Upload
others
View
5
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
�
T.C.
�STANBUL ÜN�VERS�TES�
ADL� TIP ENST�TÜSÜ
Danı�man
Prof. Dr. SAL�H CENG�Z
AC�L TIP SERV�SLER�NDE SIKÇA KAR�ILA�ILAN �LAÇ VE TOKS�K
MADDELER�N YÜKSEK PERFORMANSLI �NCE TABAKA
KROMATOGRAF�S� (YP�TK) VE GAZ KROMATOGRAF�S� KÜTLE
SPEKTROMETRES� (GC/MS) YÖNTEMLER� �LE ANAL�Z�
FEN B�L�MLER� ANAB�L�M DALI
DOKTORA TEZ�
ZEYNEP TÜRKMEN
�STANBUL, 2011
�
�
T.C.
�STANBUL ÜN�VERS�TES�
ADL� TIP ENST�TÜSÜ
Danı�man
Prof. Dr. SAL�H CENG�Z
AC�L TIP SERV�SLER�NDE SIKÇA KAR�ILA�ILAN �LAÇ VE TOKS�K
MADDELER�N YÜKSEK PERFORMANSLI �NCE TABAKA
KROMATOGRAF�S� (YP�TK) VE GAZ KROMATOGRAF�S� KÜTLE
SPEKTROMETRES� (GC/MS) YÖNTEMLER� �LE ANAL�Z�
FEN B�L�MLER� ANAB�L�M DALI
DOKTORA TEZ�
Uzm. Kim. ZEYNEP TÜRKMEN
�STANBUL, 2011
�
�
��
Bu tez projesi �.Ü. Bilimsel Ara�tırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmi�tir.
Proje No: 2306
ii
�
�
ÖNSÖZ
Öncelikle çalı�mamı büyük ilgi ile yöneten, derin bilgilerinden her zaman
yararlandı�ım, danı�man hocam Sayın Prof. Dr. Salih CENG�Z’e ve Doç. Dr. I�ıl
BAVUNO�LU’na en derin saygı ve te�ekkürlerimi sunarım.
Adli Tıp Enstitüsü Müdürü Sayın Prof. Dr. �mdat ELMAS’a te�ekkür ederim.
Sayın Doç. Dr. Münevver AÇIKKOL’a ve Yard. Doç. Dr. Neylan Z�YALAR’a samimi
ve kıymetli desteklerinden ötürü �ükranlarımı sunarım.
Bugünlere gelmeme vesile olan, her ko�ulda ilgisini her zaman hissetti�im de�erli
büyü�üm Sayın Prof. Dr. Gülaçtı TOPÇU’ya �ükranlarımı sunarım.
Tezin yürütülmesi sırasında dostlu�unu, bilgisini ve eme�ini benden esirgemeyen
mesai arkada�ım Ara�. Gör. Selda MERCAN’a te�ekkürü bir borç bilirim.
Çalı�manın bugüne gelmesinde küçük ama e�siz bir katkısı olan Sayın Ba�hem�ire
�ükran K���O�LU’na ve göstermi� oldukları anlayı� ve ilgilerinden dolayı Ecz. Dr.
Beril ANILANMERT, Lab. Tek. Murat YAYLA, Çev. Müh. Anıl GÜNEY ve tüm
laboratuar çalı�ma arkada�larıma, Adli Tıp Enstitüsü mensuplarına ve elbette ki her
daim ko�ulsuzca yanımda oldukları için sevgili aileme te�ekkür ederim.
Zeynep Türkmen
iii
�
�
KISALTMALAR
µg Mikrogram
µL Mikrolitre
µm Mikrometre
AACT Amerikan Klinik toksikoloji Akademisi
AAPCC Amerikan Zehir Danı�ma Merkezi Akademisi
ACTH Adreno kortikotropik hormon
ADC Otomatik Yürütme Tankı
ADH Anti diüretik hormon
AMD Otomatik Çoklu Yürütme Tankı
amu Atomik kütle birimi
ASA Asetil salisilik asit
ATS Otomatik Örnekleme Sistemi
AU Absorbans birimi
BSTFA: TMCS N,O-bis(trimethylsilyl) trifluoroacetamide
trimethylchlorosilane
C1 Özütlemeden önce katılıp kazanılan miktar
C2 Özütlemeden sonra katılıp beklenen miktardır
cAMP Siklik AMP
cGMP Güncel �yi Üretim Uygulamaları
cm Santimetre
DCM Diklorometan
df Serbestlik derecesi
dk Dakika
EAPCCT Avrupa Zehir Danı�ma Merkezi Birli�i FID Alev �yonla�tırma Dedektörü
g Gram
GC-MS Gaz Kromatografisi – Kütle Spektrometresi
GL Gastrik Lavaj
H2BO3 Borik asit
HCl Hidroklorik asit
ICH Uluslar arası Uyum Konferansı
ISO/IEC Uluslararası Standardizasyon Te�kilatı / Uluslararası
Elektroteknik Komisyonu
IUPAC International Union of Pure and Applied Chemistry
�TK �nce Tabaka Kromatografisi
Kat. No. Katolog Numarası
KK Ka�ıt Kromatgorafisi
KOAH Kronik Obstrüktif Akci�er Hastalı�ı L Litre
LOD En dü�ük belirleme limiti
LOQ En dü�ük hesaplama limiti
iv
�
�
m Metre
MAO Monoamin Oksidaz
MDMA 3,4 Metilendioksi metamfetamin
mg Miligram
mL Mililitre
mm Milimetre
MS Kütle Spektrometresi
MS/MS Ardı�ık Kütle Spektrometresi
NaCl Sodyum klorür
NaOH Sodyum hidroksit
NF Normal Faz
ng Nanogram
nm Nanometre
No. Numara
NPD Azot Fosfor Dedektörü
oC Santigrat derece
OPLC Overpressure Layer Chromatography
ort Ortalama
pKa Disosiyasyon Katsayısı
psi Pounds per square inch (basınç birimi)
r Korelasyon katsayısı
Rf Alıkonma faktörü
RPC Rotator Planar Chromatography
RSD Ba�ıl Standart Sapma
rt Alıkonma zamanı
SD Standart Sapma
sn Saniye
SPE Katı faz özütleme
SPME Katı faz mikro özütleme
STA Sistematik Toksikolojik Analiz
THC �9-Tetrahidrocannabinol
TMS Trimetilsilan
US EPA Amerikan Çevre Koruma Ajansı
US FDA Amerikan Gıda ve �laç Dairesi
USP Amerikan Farmakopesi
USP Amerikan Farmakopesi
UV Ultraviyole (Mor ötesi)
UZEM Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Ba�kanlı�ı Ulusal Zehir
Merkezi
w/v Kütle/hacim
YP�TK Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi
� Lamda
v
�
�
�EK�L L�STES�
�ekil adı Sayfa No �ekil 2.1. Toksikolojinin i�birli�i içinde oldu�u bilim dalları. 9 �ekil 2.2. Erythroxylon coca bitkisinin kokain elde edilen yapraklarının görüntüsü
24
�ekil 2.3. Kokainin etki mekanizmasının �ematik görüntüsü 24 �ekil 2.4. Metilksantinlerin (Teofilin) Etki Mekanizması 29 �ekil 2.5. Sistematik toksikolojik analiz için örnek strateji 30 �ekil 2.6. Ka�ıt kromatografisinin �ematik görünümü 37 �ekil 2.7. �nce Tabaka Kromatgorafisinin �ematik görünümü 38 �ekil 2.8. �TK’da alıkonma zamanı ve rezolüsyonun �ematik gösterimi 39 �ekil 2.9. YP�TK bile�enlerinin görünümü 44 �ekil 2.10. Gaz Kromotografisinin �ematik gösterimi. 49 �ekil 2.11. GC-MS Sisteminin görüntüsü 50 Sekil 2.12. Bir kütle spektrometresinin ana bile�enleri. 52 �ekil 3.1. Eurochem yöntemine göre yapılmı� örnek bir LOQ hesaplaması
66
�ekil 4.1. YP�TK’daki blank (kör) yapay GL kromatogramı 74 �ekil 4.2. YP�TK’daki blank (kör) idrar kromatogramı 74 �ekil 4.3. Belirlenen sabit ve mobil faz ile 11 analite ait kromatogramların YP�TK’da bir arada görünümü.
75
�ekil 4.4. Alprozolam’ın UV spektrumu 75 �ekil 4.5. Amitriptilin’in UV spektrumu 76 �ekil 4.6. Asetaminofen’in UV spektrumu 76 �ekil 4.7. Asetilsalisilik asit’in UV spektrumu 76 �ekil 4.8. Diazepam’ın UV spektrumu 77 �ekil 4.9. Karbamazepin’in UV spektrumu 77 �ekil 4.10. Kodein’in UV spektrumu 77 �ekil 4.11. Kokain’in UV spektrumu 78 �ekil 4.12. MDMA’nın UV spektrumu 78 �ekil 4.13. Morfin’in UV spektrumu 78 �ekil 4.14. Teofilin’in UV spektrumu 79 �ekil 4.15. Alprazolam’ın kalibrasyon e�risi (25-1000 ng/µl) 80 �ekil 4.16. Amitriptilin’in kalibrasyon e�risi (25-1000 ng/ µl) 81 �ekil 4.17. Asetaminofen’in kalibrasyon e�risi (10-1000 ng/ µl) 81 �ekil 4.18. Asetilsalisilik asit’in kalibrasyon e�risi (10-1000 ng/ µl) 82 �ekil 4.19. Diazepam’ın kalibrasyon e�risi (5-1000 ng/ µl) 82 �ekil 4.20. Karbamazepin’in kalibrasyon e�risi (5-750 ng/ µl) 83 �ekil 4.21. Kodein’in kalibrasyon e�risi (50-1000 ng/ µl) 83 �ekil 4.22. Kokain’in kalibrasyon e�risi (50-1000 ng/ µl) 84 �ekil 4.23. MDMA’nın kalibrasyon e�risi (25-500 ng/ µl) 84 �ekil 4.24. Morfin’in kalibrasyon e�risi (50-1000 ng/ µl) 85 �ekil 2.25. Teofilin’in kalibrasyon e�risi (25-1000 ng/ µl) 85 �ekil 4.26. ADC sistemi kullanılarak yürütülen morfin bile�i�inin farklı zamanlarda yürütülmü� plakadaki YP�TK kromatogramlarının kıyaslanması
112
�ekil 4.27. YP�TK kütüphanesinde spektrum veri bankası ile bilinmeyen pikin kar�ıla�tırma örne�i.
114
vi
�
�
�ekil 4.28. Çalı�mada yer alan maddelerin GC-MS kromatogramında bir arada görünümü
116
�ekil 4.29. Standart Alprazolam kütle spektrumu 117 �ekil 4.30. Standart Amitriptilin kütle spektrumu 117 �ekil 4.31. Standart Asetaminofen kütle spektrumu 118 �ekil 4.32. Standart Asetaminofen 2 TMS kütle spektrumu 118 �ekil 4.33. Standart Asetil salisilik asit TMS kütle spektrumu 119 �ekil 4.34. Standart Diazepam kütle spektrumu 119 �ekil 4.35. Standart Karbamazepin kütle spektrumu 120 �ekil 4.36. Standart Kodein kütle spektrumu 120 �ekil 4.37. Standart Kodein TMS kütle spektrumu 121 �ekil 4.38. Standart Kokain kütle spektrumu 121 �ekil 4.39. Standart MDMA kütle spektrumu 122 �ekil 4.40. Standart Morfin kütle spektrumu 122 �ekil 4.41. Standart Morfin 2 TMS kütle spektrumu 123 �ekil 4.42. Standart Teofilin kütle spektrumu 123 �ekil 4.43. Standart Teofilin TMS kütle spektrumu 124 �ekil 4.44. Olgu No: 29’a ait GL örne�inin YP�TK kromatogramındaki görüntüsü.
127
�ekil 4.45. Olgu No: 29’a ait amitriptilin miktarının YP�TK cihazı yazılımı “Wincats” ile hesaplanması
128
�ekil 4.46 Olgu No: 29’a ait amitriptilinin standart UV spektrumu ile kar�ıla�tırılması
129
�ekil 4.47. Olgu No: 29’a ait GC-MS kromatogramı 129 �ekil 4.48. Olgu No: 29’a ait Amitriptilinin kütle spektrumu. 130 �ekil 4.49. Olgu No:3’e ait idrar örne�indeki Alprazolamın YP�TK kromatogramı
131
�ekil 4.50. Olgu No:3’de Alprazolamın UV Spekturumunun standart ile kar�ıla�tırması
131
�ekil 4.51. Olgu No:3’e ait idrar (a), GL (b) ve kan (c) örneklerine ait GC-MS kromatogramları
133
�ekil 4.52. Olgu No:3’de belirlenen Alprazolamın kütle spektrumu 133 �ekil 4.53. Olgu No:4’e ait GL örne�inde miktar tayini yapılan ASA’nın YP�TK kromatogramı
134
�ekil 4.54. Olgu No:4’de belirlenen ASA’nın standardın UV Spekturumu ile kar�ıla�tırması
134
�ekil 4.55. Olgu No:4’e ait GL örne�indeki ASA-TMS pikinin görüntüsü 135 �ekil 4.56. Olgu No:4’de belirlenen ASA-TMS’in kütle spektrumu 135 �ekil 4.57. Olgu No: 10’a ait GL örne�indeki Amitriptilin YP�TK kromatogramı
136
�ekil 4.58. Olgu No: 10’a ait GL örne�indeki Amitriptilin GC-MS kromatogramı
136
�ekil 4.59. Olgu No: 10’da belirlenen Amitriptilinin kütle spektrumu 137 �ekil 4.60. Olgu No:12’ye ait idrar örne�indeki Amitriptilin YP�TK kromatogramı
138
�ekil 4.61. Olgu No:12’ye ait idrar örne�indeki Amitriptilin GC-MS kromatogramı
138
�ekil 4.62. Olgu No:12’ye ait idrar örne�inde belirlenen Amitiriptilinin kütle spektrumu
139
vii
�
�
�ekil 4.63. Olgu No:12’ye ait kan örne�inde HS-GC-MS ile yapılan kanda alkol analizinin sonucu (2.02 g/L).
139
�ekil 4.64. Olgu No:14’e ait idrar örne�inin YP�TK kromatogramı 140 �ekil 4.65. Olgu No:14’e ait Karbamazepin UV Spekturumunun standart ile kar�ıla�tırması
140
�ekil 4.66. Olgu No:14’e ait idrar örne�indeki karbamazepin GC-MS kromatogramı
141
�ekil 4.67. Olgu No:14’de belirlenen Karbamazepinin kütle spektrumu 141 �ekil 4.68. Olgu No: 17’ye ait GL örne�indeki Amitriptilin YP�TK kromatogramı
142
�ekil 4.69. Olgu No: 17’ye ait idrar örne�indeki Amitriptilin YP�TK kromatogramı
142
�ekil 4.70. Olgu No: 17’ye ait GL örne�indeki Amitriptilin GC-MS kromatogramı
143
�ekil 4.71. Olgu No: 17’ye ait idrar örne�inde belirlenen Amitriptilin ve Nortriptilin GC-MS kromatogramı
143
�ekil 4.72. Olgu No: 17’ye ait idrar örne�inde belirlenen Amitriptilin kütle spektrumu
144
�ekil 4.73. Olgu No: 17’ye ait idrar örne�inde belirlenen Amitriptilin metaboliti olan Nortriptilinin kütle spektrumu
144
�ekil 4.74. Olgu No: 31’e ait idrar örne�inde belirlenen morfin ve MDMA kromatogramı
145
�ekil 4.75. Olgu No:31’e ait GL örne�inde GC-MS analizi ile belirlenen MDMA pikinin görünümü
146
�ekil 4.76. Olgu No:31’e ait idrar örne�inde GC-MS analizi ile belirlenen MDMA, 6-MAM ve morfin piklerinin görünümü.
146
�ekil 4.77. Olgu No:31’de belirlenen MDMA’nın kütle spektrumu 147 �ekil 4.78. Olgu No:31’de belirlenen morfinin kütle spektrumu 147 �ekil 4.79. Olgu No:31’de belirlenen 6-MAM’ın kütle spektrumu 148 �ekil 4.80. Olgu No: 40’a ait GL örne�inde belirlenen Asetaminofen YP�TK kromatogramı
148
�ekil 4.81. Olgu No: 40’a ait GL örne�inde belirlenen Asetaminofen’in standardın UV Spektrumu ile kar�ıla�tırması
149
�ekil 4.82. Olgu No: 40’a ait GL örne�inde belirlenen Asetaminofen GC-MS kromatogramı
149
�ekil 4.83. Olgu No: 40’a ait GL örne�inde belirlenen Asetaminofen kütle spektrumu
150
�ekil 4.84. Olgu No: 43’e ait GL örne�inde Asetaminofen’in YP�TK kromatogramı
151
�ekil 4.85. Olgu No: 43’e ait GL örne�indeki Asetaminofen’in GC-MS kromatogramı
151
�ekil 4.86. Olgu No: 43’e ait idrar örne�indeki Asetaminofen’in GC-MS kromatogramı
152
�ekil 4.87. Olgu No: 43’de belirlenen Asetaminofenin kütle spektrumu 152 �ekil 4.88. Olgu No: 43’de belirlenen Kafeinin kütle spektrumu 153 �ekil 4.89. Coumadin tablet ve Olgu No:1’e ait idrar örne�inde belirlenen Coumadinin YP�TK kromatogramları
153
�ekil 4.90. Olgu No: 1’de belirlenen Warfarin ile tabletten elde edilen UV spektrumunun kar�ıla�tırması
154
viii
�
�
�ekil 4.91. 1. Olgu No: 1’de belirlenen Warfarin GC-MS kromatogramı 154 �ekil 4.92. Olgu No: 1’de belirlenen Warfarin kütle spektrumu 155 �ekil 4.93. Olgu No: 2’ye ait GL’de belirlenen kol�isin YP�TK kromatogramı
155
�ekil 4.94. Olgu No: 2’ye ait GL örne�inde belirlenen Kol�isinin GC-MS kromatogramı
156
�ekil 4.95. Olgu No: 2’ye ait gaita örne�inde belirlenen Kol�isinin GC-MS kromatogramı
156
�ekil 4.96. Olgu No: 2’de belirlenen Kol�isinin kütle spektrumu 157 �ekil 4.97. Olgu No: 5’e ait idrar örne�inde belirlenen �buprofen GC-MS kromatogramı
157
�ekil 4.98. Olgu No: 5’e ait idrar örne�inde belirlenen �buprofenin kütle spektrumu
158
�ekil 4.99. Olgu No:6’ya ait GL örne�inde belirlenen Mirtazepin GC-MS kromatogramı
158
�ekil 4.100. Olgu No:6’ya ait idrar örne�inde belirlenen Mirtazepin GC-MS kromatogramı
159
�ekil 4.101. Olgu No:6’da belirlenen Mirtazepinin kütle spektrumu 159 �ekil 4.102. Olgu No:7’ye ait idrar örne�indeki triklorfonun GC-MS kromatogramı
160
�ekil 4.103. Olgu No: 9’a ait GL örne�inde belirlenen meprobomat GC-MS kromatogramı
161
�ekil 4.104. Olgu No: 9’da belirlenen Meprobomatın kütle spektrumu 161 �ekil 4.105. Naka No: 11’e ait idrar örne�inde belirlenen sertralin YP�TK kromatogramı
162
�ekil 4.106. Olgu No: 11’e ait idrar örne�indeki Sertralin ile tablet Sertralinin UV spektrumlarının kar�ıla�tırması.
162
�ekil 4.107. Olgu No: 11’e ait idrar örne�inde belirlenen Sertralin GC-MS kromatogramı
163
�ekil 4.108. Olgu No: 11’e ait idrar örne�inde belirlenen Sertralinin kütle spektrumu
163
�ekil 4.109. Olgu No: 13’de belirlenen verapamil GC-MS kromatogramı 164 �ekil 4.110. Olgu No: 13’de belirlenen verapamil kütle spektrumu 164 �ekil 4.111. Olgu No: 15’e ait idrar örne�inde belirlenen mikofenolik asit GC-MS kromatogramı
165
�ekil 4.112 Olgu No: 15’e ait idrar örne�inde belirlenen mikofenolik asit kütle spektrumu
165
�ekil 4.113. Olgu No: 16’ya ait idrar örne�inde belirlenen sertralin YP�TK kromatogramı
166
�ekil 4.114. Olgu No: 16’ya ait idrar örne�inde belirlenen sertralin ile tabletteki sertralin UV spektrumunun kar�ıla�tırması
166
�ekil 4.115. Olgu No: 16’ya ait idrar örne�inde belirlenen sertralin GC-MS kromatogramı
167
�ekil 4.116. Olgu No: 16’ya ait idrar örne�inde belirlenen Sertralinin kütle spektrumu
167
�ekil 4.117. Olgu No: 19’a ait serum ve idrara örne�inde bulunan valproik asit ve venlafaksin GC-MS kromatogramı
168
�ekil 4.118. Olgu No: 19’a ait serum örne�inde belirlenen valproik asitin kütle spektrumu
168
ix
�
�
�ekil 4.119. Olgu No: 19’a ait idrar örne�inde belirlenen venlafaksin kütle spektrumu
169
�ekil 4.120. Olgu No: 20’ye ait serum ve idrar örne�inde belirlenen venlafaksinin GC-MS kromatogramı
169
�ekil 4.121. Olgu No: 20’ye ait Venlafaksinin kütle spektrumu 170 �ekil 4.122. Olgu No:21’e ait kan örne�inin YP�TK kromatogramı 171 �ekil 4.123. Olgu No:21’e ait eroin ve morfin spektrumunun standartları ile kar�ıla�tırılması.
171
�ekil 4.124. Olgu No:21’e ait kan örne�inin GC-MS kromatogramı 172 �ekil 4.125. Olgu No:21’e ait eroinin kütle spektrumu 172 �ekil 4.126. Olgu No:21’e ait kokainin kütle spektrumu. 173 �ekil 4.127. Olgu No: 32’ye ait idrardaki metil fenidatın YP�TK kromatogramı
173
�ekil 4.128. Olgu No:32’ye ait idrardaki metil fenidat spektrumu ile tabletin kar�ıla�tırması
174
�ekil 4.129.Olgu No: 32’ye ait idrardaki metil fenidatın GC-MS kromatogramı
174
�ekil 4.130. Olgu No: 32’ye ait metil fenidatın kütle spektrumu 175 �ekil 4.131. Olgu No: 33’e ait idrar ve GL’deki fluvoksamin ile tabletin YP�TK kromatogramı
176
�ekil 4.132. Olgu No: 33’e ait fluvoksamin spektrumunun standartları ile kar�ıla�tırılması
176
�ekil 4.133. Olgu No: 33’e ait idrardaki fluvoksamininGC-MS kromatogramı
177
�ekil 4.134. Olgu No: 33’e ait GK’deki fluvoksamininGC-MS kromatogramı
177
�ekil 4.135. Olgu No: 33’e ait fluvoksaminin kütle spektrumu 178
�ekil 4.136. Olgu No: 34’e ait GL örne�inde belirlenen Dothiepin GC-MS kromatogramı
179
�ekil 4.137. Olgu No: 34’e ait idrar örne�inde belirlenen ibuprofen, klorfeniramin, dothiepinin GC-MS kromatogramı
179
�ekil 4.138. Olgu No: 34’de belirlenen Dothiepinin kütle spektrumu 180 �ekil 4.139. Olgu No: 35’e ait idrar örne�inde belirlenen Tramadol ve Amitriptilin GC-MS kromatogramı
180
�ekil 4.140. Olgu No: 35’e ait idrar örne�inde belirlenen Tramadolün kütle spektrumu
181
�ekil 4.141. Olgu No: 36 ve 37’ye ait idrar örneklerinde belirlenen cannabinol GC-MS kromatogramları
181
�ekil 4.142. Olgu No: 36 ve 37’ye ait idrar örneklerinde belirlenen cannabinol kütle spektrumu
182
�ekil 4.143. Olgu No: 41’e ait idrar örne�inde belirlenen Ketamin YP�TK kromatogramı
182
�ekil 4.144. Olgu No: 41’e ait idrar örne�inde belirlenen ketamin ile standart ketamin UV spektrumlarının kar�ıla�tırması
183
�ekil 4.145. Olgu No: 41’e ait idrar örne�inde ketamin ve flunitrazepam GC-MS kromatogramı
183
�ekil 4.146. Olgu No: 41’e ait idrar örne�inde belirlenen ketaminin kütle spektrumu
184
xi
�
�
TABLO L�STES�
Tablo adı Sayfa No Tablo 2.1. Çalı�mada yer alan 11 etken maddenin çe�itli kimyasal özellikleri 15 Tablo 2.2. Çalı�mada kullanılan 11 etken maddenin kimyasal yapısı 16 Tablo 3.1. Çalı�mada kullanılan gereçlerin adı, markası ve modeli 54 Tablo 3.2. Çalı�mada kullanılan kimyasal maddelerin adı ve ürün kodları 55 Tablo 3.3. Çalı�mada kullanılan analitlerin pKa de�erleri 60 Tablo 3.4. GC-MS’de belirlenen fırın sıcaklık programı 70 Tablo 4.1. 11 Analite ait YP�TK için alıkonma faktörleri (Rf) 72 Tablo 4.2. YP�TK yönteminin GL’de do�rusallık verileri: aralık, denklem,
standart sapma, korelasyon katsayısı (Lineer regresyon) 80
Tablo 4.3. Geçerlilik çalı�ması yapılan analitlerin LOD ve LOQ de�erleri 86 Tablo 4.4. Alprazolam 250 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
87
Tablo 4.5. Alprazolam 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
88
Tablo 4.6. Amitriptilin 250 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
88
Tablo 4.7. Amitriptilin 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
89
Tablo 4.8. Asetaminofen 250 ng/µL �drar 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
89
Tablo 4.9. Asetaminofen 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
90
Tablo 4.10. Asetil salisilikasit 250 ng/µL �drar 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
90
Tablo 4.11. Asetil salisilikasit 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
91
Tablo 4.12. Diazepam 250 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
91
Tablo 4.13. Diazepam 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
92
Tablo 4.14. Karbamazepin 250 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
92
Tablo 4.15. Karbamazepin 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
93
Tablo 4.16. Kodein 250 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
93
Tablo 4.17. Kodein 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
94
Tablo 4.18. Kokain 250 ng/µL �drar 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
94
Tablo 4.19. Kokain 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
95
Tablo 4.20. MDMA 250 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
95
Tablo 4.21. MDMA 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
96
xii
�
�
Tablo 4.22. Morfin 250 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
96
Tablo 4.23. Teofilin 250 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
97
Tablo 4.24. Teofilin 250 ng/µL Gastrik Lavaj 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
97
Tablo 4.25. Alprazolam 25 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
98
Tablo 4.26. Alprazolam 25 ng/µL Gastrik Lavaj 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
98
Tablo 4.27. Amitriptilin 25 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
99
Tablo 4.28. Amitriptilin 25 ng/µL Gastrik Lavaj 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
99
Tablo 4.29. Asetaminofen 25 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
100
Tablo 4.30. Asetaminofen 25 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
100
Tablo 4.31. Asetil salisilikasit 25 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
101
Tablo 4.32. Asetil salisilikasit 25 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
101
Tablo 4.33. Diazepam 25 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
102
Tablo 4.34. Diazepam 25 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
102
Tablo 4.35. Karbamazepin 25 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
103
Tablo 4.36. Karbamazepin 25 ng/µL Gastrik Lavaj 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
103
Tablo 4.37. Kodein 50 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
104
Tablo 4.38. Kodein 50 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
104
Tablo 4.39. Kokain 50 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
105
Tablo 4.40. Kokain 50 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
105
Tablo 4.41. MDMA 25 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
106
Tablo 4.42. MDMA 100 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
106
Tablo 4.43. Morfin 125 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
107
Tablo 4.44. Teofilin 25 ng/µL �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
107
Tablo 4.45. Teofilin 25 ng/µL Gastrik Lavaj 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254 nm)
108
Tablo 4.46. �drar ve gastrik lavaj örneklerinde iki farklı analist tarafından 109
xiii
�
�
elde edilen sonuçların do�ruluk (%Bias) de�erleri. Tablo 4.47. Tekrar edilebilirlik ve yeniden üretilebilirlik bulgularının
sırasıyla student t-test; (p<0.05) ve F-test (p<0.05) ile hesaplama sonuçları.
110
Tablo 4.48. Bile�iklerin UV spektrumlarındaki � verileri 113 Tablo 4.49. 11 farklı maddeye ait GC kromatogramından elde edilen alıkonma zamanı (Rt) de�erleri ve moleküllerin kütle iyonları
115
Tablo 4.50. GC-MS çalı�masından elde edilen tekrar edilebilirlik sonuçları 116 Tablo 4.51. Cerrahpa�a Tıp Fakültesi Acil Dahiliye Kliniklerine ba�vuran zehirlenme olgularına ait veriler
125
Tablo 4.52. Olgulara ait kantitatif ve kalitatif YP�TK ve GC-MS sonuçları 126
xiv
�
�
��NDEK�LER
ÖNSÖZ ii
KISLATMALAR iii
�EK�L L�STES� v
TABLO L�STES� xi
1. G�R�� VE AMAÇ 1
2. GENEL B�LG�
2.1. Zehir tanımı 5
2.1.1. Zehirlerin sınıflandırılması 5
2.1.2. Zehirlenmelerin Sınıflandırılması 6
2.2. Toksikolojinin tanımı ve tarihçesi 7
2.3. Ülkemizde ve Dünyada Zehirlenme Sıklıkları 9
2.4. Akut Zehirlenmelerde Acil Toksikolojik taramanın kullanılmasının
gerekçeleri 10
2.5. Adli ve Klinik Toksikoloji 11
2.6. Biyolojik örne�in seçimi 12
2.7. Çalı�mada yer alan 11 analite ait genel bilgi ve etki mekanizmaları 14
2.7.1. Alprazolam 17
2.7.2. Amitriptilin 17
2.7.3. Asetaminofen (Parasetamol) 18
2.7.4. Asetilsalisilik asit (ASA) 19
2.7.5. Diazepam 20
xv
�
�
2.7.6. Karbamazepin 21
2.7.7. Kodein (Metilmorfin) 22
2.7.8. Kokain 23
2.7.9. 3,4-Metilen dioksi metamfetamin (MDMA) 25
2.7.10. Morfin 26
2.7.11. Teofilin 27
2.8. Sistematik toksikolojik analizde kromatografik tarama teknikleri 29
2.9. Sistematik toksikolojik analizlerde özütleme yöntemleri 30
2.10. Acil Toksikoloji Laboratuarları ile Acil kliniklerinin ili�kisine genel
yakla�ım 32
2.11. Analitik Yöntemlerin Geçerlili�i (Validasyonu) 33
2.12. Kromatografi 36
2.12.1. Düzlemsel (Planar) Kromatografi 37
2.12.2. Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi (YP�TK) 42
2.12.3. Gaz Kromatografisi (GC) 47
2.13. Kütle Spektrometresi (MS) 50
3. GEREÇ VE YÖNTEM 53
3.1. Çalı�mada Kullanılan Gereçler 54
3.2. Çalı�mada Kullanılan Kimyasallar 55
3.3 YP�TK Çalı�masında Kullanılan Çözeltilerin Hazırlanması 57
3.3.1 Özütleme Deneme Çözeltilerinin Hazırlanması 57
xvi
�
�
3.3.2. Borat tamponunun hazırlanması (pH=9.4) 58
3.3.3. Yapay Gastrik Lavajın Hazırlanması 58
3.3.4. Kalibrasyon Çözeltilerinin Hazırlanması 58
3.4. Biyolojik Örneklerin Özütleme Yöntemi 59
3.4.1 Özütleme Basamakları 60
3.4.1.1. �drar 60
3.4.1.2. Gastrik Lavaj 61
3.5 Acil polikliniklerinde sıkça kar�ıla�ılan etken maddelerin YP�TK ile
�drar ve Gastrik lavajda tayin yönteminin geçerli kılınması 62
3.5.1 Acil polikliniklerinde sıkça kar�ıla�ılan etken maddelerin YP�TK
ile �drar ve Gastrik lavajda tayin yönteminin geçerli kılma
adımları için yapılan çalı�malar 63
3.5.2 YP�TK Sistemi Çalı�ma Parametreleri 67
3.6. GC-MS Sistemi ile Yöntem Uygun Hale Getirme Çalı�ması 69
3.6.1 GC-MS Sistemi Çalı�ma Parametreleri 69
3.7. Acil Kliniklerinden Gelen Zehirlenme Olgusu Verilerinin
Dokümantasyon Çalı�maları 70
3.8. Acil Kliniklerinden Gelen Zehirlenme Olgularının YP�TK ve GC-MS ile
Çalı�ılması 71
4. BULGULAR
4.1. Acil polikliniklerinde sıkça kar�ıla�ılan etken maddelerin YP�TK
ile �drar ve Gastrik lavajda tayin yönteminin geçerlilik bulguları 72
4.1.1. Özgüllük 72
4.1.2. Seçicilik 73
xvii
�
�
4.1.3. Do�rusal Çalı�ma Aralı�ı 79
4.1.4. Belirleme Limiti (LOD) ve Ölçüm Limiti (LOQ) 86
4.1.5. Geri Kazanım 86
4.1.6. Do�ruluk (% Bias) 109
4.1.7. Kesinlik (Tekrar edilebilirlik ve yeniden üretilebilirlik) 110
4.1.8. Sa�lamlık 111
4.2. UV Detektörü 112
4.3. YP�TK sisteminde UV spektrum kütüphanesi olu�turulması 113
4.4. Gaz Kromatografi-Kütle Spektrometresi (GC-MS) Verileri 115
4.5. Olgu Çalı�malarına ait veriler 124
4.6. Olgu Çalı�malarına ait YP�TK ve GC-MS kromatogramları 127
4.6.1. YP�TK ile kantitatif analizi yapılan olgulara ait bulgular 127
4.6.2. Kalitatif analizi yapılan olgulara ait bulgular 153
5. TARTI�MA VE SONUÇ 185
6. ÖZETLER 196
6.1. Özet 196
6.2. Summary 198
7. KAYNAKLAR 200
8. EKLER 213
Ek 1 – Etik Kurul Onay Yazısı 213
Ek 2 – Bilgilendirilmi� Onay Formu 214
Ek 3 – Klinik Toksikoloji Analizi �stek Formu 215
Ek 4 – Sosyodemografik Analiz Formu 216
Ek 5 – Örnek Kabul Talimatı 217
xviii
�
�
Ek 6 – �drar veya Gastrik Lavajda (GL) Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen,
Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metamfetamin,
Morfin ve Teofilin maddelerinin YP�TK ve GC-MS ile Analizi için Örnek
Hazırlama Talimatı 218
Ek 7 – �drar veya Gastrik Lavajda (GL) Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen,
Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metamfetamin,
Morfin ve Teofilin maddelerinin YP�TK ile analiz talimatı 220
Ek 8 – �drar veya Gastrik Lavajda (GL) Alprazolam, Amitriptilin,
Asetaminofen, Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain,
Metamfetamin, Morfin ve Teofilin maddelerinin GC-MS ile do�rulama
talimatı 223
Ek 9 – �drar ve Gastrik Lavaj’da YP�TK ile yapılan analiz neticesinde elde
edilen �üpheli maddenin GC-MS ile belirlenmesi talimatı 224
Ek 10 – t-da�ılımı de�erleri (two-tailed) 225
Ek 11 – F testi da�ılım de�erleri (two-tailed) 227
9. ÖZGEÇM�� 230
1
�
�
1. G�R�� VE AMAÇ
Zehirlenmeler, iste�e ba�lı veya istek dı�ı olabilen, tıbbi ve toplumsal bir problemdir.
