Herri osoa kurritürik, Iruñe kantüko
Arazurin ürrentüko da, jentea milaka bildüz ; hor Monzonen mintzaldiak
ürrezko elez batarzüna süstatüren dü eta oroen bihotza berotüko, beti
bezala.
Bi aldiz depütatü haütatürik date Herri Batasunaren izenean ; liberta-
tearen aldeko borrokak berriz presontegialat eramanen dü zonbait egü-
nen, bena ez da seküla zeditüko, bere ideier etxekirik egonen da bürüa-
lano, xede batekin : Eüskal Herria behin libre izan dadin, bat eta eüs-
kaldün.
1981eko martxoaren 9an Baionan hil izan da. Egün hortan, eüskal
popülüak bere abertzale handienetarik bat galdü dü balinba : ber den-
boran olerkaria, idazlea eta hein gorako gizon politikoa.
Sommaire
Prologue.
Scènes :
Les Satans.1 - Départ à la campagne, pour apprendre le basque.
Chant I : Oui à la langue basque.2 - Les meetings patriotiques, accompagné de sa fiancée.3 - Le mariage avec Maria Josefa Ganuza (les anges).
Chant II : Le souffle de l'amour.4 - Député à Madrid.5 - Les militaires se sont soulevés. Aguirre veut fonder un gouvernement
basque et envoie Monzon (ministre de l'Intérieur) acheter des armes. 6 - La bataille d'Eibar : les Basques sont vainqueurs.
Chant III : L'espérance.7 - Agirre et Monzon analysent la stratégie à adopter. Bataille.
Les Basques sont vaincus.Chant IV : A toi Pays Basque.
8 - A Mexico avec sa femme(départ de Marseille sur le bateau Alsina)
9 - Retour au Pays Basque Nord.10 - Les bergers dans les montagnes du Pays Basque.
Chant V : Le berger dans les montagnes.11 - Leizaola doit désarmer l'armée basque.12 - Monzon prend ses distances avec le gouvernement basque,
et montre son désaccord au Président Aguirre.Chant VI : L'union.
13 - Le président Aguirre meurt à Paris le 22 mars 1960,Monzon reçoit chez lui le corps du défunt (les anges).
14 - Appelé par Jean Hiriart-Urruty, Monzon initie un groupe de jeunesà l'art du théâtre, au château de Garro en décembre 1960.
15 - Monzon avec quelques membres d'ETA, rue des Cordeliers.Chant VII : Le fils d'Itziar.
16 - L'association Anai Artea avec le Père Larzabal et Anjel Arregi.
14
Edirengia
Lehen perediküa.
Jelkaldiak :Satanak sü emaile.
1 - Eüskaraz ikasteko, baserriala.
Kanta I : Bai eüskarari.
2 - Aberriaren aldeko mitina, emaztegeiarekin.
3 - Ezteiak Maria Josefa Ganuzarekin (Aingürüak).
Kanta II : Amodioaren hatsa.
4 - Madrileko ganbaran depütatü.
5 - Militarrak altxatü direla. Eüskal gobernü bat eraiki nahi dü Agirrek,
armen erostera igorten dü Monzon (Barne ministroa da).
6 - Eibarreko güdüka : Eüskaldünak irabazle.
Kanta III : Itxaropena.
7 - Agirre eta Monzon gerlaren norabideaz elestan. Güdüka.
Eüskaldünek galdü.
Kanta IV : Zuri Eüskal Herria.
8 - Emaztearekin Ameriketan, Mexicon (Marseillatik abiatzen da
Alsina itsasuntzian)
9 - Iparraldealat horra dira.
10 - Artzainak Eüskal Herriko mendietan.
Kanta V : Bortüetan artzaina.
11 - Eüsko güdarostea desarmatü behar dü Leizaolak.
12 - Gobernütik hürrüntzen da Monzon,
Agirre-ri agurra.
Kanta VI : Batasuna.
13 - Agirre Lehendakaria hiltzen da Parisen 1960/III/22,
haren korpitza hartzen dü Monzonek etxen (Aingürüak).
14 - Antzerkigintzaz gazte multzo bati mintzo, Jean Hiriart-Urruty-k
deitürik, Garroko jauregian, 1960-ko abentüan.
15 - E.T.A-ko elibatekin Kordelieren karrikan.
Kanta VII : Itziar-en semea.
16 - Anai Artea Alkartea aita Larzabal eta Anjel Arregirekin.
15
17 - Le procès de Burgos (décembre 1970), les Basques sont vainqueurs(avec Etxabe, Larzabal et Monzon).Chant VIII : Prends le sur tes épaules.
18 - Grève de la faim à la cathédrale de Bayonne en mai 1971.Le gouvernement français expulse les Basques (sous l'ordre du préfet).
19 - Txikia meurt à Algorta le 19 avril 1973.ETA tue Carrero Blanco le 20 décembre 1973.Chant IX : Txikia
20 - Franco mort à Madrid, intervention des "dames turques" le 20-11-1975.21 - Telesforo et Maria sont rappelés au Pays Basque Sud.22 - Monzon à nouveau député. La marche en faveur de la liberté se termine
par la Journée du Pays le 28 octobre 1977 près de Pampelune dans la vallée d'Arazuri (Monzon, encerclé par les gardes civils, est jeté en prison).
23 - Le peuple manifeste, Monzon est libéré.Chant X : Nous avons gagné.
24 - Monzon meurt à Bayonne le 9 mars 1981.Chant XI : Ultime prière de Monzon.
Epilogue.
Chant XII : Larraine, gure herria !
16
17 - Burgoseko Auzia (1970/XII), garaile Eüskaldünak
(Etxabe, Larzabal eta Monzon-ekin).
Kanta VIII : Lepoan hartu.
18 - Gose oporra Baionako katedralan, 1971/V. Frantziako gobernuak
kanporatzen dütü Eüskaldünak (prefeta mezülari).
19 - Algortan hiltzen Txikia 1973/IV/19-an.
ETA-k ehaiten dü Carrero Blanco 1973/XII/20-an.
Kanta IX : Txikia.
20 - Franco hilik, Madrileko Türk emazteak 1975/XI/20an.
21 - Hegoaldera deitürik dira Telesforo eta Maria Josefa.
22 - Monzon berriz depütatü. Libertatearen ibilaldia Herri Egüna
1977/X/28 Arazuri mendian.Türkek üngüratürik preso ezarten düe.
23 - Popülüak hortara behartürik, Monzon libro üzten düe.
Kanta X : Irabazi dügü.
24 - Monzon Baionan hiltzen da 1981/III/9an.
Kanta XI : Monzonen azken otoitza.
Azken perediküa.
Kanta XII : Larraine, gure herria !
17
Prologue
1 - C'est en chansons
que nous venons tous
vous saluer chaleureusement,
et vous raconter une histoire.
2 - Nous évoquerons
la vie de Monzon,
dans cette pastorale
qui analyse son parcours.
3 - Né à Bergara,
il apprendra, dans sa jeunesse,
la langue basque ancestrale
près de Tolosa.
4 - Il choisira Maria comme épouse,
et cette femme remarquable
le soutiendra
dans toutes ses épreuves.
5 - Très tôt, il adhèrera
aux idéaux basques,
et choisira
sa voie politique.
6 - Elu député
au Pays Basque,
il sera nommé
ministre de l'Intérieur.
18
Telesforo Monzon pastorala
Lehen perediküa
1 - Agur bat beroa dügükantatzez nahi hedatüHonat jin* zideen oroer etorrihistoria bat kontatü.
2 - Monzonen bizitzea daegünko gei* berezia gaiaTrajeria* honekilan pastoralaikertüz haren bizia. (eta ez tragedia)
3 - Hau sortürik zen Bergaranikasi züen gazterikTolosa ondoan eüskaraarbasoen xendetarik.
4 - Haütatü züan Mariaemazte zoin bereziaEkintzetan, nekezietanlagüntza paregabea.
5 - Bere eüskaldün ideiakgoizik zütüan asmatüEta politika mailan bere bidea haütatü.
6 - Eüskal Herriko bozketan* bozkak : bozketak,haütatürik ordezkari hauteskundeakIzentatürik izan zenbarne ministro güdari.
19
Telesforo M onzon pastorala
7 - Dès que la guerre sera perdue,
il devra s'exiler, et c'est en Amérique
qu'il commencera à écrire
des pièces de théâtre.
8 - Depuis, il a diffusé ses ouvrages
en Pays Basque Nord,
à Saint-Jean-de-Luz,
et dans le Pays Basque intérieur.
9 - Avec quelques amis, il fondera
l'association Anai Artea, qui permettra
de venir en aide à beaucoup
de réfugiés politiques basques.
10 - Il fera de nombreuses
conférences de presse, meetings
et grèves de la faim qui lui vaudront
des emprisonnements.
11 - Grâce à ses actes, il fera partie
des plus grands patriotes,
car il a été un vrai serviteur
du peuple basque.
12 - Maintenant, chers amis spectateurs,
entrons à l'unisson
dans l'univers
de la pastorale.
20
Telesforo Monzon pastorala
7 - Gerla galdü bezain sarri* lasterhürrün* ihes egin züan urrunera, urrutiraAmeriketan zen hasiantzerki idazlanetan.
8 - Geroztik iparraldeanDonibane LohizunenEt(a) Eüskal Herri barneangoraki obra hedatzen.
9 - Anai Artea Alkarteasortürik ihesliarren* iheslarientzatBere zonbait lagünekindüe hanitx salbatüren.
10 - Prentsaurreko eta mitineginen dü hanitxetanGose oporra*, presoa gose grebadirate ondoramenetan.
11 - Abertzale handietandate* haren historia izanen da, izango daIzan beita egiazkoeüskaldün zerbütxaria.
12 - Orai gitean goxokiso-egile maitagarriakPastoral baten izadian* munduansar lasaiki oro lotüak.
21
Telesforo M onzon pastorala
Les Satans
Les satans Lazkarro et Lozabi sortent
du fond de la scène.
13 - D'où viens-tu Lozabi,
après avoir semé tant de zizanie,
du Pays Basque Sud,
ou plutôt de la Soule ?
14 - Je serai sous tes ordres
pour m'opposer aux combattants basques,
pour me moquer même
de la poésie et du théâtre.
15 - Clairement,
soyons les allumeurs de mèche,
choisissons quelques piques
pour pimenter nos déjeuners.
16 - Je dois danser
pour ces hommes en guenilles,
levons nos talons
pour mieux les piétiner.
Telesforo Monzon pastorala
22
Satanak sü emaile
Jelki tiatre zolatik Lazkarro* eta Lozabi* satanak.(Latza eta Listafina, liztor txikia)
Lazkarro13 - Nontik horra* hiz Lozabi heldu, etortzen
nahasbide ezaririkHegoaldeko bidetikala Xibero aldetik.
Lozabi14 - Zure menpean nükezü
güdarier bühürtzeko* buru ematekoPoesiaz, antzerkiaz* teatroazbehar bada trüfatzeko*. burlatzeko,
adarra jotzekoLazkarro
15 - Behar diagü nabarki* klarkiizan süpizle gidariTilet* zonbait haütatürik zizta, ziztadatraputzak gure bazkari.
Lozabi16 - Gizon pardeildünentako* traste, piltzar
badit dantza egitekoAltxa detzagün aztalak* orpoak, trakoiakPekü* sordei* ezarteko. kalte tzarragoa,
gaiztoagoa, makurragoa
Telesforo M onzon pastorala
23
Scène 1
Monzon va à la campagne afin d'améliorer sa langue
basque. Sortent Monzon, son père, sa mère,
Isidro son frère, Lizardi, Amaia...
17 - Comme papa et maman,
je ne comprends pas
pourquoi tu vas à la campagne
en nous abandonnant ici.
18 - Reste en paix à Bergara,
aide nos parents tranquillement,
je dois, petit à petit, maîtriser complètement
la langue basque.
19 - Puisqu'il en est ainsi,
vas-y le cœur léger,
c'est avec joie que nous resterons
en relation avec toi.
20 - Mon fils, tu as donc
des amis à Urkizu
et ce sont tous des Basques,
fais-en tes partenaires.
24
Telesforo Monzon pastorala
1. jelkaldia
Baserriala joaiten da Monzon bere eüskararen trebatzera.Jelki Monzon, Aita, Ama, Isidro anaia, Lizardi, Amaia...
Isidro17 - Zeren gü heben* ützirik hemen
joaiten hiz baserrialaEntelegatzen* ez diat ulertzen, konprenitzenaitak et(a) amak bezala.
Monzon18 - Ago bakean Bergaran
etxekoak* lagünt goxoki aita-amak, gurasoakNik behar diat emekieüskara hezi osoki.
Aita19 - Arren* hola denaz gainen beraz
abiloa* bihotz arin habil, hoaGü botzik* gütükek beti pozik, kontentharremanetan hirekin.
Ama20 - Urkizun ene semea
badük arren* adiskide berazEüskaldünak dira oroegin etzak hire kide.
25
Telesforo M onzon pastorala
21 - Ayant choisi la même voie,
je vis moi aussi là-bas,
peut-être mon ami
tu auras plus tard la même foi.
22 - La république arrive,
où est la volonté des Basques
aujourd'hui,
il faut diffuser le patriotisme ici.
26
Telesforo Monzon pastorala
27
Lizardi21 - Ni ere han bizi nüzü
haütatürik ber bideaAgian ene lagünasari* dükek ber fedea. laster, berehala
22 - Errepüblika horra danon da eüskaldün gogoaBehar da egün hedatüheben abertzalegoa*. patriota
Telesforo M onzon pastorala
Chant 1
Oui à la langue basque
Et oui ! Et oui !
Je dis oui et oui à la langue basque.
Colombe rouge, colombe blanche
Je danse sur le feu…
Colombe blanche, colombe rouge
Le pays dit oui à la langue basque !
J'ai mon nid dans les flammes
Mes petits me protègent !
Je suis en sang dans les flammes
Au-dessus des étincelles.
Mes petits me protègent…
Ils ont trouvé la colombe blanche
A moitié morte à cause du froid
La colombe rouge revient dans les flammes
Cherchant le Pays Basque…
La colombe blanche représente le passé
La colombe rouge, l'avenir….
Une seule colombe partant du Pays Basque
S'envole vers le soleil…
28
Telesforo Monzon pastorala
Kanta I
Bai euskarari
Eta bai !, eta bai !Nik euskarari bai (e)ta bai.
Uso* zuria, uso gorria ürzoDantzan nabil* suaren gain... nabila, ibilten nizUso gorria, uso zuria,Herriak euskarari bai ! Neure kabia* daukat garretan habiaNeure umeak, neure zain* ! haidürü, behaNago odoletan garretanTxinparta* gainetan. txinka, pindarraNeure umeak, neure zain...
Uso zuria aurkitu* dute ediren, kausitüHotzak dardaraz* erd(i)hila... ikarazUso gorria garretan datorEuskal Herriaren bila*... xerkaUso zuria lehengoa duzu,Uso gorria geroa...Euskal Herritik uso bakar batEguzki aldera doa...
29
Telesforo M onzon pastorala
Les fleurs de la Saint-Jean ont un parfum
Les pays une âme….
Le Pays Basque sans langue basque
Ressemblerait à un pain sans farine !
Le Pays Basque sans langue basque
Ressemblerait à une colombe sans aile !
Jeune colombe envole-toi
Et va jusqu'au soleil.
Et oui ! Et oui !
Je dis oui et oui à la langue basque.
Et oui ! Et oui !
Disons toujours oui à la langue basque !
30
Telesforo Monzon pastorala
Sanjuan loreek* usaina dute, liliekEta herriek arima...Euskal Herria euskara barik* gabeIrin gabeko ogia !Euskal Herria euskara gabe,Hegal gabeko usoa !Uso gaztea airatu hadiEta eguzkiraino hoa !
Eta bai !, eta bai !Nik euskarari bai (e)ta bai !Eta bai !, eta bai !Guk euskarari beti bai !
Hitzak : Telesforo MonzonAhairea : Herrikoa
31
Telesforo M onzon pastorala
32
Scène 2
Un meeting en faveur de la patrie.
Sortent Monzon, sa fiancée Maria Josefa, Miren, Usue,
Begoña, Terexa, le président du parti Ajurriaguerra.
