ALOsl. Nu'man b. Mahmud

çözümü için Kitap ve Sünnet'e bağlı kal-mak kaydıyla , aklın rehberliğini benim-serneyi hedef almıştır. Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. CiW 'ü'l - cayneyn ii muJıakemeti'l-AJımedeyn. İbn Teymiy-ye'yi tenkit eden İbn Hacer el-Heytemfye reddiye olarak kaleme alınan , Kitap ve Sünnet'e bağlı kalmanın gerekliliğini vur-gulayan bu eser birkaç defa basıl mıştir (Kahire 1278, 1961) Cila 'ü'l- cayneyn Sa-fıyyüddin el-Hanefi el-Buharı~nin el-~avlü 'l-celi ii tercemeti Şeyl]i1-İs]{im İbn Teymiyye el-lfanbeli'si ve Muhammed Sıddık Han'ın el-İnti~iidü 'r-raciJı ii şerip'l-i cti~iidi 'ş- şaJıiJı 'i ile birlikte de ya-yımlanmıştır (Kahire 1292). z. el- Ecvibe-tü 'l- ca~liyye li - eşreiiyyeti 'ş - şericati'lMuJıammediyye. İslam dininin üstünlü-ğünü akli delillerle ispatlamaya çalışan bir eserdir (Bombay 1314) 3. el-Cevabü'l-fesih • ii reddi cAbdi1-MesiJı. Hıristiyan Abdülmesih b. İshak el-Kindi'nin (h . lV. yüzyıl). Abbasi emirlerinden Abdullah b. İsmail el- Haşimfyi hıristiyan olmaya da-vet eden ve Hıristiyanlığın İslamiyet ' ten üstün olduğunu iddia eden mektubuna reddiye olarak yazılmıştır (Lahor 1306). 4. Selisü 'l-giiniyat ii ?evati't-taraieyn mi-ne'l-kelimat. Sağdan sola ve soldan sağa aynı şekilde okunan ("~ale~a" J1i gibi) kelimeleri içine alan bir lugattır (Beyrut l 319l s. Galiyetü'l-meva ci? ve mişbdJıu'I-müttaci?. Müellifın yazımını 1300'de ( 1883) tamamladığı, vaaz verme ve din-lemenin adabını anlatan, Bağdat ve çev-resinde büyük ilgi uyandıran bu eser iki cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire. ı. 1301 , ll. 1329). 6. lfadi~atü'l-vün1d ii al]bdri Ebi'ş-Şena Şihdbiddin MaJımud. İki cilt halindeki bu eser, Alüsfnin baba-sı Şehabeddin Mahmüd'un hayatını ko-nu edinmektedir. İlk cildi Abdülfettah eş- Şewaf tarafından kaleme alınan ese-ri Nu'man b. Mahmüd el-Alüsi tamam-lamıştır (eserin çeş itli yazmaları için bk. imad Abdüsselam Raüf. s. 248). Ayrıca el-Ayatü'l - beyyinat ii cademi semaci'l-emvat c inde '1- Haneiiyye ve 's- sadat adlı bir eseri daha vardır (b k. liaJ:ıu '1· meknun, ı. 6). BİBLIYOGRAFYA:

Nu'man eı-Aıüsi. C ila' ü '[.'ay ney n, Kah i re · 1278 ; Serkls. Mu'cem, ı , 8; Brockeımann, GAL Suppl., ll , 789 ; liaJ:ıu 'l·meknQn, ı , 6, 29, 89, 363, 372, 391 ; ll, 53, 135 ; Kehhaıe. Mu'cemü'l· mü' elli{'in, XIII, ı 07 ; Yü n us İbrahim es-Samerrai, Tarf!Ju 'utema'i Bagdad, Bağdad 1402/ 1982, s. 695·696 ; imad Abdüsseıam Raüf. et·Tarfh ue 'l · mü'errii]Qne 'l-'lra~ıyyan, Bağdad 1983, s~ 245-246, 248 ; Abbas ei-Azzavi. "Alusl", iTA, ı , 337 ; H. Peres, "Nu'man J;Iayrüdd!n Ebü'l-Berekat", UDMi, ı, 225. ~

llll YusuF ŞEvKi YAvuz

550

ı ALOsl, Şehabeddin Mahmud ı

( r.r'Y~I )..,..,.... ~.ıli Y\? ) Ebü's-Sem'i Şih~büddln

Mahmud b. Abdill~h b. Mahmud el- Hüseynl el- Alusl

(ö. 1270/ 1854)

Aıusi ailesinden

L müfessir, fakih, edip ve şair.