Zehirlenmelerin sıklı�ı ve özellikleri toplumların kültürel ve sosyo-ekonomik yapısına
göre de�i�iklikler gösterir. Ülkemizde ölümcül zehirlenmeler dı�ındaki olgular için rutin
toksikolojik analizler yapılmadı�ından sınırlı sayıda sonuç mevcuttur. Bazı olgularda
klinik semptomlar açık olarak görülebilir ancak olguların ço�unda biyolojik materyalde
bilinmeyen ilaç ve maddeler bulunabilmektedir (Wiltbank T.B., 1974; Karaalp A.,
2006).
Toksik dozda madde aldı�ından �üphelenilen bir olguda hastanın hangi madde ya da
maddeleri aldı�ı, bu maddeleri ne zaman, ne dozda ve hangi yolla aldı�ının bilinmesi
yapılacak müdahale açısından önemlidir (Bavuno�lu I. 2010).
Acil servislerde sıklıkla rastlanan akut/kronik zehirlenmelerin ba�ında yeti�kinler için
intihar amaçlı zehirlenme olguları (%72) ve bu zehirlenme türünü takiben kazaen
zehirlenme olguları (%27) gelir. Oral yolla olan zehirlenmelerin büyük ço�unlu�unu
ilaçlar olu�turmu�tur: %34 antidepresanlar, %33 analjezikler, %8 benzodiazepinler, %3
narkotikler, %22 di�er ilaçlardır (2), çocuklar için ise en çok zehirlenme sebebi
ilaçlardır (%55.5); bunların %27.21 analjezikler ve %16.32 antidepresanlardır (Biçer S,
2007; Bavuno�lu I, 2010).
1.1.1998-27.6.2000 tarihleri arasında 30 aylık sürede, akut ilaç intoksikasyonu tanısı ile
anesteziyoloji Anabilim Dalı Sadi Sun Yo�un Bakım Ünitesi’ne yatırılan 99 hastanın
%88’ i intihar amaçlı, %10’ u kaza sonucu (6 ya� üstü), %2’ si ise iyatrojenik olarak
ilaç almı�lardır (Demirkıran O, 2002).
Zehirlenmelerde uygulanacak tedavi �emasına bakıldı�ında klinik tanının koyulabilmesi
için gerekli olan laboratuar testleri, fizik muayeneden sonra gelen ilk uygulamadır. Bu
2
�
�
laboratuar testleri arasında rutin testler yer aldı�ı gibi kanda, idrarda veya mide
içeri�inde aranması istenen maddeler için gerekli toksikolojik testler de yer almaktadır
(Maurer HH, 1999).
Toksikolojik analiz, zehirlenme tablosunun ortaya konmasında, istismar edilen
uyu�turucu maddenin miktarının belirlenmesinde, bir antidotal ve/veya zehrin
uzakla�tırılması tedavisine karar verilmesinde, anormal yüksek kan seviyelerinin
belirlenmesinde, tedavinin sona erdirilmesine karar verilmesinde, terapötik de�ere
bakılarak yeniden tedaviye ba�lamaya karar verilmesinde klinisyene; ölüm nedeninin
bulunmasında adalete yardım eder (Flanagan RJ, 2004).
Acil zehirlenme olgularında kan, idrar, mide içeri�i gibi örneklerin analizi yoluyla
toksik maddenin erken belirlenmesi, klinisyenin hızlı bir �ekilde tedaviye karar verme
a�amasında oldukça önemli bir parametredir. Ölümle sonuçlanan zehirlenme
olgularında ise mortaliteye yol açan maddenin ve miktarının tespit edilmesi adalete ı�ık
tutacaktır (Wood M, 2006).
Klinisyen ile analist arasındaki iyi bir ba�lantı, toksikolojik analizin sonucunun yararlı
olması için oldukça büyük önem ta�ır. �deal olan, örnekler toplanmadan önce bu
ba�lantının kurulmasıdır ve örne�in toplanmasında delil teslim zincirinin dikkate
alınmasıdır. En azından, laboratuara örne�in ta�ınmasına e�lik etmek için bir ihtiyaç
formu hazırlanmalıdır (Flanagan RJ, 1995).
�drar, geni� hacim olana�ı olan durumlarda tarama testleri için çok kullanı�lıdır ve
genellikle kandan daha fazla deri�imde ilaç veya zehir içerir. Kromatografik teknikler
kullanılıyorsa, tanımlamada metabolitlerin varlı�ı da yardımcı olabilir. Bir eri�kinden
mühürlü, steril bir kap içine alınan 50 mL idrar örne�i, pek çok amaç için yeterlidir,
hiçbir koruyucu ilave edilmemelidir. Örnekler, herhangi bir ilaç tedavisine ba�lanmadan
mümkün oldukça hızlı alınmalıdır. Buna ra�men, trisiklik antidepresanlar gibi ilaçlar
3
�
�
idrar tutucu olduklarından erken alınan örneklerde oldukça fazla zehir içerirler
(Flanagan RJ, 1995).
Mide içeri�i olarak, kusmuk, gastrik aspirat ve mide yıkamalarından elde edilen mide
yıkama sıvısı anla�ılmalıdır. Burada önemli olan sonraki yıkamalarda örnek seyrelmi�
olaca�ından ilk yıkama örneklerini elde etmektir. 20 mL gastrik lavaj, geni� aralıkta
toksikolojik test yapmak için yeterlidir (Flanagan RJ, 1995).
Kan örnekleri plazma veya serum olarak miktar analizi yapmak için ayrılır. Normalde
kanın plazmasında ve serumunda örnek deri�imlerinde önemli bir fark yoktur. Sadece
kan hücresi ile ili�kili zehirlenmelerde mutlaka tam kan çalı�ılmalıdır (Flanagan RJ,
1995). Heparinli tüp içine 10 mL alınmı� örnek yeti�kinlerin toksikolojik analizi için
yeterlidir. Buna ek olarak 2 mL kan fluorür/okzalatlı tüp içine alınarak etanol analizi
�üphesi için saklanmalıdır. Florürlü tüp üzerinde 1g/L florürü yazıları bulunur. Pratik
olarak 2 mL kanın içindeki tüm mikrobiyal etkinli�i durdurmak için 40 mg sodyum
florür gerekmektedir. Bu anlamda ticari florürlü tüplerin üzerinde yazılana dikkat etmek
gerekir.
Ayrıca, acil servis ba�ta olmak üzere çe�itli kliniklerden gelen zehirlenme olgu sıklı�ı
ve çe�itlerinin bilinmesi, toksikoloji laboratuarının altyapı ve yöntem olu�turmasında
önceli�i belirler (Bavuno�lu I., 2010).
Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi (YP�TK), adli bilimlerde önemli
ölçüde uygulamalar sunmakta olan, benzer tekniklerle kıyaslandı�ında kullanım
kolaylı�ı ve tekrarlanabilirlik sa�layan bir sistemdir ve gün geçtikçe vazgeçilmez hale
gelen laboratuar akreditasyonuna elveri�li bir yöntem olarak ortaya çıkmaktadır. Zira,
geleneksel �nce Tabaka Kromatografisi (�TK) veya Enzim �mmunoassay (E�) gibi
tarama yöntemleri ile yapılan tüm çalı�maların yerini YP�TK’nın alabildi�i
4
�
�
görülmektedir. Bu yeni sistemle elde edilen kantitatif sonuçların do�rulanması ise
toksikolojik incelemelerde sıklıkla kullanılan Gaz Kromatografisi-Kütle Spektrometresi
(GC-MS) sistemi ile gerçekle�tirilmektedir (Yakı�tıran S, 2004; Enis M, 2005). GC-
MS, klinik ve adli amaçlı toksikolojik taramalarda en çok kullanılan sistemdir ancak su
içeri�i çok olup, analiz edilmesi gereken idrar ve gastrik lavaj gibi matrikslerde GC-MS
sisteminin zaman alıcı örnek hazırlama i�lemleri sistemi daha az elveri�li hale
getirmektedir. Türevlendirme basama�ı ve ısıya dayanıksız bile�enlerin varlı�ı göz
önünde bulunduruldu�unda HPLC, YP�TK gibi sistemler daha az zahmetli
olabilmektedir. Toksikolojik tarama için gastrik lavaj örne�i hem pratik hem de yöntem
açısından avantajlıdır, �üpheli maddenin alım yolu ve alındı�ı miktarla ilgili bilgi
verebilir (Politi L, 2004).
Bu çalı�mada, acil polikliniklerinde sıkça rastlanan zehirlenme olgularının sıklı�ını,
çe�itlerini, zehirlenmeye neden olan ilaç ve uygun özütleme yöntemini belirlemek,
Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi (YP�TK) analiz ko�ullarını geçerli
kılmak ve Gaz Kromatografisi-Kütle Spektrometresi (GC-MS) sistemi ile do�rulamak
amaçlandı.
5
�
�
2. GENEL B�LG�LER
2.1. Zehir tanımı
Eski ça�lardan bu yana zehirlenmeler, tıp bilimlerinin en çok u�ra�tı�ı konulardan
biridir. Zehir tanımının ortaya çıkması milattan önceye dayanmaktadır, tıbbi ve
toplumsal bir sorundur. Zehir insan sa�lı�ını bozan veya hayatını tehlikeye sokan
bitkisel, hayvansal, kimyasal, mineral veya sentez kaynaklı maddelerin ortak adıdır.
Zehirlenmeye sebep olan madde bazen bir besin, hayvan zehri, ilaç olabilirken bazen de
endüstriyel atık veya kimyasal bir bile�ik olabilmektedir. Zehirlenme; toksik bir
maddenin veya toksik olmayan ancak yüksek dozda alınan bir maddenin çe�itli yollarla
alınarak vücuda zarar verecek �ekilde organizmada bazı belirti ve bulguları ortaya
çıkarmasıdır. Zehirlenme sonucunda biyolojik sistemde çe�itli semptomlar (titreme,
bulantı, a�rılar vb.), moleküler düzeyde veya makro düzeyde bozukluklar (lösemi,
karaci�er harabiyeti vb.) ortaya çıkmaktadır. Zehirlenmenin gerçekle�mesi için zehir
kayna�ının organizmaya giri� yolundan absorbe olması yani zehirin bulundu�u ortamda
zehre maruz kalması gerekmektedir. Böylece madde giri� yolundaki membranlardan
organizmaya girmi� olur. Zehirli maddenin organizmada zehirlenme semptomları
meydana getirmesi için gerekli �artlardan di�eri de dozdur (Vural N, 2005)
2.1.1. Zehirlerin sınıflandırılması
Zehirler kaynaklarına göre, fiziksel ve kimyasal yapılarına göre, farmakolojik ve
toksikolojik etkilerine göre sınıflandırılmaktadır.
Kaynaklarına göre zehirler bitkisel, hayvansal, mineral, yapay kaynaklı (sentetik)
zehirler olmak üzere üç grupta toplanmaktadır.
6
�
�
Bitkisel zehirler: Mikotoksinler, çe�itli mantar türlerinin içerdi�i toksinler vb.
Hayvansal zehirler: Yılan, akrep, örümcek zehirleri, deniz hayvanları toksinleri vb.
Mineral Zehirler: Kur�un, Arsenik, Sülfür
Sentetik zehirler: Sava� gazları, pestisitler, plastik maddeler vb.
Fiziksel �ekillerine göre zehirler:
Gaz (H2S, fosgen, klor), Buhar (benzen buharı, CS2), Aerosol (�nsektisit aerosolü), Katı
tanecikli (asbest, katran) olmak üzere sınıflandırılabilirler.
Kimyasal yapılarına göre ise: Alifatik hidrokarbonlar, polisiklik aromatik
hidrokarbonlar, organik metal bile�ikleri, metaller, ametaller ve anorganik bile�ikler
olarak sınıflandırılmaktadır.
Ayrıca zehirler fizyolojik etkilerine göre de sınıflandırılabilir:
Zehrin etkiledi�i doku veya organlara göre (karaci�er zehirleri, kemik ili�i zehirleri,
böbrek zehirleri), zehrin olu�turdu�u etkiye göre (merkezi sinir sistemi baskılayıcıları,
konvülzanlar, teratojenler, karsinojenler, mutajenler gibi) de sınıflandırılabilmektedirler.
Analitik toksikoloji alanında ise zehirler uçucu zehirler (metil alkol, toluen, benzen),
uçucu olmayan zehirler (psikotrop maddeler, pestisitler), metalik zehirler (kur�un, civa,
kadmiyum), toksik anyonlar �eklinde sınıflandırılmaktadır (Vural N, 2005).
2.1.2. Zehirlenmelerin Sınıflandırılması:
Olu� �ekline, süresine ve etkiledi�i kitleye göre sınıflandırılabilir:
Olu� �ekline göre: Çevresel (bitkisel, hayvansal), Endüstriyel, Ev kazaları, Mesleki,
�ntihar amaçlı, Cinayet, Sava�, Kaza ile olan zehirlenmelerdir.
7
�
�
Olu� süresine göre: Akut, Kronik zehirlenmeler,
Etkiledi�i kitleye göre: Toplu zehirlenmeler, Bireysel zehirlenmeler (Vural N, 2005).
2.2. Toksikolojinin tanımı ve tarihçesi
Toksikoloji genel anlamda zehirlerle ve zehirlenmelerle u�ra�an multidisipliner bir
bilim dalıdır. Toksikoloji kelimesi Yunanca kökenli olup toksikon (zehir) ve logos
(bilim) kelimelerinden türemi�tir. Toksikoloji zehirlerin canlı organizmada u�radı�ı
de�i�imleri, organizmaya yaptı�ı etkileri, tedavi ve tespiti ile ilgili konuları
ara�tırmaktadır. Zehir kavramı insanlık tarihi ile aynı ya�tadır. �lk insanlar hayvansal ve
bitkisel zehirlerin farkına varıp bunları ilerleyen dönemlerde sava� silahı, savunma
aracı, dü�manına zarar vermek amaçları ile kullanmı�lardır. Bilinen en eski yazılı
kaynak Ebers papirüsüdür (M.Ö 1500). Baldıran, akonitum opium, kur�un, dijitalis,
belladon bilinen en eski zehirlerdendir. Baldıran otu resmi devlet zehiri kabul edilmi�tir,
Sokrates’in bu ot ile zehirlenerek öldürüldü�ü dü�ünülmektedir. Bilinen ilk antidot ise
Pontus Kralı Mitridates’in (M.Ö 132-63) buldu�u böcek, yılan sokmalarına kar�ı
kullanılan “Mitridarum” dur.
Eski Roma döneminde Dioscorides (M.S. 40-80) ilk kez zehirleri sınıflandırmı�tır.
Kaynaklara göre zehirler bugün hala geçerlili�ini koruyan bitkisel, hayvansal ve mineral
kaynaklı olarak sınıflandırılmı�tır. Toksikoloji biliminin geli�iminde önemli bir yeri
olan Paracelcus (1493-1541) ise zehiri bir kimyasal madde olarak görmü� ve ünlü
tanımlamayı yapmı�tır: “Bütün maddeler zehirdir, zehir olmayan madde yoktur. Zehir
ile ilacı birbirinden ayıran dozudur” demi� ve böylece doz-yanıt ili�kisinin önemini
vurgulamı�tır. Toksikoloji için önemli olan biyolojik sistemde zehrin etkilerinin
deneysel ara�tırmalarla ortaya çıkarıldı�ını ve toksik özelliklerin her maddeye göre
8
�
�
sınıflandırılması gerekti�inden bahsetmi�tir. Rönesans döneminde Fransa’da Catherina
de Medici, zehirlerin etki yerlerini ve klinik bulgularını ara�tırmak için bir grup insanı
denek olarak kullanmı�tır. Toksikolojinin ayrı bir bilim dalı olarak geli�mesi 18.
Yüzyılda olmu�tur. Fransız hekim Orfila (1787-1853) toksikolojiyi bilim dalı olarak
tanımlamı�tır ve modern toksikolojinin babası sayılmaktadır. Zehirlerin kimyasal ve
biyolojik özellikleri arasında ili�ki kurmu�, zehirlerin te�his edilmesi için otopsi
materyallerinin alınması gerekti�ini bildirmi� ve bu konuda yöntemler geli�tirmi�tir. Bu
geli�me sayesinde adli toksikoloji ile analitik toksikolojinin temelleri atılmı�tır. Aynı
dönemlerde analitik toksikoloji ara�tırmaları ba�lamı� ve zehirlerin tayini için analitik
yöntemler geli�tirilmi�tir. Bunların ba�ında arsenik için “Marsch deneyi”, arsenik ve
civa için “Reinsch deneyi”, alkaloid özütlemesi için Stas-Otto yöntemleri gelmektedir.
Tüm bu geli�melerle temelleri atılan toksikolojinin çe�itli u�ra� konuları geli�mi�tir:
�laç, uyu�turucu-uyutucular, kozmetik, tarım ilacı, gıda katkı maddeleri, endüstriyel
kimyasallar vb. tüm bu kimyasallara, organizmaya giren yabancı madde anlamına gelen
ksenobiyotik denmektedir. Ksenobiyotiklerin organizma üzerinde olu�turdu�u
olumsuzluklara toksik etki, bir maddenin toksik etki olu�turma kapasitesine toksisite,
toksik etki olu�turan maddelerin tümüne ise toksik madde adı verilmektedir.
Toksikolojik çalı�malar ilerledikçe alt dallara ayrılmı�tır. Bunlar: Tanımlayıcı
toksikoloji, Klinik toksikoloji, Çevre toksikolojisi, Endüstriyel toksikoloji, Analitik
toksikoloji, Adli toksikoloji, Gıda toksikolojisi, Ekotoksikolojidir. Toksikoloji
multidisipliner bir bilim dalıdır (�ekil 2.1.), genetik, mühendislik, farmakoloji, kimya
gibi pek çok bilim dalı ile i�birli�i ile çalı�maktadır (Casarett L J, 1980; Vural N, 2005).
9
�
�
�ekil 2.1. Toksikolojinin i�birli�i içinde oldu�u bilim dalları.
2.3. Ülkemizde ve Dünyada Zehirlenme Sıklıkları
1993-2003 yılları arasında ABD’deki acil servislerde yapılan bir ankete göre bu yıllar
arasında toplam 11.68 milyon zehirlenme olgusu meydana gelmi�, bunların %13.7’sine
gastrik lavaj uygulanmı�tır. 1993-1997 yılları arasında %18.7 gastrik lavaj yapılırken
1998-2003 yılları arasında bu oran %10.3 olmak üzere anlamlı bir �ekilde azalmı�tır.
Gastrik lavaj uygulamaları daha çok genç ya�takilere (<30) ve kadın hastalara yapılmı�
ayrıca ak�am 8 ile sabah 8 arasında saatleri arasında uygulanmı�tır (Larkin G L, 2007).
�talya’da 1984-2000 yılları arasında maddenin sebep oldu�u ölümlerden 15792’sinin
kasıtsız akut zehirlenme, 20332’sinin ise intihar sonucu meydana geldi�i bildirilmi�tir.
Bu olguların ya� aralı�ı 15-44 ya� arasında bulunmu� ve olguların ço�unun erkeklerden
olu�tu�u bildirilmi�tir. Zehirlenmelerin daha so�uk aylarda nispeten daha fazla
görüldü�ü ortaya çıkmı�tır (Marco B, 2004). Ülkemizde 1998-1999 yılları arasında acil
servise ba�vuran 116 intihar olgusundan 96’sı ilaçla zehirlenme sonucu acil klini�ine
ba�vurmu�tur ve bunların 31’i erkek, 65’i kadın hasta olarak kaydedilmi�tir (Tüzün B,
2000).
10
�
�
Arslan M ve arkada�larının (2007) 1997-2005 tarihleri arasında yaptıkları çalı�mada,
Çukurova bölgesinde toplam 6808 adli ölüm olgusundan %24.4’ü (1390) çocuk
ölümüdür. Bunların %13.4’ü (186) intihardır. �ntihar eden 18 ya� altı bu olguların
%62.9’u ise kadındır. �ntihar �ekillerinin %32.8’ini zehirlenmeler olu�turmaktadır ve
genellikle toksik ajanlarla ölüm tercih edilmi�tir (Arslan M, 2007).
Toksikolojide ara�tırma için ilaç deri�imlerinin kullanılması hem önemli hem de
problemlidir. A�ırı dozda alınan ilacın kineti�inin anla�ılması klinik neticelerin
ilerlemesini ve daha akılcı tedavinin geli�mesini sa�lar (Dawson A H, 2001)
2.4. Akut Zehirlenmelerde Acil Toksikolojik taramanın kullanılmasının
gerekçeleri
Akut zehirlenme olgularında acil toksikoloji laboratuarının verilerinin gereklili�i ile
ilgili bazı tartı�malar mevcuttur: “söz konusu madde zaten biliniyordur ve laboratuar
sadece maddenin varlı�ını do�rular”; “tedavi, laboratuar bulguları gelmezden önce
zaten ba�lamı�tır”; “toksikoloji taraması gereksizdir”; “ilgili ilaç ne olursa olsun tedavi
zaten aynı olacaktır, bu durumda neden u�ra�alım”; �eklinde tartı�malar vardır.
Toksikoloji raporunun de�erleri �üphelenilen te�hisi do�ruladı�ı takdirde ilave bir
tetkike gerek kalmayacaktır. Ayrıca hastanın ya�amsal fonksiyonlarının sürdürülmesi
için ba�layan tedavi, laboratuar bulgularından elde edilen maddeye dair kinetik bilgiler
ı�ı�ında özel zehirlenmeler için özel uygulamalar geli�tirilerek devam edebilir. Hastanın
do�ru de�erlendirmesinin yapılmasında laboratuar ihtiyacı do�maktadır.
• Tayin edilebilir maddelerin varlı�ının ya da yoklu�unun do�rulanması
11
�
�
• Hastaların hem klinik hem de kimyasal olarak takibinin gereklili�i hususunda bir
temel olu�turmak
• Te�his için daha iyi bir temel olu�turmak
Ancak toksikolojik taramanın sonuçlarının kullanılmasında bazı sınırlamalar vardır.
Potansiyel olarak var olabilen maddelerin tümü tayin edilemeyebilir; ba�lanmaya,
çözünmeye ve beraberindeki di�er maddelerin varlı�ına ba�lı olarak madde deri�imi
de�erlerinde oldukça de�i�ken de�erler vardır. Yine de, hekim e�er bir maddenin veya
maddelerin varlı�ını biliyorsa, e�lik edecek komplikasyonlar için daha fazla dikkat
etmelidir. Sadece laboratuarın iyi bir kantitatif analiz yapması yetmez, klinisyenin bu
sonuçları do�ru �ekilde yorumlaması ve bulgulara bakarak harekete geçmesi çok daha
önem ta�ımaktadır (Wiltbank T B, 1974).
2.5. Adli ve Klinik Toksikoloji
Toksikolojinin do�rudan insan bedeni üzerinde çalı�tı�ı multidisipliner iki alt alan; Adli
ve Klinik Toksikolojidir. Adli toksikoloji adaletin olu�ması amacıyla zehirleri ve
zehirlenmeleri inceleyen bir bilim dalıdır. Canlıda ve ölüde ceza hukuku, medeni hukuk
ve sigorta hukuku ile ilgili ortaya çıkabilecek tartı�maları aydınlatmak üzere adalete
hizmet eder (Atasoy S ve Cengiz M, 1994). Klinik toksikoloji ise insan sa�lı�ı üzerinde
tanı ve tedavi odaklı hizmet etme e�ilimindedir. Zehirlenmelerin tanısı, tedavisi,
izlenmesi, önlenmesi ve de�erlendirmesini sa�lar. Toksisite mekanizmalarının
anla�ılması tanı ve tedavinin hızını arttıran en önemli parametredir. Acil tıp
hekimlerinin Farmakoloji bilim dalları, zehir danı�ma merkezleri ve toksikoloji
laboratuarları ile birlikte yürütecekleri i�birli�i sayesinde gereksiz tedavi masraflarından
ve harcanan zamandan kaçınılması mümkün olmaktadır. Kasıtlı veya kasıtsız
12
�
�
zehirlenmelerde kanıta dayalı bilginin varlı�ı hem acil hekiminin yolunu aydınlatacak
hem de hastanın kısa sürede ve daha az masrafla tedavi edilmesini sa�layacaktır.
Dünyada ilk zehir danı�ma merkezi 1949’da Hollanda’da kurulmu�tur. Bunu 1953’de
ABD Chicago izlemi�tir. 1958’de AAPCC (Amerikan Zehir Danı�ma Merkezi
Akademisi), 1964’de EAPCCT (Avrupa Zehir Danı�ma Merkezi Birli�i), 1968’de
AACT (Amerikan Klinik toksikoloji Akademisi) kurulmu�tur. Türkiye’de ise Sa�lık
Bakanlı�ına ba�lı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Ba�kanlı�ı Ulusal Zehir Merkezi
(UZEM) ilk çalı�malarına 1928’de ba�lamı�tır. Dokuz Eylül �laç ve Zehir Danı�ma
Merkezi ise 1993 yılında hizmet vermeye ba�lamı�tır.
2.6. Biyolojik örne�in seçimi
Örne�in seçimi genellikle klinik duruma ba�lıdır. �laçların taranması için en genel örnek
kan, serum/plazma ve idrardır. Kan, serum/plazma pek çok yöntemde de�i�tirilebilir.
�drar hastaneye intikal eden olgularda en sık kullanılan örnektir ve izolasyon prosedürü
öncesi ilaç konjugatlarını (glukuronidlerini) daha kolay ölçülebilir bile�iklere
dönü�türmek için hidroliz gerektirebilir.
Toksikolojik analizin do�ru ve anlamlı sonuç vermesi, alınacak biyolojik örne�in
türünün, alınma süresinin, �eklinin ve aranacak maddenin bilinmesi ile olabilmektedir
ve bu hekimin bilgisi ve yönlendirmesi dahilinde olmalıdır. �üphe edilen maddenin ve
metabolitlerinin farmakokinetik özelliklerinin bilinmesi ile kolayla�an toksikolojik
inceleme, hekimin kısa sürede etkin tedavi uygulamasını sa�layacaktır. Hastadan veya
hasta yakınından dikkatli bir öykü alınmalıdır. Hastanın medikal ve psikiyatrik geçmi�i,
kullandı�ı ilaçlar ö�renilmelidir. Hasta koma halinde geldiyse, yakınlarından hastanın
bulundu�u yerin yakınlarında bo� ilaç �i�esi veya �üpheli bir materyal olup olmadı�ı
13
�
�
sorulur. Tüm bu bilgiler hastanın veya hasta yakının korkusu veya konfüzyonuna ba�lı
olarak hatalı veya eksik olabilece�i için öyküye tek ba�ına güvenilmez. Zehirlenen
hastada travmaya maruz kalma ihtimali de göz önünde bulundurularak muhakkak fiziki
muayenesi yapılmalıdır. Tanısal veya medikolegal amaç ile hastaya herhangi bir tedavi
giri�iminde bulunulmadan önce muhakkak �u örnekler alınmalıdır: (Flanagan R J,1995;
Maurer H H, 2000).
1. �lk idrardan en az 50 ml
2. Kan: 10 ml tam kan, 10 ml heparinsiz kan (serum için)
3. Gastrik lavajla (yapılması gerekliyse ve zamanında ise) elde edilen ilk örnekten
en az 50 ml.
Öykü alma ve fiziki muayene sonucu tanı koyulamayan hastada toksikolojik ara�tırma
önem kazanır.
Acil klini�ine ba�vuran hastanın hikayesinde veya klinik bulgusunda �üpheli bir bile�ik
varsa maddeye özgü bir test prosedürü uygulanır, ancak klinik bulgularında ve edinilen
bilgide zehirlenmeye ili�kin bir kanıt olmadı�ı durumlarda bir seri tarama testi
uygulamak gerekmektedir. Klinisyen ile analist arasında kurulan iyi bir ba�lantı
toksikolojik analizin yararlı olması açısından oldukça önemlidir. �deal olan örnekler
toplanmadan önce bu ba�lantının kurulmasıdır ve örneklerin toplanmasında özel bir
gereklilik varsa not edilmelidir. En azından, örnek ile beraber bir bilgi formu ve
aydınlatılmı� rıza formu laboratuara ula�tırılmalıdır. Bu formda bulunması gereken
belli ba�lı bilgiler vardır. Bunlar: ya�, cinsiyet, varsa bilinen rahatsızlık, varsa sürekli
kullanılan ilaç bilgisi, hastaneye geli� nedeni, biliniyorsa zehirlenme kayna�ı,
laboratuardan istenen tetkik, zehirlenmeye yol açan maddenin vücuda giri� zamanı,
14
�
�
hastanın acil klini�ine ba�vuru zamanı, biyolojik örnek(ler)in alındı�ı zaman, hastaya
gastrik lavaj yapılıp yapılamadı�ı bilgisi vb. (Basic Analytical Toxicology Web Sayfası)
Kromatografik teknikler ilaçları biyolojik matriksten ayırmak için preanalitik bir
izolasyon prosedürü gerektirmektedir. Bilinmeyen madde analizleri için çe�itli
ektraksiyon yöntemleri vardır: sıvı-sıvı özütleme, katı faz özütleme ve katı faz mikro
özütleme yöntemleri (Maurer H H, 2000).