23 - Membre du Parti Nationaliste Basque
et bientôt député,
vous devrez tellement
vous impliquer.
24 - Il y aurait de quoi faire
pour la condition des femmes
et aussi, bien sûr,
pour valoriser les Basques.
25 - Regardez autour de vous,
nous sommes nombreux
au pays sur le chemin
du patriotisme.
26 - Mais aujourd'hui,
j'ose vous l'avouer,
mon cœur s'enflamme pour vous
à chaque fois que je vous vois.
Telesforo Monzon pastorala
33
2. jelkaldia
Aberriaren aldeko mitina.Jelki Monzon, Maria Josefa emaztegeia, Miren, Usue,Begoña, Terexa eta Ajuriagerra, alderdiko bürüzagia.
Maria Josefa23 - JEL alderdian sartürik
Eüskadiko buru batzar* biltzarEta laster depütatübadüzü indar non ezar.
24 - Emazte güzientakobalükezü egitekoEta prefosta* ere bai jakina, bistan denaEüskaldünen laüdatzeko.
Monzon25 - So egizü* üngürüan begira(tu)
herriaren zerbütxüanBagira hanitx bideanabertzaletarzünean.
26 - Bena bestalde zuretzatene bihotza zitazütAldikal* süaz beztitü aldiro, aldi oro(z)egün aitortzen dereizüt.
Telesforo M onzon pastorala
27 - Je suis toujours très heureuse
d'être à vos côtés,
et depuis que je vous connais,
je vous aime.
28 - Que l'amour est beau
lorsqu'il s'exprime par le regard,
je suis content de vous voir aussi
dans un même idéal.
29 - Les projets qui aboutissent
sont ceux que l'on mène ensemble,
lorsque la femme
soutient son compagnon.
30 - Mais les gens vivent
des moments difficiles,
nous devons nous organiser
pour gagner les élections.
34
Telesforo Monzon pastorala
35
Maria Josefa27 - Beti plazer handia dit
nik ere zure ondoanZü ezagütüz geroztikamodioa düt gogoan.
Andoni28 - Zoinen eijer* amodioa pollit
hitzik gabe begietanPlazer düt züen ikustezgaineala ber bideetan.
Ajuriagerra29 - Algarrekilan xedeak
hola dira egingarriEmaztea gizonarenzonbat ordüz altxagarri.
30 - Bena bizi dük jenteatenore lazgarrietanBehar diagü plantatüirabazi bai bozketan*. bozketak, hauteskundeak
Telesforo M onzon pastorala
Scène 3
Le mariage de Monzon avec Maria Josefa Ganuza.
Sortent Monzon, Maria Josefa, le maire et les amis de Monzon.
Par le milieu, le curé et les anges.
31 - Aujourd'hui, nous allons unir
deux personnes,
venez tous ensemble
car ce sera une belle réunion.
32 - Maria Josefa Ganuza, voulez vous prendre pour époux
Telesforo Monzon ici présent ?
33 - Oui.
34 - Et vous, Telesforo Monzon voulez vous prendre pour
épouse Maria Josefa Ganuza, ici présente ?
35 - Oui.
36 - Le Bon Dieu vous a donné
amour et foi,
ne trahissez jamais
la loi de l'église.
36
Telesforo Monzon pastorala
3. jelkaldia
Monzonen ezteiak, Maria Josefa Ganuzarekin.Jelki Monzon, Maria Josefa, auzapeza eta Monzonen
lagünak. Erditik apeza eta aingürüak.
Auzapeza31 - Egün gira plazerekin
bi bihotzen jüntatzeraHeltü* oro algarrekin arribatu, ailegatu, iritsihau beita biltzar ederra.
Apeza32 - Maria Josefa Ganuza, hartü nahi düzüa esposetako,
Telesforo Monzon, hortxe dena ?
Maria Josefa33 - Bai.
Apeza34 - Eta zük Telesforo Monzon, hartü nahi düzüa
esposatako Maria Josefa Ganuza, heben dügüna ?
Monzon35 - Bai.
Apezak (benedika)36 - Jinkoak eman deizüe
amodioa, fedeaEz desegin deüserengatikgure legea eliza.
37
Telesforo M onzon pastorala
37 - Vous êtes unis
devant Dieu,
sont témoins vos amis
et compagnons de lutte.
38 - La vie sera longue,
il vous faudra gérer des situations
pour voir un bel horizon,
et avancer dans la confiance.
38
Telesforo Monzon pastorala
Aingürüak37 - Egün zidee* ezkontürik zarete, zaudete
Jinkoaren aitzineanHor lagün eta lankideborrokarien bidean.
38 - Bizia lüze datekebeharko norabidetüErtza* eder ikusteko bazterra, hegiaalgarri beti fidatü.
39
Telesforo M onzon pastorala
Chant 2
Le souffle de l’amour
Quand il touche deux personnes
Il ne faut pas essayer d'y résister
Progressivement, ou comme un coup de foudre
Il nous a tous, un jour, atteint droit au cœur.
L'équilibre de l'amour, parfois si fragile
Prend quelquefois des formes particulières
Alors restez forts, ne laissez pas de fissure
Car c'est ainsi qu'on réussit sa vie.
L'amour paisible est tellement merveilleux
Parfois sujet de discorde, parfois belle flamme
Ce souffle multicolore toujours à fleur de peau
Résistera grâce à l'union des époux.
Refrain
Le souffle de l'amour arrive en silence
Sous son aile, n'ayez crainte
Chétif ou sans égal, on ne choisit pas !
Pourtant jeune ou vieux, nous voilà déjà transformés.
40
Telesforo Monzon pastorala
Kanta II
Amodioaren hatsa
Igaraiten denean, bi jenten artean buru eman,Ez da behar bühürtü*, holako denean aurka eginAspaldian gogoan, edo ühülgüan* durunda, trumoiaHeltzen zaikü oroer, bihotzen barnean.
Amodioan oreka, hauskor artetarikHartzen dü zonbaitetan, molde orotarikOrdüan egon azkar*, ez ützi arterik indartuHola beita egiten, bizi bat ederrik.
Amodio goxoa, zoiñen miresgarriBatean solasbide, bestean pizgarriAize gorri bai xuri, beti sendigarriAusarki* dü etxeki, esposer lokarri. joriki, nasaiki,
ugari
Arrapika
Amodioaren hatsa, heltzen da isilikHaren hegalaren pean, ez üken axolikMendre ala pare gabe, ez da haütatürikAlta zahar edo gazte, denak aldatürik.
Hitzak : Jean BordaxarAhairea : Jean-Louis Aramburu
41
Telesforo M onzon pastorala
42
Scène 4
Monzon député, avec d'autres jeunes à Madrid.
Les députés basques sortent du coté des chrétiens,
les espagnols du côté des "Turcs".
39 - Le Pays Basque a clairement
démontré aux élections
qu'il veut prendre son avenir en main
par l'autonomie.
40 - Nous savons que
dans toutes les provinces
vous voulez vous soulever,
en semant la zizanie.
41 - Nous allons réunir
les forces du Pays Basque Sud,
et je n'oublierai jamais
la volonté de la population.
42 - Le Basque est dangereux,
il nous donne du souci,
il a toujours été notre obstacle
car il diffuse le mensonge.
Telesforo Monzon pastorala
43
4. jelkaldia
Monzon, Madrileko parlamentüan depütatü, beste gaztezonbaitekin. Kiristien aldetik, jelki eüskaldün depütatüak.
Türken aldetik, espaiñolak eta horien lagünak Doña Zorri,Doña Zozo, Doña Usain, Doña Ttonttor, Doña Sabelkoi.
Monzon39 - Eüskal Herriak goraki
erakutsi dü bozketanAutonomia dü nahigeroa hartüz esküetan.
Don Justo40 - Badakiagü oroek
probintzia güzietanGei düzüela berriz jarrihori nahaskerietan.
Agirre41 - Hegoaldeko indarra
eraiki behar dügülaPopülüaren galtoa* eskariaez düt ahazten seküla.
Don Astolarri42 - Eüskaldüna lanjerosa* arriskutsua
emaiten dü arrenküraBeti danik gure trabahedatzen beitü gezürra.
Telesforo M onzon pastorala
44
43 - Nous avons souvent remarqué
quelles étaient vos craintes,
et nous ne serons pas assez futiles
pour nous allier avec vous.
44 - Pour le bien du royaume
prenons la Navarre,
et nous verrons comment réagira
le Basque vantard.
Les députés basques s'en vont par le côté des chrétiens
et les espagnols par le côté des "Turcs".
Telesforo Monzon pastorala
45
Irujo43 - Zer den egün züen lotsa* beldurra
askitan ikusi dügüEta züer üztartzekoez girate aski bürüngürü*. zorabiatuak
Don Kasko44 - Erresumaren* honetan Estatua,
har dezagün Nafarroa batzuetan erreinuaEta ikusiren dügüeüskaldün ahoberoa.
Kiristien aldetik badoatza eüskaldün depütatüak,türken aldetik espaiñolak.
Telesforo M onzon pastorala
46
Scène 5
Les militaires se sont soulevés. Aguirre fonde un
gouvernement basque et envoie Monzon acheter des
armes car la guerre arrive.
Sortent, Aguirre, Leizaola, Irujo et quelques Basques.
45 - Elu Président d'Euskadi,
je me dois maintenant
de fonder rapidement
un gouvernement.
46 - La guerre civile est là,
nous devons nous armer,
Monzon, tu vas nous ravitailler
au plus vite.
47 - Je vais parcourir l'Europe
au plus vite,
après avoir mis en place
une police basque.
Telesforo Monzon pastorala
47
5. jelkaldia
Militarrak altxatü direla, Eüskal gobernü bat eraikitzen dü Agirrek,
armen erostera igorten dü Monzon gerla hüllan beita.
Jelki Agirre, Leizaola, Irujo eta Eüskaldün zonbait.
.
Agirre45 - Eüskadiko Lehendakari
Bozken* bidez haütatürik bozketenOrai behar düt altxatügobernü bat bertan txütik.
46 - Gerla zibila beitügübehar diagü armatüMonzon abiloa* zale habil, hoaerosle haigü haütatü.
Monzon47 - Banoazü orai bertan* berehala
Europa düt kurritükoErtzaintza* bat airatürik euskal poliziaheben züen zerbütxüko.
Telesforo M onzon pastorala
48
48 - Les Franquistes s'approchent,
nous devons épargner
le Guipuscoa de l'enfer
en gardant l'esprit basque.
49 - Les jeunes de Biscaye
seront les combattants de demain,
levons l'armée
en suivant notre Président.
Telesforo Monzon pastorala
49
Leizaola48 - Frankistak dira hüllantzen* hurbiltzen
behar dügü GipuzkoaIfernütik begiratüzaintüz eüskaldün gogoa.
Irujo49 - Bizkaiko gazteria
Date* bihar güdaria izanen da, izango daAltxa dezagün armadasegitzez Lehendakaria.
Telesforo M onzon pastorala
Scène 6
En septembre 1936 la bataille d'Eibar, les armes arrivent de l'océan.
Sortent les combattants basques : Monzon, Aguirre, Urreztieta,
Beldarrain, Rezola, Irujo, Leizaola, Pikaza.
50 - Lezo de Urreztieta
arrive de l'océan avec les armes
que j'ai achetées,
prenons-en vite possession.
51 - Transportons-les
le plus rapidement possible à Eibar,
afin de stopper l'ennemi
et d’expulser ces loups noirs !
52 - Je vais à Bilbao
avec la police basque,
je prends une compagnie
pour aider les combattants.
53 - Nous avons bien organisé
l'armée de terre,
je dois féliciter Lezo
pour l'avoir permis.
50
Telesforo Monzon pastorala
6. jelkaldia
Eibarreko güdüka 1936-eko setemerez, armak heltzen itsasotik.
Jelki eüskal güdariak : Monzon, Agirre, Urreztieta, Beldarrain,
Rezola, Irujo, Leizaola, Pikaza.
.
Monzon50 - Itsasotik heltzen zaikü
Lezo de UrreztietaNik erosi* armekilan erosirikohar detzagün esküetan.
Agirre51 - Lehen beno lehen dütügü
horik oro karreiatüEibarren ekürüarazi* geldiaraziotso beltzak kanporatü.
Pikaza52 - Ni aldiz Ertzaintzarekin
banoazü BilboranoKonpainia bat hartzen dütgüdarien lagüntzeko.
Beldarrain53 - Orai lürreko armada
ontsa dügü antolatüGoratü behar düt Lezoharek beitü baldintzatü.
51
Telesforo M onzon pastorala
54 - J'ai assez travaillé
à l'abri dans mon bureau,
allons expulser
Allemands et Italiens.
55 - Le fascisme avance sur terre
et dans les cieux,
nous devons contrer
et vaincre le "loup".
Mola avec ses soldats, les Allemands Schmidt et Wandel
et quelques Italiens sortent du côté des "Turcs".
56 - Aujourd'hui,
nous avons du renfort pour vous mâter,
la patrie des Basques
sera bientôt anéantie.
57 - Nos avions les plus rapides
sont à votre disposition
avec leur cargaison
de bombes.
Bataille. Schmidt et Wandel sont morts.
Les Basques sont vainqueurs.
Les Franquistes s'échappent par le côté des "Turcs".
52
Telesforo Monzon pastorala
Rezola54 - Aski badit bülegoan
eginik lan itzalpeanItaliano, alemanezar ditzagün kanpoan.
Leizaola55 - Lürrean eta zelüan
faxistarren alkargoaBehar dügü beheratüeta garaitü otsoa.
Jelki, Türken aldedik : Mola bere soldadoekin, Alemananak Schmidt eta Wandel eta Italiano zonbait.
Mola56 - Egün heziren zütüegü
ontsa lagüntürik giraSuntsitürik beitatekeEüskaldünen aberria.
Schmidt57 - Gure hegazkin arinak
dira zure zerbütxükoBonba tornü* bat barnean orgatara, gurditaraaisa dügü hedatüko.
Güdüka.Schmidt eta Wandel hilik.Eüskaldünak garaile. Frankisteak ihes Türken aldetik.
53
Telesforo M onzon pastorala
58 - L'ennemi commence à reculer,
peut-être a-t-il douté ?
Il y aura d'autres batailles,
nous devons nous y préparer.
59 - La foule est en train
de massacrer les prisonniers,
je dois la stopper,
car elle ne se maîtrise plus.
60 - Cent quatre-vingt personnes
ont été tuées malgré nous,
en réparation, nous leur devons
des obsèques publiques.
54
Telesforo Monzon pastorala
Irujo58 - Etsaia gibel* hasi dük gibelera, atzera
agian beita düdatü ?Beste güdükarik badatebehar dükeagü prestatü.
Monzon59 - Popülüa ari zaikü
presoneren porrokatzen* xekatzenEkürüarazi behar diatez beitüe gogozkatzen.
Agirre60 - Ehüneta lauetan hogei
hilik ezin ekürüarazianEgin ditzegün ordariehortzetak agerian.
55
Telesforo M onzon pastorala
Chant 3
L’espérance
L'espérance est belle dans les yeux d'un enfant
Du moins, si elle perdure dans sa vie
Vous brillez dans les ténèbres
Et comblez notre cœur.
La flamme de l'espérance est parfois changeante
Tôt ou tard, vous devenez une douleur profonde
Les bras baissés, le souvenir en mémoire
Mais que faire, il faut avancer.
Chez l'homme ou chez la femme, c'est la même espérance
L'étoile d'un rêve, elle appartient à tous
Vous êtes la plus belle, le jour et la nuit
Vous nous offrez ce que nous désirons.
Refrain
Chantons toujours l'espérance
Profondément enracinée
Pour notre liberté basque
Nous marchons avec vous.
56
Telesforo Monzon pastorala
Kanta III
Itxaropena
Itxaropena* eder, haurraren begian esperantzaEgoiten balinbada, haren bizitzeanZure itxura argi, gaühaldi beltzeanEzaxol zirateke, beti bihotzean.
Esperantxaren garra, batean desbardinaGoiz edo berant zira, bai dolore minaEsküak apaltürik, gogoan jakinaBena zer egin behar, goatzan aitzina.
Gizon ala emazte, ber itxaropenaAmets baten izarra, hori da ororenaZü zira ederrena, gaü eta egünaBakoitxari eskentzez, gogoan dügüna.