.J

1217'de (1802) Bağdat'ta doğdu. Ne-sebi baba tarafından Hz. Hüseyin'e, ana tarafından Hz. Hasan· a ulaşmaktadır. Hülagü'nun Bağdat' ı istilası üzerine ora-dan göç edip Fırat nehri üzerindeki Alüs adasına yerleşmiş olduğu için Alüsi nis-besiyle anılan ve birçok alim ve edip ye-tiştiren bir aileye mensuptur. Tahsil ha-yatına reisülmüderrisin olan babasının yanında başlayarak ondan Arap dili, Ha-neff ve Şafii fı khı ile hadis okudu. Ayrıca devrin meşhur alimlerinden de ders

aldı. Ali es-Süveydi, Alaeddin Ali el-Mev-sıli ve Halidiyye tarikatının kurucusu Mevlana Halid en-Nakşibendi onun ho-calan arasında yer alır. On üç yaşında kitap yazmaya ve ders okutınaya başladı. Aralarında Abdülfettah eş-Şewaf ve Ahmed b. Mahmüd Salih (Kaymakçı) gibi alimierin de bulunduğu pek çok öğrenci yetiştirdi. Birçok medresede ders ver-dikten sonra Saltanat-ı Dar-ı Aliyye mü-derrisi unvanını aldı. Diğer taraftan Bağdat'ın en büyük alimi olmasından dola-yı, vakfıyesinde bu hususun şart olarak zikredildiği Mercaniye Medresesi vakıflarına mütevelli tayin edildi. Otuz yaşında Bağdat'ın Hanefi müftüsü oldu. Yak-laşık on beş yıl kadar kaldığı bu vazife-den hakkındaki dedikodular yüzünden aziedildi (184 7) Bunun üzerine Alüsi, da-ha önce başlayıp yedi cildini yazdığı meşhur tefsiri Rı1Jıu '1- me c ani'yi tamamla-mak için köşesine çekildi. 1851 yılına

Sehabeddin Mahmud ei-Aiusi'nin Rahu 'l·me ' anr a dlı tefsirinin lik iki sayfası · IR•g•b P•ı• K tp. , n' ı ss, ve. ı ' ·2"1

i3'ıGvl;r4J I ü .}l\;.I~L~ 41S;o i ':'J:4~-' ~4->Uı i ul.;,_;-l:,._;._, ,ıs.._;,ı..,~.,k>· U~~ ~JJ)I ı·ı w.&;.~L,_, r._,b·~ı t~if.~!J ~f.~ı

p--b iV?ct"1 (u;~('-'. l;,jı~~-' \;;.l~t~,~ ~ıw;ıl5k-' J:.._,.~.;ı \ : i , .. .J/ ' .;.J . , . • " ı 1 ı J.'-'Ct 't.:A!J'j ;!,W~ i ... ~ .. i{i-;JI....:.,;i i

r~~~~~~ ... rıı;J-1-tJ;;-rıı.ı..~L~ • !i t-'t( -~::!:: __ ~,E~b~ .:..~1fJJw.>~ : iı e"ı.?;.uı, JJ""do..oı,r~~_, :>(;r::(u-_,W ı~ . .~C)I(;-ı..d.J~ ~ı._,wı..=-;(_, .:;y_:,ı,;~c,t;.ı• j l !.Ü-(~1~~1{ ,.;,~:..:.:.,\._,' ;:.ı_,,(~;:-~~ı..:..:z_ ~ i. ~ J!ı;>SJ .;j_,, 1u;;,~;ı u:,ıJ.;>_, c>l.;. .:. l+-wlhl-1' lj--!..;,;ı,_,._ı.!Y., rU;;.ı ı ..ıJJ;,ı;_, r->L-~~~~ıJ.y .;,ı...-