2.7. Çalı�mada yer alan 11 analite ait genel bilgi ve etki mekanizmaları
Bu çalı�mada acil zehirlenmelerde sıkça kar�ıla�ılan maddelerden bazıları (Bavuno�lu I,
2004) yöntem geçerlilik çalı�maları yapılarak kantitatif analiz yapmak üzere seçilmi�tir.
Bunlar: Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen (Parasetamol), Asetil Salisilik Asit
(ASA), Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metilen Dioksi Metamfetamin
(MDMA), Morfin ve Teofilindir. Bu 11 maddenin fiziksel ve kimyasal özellikleri,
molekül a�ırlıkları, CAS Numaraları gibi bilgiler Tablo 2.1’de, kimyasal formülleri ise
Tablo 2.2’de görülmektedir.
15
�
�
Tablo 2.1. Çalı�mada yer alan 11 etken maddenin çe�itli kimyasal özellikleri (Moffat, A.C.
2004, INCHEM)
Madde adı Kimyasal formülü Molekül a�ırlı�ı
Görünümü Partisyon katsayısı
Disosiyasyon sabiti (PKa)
CAS numarası
Alprazolam C17H13ClN4 308.8 Beyaz kristalimsi toz 2.12 2.4 28981–97
Amitriptilin C20H23N 277.4 Renksiz ya� 4.94 9.4 50–48–6
Asetaminofen C8H9NO2 151.2 Beyaz kristal veya kristalimsi toz
0.5 9.5 103–90–
Asetilsalisilik asit
CH3COOC6H4COOH 180.16 Beyaz kristalimsi toz 3.5 50-78-2
Diazepam C16H13ClN2O 284.7 Beyaz-sarı kristalimsi toz
2.7 3.3 439–14–
Karbamazepin C15H12N2O 236.3 Beyaz-sarımsı kristalimsi toz
2.45 7.0 298–46–
Kodein C18H21NO3,H2O 317.4 Renksiz kristal veya beyaz kristalimsi toz
0.6 8.2 76–57–3
Kokain C17H21NO4 303.4 Beyaz kristalimsi, hafif uçu�an toz
2.3 8.6 50–36–2
Metilendioksi metamfetamin
C11H15NO2 193.2 Viskoz, renksiz ya� 10.38 42542–10
Morfin C17H19NO3,H2O 303.4 Beyaz kristalimsi toz veya renksiz i�nemsi kristal.
-0,1 8.0-9.9 57–27–2
Teofilin C7H8N4O2 180.2 Beyaz kristalimsi toz 0.0 8.6 58–55–9
16
�
�
Tablo 2.2. Çalı�mada kullanılan 11 etken maddenin kimyasal yapısı
Alprazolam
Amitriptilin
Asetaminofen (Parasetamol)
Asetil salisilik asit
(Aspirin)
Diazepam
Karbamazepin
Kodein
Kokain
MDMA (Metilen dioksi metamfetamin)
Morfin
Teofilin
17
�
�
2.7.1. Alprazolam
Alprazolam panik bozukluklarını ve anksiyete bozukluklarını tedavi etmede kullanılan,
ye�il reçete ile satılan benzodiazepin grubu bir maddedir. Beyindeki anormal
uyarılmaları azaltmaya yarar. Alprazolamın yarılanma ömrü 11-15 saat dolaylarındadır
ve 0.1-0.4 mg/L arasında toksik etkileri görülmektedir. Alı�kanlık yapıcı bir madde
oldu�undan, ilacın alımının birden kesilmesi nöbet, kontrol dı�ı vücudun bir bölgesinin
sallanması, ba� a�rısı, sese veya ı�ı�a hassasiyetin artması, bulanık görme, terleme,
uykuya dalmada güçlük, konsantrasyon eksikli�i, depresyon, agresif davranı�lar,
kramplar, ishal, kusma, el ve ayaklarda yanma hissi, kilo veya i�tah kaybı, hipertansiyon
gibi yoksunluk semptomlarının geli�mesine sebep olabilir, diazepama göre 20 kat daha
etkindir. Narkotik analjeziklerle, barbitürat ve etanol ile birlikte alınması birbirlerinin
etkisini arttırabilece�inden ciddi merkezi sinir sistemi baskılanmasına sebebiyet
verebilir (Moffat A C, 2004; Gülo�lu C, 2004).
2.7.2. Amitriptilin
Trisiklik antidepresan ilaçlar arasında en sık reçete edilen maddedir. Etkin olması
nedeni ile hekimler tarafından sıkça önerilirken, ucuz ve reçetesiz temin edilebilir
olması hastaların kolaylıkla ula�masını sa�lamaktadır. Gerek kaza sonucu gerek intihar
amaçlı olgularda bu madde ile zehirlenme olgularına sıklıkla rastlanmaktadır. Genç G
ve arkada�larının 2000-2004 yılları arasında ülkemizde çocuk poliklini�inde yaptı�ı bir
çalı�manın sonucunda, 778 ilaç zehirlenmesinin 61’inin (%7.84) amitriptilin ile
gerçekle�ti�i görülmektedir (Genç G, 2007). Trisiklik antidepresanların etkileri 1960’lı
yıllardan beri bilinmekte ancak etki mekanizmaları henüz tam olarak bilinmemektedir.
18
�
�
Bu ilaçların nöronal uptake blokörleri oldu�u ve beyinde noradrenerjik ve/veya
serotonerjik sinapslarda nörotransmiter geri alımını bloke ettikleri bilinmektedir. Ancak
bu etki akut bir etkidir ve bu ilaçların antidepresan etkinliklerinin 2-3 haftadan sonra
ba�ladı�ı bilinmektedir. Mekanizmanın henüz bilinmemesi a�rı ve depresyon
patolojisinin tam olarak anla�ılamaması ile ilgili oldu�u dü�ünülmektedir (Dalgıç H,
2003).
Amitriptilinin yarılanma ömrü 9-36 saattir, toksik etkileri 0.3 mg/L deri�imde
ba�lamaktadır. Trisiklik antidepresanların tipik yan etkileri �öyledir: ta�ikardi,
midriyazis, a�ız kurulu�u, kızarık cilt, gecikmi� gastrik bo�alma, yava�lamı� intestinal
peristaltik hareket, idrar yapmada gecikme, konfüzyon, ajitasyon, ba� a�rısı, yorgunluk,
anksiyete, göz içi basınçta artı�, bulanık görme, uyku hali, ba� dönmesi. A�ır
zehirlenmelerde ise doza ba�lı olarak; kardiyak aritmi, ısı bozulması, bilinç düzeyinde
de�i�me, koma, konvülziyon, hipotansiyon, ani ölüm gerçekle�ebilmektedir (Woolf A
D, 2007).
2.7.3. Asetaminofen (Parasetamol)
Asetaminofen tüm dünyada sık kullanılan bir analzejik (a�rı kesici) ve antipiretiktir
(ate� dü�ürücü). Sık kullanımı dolayısı ile herkesin ula�abilece�i bir ilaç oldu�undan
intihar amaçlı zehirlenmelerde sıkça kullanılmaktadır. Genelde karaci�er
toksisitesi gösterir, böbrek yetmezli�i nadirdir. Böbrek yetmezli�i genelde karaci�er
yetmezli�i ile beraber ve alkolik bireylerde daha fazla görülür. Tek bir defada alınan
12.5 gr veya 25 tablet karaci�er hasarının klinik tablolarını olu�turur. Bulantı, kusma,
abdominal a�rı ve �ok erken klinik yakınmalardır. �laç alımından sonraki 4 ile 12 saat
içinde geli�ir. Sonraki 24-48 saat içinde bu bulgular gerilerken, karaci�er hasarı
belirgin hale gelir. 4-6 güne kadar maksimum anormallikler ve karaci�er yetmezli�i
19
�
�
görülmeyebilir (Yüksel A., 2008). Ate� dü�ürücü etkisini beyinde prostoglandin
sentezini azaltarak gösterir. Ancak periferde prostoglandin sentezini inhibe etmedi�i
için antienflamatuar etkisi yoktur. Çocuklarda antipiretik dozu 4-6 saatte bir 10-15
mg/kg’dır. Daha emniyetli bir antipiretik olup, ciddi bir yan etkisi yoktur. 2 aydan
büyük çocuklarda güvenle kullanılabilece�i belirtilmektedir. Uzun süreli kullanımlarda
böbrek hasarı, yüksek doz kullanımında da akut tübüler nekroz ve akut karaci�er
yetmezli�i olu�turmaktadır (Alhan, E., 2004). Parasetamolün serumdaki deri�imi 100
mg/L’yi geçince toksik semptomlar ba�lar. 400-500 mg/L’yi geçerse a�ır karaci�er
hasarı meydana gelir. 10 g ise parasetamolün letal dozu olarak kabul edilmektedir. Tek
seferde yüksek doz asetaminofen alımlarında hepatik hasarlanmayı öngörmek adına
Rumack-Matthew nomogramı kullanılır. Akut maruziyetin 4. Saatinde 150µg/mL’nin
üzerindeki de�erler karaci�er toksisitesi geli�me riskinin yüksek oldu�unu ve NAC (n-
asetil sistein) tedavisinin ba�lanması gereklili�ini ortaya koyar (Moffat A C, 2004).
2.7.4. Asetilsalisilik asit (ASA)
Trombositlerin siklooksjjenaz l (COX 1) enzimini asetilleyerek irreversibl �ekilde
inhibe eder ve böylece trombositlerde TxA2 olu�umunu azaltır.
Aspirin ara�idonik asitin prostoglandin E2’ye (PgE2) dönü�ümünde katalizör olan
siklooksigenaz enzimi bloke ederek tromboksan sentezini inhibe ederler. Tromboksan
A2, trombosit aggregasyonunun potent stimülatorüdür. Aspirin, enzimi geri dönü�ümsüz
olarak bloke etti�inden özellikle çok etkilidir. Çünkü trombositler yeni protein
sentezleyemezler ve aspirinle inhibisyon yeni trombositler olu�uncaya kadar devam
eder (birkaç gün). Bu hücrelerde adı geçen enzim sentez edilemedi�inden,
antitrombositik etki, yeni üretilen hücrelerin eskilerin yerini alması ile ortadan kalkar
(trombositlerin ömrü yakla�ık 7-10 gündür). Bu nedenle, tek bir dozunun etkisi uzun
20
�
�
sürer. Asetilsalisilik asitin plazma yarılanma ömrü 15 dakikadır ve salisilata metabolize
olur ancak eliminasyon kineti�i doza ba�ımlıdır ve yarılanma ömrü her dozla artarak
vücutta birikmeye neden olabilir. Bu da salisilat entoksikasyonu için önemli bir risktir.
Salisilatın analjezik dozlar için yarılanma ömrü 3.5 saattir. Karaci�erde enzimatik
doygunluk gerçekle�ti�inde yarılanma ömrü 15 saate kadar çıkar. Salisilat
entoksikasyonunun klinik tablosunda: bulantı, kulak çınlaması, huzursuzluk, tremor,
takipne ve hiperpne, santral sinir sistemi ile ilgili bozukluklar, akut böbrek yetmezli�i,
pulmoner ödem, hipopotasemi, hiper ve hiponatremi ve hipoprotrombinemi görülür.
Reye sendromu riski nedeniyle viral hastalıklarda, özellikle suçiçe�i ve influenza
olgularında kullanılmaması önerilmektedir. Bu nedenle de son zamanlarda çocuklarda
asetilsalisilik asitin ate� dü�ürücü olarak kullanımı azalmı�tır. Bu tabloların dı�ında
ilacın reaktif metabolitleri karaci�er ve böbrek toksisitesi, immün yanıtın baskılanması,
gastrointestinal sistemde enflamasyon ve kanama, trombosit fonksiyonlarında bozulma
ve duyarlılı�ı olan ki�ilerde astım ata�ı olu�masına neden olabilir (Alhan E, 2004).
ASA’nın toksik etkileri 500 mg/L ve üzeri deri�imde ba�lar ve 15 g’da ölümle
sonuçlanır (Moffat A C, 2004).
2.7.5. Diazepam
Benzodiazepin grubu maddelerin en ba�ında gelenlerden biri olan diazepam
anksiyolitik, sedatif amaçla, epilepsi ve konvülsiyonun tedavisinde, etanol veya di�er
sedatif hipnotiklerin geri çekilme durumlarının kontrolünde ve spazmolitik olarak
kullanılmaktadır. Oral alımdan sonra hızla ve tamamen absorbe olur. 30 ila 90 dakika
içinde dü�ük plazma seviyelerine ula�ır. Ana aktif metaboliti kronik kullanımda biriken
desmetildiazepamdır. Di�er aktif metabolitleri ise oksazepam ve temazepamdır.
Bozunmadan kalan az miktarda diazepam idrarla atılır ve metabolitlerin miktarı alınan
21
�
�
doza ba�lı olarak de�i�mektedir. Alınan dozun yakla�ık %70’i glukronid ile
konjugasyon yaparak idrarla atılır. Yakla�ık %10’u feçesle atılır. Diazepam ve
metabolitleri kan-beyin bariyerini ve plasentayı geçerler, ayrıca anne sütüne de geçerler.
Kandaki deri�imi 1.5 mg/L’yi geçince toksik etkiler meydana gelebilir. 5 mg/L’den
yüksek deri�imde ise ölüme sebebiyet verebilir. Bu deri�im alkol ile birlikte maddenin
alındı�ı durumlarda daha da dü�ük seviyelere inmektedir. Diazepam uzun etkili
benzodiazepin grubundandır ve plazma yarılanma ömrü 20-40 saat iken,
desmetildiazepam 40-100 saatte yarılanmaktadır. Ya�lı ve çocuklarda, karaci�er
hastalarında bu süreler daha da uzamaktadır. Plazmada diazepamın proteine ba�lanma
kapasitesi %98 ila 99’dur. Genel grup olarak benzodiazepinler nöron membranında
GABAA reseptörü, benzodiazepin reseptörü ve Cl- kanal komplexi ile etkile�erek ve Cl-
kanallarının açılma frekansını artırarak, nöron inhibisyonuna neden olur. Doza ba�lı
olarak benzodiazepinler sedasyon, hipnotik etki, motor koordinasyon, bellek bozuklu�u,
santral etkili kas gev�etici etkiye sahiptir. Bu etkilerde tolerans geli�mektedir (Moffat A
C, 2004).
2.7.6. Karbamazepin
�lk kez 1953 yılında elde edilen karbamazepin, epilepsi tedavisinde kullanılmasının yanı
sıra manik depresif bozuklukların tedavisinde, ekstremite a�rılarının tedavisinde de
kullanılmaktadır. Yarılanma ömrü 18-65 saat arasında de�i�mektedir. Kimyasal olarak
imipramin ve fenitoine benzemektedir. Merkezi sinir sisteminde presinaptik voltaja
duyarlı sodyum kanallarını bloke ederek glutamat ve benzeri norotransmitterlerin
salınımını engellemektedir. Toksik etkileri kandaki 3.2-20 mg/L deri�im aralı�ında
meydana gelmektedir, 5 g üzerinde ise ölüm meydana gelmektedir. A�ırı doz alınması
durumunda sersemlik, ba� a�rısı, nöbet artı�ı, bulanık görme, titreme, nistagmus
22
�
�
görülebildi�inden kan düzeyi kontrol edilmelidir. Doz a�ımı tedavisinde tekrarlı �ekilde
aktif kömür (4-6 saat arayla) verilir (Onur Ö, 2008). Karbamazepinin katı ve
süspansiyon formülasyonu vardır. Katı formülasyonun yava� ve öngörülemeyen
absorbsiyonu oldu�u bilinmesine kar�ın, süspansiyon formunun terapötik yükleme
dozları hem çocuklarda hem de yeti�kinlerde hızlı ve öngörülebilir etkiye sahiptir
(Do�an M, 2010). Uzun dönem maruziyetin belirlenmesinde kan kadar saç örne�i de
tercih edilen bir örnektir. Karbamazepinin kronik kullanımı saç analizleri ile
belirlenmekte ve bu yöntem adli bilimler ve klinik farmakoloji alanlarında
kullanılmaktadır. Karbamazepinin kandaki seviyesinin çocuklarda 30 µg/ml oldu�u
durumlarda koma meydana gelir. Kronik karbamazepin kullanımı eliminasyonun
kısalmasına neden olur. Karaci�erdeki CYP3A4 ve CYP2C8 ile farmakolojik olarak
aktif olan karbamazepin-10,11-epoksite (karbamazepin E) dönü�ür (Mantzouranis E C,
2004).
2.7.7. Kodein (Metilmorfin)
Antitüsif ve analjezik olarak kullanılmaktadır. Öksürü�ü baskılayıcı etkiye sahiptir.
Eroin ile kombine �ekilde yasadı�ı kullanımı mevcuttur. Etkisi morfine benzer ancak
onun kadar güçlü de�ildir. Farklı olarak baygınlık (stupor) ya da deliryuma neden
olabilir. %10’u morfine metabolize olur. Yarılanma ömrü 2-4 saattir ve 800 mg üzeri
letal doz olarak kabul edilir. Oral alımdan sonra 24 saat içinde %86’sı idrar yolu ile
atılan kodeinin %40-70 kadarı serbest veya konjuge olmu� kodeindir. Alınan dozun çok
az bir miktarı feçes veya safra yolu ile atılır. �laçların neden oldu�u 107 ölümlü
zehirlenme olgusundan 6’sında kodein do�rudan ölüme sebebiyet veren madde olarak
bulunmu�tur (Moffat A C, 2004).
23
�
�
2.7.8. Kokain
Erythroxylon coca bitkisinin yapraklarından (�ekil 2.2) 1860’lı yıllarda ekstre edilen
do�al bir alkoloid olan kokain ilk kez 1884’de lokal anestezik olarak göz ameliyatında
kullanılmı�tır. 1884 yılında psikotrop etkisi anla�ılmı� ve ba�ımlılık yapıcı etkileri tıpta
kullanımının ba�lamasının ardından fark edilmi�tir. Kokainin %1-4’lük çözeltileri
yüzeysel anestezi için göz, kulak, burun ve bo�azda kullanılmı�tır. Tedavi dozunun
fazlası solunum sistemi felcine neden olup ölümle sonuçlanabilmektedir.
Gastrointestinal bölgede hidroliz edildi�inden oral olarak alınması daha az toksik
etkilidir. Karaci�erde ilk geçi� eliminasyonuna u�radı�ı için oral alımında etkisi
intravenöz ve inhalasyon yolu ile kullanıma göre daha dü�üktür, bu yüzden kullanıcılar
oral alımı tercih etmemektedir. Ana metabolitleri benzoilekgonin, ekgonin ve ekgonin
metil esteridir ve bunlar inaktiftir. Alkolle birlikte alınması durumunda kokaetilen
metaboliti meydana gelmektedir. 120 mg günlük dozun yakla�ık %1-9’u idrar ile
de�i�meden atılmaktadır. �drarın asidik olması durumunda bozunmadan atılan kokain
miktarı artmaktadır. Geri kalanı ise (%35-55) benzoilekgonin olarak atılmaktadır.
Yarılanma ömrü 0.7-1.5 saattir. Kokainin ve metabolitlerinin idrardan tamamen elimine
olması 48 saat sürer, plazmada ise bu süre 18-24 saattir. Minimum letal dozu 1.2 g
olarak hesaplanmı�tır. Bu doz burun mukozasından küçük dozlarda alındı�ında tolerans
geli�imine ba�lı olarak 5 g’a çıkabilmektedir. Toksik etkiler kandaki deri�im 0.25-5
mg/L ye ula�tı�ında ba�lamaktadır, ölüm ise 1 mg/L veya daha fazla deri�imlerde
görülmektedir. Hücre membranında hızlı Na kanallarını bloke eder. Kokain sinaptik
bo�luktaki dopamin, norepinefrin ve serotoninin geri alımını bloke ederek sinaptik
bo�lukta nörotransmiter artı�ına neden olur (�ekil 2.3). Kokain kullanımında kilo kaybı,
huzursuzluk, deri�im güçlü�ü, uykusuzluk, �üphecilik, halüsinasyon, �iddete yatkınlık,
24
�
�
göz bebeklerinde büyüme (midriyazis) terleme, titreme, bulantı-kusma, solunum
sıkıntısı, toksik dozlarda geni� kompleksli disritmiler, bradikardi, hipotansiyon, kalp
krizi, hipertermi, nöbet, beyin kanaması, deliryum ve ölüm görülebilir (Moffat A C,
2004).
�ekil 2.2 Erythroxylon coca bitkisinin kokain elde edilen yapraklarının görüntüsü.��http://www.geocities.ws/ernestfabregat)
�
�ekil 2.3. Kokainin etki mekanizmasının �ematik görüntüsü (Sa�lam E, Bilim ve Teknik, 2006-Ocak)
25
�
�
2.7.9. 3,4 Metilen dioksi metamfetamin (MDMA)
MDMA “love drug”, “XTC”, “Adam”, “E” adları ile bilinen, kulüplerde, partilerde
sıkça kullanılmakta olan bir maddedir. 2000 yılında yapılan �ngiliz Suç Anketine göre
16-19 arası gençlerin %5’i MDMA kullanıcısıdır. 1997-2000 yılları arasında
�ngiltere’de MDMA’ya ba�lı 81 ölüm olgusu rapor edilmi�tir. �lk kez kullananların
ölüm riskinin 1/2000 ile 1/50 000 arasında oldu�u tahmin edilmektedir. MDMA’nın
minör yan etkileri; di� gıcırdatması, çene kilitlenmesi ve ta�ikardidir. �iddetli etkileri
ani ölüm, yüksek ate�, rabdomiyoliz, çoklu organ hasarı, serotonin sendromu, karaci�er
hasarı, akut panik bozukluk, sodyum eksikli�i ve beyin ödemini kapsamaktadır. MDMA
Monoamin Oksidaz (MAO) aktivitesini inhibe ederek sinaptik bölgede serotonin,
dopamin ve norepinefrinin salınmasına sebep olur. Ayrıca sinapsta özellikle serotonin
ve dopamin ile ba�lanarak geri alım ta�ıyıcılarını inhibe eder. Maddenin alımından
sonra kanda kortizol, prolaktin, adreno kortikotropik hormon (ACTH), dehidro
epiandrestron ve anti diüretik hormon (ADH) seviyelerinde artı� görülür. Ayrıca
MDMA’nın dü�ük de olsa çe�itli reseptör türlerine direkt etki etme özelli�i vardır.
MDMA kullanımında doza ba�lı olarak uykusuzluk, i�tah kaybı, midriyazis, titreme,
bulantı-kusma, hipertansiyon, akut karaci�er yetmezli�i, koma ve ölüm meydana
gelmektedir. Yarılanma ömrü 6-7 saattir ve kokaine göre yarılanma zamanı ve etki
süresi 4-8 kat daha fazladır. Daha çok a�ız yolu ile kullanılır ancak ileri ba�ımlılıkta
intravenöz yolla alınmakta ve daha toksik etkiler meydana gelmektedir (Hall A P,
2006).
26
�
�
2.7.10. Morfin
Morfin, 1803'de Serturner tarafından opiumdan (afyon) izole edilmi�, klinik
uygulamaya ise 1853 yılında girmi�tir. Ba�langıçta, premedikasyonda analjezik
etkisinden faydalanılan morfin daha sonraları anestezisi sırasında ve postoperatif
analjezi amacıyla uygulanmı�tır. 19. yüzyıl sonlarında ise morfin (1 - 2 mg/kg),
skopolamin (1 - 3 mg/70 kg) ile birlikte iv (intravenöz) ve im (intramusküler) olarak
anestezi olu�turmak amacıyla kullanılmı�tır. Morfin, kodein ve tebain gibi do�al
opiattır.
Morfin % 25 oranında non-iyonize formdadır ve 1/3 'i plazma proteinlerine ba�lanır.
Morfinin lipid eriyebilirli�i azdır veya yoktur. Bu nedenle morfinin SSS'ne
penetrasyonu geç olur. Bu nedenle morfinin etkisi geç ba�lar ve uzun sürer. Morfin ya�
dokusunda a�ırı miktarda depolanabilir. Atılımı hepatik biyotransformasyonuna (en
fazla glukronik asitle konjügasyon, kısmen demetilasyon ve oksidasyon) ve
böbreklerden atılımına ba�lıdır. % 5 - 10 kadarı ve metabolitleri feçesle atılır. % 10
kadarı böbrekten de�i�meden atılır. Eliminasyon yarı ömrü 2 - 4 saattir. Karaci�erde ilk
geçi� eliminasyonuna u�radı�ı için oral alımda etkisi dü�üktür, bu nedenle oral kullanım
ba�ımlıların tercih etmedi�i bir yöntemdir. 200 mg üzerinde ölüm meydana
gelebilmektedir.
Opioidlerin etki mekanizması yapıları, etki yerleri ve endojen SSS (santral sinir sistemi)
peptidleri ile etkile�meleriyle açıklanır. Opioidlerin prototipi morfindir. Morfin
opioidlerin ço�unun ana karakteristik yapılarını içerir. Aynı zamanda fenilpiperidin
yapısını da ihtiva eder. Etki yeri Opioid reseptörleridir. Bu güne kadar 4 tip reseptör
kanıtlanmı�tır. Bunlar: mü (µ), kappa (k), sigma (s) ve delta (d) reseptörleridir.
Opioidler kendilerine özgü reseptörlere ba�lanarak etkilerini gösterirler.
27
�
�
Mü (m) reseptörler: Spesifik agonisti morfindir. Morfinle uyarılır ve morfinin
olu�turdu�u supraspinal analjeziden sorumludur. Ayrıca solunum depresyonu, öfori ve
fiziksel ba�ımlılık olu�masına katkıda bulunurlar.
Kappa (k) reseptörleri: Spesifik agonistleri ketosiklazosin ve türevleri ile nalorfin ve
pentazosindir. Spinal analjezi, miosis ve sedasyondan sorumludur.
Sigma (s) reseptörleri: Spesifik agonisti; SKF 10.047 adı verilen opioiddir. Agonistleri
disfori ve halüsinasyona neden olur. Ayrıca solunum ve vazomotor merkezi stimüle
eder. Delta (d) reseptörleri: Spesifik agonisti ß-endorfin ve enkefalinlerdir. Görevi kesin
olarak bilinmemektedir. Motor entegrasyon ve idrar fonksiyonunda etkili olabilir.
Opioid reseptörleri SSS'ndeki birçok bölgede bulunur. Gri madde, beyaz maddeden
daha fazla reseptör içerir. SSS'de bulundukları yerler: Serebral korteks, hipotalamus,
talamus, orta beyin, ekstrapiramidal alan, substantia gelatinosa ve sempatik
pregangliyonik sinirlerdir. En yüksek deri�imde bulundukları yerler a�rı ile ilgili yapılar
ve yollardır (Chahl L A, 1996; Moffat A C, 2004).
2.7.11. Teofilin
Teofilin ilk kez 1888 yılında çay yapraklarından elde edilmi�tir ve 1907’de kardiyak ve
renal kaynaklı ödemlerde diüretik olarak kullanılmı�tır. 1918’de Amerikan
Farmakopesi’nde (USP) yerini almı�tır. �lerleyen dönemlerde bron�ların düz kaslarını
gev�etme (bronkodilatör etki), solunumu kolayla�tırma özellikleri ve toksisitesi
ara�tırılmı�tır. Ucuz ve etkin bir madde olan metilksantin türevi teofilin astım ve kronik
obstrüktif akci�er hastalı�ı (KOAH) tedavisinde yaygın bir �ekilde kullanılmaktadır.
Uzun süreli kullanımında tolerans geli�medi�i için tercih edilen bir ilaçtır. Proteine
ba�lanma oranı bazı durumlarda (hamilelikte, çocuklarda, ya�lılarda, böbrek ve
28
�
�
karaci�er hastalıklarında) azaldı�ından, kan düzeyinde ani artı� ile birlikte toksik etki
görülebilir. Plazma yarılanma ömrü 3-13 saat arasında de�i�mektedir. Metabolizasyon
hızı bireyler arasında farklılık göstermekte olup, özellikle ya�a göre doz ayarlaması
yapılması gerekmektedir. Karaci�erde CYP1A2 enzimi ile metabolize edilir.
Metabolitlerinden 1,3-dimetilürik asit ve 3-metilksantin, farmakolojik olarak aktiftir ve
birikimleri ciddi yan etki meydana getirir. Kafein de teofilin metabolitlerindendir ve
plazmadan teofilin tayininde teofiline ve metabolitlerine giri�im yaparak tayinini
güçle�tirir. Hamilelik döneminde kullanılan teofilinin kandaki düzeyi kordon kanındaki
düzey ile aynıdır. Kandaki düzey 20 µg/ml’yi geçti�i durumda fetüste ta�ikardi
meydana getirmektedir, yeni do�anlarda kanda 10 µg/ml seviyelerinde ise kusma,
ta�ikardi, huzursuzluk görülebilmektedir. Bu sebeplerle riskli durumlarda teofilin
düzeyinin izlenmesi olası toksisitenin engellenmesinde oldukça önemlidir. Teofilin bir
fosfodiesteraz inhibitörü olması sebebiyle hücrede cAMP (siklik AMP) düzeyini
yükseltir. Bron� mukozasındaki mast hücrelerinde cAMP düzeyini arttırarak
stabilizasyonu sa�lar. Teofilinin etki mekanizması �ekil 2.4’de gösterilmektedir
(http://www.ctf.edu.tr/anabilimdallari/pdf/361/Astim_Tanimindan_Tedaviye.pdf). Dar
terapötik etkiye sahip olan madde farmakokinetik olarak da çe�itli sebeplere ba�lı
olarak (sigara, alkol kullanımı, diyet vb.) de�i�mektedir. Plazmadaki düzeyi 20 µg/ml’yi
a�tı�ında yan etkiler ortaya çıkmaktadır. Bunlar: ba� a�rısı, kusma, bulantı, abdominal
sıkıntı, huzursuzluktur ve genellikle fosfodiesteraz inhibisyonu sonucu geli�mektedir.
Daha ileri toksik belirtileri ise konvulziyon, nöbet, kardiyak aritmi ve ölümdür. Kandaki
oranının 10-14 µg/ml arasında tutulması yan etkileri bertaraf etmektedir. Ancak 0.1 g
teofilin ölüme sebebiyet verebilmektedir. Teofilin zehirlenmesine ait bildirilen pek çok
rapor bulunmaktadır (Charehsaz M, 2011). Bazı hastalarda meydana gelen epileptik
nöbetlerin teofilin kullanımına ba�lı olarak geli�ti�i bildirilmektedir. Teofilin
29
�
�
zehirlenmeleri akut yüksek doz alımına ba�lı olabilece�i gibi kronik kullanım sonucu da
meydana gelebilmektedir (Kanazawa H, 2000).
�ekil 2.4. Metilksantinlerin (Teofilin) Etki Mekanizması
2.8. Sistematik toksikolojik analizde kromatografik tarama teknikleri
Etkin ve kapsamlı bir ilaç tarama prosedürü yürütmek, klinik ve adli olgular için hem
olgudaki ilacı veya zehri yakalamak için hem de var olabilecek maddeleri tayin etmek
için önemlidir. Ancak maddelerin tümünü tek bir ilaç tarama yöntemi ile saptamak
mümkün de�ildir. �laçların asitlik, bazlık ve nötrallikleri ve lipofilik özellikleri
maddelerin biyolojik matrikslerden özütlenmesini zorla�tırmaktadır. Ayrıca maddelerin
ısıya kar�ı stabiliteleri, polariteleri ve kullanılan dedektörün duyarlılı�ı kromatografik
sistemlerde ilaçların tayin edilebilirli�ini etkilemektedir. Kimyasalların varlı�ının
toksikolojik önemi için örneklerin kapsamlı ve sistematik analizini gerçekle�tirme
yetene�ine sistematik toksikolojik analiz (STA) denir. Aranacak bile�iklere göre
izlenecek örnek bir STA stratejisi �ekil 2.5’de gösterilmektedir. Tüm tarama sistemleri
için ilaçları ve di�er zehirleri tespit etme yetene�inde bazı sınırlamalar vardır.