Arrapika
Itxaropena beti, behar da ospatüZühainaren erroak, barnatik lantatüEüskaldün izateko, zütügü haütatüGogoa zurekilan, gira abiatü.
Hitzak eta ahairea : Jean Bordaxar
57
Telesforo M onzon pastorala
Scène 7
Les chefs du gouvernement basque et les combattants
abordent les orientations à prendre. Aguirre, Leizaola, Monzon,
Beldarrain, Castet, Irujo et Ajuriaguerra sortent.
61 - L'ennemi nous arrive
de partout,
devons-nous renoncer
pour autant ?
62 - Au nom de nos morts d'Eibar,
Durango, Elgueta,
ne les laissons pas
prendre Bilbao.
63 - Nous devons tenir
la ville de Bilbao,
jamais,
nous ne nous soumettrons à eux.
64 - Nous mettrons
les prisonniers
à l'abri
des vengeances.
Mola, Mancini, Beato et Biagio sortent avec d'autres soldats.
Bataille. Mola et le commandant Castet sont morts. Les chefs
basques s'échappent mais Ajuriaguerra et Mancini restent avec
leurs soldats.
58
Telesforo Monzon pastorala
7. jelkaldia
Eüskadiko bürüzagiak eta güdariak gerlaren norabideaz elestan.
Jelki Agirre, Leizaola, Monzon, Beldarrain, Castet, Irujo, Ajuriagerra.
Agirre61 - Ixterbegia* orotarik etsaia
orai heltzen ari zaiküIhesbiderik ez dügübehar dügüa etsitü ?
Monzon62 - Eibar, Durango, Elgetan
gure hilen omenetanEz dezagün ützi ereBilbo haien esküetan.
Leizaola 63 - Egün Bilboko karrika
etxeki behar dügülaHori da ene xedeahaien menpean seküla.
64 - Heben diren presoneraklagüntüko dütüagü Lekü segür batetaraez da behar mendekatü.
Jelki Mola, Mancini, Beato, Biagio eta soldadoak. Güdüka.Mola hilik eta Castet komandanta. Eüskaldün bürüzagiak ihes, egon Ajuriagerra eta Mancini, soldadoekin.
59
Telesforo M onzon pastorala
65 - Dès la perte de Bilbao,
je me suis retrouvé responsable,
et le rôle de négociateur
me revient.
66 - Nous déposons les armes,
mais nous exigeons
le respect
des prisonniers.
67 - Vous avez perdu la guerre,
mais vos conditions sont justes,
j'en prends la responsabilité
et nous en restons-là.
60
Telesforo Monzon pastorala
Ajuriagerra65 - Bilbo galdü bezain sarri* laster
Agitü* niz ordezkari gertatuEnetako da kargüaizateko tratülari.
66 - Armak pausatzen dütügüsegürtatüz larderiaNahi dizügü halerepresoneren ohorea.
Mancini67 - Gerla galdürik düzüe
baldintza* xüxenak dira kondizioneHartzen düt erabakiaeta hortan ba(ra)tzen gira.
61
Telesforo M onzon pastorala
Chant 4
A toi, mon cher Pays Basque
Lui si fier à l'aube, aux premiers rayons de soleil,
Qui l'a subjugué dans un deuil éternel ?
Privé de ses lois et libertés, plongé dans la nuit
Aujourd'hui le Pays Basque et son peuple souffrent énormément.
Nous t'avons toujours admiré
Puisque tu étais notre étoile
Mais l'ennemi t'a écrasé sans pitié
Et tu mourras sans revoir le jour.
Refrain
Puisque la vie dans notre pays devenait trop effrayante
Nous avons dû partir en y laissant tous nos liens
Mais nous resterons des combattants pour toujours
Avec un amour insatiable pour toi notre cher Pays Basque.
62
Telesforo Monzon pastorala
Kanta IV
Zuri Eüskal Herria
Nork ikusi dü, goiz azkorrian, leinürü* paregabetan distiraNork ezarri dü, besten menpean , betikoz dolü batetan Bere legeak eta foruak, galdürik gaü zabaletan Eüskal Herria, bere jentea, egün pena handietan.
Gure bihotzez eta begiez, zütügü beti miratü* miretsiParegabeko izar berezi, kantüz ere izentatüBena etsaiak egün zanpatü, dolürik gabe zapatüIkusi gabe, argiñabarra, behar düzü akabatü.
Arrapika
Hebenko lürraldea, beitzen lotsagarri* beldurgarriJoan behartü zaikü, ützirik lokarriBena egonen gira betikoz güdari.Zuri Eüskal Herria, lotürik egarri.
Hitzak : Jean BordaxarAhairea : Niko Etxart
63
Telesforo M onzon pastorala
Scène 8
Monzon doit quitter le Pays Basque avec sa femme.
Monzon et Maria Josefa sortent.
68 - Nous devons partir
le plus tôt possible
afin de ne pas tomber
aux mains de Franco.
69 - Je connais une maison
à Saint-Jean-de-Luz
dans laquelle nous pourrons
nous cacher.
70 - Puisque la France
est occupée par les Allemands,
partons plutôt
pour l'Amérique.
71 - Nous partirons de Marseille
en bateau,
puis nous resterons à Mexico
avec quelques amis.
64
Telesforo Monzon pastorala
8. jelkaldia
Eüskal Herritik joan behar dü Monzonek, bere emaztearekin.Jelki Monzon eta Maria Josefa.
Maria Josefa68 - Lehen beno lehen dügü
behar orai abiatüFranco-ren esküpeetanez beita behar baratü*. gelditu, egon
69 - Donibane Lohizünebehar dizügü haütatüEzagützen dit etxe batbehar beitügü gordatü.
Monzon70 - Ez girateke gorderik
Frantzian beit(a) alemanaEgün güziez ondoangoatzan Ameriketara.
Maria Josefa71 - Marseillatik abiatüren
gira itsasuntziarekinMexicon egonen girabeste lagün zonbaitekin.
65
Telesforo M onzon pastorala
Scène 9
En 1946, à la fin de la guerre en Europe, Monzon et sa femme
reviennent d'Amérique et resteront à Saint-Jean-de-Luz. Puis, il
entrera en contact avec les membres de l'association Begiraleak.
Sortent, Monzon, Maria Josefa, Gaxuxa, Maider, Dominika, Usue,
Terexa, Maitena, les membres de Begiraleak et le curé Larzabal.
72 - C'est avec plaisir
que je viens vous saluer,
et vous proposer ma collaboration
en matière de théâtre.
73 - Grâce à votre collaboration,
nous pourrons produire
des spectacles
de qualité.
74 - J'ai ouï dire
que vous aviez écrit
une ou deux pièces
en Amérique.
75 - Et moi, j'ai entendu
que vous avez écrit des chansons,
offrez-nous le plaisir
de les connaître.
66
Telesforo Monzon pastorala
9. jelkaldia
Monzon, bere emaztearekin, horra da Ameriketatik 1946-an, gerlaEuropan ürrentü bezain sarri. Donibane Lohizünen egonen dira,
harremanetan sartzen dira Begiraleak taldearekin.Jelki Monzon eta Maria Josefa, Gaxuxa, Maider, Dominika, Usue,
Terexa, Maitena, Begiraleak taldekoak eta Larzabal apeza.
Monzon72 - Züen agurtzera nüzü
egün horra plazerekinJakinik antzerkietanahal badela zer egin.
Larzabal73 - Guretako ohorea
zure heben ükeiteaAisa dizügü eginenzerbait ikusgei haütüa*. hautuzkoa, bikaina
Gaxuxa74 - Entzün dit Ameriketan
ere idatzi düzülaAntzerki bat edo bigaegia hori hon deizüla ?
Dominika75 - Nik badakit besten ganik
egin düzüla kantoreEman ezagüzü otoiGaur entzüteko fabore.
67
Telesforo M onzon pastorala
76 - De plus,
il nous manque quelques acteurs,
vous nous donnerez
vite la réplique.
77 - Telesforo,
vous pourriez leur offrir la pièce
"Quatre chanteurs
et un oiseau".
78 - Alors,
c'est avec grand plaisir
que je me joindrai
à vous pour y tenir un rôle.
68
Telesforo Monzon pastorala
Maider76 - Audela* ments badizügü gaineala, gainera
gure taldean arizaleAisa emanen deiküzüdritxoa* oroer zalhe. ditxoa, zirtoa
Maria Josefa77 - Nik uste dit Telesforo
"lau kantari eta txori bat"Horiekilan emaitekoizan ahal lizate bat.
Monzon78 - Ikusten dit ez düdala
orai mintzatü beharrikOrdüan dütüt gogo honezzüekilan hartüko kargüak.
69
Telesforo M onzon pastorala
Scène 10
En juillet 1946, les bergers se retrouvent sur les pâturages.
79 - Bien que la montagne basque
soit bien verte au printemps,
les bergers ne peuvent s'empêcher
de penser à leur patrie.
80 - Voici notre terre divisée en deux :
d'un côté le fascisme,
et de l'autre son allié
avec leurs armes.
81 - Mon ami, réveille-toi
car nous sommes enfin libres,
voici la paix
tant en France qu'en Espagne.
82 - Allons chanter
à la source d'Ahusquy
pour chasser très vite
nos soucis.
70
Telesforo Monzon pastorala
10. jelkaldia
Jelki artzainak, 1946-eko üztailan, bortüko bazkalekü batetan.
Battitta79 - Eüskal Herriko mendia
bedatsean zoin berdeaGogoan aldiz artzainakbere aberri maitea.
Antoni80 - Hortxe diaigü gure lürra
alde batetik faxismaBestetik lagüntzaleahorren esküetan arma.
Mattin81 - Iratzar hadi lagüna
Heltü* dük libertatea arribatü, iritsiFrantzian bai Espainianorai beitügü bakea.
Johane82 - Goatzan arren* kantatzera beraz
Ahüzkiko ütürrialaAntsiaren* ohiltzeko arrangura, kezkaahal bezain berehala.
71
Telesforo M onzon pastorala
Chant 5
Le berger dans les montagnes
Au printemps, avec son troupeau de brebis,
Le berger apparaît dans les montagnes
Il noue des liens avec ses amis
Et est aimé dans tout le Pays Basque.
Il y apprécie parfois sa solitude
Et connaît toutes les contraintes
Quand il fait mauvais, il rassemble les brebis
Et quand il en manque, il scrute les ravins.
Depuis toujours, il sait ce qu'est l'union,
La même solidarité à Ardane comme à Nabolegui
La même fraternité dans tous les territoires
Le berger est noble dans ses montagnes.
Refrain
Il faut souligner l'importance du berger dans nos montagnes
Il a modelé notre pays, tellement il l'aime
Il honore la force de nos ancêtres
Et loue notre terre pour toujours.
72
Telesforo Monzon pastorala
Kanta V
Bortüetan artzaina
Bortüetan artzaina, bedatsean ageriArdi saldoarekin, han dü bizigarriLagün zonbaitekilan, hartürik lokarriEüskal Herri orotan beita maitagarri.
Botzik egoiten bada, bortüan berberaEzagützen ere dü, hanko goi beheraHaro* gaitza denean, ardien biltzera aroaEta ments badelarik, baxen* ikertzera. amildegia,
erroitzaBeti danik badaki, zer den batarzünaArdane, Nabolegi, ber alkartarzünaLürralde güzietan, ber anaitarzünaArtzaina bortüetan, zer handitarzüna.
Arrapika
Bortüetan artzaina, behar da aipatüHerria maite beitü, harek dü moldatüArbasoen indarra, ere ohoratüSüharki gure lürra, betiko laüdatü.
Hitzak : Jean BordaxarAhairea : Robert Larrandaburu
73
Telesforo M onzon pastorala
Scène 11
Leizaola doit désarmer l'armée basque.
Sortent, Leizaola, Ordoki et les combattants.
83 - Je dois vous annoncer
une triste nouvelle :
vous devez désarmer
l'armée dès son arrivée.
84 - Après avoir fait la guerre
en France et gagné
une bataille,
n'avons-nous rien en retour ?
85 - Ni la France, ni le monde
n'ont de reconnaissance pour nous,
et même l'Amérique
s'est alliée avec Franco.
86 - Que devons-nous dire
aux bataillons
qui sont prêts à combattre
dans nos montagnes ?
74
Telesforo Monzon pastorala
11. jelkaldia
Eüsko güdaroztea desarmatü behar dü Leizaolak.Jelki Leizaola, Ordoki eta güdariak.
Leizaola83 - Berri txarra behar deizüet
zorigaitzez jakinaraziDesarmatü behar delaarmada hel bezain sarri*. laster
Ordoki 84 - Frantzian gerla eginik
güdüka bat irabazirikOrdai deüsere ez dizügüükenen horien eskütik?
Leizaola85 - Ikustaterik* ez düe begirunea,
Frantzian eta mündüan esker onaAmerikak ützi gütüjarriz Francoren aldean.
Ordoki86 - Eüskal Herriko mendian
prestik dira batailuakZer erran behar deiegühorik orotan hedatüak ?
75
Telesforo M onzon pastorala
87 - S'attaquer à Franco
sans aide extérieure
est une mission impossible,
elle équivaut même à un suicide.
88 - Dans des circonstances aussi difficiles,
tu dois rappeler
tout le monde
au nom du gouvernement basque.
76
Telesforo Monzon pastorala
Leizaola87 - Bürüaz beste egite
lükek Francori lotzeaLagüngoa gabetarikezinezko dük leizea.
88 - Deitü behar dütük orogobernüaren izeneanEz dük best(e) elkibiderik* aterabiderikegoera ahül hontan.
77
Telesforo M onzon pastorala
Scène 12
Monzon prend ses distances avec le gouvernement basque et
montre son désaccord au président. Sortent, Monzon et Aguirre.
89 - Bonjour Monsieur le Président,
mon ami d'enfance,
je tiens à te dire
ce que j'ai sur le cœur.
90 - Aujourd'hui, notre gouvernement
est trop attentiste,
tandis que le peuple
est sous le joug de l'ennemi.
91 - Honte à nous,
car la transmission de la langue basque
et notre patrimoine
sont en train de disparaître.
92 - Nous devons implanter
la démocratie en Europe
avant que le peuple basque
ne se révolte.
78
Telesforo Monzon pastorala
12. jelkaldia
Gobernütik hürrüntzen da Monzon, erakustez bereezadostarzüna Lehendakariari. Jelki Agirre eta Monzon.
Monzon89 - Agur Lehendakari jauna
atzoko gazte lagünaEgün deiat aipatükoene gogoan düdana.
90 - Enetako gobernüagaur dük sütondo xokoanEta eüskaldün jenteaetsaiaren üztarrian.
91 - Eüskararen ikaskuntzaeta ondare güziaOrai galtzen ari dirazinez ahalkegarria.
Agirre92 - Eüskadiren altxatzeko
behar dük entelegatüEüropan demokrazianahi dügüla lantatü.
79
Telesforo M onzon pastorala
93 - De plus, quand la République
sera instaurée en Espagne,
nous aurons plus de facilités
pour œuvrer dans ce sens.
94 - Ce n'est pas ainsi
que l'on sauvera le peuple basque,
aussi, je préfère m'éloigner
pour m'investir autrement.
80
Telesforo Monzon pastorala
93 - Audela Errepüblikaarrajinen dük EspainianEnetako harekilanegin behar diagü lan.
Monzon94 - Enetako ez dük hola
behin ere salbatükoHorrengatik hürrüntzen nükEüskadiren bermatzeko.
81
Telesforo M onzon pastorala
Chant 6
L’union
Debout bonhomme, debout garçon !
Ainsi que vous dames et demoiselles !
On entend un cri
Qui appelle au combat !
Le Pays Basque, les prisonniers et les morts
Nous protègent !
Puisque nous sommes tous patriotes aujourd'hui
Soyons tous frères !
Combattant, tend-moi la main
Voici la mienne ouverte !
Le loup noir veut tuer
Les Basques un par un.
Si nous nous unissons
En faveur d'Euskadi
Allons au combat !
Nous allons les vaincre !
Laissons l'avenir pour après !
Le pays crie aujourd'hui :
Je veux vivre !