4r'ti' ~\.._,,;_:,_, S\!:9~ "" 0ı;!.ıi_; ''l ı ıı . . .J. :; ~rv; ,Yiı:tL.ıı.:.-.ıe,;,. ..... ~ı~y ~~u-·L,'ir fı~'wtJt._, .:r~~~~~ .ı~ır~~ .:J....ıı~~~ ,_;..ıı l . ~. cr if'.Jf-'!'>!_.3-' pu'-:',,ıı~_,:"""cw i ~ ->k~I{-"D~ı J_;j.:i;J.iJ~e: : .::',~-'

kadar iki cilt daha ilave ederek tamam-ladığı eserini padişah Abdülmecid'e tak-dim etmek ve bu vesile ile iftiraya uğradığı için müftülükten aziedildiğini an-latarak hakkını aramak üzere aynı yıl istanbul'a gitti. Orada Şeyhülislam Arif Hikmet Bey ve bazı meşhur alimlerle görüştü , onlarla ilmi sohbetlerde bulun-du. Getirdiği resmi yazıları takdim et-mek için Sadrazam Reşid Paşa'nın hu-zuruna çıktı ve sadaret müsteşarı Fuad Paşa'yı da tanıma fırsatı buldu. Yirmi bir ay kadar kaldığı istanbul'da hüsnü-kabul gördü, alimierin ve devlet adam-larının takdir ve teveccühlerini kazandı. Ancak arzu ettiği sonucu atamadan Bağdat'a döndü. istanbul'a gidişini, oradaki temaslarını ve Bağdat'a dönüşünü ede-bi bir üslüpla anlatan üç ayrı eser yazdı.

istanbul'dan Bağdat'a dönerken yol-da sıtmaya yakalanan ve ömrünün son dönemini bu hastalıkla mücadele ederek geçiren Alüsi Bağdat'ta öldü ve Ma'rüf-i Kerhi Kabristanı'na defnedildi.

Alüsi keskin zekası. kuwetli hafızası . sağlam mantığı ve muhakemesi saye-sinde devrinin en büyük alimlerinden biri oldu. Hafızasının kendisini hiç ya- . nıltmadığını ve en zor meseleleri dahi halledebilecek fikri güce sahip olduğunu bizzat kendisi ifade etmektedir. Va-karı ve hayır severliği ile de temayüz etti. Öğrencilerini çok sever ve onların çeşitli ihtiyaçları ile yakından ilgilenirdi. Gündüzleri ders okuttuğu ve fetva işler iyle meşgul olduğu için eserlerini an-cak geceleri yazardı. Süratle yazdığı müsveddeler ertesi gün katipleri tara-fından saatlerce temize çekilirdi. Mü-kemmel bir üslüp ve ifadeye sahip olan yazıları birer fesahat ve belagat örneğidir. ilmi ve edebi alanlarda pek çok eser verdi. öte yandan hikmet ve ta-sawufa dair yazdığı güzel şiirleriyle bu alanda da üstat olduğunu gösterdi. Bağdat'ta duraklamış bulunan ilmi ha-yat ve fikri hareket, onun sayesinde ye-niden canlandı.

Ebü's-Sena el-Alüsi, arnelde Şafii mez-hebine bağlı olmakla beraber bazı me-sefelerde Hanefi mezhebine uymuş ve ona göre fetva vermiştir. İbn Teymiyye, İbn Kudame, İbn Kayyim el-Cevziyye gi-bi meşhur alimleri takdir ve müdafaa etmesi yanında onların kendi kanaatine ve müctehidlerin icma.• ına aykırı bul-duğu fikirlerini tenkit etmekten çekin-mezdi. Hatta kaynaklarda ömrünün son yıllarına doğru ictihada temayül ettiği de zikredilmektedir. Bu sebeple, ilgisi