30
�
�
Kullanılan sistematik analizin gücünün ve sınırlamalarının bilinmesinin maddelerin bir
biyolojik örnekte bulunması hususunda kritik önemi vardır. �drar, pek çok klinik
durumda en sık kullanılan örnektir ve ilaç konjugatlarını daha ölçülebilir bile�iklere
dönü�türmek için özütleme öncesi hidroliz gerektirebilir (Drummer O H, 1999).
�ekil 2.5. Sistematik toksikolojik analiz için örnek strateji (Schönberg L, 2008)
2.9. Sistematik toksikolojik analizlerde özütleme yöntemleri
Birkaç istisna hariç kromatografik sistemler ilaçları biyolojik matriksten ayırmak için
bazı özütleme prosedürleri gerektirir. Bu prosedürler 3 genel sınıfta toplanabilir:
1. Sıvı-sıvı özütleme
2. Katı-faz özütleme
3. Di�er teknikler
31
�
�
Sıvı-sıvı özütleme (SSE)
�lacı/maddeyi biyolojik örnekten izole etmekte kullanılan geleneksel yöntemdir.
Birbirine karı�mayan iki sıvı arasında meydana gelen faz farkından yararlanılır.
Biyolojik örnek sulu faz olarak kabul edilirken, çözücü ise organik faz olarak
adlandırılır. Analitin yüksüz (non-iyonize) oldu�u pH’da izolasyon gerçekle�tirilir.
Asidik ilaçlar için sulu faz asitle�tirilmelidir, bazik ilaçlar için sulu faz
bazikle�tirilmelidir. Sıvı-sıvı öztülemede organik faz olarak genellikle etil asetat,
kloroform, toluen, diklorometan, butil asetat, dietil eter kullanılmaktadır. Bu
çözücülerin özütleme gücü birbirinden çok farklı de�ildir (Sturm S, 2005).
Biyolojik örneklerden madde izole etmenin geleneksel bir yöntemi olan sıvı-sıvı
özütlemenin son yıllarda yerini katı faz özütlemye bıraktı�ı çalı�malar da
bulunmaktadır. Polar çözücülerle yapılan özütleme sonucunda genellikle
kromatogramlarda daha fazla gürültüye rastlanır. Örne�in pH 5.0’ın altına
dü�ürülmedikçe karboksil içeren ilaçlar (non-steroidal anti-enflamatuarlar gibi) etil
asetat veya butil asetat gibi güçlü çözücülerle birlikte doymu� amonyum klorür
çözeltisinin kullanılmasına ra�men özütlenemezler.
Katı faz özütleme sistemi (SPE)
SPE yapılacak biyolojik örne�e göre özütleme öncesi bazı i�lemler vardır. Kan, doku
örnekleri için deproteinizasyon, süzme ve santrifüj yapılması gerekir. �drar için ise
sadece bir seyreltme basama�ı ve/veya santrifüj yeterlidir. Hangi SPE kolonu
kullanırsa kullanılsın, analist farklı üreticilerin sundu�u aynı sorbentlerin farklı sonuçlar
verebilece�ini unutmamalıdır. Bu yüzden katı faz özütleme kullanıldı�ında muhakkak iç
standart kullanılmalıdır (Maurer H H, 1999).
32
�
�
Katı faz mikro özütleme sistemi (SPME)
En büyük avantajı sa�ladı�ı zaman kazancıdır. Benzodiazepinler gibi birçok maddenin
tayini için direkt enjeksiyon kullanılmaktadır. Benzodiazepinler tercihli olarak ön
kolona absorbe olur ve sonra analitik kolona gönderilir veya online diyaliz ön i�lemine
tabi tutulur. SPME solventsiz özütleme tekni�idir. Mobil faz ile kaplı erimi� silika fiberi
üzerine analitin absorblanması prensibine dayanmaktadır. En genel fazlar polidimetil
siloksan ve poliakrilattır. Çözücü ve deri�im basama�ı içermez. Her madde için
yayınlanmı� ayrı yöntemler bulunmaktadır (Drummer O H, 1999).
2.10. Acil Toksikoloji Laboratuarları ile Acil kliniklerinin ili�kisine genel
yakla�ım
Bazı ki�iler acil toksikoloji servislerinin a�ırı dozda ilaç alan tüm hastaların incelenmesi
için mevcut olması gerekti�ini, te�hisi do�rulayaca�ını ve do�ru terapötik ölçümlere
ba�lanmasında muhtemelen yardımcı olaca�ı �eklinde bir bakı� açısına sahipken;
bazıları ise acil toksikoloji isteklerinin tedaviye göre yönlendirilmesi gerekti�ini ve
sadece klinik belirtileri güçlü bir �ekilde olan bu gibi ara�tırmalarda, hasta bakımını
yönlendirece�i durumlarda istenmesi gerekti�ini savunmaktadır. Qirbi AA ve ark.
1977’de yaptıkları çalı�manın sonucunda intihar giri�imi ile hastaneye getirilen
olguların tedavisinde görev alan personelin gerekli toksikolojik analizlerin neler oldu�u
ile ilgili e�itim alması gerekti�ini vurgulamaktadırlar. Ayrıca, çoklu ilaç
zehirlenmelerinde toksikolojik analizin gerekti�ini belirtmektedirler (Qirbi AA, 1977).
33
�
�
2.11. Analitik Yöntemlerin Geçerlili�i (Validasyonu)
Analitik bir yöntemin istenen amaca uygun, güvenilir olmasını sa�layan i�lemlerin tümü
yöntemin geçerlili�ini sa�lamaktadır. Herhangi bir yöntemde i�lem, araç ve gereç,
materyal, sistem ve faaliyetin beklenen sonuçları verdi�inin kanıtlaması için geçerli
kılma çalı�maları yapılır. Analitik i�lemlerin geçerlili�inin amacı, bilimsel bütünlük ve
uygunlu�un sa�lanması, gereken amaç için yeterli güvenilir ve tekrarlanabilir sonuçların
alınmasıdır. Geçerlilik çalı�maları uluslar arası bilimsel platformda kabul görmü�
çalı�malarla belirlenmi� yöntemlere göre yürütülmelidir. Yöntem geçerlili�i
(validasyonu) �u ko�ullarda yapılır:
• Standart bir yöntem bir laboratuarda ilk defa uygulanaca�ı zaman,
• Bir analiz için yeni yöntem geli�tirildi�i zaman,
• Kullanılmakta olan yöntemde de�i�iklik yapıldı�ında,
• Geçerlili�i belirlenmi� bir yöntem ba�ka bir laboratuarda kullanılaca�ı zaman
• Farklı bir ki�i tarafından veya farklı bir cihazla kullanılaca�ı zaman,
• �ki yöntemi kar�ıla�tırmak için,
• Kalite kontrol testleri sonunda yöntemin performansında zamanla bir de�i�me
oldu�u anla�ıldı�ında.
Uluslar arası kabul edilen çe�itli geçerlilik (validasyon) kriterleri mevcuttur. ISO/IEC,
ICH, US EPA, US FDA, USP, cGMP gibi kurumlar tarafından belirlenmi� kriterler
kullanılmaktadır. Geçerlilik çalı�malarının hazırlık a�amasında yapılması gereken ilk i�
öncelikle hangi maddenin hangi yöntem ile analiz edilece�ini ve yöntemin amacını
34
�
�
belirlemektir. Amacı belirlenen yöntem daha sonra bir dizi i�lemle test edilir. Yapılacak
i�lemlerin sırası ve sayısı yöntemin amacına göre de�i�mektedir. Analizin nicel veya
nitel olu�una göre yapılan çalı�maların kapsamı da de�i�mektedir. Bir analitik yöntemin
geçerlili�i kanıtlanırken her bir a�ama kaydedilir. Validasyon basamaklarının geçerlilik
sınırları uluslar arası düzeyde belirlenmi�tir ve çalı�ma alanına, yönteme ve çalı�ılan
örnek türüne göre bu sınırlar de�i�kenlik gösterebilmektedir. Bir analitik yöntemin
validasyonu boyunca yapılması gereken bir dizi temel çalı�ma vardır. Bazı yöntemlerde
bu parametrelerin hepsi uygulanmazken, bazı çalı�malarda ise ilave parametreler de
eklenir. Bunlar a�a�ıda detayları ile verilmektedir:
1. Özgüllük (Specificity): Analitik yöntemin sadece amaçlanan bile�en veya
bile�enleri tayin edebilme yetene�idir, sayısal de�eri yoktur.
2. Seçicilik (Selectivity): Beklenen fiziksel/kimyasal giri�imler/engelleyiciler
(interferences) varlı�ında söz konusu analitin do�ru �ekilde ölçülmesi
yetene�idir. Giri�ime neden olabilecek ve matrikste bulunan maddeler standart
üzerine eklenerek giri�ime neden olup olmadı�ı kontrol edilir. Referans madde
geçerlili�i belirlenen yöntemle analiz edilerek bulunan sonuçlar sertifika de�eri
ile kar�ıla�tırılır.
3. Do�ruluk (Accuracy): Ölçülen de�erin do�ru ya da do�ru kabul edilen de�ere
yakınlı�ını gösterir, Mutlak hata ya da ba�ıl hata ile verilir. Uluslar arası
ba�ımsız laboratuvarlar tarafından tayin edilmi� de�erleri do�ru de�er olarak
kabul edilen Standart Referans Maddelerin tayininden elde dilen sonuç ile aynı
maddenin kullanılan yöntemle elde edilen sonuçları kar�ıla�tırılır.
35
�
�
4. Kesinlik (Precision): Ölçüm sonuçlarının birbirlerine yakınlı�ını
(tekrarlanabilirli�i) gösterir. Standart sapma, varyans veya varyasyon katsayısı
ile ifade edilir.
5. Tekrarlanabilirlik (Repeatability): Aynı laboratuar, aynı ara�tırmacı, aynı
cihaz ile 5-6 paralel tayin, en az iki farklı deri�imle yapılır.
6. Geri Kazanım (Recovery ): Örnek ortamı içindeki analitin tayini ile elde edilen
miktarın, saf analitin çözeltisine göre % ne kadar geri kazanıldı�ının analiz
edilmesi gerekir. Bilinen alt, orta ve üst deri�imdeki standart çözeltiler, matrikse
eklenir ve bir ayırma yöntemi ile geri elde edilir ve tayin edilerek bilinen
miktarla kar�ıla�tırılarak sonuç % cinsinden verilir.
7. Geri Üretilebilirlik (Reproducibility): Geri üretilebilirlik, ölçüm sonuçlarının,
farklı ki�i, farklı cihaz, farklı laboratuarda tekrarlanmasıdır.
8. Sistem uygunlu�u (System Suitability): Referans malzeme çözeltisinden
ardı�ık olarak yapılan en az 6 adet çalı�ma (injeksiyon,) ile de�erlendirilir. Elde
edilen sonuçların %RSD de�erlerinin piklerin çıkı� zamanı için %2’den, piklerin
alan ve yükseklik de�erleri için %5’ten büyük olmaması gerekmektedir.
9. LOD-Belirleme limiti (Saptanabilir en dü�ük deri�im) (Limit of detection):
Zemin gürültüsünden farklı olarak tespit edilen en küçük analit deri�imidir.
10. LOQ-Ölçüm limiti (Ölçülebilir en dü�ük deri�im) (Limit of quantification):
Uygun do�ruluk ve kesinlikle miktarı saptanabilen en küçük deri�imdir.
36
�
�
11. Do�rusal Çalı�ma Aralı�ı (Linearity Range):
Do�rusallık: Kalibrasyon aralı�ının lineer oldu�u deri�im aralı�ı en az 3 ayrı
deri�imin her birinden 3’er enjeksiyonun analizi ile yapılır. Elde edilen
sonuçlardan bir kalibrasyon e�risi olu�turulur. Korelasyon katsayısı ideal
durumda r2=1 olmalıdır.
Aralık: Kalibrasyon e�risinde do�rusallı�ı koruyan en dü�ük deri�im ile, en
yüksek deri�im aralı�ını kapsar.
12. Stabilite (Stability): Bekletilen referans malzeme ve örnek çözeltilerinden
belirli periyotlarla yapılan analiz sonuçlarının kararlılı�ının de�erlendirilmesidir.
13. Tutarlılık (Ruggedness): Aynı örneklerin farklı analizci, alet, seri
numarasındaki reaktif, gün, sıcaklıktaki yinelenebilirli�idir. Laboratuardan
laboratuvara, analizciden analizciye, uygun çevresel ve operasyonel �artlar
altında test sonuçlarının uyarlı�ını ölçer.
14. Sa�lamlık (Robustness): Sa�lamlık daha çok yöntem geli�tirme safhasında ve
i�leme ba�lı olarak de�erlendirilebilir. Yöntemin küçük de�i�melerden
etkilenmeden kalabilme kabiliyetine denir (Taverniers I., 2004).
2.12. Kromatografi
Kromatografi çe�itli maddelerin hareketli bir faz yardımıyla sabit bir fazda da�ılımına
göre de�i�ik hızlarla hareket etmeleri esasına dayanır. Bu yöntemler yardımıyla klasik
yöntemlerle birbirilerinden ayrılmaları zor olan maddeleri saf olarak birbirinden
ayırmak mümkündür (Gündüz T, 1993).
37
�
�
2.12.1. Düzlemsel (Planar) Kromatografi
Sabit fazın bir kolon yerine düzlemsel bir yüzey tarafından desteklendi�i bir çe�it sıvı
kromatografisidir. 1950’li yılların sonlarında geli�tirilen bu yöntemde ayırma belirli bir
ayırma süresi içinde destek tabaka (sabit faz) boyunca analitlerin farklı göç etme
hızlarına dayanarak meydana gelmektedir. Örnek alanları ayırmanın tamamlanması
sonrasında off-line olarak izlemeye olanak verecek �ekilde sabitlenir. �ki tür düzlemsel
kromatografi tekni�i vardır: Ka�ıt kromatografisi (KK) (�ekil 2.6) ve ince tabaka
kromatografisi (�TK) (�ekil 2.7) (Jain, R., 2006).
1. Ka�ıt kromatografisi (KK)
�ekil 2.6. Ka�ıt kromatografisinin �ematik görünümü
38
�
�
2. �nce tabaka kromatografisi (�TK)
�ekil 2.7. �nce Tabaka Kromatgorafisinin �ematik görünümü
�nce tabaka kromatografisi hızı, çok yönlülü�ü ve yeniden üretilebilirli�i nedenleri ile
ka�ıt kromatografisinin yerini almı�tır. Geli�en teknoloji ile birlikte plakaların
kalitesinin artması, tekni�in kalitatif analiz yanı sıra kantitatif analiz için de kullanımını
arttırmı�tır. �leriki yıllarda YP�TK gibi di�er analitik yöntemlerle kar�ıla�tırılabilecek
düzeyde sonuçlar üretebilen YP�TK geli�tirilmi�tir. Yaygın uygulama alanına sahip �TK
basit, sa�lam, esnek ve geni� örnek çe�itlili�i gibi özelliklerinden dolayı tercih edilen
bir yöntemdir. Ayrıca bazı spektroskopik yöntemlerle e�le�mesi de (TLC/MS,
TLC/FTIR gibi) �TK’yı geri üretilebilir hale getirmi�tir. Her tekni�in avantaj ve
dezavantajları oldu�u gibi bu tekni�in de vardır. �yi bir kromatografik ayırım sa�lamak
için örnek spotunun �ekli ve büyüklü�ü çok önemlidir. Genellikle 5-15 µl ekstrakt
plakaya tatbik edilir. Tatbik edilen örnek miktarı plakanın kalınlı�ına ve örnek
bile�imine ba�lı olarak seçilir (Jain R, 2006).
�TK hem analitik hem de preparatif teknik olarak biyokimya, hematoloji, immünoloji ve
hatta moleküler biyoloji alanında kullanılmaktadır. Yüksek seçicilikli ve analitin giri�im
yapan maddelerden ayrılmasına olanak tanıyan çok yönlü bir tekniktir. Maddelerin
39
�
�
tanımlanması ve de�erlendirilmesi RF (Alıkonma faktörü: Retardation factor) de�erine
göre yapılmaktadır (RF = Z1 / Z2)
�ekil 2.8. �TK’da alıkonma mesafesi ve rezolüsyonun �ematik gösterimi
R= 2 (Z2-Z1) / (W1+W2) [Rezolüsyon]
Z1ve Z2 1. ve 2. analitin plaka üzerinde göç etti�i mesafe iken; Zm mobil fazın göç etti�i
mesafedir, W1 ve W2 ise analitlerin spot geni�li�idir (�ekil 2.8). RF de�eri çe�itli
faktörlerden etkilenir ve bu yüzden standart analit de mümkünse örnekle aynı ko�ullarda
yürütülmelidir. E�er standart madde yoksa RF de�eri bilinen birkaç referans bile�ik ile
yürütülebilir ve örne�in RF de�eri bu standartlara göre de�erlendirilir. Buna düzeltilmi�
(corrected) RF denir (c RF). YP�TK plakalarının klasik plakalardan üstünlü�ü partikül
boyutunun daha küçük olu�u ve partikül da�ılımının daha sıkı olu�udur. Ayrıca
YP�TK’da gerekli kromatografik yatak uzunlu�u 4-6 cm. iken �TK’da 10-15 cm.dir.
40
�
�
Sabit faz
�TK sabit fazı toz halindeki katılardan (silika jel, selüloz, alümina, poliamidler ve di�er
sorbentler) olu�maktadır. Bunlar delikli yapıları ile inorganik veya organik materyaller
�eklindeki kimyasallar olarak tanımlanır. Son zamanlarda modifiye edilmi� adsorbanlar
kullanılmaktadır. Bu kimyasal modifikasyonlar sırasında çe�itli fonkisyonel gruplar
mobil faz tarafından bu grupların sıyrılmasını elimine eden kromatografik yata�a
(genellikle silika jele) kovalent olarak ba�lıdır. �norganik sorbentler arasındaki silika jel
en iyi �TK adsorbanıdır. Sabit faz olarak uygulanan bir polar adsorbandır ve fiziksel ve
kimyasal modifiye adsorbanları elde etmek için iyi bir destektir. Modifiye edilmemi�
silika jel pek çok biyolojik karı�ımlarda normal faz (NF) sisteminde rutin analizde sıkça
kullanılmaktadır. Normal faz kromatografisinde durgun faz oldukça polar, hareketli faz
ise nispeten daha az polardır. En az polar olan bile�en en önde elüe edilir, hareketli fazın
polaritesindeki artı�, elüsyon zamanının azalmasına neden olur. Ters faz
kromatografisinde durgun faz polar, hareketli faz ise daha çok polardır. En polar bile�en
en önde elüe edilirken hareketli faz polaritesi arttıkça elüsyon zamanı da artar (Skoog D
A, 1998).
Mobil faz
Organik veya inorganik çözücüler ve hatta güçlü asit baz çözeltileri, iyon çiftleri, iyon
de�i�tirici ajanlar vb. �TK’da mobil faz olarak kullanılabilir. Mobil faz, plakanın
yürütülmesinin sonunda buharla�tı�ından, görüntüleme sırasında lekeye giri�im
yapmamaktadır. Bu özellik mobil faz seçiminde oldukça önemlidir. Ayrıca organik
çözücüler veya bunların ikili, üçlü veya daha çok karı�ımları çok daha iyi seçimlerdir.
Adsorbsiyon kromatografisinde mobil fazın seçimi elüsyon gücüne göre yapılmaktadır.
41
�
�
Çözücünün mobilitesi ne kadar yüksek olursa, elüsyon gücü de o kadar yüksek olur.
Klinik aplikasyonlarda en önemli olan ve en sık kullanılan çözücü karı�ımları �öyledir:
1. Etil asetat : Metanol : %30 Amonyak (85:10:15)
2. Siklohekzan : Toluen : Dietil amin (65:25:10)
3. Etil asetat: Kloroform (1:1)
4. Aseton
Bunların ilaç ve metabolitleri için en iyi ayırımı sa�ladı�ı 1994 yılında bu �ekilde
sıralanmı�tır.
Her ne kadar örnek hazırlamanın �TK’da gereksiz oldu�u, �TK’nın zaten bir temizleme
(clean-up) tekni�i oldu�u dü�ünülse de klinik analizlerde analitin içinde bulundu�u
plazma, serum, idrar, tam kan, feçes, serebrospinal sıvı, tükürük, gastrik içerik veya
dokular gibi karma�ık matrikslerde örnek hazırlamanın gereklili�i asla göz ardı
edilemez. Analitin biyolojik örneklerden safla�tırılmasında genellikle protein
çöktürmesi, diyaliz, hidroliz, ultra süzme, dilüsyon, sıvı-sıvı ve katı-faz özütleme
gerçekle�tirilir. En genel yöntem sıvı-sıvı ektraksiyondur.
Yürütmek tekniklerinde iki yöntem vardır: izokratik ve gradiyent yürütme. Örne�in
ayrılması için gerekli olan, zaman ba�lı de�i�meyen ayrıma ko�ullarındaki yürütmeye
izokratik yürütme denir. Gradiyent elüsyonda ise mobil faz bile�imi veya pH’sı ayırım
sırasında de�i�mektedir. Gradiyent elüsyon ile pek çok biyolojik karı�ımın ba�arılı bir
�ekilde ayrılması, tekni�in ne kadar faydalı oldu�unu göstermektedir. Burada önemli
olan mobil fazın ta�ınmasıdır. Bu, iki gruba ayrılır: kapiler akı�, zorlamalı akı� hareketi
yöntemleridir. Plakayı normal ko�ullarda kendi halinde yürütmeye kapiler güçle akı�
denir. Zorlamalı akı�ta ise mobil fazı sorbent üzerinde hareket ettirmek için fazladan
42
�
�
güç gerekir, bunda basınç veya merkez kaç kuvvetinden yararlanılabilir. Basınç
uygulanarak elde edilen teknik OPLC (Overpressure Layer Chromatography), merkez
kaç kuvveti uygulanan teknik ise RPC (Rotator Planar Chromatography) dir.
Çoklu yürütme (Multi development):
Plakayı çoklu yürütme teknikleri plakanın bir veya daha fazla mobil faz ile muamele
edilerek yürütülmesi anlamına gelir. 3 gruba ayrılır:
1. Tek boyutlu çoklu yürütme: Aynı plaka, aynı mobil fazla, aynı uzunlukta
yürütülür.
2. Arttırılarak çoklu yürütme: Aynı plaka, aynı mobil faz ile farklı uzunluklarda
yürütülür.
Gradiyent çoklu yürütme: Mobil faz kompozisyonu her yürütme basama�ında
de�i�tirilir. Burada tek boyutlu veya arttırılarak yürütme yapılabilmektedir (Bladek, J.
2003).
2.12.2. Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi (YP�TK)
Kromatografi bilimin tüm bran�larında uygulanabilen güçlü bir ayırma
tekni�idir. Yüksek Performanslı �nceTabaka Kromatografi (YP�TK) yöntemi özellikle
bitkisel ara�tırmalarda, çevre analizlerinde, gıda güvenli�inde, klinik uygulamalarda,
metabolizma çalı�malarında, farmasötik uygulamalarda ve adli incelemelerde yaygın
olarak kullanılmaktadır. Teknik, adli incelemelerde, özellikle narkotik sistematik
toksikoloji do�al psikoaktif madde analizi ve belge inceleme gibi ara�tırmalarda öne
çıkmaktadır. Geleneksel �TK’ nin hala birçok narkotik laboratuarında rutin analizlerde
yo�un olarak kullanıldı�ı bilinmektedir (Türkmen Z. 2008).
43
�
�
Farmasötiklerin, uyu�turucuların ve bitkilerin analitik testlerinde YP�TK nin son derece
popüler olması a�a�ıdaki özellikleri sebebiyledir:
1. Örnek ve standardın aynı anda çalı�tırılması ile daha az internal standartla daha iyi
analitik kesinlik ve do�ruluk
2. Bazı analistler aynı anda çalı�abilir
3. Daha dü�ük maliyet ve daha kısa analiz süresi
4. Dü�ük bakım maliyeti
5. Örnek hazırlama kolaylı�ı
6. Solventleri süzme vedegaze etme gibi ön i�lemleri yok
7. Her örnek için az miktar mobil faz kullanımı
8. Her bir analiz için taze dura�an ve mobil faz hazırlanması gerekti�inden önceki
analizlerden kalma kontaminasyonlar görülmemektedir.
9. UV altında görünmeyen bile�ikler kromatografi sonrası türevlendirme ile görünür
kılınabilir.
10. Kalitatif, kantitatif ve ön hazırlık analizleri aynı sistemde mümkündür.
YP�TK ba�lıca be� kısımdan olu�maktadır. Plakaya örne�i tatbik eden Otomatik
Örnekleme Sistemi (ATS), Otomatik Yürütme Tankı (ADC), Otomatik Çoklu Yürütme
Tankı (AMD), Tarayıcı ve tüm bu bile�enleri birbirine ba�layan bilgisayar (�ekil 2.9).
44
�
�
�ekil 2.9. YP�TK bile�enlerinin görünümü
YP�TK Uygulama Basamakları
1. Plaka seçimi
2. Örnek ve standardın hazırlanması
3. Plakaların ön yıkama yapılması
4. Plakaların �artlandırılması
5. Örnek ve standardın uygulanması
6. Kromatografik yürütme
7. Spotların belirlenmesi
8. Tarama
9. Kromatogramların dökümantasyonu
Kromatografik Tabaka Seçimi
1. Ön kaplama yapılmı� plakalar-farklı destek materyalleri-farklı absorbanlar
mevcuttur
45
�
�
2. Analizlerin % 80’i silika jel GF-temel maddeler, alkaloidler ve steroidler,
alüminyum oksit
3. Amino asitler, dipeptidler, �ekerler ve alkaloidler – selüloz
4. Non-polar maddeler, ya� asitleri, karotenoidler, kolesterol- RP2, RP8 ve RP18
5. Koruyucular, barbüratlar, analjezik ve fenotiazinler –hibrit plakalar -PWF254s
Örnek ve Standart Hazırlama
1. Safsızlık ve su buharından kaçınılmalıdır.
2. Dü�ük sinyal/gürültü oranı- baseline çizgisi- LOD’un olu�turulması açısından
3. Metanol, kloroform: metanol (1:1), etil asetat: metanol (1:1), kloroform:
metanol: amonyak (90:10:1), metilen klorür: metanol (1:1), %1 amonyak ya da
asetik asit çözücüleri kullanılabilir.
4. Plakalar kuru ve temiz olmalıdır.
Ön kaplama Yapılmı� Plakaların Aktivasyonu
1. Yeni açılan plaka kutusu için aktivasyon gerekmemektedir.
2. Yüksek neme maruz kalan ve elle tutulan plakalar aktive edilmelidir.
3. Spotlama öncesi 110-120 ºC de 30’ bekletilir.
4. Alimünyum yapraklar iki cam plaka arasında saklanır ve 110-120ºC de 15’
bekletilir.
Örnek ve Standartların Uygulanması
1. Deri�im aralı�ı 0.1-1µg / µl
2. Bu deri�imden daha yükse�i zayıf ayırmaya neden olur.
46
�
�
3. ATS (Otomatik �TK Örnekleyicisi) ile örnek ve standart TLC plakalar üzerine
bant �eklinde ve Azot gazı altında �ırınga edilmektedir.
4. Band �eklinde uygulama –daha iyi ayırma – yüksek densitometrik yanıt
Mobil Faz Seçimi
1. Deneme yanılma yöntemi
2. Herkesin kendi deneyim ve litaratür bilgisi
3. 3-4 bile�enli mobil faz seçiminden kaçınılmalıdır.
4. �ki taraflı hazne için 10-15 ml mobil faz yeterli olmaktadır
Ön �artlandırma
1. Doyurulmamı� hazne yüksek Rf de�erine neden olmaktadır.
2. Uygulama öncesi filtre ka�ıdı ile 30 dakika hazne doyurulması-çözücü
buharının homojen da�ılması- örne�in yürütülmesi için daha az çözücü
kullanımı- daha dü�ük Rf de�eri
Kromatografik ilerleme ve Kurutma
1. Yürütmeden sonra plakanın çıkartılması ve mobil fazın uzakla�tırılması
sırasında lab. ortamından kontaminasyon olmamalıdır.
2. Vakum altında kurutulmalı-saç kurutucularından kaçınılmalı
Dedeksiyon ve Görünürle�tirme
1. UV altında dedeksiyon ilk tercihtir.
2. Fluoresans bile�iklerin spotları 254 nm ya da 366 nm de görünebilmektedir.
47
�
�
3. Fluoresans özellik göstermeyen bile�iklerin spotlarında silica jel GF gibi
Fluoresans dura�an faz kullanılarak spotlar görülebilmektedir.
4. UV absorbsiyonu olmayan bile�iklerde plaka % 0.1 lik iyot solüsyonu içine
daldırılır.
5. Bile�enler UV de yanıt vermiyorsa türevlendirme yapılmalıdır.
Miktar Belirleme
1. Yürütmeden sonraki kromatogram taramasında analiz edilecek örnek ve
standart madde aynı plak üzerinde olmalıdır.
2. Camag TLC tarayıcı III absorbans ya da florasan mod kullanılarak yansıma
veya geçirgenlik esasına göre kromatogram olu�turulur-tarama hızı 100mm/s ‘e
kadar çıkartılabilir-spekturum alımı hızlıdır, 36 trak ile 100 pik penceresi
olu�turulabilir.
3. RSD vb istatistikler otomatik olarak hesaplanmaktadır.
4. Örnek içindeki analit deri�imi ba�langıç miktarı ve seyreltme faktörleri göz
önünde bulundurularak hesaplanmaktadır (Türkmen Z, 2008).
2.12.3. Gaz Kromatografisi (GC)
Gaz kromatografisi de di�er kromatografiler gibi bir karı�ımdaki maddeleri birbirinden
ayırmaya yarar. �ki fazdan olu�maktadır;
a. Yarıçapı küçük uzun bir boru içine yerle�tirilmi� geni� yüzeyli (gözenekli)
bir maddeden meydana getirilen sabit faz (kolon)
b. Bu sabit faz içindeki geni� yüzeyli (gözenekli dolgu) madde arasından
kolaylıkla geçen hareketli faz,
48
�
�
Gaz kromatografisinde hareketli faz gazdır ve adını da bundan almı�tır. Sabit fazın
yapısına göre gaz kromatografisi ikiye ayrılır.
1- Sabit fazı katı olan gaz-katı kromatografisi
2- Sabit fazı sıvı olan gaz-sıvı kromatografisi
Gaz-katı kromatografisi adsorpsiyon olayına dayandı�ından bununla elde edilen pikler
kuyrukludurlar. Böyle kuyruklu pikler ayırmaları güçle�tirirler. Bundan dolayı gaz-katı
kromatografisi çok az kullanılır. Gaz-katı kromatografisinde aktif kömür, alüminyum
oksit, slikajel gibi maddeler kullanılır.
Gaz-sıvı kromatografisinde yüzeyi geni� gözenekli katı maddeye özel bir sıvı emdirilir.
Bu sıvı, katı maddenin gözenekleri dahil bütün yüzeyine da�ılır ve sabit bir faz gibi
davranır. Hareketli olan gaz fazı bu fazın içinden kolaylıkla geçer. Bu kromatografi
çe�idinde etkin olan olay da�ılmadır. Analizi yapılacak örnek içindeki maddeler bu iki
faz arasında özelliklerine göre da�ılırlar. Bundan dolayı gaz-sıvı kromatografisi sıvı-sıvı
kromatografisine benzer.
Gaz kromatografisine konan örnek içindeki maddeler, azot, helyum gibi özel bir gazla
sabit faz içinden sürüklenirler (ta�ınırlar). Bu arada örnek içindeki gazlar (örne�in
mutlaka gaz olması gerekmez, sıvı olan örnekler sıcak bir hücrede gaz haline
getirilirler) sabit fazla aralarındaki ilgiye göre az veya çok tutulurlar. Tutulma aslında
bir nevi frenlemedir. Bazıları çok, bazılarıysa az frenlenirler. Ama ergeç sürükleyici gaz
tarafından detektöre, oradan da atmosfere atılırlar. Gazların sabit fazla hareketli faz
arasında da�ılmalarında, çözünürlük, ba�lanma, adsorplanma, moleküler süzülebilme
gibi olaylar etkin olabilirler (Gündüz T, 1993).