82
Telesforo Monzon pastorala
Kanta VI
Batasuna
Aupa gizona, jaiki mutil !Atzar emazte (e)ta neskatil !Borrokarako dei eginez Irrintzi bat dabil !Euskal Herria diagu zai,* zainPresoak* eta hilak ere bai ! presonerakAbertzale izan ezkero* gaur, izanez gerozGauden denok anai !Borrokari, luza zaidak eskua !Huna hemen nerea zabalik !Euskaldunok banan-banan* hiltzea, bederazkaOtso beltzak ez dik beste nahirik !Euskadiren aldeloturik bagare,Goaz borrokara !Nagusituko bai gare !Gerokoak geroko utzi !Gaur herriak ziok :Nahi diat bizi !
83
Telesforo M onzon pastorala
84
Le loup noir vient en pleine nuit
Tandis que les bergers continuent à bavarder...
Au petit matin, rouges de sang
Onze brebis gisent sur l'herbe…
Bergers bavards,
Comme des pipelettes,
Prenez vos bâtons
Et sus à l'ennemi !
N'attaquez pas vos frères !
Tenez fort vos bâtons contre l'ennemi !
Bonjour, bonjour Madame Liberté !
Bonjour, bonjour Euskadi de demain !
J'ai dit à ma chérie
"Nous danserons au soleil !"
Comment faire la fête
Quand les bras sont menottés ?
Comment danser
A genoux ?
Cassons d'abord la chaîne
Ensuite nous pourrons danser.
Telesforo Monzon pastorala
85
Otso beltza gauaren gauaz heldu,Artzainak zebiltzala kalakan...Goizean goiz, odolez gorrituakHamaika ardi hilak belarditan...Artzain kalakari,Atsoa dirudi,Har makilak eskuanEta lotu etsaiari !Anaien aurka* ez habila ! aitzi, kontraOtso beltzarentzat atxik makila !Agur agur ! Ander(e) askatasuna !* libertateaAgur agur ! biharko Euskadi"Eguzkitan dantzatuko gaituzu"Errana diot maiteñoari !Besoak loturik,Ez dugu pestarik,Nola dantzatukoBiok belaunikaturik ?Lehenik urratu katea*, kateñaGero libro izanen dantza egitea.
Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon
Telesforo M onzon pastorala
Scène 13
Le président Aguirre est décédé à Paris le 22 mars 1960.
Sortent Maria Josefa, Telesforo Monzon ainsi que Irala,
le secrétaire général du président.
95 - Je vous annonce une triste nouvelle,
Aguirre est décédé,
et Leizaola sera
notre nouveau Président.
96 - Cher monsieur, vous m'effrayez,
comment est-ce possible ?
Aguirre paraissait
en très bonne santé !
97 - Son cœur n'a pas résisté
à tant d'efforts,
et il s'est arrêté
brusquement.
98 - Son dernier souhait
est de reposer à Saint-Jean-de-Luz,
comment voulez-vous
organiser ses obsèques ?
86
Telesforo Monzon pastorala
13. jelkaldia
Agirre Lehendakaria hil da Parisen 1960ko martxoaren 22an.Jelki Maria Josefa eta Telesforo. Kanpotik horra zaie Irala,
Lehendakariaren idazkari nausia.
Irala95 - Berri gaixtoz horra nüzü
Agirre zentü ziküzüLehendakari berriaLeizaola dikezügü.
Monzon96 - Gizona, harritzen naizü
nolaz ote da posible ?Eri* zenik ez dit entzün, gaxorikAzkarra* züzün Agirre! indartsua
Irala97 - Arrenkürek* higatürik kezka
gaizkitü da bihotzetikEta denbora gütiñizbaratü* hatsa galdürik. gelditu, egon
98 - Haren azken nahia daDonibanen pausatzeaNola ikusten düzüeehortzeten plantatzea ?
87
Telesforo M onzon pastorala
99 - Les visites pourront se faire
dans notre maison
qui se trouve
sur le chemin de l'église.
100 - Avec les responsables de la paroisse,
je ferai le nécessaire
pour lui organiser
le plus bel hommage possible.
101 - Merci de tout cœur,
vous êtes
de vrais amis,
ce deuil nous affecte tous.
Sortent le corps, Mgr Mathieu, l'évêque de Dax, les prêtres et les
anges, Leizaola, d'autres hommes politiques, Fidela en tête de cortège.
102 - Dieu a rappelé
une personne
qui a beaucoup lutté
durant son existence.
103 - Comme il a sacrifié sa vie
pour le Pays Basque,
nous lui souhaitons
d'entrer au paradis.
88
Telesforo Monzon pastorala
Maria Josefa99 - Elizalako bidean
etxe hau harena date* izanen da, izango daEta jentetze güziakheben bisita dezake.
Monzon100 - Parropia (e)ta herriko
bürüzagi jaunekilanBehar dena eginen dütohoreak üken ditzan.
Irala101 - Zinez eskertzen zütüet
adiskide hoberenakPolitikaren gainetikoro hartzen gütü penak.
Jelki korpitza, Mgr Mathieu Akizeko apezküpü hazpandarra, apezaketa aingürüak. Jelki Leizaola eta beste bürüzagiak, Fidela eta beste.
Mgr Mathieu102 - Egün joan zaikü beraz
heben borrokatü etaDeitürik Jinkoak berezelüetako alorreta(ra).
103 - Eüskal Herriarentakoeman dü bere biziaHorren gatik ere oraiüken dezala zelüa.
89
Telesforo M onzon pastorala
104 - Près de Dieu,
reposez enfin en paix,
vous avez tant vécu d'épreuves,
de batailles et de difficultés.
105 - Certes, votre vie a été trop courte,
mais tellement remplie,
demain, vous verrez
votre terre libérée.
Danse "Gerlaz", en hommage à Aguirre
et aux combattants basques.
90
Telesforo Monzon pastorala
Aingürüak104 - Ezagütü düzü pena,
gerla eta franko nekeZelüko Jinkoarekinhar ezazü otoi bake.
105 - Zure bizia llabür zenbena izan da beteaBihar ikusiren düzüzure lürra salbatüa.
"Gerlaz" dantza, Agirre eta güdarien omenez.
91
Telesforo M onzon pastorala
Scène 14
En décembre 1960, le stage au château de Garroa organisé par le
curé Jean Hirriart-Urruty. Sortent le curé Jean Hiriart-Urruty,
Joanes, Maite, Henri, Daniel, Maritxu et d'autres jeunes.
106 - Le poète,
et auteur de pièces de théâtre,
Monsieur Telesforo Monzon
est parmi nous aujourd'hui.
107 - Le théâtre et la poésie
sont tellement merveilleux,
que leur absence
serait inconcevable.
108 - Nous sommes admiratifs
à l'égard
de votre travail
d'écriture.
109 - Vous avez un véritable
talent pour composer
de belles chansons
que nous aimons tant écouter.
92
Telesforo Monzon pastorala
14. jelkaldia
Ikastaldia Garroko Jauregian 1960-ko abentüan, Jean Hiriart-Urrutyapezak deitürik. Jelki Hiriart-Urruty apeza, Eüskaldün gazteriako
Joana, Maite, Henri, Daniel, Maritxu eta beste gazte zonbait.
Hiriart-Urruty apeza 106 - Egün gurekilan dügü
Telesforo Monzon jaunaAntzerkigile, poeta,ihardesle ezagüna.
Monzon107 - Antzerkia*, poesia teatroa
zoinen diren miragarriBizitzea hola beitagabezia harrigarri.
Henri108 - Zure idazlana dügü
beti danik amiatüIndar emaiten osokinahi nüke ohoratü.
Maritxu109 - Talentüz beterik zira
kantü ederren hontzekoGogo honez nüzü betiprestik horier behatzeko.
93
Telesforo M onzon pastorala
110 - Nous savons pertinemment
que la patrie vous tient à cœur,
dites-nous donc comment faire
pour aboutir à l'union.
111 - La patrie et l'union
sont les piliers du pays,
et la fraternité devrait toujours
être dans nos esprits.
112 - Au Pays Basque Nord,
il faut relancer
une nouvelle dynamique
afin de modifier la société.
113 - La vitalité
des jeunes d'ici
est un point d'appui
pour l'avenir.
94
Telesforo Monzon pastorala
Joana110 - Badakigü aberria
düzüla lehentarzünaAipa izagüzü otoinola egin batarzüna.
Monzon111 - Aberria, batarzüna
Herriaren hontarzünaEgün oroz behar ükengogoan alkartarzüna.
Maite112 - Iparraldean behar da
giro berri bat moldatüEüskaldünak aküilatüjentartea bai aldatü*. kanbiarazi
Monzon113 - Ikusten düt gazteria
kartsü dela heben erePlazer düt hola ikustezgeroko date fabore.
95
Telesforo M onzon pastorala
Scène 15
Rue des Cordeliers. Monzon, Iñaki, Xabier, Itziar, Maddi, Semea,
Joseba et Pantxika sortent avec quelques membres d'ETA.
114 - Bonjour
Monsieur Telesforo Monzon,
dorénavant,
nous luttons cachés.
115 - Nous vivons une répression effroyable
qui nous condamne au silence,
la police est partout,
armée jusqu'aux dents.
116 - Des centaines d'abertzale
et d'ouvriers ont été châtiés
d'où la nécessité
d'une véritable démocratie.
117 - Je connais la situation déplorable
que vit notre pays,
et je ferai tout
pour le sauver.
96
Telesforo Monzon pastorala
15. jelkaldia
ETA-ko elibatekin, Kordelieren karrikan.Jelki Monzon, Iñaki, Xabier, Joseba, Pantxika, Itziar, Semea, Maddi.
Iñaki114 - Agur Telesforo Jauna
ikusi düzü güdükaGük aldiz orai gorderikegiten dügü borroka.
Andoni 115 - Ezinezko zapatzeaz
gira ahoak tapatürikOrotan da poliziaarmaz ere kargatürik.
Pantxika116 - Ehünka düe zehatü* zanpatu
abertzale (e)ta langileDemokraziarik gabediktatüra beita jabe.
Monzon117 - Ikusten diat maleruski
zertan den gure HerriaAskatü* behar da bihar libratuhorrez gure aberria.
97
Telesforo M onzon pastorala
118 - Nous avons de nombreux amis
qui sont emprisonnés,
et qui souffrent terriblement
sous la torture.
119 - C'est par la violence
que viendra la liberté,
nous devons maintenant
prendre l'ennemi en otage.
98
Telesforo Monzon pastorala
Xabier118 - Hanitx lagün badirade
heben presontegietanOinazkatürik gogorkiegartezin gogoetan.
119 - Bortizkeria datekebihar gure epaikariLibertatearen aldeetsaia dezagün bahi.
99
Telesforo M onzon pastorala
Chant 7
Le fils de Itziar
Le fils d'Itziar
Ne dénonce pas son ami
Et reste sans dire un mot
Devant les policiers.
Le fils d'Itziar est un vrai homme
Il préfère mourir que de dénoncer quelqu'un…
Sa fiancée Maddi peut être fière,
Elle ira le chercher à sa sortie de prison !
Quel homme tu as Maddi !
Il préfère mourir que de dénoncer quelqu'un !
"Que t'ont-ils fait pour que tu sois dans cet état, mon enfant ?
- Maman, ils m'ont frappé pour me faire parler !
- As-tu donné des noms ? Dis la vérité !
- Non maman, je n'ai rien à me reprocher !
- Tu n'as rien à te reprocher ?
- Oui maman, je te le jure !
Et la mère lui donna un œillet rouge….
Sept individus me tabassaient…
Ils m'ont frappé au sol à coup de pieds et de bâtons…
Mais je n'ai pas donné le nom de mes amis !
Et ils sont restés sans rien savoir !
Comme je n'ai pas donné le nom de mes amis
Ils sont restés sans rien savoir !
100
Telesforo Monzon pastorala
Kanta VII
Itziar-en semea
Itziar-en semeakEz du laguna salatzen...Eta zakurren aurrean*, aitzineanTinko ta isilik egoiten.
Itziar-en semea, hori duk mutila !Nihor salatu baino nahiago du hila...Harro* egon litake Maddi neskatila, fier, burgoiEzpetxetik* jali (e)ta joanen zaio bila ! presontegiaMaddi neskatila, hori dun mutila !Nihor salatu baino nahiago du hila !"Haurra, zer egin haute holan agertzeko ?- Ama, jo egin naute mintza arazteko !- Izenik eman al duk ? Esantzak* egia ! erran- Ez ama, ez dut eman ! Jalgi naiz garbia !- Jalgi haiz garbia ?- Bai ama, egia !"(E)ta amak eskaini zion klabelin* gorria... krabelina,
julufraiaZazpi gizon nituen joka inguruan...Makilaz hartu naute ostikoz lurrean...Baina nik ez dut eman lagunen izenik !(E)ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik* ! gabeLagunen izenik ez baitut eman nik...(E)ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik !
101
Telesforo M onzon pastorala
Ils m'ont mis quatre fois la tête sous l'eau...
Ils m'ont suspendu par les pieds...
Mais je n'ai pas donné le nom de mes amis !
Ils sont restés sans rien savoir !
Même suspendu par les pieds, je suis resté muet !
Et ils sont restés sans rien savoir !
La sueur et le sang coulaient de mon visage...
Mes lèvres étaient ouvertes et mes ongles arrachés...
Mais je n'ai pas donné le nom de mes amis !
Et ils sont restés sans rien savoir !
Même couvert de sang, je suis resté muet !
Et ils sont restés sans rien savoir !
Le fils d'Itziar
Ne dénonce pas son ami
Et reste sans dire un mot
Devant les policiers…
Ils l'ont envoyé en prison
La mère ne l'a pas reconnu...
Et Maddi
L'a embrassé tendrement...
102
Telesforo Monzon pastorala
Lau aldiz sartu naute urean burua...Zangotik euki* naute zintzilikatua... eduki, atxikiBaina nik ez dut eman lagunen izenik !(E)ta hantxe gelditu dira fitsik jakin barik !Zangotik zintzilik, ni beti isilik !(E)ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik !
Izerdia (e)ta odola burutik behera...Ezpainak urratu (e)ta azazkalak atera...Baina nik ez dut eman lagunen izenik,Ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik !Odolez beterik, ni beti isilik !(E)ta hantxen gelditu dira fitsik jakin barik !
Itziar-en semeakEz du laguna salatzen...Eta zakurren aurrean*, aitzineanTinko (e)ta isilik egoiten...Ezpetxerat igorri dute,Amak ez du ezagutu...(E)ta Maddik, polliki polliki,Eman diozka bi musu...
Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon
103
Telesforo M onzon pastorala
Scène 16
En 1969, l'association Anaia Artea est créée afin d' y accueillir
les réfugiés politiques.
Sortent les pères Larzabal et Arregi, le médecin Fagoaga et Monzon.
120 - Nous devons faire preuve
de solidarité
envers les militants recherchés
au Pays Basque Sud.
121 - Créons une association
qui accueillera les réfugiés politiques
et qui leur permettra de trouver
un emploi et la sécurité.
122 - A ma connaissance,
une propriété de Saint-Jean-de-Luz
pourrait leur servir d'abri,
dès à présent.
123 - Nous pourrons même solliciter
les anciens réfugiés
qui se feront un plaisir
de nous aider.
124 - Comme la présence d'un médecin
sera certainement nécessaire,
je me porte volontaire
pour participer aux actions de l'association.
104
Telesforo Monzon pastorala
16. jelkaldia
Anai Artea alkartea eraikitzen da 1969-urtean, iheslarier heltüraegiteko. Jelki Aita Larzabal eta Arregi, Fagoaga bedezia eta Monzon.
Monzon120 - Bada hanitx borrokari
hegoaldean bilatürikBehar dügü zerbait eginbalin bada batarzünik.
121 - Alkarte bat sor dezagüniheslarien hartzekoLana eta segürantxahorier heben eskentzeko.
Aita Larzabal122 - Etxalte bat ikusten düt
Donibane LohizünenHolaz hegatz* bat dükegü teilatuaOrai danik behardünen.
Aita Arregi123 - Ni bezala lagün franko
badira ihes joanikEmanen deiküe orailagüngoa bihotzetik.