bulunmadığı halde bazı kimseler tara-fından kendisine yapılan VehhabTiik is-nadı doğru değildir. itikadda selefi ol-duğunu söyler ve çocuklarına, en doğru yol kabul ettiği selef akidesini tavsiye ederdi. Bununla beraber Eş'ari ve Ma-türidi mezheplerini müdafaa etmekten de geri durmamıştır. O, gerek Şiiler' in sorularına verdiği cevapları ihtiva eden el- Ecvibetü '1- 'Ird~ıyye adlı eserinde, gerekse Rılhu 'l - me'ani adlı tefsirinde kelami meseleleri dirayetle ele alışından anlaşıldığı üzere ketarn ilmi ile de meşgul olmuştur.

Atüsfnin Necmeddin Muhammed Ha-mid, Bahaeddin Abdullah, Sa'deddin Ab-dülbaki, Ebü'l- Berekat Hayreddin Nu'-man ve Ahmed Şakir adlarında beş oğlu vardır. Bunlardan ilk dördü eser sa-hibi birer alimdir.

Eserleri. Alüsi yirminin üzerinde eser kaleme almış olup bunları ilmi ve edebi olmak üzere iki başlık altında toplamak mümkündür (bk. Muhsin AbdülhamTd, s. 85 vd .).

A) ilmi Eserleri. 1. Ruhu'/-me 'ani" ii teisiri'l-J>,.ur, dni'l - 'a?f~ ve's-seb 'i'l-meşani. Alüsfnin en değerli eseri sayılan meşhur tefsiridir. Otuz dört yaşında iken yazmaya başladığı bu eseri on altı yılda tamamlamıştır. ilk defa dokuz cilt halinde Bulak'ta (ı 30 ı ı. daha sonra on iki cilthalinde Kahire'de (1 346/ 1927) ve on beş cilt (otuz cüz) olarak Beyrut'ta (ts.) basılmıştır. 2.1favdşi ŞerJ:ıi'l-~atr. İbn Hişam'ın nahve dair ~atrü'n-nedd adlı eserinin şerhi üzerine ilk gençlik yıllarında yazmaya başladığı haşiye olup oğlu Nu'man Hayreddin'in tamamladığı kısımla birlikte Kudüs'te basılmıştır (ı 320) . 3. Gayetü '1-il]lds bi-teh~ibi na?-mi Dürreti'l-gavvdş (Keşfü}turre 'ani'l-gurre). Harirfnin Dürretü'l-gavvdş adlı eserinin şerhidir. Alüsi bu eseri ile Arap dili ve edebiyatı alanında da üstat oldu-ğunu ispat etmiştir (Dımaşk 13oıı . 4. et-Tırdzü 'l-mü~ehheb ii Kasideti'l-Bdzi'J-eşheb. Abdülbaki ei-Ömerfnin Abdülka-dir-i Geylani için yazdığı kasidenin şerhidir (Mı sı r 1313). 5. el-Ecvibetü'l- 'Ird-kıyye 'ale1-(li'l-)es'ileti1-lraniyye. Ke-lam, felsefe, fıkıh gibi çeşitli konularda iranlılar tarafından sorulan otuz soru-nun cevabını ihtiva eder. Vahdet-i vü-cud•, ilk sorunun cevabı olarak bütün tafsilatıyla anlatılmıştır. Alüsfnin tefsi-rinden sonra ikinci önemli eseri kabul edilir (Bağdat 130 ı ; Kah i re ı 3 ı 4, Ali De-de el -Mevlevf'nin ljavatimü 'l-fıikme ad lı eserinin kenarında; istanbul 13 17). 6. el-