49
�
�
Gaz kromatografisi cihazı genel olarak 6 kısımdan meydana gelir ve bu kısımlar
�unlardır (�ekil 2.10):
� Sürükleyici gazın basıncını ve akı�ını ayarlayan kısım,
� Örnek enjekte etme kısmı (enjeksiyon blo�u)
� Sabit faz veya ayırma kolonu
� Isıtma kısmı (fırın),
� Detektör,
� Detektör de�erlerini grafi�e geçiren kısım
�ekil 2.10. Gaz Kromotografisinin �ematik gösterimi.
50
�
�
�ekil 2.11. GC-MS Sisteminin görüntüsü
Gaz Kromatografi sistemleri çe�itli dedektörler ile e�le�mektedir. Bunlardan bazıları
�unlardır; Azot Fosfor Dedektörü (NPD), Alev �yonla�tırma Dedektörü (FID), Kütle
Spektrometresi (MS), Ardı�ık Kütle Spektrometresi (MS/MS) vb. Bir GC-MS
sisteminin görüntüsü a�a�ıdaki �ekil 2.11’deki gibidir.
2.13. Kütle Spektrometresi (MS)
Kütle spektrometresinde gaz fazındaki örnek, 70 eV’luk enerji ile elektron
bombardımanına tabi tutulur. Bir organik molekülle bu yüksek enerjili elektronlardan
birinin çarpı�masıyla molekülden bir elektron kopar ve bir organik iyon meydana gelir.
Bu iyonlar kararsızdır ve daha küçük parçalara yani radikallere ve di�er iyonlara
parçalanırlar. Bir organik molekülün elektron bombardımanı (EI) sonucu a�a�ıdaki
e�itliklerde gösterilen i�lemlerle olu�an iyonlar ve bu kararsız iyonların parçalanması ile
olu�an parça iyonlar ortaya çıkar.
51
�
�
M M·+ + e- (M= kütle; e-= elektron, M
·+= iyon)
m1
+
+ m2
· (1. Parça iyon)
M·+
parçalanma
m1
· + m
2
+ (2.Parça iyon)
Bu prosesler sonucunda olu�an iyonların da�ılımı ve bollukları o madde için kütle
spektrumunu verir. Tipik bir kütle spektrometresinde artı yüklü parçacıklar saptanır.
Kütle spektrumu bu parçacıkların kütle/yük (m/z) oranlarına kar�ılık bolluklarının (artı
yüklü de�i�ik parçacıkların ba�ıl bollukları) çizimi ile elde edilir. Bir iyonun m/z de�eri
kütlesine e�ittir. Bu nedenle, kütle spektrumu pratik olarak parçacıkların kütlelerine
kar�ılık ba�ıl bolluklarının çizimi �eklinde ifade edilebilir. Bir molekülün ya da iyonun
parçacıklara nasıl parçalandı�ı bile�i�in karbon iskeletine ve bulunan i�levsel gruplara
ba�lıdır. Bu yüzdendir ki parçacıkların yapı ve kütleleri ana molekülün yapısı hakkında
ipucu verir. Genel bir kütle spektrometresinin genel kısımlarını gösteren �ema �ekil
2.12’de gösterilmektedir. Sinyal i�leme ve gösterge kısımları hariç sistemin tamamı
radikaller, hava molekülleri ve di�er parçacıklar arasındaki çarpı�ma ve tepkimeleri en
aza indirgemek için yüksek (10-5 - 10-8 torr) vakum altındadır. Burada buhar halindeki
örnek önce iyonla�ma bölgesine gider, yüksek vakum altındaki bu bölgede örnek
yüksek enerjili akım içinden geçirilerek içindeki moleküllerden bazılarının iyonla�ması
sa�lanır. Moleküler iyon olu�tuktan sonra çok kısa bir zamanda (10-10-10-6 saniye)
parçalanmaya ve düzenlenmeye u�rar. Uzun ömürlü parçacıklar iyon toplayıcısına
ula�ır. Parçacıkların izledi�i yol, analizörün tipine (TOF, sektör veya kuadrupol) göre,
e-
52
�
�
hızlandırma voltajına ve parçacı�ın m/z de�erine göre de�i�mektedir. �yon demetleri
elektriksel iletiler �eklinde sinyallere dönü�ür ve pikler �eklinde gösterilir (Uyar T,
1992). Kütle analizör tiplerinden en çok kullanılanı kuadrupol kütle analizörüdür.
Yüksek tarama hızı, maliyeti, boyut olarak daha küçük olu�u bu analizörün bazı
avantajlarındandır. Dört paralel silindirik çubuktan olu�maktadır. Kar�ılıklı çubuklar
elektriksel olarak birbirine ba�lıdır. Bir çifti do�ru akım kayna�ının pozitif tarafına,
di�er çifti ise negatif ucuna ba�lıdır. Ayrıca her çubu�a radyo frekanslı alternatif akım
uygulanır. �yonlar çubuklar arasında 5-10 V’luk potansiyelle hızlandırılırken çubuklara
uygulanan do�ru akım ve alternatif akım aynı oranda arttırılır. m/z de�erine sahip
olanların yanı sıra tüm iyonlar çubuklara çarpar, sadece kararlı olan m/z de�eri ta�ıyan
iyonlar dedektöre ula�ır (Skoog D A, 1998).
�ekil 2.12. Bir kütle spektrometresinin ana bile�enleri (Skoog D A, 1998)
Örnek
Vakum
sistemi
Sinyal
i�leyici
Gösterge
Giri� sistemi
�yon
kayna�ı Kütle
analizörü Dedektör
10-5 – 10-8 torr
53 �
�
�
3. GEREÇ VE YÖNTEM
Bu çalı�ma �stanbul Üniversitesi Cerrahpa�a Tıp Fakültesi Etik Kurulu tarafından
Helsinki Bildirgesi ile uyumlu �ekilde onaylanmı� olup �stanbul Üniversitesi Cerrahpa�a
Tıp Fakültesi Dahili Tıp Bilimleri Acil Tıp Anabilim Dalı ve Çocuk Sa�lı�ı ve
Hastalıkları Anabilim Dalı ile yapılan i�birli�i çerçevesinde yürütüldü. Çalı�manın
analitik uygulamaları iki basamak �eklinde gerçekle�tirildi. Bu çalı�mada hedeflenen
acil toksikolojik analiz yönteminin uygulanması için öncelikle idrar ve gastrik lavaj
örnekleri içinde Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen, Asetilsalisilik asit (ASA),
Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metilendioksi metamfetamin (MDMA),
Morfin ve Teofilin maddelerinin geçerlilik i�lemleri gerçekle�tirildi. Geçerli kılma
çalı�maları YP�TK sisteminde e� zamanlı olarak yani tüm maddelerin bir arada oldu�u
bir analiz çalı�ması halinde yürütüldü. Özgüllük, kararlılık, seçicilik, do�rusal çalı�ma
aralı�ı, kesinlik, do�ruluk, geri kazanım, belirleme (LOD) ve ölçüm (LOQ) limitleri,
sa�lamlık parametreleri için gerekli çalı�malar yapıldı. Gaz Kromatografisi-Kütle
Spektrometresi (GC-MS) sistemi ile yapılan geçerli kılma çalı�maları kapsamında
özgüllük, tekrar edilebilirlik ve kararlılık parametrelerine yer verildi. Hem YP�TK hem
de GC-MS ile yapılan yöntem geçerlili�i ve uygun hale getirme çalı�maları sonrasında
acil kliniklerden gelen olgularda yapılan YP�TK ile tarama çalı�maları sonucunda
pozitif yanıt veren örnekler GC-MS yöntemi ile do�rulama yoluna gidilerek çalı�ma
tamamlandı.
54 �
�
�
3.1. Çalı�mada Kullanılan Gereçler
Bu çalı�manın yürütülmesi sırasında kullanılan gereçlerin adı, markası ve modeli
a�a�ıda Tablo 3.1’de belirtildi�i �ekildedir.
Tablo 3.1. Çalı�mada kullanılan gereçlerin adı, markası ve modeli
Adı Markası Modeli
Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi (YP�TK)
- Otomatik Örnekleme Ünitesi CAMAG ATS4
- Otomatik Çoklu Yürütme Tankı CAMAG AMD2
- Otomatik Yürütme Tankı CAMAG ADC
- Tarama Ünitesi CAMAG TLC Scanner 3
Gaz Kromatografisi (GC) Agilent HP 6890 N
Kütle Spektrometresi (MS) Agilent HP 5975 B
Otomatik Örnekleyici Agilent HP 7683 B
UV lambası CAMAG
Çeker Ocak Ba�aran
Buzdolabı (+4oC) Arçelik
Derin dondurucu (-20oC, -86oC) Sharp, Hettich
Hassas Terazi Precisa
pH Metre Thermo Fischer
Etüv Thermal
Santrifüj Hettich
Vorteks IKA Yellow Line
Orbital Çalkalayıcı KLF
55 �
�
�
Tablo 3.1. Çalı�mada kullanılan gereçlerin adı, markası ve modeli (Devam)
Adı Markası Modeli
Döner Buharla�tırıcı Heidolph
Azot Altında Uçurma Düzene�i Techne
Ultrasonik Banyo Bandelin
Otomatik Pipetler Eppendorf
Otomatik büretler Schot
YP�TK analitik plakaları 60F254 10x20 cm
Merck 105649.0001
1.5 mL GC flakonları Agilent
300 µL GC insertleri Agilent
1.5 mL YP�TK flakonları CAMAG
3.2. Çalı�mada Kullanılan Kimyasallar
Bu çalı�mada kullanılan tüm kimyasal maddelerin adı ve ürün kodu a�a�ıdaki Tablo
3.2’de belirtildi�i gibidir.
Tablo 3.2. Çalı�mada kullanılan kimyasal maddelerin adı ve ürün kodları
Adı Markası
Dietil eter Merck 100921.1000
Diklorometan Merck 106050.2500
Aseton Merck 100014.2500
Metanol Merck 106009.2500
Kloroform Merck 102445.2500
N-Heptan Merck 104365.2500
56 �
�
�
Tablo 3.2. Çalı�mada kullanılan kimyasal maddelerin adı ve ürün kodları (Devam)
Adı Markası
Etil asetat Merck 109623.2500
Dietilamin Merck 803010.2500
�zopropanol Merck 109634.2500
Formaldehit Çöz. Merck 104002.2500
Amonyak Merck 105432.2500
Hidroklorik asit Merck 100317.2500
MSTFA Sigma M7891-10 amp
BSTFA Supelco 33027.25ml
Kodein Lipomed C-69-FB-100
Asetaminofen Sigma A 7085.100gr
Karbamazepin Sigma C4024.1gr
Metilendioksi metamfetamin (MDMA) Lipomed MDM-94-HC-10
Kokain HCl Lipomed COC-156-HC-100
Amitriptilin Sigma A8404.10 gr
Morfin HCl Lipomed M-35-HC-50
Asetil salisilik asit (ASA) Sigma A5376.100 gr
Diazepam Lipomed DIA-107-50
Alprazolam Lipomed ALP-118-FB-10
Teofilin Lipomed TPY-133-FB-10
57 �
�
�
3.3 YP�TK Çalı�masında Kullanılan Çözeltilerin Hazırlanması
YP�TK çalı�masında kullanılan uygun mobil faz çözeltisinin hazırlanı�ı a�a�ıda
belirtildi�i gibi hazırlandı.
Mobil Fazın hazırlanması: Toluen:Aseton:Etanol:NH3(%25) (67:25:5:3)
Her analize taze hazırlandı�ı için 20.1 mL Toluen, 7.5 mL Aseton, 1.5 mL Etanol ve 0.9
%25’lik NH3, 100 mL erlen içerisine aktarılır, 2 dakika ultrasonik banyoda sonike
edilir, a�zı kapatılır ve dengeye gelmesi beklenir. Bu çözelti iki plakanın yürütülmesi
için yeterli bir miktardır.
3.3.1 Özütleme Deneme Çözeltilerinin Hazırlanması
�drar ve gastrik lavajdan tüm maddelerin e� zamanlı özütlemesi için 3 farklı deneme
yapıldı. Bu özütleme deneme çözücüleri a�a�ıdaki gibi hazırlandı:
Özütleme 1 çözücüsünün hazırlanması: Diklormetan (DCM):2-propanol (1:1)
50 mL diklorometan ile 50 mL 2-propanol 250 mL erlen içerisine aktarılır, a�zı
kapatılır ve dengeye gelmesi beklenir.
Özütleme 2 çözücüsünün hazırlanması: Etilasetat: n-Heptan (1:1)
50 mL etilasetat çözücüsü 50 mL n-Heptan 250 mL erlen içerisine aktarılır ve a�zı
kapatılarak dengeye gelmesi beklenir.
Özütleme 3 çözücüsünün hazırlanması: Hekzan: DCM (4:1)
150 mL hekzan çözücüsü 50 mL DCM 250 mL erlen içerisine aktarılır ve a�zı
kapatılarak dengeye gelmesi beklenir.
58 �
�
�
3.3.2. Borat tamponunun hazırlanması (pH=9.4) 645.4 mL 0.05 M H2BO3
hazırlanır. 0.1 M H2BO3 üzerine 1:1 oranında 0.1 M NaOH ilave edilir. 345.6 mL
H3BO3 yava� yava� ilave edilir.
3.3.3. Yapay Gastrik Lavajın Hazırlanması
�çeri�i
%0.2 NaCl (w/v)
%0.32 pepsin (w/v)
0.08 N HCl
1000 mL hacimli balon joje içine bir miktar deiyonize su koyulur, içerisine 2 g NaCl,
3.2 g pepsin ve 8 mL (%36.5) HCl ilave edilir. Bir süre manyetik karı�tırıcıda
karı�tırılıp çözündükten sonra deiyonize su ile 1000 mL’ye tamamlanır, oda
sıcaklı�ında muhafaza edilir. 15 günde bir taze çözelti hazırlanmalıdır (Kwan, S.Y.,
2001).
3.3.4. Kalibrasyon Çözeltilerinin Hazırlanması
Her bir analite ait standart maddeler a�a�ıdaki �ekilde kullanılarak stok çözeltisi
a�a�ıdaki �ekilde hazırlandı ve kalibrasyon çözeltileri bu stok çözeltinin seyreltilmesi
�eklinde meydana getirildi. Balon jojelerde hazırlanan kalibrasyon çözeltileri +4oC’de,
a�zı parafilm ile kaplanmak suretiyle muhafaza edildi. Kalibrasyon için kullanılan tüm
etken maddelerin saflıkları sertifikalandırılmı� olup >%99.0 oldu�undan safsızlık
oranları hesaplamalarda göz ardı edildi.
Stok çözeltisi (1000 µg/ml): 25 mg standart madde tartılarak, 25 ml balon jojede
metanol ile hacme tamamlanır.
59 �
�
�
Çalı�ma çözeltisi (750 µg/ml): Hazırlanan 1000 µg/ml’lik stok çözeltisinden 7.5 ml
alındı 10 ml balon jojede metanol ile hacme tamamlanır.
Çalı�ma çözeltisi (500 µg/ml): Hazırlanan 1000 µg/ml’lik stok çözeltisinden 5.0 ml
alındı 10 ml balon jojede metanol ile hacme tamamlanır.
Çalı�ma çözeltisi (250 µg/ml): Hazırlanan 1000 µg/ml’lik stok çözeltisinden 2.5 ml
alındı 10 ml balon jojede metanol ile hacme tamamlanır.
Çalı�ma çözeltisi (100 µg/ml): Hazırlanan 1000 µg/ml’lik stok çözeltisinden 1.0 ml
alındı 10 ml balon jojede metanol ile hacme tamamlanır.
Çalı�ma çözeltisi (50 µg/ml): Hazırlanan 1000 µg/ml’lik stok çözeltisinden 0.5 ml
alındı 10 ml balon jojede metanol ile hacme tamamlanır.
Çalı�ma çözeltisi (25 µg/ml): Hazırlanan 1000 µg/ml’lik stok çözeltisinden 0.25 ml
alındı 10 ml balon jojede metanol ile hacme tamamlanır.
Çalı�ma çözeltisi (10 µg/ml): Hazırlanan 1000 µg/ml’lik stok çözeltisinden 0.1 ml
alındı 10 ml balon jojede metanol ile hacme tamamlanır.
Çalı�ma çözeltisi (5 µg/ml): Hazırlanan 1000 µg/ml’lik stok çözeltisinden 0.05 ml
alındı 10 ml balon jojede metanol ile hacme tamamlanır.
3.4. Biyolojik Örneklerin Özütleme Yöntemi
�drar ve gastrik lavaj örnekleri ile yapılacak özütleme denemeleri her bir analitin pKa
de�erleri (Tablo 3.3) dikkate alınarak yapıldı (Moffat, A.C., 2004). �drar ve yapay
gastrik lavajda toplam 11 maddenin e� zamanlı özütleme denemeleri üç farklı özütleme
yöntemi ile yapıldı. Bu denemelerin her biri kalibrasyon e�rileri ile hesaplanarak tüm
maddelerde en yüksek verim sa�lanan özütleme denemesi seçildi.
60 �
�
�
Tablo 3.3. Çalı�mada kullanılan analitlerin pKa de�erleri
Madde adı pKa de�erleri
Alprazolam 2.4
Amitriptilin 9.4
Asetaminofen 9.5
Asetilsalisilik asit 3.5
Diazepam 3.3
Karbamazepin 7.0
Kodein 8.2
Kokain 8.6
MDMA 10.38
Morfin 8.0-9.9
Teofilin 8.6
3.4.1 Özütleme Basamakları
3.4.1.1. �drar
3 mL �drar örne�i santrifüj tüpüne (15 mL) alınır,
1 mL 1N NaOH eklenir ve vortekslenir,
80oC’de su banyosunda 45 dakika bekletilir,
Su banyosundan alınarak so�uması beklenir,
1 mL 1N HCl ile nötralle�tirilir,
1 mL borat tamponu eklenir (pH 9.4),
Özütleme çözücüsü (1, 2 veya 3) karı�ımı eklenir.
61 �
�
�
4 dakika vortekste karı�tırılır,
4 dakika 4000 rpm’de santrifüj edilir,
Üst faz uçurma tüplerine alınır,
40 °C’de azot altında kurulu�a kadar uçurulur,
200 µL metanol ile çözündürülür,
20 saniye vortekste 1400-1600 hızda karı�tırıldıktan sonra
1 dakika ultrasonik banyoda bekletilir.
�çine insert yerle�tirilmi� viallere alınır.
Cihaza 1 µL enjekte edilir.
3.4.1.2. Gastrik Lavaj
3 mL gastrik lavaj santrifüj tüpüne (15 mL) alınır,
1 mL borat tamponu eklenir (pH 9.4),
Özütleme çözücüsü (1, 2 veya 3) karı�ımı eklenir.
4 dakika vortekste karı�tırılır,
4 dakika 4000 rpm’de santrifüj edilir,
Üst faz uçurma tüplerine alınır,
40 °C’de azot altında kurulu�a kadar uçurulur,
200 µL metanol ile çözündürülür,
20 saniye vortekste 1400-1600 rpm hızda karı�tırıldıktan sonra
1 dakika ultrasonik banyoda bekletilir.
�çine insert yerle�tirilmi� viallere alınır.
Cihaza 1 µL enjekte edilir.
62 �
�
�
3.5. Acil polikliniklerinde sıkça kar�ıla�ılan etken maddelerin YP�TK ile �drar
ve Gastrik lavajda tayin yönteminin geçerli kılınması
Acil Tıp Kliniklerinden gönderilen zehirlenme olgularına ait idrar ve gastrik lavaj
örneklerinde 11 bile�i�in (Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen, Asetilsalisilik asit,
Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metamfetamin, Morfin ve Teofilin) YP�TK
ile kantitif olarak belirlenmesi için gerçekle�tirilen geçerlilik çalı�ması için a�a�ıda adı
geçen geçerli kılma adımları çalı�ıldı.
Yöntemi geçerli kılma adımları;
• Özgüllük (Specificity)
• Seçicilik (Selectivity)
• Do�ruluk (Accuracy)
• Geri Kazanım (Recovery)
• Kesinlik (Precision)
• Tekrar edilebilirlik (Repeatibility)
• Geri Üretilebilirlik (Reproducibility)
• Belirleme limiti (LOD-Limit of Detection)
• Ölçüm limiti (LOQ-Limit of Quantification)
• Do�rusal çalı�ma aralı�ı (Linearity Range)
• Kararlılık (Stability)
• Tutarlılık (Rugedness)
• Sa�lamlık (Robustness)
63 �
�
�
3.5.1. Acil polikliniklerinde sıkça kar�ıla�ılan etken maddelerin YP�TK ile �drar
ve Gastrik lavajda tayin yönteminin geçerli kılma adımları için yapılan çalı�malar
• Özgüllük
Çalı�mada yer alan toplam 11 analit (Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen,
Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metamfetamin, Morfin
ve Teofilin) tek tek analiz edildi ve bu analitlerin her birinin YP�TK kromatogramları
elde edildi. Seçilen yöntemin hedeflenen 11 analiti tayin edebilme yetene�i
de�erlendirildi. Her bir analitin standart çözeltileri ile yapılan 6 ardı�ık çalı�ma ile elde
edilen sonuçlarda piklerin Rf arasındaki benzerlik %RSD cinsinden hesaplandı.
• Seçicilik
Analitlerin tanımlanması alıkonma faktörlerine (Rf) göre, kör (blank) matriks
analizlerine göre ve mobil faza göre yapıldı. Çe�itli mobil faz denemeleri yapılarak
yöntemde aranan analitleri örnek matriksindeki di�er maddelerden ayırabilme özelli�i
incelendi. Kullanılan mobil fazdan veya idrar ve gastrik lavaj matrikslerinden gelen
herhangi bir giri�im olup olmadı�ı incelendi. Ayrıca bu çalı�mada tüm analitler e�
zamanlı olarak analiz edildi�inden hepsi için ortak bir dalga boyu arandı.
• Do�rusal çalı�ma aralı�ı
Çalı�mada her bir analit için hazırlanan 5, 10, 25, 50, 100, 250, 500, 750 ve 1000 ng/µL
kalibrasyon çözeltileri 3 tekrarlı olacak �ekilde analiz edilerek do�rusal kalibrasyon
e�rileri en dü�ük kareler yöntemi kullanılarak istatistiksel olarak CAMAG Win-CATS
(Planar Chromatgoraphy Manager, 2006, 1.4.2.8121 Version) yazılımı ile otomatik
olarak hesaplandı. Kalibrasyon e�rileri de�erlendirilerek her bir analitin do�rusal
64 �
�
�
çalı�ma aralı�ı belirlenmi�tir. Kalibrasyon e�risinin e�imi ile analitik duyarlılık
belirlenmi�tir.
• Do�ruluk ve Geri Kazanım
Çalı�manın do�rusal çalı�ma aralı�ı belirlendikten sonra seçilen iki noktada idrar ve
gastrik lavajın kirletilmesi �eklinde (11 analitin idrar ve gastrik lavaja katılması
suretiyle) yapılan en az 6 en çok 10 tekrarlı çalı�malar ile do�ruluk, kesinlik ve geri
kazanım de�erlendirmeleri yapıldı. Bu iki nokta Amitriptilin, Asetaminofen,
Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin ve MDMA için 25 ve 250 ng/ µL iken;
Alprazolam, Kodein, Kokain ve Teofilin için 50 ve 250 ng/ µL ve Morfin için 125 ve
250 ng/ µL’dir.
• Kesinlik (Tekrar edilebilirlik ve Yeniden Üretilebilirlik)
Bu çalı�mada do�ruluk ve geri kazanım için çalı�ılan deri�imlerde, iki farklı analist
tarafında en az 6 en çok 10 tekrarlı çalı�malar yürütüldü. �ki analistin çalı�malarının
ortalamaları arasındaki benzerlik tekrar edilebilirlik için, iki analistin çalı�malarının
varyansları arasındaki benzerlik ise yeniden üretilebilirlik sonuçlarının hesaplanmasında
kullanıldı. Kesinlik çalı�maları kapsamında, iki farklı analistin çalı�malarının
ortalamaları “student t-test” ile de�erlendirilirken (p<0.05); tekrar üretilebilirlik için iki
analistin çalı�malarının varyans analizi F testi (p<0.05) ile Microsoft-Excel 2007
programında hesaplandı. Hesaplanan t ve F de�erleri Serbestlik Derecelerine göre (df)
kar�ıla�tırıldı ve aralarında anlamlı fark olup olmadı�ı de�erlendirildi. t test için
serbestlik derecesi �öyle hesaplanmaktadır: (n1+ n2) – 2.
65 �
�
�
Burada;
n1: Birinci analistin yaptı�ı tekrar sayısı
n2: �kinci analistin yaptı�ı tekrar sayısı
t hesaplanan < t tablo ise iki analistin ortalamaları arasında anlamlı fark olmadı�ı sonucuna
varılmaktadır (Ek 10).
F test için serbestlik derecesi �öyle hesaplanmaktadır: pay (soldan sa�a) / payda
(yukarıdan a�a�ıya)
pay: Birinci analistin yaptı�ı tekrar sayısı - 1
payda: �kinci analistin yaptı�ı tekrar sayısı – 1
Fhesaplanan < F tablo ise iki analistin varyansları arasında anlamlı fark olmadı�ı sonucuna
varılmaktadır (Ek 11).
• Belirleme limiti (LOD) ve ölçüm limiti (LOQ)
Tayin ve ölçüm limitlerinin hesaplanmasında Eurochem yönteminden yararlanıldı (Vial,
J.,1999). Do�rusal aralık çalı�malarının en az üç tekrarlı sonuçları kullanılarak her bir
noktada ba�ıl standart sapma (%RSD) hesaplandı. %RSD’ye kar�ılık konsantrasyon
e�risi çizildi ve %15 RSD de�erine kar�ılık gelen nokta LOQ olarak, bunun 1/3’ü ise
LOD olarak kabul edildi. LOD de�erleri Sinyal / Gürültü oranının 3 olması ilkesi ile de
kar�ıla�tırıldı.
66 �
�
�
• Kararlılık
Kararlılık çalı�malarını gerçekle�tirmek üzere önceden hazırlanmı� ve çalı�ılmı� bir seri
kalibrasyon çözeltisi bir hafta ara ile yeniden çalı�ıldı ve kalibrasyon e�rileri arasındaki
fark kar�ıla�tırıldı.
�ekil 3.1. Eurochem yöntemine göre yapılmı� örnek bir LOQ
• Tutarlılık ve Sa�lamlık
Tutarlılık ve Sa�lamlık çalı�maları, YP�TK plakalarının yürütme ile tarama i�lemleri
arasında geçen zamanda de�i�iklik yapılmak suretiyle ve yürütme yöntemleri için
kullanılan ekipmanın de�i�tirilmesi (Açık sistem ve kapalı-vakumlu sistem) suretiyle
gerçekle�tirildi.
67 �
�
�
3.5.2 YP�TK Sistemi Çalı�ma Parametreleri
Otomatik �TK Örnekleyicisi
Maksimum enjeksiyon hacmi 25 µL
�ırınga yıkama çözeltisi Metanol
Yıkama döngüsü 2
Uygulama modu Bant �eklinde
�lk bandın uygulanaca�ı ilk y-pozisyonu 8 mm
�lk bandın uygulanaca�ı ilk x-pozisyonu 15 mm
Bantlar arasındaki minimum aralık 7 mm
Bant uzunlu�u 6 mm
Otomatik Çoklu Developman Ünitesi
Mobil faz: Toluen:Aseton:Etanol:NH3(25%) (67:25:5:3)
Plaka �artlandırma çözeltisi: Toluen:Aseton:Etanol:NH3(25%) (67:25:5:3)
Tek bir plaka için kullanılan çözücü miktarı: 14 ml
Plaka göç mesafesi: 80 mm
Kurutma süresi: 3 dakika
Toplam yürütme süresi: 25 dakika
Tank içi sıcaklık: 23.9oC
�TK Tarayıcı Ünitesi
- Dedeksiyon tarayıcısı
Dalga boyu: 254 nm
Lamba: D2 ve W
68 �
�
�
Slit aralı�ı boyutları: 4.00 x 0.20 mm
Tarama hızı: 20 mm/sn
Ölçüm tipi: Remisyon
Ölçüm modu: Absorpsiyon
Artalan düzeltme: Minimum e�im
Ölçüm modu: Pik alanı ve pik yüksekli�i
Pik e�i�i:
Minimum e�im: 5
Minimum yükseklik: 5 AU
Minimum alan: 10 AU
Maksimum yükseklik: 990
Tarama ba�lama noktası: 10.0 mm
Tarama biti� noktası: 80.0 mm
- Spektrum tarayıcısı
Dalga boyu: 200 - 450 nm
Lamba: D2 ve W
Slit aralı�ı boyutları: 4.00 x 0.20 mm
Tarama hızı: 100 nm/sn
Veri çözünürlü�ü: 1 nm/basamak
Ölçüm tipi: Remisyon
Ölçüm modu: Absorpsiyon
Artalan düzeltme: Minimum e�im
Regresyon modu: Lineer
69 �
�
�
3.6. GC-MS Sistemi ile Yöntem Uygun hale getirme Çalı�ması
YP�TK sisteminde yapılan validasyon çalı�maları için hazırlanan kalibrasyon
standartları (GC-MS sistemi ile de çalı�ılmı�tır. Çalı�mada, öncelikle her bir analit tek
tek yürütülerek hepsi için ortak bir fırın sıcaklık programı arayı�ına gidildi. GC-MS ile
farklı fırın sıcaklıkları denenerek a�a�ıdaki ko�ullar (Tablo 3.4) ile yöntem optimize
edilmeye çalı�ıldı. Fırın sıcaklık programına karar verildikten sonra tüm kalibrasyon
çözeltilerinden bilinen miktarlardaki hacimler GC insertlerine alındı ve tüm çözücü
uçurulduktan sonra içine 50 µl BSTFA: TMCS (99:1) türevlendirme çözeltisi eklenerek
80oC’de 30 dakika beklendi. Tüm analitler için alıkonma zamanları belirlendi ve her
maddeye ait tekrar edilebilirlik çalı�ması yapıldı.
(http://www.sigmaaldrich.com/etc/medialib/docs/Aldrich/General_Information/bstfa_t
mcs.Par.0001.File.tmp/bstfa_tmcs.pdf).
3.6.1 GC-MS Sistemi Çalı�ma Parametreleri
�nlet
�nlet sıcaklı�ı 250oC olarak sabit tutulmu�tur. �nlet modu “split”, split oranı 5:1 olarak
belirlenmi�tir.
Split akı�ı: 7.5 mL/dk
Toplam akı�: 12.1 mL/dk
Basınç: 12.98 psi
Kolon türü: Kapiler kolon (Agilent Part No. 19091S-433) HP-5MS %5 Fenil Metil
Siloksan, 30m x 0.25mm x 0.25µm (Uzunluk x iç çap x film kalınlı�ı)
Ba�langıç akı�ı: 1.5 mL/dk (45 cm/sn)
Modu: Sabit akı�
Ta�ıyıcı gaz: Helyum
70 �
�
�
Fırın Sıcaklı�ı
Yapılan denemeler sonrasında 11 analit için a�a�ıdaki �ekilde (Tablo 3.4) ortak bir fırın
sıcaklık programı optimize edilmeye çalı�ılmı�tır.
Tablo 3.4. GC-MS’de belirlenen fırın sıcaklık programı Artı� (oC/dk.)
�lk Sıcaklık (oC)
Bekleme (dk.) Toplam Süre (dk.)
55 2
10 250 10 31.50 dk
Tarama (Scan) Modu: 50 amu - 550 amu arasındaki tüm yüklü iyonlar taranmı�tır.
Solvent Gecikmesi: 3 dak
MS analizörü sıcaklı�ı: 150oC
MS �yon kayna�ı sıcaklı�ı: 230oC
3.7. Acil Kliniklerinden Gelen Zehirlenme Olgusu Verilerinin Dokümantasyon
Çalı�maları
Bilgilendirilmi� Onay Formu (Ek 2), Klinik Toksikolojik Analiz �stek Formu (Ek 3),
Sosyo-Demografik Analiz Formu (Ek 4) adı altındaki formların her biri acil servislere
gelen hasta/hasta yakını ve sorumlu acil hekimi tarafından dolduruldu. Hastaya ait
biyolojik örnekler Örnek Kabul Talimatı (Ek 5) gere�ince uygun kaplarda ve ko�ullarda
toplanarak laboratuara ula�tırıldı ve analiz edilinceye kadar buzdolabında +4oC’de
muhafaza edildi.