Fagoaga124 - Nik ere parte hartzen düt
alkartearen lanetanBedeziaren* beharra medikua,beitate zorigaitzetan. sendagilea
105
Telesforo M onzon pastorala
Scène 17
En décembre 1970, le procès de Burgos a lieu pour 16 Basques.
En même temps, ETA prend en otage le consul d'Allemagne à
Saint Sébastien. Sortent Monzon, le père Larzabal et Etxabe.
125 - En raison du procès de Burgos
qui aura lieu demain,
ETA a pris en otage le consul Beilh
de Saint-Sébastien.
126 - Selon le sort
qui sera réservé
aux amis de Burgos,
sa vie servira de caution.
127 - Il nous faut
informer rapidement
les journalistes
pour organiser un entretien.
128 - Je vais les avertir
pour qu'on puisse
dénoncer aussi
la condition des prisonniers.
Les trois acteurs s’en vont. Sortent Onaindia, Izko, quatorze autres
personnes et Franco, avec des militaires espagnols du tribunal.
106
Telesforo Monzon pastorala
17. jelkaldia
Burgoseko auzia, 16 Eüskaldünentako, 1970-ko abentüan.Ber denboran, Donostiako aleman kontsüla ETAk hartzen dü.
Jelki Monzon, Aita Larzabal eta Etxabe.
Etxabe125 - Bihar bertan den auziaz
erran behar da berriaETAk hartürik delaDonostiako Beilh kontsüla.
126 - Burgoseko adiskideenzortea ikusi eta Haren bizia datekeEüskaldünen bermegoa.
Aita Larzabal127 - Behar dügü arrunt* erran berehala
elkarrizketa egitezMündüko berrikarieralkartearen hots bidez.
Monzon128 - Banoazü erraitera
hel ditean gureganaAipa dezegün halaberpresoneren izatea.
Hiruak badoatza kanpo. Jelki Onaindia, Izko, beste hamalau lagüneta Franco, espainol militar auzitegikoekin (guardak).
107
Telesforo M onzon pastorala
129 - Vous avez tué Manzanas
vous n'êtes
que des terroristes
qui méritent de crever.
130 - Nous devons montrer
notre débat au monde entier,
car le patriotisme basque
n'est autre que révolutionnaire.
131 - Quelle sanction devons-nous infliger
aux individus armés
qui sont aussi entrés
dans la prison de Pampelune ?
132 - Nous ne sommes pas des tueurs,
nous souhaitions juste libérer
notre amie Arantxa
qui était incarcérée.
133 - Taisez-vous
espèces de trublions
quel est votre but,
Basques fanatiques ?
108
Telesforo Monzon pastorala
Franco129 - Manzanas eho* düzüe hil, erail
terroristak beitzidieHolako tzarkeriekinhiltzea merexi düzüe.
130 - Eüskaldün abertzalegoaErauzle* baizik ez beita iraultzaileMündüari behar dügüerakutsi eztabada.
Auzitegiko presidenta131 - Audela* Iruñan ere gaineala,
sartü dira presontegi(a)n gaineraEsküak armaz beterikzer behar da horier egin?
Izko132 - Ez gira gü ehaileak* hiltzaileak,
nahi günüan libratü eraileakArantxa gure lagünahau beitzünüen zerratü*. hetsi, itxi
Auzitegiko presidenta133 - Isilik egon ziteie
nahastiar ezinagoakZer da züen helbürüa* xedea, jomugaEüskaldün bürü beroak.
109
Telesforo M onzon pastorala
134 - Nous voulons un Pays Basque
libre et socialiste...
135 - Tais-toi espèce de fou,
aux armes soldats….
136 - Vive les ouvriers d'Espagne
et vive le Pays Basque libre...
Nous sommes les combattants basques,
Nous sommes prêts à donner notre sang
Pour libérer le Pays Basque
Un cri de guerre jaillit
Du sommet de la montagne :
Allons combattants
Tous derrière nos drapeaux !
Les Espagnols évacuent les prisonniers basques.
Franco et le président du tribunal restent sur scène.
110
Telesforo Monzon pastorala
Onaindia134 - Nahi dügü Eüskadi bat
sozialista eta libro...
Auzitegiko presidenta135 - Ago isilik ertzoa
armak eraiki armada...
Onaindia136 - Gora Espainiako langileak
Gora Euskadi Askatuta*... libraturik
Presonerek kantatzenEusko gudariak geraEuskadi askatzekoGerturik* daukagu odola prestikBere aldez emateko.Irrintzi bat entzun daMendi tontorrean* : tüntür, hegi,Goazen gudari danok kaskoIkurriñen* atzean ! bandera
Kanpo eramaiten dütüe garda zibilek eüskaldün presonerak,baratzen dira Franco eta auzitegiko presidenta.
111
Telesforo M onzon pastorala
137 - Voici la sentence du tribunal :
neuf des accusés mourront
et les autres
resteront prisonniers. .
138 - Comme ils ont libéré le consul,
et qu'il y a des pressions internationales,
j'ai décidé aujourd'hui
de les laisser tous prisonniers.
112
Telesforo Monzon pastorala
Auzitegiko presidenta137 - Bederatzü ehaiteko* hil, erail
besteak aldiz presonerAzkenekoz hori dükegüeskentzeko Eüskaldüner.
Franco138 - Kontsüla libratü düe
mündüa zaikü mintzatüPresoner ditiat üztenhori diat egün finkatü.
113
Telesforo M onzon pastorala
Chant 8
Prends-le sur tes épaules
Prends-le sur tes épaules et avance,
Prends-le sur tes épaules et avance.
Nous avons trouvé par terre un jeune
La poitrine couverte de fleurs rouges
Le cri de la jeunesse basque jaillit
D'entre les fers.
Garçons, croisez vos mains
Agissez et poussez
Tous unis
Si ton frère tombe en chemin
Prends-le sur tes épaules et avance !
La-la-ra…
114
Telesforo Monzon pastorala
Kanta VIII
Lepoan hartu
Lepoan hartu (e)ta segi aurrera*, aitzinaLepoan hartu (e)ta segi aurrera.
Gazte bat lurrean aurkitu* dugu ediren, kausitüLore gorriz beterik kolkoaBurdinen artetik ihesi datorEuskal gazteriaren oihua.Mutilak, eskuak elkar gurutzaEkin (e)ta bultza* bulka, pusaDenak batera,Bidean anaia erortzen bazaikLepoan hartu (e)ta segi aurrera !La-la-ra...
115
Telesforo M onzon pastorala
Nous n'avons ni peur
Ni honte
D'avouer ce que nous sommes
Ou de la situation dans laquelle
Nous nous trouvons
Nous ne sommes ni des voleurs
Ni des chiens
Pour avancer enchaînés
Si nous sommes des hommes
Avançons
Jusqu'à nous rendre maîtres de notre pays,
Faisons notre nid
Sous l'aile de la liberté,
Nous avons appris à marcher depuis longtemps
Avant que le loup ne nous prenne par la main.
La-la-ra….
Même si les ennemis veulent me tuer par l'épée
Pour effrayer les autres
Je me lèverai et parlerai en basque
Devant mon bourreau
Garçons, ne pleurez pas
Si je tombe
Dans la nuit noire.
J'irai allumer une nouvelle étoile
Dans le ciel du Pays Basque...
116
Telesforo Monzon pastorala
Ez dugu beldurrik,Ez dugu lotsarikNor geran,Zer geran,Aitortzeko.Ez gaituk lapurrak* ohoinakEz eta zakurrakKataiaz* loturik ibiltzeko kateaz, kateñazGizonak bageraJo zagun aurrera,Gure herriaren jabe egin arte,Askatasunaren hegal azpianKabia* egiten ohituak gare, habiaIbiltzen aspaldi ikasia duguOtsoak eskutik hartu gabe.La-la-ra...
Arrotzek ezpataz hil nahi banauteIzituko gaituztelakoan.Zutitu (e)ta euskeraz mintzatuko naizNere hiltzailearen aurrean.Mutilak, ez gero nigarrik eginErortzen banaiz Gau ilunean.Izar berri bat piztutzera noaEuskal Herriko zeru gainean...
Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon
117
Telesforo M onzon pastorala
Scène 18
En mai 1971, grève de la faim à la cathédrale de Bayonne.
Le gouvernement français expulse les réfugiés politiques .
Monzon, Txillardegi et leurs amis sortent.
139 - Que faut-il faire
pour les réfugiés,
puisque l'administration ne tolère pas
qu'ils travaillent ici ?
140 - De plus,
ils veulent nous expulser
je croyais que la démocratie
était pour tous.
141 - Faisons tous
une grève de la faim
dans la cathédrale de Bayonne
afin de dénoncer ces faits.
Mgr Vincent sort par le milieu et s'adresse à ceux qui font la grève de
la faim.
142 - Qui veut m'expliquer
pour quelle raison
vous êtes réunis
à la cathédrale aujourd'hui ?
Telesforo Monzon pastorala
118
18. jelkaldia
Gose oporra Baionako katedralan, 1971-ko maiatzean.Frantziako gobernüak kanporatzen dütü iheslariak.
Jelki Monzon, Txillardegi eta lagünak.
Txillardegi139 - Administrazioak ez dü
iheslarier onartzenLanean heben aritzeazer egin behar da horien ?
140 - Gaineala gütüe nahikanporatü zerentakoUste nüan demokraziabazela ororentako.
Monzon141 - Gaüza horien salatzeko
egin dezagün BaionanGose opor* bat oroek bakantza ;katedralaren erditan. hemen greba
Jelki Mgr Vincent erditik, gose opor egileer mintzatzen da.
Mgr Vincent 142 - Horra nüzü jakitera
zerentako katedraleanZidien egün jüntatünork nahi dü zerbait erran ?
Telesforo M onzon pastorala
119
143 - Nous sommes venus dire
que nous voulons vivre
au Pays Basque,
bien qu'on nous l'interdise.
144 - Vous ne cessez
de diviser le pays,
je vous ordonne
de sortir d'ici.
145 - Si vos paroles de charité
sont celles-là,
nous ne quitterons notre terre
que sous la contrainte.
146 - J'en ai assez de ces affaires-là,
et aussi de vous entendre,
vous verrez donc
si vous faites bien de rester !
Mgr Vincent s'en va.
Les CRS envoyés par le préfet arrivent.
120
Telesforo Monzon pastorala
Monzon143 - Heben gira erraiteko
nahi girela bizitüEüskal Herriko lürretanbeikütüe debekatü.
Mgr Vincent144 - Ezarten düzüe segür
zatikatze baita besteGaltegiten dereizüethebentik kanpo zoazte.
Monzon145 - Zure maitarzün eleak
hola balin badiradeGure lürretik kanporatbortxaka joanen girade.
Mgr Vincent146 - Aski badüt gaüza horiez
audela* züen entzütez gaineala, gaineraIkus dezazüen arrenegoitea hobe denez !
Mgr Vincent joaiten da.Jelki prefetak igorririk frantses hedexuriak.
121
Telesforo M onzon pastorala
147 - Appliquons la loi
à tous ceux qui s'y opposent
et donnons de la matraque
à ces têtus de Basques.
148 - Emmenons Txillardegi et Monzon
dans le département
du Gers,
car ce sont deux perturbateurs.
122
Telesforo Monzon pastorala
Komandanta147 - Legea dezagün sararaz
bühürtzen diren oroerBürümakila eskentzezEüskaldün kasko gogorrer.
Prefeta148 - Txillardegi eta Monzon
Gers departamentüalatEraman beharko dirahorik beitira nahasleak.
123
Telesforo M onzon pastorala
Scène 19
Le 19 avril 1973, Mendizabal "Txikia" meurt à Algorta,
au cours d'une bataille.
Carrero Blanco meurt le 20 décembre 1973, suite à un attentat d'ETA.
Mendizabal et ses amis sortent du côté des bons.
149 - Amis Franquistes,
tuons ces perturbateurs,
pour vivre enfin
en paix.
150 - Vive l'Espagne unitaire
opposons-nous à la liberté
du peuple basque
écrasons la langue et la pensée basques.
Sortent quelques jeunes d'ETA. Bataille, bombes.
Carrero Blanco meurt, tandis que les autres s'échappent.
124
Telesforo Monzon pastorala
19. jelkaldia
Algortan hiltzen Mendizabal "Txikia" güdüka batetan 1973/IV/19-an.Madrilen hiltzen da Carrero Blanco 1973/XII/20-an, ETAk jauzarazten
dü bonba batez. Jelki Mendizabal bere lagünekin honen aldetik.Türken aldetik jelki Carrero Blanco bere soldadoekin.
Güdüka. Txikia hilik, Eüskaldünak erretira.
Carrero Blanco149 - Arrunt eho* behar dira hil, erail
holako asegarriakBakearen ükeitekogoatzan hola Frankisteak.
150 - Gora Espainia bakunazeha Eüskadi libroaZapa dezagün eüskaraeta eüskaldün gogoa.
Jelki ETAko gazte zonbait. Güdüka, bonba. Hiltzen da Carrero Blanco, besteak ezkapatzen dira.
125
Telesforo M onzon pastorala
151 - C'était l'ami et même le fils spirituel
de Franco,
continuons le combat
afin de les vaincre.
152 - Le peuple doit se joindre à nous
plus fortement,
pour libérer enfin
le Pays Basque.
153 - Le marxisme-léninisme
est notre espoir,
car la droite
ne changera pas les choses.
126
Telesforo Monzon pastorala
127
Argala151 - Hau zen Francoren lagüna
haren gogozko semeaSegi dezagün borrokabeitükie ahülezia.
152 - Behar dügü popülüagurekilan azkarkiagoHel gitean bürützeraEüskadiren askatzeko.
153 - Marxismo-leninismoabeharko gure geroaEz beita esküintiarretarikkanbiatüren giroa.
Telesforo M onzon pastorala
128
Chant 9
Le Petit
Bien qu'il soit un homme loyal
Mendizabal, le successeur de Saseta
Était surnommé "Le Petit", pendant la guerre.
Les deux amis étaient petits mais hardis et sveltes
Saseta avait perdu la vie devant les autres combattants
Mendizabal était mort seul
Mais tous les deux ont porté le pays dans leur cœur
Hier et aujourd'hui, le pays les suivra
Ils sont morts pour le Pays Basque
Le corps recouvert d'épines.
Réjouis-toi Océan Cantabrique
Et chante toujours
Leur sommeil éternel
Au milieu des vagues, dis à l'avenir
Que les étoiles d'un pays ne disparaissent jamais
Que demain nos enfants de l'ikastola
Crient leurs noms
Car ils sont morts tous les deux dans les épines.
Réjouis-toi Océan Cantabrique
Et chante toujours
Leur sommeil éternel
Au milieu des vagues, dis à l'avenir
Que les étoiles d'un pays ne disparaissent jamais
Que demain nos enfants de l'ikastola
Crient leurs noms
Car ils sont morts tous les deux pour le pays.
Telesforo Monzon pastorala
Kanta IX
Txikia
Txikia zuen guda* izena gerla(ko)Bera gizon osoa izan arren* izana gatikMendizabal, Sasetaren urrena* ondokoaBiak txiki, bizkor eta lerdenSaseta hil zen gudarien aurrean* aitzineanMendizabal hil zaigu bakarrikBaina biok daukate Herri osoaAtzo (e)ta gaur heuren* atzetik berenEuskadirentzat hil dire-taGorputzak arantzaz* beterik. elorri beltzaHarro hadi Kantauri itxasoaTa heien betiko loaBetiko kanta zak,Geroari esaiok* olatuetan erranHerri-izarrak ez direla itzaltzenGure haurrek biharko ikastoletanHeien izenak abestu ditzatenArantzetan biak hil baitziren.
Harro hadi Kantauri itxasoa(E)ta heien betiko loaBetiko kanta zak,Geroari esaiok olatuetan* (h)ur naiaHerri-izarrak ez direla itzaltzenGure haurrek biharko ikastoletanHeien izenak abestu* ditzaten, kantatuHerriarentzat biak hil baitziren.
Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon
129
Telesforo M onzon pastorala
130
Scène 20
Franco est mort, les dames franquistes (turques) de Madrid sor-
tent, le 20 novembre 1975. Les meneuses sont Doña Lehu, Doña
Gazi, Doña Pertika, Doña Sarde, Doña Piper, Doña Lozebiña,
Doña Küküso, Doña Ainarba, Doña Errausle, Doña Basuil.