ALOsi. Sehabeddin Mahmud

Ecvibetü'l- 'Irdlpyye 'ale 'l-es'ileti 'l-Ld-hılriyye. Lahorlular'ın ricası üzerine ya-zılmış olup ashab-ı kirarn hakkındadır. Alüsi bu eseri ile ll. Mahmud'un takdir-lerine mazhar olmuştur (Bağdat ı 30 ı ; Kahire 1 307) . 7. el-Feyiü'l-vdrid 'ald rav-ii Merşiyyeti Mevlc1nd Ijdlid. Nakşibendi şeyhi Mevlana Halid'in ölümü üze-rine Muhammed el-Cevad tarafından ka-leme alınan kasidenin şerhidir (Kahire ı 278. ı 287) 8. Şerhu'l-Kaşideti'l-Kiidi

riyye (Kahire 13 1 3). B) Edebi Eserleri. 1. İnba'ü'l - ebna'

bi-atyabi'I- en bd'. Edebi üslüpla kale-me alınmış bir vasiyetnamedir. Çocuk-larına yapmış olduğu nasihatları ve tav-siyeleri ihtiva eder. Eserin bir nüshası, hemen aşağıda zikredilen üç eseriyle birlikte Ali Emiri Kütüphanesi'nde ka-yıtlıdır (nr 2564). 2. Neşvetü 'ş- şemı11 ii's-seieri ila İsldmbı11. Alüsfnin istan-bul seyahatine dair bir eseridir. Burada· seyahatinin sebebini. giderken uğradığı yerleri, görüştüğü kişileri ve intibaları nı anlatmaktadır (Bağdat 129 ı. 1293). 3. Neşvetü 'l-müddm ii'l- 'avd ila medi-neti 's-selc1m. istanbul'dan Bağdat'a dö-nüşünü, bu sırada uğradığı yerleri, alim ve ediplerle olan sohbetlerini ve çeşitli intibalarını edebi üslüp içinde dile ge-tirmektedir ( Bağdat 1293) 4. Gard 'ibü'l-igtirdb ve nüzhetü1 - el bd b ii'~- ?ehdb ve'l-i~dme ve'l-iydb. Bu eser de Alü-si'nin istanbul seyahatine. Şeyhülislam Arif Hikmet Bey ve diğer alimlerle yap-tığı ilmi sohbetlere ve meşhurlardan ba-zılarının hal tercümelerine dairdir (Bağdat ı 327). 5. el-Ma~iimatü'l-l]aydliyye. Gençliğinde kaleme aldığı manzum bir hikayedir (Kerbela 1273 ı. 6. Kaşidetü 'r -Riid 'iyye. Torun u Mahmüd Şükri el-Alü-si tarafından el- Esrdrü '1- ildhiyye şerJ:ıu'l-~aşideti 'r-Riid 'iyye adıyla şerhedilmiştir (Kahire ı 305).

BIBLIYOGRAFYA:

C. Zeydan. Meşahrrü 'ş-şark, Kahire 1902, 1, 161-164 ; Serkis, Mu'cem,l, 3-5 ; Hediyyetü 'l-'ari{tn, ll , 418-419; Brockelmann. GAL Suppl., ll , 785-787 ; Zirikli, ei-A'Iam, VIII , 53 ; Kehhale, Mu'cemü 'l-mü' elli{fn, XII, 175 ; Abbas el-Az-

, zavf, ?ikra Ebi'ş-şena ' el-Atasr, Bağdad 1958; a.mlf., "Alusi", iTA, 1, 334-337; Nu'man ei-Aiü-si, C ila' ü '/-'ay ney n, Kahire 1961 , s. 43-45; M. Hüseyin ez-Zehebi. et -Te{sfr ve 'l -mü{essiran, Kahire 1381/1961-62, 1, 352-362; Muhsin Ab-dülhamid. el-Alasr: mü{essiren, Bağdad 1388 / 1968 ; Enver ei-Cündi, Teracimü 'l-a ' tami'l-mu 'a-şlrfn {i'/- 'atemi'l-istamr, Kahire 1970, s. 475-485; Ö. Nasuhi Bilmen. Büyük Te{sir Tarihi, is-tanbul 1973-74, ll, 743-751 ; M. Şerefeddin Yalt-kaya, "Alüsi", iA, ı , 391-392; H. Peres. "al-Alü-si", E/2 (İng . ) , 1, 425; a.mlf., "el -Alüsi ", UDMi, ı , 224-226. liJ MuHAMMED ERoÖLU

551