71 �
�
�
3.8. Acil Kliniklerinden Gelen Zehirlenme Olgularının YP�TK ve GC-MS ile
Çalı�ılması
Her iki sistemdeki yöntem uygun hale getirme çalı�maları bittikten sonra acil klini�ine
ba�vuran zehirlenme olgularından elde edilen idrar, gastrik lavaj örnekleri Bölüm
3.4.1’de belirtilen �ekilde özütlendi. Elde edilen ürünler önce YP�TK ile Bölüm
3.5.2’deki ko�ullarda yürütüldü ve UV spektrometresi ile ortak tarama dalga boyu olan
254 nm’de tayin edildi. YP�TK UV kütüphanesinden faydalanılarak bilinmeyen
örnekler tayin edilmeye çalı�ıldı. Pozitif çıkan sonuçlar kalibrasyon e�rilerinde
hesaplanarak miktar tayinleri yapıldı ve aynı ekstraktlar do�rulama amacı ile GC-MS
sisteminde Bölüm 3.6.1’de bildirilen ko�ullarda çalı�ıldı. Geçerlilik çalı�maları yapılan
maddeler kapsamına girmeyen maddeler ise aynı yöntemle özütlendi ve GC-MS’de
çalı�ılarak MS kütüphanesinden faydalanılarak tespit edildi. Standart maddenin
olmadı�ı durumlarda maddelerin MS iyonları literatürler ile ve IUPAC isimleri ile
desteklenerek belirlendi (http://www.drugbank.ca/, Moffat, A.C., 2004, Schulz H. J.,
2002). Örnek Hazırlama, Örneklerin YP�TK ile tayini ve GC-MS ile do�rulama
yöntemleri için sırasıyla; �drar veya Gastrik Lavajda (GL) Alprazolam, Amitriptilin,
Asetaminofen, Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain,
Metamfetamin, Morfin ve Teofilin maddelerinin YP�TK ve GC-MS ile Analizi için
Örnek Hazırlama Talimatı (Ek 6), �drar veya Gastrik Lavajda (GL) Alprazolam,
Amitriptilin, Asetaminofen, Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein,
Kokain, Metamfetamin, Morfin ve Teofilin maddelerinin YP�TK ile analiz talimatı (Ek
7) ve �drar veya Gastrik Lavajda (GL) Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen,
Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metamfetamin, Morfin
ve Teofilin maddelerinin GC-MS ile do�rulama talimatı (Ek 8) olmak üzere üç ayrı
talimat hazırlandı.
�
72
4. BULGULAR
4.1. Acil polikliniklerinde sıkça kar�ıla�ılan etken maddelerin YP�TK ile
�drar ve GL tayin yönteminin geçerlilik bulguları
4.1.1. Özgüllük
�drar ve GL matrikslerinde 11 analitin (Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen,
Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metamfetamin,
Morfin ve Teofilin) YP�TK ile yapılan analizi sonucunda, seçilen yöntemin tüm
maddeler için uygun oldu�u görüldü. Yalnızca Asetil salisilik asit için ilave bir
yürütme uygulandı. Analitlerin her birine ait YP�TK için alıkonma faktörleri (Rf)
Tablo 4.1’de gösterildi�i gibidir.
Tablo 4.1. 11 Analite ait YP�TK için alıkonma faktörleri (Rf)
Sıra No
Bile�i�in Adı Rf
1 Alprazolam 0.16±0.03
2 Amitriptilin 0.42±0.04
3 Asetaminofen 0.33±0.04
4 Asetilsalisilik asit* 0.65±0.04
5 Diazepam 0.76±0.05
6 Karbamazepin 0.45±0.03
7 Kodein 0.11±0.03
8 Kokain 0.68±0.04
9 MDMA 0.25±0.03
10 Morfin 0.06±0.02
11 Teofilin 0.21±0.05
* Mobil faz bile�imindeki amonyak yerine aynı oranda asetik asit eklenerek
yapılan 2. yürütme sonrası elde edilen Rf de�eri [Toluen:Aseton:Etanol:Asetik asit
(67:25:5:3)].
�
73
Asetil salisilik asitin ikili yürütme basama�ı:
Asetil salisilik asit kimyasal yapısı ve asitli�i ile di�er 10 analitten farklıdır.
YP�TK plakasında tüm analitlerin ilk yürütme sonrası UV lambası ile görsel
incelemesi sırasında, asetil salisilik asitin tatbik noktasında göç etmeden
kaldı�ının fark edilmesi üzerine, bu madde için aynı plaka mobil faz
kompozisyonu de�i�tirilmek sureti ile ikinci defa yürütüldü (Mobil fazdaki
amonyak yerine aynı oranda asetik asit katılarak). Asetil salisilik asit akut
zehirlenmelerde oldukça sık kar�ıla�ılan bir madde oldu�undan çalı�ma
kapsamında tutulması gerekti�ine karar verilmi�tir.
4.1.2. Seçicilik
Uygun Rf de�eri elde etmek üzere farklı çözücü karı�ımları kullanılarak mobil faz
varyasyonları denendi. Bunların içinde özütleme sırasında kullanılan çözeltilerin,
analitlerin, kör (blank) idrar ve GL örneklerinin çalı�malarının 5 tekrarlı
çalı�ılması ile elde edilen gürültü pikleri de�erlendirildi�inde (�ekil 4.1 ve 4.2) en
uygun mobil faz sisteminin Toluen:Aseton:Etanol:NH3(25%) (67:25:5:3), ve en
uygun sabit fazın ise Merck Kat. No: 1.05649, 60F254 10x20 cm cam plaka
oldu�una karar verilmi�tir.
�
74
�ekil 4.1. YP�TK’daki blank (kör) yapay GL kromatogramı
�ekil 4.2. YP�TK’daki blank (kör) idrar kromatogramı
�
75
�ekil 4.3. Belirlenen sabit ve mobil faz ile yürütülen 11 analite ait
kromatogramların YP�TK’da bir arada görünümü.
Tüm maddelerin bir arada oldu�u YP�TK kromatogramı �ekil 4.3’deki gibidir.
Analitlerin her birine ait 0-450 nm aralı�ını gösteren UV spektrumları ise �ekil
4.4 - 4.14’de gösterildi�i gibidir (Moffat A C, 2004).
�ekil 4.4. Alprozolam standardının UV spektrumu
�
76
�ekil 4.5. Amitriptilin standardının UV spektrumu
�ekil 4.6. Asetaminofen standardının UV spektrumu
�ekil 4.7. Asetilsalisilik asit standardının UV spektrumu
�
77
�ekil 4.8. Diazepam standardının UV spektrumu
�ekil 4.9. Karbamazepin standardının UV spektrumu
�ekil 4.10. Kodein standardının UV spektrumu
�
78
�ekil 4.11. Kokain standardının UV spektrumu
�ekil 4.12. MDMA standardının UV spektrumu
�ekil 4.13. Morfin standardının UV spektrumu
�
79
�ekil 4.14. Teofilin standardının UV spektrumu
4.1.3. Do�rusal Çalı�ma Aralı�ı
YP�TK ile yapılan Acil polikliniklerinde sıkça kar�ıla�ılan etken maddelerin
YP�TK ile �drar ve yapay GL’de tayin yönteminin do�rusallık ve do�rusal aralık
çalı�masının sonuçları a�a�ıdaki Tablo 4.2’de belirtildi�i gibidir. Bu tabloda her
analite ait do�rusal aralık, kalibrasyon denklemi, denklemin standart sapması ve
korelasyon katsayısı verilmektedir. Her bir maddeye ait kalibrasyon e�rileri ise
�ekil 4.15 – 4.25 de gösterildi�i gibidir.
�
80
Tablo 4.2. YP�TK yönteminin GL’de do�rusallık verileri: aralık, denklem, standart sapma, korelasyon katsayısı (Lineer regresyon)
Madde adı Do�rusal aralık
(254 nm) (ng/µl)
Do�rusallık denklemi Standart sapma
(%)
Korelasyon katsayısı
(r) Alprazolam 25-1000 Y=189.629 + 5.830X 7.32 0.997
Amitriptilin 25-1000 Y=168.222 + 4.517X 8.18 0.996
Asetaminofen 10-1000 Y= 288.734 + 8.910X 9.88 0.996
Asetilsalisilik asit 10-1000 Y=306.131+ 1.126X 3.11 0.999
Diazepam 5-1000 Y=255.841 + 8.950X 6.46 0.999
Karbamazepin 5-750 Y=209.826 + 7.084X 7.63 0.997
Kodein 50-1000 Y= 66.648 + 1.068X 4.23 0.998
Kokain 50-1000 Y= 67.661 + 1.511X 3.47 0.999
MDMA 25-500 Y = 83.269 + 6.075X 2.50 0.999
Morfin 50-1000 Y=31.041 + 0.897X 2.55 0.999
Teofilin 25-1000 Y = 338.837 + 7.654X 7.59 0.997
�ekil 4.15. Alprazolam’ın kalibrasyon e�risi (25-1000 ng/µL)
�
81
�ekil 4.16. Amitriptilin’in kalibrasyon e�risi (25-1000 ng/ µL)
�ekil 4.17. Asetaminofen’in kalibrasyon e�risi (10-1000 ng/µL)
�
82
�ekil 4.18. Asetilsalisilik asit’in kalibrasyon e�risi (10-1000 ng/µL)
�ekil 4.19. Diazepam’ın kalibrasyon e�risi (5-1000 ng/µL)
�
83
�ekil 4.20. Karbamazepin’in kalibrasyon e�risi (5-750 ng/µL)
�ekil 4.21. Kodein’in kalibrasyon e�risi (50-1000 ng/µL)
�
84
�ekil 4.22. Kokain’in kalibrasyon e�risi (50-1000 ng/µL)
�ekil 4.23. MDMA’nın kalibrasyon e�risi (25-500 ng/µL)
�
85
�ekil 4.24. Morfin’in kalibrasyon e�risi (50-1000 ng/µL)
�ekil 2.25. Teofilin’in kalibrasyon e�risi (25-1000 ng/µL)
�
86
4.1.4. Belirleme Limiti (LOD) ve Ölçüm Limiti (LOQ)
LOD ve LOQ de�erleri do�rusallık sonuçlarından üretildi. Do�rusallık için
çalı�ılan her bir kalibrasyon noktasının en az üç tekrarlı çalı�malarının ba�ıl
standart sapmalarından elde edilen LOD ve LOQ sonuçları a�a�ıdaki Tablo 4.3’de
bildirildi�i gibidir.
Tablo 4.3. Geçerlilik çalı�ması yapılan analitlerin LOD ve LOQ de�erleri
Analitin adı LOD LOQ
Alprazolam 3,77 12,43
Amitriptilin 5,43 17,93
Asetaminofen 3,33 10,98
Asetilsalisilik asit 8,29 27,34
Diazepam 2,17 7,15
Karbamazepin 3,23 10,66
Kodein 11,88 39,21
Kokain 6,89 22,74
MDMA 1,23 4,07
Morfin 8,53 28,14
Teofilin 2,97 9,82
4.1.5. Geri Kazanım
Amitriptilin, Asetaminofen, ASA, Diazepam, Karbamazepin ve MDMA için 25
ve 250 ng/ µL’de; Alprazolam, Kodein, Kokain ve Teofilin için 50 ve 250 ng/
µL’de ve Morfin için 125 ve 250 ng/ µL’de idrar ve GL için yapılan geri kazanım
çalı�maları 6-10 tekrarlı yapılmı�tır. 3’er mL idrar ve GL örnekleri yukarıdaki
özütleme yöntemleri ile geri kazanım çalı�maları uygulanmı�, bunların içinde en
etkili yöntemin Etilasetat:n-heptan (1:1) oldu�u belirlendikten sonra geri kazanım
de�erleri (%), bunlara ait standart sapma ve kesinlik sonuçları (%RSD) 6-10
�
87
tekrarlı olarak 11 analit için a�a�ıdaki tablolarda (Tablo 4.4-4.45) belirtilen
de�erlerde bulundu.
% Geri Kazanım = (C1/C2) x 100
Formülü ile hesaplanmı�tır. Burada;
C1: Özütlemeden önce katılıp kazanılan miktar,
C2: Özütlemeden sonra katılıp beklenen miktardır.
A�a�ıda Tablo 4.4-4.45’de belirtilen C1 ve C2 verileri, ilgili etken maddenin
YP�TK kromatogramında �= 254 nm’deki absorbansının pik alanlarını temsil
etmektedir.
Tablo 4.4. Alprazolam 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 1991 2190 90.9 1997 2190 91.2
2 2106 2190 96.2 2065 2190 94.3
3 2089 2190 95.4 1942 2190 88.7
4 1929 2190 88.1 1969 2190 89.9
5 1974 2190 90.1 1973 2190 90.1
6 2050 2190 93.6 2129 2190 97.2
7 1967 2190 89.8 2102 2190 96.0
8 1905 2190 87.0 1994 2190 91.1
ort 91.39 92.30
SD (%) 3.34 3.12
RSD(%) 3.65 3.38
�
88
Tablo 4.5. Alprazolam 250 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
Tablo 4.6. Amitriptilin 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 1781 1836 97.0 1215 1836 66.2
2 1756 1836 95.6 1595 1836 86.9
3 1841 1836 100.3 1227 1836 66.8
4 1772 1836 96.5 1531 1836 83.4
5 2001 1836 109.0 1392 1836 75.8
6 1962 1836 106.9 1454 1836 79.2
7 1838 1836 100.1 1212 1836 66.0
8 1787 1836 97.3 1267 1836 69.0
ort 100.34 74.16
SD (%) 4.99 8.33
RSD (%) 4.97 11.23
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 777 1161 66.9 689 1161 59.3
2 670 1161 57.7 712 1161 61.3
3 636 1161 54.8 715 1161 61.6
4 782 1161 67.4 718 1161 61.8
5 660 1161 56.8 703 1161 60.6
6 645 1161 55.6 726 1161 62.5
7 702 1161 60.5 768 1161 66.1
8 698 1161 60.1 735 1161 63.3
ort 59.97 62.08
SD (%) 4.85 2.03
RSD (%) 8.09 3.27
�
89
Tablo 4.7. Amitriptilin 250 ng/µl GL 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
Tablo 4.8. Asetaminofen 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım
verileri (�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 578 1190 48.6 615 1190 51.7
2 635 1190 53.4 609 1190 51.2
3 585 1190 49.2 605 1190 50.8
4 644 1190 54.1 645 1190 54.2
5 670 1190 56.3 617 1190 51.8
6 653 1190 54.9 697 1190 58.6
7 650 1190 54.6 587 1190 49.3
ort 53.00 52.52
SD (%) 2.97 3.04
RSD (%) 5.60 5.79
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 1451 2815 51.5 1750 2815 62.2
2 1604 2815 57.0 1612 2815 57.3
3 1517 2815 53.9 1832 2815 65.1
4 1474 2815 52.4 1512 2815 53.7
5 1762 2815 62.6 2052 2815 72.9
6 1739 2815 61.8 1594 2815 56.6
ort 56.52 61.29
SD (%) 4.77 7.00
RSD (%) 8.44 11.42
�
90
Tablo 4.9. Asetaminofen 250 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
Tablo 4.10. Asetil salisilikasit 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım
verileri (�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 1713 2815 60.9 2208 2815 78.4
2 1271 2815 45.2 2819 2815 100.1
3 1417 2815 50.3 2771 2815 98.4
4 1157 2815 41.1 2749 2815 97.7
5 1545 2815 54.9 2440 2815 86.7
6 1612 2815 57.3 2373 2815 84.3
ort 51.60 90.94
SD (%) 7.51 9.00
RSD (%) 14.55 9.89
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 4712 7698 61.2 5347 7698 69.5
2 5332 7698 69.3 4926 7698 64.0
3 5380 7698 69.9 5180 7698 67.3
4 5520 7698 71.7 5687 7698 73.9
5 5476 7698 71.1 4625 7698 60.1
6 5654 7698 73.4 5591 7698 72.6
ort 69.44 67.89
SD (%) 4.29 5.24
RSD (%) 6.18 7.72
�
91
Tablo 4.11. Asetil salisilikasit 250 ng/µl GL 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım
verileri (�= 254 nm)
Tablo 4.12. Diazepam 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 5132 7698 66.7 5729 7698 74.4
2 6177 7698 80.2 5221 7698 67.8
3 5085 7698 66.1 5485 7698 71.3
4 5492 7698 71.3 5821 7698 75.6
5 6782 7698 88.1 6495 7698 84.4
6 5913 7698 76.8 5978 7698 77.7
ort 74.87 75.19
SD (%) 8.55 5.67
RSD (%) 11.42 7.54
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 2357 2682 87.9 2100 2682 78.3
2 1972 2682 73.5 2008 2682 74.9
3 2078 2682 77.5 2233 2682 83.3
4 1891 2682 70.5 2287 2682 85.3
5 2088 2682 77.9 2082 2682 77.6
6 2022 2682 75.4 2184 2682 81.4
7 2037 2682 76.0 2262 2682 84.3
8 1998 2682 74.5 2129 2682 79.4
9 2130 2682 79.4
ort 76.64 80.4
SD (%) 5.11 3.22
RSD (%) 6.67 4.00
�
92
Tablo 4.13. Diazepam 250 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2
Geri kazanım
%
1 1807 2585 69.9 1743 2585 67.4
2 1742 2585 67.4 1767 2585 68.4
3 2022 2585 78.2 1731 2585 67.0
4 2017 2585 78.0 1776 2585 68.7
5 1712 2585 66.2 1868 2585 72.3
6 2073 2585 80.2 1720 2585 66.5
7 2085 2585 80.7 1780 2585 68.9
8 1746 2585 67.5
9 2045 2585 79.1
ort 74.14 68.44
SD (%) 6.18 1.90
RSD (%) 8.36 2.78
Tablo 4.14. Karbamazepin 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım
verileri (�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 1667 2572 64.8 1848 2572 71.9
2 1726 2572 67.1 1817 2572 70.6
3 1780 2572 69.2 1866 2572 72.6
4 1947 2572 75.7 2043 2572 79.4
5 1812 2572 70.5 1765 2572 68.6
6 1991 2572 77.4 1917 2572 74.5
7 1830 2572 71.2 2021 2572 78.6
8 1917 2572 74.5 1920 2572 74.7
ort 71.30 73.86
SD (%) 4.34 3.74
RSD (%) 6.09 5.06
�
93
Tablo 4.15. Karbamazepin 250 ng/µl GL 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2
Geri kazanım
%
1 2135 2190 97.5 2043 2190 93.3
2 1987 2190 90.7 2255 2190 103.0
3 1789 2190 81.7 2171 2190 99.1
4 1837 2190 83.9 2093 2190 95.6
5 2060 2190 94.1 2015 2190 92.0
6 1801 2190 82.2 2083 2190 95.1
7 2050 2190 93.6 1945 2190 88.8
8 2050 2190 93.6 2132 2190 97.4
9 2132 2190 97.4
ort 89.66 95.73
SD (%) 6.15 4.14
RSD (%) 6.86 4.32
Tablo 4.16. Kodein 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 328 370 88.6 301 370 81.4
2 301 370 81.4 290 370 78.4
3 354 370 95.7 356 370 96.2
4 326 370 88.1 270 370 73.0
5 310 370 83.8 352 370 95.1
6 390 370 105.4 312 370 84.3
ort 90.50 84.73
SD (%) 8.80 9.28
RSD (%) 9.72 10.95
�
94
Tablo 4.17. Kodein 250 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2
Geri kazanım
%
1 198 344 57.6 207 344 60.2
2 236 344 68.6 289 344 84.0
3 262 344 76.2 248 344 72.1
4 247 344 71.8 228 344 66.3
5 265 344 77.0 250 344 72.7
6 215 344 62.5 202 344 58.7
ort 68.94 68.99
SD (%) 7.71 9.37
RSD (%) 11.18 13.58
Tablo 4.18. Kokain 250 ng/µl �drar 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 344 545 63.1 329 545 60.4
2 404 545 74.1 319 545 58.5
3 341 545 62.6 387 545 71.0
4 331 545 60.7 352 545 64.6
5 355 545 65.1 351 545 64.4
6 367 545 67.3 346 545 63.5
7 323 545 59.3
ort 65.50 63.09
SD (%) 4.79 4.27
RSD (%) 7.31 6.77
�
95
Tablo 4.19. Kokain 250 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2
Geri kazanım
%
1 392 447 87.7 347 447 77.6
2 331 447 74.0 357 447 79.9
3 389 447 87.0 328 447 73.4
4 281 447 62.9 315 447 70.5
5 321 447 71.8 327 447 73.2
6 342 447 76.5 284 447 63.5
7 298 447 66.7
ort 76.66 72.10
SD (%) 9.49 5.76
RSD (%) 12.38 7.99
Tablo 4.20. MDMA 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2
Geri kazanım
%
1 824 1623 50,8 1075 1623 66,2
2 925 1623 57,0 980 1623 60,4
3 1078 1623 66,4 925 1623 57,0
4 877 1623 54,0 815 1623 50,2
5 1164 1623 71,7 879 1623 54,2
6 1035 1623 63,8 1023 1623 63,0
7 812 1623 50,0 1035 1623 63,8
8 876 1623 54,0 1103 1623 68,0
9 1035 1623 63,8 1010 1623 62,2
10 1113 1623 68,6 1032 1623 63,6
ort 60,01 60,86
SD (%) 7,79 5,53
RSD (%) 12,98 9,08
�
96
Tablo 4.21. MDMA 250 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2 Geri kazanım % C1 C2
Geri kazanım %
1 108 200 54.0 99 200 49.5
2 118 200 59.0 102 200 51.0
3 111 200 55.5 114 200 57.0
4 142 200 71.0 108 200 54.0
5 98 200 49.0 145 200 72.5
6 123 200 61.5 109 200 54.5
7 112 200 56.0 114 200 57.0
8 102 200 51.0 94 200 47.0
9 92 200 46.0 100 200 50.0
10 115 200 57.5 140 200 70.0
ort 56.05 56.25
SD (%) 7.03 8.56
RSD (%) 12,54 15,22
Tablo 4.22. Morfin 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 246 260 94.6 256 260 98.5
2 235 260 90.4 245 260 94.2
3 265 260 101.9 287 260 110.4
4 292 260 112.3 289 260 111.2
5 269 260 103.5 234 260 90.0
6 254 260 97.7 239 260 91.9
7 238 260 91.5 289 260 111.2
8 264 260 101.5
9 259 260 99.6
ort 99.23 101.04
SD (%) 6.73 9.57
RSD (%) 6.78 9.47
�
97
Tablo 4.23. Teofilin 250 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
Tablo 4.24. Teofilin 250 ng/µl GL 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2
Geri kazanım
%
1 594 2556 23.2 2030 2556 79.4
2 508 2556 19.9 2084 2556 81.5
3 552 2556 21.6 2310 2556 90.4
4 502 2556 19.6 1790 2556 70.0
5 384 2556 15.0 1878 2556 73.5
6 540 2556 21.1 1939 2556 75.9
7 323 2556 12.6 2088 2556 81.7
8 469 2556 18.3
9 675 2556 26.4
10 500 2556 19.6
ort 19.75 78.91
SD (%) 3.90 6.63
RSD (%) 19.75 8.40
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 633 2556 24.8 562 2556 22.0
2 705 2556 27.6 516 2556 20.2
3 734 2556 28.7 687 2556 26.9
4 706 2556 27.6 577 2556 22.6
5 687 2556 26.9 522 2556 20.4
6 730 2556 28.6 695 2556 27.2
7 841 2556 32.9 546 2556 21.4
8 810 2556 31.7 501 2556 19.6
9 853 2556 33.4 819 2556 32.0
10 867 2556 33.9 657 2556 25.7
ort 29.60 23.79
SD (%) 3.14 4.02
RSD (%) 10.61 16.89
�
98
Tablo 4.25. Alprazolam 25 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
Tablo 4.26. Alprazolam 25 ng/µl GL 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 306 360 85.0 342 360 95.0
2 335 360 93.1 314 360 87.2
3 288 360 80.0 342 360 95.0
4 301 360 83.6 266 360 73.9
5 346 360 96.1 361 360 100.3
6 323 360 89.7 340 360 94.4
7 313 360 86.9
8 339 360 94.2
9 287 360 79.7
ort 88.58 90.97
SD (%) 5.64 9.35
RSD (%) 6.37 10.28
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 228 336 67.9 236 336 70.2
2 239 336 71.1 206 336 61.3
3 269 336 80.1 243 336 72.3
4 195 336 58.0 275 336 81.8
5 209 336 62.2 226 336 67.3
6 245 336 72.9 199 336 59.2
7 233 336 69.3 220 336 65.5
8 229 336 68.2 207 336 61.6
ort 68.71 67.41
SD (%) 6.66 7.39
RSD (%) 9.69 10.96
�
99
Tablo 4.27. Amitriptilin 25 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
Tablo 4.28. Amitriptilin 25 ng/µl GL 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 777 1161 66.9 689 1161 59.3
2 670 1161 57.7 712 1161 61.3
3 636 1161 54.8 715 1161 61.6
4 782 1161 67.4 718 1161 61.8
5 660 1161 56.8 703 1161 60.6
6 645 1161 55.6 726 1161 62.5
7 702 1161 60.5 768 1161 66.1
8 698 1161 60.1 735 1161 63.3
ort 59.97 62.08
SD (%) 4.85 2.03
RSD (%) 8.09 3.27
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 159 158 100.6 124 158 78.5
2 115 158 72.8 93 158 58.9
3 135 158 85.4 92 158 58.2
4 123 158 77.8 128 158 81.0
5 114 158 72.2 107 158 67.7
6 122 158 77.2 88 158 55.7
7 137 158 86.7 106 158 67.1
8 137 158 86.7 98 158 62.0
9 140 158 88.6
ort 83.12 66.14
SD (%) 9.07 9.40
RSD (%) 10.91 14.21
�
100
Tablo 4.29. Asetaminofen 25 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
Tablo 4.30. Asetaminofen 25 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 812 1541 52.7 906 1541 58.8
2 903 1541 58.6 975 1541 63.3
3 985 1541 63.9 869 1541 56.4
4 898 1541 58.3 905 1541 58.7
5 930 1541 60.4 943 1541 61.2
6 873 1541 56.7 865 1541 56.1
7 965 1541 62.6
ort 56.52 59.09
SD (%) 4.77 2.76
RSD (%) 8.44 4.67
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 1180 1541 76.6 953 1541 61.8
2 1265 1541 82.1 1105 1541 71.7
3 981 1541 63.7 1127 1541 73.1
4 1276 1541 82.8 1287 1541 83.5
5 1234 1541 80.1 1264 1541 82.0
6 1156 1541 75.0 1212 1541 78.7
7 1218 1541 79.0 1237 1541 80.3
ort 77.04 75.15
SD (%) 6.52 8.03
RSD (%) 8.46 10.69
�
101
Tablo 4.31. Asetil salisilikasit 25 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım
verileri (�= 254 nm)
Tablo 4.32. Asetil salisilikasit 25 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım
verileri (�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 258 345 74.8 216 345 62.6
2 245 345 71.0 287 345 83.2
3 299 345 86.7 231 345 67.0
4 287 345 83.2 305 345 88.4
5 234 345 67.8 279 345 80.9
6 213 345 61.7 285 345 82.6
7 256 345 74.2 298 345 86.4
ort 74.20 78.72
SD (%) 8.59 9.92
RSD (%) 11.58 12.60
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 277 358 77.4 223 358 62.3
2 173 358 68.4 215 358 60.1
3 245 358 80.2 206 358 57.5
4 287 358 84.6 181 358 50.6
5 303 358 83.2 230 358 64.2
6 298 358 74.0 245 358 68.4
7 228 358 63.7
ort 77.98 60.97
SD (%) 6.06 5.72
RSD (%) 7.77 9.38
�
102
Tablo 4.33. Diazepam 25 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
Tablo 4.34. Diazepam 25 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2
Geri kazanım
%
1 264 430 61.4 270 430 62.8
2 308 430 71.6 315 430 73.3
3 321 430 74.7 246 430 57.2
4 290 430 67.4 269 430 62.6
5 265 430 61.6 322 430 74.9
6 254 430 59.1 248 430 57.7
7 304 430 70.7 241 430 56.0
8 288 430 67.0 325 430 75.6
9 293 430 68.1 246 430 57.2
ort 66.85 63.49
SD (%) 5.22 7.69
RSD (%) 7.81 12.11
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 325 443 73.4 301 443 67.9
2 347 443 78.3 312 443 70.4
3 296 443 66.8 276 443 62.3
4 284 443 64.1 319 443 72.0
5 340 443 76.7 266 443 60.0
6 302 443 68.2 285 443 64.3
7 294 443 66.4 308 443 69.5
8 318 443 71.8 264 443 59.6
9 302 443 68.2
ort 70.71 65.8
SD (%) 4.91 4.53
RSD (%) 6.94 6.88
�
103
Tablo 4.35. Karbamazepin 25 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
Tablo 4.36. Karbamazepin 25 ng/µl GL 1. Ve 2. Analist Geri Kazanım verileri
(�= 254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2
Geri kazanım
%
1 176 310 56.8 229 310 73.9
2 254 310 81.9 237 310 76.5
3 235 310 75.8 237 310 76.5
4 244 310 78.7 243 310 78.4
5 245 310 79.0 258 310 83.2
6 223 310 71.9 248 310 80.0
ort 74.03 78.06
SD (%) 9.11 3.26
RSD (%) 12.31 4.18
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 185 252 73.4 173 252 68.7
2 170 252 67.5 138 252 54.8
3 183 252 72.6 176 252 69.8
4 167 252 66.3 189 252 75.0
5 180 252 71.4 162 252 64.3
6 195 252 77.4 187 252 74.2
ort 71.43 67.79
SD (%) 4.08 7.48
RSD (%) 5.71 11.03
�
104
Tablo 4.37. Kodein 50 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2 Geri kazanım % C1 C2
Geri kazanım %
1 128 137 93.4 101 137 73.7
2 101 137 73.7 121 137 88.3
3 114 137 83.2 126 137 92.0
4 126 137 92.0 127 137 92.7
5 110 137 80.3 135 137 98.5
6 112 137 81.8 131 137 95.6
ort 84.06 90.15
SD (%) 7.45 8.76
RSD (%) 8.86 9.72
Tablo 4.38. Kodein 50 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254
nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2 Geri kazanım % C1 C2
Geri kazanım %
1 119 134 88.8 120 134 89.6
2 123 134 91.8 128 134 95.5
3 126 134 94.0 124 134 92.5
4 124 134 92.5 122 134 91.0
5 126 134 94.0 125 134 93.3
6 121 134 90.3 120 134 89.6
ort 91.92 91.92
SD (%) 2.08 2.33
RSD (%) 2.26 2.53
�
105
Tablo 4.39. Kokain 50 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2 Geri kazanım % C1 C2
Geri kazanım %
1 144 199 72.4 129 199 64.8
2 174 199 87.4 119 199 59.8
3 141 199 70.9 138 199 69.3
4 131 199 65.8 124 199 62.3
5 155 199 77.9 135 199 67.8
6 167 199 83.9 134 199 67.3
ort 76.38 65.40
SD (%) 8.24 3.35
RSD (%) 10.79 5.12
Tablo 4.40. Kokain 50 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254
nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2 Geri kazanım % C1 C2
Geri kazanım %
1 139 192 72.4 134 192 69.8
2 131 192 68.2 135 192 70.3
3 138 192 71.9 132 192 68.8
4 128 192 66.7 131 192 68.2
5 132 192 68.8 132 192 68.8
6 134 192 69.8 128 192 66.7
ort 69.62 68.53
SD (%) 2.20 1.31
RSD (%) 3.16 1.91
�
106
Tablo 4.41. MDMA 25 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2
Geri kazanım
%
1 165 228 72,4 215 228 94,3
2 185 228 81,1 196 228 86,0
3 216 228 94,7 185 228 81,1
4 175 228 76,8 163 228 71,5
5 207 228 90,8 176 228 77,2
6 162 228 71,1 205 228 89,9
7 175 228 76,8 207 228 90,8
8 207 228 90,8 221 228 96,9
9 202 228 88,6
10 206 228 90,4
ort 81,80 86,67
SD (%) 9,14 7,88
RSD (%) 11,17 9,09
Tablo 4.42. MDMA 100 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2 Geri kazanım % C1 C2
Geri kazanım %
1 112 181 61.9 118 181 65.2
2 116 181 64.1 122 181 67.4
3 122 181 67.4 128 181 70.7
4 119 181 65.7 114 181 63.0
5 125 181 69.1 109 181 60.2
6 110 181 60.8 129 181 71.3
ort 64.83 66.30
SD (%) 3.20 4.35
RSD (%) 4,93 6,56
�
107
Tablo 4.43. Morfin 125 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
Tablo 4.44. Teofilin 25 ng/µl �drar 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�=
254 nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2
Geri kazanım
% C1 C2 Geri
kazanım %
1 107 164 65.2 109 164 66.5
2 80 164 48.8 106 164 64.6
3 89 164 54.3 130 164 79.3
4 114 164 69.5 96 164 58.5
5 83 164 50.6 95 164 57.9
6 98 164 59.8 115 164 70.1
7 79 164 48.2 91 164 55.5
88 164 53.7
ort 56.62 63.26
SD (%) 8.42 8.61
RSD (%) 14.87 13.61
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2 Geri kazanım % C1 C2
Geri kazanım %
1 633 2556 24,8 562 2556 22,0
2 705 2556 27,6 516 2556 20,2
3 734 2556 28,7 687 2556 26,9
4 706 2556 27,6 577 2556 22,6
5 687 2556 26,9 522 2556 20,4
6 730 2556 28,6 695 2556 27,2
7 841 2556 32,9 546 2556 21,4
8 810 2556 31,7 501 2556 19,6
9 853 2556 33,4 819 2556 32,0
10 867 2556 33,9 657 2556 25,7
ort 29,60 23,79
SD (%) 3,14 4,02
RSD (%) 10.61 16.89
�
108
Tablo 4.45. Teofilin 25 ng/µl GL 1. ve 2. Analist Geri Kazanım verileri (�= 254
nm)
1. Analist 2. Analist
Tekrar C1 C2 Geri kazanım % C1 C2
Geri kazanım %
1 434 507 85.6 403 507 79.5
2 408 507 80.5 420 507 82.8
3 452 507 89.2 423 507 83.4
4 402 507 79.3 417 507 82.2
5 424 507 83.6 428 507 84.4
6 440 507 86.8 419 507 82.6
7 423 507 83.4 420 507 82.8
8 449 507 88.6
9 456 507 89.9
10 412 507 81.3
ort 84.81 82.56
SD (%) 3.78 1.52
RSD (%) 4.46 1.84
�
�
109
4.1.6. Do�ruluk (%Bias)
Aynı yöntemle iki analist tarafından, GL ve idrar ile iki farklı deri�imde 6-10 tekrarlı
analizler yapılmı�tır. Analizlerin sonunda elde edilen, a�a�ıdaki formül ile yapılan
do�ruluk hesaplamalarının sonuçları Tablo 4.46’da belirtildi�i gibidir.