154 - Malheureusement Franco est mort,
prenons la relève
en louant l'armée
qui écrasera les Basques.
155 - Nous souhaitons changer
l'idéologie du combat
vive l'Espagne unitaire
et sa monarchie.
156 - Tout le peuple
parlera espagnol
cette langue nous assurera
un avenir meilleur.
157 - Les hommes politiques français
prendront notre parti
pour enfermer ces révolutionnaires
dans les prisons.
Telesforo Monzon pastorala
20. jelkaldia
Franco hilik, jelki Madrileko türk andereak. Haien erregiñak diraDoña Lehu, Doña Gazi, Doña Pertika, Doña Sarde, Doña Piper,Doña Lozebiña, Doña Küküso, Doña Ainarba, Doña Errausle,
Doña Basuil, 1975eko azaroaren 20an.
Doña Lehu154 - Franco hil da maleruski
hartü behar da segidaEüskaldünen zapatzekogorets dezagün armada.
Doña Gazi155 - Aldakatü nahi dügü
güdü ideologiaGora Espainia bardina* berdina, bakunaeta haren monarkia.
Doña Pertika156 - Erabili beharko da
oroetan castellanoaHorrek beitü ezarikoizate bat hobeagoa.
Doña Sarde157 - Frantzian bürüzagiak
gurekilan dira bertanErauzleen* ezarteko iraultzaileazerrategien* barnean. zerrakua, esparrua
131
Telesforo M onzon pastorala
132
158 - Allons voter tout de suite
pour anéantir ces Basques,
afin d'avoir plus de poids
aux yeux du monde entier.
159 - Puis, discrètement,
accentuons la haine contre eux,
pour qu'ils ne voient jamais
la situation se stabiliser.
Telesforo Monzon pastorala
Doña Piper158 - Goatzan bertan bozkatzera
Eüskaldünen tapatzeraMündüaren aitzineanorai pezü egitera.
Doña Lozebiña159 - Gero ixilka dezagün
horier kuntre heda herraEz dezen sekülan ikusplomatürik egoera.
133
Telesforo M onzon pastorala
Scène 21
Sortent Maria Josefa et Telesforo, invités par les
responsables basques. Elkoro, le député-maire de Bergara,
et sa femme arrivent à l'improviste.
160 - Le dictateur Franco étant mort,
il est temps
que le Pays Basque
retrouve sa liberté.
161 - Un avocat basque
serait le bienvenu
pour enclencher une dynamique
qui aboutirait à l'indépendance.
162 - J'ai lu
dans la presse
que des mouvements
se mettent en place.
163 - Nous venons vous interroger
à ce propos
et vous proposer
de travailler ensemble.
134
Telesforo Monzon pastorala
135
21. jelkaldia
Hegoaldera deitürik dira Maria Josefa eta Telesforo.Jelki Maria Josefa eta Telesforo. Kanpotik jin Elkoro, Bergarako
depütatü-auzapeza, emaztearekin.
Elkoro160 - Franco tirano zaharra
hil ziküzün azkeneanOrdü da berriz Eüskadisar dadin askatarzünean*. askatasuna,
libertatea161 - Indenpendentzia piztü
dinamika bat abiatüBehar lizate guretzatnorbait herri(a)n abokatü.
Maria Josefa162 - Egünkari zonbaitetan
ikusi düt pizten delaOrain zerbait igidüragertakizün bat badela ?
Mari Carmen163 - Horren gatik horra ginen
züer galto egiteraBeharrezko lizatekegurekilan etortzea.
Telesforo M onzon pastorala
164 - Depuis longtemps,
je souhaite réunir tous les abertzale
afin de faire un bon score
lors des prochaines élections.
165 - Allons souper ensemble
chez nous, à Bergara,
pour continuer
notre conversation.
Les quatre s'en vont.
136
Telesforo Monzon pastorala
137
Monzon164 - Asmüa düt aspaldian
abertzale mündüarenBiltzea denek hartzekobozketan* sail geroaren. bozketak,
hauteskundeak165 - Goatzan beraz algarrekin
aihari baten egiteraBergarako etxealagauza horien aipatzera.
Lauak ützül algarrekin.
Telesforo M onzon pastorala
Scène 22
Monzon réélu député. La Marche de la liberté.
Le 28 octobre 1977, la Journée du pays à la plaine
d'Arazuri. Monzon, Maria Josefa et quelques jeunes.
166 - Comme la patrie
a toujours besoin de Monzon,
le peuple vous a de nouveau élu,
comme député.
167 - Organisons une marche
pour l'indépendance,
à travers le Pays Basque,
jusqu'à la plaine d'Arazuri.
168 - La police française
veut expulser
notre ami Apala,
nous devons nous y opposer.
169 - Pour cela,
nous avons besoin de votre aide
afin d'arriver par milliers
au rassemblement final.
138
Telesforo Monzon pastorala
139
22. jelkaldia
Monzon berriz depütatü. Libertatearen ibilaldia.Herri Egüna 1977/X/28an Arazuri zelaian.
Jelki Monzon, Maria Josefa eta gazte zonbait.
Xabier166 - Berriz depütatügoala
haütatü zütü herriakMonzonen behar handiaBeitü beti aberriak.
167 - Independentziarentzategin dezagün ibilteEüskal Herriko bideetanArazuri zelai arte.
Mikele168 - Apala adiskidea
nahi dü kanpo igorriFrantziako poliziakez da behar gaüza hori.
169 - Hortako nahi günüke züen bien lagüngoaHel gitean ehün milabidetarik bilgiala.
Telesforo M onzon pastorala
170 - Nous apprécions
votre obstination,
battons-nous
pour le Pays Basque.
171 - Je composerai une chanson
pour cette marche,
mobilisons tout le monde
pour le Pays Basque.
Ils s'en vont tous.
Monzon et quelques amis exilés reviennent discrètement de
l'extérieur vers le Pays Basque, quelques maires et la foule
arrivent en chantant.
Lève-toi Pays Basque
Et mets-toi à cheminer
Tu t'assiéras au bord de la rivière
Quand le jour se lèvera.
Marche, marche
Si tu rencontres la liberté
Tu lui diras que notre pays la cherche
Sur tous les chemins.
140
Telesforo Monzon pastorala
Monzon170 - Gogoa bero düzüe
hori dügü preziatüEüskal Herriarentakobehar dügü borrokatü.
171 - Kantore bat hontüko dütgaur ützüliarentakoAltxa dezagün mündüadenek Eüskadirentako.
Oro joaiten dira.
Jelki kanpotik Monzon eta lagün zonbait ihes joanik zirenak,ixilka arra horra dira Eüskal Herrialat, honen aldetik aldiz auzapez zonbait eta popülüa horra dira kantatzez.
Euskal Herria jaiki hadi(E)ta eman hadi bideanErreka ondoan jarriko haizArgi hastea sortzean.
Ibil (e)ta ibiliz ibilianAurkitzen* baduk askatasuna ediren, kausituEsango* diok gure herria errango, erranenBidez bide bere bila* dabila. xerka
141
Telesforo M onzon pastorala
172 - Des sept provinces
faisons un seul Pays Basque,
en faisant flotter le drapeau basque
en tête du cortège.
173 - Notre prochain rendez-vous
sera l'indépendance
assez de combats et de répressions,
vive le nouveau Pays Basque.
Ils lèvent tous leurs bâtons et crient : vive l'indépendance,
vive l'indépendance...
Les gardes civils sortent.
Ils éparpillent la foule. Ils arrêtent Monzon et l'emprisonnent
dans un coin.
142
Telesforo Monzon pastorala
143
Monzon172 - Altxa dezagün Eüskadi
zazpi probintzietarikEsküetan ikurriñaaitzinean airatürik.
173 - Indenpendentzia date* izanen da, izango dagure dagün hitzordüaAski zapatze, tirokagora Eüskadi berria.
Makilak altxatzen dütüe oroek erraitez : independentzia,independentzia...Jelki garda zibilak.Jentea moldegaizki barreatzen düe. Monzon arrestatzendüe, hor preso sartzen bazterrean.
Telesforo M onzon pastorala
Scène 23
La population se réunit, Elkoro en tête. La manifestation.
Monzon sera libéré par les gardes civils.
Elkoro, Maria Josefa et la foule sortent.
174 - Sera-t-il un jour possible
d'instaurer la démocratie ?
Le fait de voir les prisons remplies
nous insupporte.
175 - Haussons nos voix
pour libérer les combattants
qui sont châtiés,
dénonçons ces méfaits.
176 - Nous savons que l'armée nous hait,
elle use de tous les moyens
pour tuer
nos combattants.
177 - A son âge, mon mari
est encore emprisonné,
il risque sa vie
à cause de son cœur fatigué.
178 - Je vais leur faire
une requête,
afin d'essayer
de le faire rentrer avec moi.
144
Telesforo Monzon pastorala
23. jelkaldia
Popülüa biltzen da, Elkoro bürü. Manifestaldia. Monzon libratübehar düe garda zibilek. Jelki Elkoro, Maria Josefa eta popülüa.
Elkoro174 - Ez da demokraziarik
heben ordüan ahalgarri ?Presontegiak beterikhori zaikü asegarri.
175 - Altxa berriz oroek botzakaskatzeko güdariakZehatürik beitiradesala holako gaizkiak.
Maria Josefa176 - Badakigü armadarrak
herra düala guretakoOro baliatzen dütügüdarien ehaiteko.* hiltzeko, erailtzeko
177 - Adin hortan düt senarraberriz ere zerratürik* hetsirik, itxiturikBihotzetik akitüaheltüko zaikü zentürik.
178 - Ütziko düenez arrenenekilan etortzeraGüdaldeitze honekilanbanoazü jakitera.
145
Telesforo M onzon pastorala
Monzon, libéré par les gardes civils, participe à un
meeting de Herri Batasuna à Gazteiz.
179 - Je voudrais dire à tous les patriotes
que nous devons nous battre
pour construire
un nouveau Pays Basque.
180 - Qui était Zumalakarregi ?
Qui étaient Santa Cruz et Aguirre ?
Les jeunes actuels
veulent également l'indépendance.
181 - Argala, Etxebarrieta,
étaient les serviteurs des Basques,
Olhagaray, Mendizabal
étaient aussi des combattants.
Ils s'en vont tous en chantant.
Nous sommes les combattants
Pour libérer le Pays Basque
Nous sommes prêts à donner notre sang
Un cri de guerre jaillit
Du sommet de la montagne
Allons combattants
Tous derrière nos drapeaux !
146
Telesforo Monzon pastorala
147
Monzon libratürik da garda zibilek. Herri Batasunakantolatürik mitin batetan parte hartzen dü Gazteizen.
Monzon179 - Hitz indar hitz erraiteko
abertzale mündüariAltxa dezagün Eüskadibeti borrokan güdari.
180 - Zumalakarregi zer zen ?Santa Cruz, Agirrek zer züen ?Orai bardin da gazteenEüskadi da eüskaldünen.
181 - Argala, EtxebarrietaEüskaldün zerbütxariakOlhagaray, Mendizabaldenak ziren güdariak.
Oro joaiten dira kantatzez.
Eusko gudariak geraEuskadi askatzekoGerturik* daukagu odola prestikBere aldez emateko.Irrintzi bat entzun daMendi tontorrean* : tüntür, hegi,Goazen gudari danok kaskoIkurriñen* atzean ! bandera
Telesforo M onzon pastorala
Chant 10
Nous avons gagné
Nous avons gagné, nous avons gagné,
Nous avons gagné par notre sang et nos larmes.
Nous avons gagné, nous gardiens,
Nous avons gagné de derrière nos barreaux
Toi combattant, gardien du pays, on voit clairement
Dans tes yeux le feu de Guernica...
Quel bonheur, le Pays a vaincu l'épée
Au procès de Burgos.
Agis, sans t'endormir allongé, prends la route
Elle vient en sang, l'aurore
Nous voulons une terre ouverte
Et sans frontière.
Détruisons l'or ainsi que les armées
Nous voulons la liberté
Un nouveau Pays Basque nous attend.
Nous avons gagné, nous avons gagné,
Nous avons gagné par notre sang et nos larmes.
Nous avons gagné, nous gardiens,
Nous avons gagné de derrière nos barreaux
Toi combattant, gardien du pays, on voit clairement
Dans tes yeux le feu de Guernica...
Quel bonheur, le Pays a vaincu l'épée
Au procès de Burgos.
148
Telesforo Monzon pastorala
149
Kanta X
Irabazi dugu
Irabazi, irabazi dugu,Odolez (e)ta malkoz* irabazi dugu. nigar txortaIrabazi, irabazi dugu,Burdinen atzetik* irabazi dugu. gibeletikHi, Gudari, Herriko zaindari,Gernikako sua begietan argi...Hau loria*, Burgosko auzia, boztarioaEzpatari nausitu zaio Herria.
Ekin*, ez etzan lotara, bideari ekin. eginDator*, odoletan dator argi-hastea horra doaMugarik gabekoLudi* zabal bat dugu nahi. lür osoa, mündüaArmadak suntsitu*, urrea be bai, desegin, ezabatüAskatasuna dugu nahi.Euskadi berri bat dago gure zain*. haidürü
Irabazi, irabazi dugu,Odolez (e)ta malkoz irabazi dugu.Irabazi, irabazi dugu,Burdinen atzetik irabazi dugu.Hi, Gudari, Herriko zaindari,Gernikako sua begietan argi...Hau loria*, Burgosko auzia,Ezpatari nausitu zaio Herria.
Telesforo M onzon pastorala
Poussons, ne nous asseyons pas sur le chemin, en sueur poussons
Poussons, jusqu'à saigner des mains, poussons
Poussons, jusqu'à saigner des mains, poussons
Depuis leurs tombes
Les morts ont gagné
Dans les commissariats, dans les souffrances
Tous ceux qui ont crié très fort
Nous ont offert une jeune patrie.
Nous avons gagné, nous avons gagné,
Nous avons gagné par notre sang et nos larmes.
Nous avons gagné, nous gardiens,
Nous avons gagné de derrière nos barreaux
Toi combattant, gardien du pays, on voit clairement
Dans tes yeux le feu de Guernica...
Quel bonheur, le Pays a vaincu l'épée
Au procès de Burgos.
150
Telesforo Monzon pastorala
Bultza*, bidean ez jarri, izerditan bultza, bulka, pusa(tü)Bultza, eskuak odoltuz, bultza (e)ta bultza.Gure eskuak odoltuz bultza (e)ta bultza.Gure lurrazpitik* lürpetikHilek irabazi dute.Txakurtegietan, oinazetan* sofrikarioaDeiadarka* dabiltzatenok dei azkarra,Aberri gazte bat sortu digute. indartsua
Irabazi, irabazi dugu,Odolez (e)ta malkoz irabazi dugu.Irabazi, irabazi dugu,Burdinen atzetik irabazi dugu.Hi, Gudari, Herriko zaindari,Gernikako sua begietan argi...Hau loria*, Burgosko auzia,Ezpatari nausitu zaio Herria.
Hitzak eta ahairea : Telesforo Monzon
151
Telesforo M onzon pastorala
Scène 24
Monzon meurt à l'hôpital de Bayonne le 9 mars 1981.
Maria Josefa, Telesforo, Isidro, le curé et le médecin.
182 - Cette fois-ci,
le peuple a clairement voté pour vous
vous avez été réélu député
avec Herri Batasuna.
183 - Je me suis accroché au combat
car je voulais créer
une nouvelle dynamique
et réunir le Pays Basque.
184 - Bien qu'il reste encore beaucoup à faire,
je vais devoir vous quitter
car le Bon Dieu m'invite
à visiter son domaine.
152
Telesforo Monzon pastorala
153
24. jelkaldia
Baionako ospitalean hiltzen da Monzon, 1981/III/9an.Jelki Maria Josefa, Telesforo, Isidro, apeza, bedezia.
Isidro182 - Popülüak aldi hontan
zinez zure dü bozkatüHerri Batasunarekinzira berriz depütatü.
Monzon183 - Lotü nüzü borrokari
nahi benüan aldatü* kanbiatü, kanbiaraziGiro berri bat ezariEüskal Herria jüntatü.
184 - Egün ütziren zütüetgaüza hanitx egitekoJinkoak hartü nai berealorraren ikusteko.