Bulunan-Beklenen
Beklenen
Tablo 4.46. �drar ve GL örneklerinde iki farklı analist tarafından elde edilen sonuçların do�ruluk (%Bias) de�erleri.
Do�ruluk (%Bias)
1. analist 2. analist
Analitin adı
Örnek Türü
25 ng/µl 250 ng/µl 25 ng/µl 250 ng/µl �drar 13,01 10, 32 17,42 10,49 Alprazolam GL 13,01 1, 31 11,43 0,94 �drar 6,00 47,11 8, 35 43,51 Amitriptilin GL 29,01 49,54 37,09 50,00 �drar 48,63 44,89 39,71 40,24 Asetaminofen GL 39,02 51,24 41,12 14,07 �drar 44,44 22,85 39,05 26,72 Asetilsalisilik
asit GL 21,90 24,51 39,03 24,2 �drar 17,18 30,82 15,70 27,40 Diazepam GL 18,99 24,25 27,27 22,11 �drar 16,67 21,16 19,39 18, 33 Karbamazepin GL 25,97 18,62 21,94 13,11 �drar 15,941 21,58 9,851 26,58 Kodein GL 8,081 17,11 8,081 17,92 �drar 23,622 20,78 22,562 34,06 Kokain GL 30,382 28,59 31,472 27,68 �drar 26,98 21,61 25,06 21,91 MDMA GL 35,173 43,95 33,703 43,75
Morfin �drar 12,244 43,38 10,644 36,74 �drar 70,40 38,62 76,21 43,81 Teofilin GL 15,19 45, 32 17,44 26,71
1 Kodeinin ilk geri kazanım deri�imi 50 ng/µL 2 Kokainin ilk geri kazanım deri�imi 50 ng/µL 3 MDMA’nın ilk geri kazanım deri�imi 100 ng/µL 4 Morfinin ilk geri kazanım deri�imi 125 ng/µL
Do�ruluk (%Bias)= X 100
�
�
110
4.1.7. Kesinlik (Tekrar edilebilirlik ve yeniden üretilebilirlik)
Çalı�manın kesinli�inin test edilmesinde iki parametreden yararlanıldı. �ki farklı
deri�imde idrar ve GL’de yapılan 6-10 tekrarlı çalı�ma iki ayrı analist tarafından
yürütüldü ve çalı�maların ortalamaları, tekrar edilebilirlik hesaplamalarında student t-
test; (p<0.05); varyansları ise, yeniden üretilebilirlik hesaplamalarında F-test (p<0.05)
kullanıldı ve bu istatistiksel hesaplamaların sonucunda Tablo 4.47’deki de�erler elde
edildi (Taverniers, I., 2004). �ki analistin elde etti�i bulguların ortalamaları ve
varyansları arasında anlamlı fark olmadı�ı bulundu.
Tablo 4.47. Tekrar edilebilirlik ve yeniden üretilebilirlik bulgularının sırasıyla student t-test; (p<0.05) ve F-test (p<0.05) ile hesaplama sonuçları.
Student t-test;(two tailed)
(p<0.05) F-test (two tailed)
(p<0.05) Analitin adı
Örnek Türü
25 ng/µL 250 ng/µL 25 ng/µL 250 ng/µL �drar 0.45 0.58 0.26 0.86 Alprazolam GL 0.72 0.10 0.79 0.20 �drar 0.01 0.28 0.99 0.04 Amitriptilin GL 0.46 0.77 0.10 0.95 �drar 0.97 0.20 0.51 0.42 Asetaminofen GL 0.76 0.10 0.72 0.70 �drar 0.38 0.59 0.74 0.67 Asetilsalisilik
asit GL 0.01 0.94 0.88 0.39 �drar 0.07 0.10 0.99 0.28 Diazepam GL 0.42 0.03 0.22 0.01 �drar 0.33 0.23 0.21 0.70 Karbamazepin GL 0.35 0.04 0.04 0.29 �drar 0.221 0.29 0.731 0.91 Kodein GL 1.01 0.99 0.811 0.68 �drar 0.022 0.36 0.052 0.78 Kokain GL 0.332 0.33 0.262 0.26 �drar 0.25 0.78 0.66 0.32 MDMA GL 0.523 0.96 0.513 0.57
Morfin �drar 0.104 0.68 0.974 0.35 �drar 0.01 0.01 0.47 0.47 Teofilin GL 0.11 0.01 0.04 0.15
1 Kodeinin ilk geri kazanım deri�imi 50 ng/µL 2 Kokainin ilk geri kazanım deri�imi 50 ng/µL 3 MDMA’nın ilk geri kazanım deri�imi 100 ng/µL 4 Morfinin ilk geri kazanım deri�imi 125 ng/µL
�
�
111
4.1.8. Sa�lamlık
Nem kontrol ünitesinin Rf de�erine etkisi
Çalı�mada uygun Mobil faz seçildikten sonra bu mobil faz bile�enlerinin ayrı plakalarda
standart maddenin tatbik edilmesi ile ADC 2’ye (Otomatik Developman Kazanı) ba�lı
nem kontrol ünitesi aktif iken ve aktif de�ilken Rf de�erleri üzerine etkileri
incelenmi�tir. Aradaki farkın ± 0.07 oldu�u belirlenmi�tir. Öte yandan YP�TK
sisteminin AMD (Ototmatik Çoklu Developman) ünitesi ile Rf de�erleri için tekrar
edilebilirli�i çok daha yüksek veriler elde edilmi�tir. Bu nedenle kapalı bir sistem olan
ve nem kontrolünün otomatik oldu�u AMD sistemi ile tüm geçerlilik çalı�maları
yapılmı�tır. �ekil 4.26.’da ADC sistemi ile morfin bile�i�ine ait iki farklı zamanda
yürütülen plakalardaki kromatogram bulgularının birbiri ile uyumsuzlu�u
gösterilmektedir. Aynı deri�imdeki morfin örne�ine ait ADC sisteminden elde edilen iki
pikin �ekilleri ve alıkonma zamanları arasındaki fark gözle görülür �ekilde fazladır.
AMD sistemi ile yapılan denemelerde bu �ekilde büyük bir farklılık görülmemi�tir.
�
�
112
ADC ile ilk yürütme
ADC ile ikinci yürütme
AMD ile yürütme
�ekil 4. 26. ADC sistemi kullanılarak yürütülen morfin bile�i�inin farklı zamanlarda
yürütülmü� plakadaki YP�TK kromatogramlarının kıyaslanması ve aynı örne�in
AMD’den elde edilen kromatogramı
4.2. UV Detektörü
Plakanın yürütülmesinin ardından UV dedektör ile tarama a�amasında ortaya �öyle bir
durum çıkmı�tır:
Tüm bile�ikler için rutin analizde kullanılması planlanan bu yöntem ile ortak bir dalga
boyu olarak 254 nm’de plakanın taranmasına karar verilmi�tir. WinCATS yazılımı
(CAMAG, �sviçre) üzerinde tarama parametreleri kısmına slit aralı�ı 4 mm, slit eni 0.1
mm, tarama hızı 20 mm/s olarak belirlenmi�tir. Ayrıca her bir madde maksimum
�
�
113
absorbans gösterdi�i dalga boylarında (Tablo 4.48) taranarak daha dü�ük deri�imleri
belirlendi�i görülmü�tür, ancak çalı�ma tek bir maddeye özgü olmaktan çok genel bir
analiz yöntemi olacak �ekilde tasarlandı�ı için tüm validasyon çalı�maları ortak dalga
boyu olan 254 nm’de yapılmı�tır. Bu bile�iklere ait UV spektrum kütüphanesi cihaz
kütüphanesinde olu�turulmu�tur.
Tablo 4.48. Bile�iklerin UV spektrumlarındaki detaylı � verileri (Moffat, A.C., 2004)
Bile�ik �max I. Tepe II. Tepe I. Vadi II. Vadi
Alprazolam 224 - 249 205 240
Amitriptilin 208 - 241 227 285
Asetaminofen 246 200 282 215 308
ASA 202 * 299* - 219 257
Diazepam 232 252 314 210 295
Karbamazepin 214 236 288 230 253
Kodein 213 - 285 236 261
Kokain 234 200 278 209 262
MDMA 200 287 235 217 255
Morfin 213 240 287 263 304
Teofilin 274 202 227 241 303
*Bu de�erler bile�ik içinde yer de�i�tirebiliyor.
4.3. YP�TK sisteminde UV spektrum kütüphanesi olu�turulması
YP�TK sisteminde var olan özelliklerden biri de UV Kütüphanesi olu�turabilme
imkânının bulunmasıdır. Sistemde tayin edilen standart maddelerin UV spektrumları ve
Rf de�erleri kütüphanede tanımlanmak sureti ile bir veri bankası elde edilmi�tir. Bu da
her bir plakayı yürüttükten sonra kütüphanedeki verilerle plaka üzerindeki spektrumları
e�le�tiren otomatik sistem ile kar�ıla�tırma yapılmasına olanak tanımı�tır. Yani plakada
�
�
114
bilinmeyen bir pik göründüyse ve standart ile e� zamanlı yürütülmediyse, spektrum ve
Rf kar�ıla�tırması yapılarak daha önce kütüphanede var olan bir maddenin
belirlenmesini sa�lar. �ekil 4.27, YP�TK yazılımının kütüphanesine ait örnek bir
spektrum e�le�tirmesini göstermektedir. Bu kar�ıla�tırma sayfasının sol tarafında ne
oldu�u aranan maddenin spektrumu ve Rf de�eri; sa� tarafında ise aranan ile tahmin
edilen spektrumun üst üste çakı�tırılmı� hali ve sa� alt kö�ede de bu e�le�menin olasılı�ı
görülmektedir. Bu özelli�i YP�TK’yı bilinmeyen madde analizinde nispeten daha etkin
ve kullanı�lı hale getirmektedir.
�ekil 4.27. YP�TK kütüphanesinde spektrum veri bankası ile bilinmeyen pikin
kar�ıla�tırma örne�i.
�
�
115
4.4. Gaz Kromatografi-Kütle Spektrometresi (GC-MS) Verileri
Bölüm 3.6.1’de verilen ko�ullarda çalı�ılarak elde edilen GC-MS ile alıkonma
zamanları ve bile�iklere ait kütle spektrumu iyonları Tablo 4.49’da belirtildi�i gibidir.
Bu tabloda GC-MS analizleri için yapılan türevlendirme sonrasında bazı maddelerin
hem türevlenmi�, hem de türevlenmemi� durumdaki alıkonma zamanları bir arada
belirtilmi�tir. Tablo 4.50’de GC-MS ile bir ve/veya birden fazla deri�imde yapılan üç
(3) tekrarlı analizlerin %RSD sonuçlarını bildirmektedir. Bu maddelerin aynı GC-MS
kromatogramındaki bir arada görüntüsü �ekil 4.28’de, kütle spektrumları ise �ekil 4.29
– 4.43’de belirtildi�i gibidir.
Tablo 4.49. 11 farklı maddeye ait GC kromatogramından elde edilen alıkonma zamanı
(Rt) de�erleri ve moleküllerin kütle iyonları
Madde Adı Rt de�eri Kütle �yonları Asetaminofen 2
TMS 14.87 206, 280, 295
Asetaminofen 17.84 109, 151, 80 Asetil salisilik
asit TMS 13.42 267, 73, 268, 282
Amitriptilin 20.89 58, 202, 215 Kokain 20.95 182, 82, 303, 94
Karbamazepin 22.14 193, 236, 165 Diazepam 23.47 256, 283, 284 MDMA 13.65 58, 77, 135, 193 Morfin 23.51 285, 162, 215, 268
Morfin 2 TMS 24.08 429, 236, 196 Kodein 22.70 299, 162, 229
Kodein TMS 23,41 371, 178, 196 Alprazolam 22.73 279, 204, 273, 308
Teofilin TMS 17,91 237,252, 73
�
�
116
Tablo 4.50. GC-MS çalı�masından elde edilen tekrar edilebilirlik sonuçları
Madde adı %RSD (n=3) Madde adı %RSD (n=3) Amitriptilin Diazepam 100 ng/µl 2.0 200 ng/µl 1.0
50 ng/µl 1.0
Alprazolam KodeinTMS 200 ng/µl 2.0 100 ng/µl 2.0 400 ng/µl 2.0 200 ng/µl 1.0 ASET2TMS MDMA 100 ng/µl 5.0 100 ng/µl 2.0 200 ng/µl 7.0 200 ng/µl 8.0 ASATMS Kokain 200 ng/µl 3.0 50 ng/µl 3.0 400 ng/µl 1.0 100 ng/µl 3.0 Karbamazepin Morfin2TMS 100 ng/µl 2.0 100 ng/µl 2.0 200 ng/µl 1.0 200 ng/µl 1.0 400 ng/µl 7.0 TeofilinTMS 200 ng/ µl 9.0
�ekil 4.28. Çalı�mada yer alan maddelerin GC-MS kromatogramında bir arada görünümü.
�
�
117
�ekil 4.29. Standart Alprazolam kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�ekil 4.30. Standart Amitriptilin kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�
�
118
�ekil 4.31. Standart Asetaminofen kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�ekil 4.32. Standart Asetaminofen 2 TMS kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�
�
119
�ekil 4.33. Standart Asetil salisilik asit TMS kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�ekil 4.34. Standart Diazepam kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�
�
120
�ekil 4.35. Standart Karbamazepin kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�ekil 4.36. Standart Kodein kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�
�
121
�ekil 4.37. Standart Kodein TMS kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�ekil 4.38. Standart Kokain kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�
�
122
�ekil 4.39. Standart MDMA kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004).
�ekil 4.40. Standart Morfin kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�
�
123
�ekil 4.41. Standart Morfin 2 TMS kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�ekil 4.42. Standart Teofilin kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�
�
124
�ekil 4.43. Standart Teofilin TMS kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
4.5. Olgu çalı�malarına ait veriler
A�a�ıdaki Tablo 4.51’de acil dahiliye klini�ine ba�vuran hastalara ait ya�, cinsiyet,
medeni durum, �üpheli madde/ilaç ve zehirlenme nedeni ile ilgili bilgiler sunulmu�tur.
Tablo 4.51’e göre çalı�maya dahil edilen Cerrahpa�a Dahili Tıp Bilimleri Yeti�kin ve
Çocuk Acil Servislerine ba�vuran toplam 44 zehirlenme olgusu bulunmaktadır.
Bunların 16’sı erkek (% 36.3), 28’si kadın (% 63.6) olmakla birlikte; erkeklerin ya�
ortalaması 27,5 iken kadınlarınki ise 30’dur. Erkeklerin 11’i (% 68.8) bekar, 4’ü (% 25)
evli; kadınların ise 10’u (% 33.3) bekar, 17’si (% 60.7) evlidir. Toplam 44 hastadan
36’sı intihar (%81.8), 4’ü a�ırı dozdan zehirlenme (%9.1), 1’i kaza, 1’i Munchausen
Sendromu, 1’i gasp nedeni ile suikast, 1’i ise ilgili hekimin madde ba�ımlılı�ı tedavisi
görmekte olan hastanın gizlice madde temin etmesinden �üphelenmesi nedeni ile
poliklini�e ba�vurmu�tur. Hastalardan 15’i sosyodemografik formu doldurmu� ancak
biyolojik örnek vermeyi reddetmi�tir.
�
�
125
Tablo 4.51. Cerrahpa�a Tıp Fakültesi Acil Dahiliye Kliniklerine ba�vuran zehirlenme
olgularına ait veriler
Olgu No Medeni
Hali Ya� Cinsiyet �üpheli Madde/�laç
Ba�vuru Nedeni
1 Evli 40 K Warfarin Munchausen Sendromu
2 Bekar 20 K Colchicum �ntihar 3 Dul 40 K Alprozolam �ntihar 4 Bekar 17 K Klorfeniramin Maleat �ntihar 5 Evli 36 K �buprofen �ntihar 6 Bekar 18 K Sertralin, Mirtazepin �ntihar 7 Evli 62 K Trichlorfon Kaza 8 Evli 27 K Fluvoksamin �ntihar 9 Bekar 28 K Meprobamat �ntihar
10 Bekar 20 K Amitriptilin �ntihar 11 Evli 34 K Sertralin �ntihar 12 Bekar 14 K Etil Alkol, Amitriptilin �ntihar 13 Bekar 15 K Verapamil �ntihar 14 Evli 17 K Karbamazepin �ntihar 15 Bekar 22 K Mikofenolik Asit �ntihar 16 Evli 35 K Sertralin �ntihar 17 Bekar 25 K Amitriptilin �ntihar 18 Evli 27 K Parasetamol, Asetil Salisilik Asit �ntihar 19 Evli 39 K Valproik Asit, Venlafaksin �ntihar 20 Evli 39 K Venlafaksin, Quetiapine �ntihar 21 Evli 33 K Alprozolam, Fluoksetin �ntihar 22 Evli - K Parasetamol �ntihar 23 Evli 26 K Parasetamol �ntihar 24 Evli 21 K Metotraksat �ntihar 25 Evli 31 K �buprofen �ntihar 26 Evli 30 K ? �ntihar 27 Evli 59 K ? �ntihar 28 Bekar 32 K Fluoksetin, Venlafaksin �ntihar 29 Evli 32 E Amitriptilin �ntihar 30 Evli 35 E ? �ntihar 31 Bekar 36 E Eroin A�ırı Doz 32 Bekar 24 E Paxil, Risperdal, Alkol �ntihar 33 Bekar 24 E Anitibiyotik �ntihar 34 Bekar 34 E Sitalopram �ntihar 35 Evli 34 E Eroin, MDMA �üpheli 36 Bekar 19 E THC A�ırı Doz 37 Bekar 20 E THC A�ırı Doz 38 Bekar 30 E Risperidon, Hidroksizin �ntihar 39 Bekar 28 E Diklofenak, Fluoksetin �ntihar 40 Bekar 24 E Parasetamol �ntihar 41 Evli 23 E ? Gasp 42 Ni�anlı 26 E Metilfenidat, Alprazolam, Biperiden �ntihar 43 Bekar 19 E Parasetamol �ntihar 44 Bekar 32 E Eroin A�ırı Doz
? Hasta ve/veya hasta yakınından alınan bilgiye göre hangi maddenin zehirlenmeye neden oldu�u hekim
tarafından bilinmemektedir.
�
�
126
Tablo 4.52. Olgulara ait kantitatif ve kalitatif YP�TK ve GC-MS sonuçları
Olgu No
Belirlenen madde/ilaç Örnek Türü
YP�TK Sonuç
GC-MS Sonuç
YP�TK ile kantitatif analizi yapılan olgular
3 Alprazolam
�drar, kan, GL
6.4 ng/µl (idrar) +
4 ASA
GL
15.3 ng/µl +
10 Amitriptilin GL 9.9 ng/µl +
12 Etil Alkol Amitriptilin
Kan �drar
2.02 g/L 7.1 ng/µl
HS-GC +
14 Karbamazepin �drar 0.9 ng/µl +
17 Amitriptilin
GL �drar
36.6 ng/µl <LOQ
+ +
29 Amitriptilin GL 14.6 ng/µl +
31 Morfin MDMA
�drar GL
55.5 ng/µl 21.7 ng/µl
+
40 Parasetamol GL 4.2 ng/µl + 43 Parasetamol GL 1.75 ng/µl +
Kalitatif analizi yapılan olgular 1 Warfarin �drar + +
2 Kol�isin
GL Gaita
+ +
+ +
5 �buprofen �drar +
6 Mirtazepin
GL �drar
+ +
7 Trichlorfon �drar + 9 Meprobamat GL + 11 Sertralin �drar + + 13 Verapamil �drar + 15 Mikofenolik Asit �drar + 16 Sertralin �drar + +
19 Valproik Asit Venlafaksin
Serum �drar
+ +
20 Venlafaksin
Serum �drar
+
21 Eroin, Kokain Kan + + 32 Metil fenidat �drar + + 33 Fluvoksamin GL, �drar + + 34 Dothiepine GL, �drar + 35 Tramadol, Amitriptilin �drar + 36 THC �drar + 37 THC �drar + 41 Ketamin, Flunitrazepam �drar +
�
�
127
Tablo 4.52’de belirtilen 30 olgudan 10’unda YP�TK ile geçerlilik çalı�maları yapılan
maddelerin miktar tayinleri yapılmı�tır ve GC-MS ile do�rulanmı�tır, di�er olgular ise
YP�TK ve/veya GC-MS ile kalitatif olarak tayin edilmi�tir. Bu maddelerden bazılarına
ait ilaç formülasyonu ve/veya standart madde e� zamanlı olarak analiz edilmi�,
bazılarında ise tablet/standart madde olmadı�ından MS kütüphanesinden yararlanılmı�,
benzer literatürler ve IUPAC isimleri yardımı ile tayin edilmi�tir. Koyu renkle
gösterilen maddeler hasta beyanlarında bildirilmeyen ancak toksikolojik analizlerde
belirlenen maddelerdir.
4.6. Olgu Çalı�malarına ait bulgular ve YP�TK ve GC-MS kromatogramları
4.6.1. YP�TK ile kantitatif analizi yapılan olgulara ait bulgular Olgu No:29 – Amitriptilin 32 ya�ında erkek hasta intihar amacıyla çok sayıda 25 mg amitriptilin tablet aldı�ını
iddia etmi� ve acil dahiliye poliklini�ine getirilmi�tir. Hastadan alınan GL örne�i ile
standart maddenin YP�TK’da e�zamanlı yapılan analizinin sonuçları �ekil 4.44-
4.48’deki gibidir.
�ekil 4.44. Olgu No: 29’a ait GL örne�inin YP�TK kromatogramındaki görüntüsü.
Standart
Hasta
�
�
128
�ekil 4.45. Olgu No: 29’a ait amitriptilin miktarının YP�TK cihazı yazılımı “Wincats”
ile hesaplanması
Yukarıdaki �ekil 4.45’de görülen tabloda YP�TK cihazında amitriptilin maddesini pik
alanına ait kalibrasyon e�risine göre hesaplama �ekli görülmektedir. Bu hesaplama
175.77 ng/µl �eklindedir. Biyolojik örnekteki miktar; enjeksiyon, elüsyon ve özütleme
hacmini de hesaba katarak bir formülde yerine koymak sureti ile yapılmı�tır. Bu formül
�öyle elde edilmi�tir: 3 ml (3000 µl) özütleme hacmi, 250 µl elüsyon hacmi, 1 µl
enjeksiyon hacmi ise; 3000/250/1 = 12 (Deri�tirme faktörüdür)
YP�TK’da çıkan sonuç deri�tirme faktörüne bölünerek sonuç ng/µl cinsinden ortaya
çıkmı� olur. Örne�in bu olguda 175 ng/µl madde; 175/12 = 14.6 ng/µl amitriptilin
bulunmu�tur. Bu örnekte oldu�u gibi miktar tayini yapılan tüm olgularda hesaplama
�ekli aynıdır.
�
�
129
�ekil 4.46. Olgu No: 29’a ait amitriptilinin standart UV spektrumu ile kar�ıla�tırılması
�ekil 4.47. Olgu No: 29’a ait GC-MS kromatogramı
�ekil 4.46’de amitriptilin oldu�u belirlenen maddenin UV spektrumunun standart
amitriptilin maddesine ait UV spektrumu ile üst üste çakı�tırılmı� hali görülmektedir.
�
�
130
�ekil 4.47’de ise aynı olgunun GC-MS kromatogramı ve �ekil 4.48’de belirlenen
amitriptilinin kütle spektrumu verilmi�tir.
�ekil 4.48. Olgu No: 29’a ait Amitriptilinin kütle spektrumu.
Olgu No:3- Alprazolam
40 ya�ında kadın hasta 0.5 mg Alprazolam tabletten 5-10 adet alarak intihar etmek
istedi�ini bildirmi�tir. �drar ve GL örneklerine YP�TK ve GC-MS ile yapılan analiz
sonuçları, kromatogramları ve kütle spektrumları �ekil 4.49 – �ekil 4.52 arasında
gösterilmi�tir.
�
�
131
�ekil 4.49. Olgu No:3’e ait idrar örne�indeki Alprazolamın YP�TK kromatogramı
�ekil 4.50. Olgu No:3’de Alprazolamın UV Spekturumunun standart ile kar�ıla�tırması
�
�
133
c
�ekil 4.51. Olgu No:3’e ait idrar (a), GL (b) ve kan (c) örneklerine ait GC-MS
kromatogramları
�ekil 4.52. Olgu No:3’de belirlenen Alprazolamın kütle spektrumu
�
�
134
Olgu No:4- ASA
17 ya�ında çocuk hasta öksürük �urubunun kendisini zehirledi�ini iddia etmi� ancak
mide içeri�inde ASA belirlenmi�tir. YP�TK ve GC-MS ile yapılan analize ait bulgular
�ekil 4.53 – �ekil 4.56 arasında gösterilmektedir.
�ekil 4.53. Olgu No:4’e ait GL örne�inde miktar tayini yapılan ASA’nın YP�TK
kromatogramı
�ekil 4.54. Olgu No:4’de belirlenen ASA’nın standardın UV Spekturumu ile
kar�ıla�tırması
�
�
135
�ekil 4.55. Olgu No:4’e ait GL örne�indeki ASA-TMS pikinin görüntüsü
�ekil 4.56. Olgu No:4’de belirlenen ASA-TMS’in kütle spektrumu
�
�
136
Olgu No: 10 – Amitriptilin
20 ya�ında kadın hasta intihar amacı ile amitriptilin tablet alarak hastaneye yakınları
tarafından getirilmi�. Hastanın GL örne�i ile yapılan YP�TK ve GC-MS analizine ait
kromatogramlar ve spektrumlar �ekil 4.57 – �ekil 4.59 arasında verilmi�tir.
�ekil 4.57. Olgu No: 10’a ait GL örne�indeki Amitriptilin YP�TK kromatogramı
�ekil 4.58. Olgu No: 10’a ait GL örne�indeki Amitriptilin GC-MS kromatogramı
�
�
137
�ekil 4.59. Olgu No: 10’da belirlenen Amitriptilinin kütle spektrumu
Olgu No:12- Amitriptilin ve Etil alkol
14 ya�ında kız çocu�unu ailesi etil alkol zehirlenme �üphesi ile acil poliklini�ine
getirilmi�, hastanın semptomları etil alkolün yanı sıra bir ba�ka ilaç/madde �üphesi
uyandırmı�tır. Hastadan alınan kan örne�i alkol analizinde kullanılırken idrar örne�i de
YP�TK ve GC-MS ile toksik madde aranmak üzere incelenmi�tir. Bu analizlerin
bulguları �ekil 4.60 ve �ekil 4.63 arasında verilmi�tir.
�
�
138
�ekil 4.60. Olgu No:12’ye ait idrar örne�indeki Amitriptilin YP�TK kromatogramı
�ekil 4.61. Olgu No:12’ye ait idrar örne�indeki Amitriptilin GC-MS kromatogramı
�
�
139
�ekil 4.62. Olgu No:12’ye ait idrar örne�inde belirlenen Amitiriptilinin kütle spektrumu
�ekil 4.63. Olgu No:12’ye ait kan örne�inde HS-GC-MS ile yapılan kanda alkol
analizinin sonucu (2.02 g/L).
�
�
140
Olgu No:14-Karbamazepin
17 ya�ında evli ve 14 haftalık hamile olan kadın hasta intihar amaçlı 200 mg
karbamazepin tabletten 3-5 tane içti�ini ifade etmi�tir. Hastanın YP�TK ve GC-MS ile
yapılan idrar analizinin kromarogram ve spektrumları �ekil 4.64 – �ekil 4.67 arasında
verilmi�tir.
�ekil 4.64. Olgu No:14’e ait idrar örne�inin YP�TK kromatogramı
�ekil 4.65. Olgu No:14’e ait Karbamazepin UV Spekturumunun standart ile
kar�ıla�tırması
�
�
141
�ekil 4.66. Olgu No:14’e ait idrar örne�indeki karbamazepin GC-MS kromatogramı
�ekil 4.67. Olgu No:14’de belirlenen Karbamazepinin kütle spektrumu
�
�
142
Olgu No: 17 – Amitriptilin
25 ya�ında kadın hastanın �i�edeki tüm amitriptilin tabletleri içerek intihar etmek
istedi�i yakınları tarafından bildirilmi�tir. �drar ve GL örnekleri üzerinde yapılan
YP�TK ve GC-MS analizlerinin bulguları �ekil 4.68 – �ekil 4.73 arasında verilmi�tir.
�ekil 4.68. Olgu No: 17’ye ait GL örne�indeki Amitriptilin YP�TK kromatogramı
�ekil 4.69. Olgu No: 17’ye ait idrar örne�indeki Amitriptilin YP�TK kromatogramı
�
�
143
�ekil 4.70. Olgu No: 17’ye ait GL örne�indeki Amitriptilin GC-MS kromatogramı
�ekil 4.71. Olgu No: 17’ye ait idrar örne�inde belirlenen Amitriptilin ve Nortriptilin
GC-MS kromatogramı
�
�
144
�ekil 4.72. Olgu No: 17’ye ait idrar örne�inde belirlenen Amitriptilin kütle spektrumu
�ekil 4.73. Olgu No: 17’ye ait idrar örne�inde belirlenen Amitriptilin metaboliti olan
Nortriptilinin kütle spektrumu
�
�
145
Olgu No:31- MDMA, Eroin
36 ya�ında erkek hasta katıldı�ı bir partide uyu�turucu adı altında bazı maddeler almı�.