Telesforo M onzon pastorala
185 - Vos paroles me font beaucoup de peine,
ne baissez pas les bras,
car nous avons encore
besoin de vous.
186 - Adieu ma bien-aimée,
je vais rejoindre le Bon Dieu
avec un attachement profond
pour notre Pays.
Monzon chante l'ultime prière.
Les gens vont chercher le corps avec les drapeaux
basques sur un air particulier.
154
Telesforo Monzon pastorala
155
Maria Josefa185 - Pena egiten deitazüt
hola mintzatzez senarraEz besoak apal otoibeitügü zure beharra.
Monzon186 - Adio ene lagüna
banoazü ordezkariJinkoaren ikusteraetxekirik Herriari.
Azken otoitza kantatzen dü Monzonek.Jentea ikurriñekin korpitzaren bila eta sonü bat berezia.
Telesforo M onzon pastorala
Chant 11
Ultime prière de Monzon
L'ombre de la mort m'a rattrapé
Sans que je ne m'en aperçoive, je ne l'avais pas souhaité
Nombreux sont mes prétextes, sentiments et péchés
Mais on ne peut repousser la fatalité.
J'ai donné ma vie au patriotisme
Ce thème fera certainement partie de mon prochain dialogue
Quand je parlerai de mon pays devant Dieu le Père
Mais alors, quelle sera sa décision ?
Je démontrerai là-haut aussi
Combien la loi du plus fort est insupportable
Et si personne ne souhaite me juger
Je confierai la lutte à un de mes amis.
Adieu, grand ou petit patriote
J'ai laissé mon bâton en vue au bord de la route,
Pour que vous le preniez à ma place afin que
Le Pays Basque connaisse demain une véritable impulsion.
156
Telesforo Monzon pastorala
157
Kanta XI
Monzonen azken otoitza
Herioaren itzala, da enegatüIkusi gabetarik, ez nüan galtatüBanüke estakürüa, sentipen, bekatüArgiñabar heltzea, ezin ezeztatü.
Abertzalegoari, eman düt biziaHortaz izanen sarri, gei elestaldia* mintzaldiaAitaren aitzinean, aipatüz HerriaZer date arren ene*, gaur erabakia ? enetzat,
enetakoHan ere erranen düt, zer ahalkegarriAzkarraren legea, zoinen asegarriEta ez balinbada, nihor epaikariÜtziren düt borroka, hortan lagünari.
Adio abertzale, handi txipiariEzari düt makila, bidean ageriBerriz har dezazüen, ene ordezkariIzan dadin Eüskadi, bihar süstagarri*. bulkatu,
bultratu,bizkortarazi
Hitzak eta ahairea : Jean Bordaxar
Telesforo M onzon pastorala
Epilogue
187 - Nous vous remercions
pour cette belle journée,
le souffle d'un hommage
est si réconfortant.
188 - Nous avons voyagé
avec un grand homme
qui a eu la foi
durant toute sa vie.
189 - Auteur de chants
et de pièces de théâtre,
il demeure un militant de l'ombre,
l'histoire doit le tirer de l'oubli.
190 - Il a mis tous ses talents
au service des Basques,
ouvrons nos yeux
pour continuer son travail.
191 - Les Basques ont souvent
été séparés par un mur
quand pourront-ils donc marcher
dans un même jardin ?
158
Telesforo Monzon pastorala
159
Azken perediküa
187 - Eskerrik hanitx oroeregün beitzen miragarriOmenaldi baten hatsazüekin zoin altxagarri.
188 - Gizon handi batekilanegin dügü bidajeaBere denbora güzianüken beitü sinestea.
189 - Kantore eta antzerkiitzaleko borrokariHistoriaren ardürakmerexi dü oritgarri
190 - Eüskaldünen altxatzekozütüan gano* güziak gogoa, dohainaHaren lanaren segidanzabal detzagün begiak.
191 - Eüskaldünek üken düe müga bat üsü erdianEta noiz ahal dateke ibilten ber baratzean.
Telesforo M onzon pastorala
192 - L'avenir de la langue basque
est à prendre en compte,
diffusons autour de nous
ce trésor.
193 - Souvenons-nous
que l'Europe est en construction,
et que de nombreux Basques
sont encore en prison.
194 - Notre salut passera certainement
par la démocratie,
espérons qu'elle soit aussi
le meilleur espoir de la jeunesse.
195 - Monzon avait loué
notre cher Pays Basque,
essayons d'œuvrer tous
dans ce sens.
196 - Cher public,
veuillez pardonner nos petites erreurs,
et recevez
nos sincères salutations.
160
Telesforo Monzon pastorala
161
192 - Eüskararen jarraikigoabehar da gogoan hartüArbasoen* irakaspena gure aitzineko jendeagure üngürüan sartü.
193 - Orit gitean halaberEuropa egiten delaEta Eüskaldünak erepresoetan badirela.
194 - Demokrazia datekeagian gure salbamenaEta gazteriarentzatesperantxa hoberena.
195 - Gur(e) Eüskal Herri maitealaüdatü züan MonzonekAhalaz egin dezagüngeroari indar denek.
196 - Hortan üzten zütüegüguri soegile güziakParka gure hüts txipiakberriz ere goraintziak.
Telesforo M onzon pastorala
Kanta XII
LARRAINE, gure Herria !
ErrepikaLARRAINE, gora da bortüan,Jarririk, ORHIren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, EÜSKAL HERRIan !
ARGALArekin besarka,Jarraiki düzü borroka,Estatüek honar dezela,Eüskal Herri, Bat ta Librea !
MONZON jauna, zü bezala,Larrainen oldartzen gira,Herri honen düintarzüna,Nihork ez dezan, aztaparka !
LARRAINE, gora da bortüan,Jarririk, ORHIren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, EÜSKAL HERRIan !
Telesforo M onzon pastorala
163
Heben hüilant ez dadila,Erhia südür peala,Bestelan izanen beita,Berriz ere ke eta txinka !
Larrainen Eüskal Herrian,Libreki bizi gitean,Etxek makila esküan,Entelegüa bihotzean !
LARRAINE, gora da bortüan,Jarririk, ORHIren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, EÜSKAL HERRIan !!!
MONZON jauna zük bezala,Jarraik dezagün borroka,Estatüek honar dezela,Heben nausiak, gü girela !!!
LARRAINE, gora da bortüan,Jarririk, ORHIren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, EÜSKAL HERRIan !Ta bürüa txütik, GURE LÜRREAN !!!
Hitzak eta ahaidea : J.-Do Iriart,Larraine Intxauspekoa
Solfakan emanik : Lucien Afios
165
Telesforo M onzon pastorala
E S K E R R A KRemerciements
• Herriko etxeari• Herriko dendarier (andere jostüner)• Larraineko lagüntzale güzier• Diharüz lagüntü gütüen güzier
Monzon pastorala alkarteaBereziki, eskertzen dütüt :• Bergarako herriko etxea• Jean-Louis Davant (batuazko hitzentako)• Monzon fondazionea• Larraintarrak• Ene familia
J. Bordaxar
167
Telesforo Monzon et Anai Artea
De trop rares fois, le Pays Basque s'est donné un personnage aussi exceptionnelque Telesforo Monzon. Il aura été à la fois poète, écrivain, homme politique. Pour ce qui estdu Pays Basque Nord, il aura impulsé le théâtre et le chant avant de se lancer, à partir de1962, dans l'accueil des réfugiés. Il était lui même réfugié de 1936/39.
Avec Piarres Larzabal et d'autres amis, il crée en 1969 l'association Anai Artea quiacquiert un logement à Saint-Jean-de-Luz. C'est le premier pied-à-terre, le premier centred'accueil pour les réfugiés. Car, de plus en plus nombreuse, leur communauté s'organisetant bien que mal. Il lui faut de l'aide pour se loger chez l'habitant, louer des chambres oudes appartements. C'est aussi en premier lieu Anai Artea qui se charge des papiers admi-nistratifs à la sous-préfecture, des cartes de séjour comme des cartes de réfugiés. Anai Arteamet également le corps médical à contribution pour les soins médicaux, les opérations chi-rurgicales, les soins dentaires, les accouchements, etc. Ainsi, Anai Artea devient le point derencontre de la plupart des réfugiés.
En 1977, Monzon organise les entretiens de Xiberta avec tout ce que le mouvementbasque comporte de partis. Il veut créer un front basque. Il n'accepte pas un Pays Basquesans la Navarre et sa mise sous la coupe de Madrid. Mais les participants n'ont pas unevision globale du Pays Basque. C'est l'échec. Il va coûter cher au Pays Basque.
A partir de là, les choses prendront une autre tournure. Une répression féroces'abattra sur la communauté des réfugiés et ceux qui les hébergent. Ce qui était normal jus-qu'en 1980 devient progressivement illégal. Les expulsions, les extraditions, les emprison-nements, les attentats sont le pain quotidien. La solidarité est mise à mal. Ceux qui héber-gent les réfugiés sont inquiétés et beaucoup emprisonnés pour aide à entreprise terroriste.
Retourné au Pays Basque Sud, Telesforo Monzon sera emprisonné. Elu député auxCortes de Madrid, il refusera d'y aller et cédera sa place : il n'admettra jamais laConstitution espagnole de 1978 et la séparation de la Navarre par le statut de Gernika.Malgré tout, il acceptera son mandat de député au Parlement basque mais, usé par le com-bat politique, mourra en mars 1981.
Combien de fois n'avons nous pas regretté l'absence de Telesforo lors des proces-sus de paix, que ce soit à Alger, à Lizarra-Garazi ou aux entretiens de Loiola ! Son messa-ge aurait été sûrement le même : "Avant d'exiger quoi que ce soit à Madrid ou à Paris, nousdevons nous entendre d'abord entre nous".
Anai Artea - Saint-Jean-de-Luz, 20 mars 2011
168
Telesforo Monzon eta Anai Artea
Gutitan eman du Euskal Herriak Telesforo Monzon bezain pertsonaia berezirik,poeta, idazlea, politikaria aldi berean. Ipar Euskal Herrian, antzerkia eta kantua bultzatuzituen, eta, 1962an, iheslariak hartu eta babesa ematen hasi zen. Alabaina, bera ere 36-39koiheslaria zen.
Piarres Larzabal eta bertze lagun zenbaitekin, 1969an, Anai Artea elkartea sortuzuen, eta etxe bat eskuratu Donibane Lohitzunen. Lehen pausalekua izan zen, euskal ihes-lariak errezibitzeko lehen harrera-zentroa. Eta gero eta handiagoa zen iheslarien komunita-tea ahal bezala antolatzen ari zen. Tokiko herritarren laguntza behar zen iheslari horieietxean aterpe emateko. Bertzalde, bere eginbeharretan aritzeko Anai-Artearen lehen egoi-tza ere izan zen etxe hori. Lan horien artean zen suprefeturan administrazioko paperak bide-ratzea, hala nola, errefuxiatu-txartela bezalako egoitza-baimenak. Gainera, mediku-lagun-tza ere atxematen zuen : mediku zainketak, ebakuntza kirurgikoak, aho-artatzeak, erditzeak,eta abar. Gisa honetan, Anai-Artea iheslari gehienen bilduleku eta aterpe bilakatu zen.
1977an, Telesforok Xibertako elkarrizketak antolatu zituen euskal mugimendukoalderdi guztiekin. Euskal fronte bat sortu nahi zuen. Ez zuen Nafarroarik gabeko EuskalHerririk onartzen, ez eta Euskal Herria Madrilen pean ezartzea ere. Baina parte-hartzaileekez zuten Euskal Herriaren ikuspegi osoa. Porrota izan zen eta garesti ordaindu zuen EuskalHerriak.
Gertakari horien ondotik, gauzak asko aldatu ziren : iheslarien eta hauei aterpeaematen zietenen kontra bortizki jo zuten. 1980 arte normala zena, legez kanpoko bilakatuzen : kanporatzeak, estradizioak, kartzelaratzeak, atentatuak… eguneroko ogia bilakatuziren. Elkartasuna auzitan eman zen, eta ondorioz, errefuxiatuak etxean hartzen zituztenaksegituak eta jazarriak ziren, eta asko kartzelaratuak, erakunde armatuaren laguntzaile iza-tearen akusaziopean.
Hego Euskal Herrira itzuli eta, Telesforo presondegian sartu zuten. MadrilgoGorteetan diputatu hautatu zuten lehenik, baina karguari uko egin eta bere lekua utzi zuen :ez zituen behinere 1978ko Espainiako konstituzioa eta, Gernikako estatutuaren ondorioz,Nafarroarengandik banatu izana onartu. Hala ere, euskal parlamentuan diputatu-agintaldiaonartu zuen. Borroka politikoak higaturik, 1981eko martxoan zendu zen.
Zenbat aldiz sumatu dugun Telesforok utzitako hutsunea bake-prozesuetan, izanAljerren, Lizarra-Garazin edo Loiolako elkarrizketetan ! Egun ere, bere mezua berbera zate-keen : "Madrili edo Parisi zerbait exijitu aitzin, gure artean konpondu behar gara lehenik".
Anai Artea - Donibane Lohizun, 2011ko martxoaren 20a
169
170
Telesforo Monzon : euskara eta elkartasuna
Telesforo Monzon pertsonalki ezagutu ginuen 1968an. Guk orduan 20 urte gini-tuen eta Akizeko semenario handian ikasle ginen. Aldi berean Iparraldeko "Amaia" izenekokultur taldean ere kide ginen.
Talde hunek Uztaritzeko Landagoien-en antolatu ikastaldi batean gertatu ginenTelesforo-rekin, bera hitzaldi bat eskaintzera etorria zela. Hitzaldia eta gero gure artean gel-ditu zen eta hantxe, lagun artean, kantatu ginituen gure errepertorioko lehen-lehen kantuak(Manex Pagola-renak eta kanta zaharrak).
Telesforo-ri zerbait gisaz gustatu zitzaion gure kantatzeko era edo moldea etaeskaini zigun berak konposatu kantu zonbaiten kantatzea.
Ordutik aitzina gure harremanak usuagotuz eta indartuz joan ziren. Oporraldi orozelkar ikusten ginuen : Donibane Lohitzunetik etortzen zen (Diane xuriarekin) lehenikItsasura nere bila eta joaten ginen Lekuinera Pantxoa-ren bila. Berak hautatu jatetxe bateraeramaiten gintuen (Baigorri, Hazparne...) eta orduak pasatzen ginituen kantari eta hizlari,garaiko gertakizunak komentatzen, askotan berak zeukan aparteko umorearekin.
Gure errepertorioan Telesforo-ren abestiak sei besterik ez dira :- "Itziar-en semea" , lehen-lehena eskaini ziguna eta 1969an gure lehen diska txi-
kian grabatu genuena. Andoni Arrizabalaga ondarrutar gaztearen omenez eginiko kanta.- bigarrena izan zen "Lepoan hartu ta segi aurrera",- hirugarrena "Aita kartzelan duzu", Basauriko espetxetik preso batzuen ihesa
aipatzen duena,- laugarrena "Ikastoletako ereserkia", Telesforo-k bere gisan Bernat Detxepare-n
"Euskara ialgi hadi kanpora" hitz famatua errepikatzen zuela,- 1975ean kantazen hasi eta grabatu ginuen "Batasuna", beharbada arrakasta gehie-
na ezagutu duen kantua. Geroxeago Telesforo-k berak aitortu izan digu "Batasuna" bainoizenburu egokiagoa izango zela "Elkartasuna"...
- eta azkenik "Bai Euskarari", 1978an izen bereko kanpainarako konposatu zuenaeta lema gisa erabili zena.
Geroxeago zazpigarren bat ere gehitu genion gure errepertorioari : "Txikia".
171
Abesti hauetarik atera daitekeen mezu nagusia bikoitza da : - lehenik, euskara gure hizkuntzari eman behar diogula lehentasuna,- bigarrenik, abertzaleen arteko baitezpadako elkartasuna, borroka bideak eta mol-
deak desberdinak izanik ere, etsaia bera dugulako.
Monzon zendu eta hogoi ta hamar urte geroago, erran daiteke (zoritxarrez ?)Monzon-en kantuek gaurkotasun osoa gorde dutela : euskararen salbapena eta garapenagaur-gaurko gaia eta helburua dugu, berdin elkartasuna. "Abertzale izan ezkero gaur, gau-den denok anai !" hainbestetan kantaturik ere, oraindik osoki obratugabea gelditzen da...
Horregatik abesti hauek kantatzen jarraitzen dugu...
Peio Ospital
172
Monzon, kültüra gizona
Telesforo Monzon politika gizon bezala da famatüenik, bena kültüra gizona erebazen, eta nik hortan düt haboroenik ikusi, lauzpabost sailetan : hizlari, antzerkilari, hiz-kuntzalari, poeta, kantügile.
1 - Hizlari-oratürra : Monzonen ezagütza sail hortan egin nüan, 1960ko abentüan,Mendiondo Gerezietako Garroan. Eskualdun Gazteriaren astebeteko ikastaldi bat antolatüzüan kristi mubimentü hortako apez-omonierak, Hazparneko Jean Hiriart-Urruty zenak.Aitzineko egünetan Aljeriarik ützülirik nintzan hogeita zazpi hilabetez han egon ondoan, etaprefosta ez orano lanean hasirik : Hiriart-Urrutyk irakasle bezala bildü nündüan. ArrenTelesforo Monzon arrats batez jin zeigün, apezak deitürik hura ere, antzerkiaz (teatreaz)mintzatzeko. Bere talentü miragarriaz oro xoratü güntüan, eta geroztik haren ürrezko min-tzaldiak biga-bostetan gozatü ahal üken dütüt. Elestari haütü zen, süharra, lirikoa, mistikoa,sinbolista, irakasle aratza.
2 - Hantik laster, abentüko azken igante arrastiritan, haren antzerki bat entzün-ikusi nüan Baxenabarreko Heleta herrian, horko gazteek emanik : Menditarrak izenekoa.Piezaren izkiribatzeaz gain, errejent lana egin züan. Hortan ere hanitx trebe zen. Uste dütaktür bat perfeita egin zezakeela, italianoz erraiten den bezala "comediante, tragediante"izateko behar diren dohainak ausarki beitzütüan. Funtsean ez ote da hori politika gizonbaten kalitate handiena ? Eta püblikak begi hona …
3 - Euskaltzaleen-Biltzarrako jüntetan parte hartzen züan, alkarte horren süstazaleberoenetarik.
4 - Euskara batuaren sortzean parte hartü züan beste zonbaitekin, Txillardegirenüngürüan.
1963-1964 ikasturtean zortzi hilabetez, aste oroz bildü ginen hortarako Baionan,Euskal Idazkaritzan. Lanari akabiaila egin ginion 1964ko agorrilaren 29an eta 30ean, berleküan, Baionako Biltzarra deitüriko bilküra eta jüntan. Euskara batuari bürüzko lehenürratsak hor finkatü güntüan, bereziki ortografiako lege orokorrak. Proposamen bezalaEuskaltzaindiari eskeini ginitzon, eta honek bere gain hartü zütüan 1968ko üdan,Arantzazuko Biltzarrean.
Monzon Bergarakoa zen, hots bizkaieraz mintzo den gipuzkoar herri batetakoa.Gipuzkera ere bazakian ederki, eta Donibane-Lohizunen lapurtera beretü züan. Hiru eüs-kalkien artean bere gisako euskara batua moldatzen züan bere mintzaldi, antzerki, kantore,
173
olerki, eta prosako izkiribüetan. Hortan aitzindari eta bidegile agertü da, beste idazle zon-bait bezalaxe, nahiz bakoitxa bere xokotik ari zen (Gabriel Aresti, Jon Mirande, TxominPeillen), Euskaltzaindiak legestatze lana hasi beno lehen.
5 - Monzonen olerki libürüak ez dütüt orano ikertürik, bena haren kantoreak sortübezain sarri biltzen güntüan eta kantatzen. Urte beltz haietan gure bihotzak argitzen etaberotzen zütüan. Flandriako Dixmuide herrian ere kantatü güntüan harekin eta haren emaz-te Maria-Josefa zenarekin, ehün mila jenteren erditan, 1973ko üztaila lehenean, FlandriarrenAberri-Egünean, urte hartan Eüskaldünen borroka ohoratzen beitzüen.
Aurten Larraintarren aldi, Jean Bordaxar kantariaren lümatik, eta ezin hobeki eror-ten zaigü. Düala urte güti, trajeria hori polemika-bide izan zaitekean Eüskal Herriko güdü-ka bortitzaren artean. Azken denboretan borta berri bat zabaltzen hasi zaigü : gure aberria-ren bake bidez aitzina bulkatzeko ahala. Monzonen ametsa lilitzen ikus dirogü, früten espe-rantxan. Bai, gora Eüskal Herria, eta gora eüskara, gure arimaren ama ! Biba Monzon, etabiba Larraine !
Monzon, homme de culture
Son prestige d'homme politique patriote et résistant ne doit pas faire oublier qu'ilfut aussi un homme de culture brillant et prolifique.
1 - Son talent d'orateur lyrique souleva l'enthousiasme du public dans de nom-breuses manifestations.
2 - Auteur de plusieurs pièces de théâtre à succès, il fut aussi un metteur en scènetrès estimé.
3 - Avec d'autres administrateurs culturels, il anima l'association linguistiqueEuskaltzaleen Biltzarra.
4 - Il participa aux premiers travaux d'élaboration du basque standard en 1963-1964 à Bayonne.
5 - Auteur de livres de poèmes, il est plus connu par nombre de chants quienflammèrent la jeunesse basque des années 1970, vers la fin du franquisme.
Jean-Louis Davant
174
Lekukotasun gisa...
Behin, 1971ean edo, nik egiten nituen kantuak Telesforori erakustera joan nin-tzaion, kantatu eta gustokoak izan zituen. Orduan liburu zahar bat eskutan hartu eta ea kantubat nahi nuenez esan zidan, nik berehala baietz eta han berean liburua irekiz, euskara batu-ra ereman zuen "Batasuna" emaniko kantua (deus ikustekorik "Batasuna" ezagunarekin).
Nik inoiz ez diat publikoan hori kantatu bainan suerte onez eta "brocante" bateanMaxikon Telesforok argitaraturiko liburu bat eskuratu nuen eta hara nun Batasuna hori handago, hura baitzen eskutan hartu zuena egun horretan. Liburua "Urrundik" deitzen da etabiziki polita da. Lekukotasun gisa eman nezake kantu horien hitzak, biziki ederrak baitiraeta arras gaurkoak. Hauxek dira :
Batasuna
Orain bildurik, gero banandukondaira barna ibilli gera.Naparra'gandik ginella askatu,amildu ginen denak batera.
Ume batekin, bi andre zirenepailariaren aurrera etorri.Bakoitzak zion bere seme izan,ta harek egia behar igarri.
175
"Erdibiturik hartu zazutebakoitzak umearen zati..."Bi andrak gauza bera entzun zuten,ta egiazko amak egin karraxi... !
Hortan igarri behar diogu, euskaldun seme leialari :Azkar egingo du harek oihu,zatitu nahi badiote Euskadi... !
Xabi Soubelet
176
Hitz bat Monzoni bürüz
Betirako begiratüko dütüt ene gogoan 1976 urtean Telesforo Monzon gizon han-diarekin igaran dütüdan egün bereziak. Piarres Larzabal, Zokoako apez abertzaleak galtatü-rik, hona non hiru egünez 22-23-24ko abentü hartan, barur egitez erabakitzen günüanBaionako katedrala oküpatzea euskal iheslari zonbait frantziak desterratü beitzüntüan Yeu-ko ühartean. Gaü oroz polizia jiten zen gure arrestatzera eta gük berriz goizean goizik arraoküpatzen günean katedrala protesta egiteko. Han ginen 18bat lagün, antzerkilari : AlfonsoSastre, Piarres Larzabal ; politikari : Monzon, bere 72 urteerekin, Ximun Haran, PatxiNoblia, Euskal karlisten Mariano Zufia eta Hugo de Bourbon Parme (Españako Juan Karloserregearen kosia...) ; errefüxiatü : Iulen Madariaga, Juan Jose Etxabe eta kantariak :Etxamendi ta Larralde, Peio ta Pantxoa eta ni, 23 urteerekin, gazteena horien artean. Hangure artean mila solas, eüskara eta Eüskal Herriaren geroaz... Geroztik, aitortzen deizüet"Don" Telesfororen unibersitateko ikasle senditzen nizala eta beti harek defendatü dütüanütopien jarraikizalea egonen nintzala.
Eüskal Herria errotik maitatü düan gizon baten pastorala gozatüko düzüe, JeanBordaxar adiskidearen dohainari esker... Aro berri bat abian da, bai gure historian esperan-tza ekarle, mündü ederrago bat altxatzeko eta biba züek Larraintarrak, zeren eta züekbeitüzüe argialat arra ekarten hain maite düdan Telesforo Monzon jauna.
Niko Etxart
(Etxebarnea - Onizegainea, 2011-06-25an)
177
Telesforo Monzon
Pertsona bezala, kultoa, mazala eta oso oso adeitsua izan zen telesforo. Hainbateleberri, antzerki, bertso eta abesti idatzi zituen, denak Euskal Herri buruzkoak. Abesti haie-tako batzuk oso ezagunak egin dira, geure historian josita geratuz.
Kulturari dagokionez, egindako lana garranzitsua izan zen arren, politikan nabar-mendu zen maila goren gorenean.
Estadista handia zenez, erabateko konfiantza erakutsi zuen euskaldunok herri bor-roka bitartez geure independentzia erdiesteko dugun gaitasunean. Ez zuen uste garaipen horiinstitueioen bitartez lor zitekeenik, bere iritziz instituzioek ez bait zuten helburu hori erdies-teko behar den beste ahalmenik.
Ez zen borroka armatuaren aldekoa izan eta ez zuen hura sustatu, baina bizikimiresten zituen hura erabili zutenak, beren idealen alde bizitza arriskatuz, hondo-hondorai-no hustuz erakutsitako esku zabaltasunagatik.
Esana da, gizon handi baten atzean emakume indartsu bat egoten dela, hori izanzen Maria Josefa, Telesfororen emaztea.
Jose Luis Elkoro
Dueñas-eko gartzelan, 2010eko apirilaren 22an
Le mot du maire
"Larraine, gora da bortüan,Jarririk, Orhiren altzoan,Sartürik ene odolean,Ta bürüa txütik, Eüskal Herrian"
Ce refrain donne bien le ton !LARRAU, ce petit village de haute-montagne, enraciné au centre d’un territoire immense
de 12 600 ha, est niché au pied du pic d’ORHI, point culminant du Pays Basque. L’attache forteque le mythique oiseau d’Orhi, emblème de la commune, lui porte, est sans précédent.
Ici, l’activité économique principale reste l’agriculture avec les éleveurs permanents qui,grâce à leur travail quotidien, entretiennent et façonnent ces paysages grandioses, tout en favo-risant le développement de la biodiversité. Ces milieux ouverts attirent les nombreux visiteursqui dynamisent l’activité touristique.
Les Larraintar doivent toujours lutter, avec détermination et fermeté, pour garder la maîtri-se de cette terre, sauvegarder leurs droits multiséculaires, combattre l’injustice dans laquelle ellea été plongée et susciter le respect à leur égard : c’est notre Histoire. A mes yeux, il ne faut pasl’oublier, la caviarder ou la nier mais, au contraire, l’exploiter, tirer enseignement, car il estconnu de tous que, pour savoir où l’on va, il faut savoir d’où l’on vient.
Aujourd’hui, plus que jamais, la défense de cette terre ancestrale enfoncée sous le joug degouvernances diverses qui de plus se superposent, nous pousse à unir nos forces, pour nousbattre, égal à nos anciens, afin que nous continuions à exister, libres, et maîtres chez nous, enétant respectés.
Telesforo Monzon était l’un des plus grands militants, meneur d’hommes, pour défendre unPays Basque uni et libre. Comme il le disait clairement, l’honneur et la liberté ne s’achètent pasavec de l’argent : "Ez dut nere kaleratzea onhartuko diruketa baten truke. Euskal herriaren bor-rokari buruz, ohorea eta askatasuna ez dira diruz erosten", doctrine bien d’actualité…
Ce n’est donc pas un hasard si aujourd’hui, nous rendons hommage à ce grand homme, à cequ’il représente : c’est un choix évident et logique.
Puissions-nous au cours des représentations, exprimer avec profondeur nos convictionscommunes, aussi bien dans les engagements de lutte que dans les messages de paix, et que voussentirez planer au-dessus de vous l’oiseau d’ORHI, qui prendra son envol dans notre chœur,pour capter vos cœurs…
Je conclurai simplement en vous disant que, pour garder la dignité : beti "Etxek makilaesküan, entelegüa bihotzean".
Bonne pastorale à tous !Sébastien Uthurriague
Maire de Larrau
178
Aüzapezaren hitza
"Larraine, gora da bortüan,
Jarririk, Orhiren altzoan,
Sartürik ene odolean,
Ta bürüa txütik, Eüskal Herrian"
Errepika honek doitzen deikü müsika !
LARRAINEk, bere erroak lantatürik dütü bere hamabi mila eta sei ehün italdien erdi erdian,
ORHI, Eüskal Herriko bortü kasi gorenaren altzoan. Herri honen seinale den Orhiko Txori miti-
koak ekarten deion lotüra, indar izigarri bat da beretzat.
Heben nausi den ekintza ekonomikoa laborantxa da, urte orotan heben bizi eta egün oroz
lan egiten düen kabale hazleen medioz bazter eder horiek oro artatzen zaintzen eta moldatzen
beidütüe, izadi hontako melga güzien bizi iraüpenaren garapena errespetatüz. Holaz bazter eder
eta zabal horiek erakarten deiküe iragaile atzerritar andana bat eta indartzen ber denboran bat-
zarri eta ekonomia den ekintza hau.
Larraintarrek behar düe beti borrokan ari, gogoz, atrebentziaz eta osotarzünez, lür horrie-
tan jaun eta jabe egoiteko, betidaniko dretxo zaharren bizirrik etxekitzeko, ezaririk eta etxekirik
izan diren züzengabetarzünaren güdükatzeko eta beren bürüen errespetarazteko: gure histo-ria da, gure izatea da.
Ene ikusteko maneran, hau ez da behar ahatze,ez kabiardatü, zentsüratü edo ezabatü,
bena aitzikoz, baliatü, üxtüratü, erakasbidetzat etxeki, zeren eta jakina beita denetarik, jakiteko
norat bagoatzan behar dela jakin nontik jiten giren.
Egünko egünean eta sekülan beno haboro, gure arbasoek ützi eta gure gobernatzeko sisti-
ma güziek, audela hanitx aldiz beren artean tramükatüz, üztarri txar baten pean ezarri deiküen
ama lürraren defendatzeko behartü gütüe indarren baratzea, borrokatzeko, güdükatzeko, gure
aitzinekoen pare, jarraik dezagün izaten, aske, gure etxean jaun eta jabe, errespetatürik düda
gabe.
Telesforo Monzon zen borrokari hein handiko horietarik, aintzindari, bürü, süstazale, Eüskal
Herri batü eta askatü baten alde bühurtzean. Erraiten züan bezala ohorea eta askapena ez dira
erosten sosarekin : "Ez dut nere kaleratzea onhartuko diruketa baten truke. Euskal Herriaren bor-
rokari bürüz, ohorea eta askatasuna ez dira diruz erosten", egün ere balio lükean erakaspena.
Beraz, ez da ustegabe egün, omenaldi bat egiten badeiogü Larrainen presuna arraro bezain
ospetsu honi, errepresentatzen düanari : haütü bat da, bixtan den haütü bat, zentzüzko haütü bat.
Aigenitza, pastoralaren emanaldietan, agerarazi ahal bezain barnatik gure algarrekilako
sinesteak, izan dadin borrokako agintzetan edo halaber bakezko mezüetan, eta senditüko
düzüela züen aldegainean hegalkülünkatzen, Orhiko txoria hegaltatüren dena gure abesbatzan,
eta agian bildüko züen bihotzak...
Urrentüko düt sinpleki erraitez duintarzünaren begiratzeko : beti "Etxek makila esküan,
entelegüa bihotzean".
Pastoral hon oroer !
Sébastien UthurriagueLarraineko aüzapeza
179