A�ırı dozdan zehirlenme �ikayeti ile hastaneye ba�vurmu� ve hastadan idrar ve GL
örnekleri alınmı�tır. Yo�un bakımda tedavi edilen hastanın YP�TK ve GC-MS analizi
bulguları a�a�ıdaki gibidir. �ekil 4.74’de YP�TK kromatogramını, �ekil 4.75’de GC-
MS ile yapılan GL analizi sonucunda elde edilen MDMA, �ekil 4.76-4.79 arasında ise
sırasıyla GC-MS ile yapılan idrar analizi sonucunda belirlenen MDMA, eroin
metabolitlerinden 6-MAM ve morfinin kromatogramlarını ve bunlara ait kütle
spektrumları görülmektedir.
�ekil 4.74. Olgu No: 31’e ait idrar örne�inde belirlenen morfin ve MDMA
kromatogramı
�
�
146
�ekil 4.75. Olgu No:31’e ait GL örne�inde GC-MS analizi ile belirlenen MDMA
pikinin görünümü
�ekil 4.76. Olgu No:31’e ait idrar örne�inde GC-MS analizi ile belirlene
MDMA, 6-MAM ve morfin piklerinin görünümü.
�
�
147
�ekil 4.77. Olgu No:31’de belirlenen MDMA’nın kütle spektrumu
�ekil 4.78. Olgu No:31’de belirlenen morfinin kütle spektrumu
�
�
148
�ekil 4.79. Olgu No:31’de belirlenen 6-MAM’ın kütle spektrumu
Olgu No.40-Asetaminofen
24 ya�ında erkek hasta evdeki a�rı kesici tabletleri içerek intihara te�ebbüs etmi� ve acil
poliklini�ine getirilmi�tir. Hastanın GL örne�i ile yapılan YP�TK ve GC-MS
analizlerinin bulguları �ekil 4.80 – �ekil 4.83 arasında verilmi�tir.
�ekil 4.80 Olgu No: 40’a ait GL örne�inde belirlenen Asetaminofen YP�TK
kromatogramı
�
�
149
�ekil 4.81. Olgu No: 40’a ait GL örne�inde belirlenen Asetaminofen’in standardın UV
Spektrumu ile kar�ıla�tırması
�ekil 4.82. Olgu No: 40’a ait GL örne�inde belirlenen Asetaminofen GC-MS
kromatogramı
�
�
150
�ekil 4.83. Olgu No: 40’a ait GL örne�inde belirlenen Asetaminofen kütle spektrumu
Olgu No: 43 – Asetaminofen
19 ya�ında erkek hasta intihar amacı ile asetaminofen tabletleri almı�tır. Hastanın idrar
ve GL örnekleri ile yapılan YP�TK ve GC-MS analizlerinin bulguları �ekil 4.84 – �ekil
4.88 arasında verilmi�tir.
�
�
151
�ekil 4.84. Olgu No: 43’e ait GL örne�inde Asetaminofen’in YP�TK kromatogramı
�ekil 4.85. Olgu No: 43’e ait GL örne�indeki Asetaminofen’in GC-MS kromatogramı
�
�
152
�ekil 4.86. Olgu No: 43’e ait idrar örne�indeki Asetaminofen’in GC-MS kromatogramı
�ekil 4.87. Olgu No: 43’de belirlenen Asetaminofenin kütle spektrumu
�
�
153
�ekil 4.88. Olgu No: 43’de belirlenen Kafeinin kütle spektrumu (Musteata, F.M., 2006)
4.6.2. Kalitatif analizi yapılan olgulara ait bulgular
Olgu No: 1 – Warfarin
Munchausen sendromu oldu�u sonradan anla�ılan 40 ya�ında kadın hasta belli
aralıklarla warfarin tabletler almı�, nedeni belirsiz �ikayetleri oldu�unu bildirerek acil
poliklini�ine ba�vurmu�tur. Biyokimyasal testlerle tanı koyulamayan hastanın idrar
örne�inde toksikolojik analiz yapılmı�tır. YP�TK ve GC-MS ile yapılan analizin
bulguları �ekil 4.89 – �ekil 4.92 arasında bildirilmi�tir.
�ekil 4.89. Warfarin tablet ve Olgu No:1’e ait idrar örne�inde belirlenen Warfarinin
YP�TK kromatogramları (Berny, P.J., 1995)
Tablet �drar
�
�
154
�ekil 4.90. Olgu No: 1’de belirlenen Warfarin ile tabletten elde edilen UV
spektrumunun kar�ıla�tırması
�ekil 4.91. 1. Olgu No: 1’de belirlenen Warfarin GC-MS kromatogramı (Musteata,
F.M., 2006)
�
�
155
�ekil 4.92. Olgu No: 1’de belirlenen Warfarin kütle spektrumu (Musteata F.M., 2006)
Olgu No: 2 – Kol�isin
20 ya�ında kadın hasta intihar amacı ile çok sayıda kol�isin tablet içti�i iddiası ile acil
dahiliye polklini�ine getirilmi�tir. Bu çalı�mada GL ve gaita örnekleri analiz edilmi�tir. Kromatogram ve spektrum verileri �ekil 4.92 – �ekil 4.95 arasında bildirilmi�tir.
�ekil 4.93. Olgu No: 2’ye ait GL’de belirlenen kol�isin YP�TK kromatogramı (Mirakor,
V., 2008)
�
�
156
�ekil 4.94. Olgu No: 2’ye ait GL örne�inde belirlenen Kol�isinin GC-MS kromatogramı
�ekil 4.95. Olgu No: 2’ye ait gaita örne�inde belirlenen Kol�isinin GC-MS
kromatogramı
�
�
157
�ekil 4.96. Olgu No: 2’de belirlenen Kol�isinin kütle spektrumu (Peters F.T., 2004)
Olgu No: 5 – �buprofen
36 ya�ında kadın hasta 15 adet ibuprofen tablet içerek intihar etti�ini bildirmi�tir. Alınan idrar örne�inin GC-MS bulguları �ekil 4.97 ve 4.98’da bildirilmi�tir.
�ekil 4.97. Olgu No: 5’e ait idrar örne�inde belirlenen �buprofen GC-MS kromatogramı
(Musteata F.M., 2006)
�
�
158
�ekil 4.98. Olgu No: 5’e ait idrar örne�inde belirlenen �buprofenin kütle spektrumu
(Moffat, A.C., 2004)
Olgu No: 6 – Mirtazepin
18 ya�ında kadın hasta evde bulunan çe�itli ilaçlarla intihar giri�iminde bulunmu� ve
poliklini�e getirilmi�tir. GL ve idrar ile yapılan GC-MS bulguları �ekil 4.99 – �ekil
4.101 arasında bildirilmi�tir.
�ekil 4.99. Olgu No:6’ya ait GL örne�inde belirlenen Mirtazepin GC-MS
kromatogramı
�
�
159
�ekil 4.100. Olgu No:6’ya ait idrar örne�inde belirlenen Mirtazepin GC-MS
kromatogramı
�ekil 4.101. Olgu No:6’da belirlenen Mirtazepinin kütle spektrumu (Wille, S.M., 2007)
�
�
160
Olgu No: 7 – Triklorfon
62 ya�ında kadın hasta ishal, bulantı, kusma �ikayetleri ile getirildi�i acil poliklinikte
tedavi edilmesinin 2. Gününde yo�un bakım ünitesine kaldırılmı�, klinik tablosu
düzelmemi� ve ayrıntılı öyküsünde evde yaptı�ı böcek ilaçlaması ve ardından temizlik
yaptı�ı ortaya çıkmı�tır. Alınan idrar örne�inde organofosforlu pestisit aranmı� ve
triklofrona rastlanmı�tır. GC-MS kromatogramı �ekil 4.102’de gösterildi�i gibidir.
�ekil 4.102. Olgu No:7’ye ait idrar örne�indeki triklorfonun GC-MS kromatogramı
(Moffat, A.C., 2004)
Olgu No: 9 –Meprobomat
28 ya�ında kadın hasta intihar amaçlı ilaç aldıktan sonra dü�ük tansiyon ile acil
poliklini�ine ba�vurmu�tur. Hastadan alınan GL örne�ine ait GC-MS sonuçları �ekil
4.103 ve �ekil 4.104’de verilmi�tir.
�
�
161
�ekil 4.103. Olgu No: 9’a ait GL örne�inde belirlenen meprobomat GC-MS
kromatogramı
�ekil 4.104. Olgu No: 9’da belirlenen Meprobomatın kütle spektrumu (Sandrine, D.,
2006).
�
�
162
Olgu No: 11- Sertralin
34 ya�ında kadın hasta kendi tedavi görmekte oldu�u sertralin tabletleri ile intihara
te�ebbüs etmi�tir. Hastanın idrar örne�i ile yapılan çalı�manın bulguları �ekil 4.105 –
�ekil 4.108 arasında verilmi�tir.
�ekil 4.105. Naka No: 11’e ait idrar örne�inde belirlenen sertralin YP�TK
kromatogramı (Venkateswarlu, K., 2007)
�ekil 4.106. Olgu No: 11’e ait idrar örne�indeki Sertralin ile tablet Sertralinin UV
spektrumlarının kar�ıla�tırması.
Sertralin
�
�
163
�ekil 4.107. Olgu No: 11’e ait idrar örne�inde belirlenen Sertralin GC-MS
kromatogramı (Lamas JP, 2004, Wille SM, 2007)
�ekil 4.108. Olgu No: 11’e ait idrar örne�inde belirlenen Sertralinin kütle spektrumu
(Lamas JP, 2004; Wille SM, 2007).
�
�
164
Olgu No: 13 – Verapamil
15 ya�ında kız çocu�u intihar �üphesi ile ailesi tarafından çocuk acil poliklini�ine
getirilmi�tir ve alınan idrar örne�inin GC-MS bulguları �ekil 4.109 ve �ekil 4.110’de
verilmi�tir.
�ekil 4.109. Olgu No: 13’de belirlenen verapamil GC-MS kromatogramı
�ekil 4.110. Olgu No: 13’de belirlenen verapamil kütle spektrumu (Moffat, A.C., 2004)
�
�
165
Olgu No: 15 - Mikofenolik asit
Renal implantasyon yapılmı� 22 ya�ındaki kadın hasta doz ayarlamasındaki sorundan
kaynaklandı�ı dü�ünülen, tedavi için kullanmakta oldu�u mikofenolik asit ile
zehirlenerek acil poliklini�ine ba�vurmu�tur. Hastanın idrar bulguları �ekil 4.111 ve
�ekil 4.112 arasında verilmektedir.
�ekil 4.111. Olgu No: 15’e ait idrar örne�inde belirlenen mikofenolik asit GC-MS
kromatogramı
�ekil 4.112 Olgu No: 15’e ait idrar örne�inde belirlenen mikofenolik asit kütle
spektrumu
�
�
166
Olgu No: 16 – Sertralin
35 ya�ında kadın hasta sertralin tablet içerek intihar giri�iminde bulunmu�tur. YP�TK ve
GC-MS ile yapılan idrar analizlerinin bulguları �ekil 4.113 ve �ekil 4.116 arasında
verilmi�tir.
�ekil 4.113. Olgu No: 16’ya ait idrar örne�inde belirlenen sertralin YP�TK
kromatogramı (Venkateswarlu, K., 2007)
�ekil 4.114. Olgu No: 16’ya ait idrar örne�inde belirlenen sertralin ile tabletteki
sertralin UV spektrumunun kar�ıla�tırması
�
�
167
�ekil 4.115. Olgu No: 16’ya ait idrar örne�inde belirlenen sertralin GC-MS
kromatogramı (Wille SM, 2007)
�ekil 4.116. Olgu No: 16’ya ait idrar örne�inde belirlenen Sertralinin kütle spektrumu
(Lamas JP, 2004; Wille SM, 2007).
�
�
168
Olgu No: 19 – Valproik asit, Venlafaksin
39 ya�ındaki kadın hasta acil poliklini�ine gelen hastanın serum ve idrar örneklerinin
bulguları �ekil 4.117 – �ekil 4.119’de verilmektedir.
Serumdaki valproik asit �drardaki venlafaksin
�ekil 4.117. Olgu No: 19’a ait serum ve idrara örne�inde bulunan valproik asit ve
venlafaksin GC-MS kromatogramı (Kassam, J. P, 1985)
�ekil 4.118. Olgu No: 19’a ait serum örne�inde belirlenen valproik asitin kütle
spektrumu (Kassam, J. P, 1985)
�
�
169
�ekil 4.119. Olgu No: 19’a ait idrar örne�inde belirlenen venlafaksin kütle spektrumu
(Lamas JP, 2004; Wille SMR, 2007)
Olgu No: 20 – Venlafaksin
39 ya�ında kadın hastanın idrar ve serum örne�ine ait GC-MS bulguları �ekil 4.120 ve
�ekil 4.121’de bildirilmi�tir.
Serum �drar
�ekil 4.120. Olgu No: 20’ye ait serum ve idrar örne�inde belirlenen venlafaksinin GC-
MS kromatogramı
�
�
170
�ekil 4.121. Olgu No: 20’ye ait Venlafaksinin kütle spektrumu (Lamas JP, 2004; Wille
SM, 2007)
Olgu No:21 – Eroin, kokain
33 ya�ında evli kadın alprazolam ve fluoksetin tablet aldı�ını iddia ederek acil
poliklini�ine ba�vurmu�tur. Hastadan alınan kan örne�inde bu maddeler yerine eroin ve
kokain tespit edilmi�tir. Hastanın YP�TK ve GC-MS sonuçları �ekil 4.122- �ekil
4.126’deki gibidir.
�
�
171
�ekil 4.122. Olgu No:21’e ait kan örne�inin YP�TK kromatogramı
Eroin Morfin
�ekil 4.123. Olgu No:21’e ait eroin ve morfin spektrumunun standartları ile
kar�ıla�tırılması.
�
�
172
�ekil 4.124. Olgu No:21’e ait kan örne�inin GC-MS kromatogramı (Saito, T., 2007)
�ekil 4.125. Olgu No:21’e ait eroinin kütle spektrumu (Saito, T., 2007)
�
�
173
�ekil 4.126. Olgu No:21’e ait kokainin kütle spektrumu (Saito, T., 2007)
Olgu No: 32 – Metil fenidat
24 ya�ında erkek hasta sertralin içerek intihar etti�i bilgisi ile acil poliklini�ine
ba�vurmu�tur. Ancak idrarda yapılan analiz sonucunda sertralin yerine metil fenidat
bulunmu�tur. Çalı�amaya ait kromatogram ve spektrumlar �ekil 4.127-4.130‘da
bildirilmi�tir.
�ekil 4.127. Olgu No: 32’ye ait idrardaki metil fenidatın YP�TK kromatogramı
�
�
174
�ekil 4.128. Olgu No:32’ye ait idrardaki metil fenidat spektrumu ile tabletin
kar�ıla�tırması
�ekil 4.129.Olgu No: 32’ye ait idrardaki metil fenidatın GC-MS kromatogramı (Leis,
H.J., 2000)
�
�
175
�ekil 4.130. Olgu No: 32’ye ait metil fenidatın kütle spektrumu (Leis, H.J., 2000).
Olgu No: 33 – Fluvoksamin
24 ya�ında erkek hastadan antibiyotik içerek intihar etti�i �üphesi ile alınan GL ve idrar
örnekleri içti�i ilacın antibiyotik de�il, bir seçici serotonin geri alım intibitörü olan
fluvoksamin oldu�unu ortaya çıkarmı�tır. Bulgulara ait verile �ekil 4.131 – 4.135’de
bildirilmi�tir.
�
�
176
�ekil 4.131. Olgu No: 33’e ait idrar ve GL’deki fluvoksamin ile tabletin YP�TK
kromatogramı
�ekil 4.132. Olgu No: 33’e ait fluvoksamin spektrumunun standartları ile
kar�ıla�tırılması. (Moffat, A.C., 2004)
�
�
177
�ekil 4.133. Olgu No: 33’e ait idrardaki fluvoksaminin GC-MS kromatogramı
�ekil 4.134. Olgu No: 33’e ait GK’deki fluvoksaminin GC-MS kromatogramı (Wille
SM, 2007)
�
�
178
�ekil 4.135. Olgu No: 33’e ait fluvoksaminin kütle spektrumu (Wille SM, 2007)
Olgu No: 34 – Dothiepin (Trisiklik Antidepresan)
34 ya�ında erkek hasta intihar etmek üzere 20 mg sitalopram tabletlerden 10-15 tane
içti�ini ifade etmi� ve acil poliklini�ine ba�vurmu�tur. Hastanın idrar ve GL örne�ine ait
GC-MS sonuçları �ekil 4.136 ve �ekil 4.138’de verilmi�tir. Bulgular alınan ilacın
sitalopram de�il dothiepin oldu�unu göstermi�tir.
�
�
179
�ekil 4.136. Olgu No: 34’e ait GL örne�inde belirlenen Dothiepin GC-MS
kromatogramı
�ekil 4.137. Olgu No: 34’e ait idrar örne�inde belirlenen ibuprofen, klorfeniramin,
dothiepinin GC-MS kromatogramı (Musteata, F.M. 2006, Keller, T., 2000)
�
�
180
�ekil 4.138. Olgu No: 34’de belirlenen Dothiepinin kütle spektrumu (Keller, T., 2000)
Olgu No: 35 – Tramadol, Amitriptilin
34 ya�ında erkek hasta madde ba�ımlılı�ı için yatarak tedavi görmekte iken, hastanın
dı�arıdan madde temin etti�i �üphesi ile hekim tarafından hastanın idrarında
toksikolojik analiz talep edilmi�tir. Sonuçları �ekil 4.139 ve �ekil 4.140’da bildirildi�i gibidir. Hastanın idrarında �üphelenildi�i gibi eroin veya MDMA yerine tramadol ve
amitriptilin belirlenmi�tir.
�ekil 4.139. Olgu No: 35’e ait idrar örne�inde belirlenen Tramadol ve Amitriptilin GC-
MS kromatogramı. (Paterson, S., 2004)
�
�
181
�ekil 4.140. Olgu No: 35’e ait idrar örne�inde belirlenen Tramadolün kütle spektrumu
(Paterson, S., 2004)
Olgu No: 36-37 – THC
30 ve 28 ya�ındaki iki erkek hasta birlikte bir uyu�turucu partisinde aldıkları a�ırı dozda
THC zehirlenmesinden acil poliklini�ine ba�vurmu�lardır. �drar örneklerine ait bulgular
�ekil 4.141 ve �ekil 4.142’de bildirilmi�tir.
36. olgu 37. olgu �ekil 4.141. Olgu No: 36 ve 37’ye ait idrar örneklerinde belirlenen cannabinol GC-MS
kromatogramları (Pellegrini, M., 2005)
�
�
182
�ekil 4.142. Olgu No: 36 ve 37’ye ait idrar örneklerinde belirlenen cannabinol kütle
spektrumu (Pellegrini, M., 2005)
Olgu No: 41 – Ketamin, Flunitrazepam
40 ya�ında yabancı uyruklu hasta hava alanında hafızasını kaybetti�ini ve ne kadar süre
bilinçsiz bir �ekilde uyudu�unu bilmedi�ini, baca�ındaki enjektör izini görünce yabancı
ki�iler tarafından gaspa u�radı�ını anlamı� ve hava alanı emniyet güçleri tarafından acil
poliklini�ine getirilmi�tir. Hastanın idrar örne�ine ait YP�TK ve GC-MS bulguları �ekil
4.143- �ekil 4.147 arasında verilmi�tir.
�ekil 4.143. Olgu No: 41’e ait idrar örne�inde belirlenen Ketamin YP�TK
kromatogramı
�
�
183
�ekil 4.144. Olgu No: 41’e ait idrar örne�inde belirlenen ketamin ile standart ketamin
UV spektrumlarının kar�ıla�tırması
�ekil 4.145. Olgu No: 41’e ait idrar örne�inde ketamin ve flunitrazepam GC-MS
kromatogramı
�
�
184
�ekil 4.146 Olgu No: 41’e ait idrar örne�inde belirlenen ketaminin kütle spektrumu
�ekil 4.147. Olgu No: 41’e ait idrar örne�inde belirlenen flunitrazepamın kütle
spektrumu
�
�
185
5. TARTI�MA VE SONUÇ
Toksikoloji kuram ve uygulamalarına en sık ihtiyaç duyulan alanlardan biri acil
müdahale noktaları di�eri ölüm nedeni ara�tırmalarıdır. Bu alanlara yapılan ba�vuruların
önemli bir bölümünü olu�turan zehirlenme olguları kaza, intihar, kasıtlı zehirleme
kökenli olabilir (Wiltbank, T.B., 1974). Bu olgular acil polikliniklere ula�tı�ı andan
itibaren bir yandan acil müdahale yapılırken bir yandan da alınan madde ile ilgili
hastadan ve/veya yakınından detaylı bir anamnez alınmaya çalı�ılır; ancak olaya
sebebiyet veren maddenin ne oldu�u her zaman anla�ılamayabilir (Wood M., 2006).
Ölüm nedeni belirlemede olay yerinden elde edilen her türlü yiyecek, içecek, bo� ilaç
kutuları/�i�eleri, etraftaki kusmuk bula�ıkları da çok önemlidir. Ayrıca hastadaki
semptomların ayrıntılı incelemesi ve laboratuar incelemeleri beraberce de�erlendirilerek
hastanın ve/veya yakınının verdi�i bilgilerin do�rulu�u desteklenebilir. Ancak intihar ya
da kasıtlı zehirleme durumlarında her zaman do�ru bilgi edinilemeyebilir. Ya da hasta,
bilinci kapalı bir �ekilde acil poliklini�ine getirilebilir. Bu gibi durumlarda toksikolojik
taramanın önemi daha da artmaktadır. Ülkemizde rutin laboratuar testlerinin arasında
toksikolojik testler yer almadı�ı gibi bu analizleri yapan merkezlerin sayıları da oldukça
azdır. Acil servislere gelen hastalara yapılan ilk müdahale ile tedavi süreci ba�lasa da
ileri uygulamalar için zehirlenme kayna�ının kesin belirlenmesi ve maddeye göre tedavi
yapılması gerekmektedir.
Biyolojik örne�in seçimi, biyolojik örne�in alındı�ı zaman, hasta ve/veya yakınının
zehirlenmeye sebebiyet verdi�inden �üphe edilen madde ile ilgili verdi�i bilgi vb.
parametrelerin toksikolojik analizlerin hedefe ula�mak üzere ba�arı sa�lamasında
ya�amsal önemi vardır. Hastaya yapılan ilk müdahalede �ayet gastrik lavaj uygulandıysa
ilk yıkama materyalinin tümünün toplanması gerekti�i bilgisi hekim ve hastane ekibi
�
�
186
tarafından biliniyor olmalıdır. Kan alınıyorsa, çalı�ılacak maddenin aranaca�ı serum,
plazma veya tam kanın elde edilmesi için örne�in hangi tip kan tüpüne alınaca�ı da
önemlidir. Bu durumda acil servislerle toksikoloji laboratuarının i�birli�i yapması
kaçınılmazdır. Bu çalı�mada Adli Tıp Enstitüsü’nün kullanmakta oldu�u “Örnek Kabul
Talimatı”nın (Ek 5) ortak çalı�ılan acil polikliniklere da�ıtılması sureti ile örnek alma ve
ta�ıma ile ilgili detaylar belirlenip vurgulanmı�tır. Hasta, yanında zehirlenmeye
sebebiyet veren madde veya ilacı da getirdiyse, bunun da laboratuara iletilmesi analiz
sürecini kolayla�tırmı�tır.
Modern klinik ve adli toksikolojide analitik yöntemler sadece hassas olmakla kalmayıp,
aynı zamanda seçici olmalıdır. Çünkü olguların ço�unda aranan analit önceden bilinmez
ve tarama sonucunda varlı�ından �üphelenilir. Bunların ileri analizi sırasında pek çok
di�er ksenobiyotik veya endojen maddeler giri�im yapabilir. Bu ko�ulları sa�lamada
Kütle dedektörlü gaz kromatografisi yöntemi analitik toksikolojinin altın standardıdır
(Maurer H.H., 2007).
YP�TK ile yapılan analiz, plakaya uygulanan örnek hacminin geni� bir aralıkta olmasını
sa�ladı�ından, biyolojik örnekteki madde miktarı sistemin tayin limitinin altında dahi
olsa, örnek uygulama hacmi arttırılarak tayin edilebilir düzeye getirilebilmi�tir. Zira bu
çalı�mada tüm enjeksiyon hacimleri 1µl olacak �ekilde sabittir ve bu sebeple YP�TK
plakasındaki spotlar 1µl içindeki maddeyi temsil etmektedir. Biyolojik örnekteki madde
deri�iminin dü�ük oldu�u durumlarda özütlenen örne�i deri�tirmek yerine aynı yere
uygulamayı yinelenmek suretiyle enjeksiyon hacmi arttırılarak (örn: 1-25 µl) spot
üzerindeki madde deri�imi tayin edilebilir seviyelere çıkarılabilmektedir. Bu avantajı
sayesinde çalı�madan elde edilen dü�ük geri kazanımlı maddelerin tayinlerinde iyile�me
sa�lamı�tır. Bu i�lem geri kazanımı dü�ük bir maddenin tayin edilebilme sınırının altına
dü�mesi durumunda hem nitel hem nicel belirlemede do�ruluk ve kesinlikten emin
�
�
187
olmada pratik bir çözüm olarak kar�ımıza çıkmı�tır. YP�TK’nın avantajlarından bir
di�eri ise aynı plakayı yürütme sonrası farklı zamanlarda, farklı dedeksiyon
parametreleri ile defalarca tarayabilmi�tir. Dedeksiyon tarama hızı, dalga boyu,
dedeksiyon tipi de�i�tirilmek sureti ile aynı plaka birden fazla defa incelenebilmi�tir.
Plakalar tek kullanımlık oldu�u için bir sonraki analizde kontaminasyon riski
yaratmamı�tır. Ayrıca kullanılan mobil faz kompozisyonu bu çalı�ma sırasında
belirlenmi� ve daha önce ba�ka bir çalı�mada kullanılmamı�tır. ASA, sıkça
zehirlenmeye neden olan bir etken madde oldu�undan di�er 10 analitten ayrı bir yöntem
ile analiz edilemktense, YP�TK’nın sa�ladı�ı avantaj ile aynı plakanın ikinci defa
yürütülmesi �eklinde bir çözüm üretilmi�tir. Sistem, tamamen açık olması özelli�i ile
analiz sürecini gözlemleme ve aksaklıklara anında müdahale etme olana�ı tanımı�tır.
Bir plakada bant geni�li�ine ba�lı olmak kaydı ile 30 örne�e kadar aynı anda
uygulanabildi�inden; kar�ıla�tırmalı analizlere, zaman ve maliyet kazancına olanak
tanımı�tır. Bu da kromatogramı kötü örneklerin, dedeksiyon taranması, yorumu ve
de�erlendirmesi ile vakit kaybetmeksizin tekrar edilmesine fırsat vermi�tir.
Bu çalı�mada yer alan 11 analitin her birinin kendi �max de�erlerinde taranarak miktar
tayini yapılması durumunda LOD ve LOQ de�erleri daha dü�ük seviyelere ula�makta ve
en iyi sonuç bu �ekilde elde edilmektedir. Ancak bu çalı�ma genel bir acil toksikolojik
analiz yöntemi olarak belirlendi�inden ortak dalga boyu olan 254 nm kullanılmasına
karar verilmi�tir. Zira analitik toksikolojide aranan maddelerin ço�unun bu dalga
boyunda absorbansı vardır. Madde miktarının az olması gibi özel durumlarda maddeye
özgü �max de�eri seçildi�inde belirleme limitleri daha da dü�mektedir.
Çalı�mamızda bazı analitlerin (amitriptilin, ASA, kokain, teofilin) idrardaki veya
Gastrik Lavajdaki (GL) do�ruluk (%bias) de�erleri oldukça yüksek bulunmu�tur.
Burada, miktarı bilinen gerçek örnekler kullanılmamı�, bunun yerine bir modelleme
�
�
188
yapılmı�tır. YP�TK ile yapılan geri kazanım çalı�maları ilaçsız idrara ve yapay olarak
hazırlanmı� GL’ye standart madde katma i�lemi (spike) �eklinde gerçekle�tirilmi�tir.
Sertifikalı standart materyallerle çalı�ılması durumunda kazanımın daha da artaca�ı
kanısındayız. Ayrıca çalı�mamız akut zehirlenmelere yönelik oldu�undan ve genellikle
intihar sebepli oldu�undan zehirlenmeye sebebiyet veren ilaç/maddeler yüksek
dozlardadır. YP�TK’da gerek plakaların tek kullanımlık olması; gerekse dedektörün
yansıtma prensibine dayanarak çalı�ması sayesinde kapalı sistemlerde kolonda veya
dedektörde görülen ve biyolojik örneklerin yapısından kaynaklanan kirlilik YP�TK’da
görülmemi�tir. Çalı�mada geleneksel bir özütleme yöntemi olan sıvı-sıvı özütleme ile
çalı�ılmı�tır ve kullanılan özütleme yöntemi iki farklı matriksteki 11 analitin miktar
tayinini yapmakla kalmamı�; bu maddelerin dı�ında kalan ancak acil polikliniklerden
gelen olgulara konu olan maddeleri de ba�arı ile izole etmeyi ba�armı�tır. Bilinmeyen
madde aranması durumlarında genellikle sıvı-sıvı özütleme yöntemleri tercih
edilmektedir (Bogusz MJ, 1996). Her ne kadar kullanılan organik çözücü ve örnek
miktarı di�er yöntemlerle kar�ıla�tırıldı�ında daha fazla olsa da, tampon çözeltilerle, pH
ayarlamaları ile kararlı ve tekrar edilebilir sonuçlar elde edilebilmi�tir.
Toksikolojik taramadan elde edilen bulguların kullanılabilirli�inde bazı sınırlamalar
vardır. En önemlisi analitik yöntemin duyarlılı�ı veya en dü�ük belirleme sınırının yanı
sıra yöntemin seçicili�idir. Bulunabilme olasılı�ı yüksek olarak �üphelenilen
bile�iklerin tümü tayin edilemeyebilir. �laç doz de�erlerinde ba�lanma, çözünürlük ve
beraberindeki di�er ilaçların varlı�ına ba�lı olarak önemli ölçüde de�i�kenlik vardır
(Wiltbank, T.B., 1974). Bunlardan bazıları: vücuda giren bile�enlerin proteinlere
ba�lanma oranları, biyo-yararlanım, eliminasyon sırasında hedef organlarda geçirdikleri
süre, di�er bile�enlerin yarattı�ı giri�imler vb.
�
�
189
Çalı�mamızda diazepam, karbamazepin ve asetaminofen etken maddelerinin dedektör
yanıtı di�er analitlere oranla daha yüksek bulunmu�tur, bu maddelerin di�erlerine
nazaran LOD, LOQ sonuçları daha dü�üktür. Ayrıca bu çalı�mada iki analistin yaptı�ı
paralel çalı�malardan üretilen t test ve f test verilerinin sonucunda iki analistin
çalı�malarının arasında anlamlı fark bulunmamı�tır (Ek 10 ve Ek 11), bu da yöntemin
tekrar edilebilir oldu�unu göstermi�tir. Çalı�maya etki eden nem, sıcaklık gibi
parametrelerden bazılarının analizde meydana getirdi�i etkiye bakılmı�tır (�ekil 4. 26).
YP�TK’nın Otomatik Yürütme Tankı (ADC) ile bu parametrelerin de�i�mesi analizi %2
RSD’nin üzerinde de�i�tirdi�inden, geçerlilik çalı�maları ve tüm analizler Otomatik
Çoklu Yürütme Tankında (AMD) yapılmı� ve bu de�i�iklikler analizi etkilememi�,
sistem sa�lamlı�ı korunmu�tur.
Ülkemizde eri�kin zehirlenmelerinin %66’sını ilaçlar (analjezik, antidepresan,
sedatif/hipnotik) olu�turmaktadır. Özellikle tarım ilaçları ve reçetesiz satılabilen trisiklik
antidepresanlarla zehirlenmeler ciddi ve ölümcül olabilmektedir. Ölümle sonuçlanan
zehirlenmelere yol açan nedenlerin ba�ında antidepresanlar ve analzejikler gelmektedir.
(Bavunoglu I., 2004).
Biçer S ve ark. 2005 yılında yaptıkları çalı�mada bir yıl boyunca çocuk acil klini�ine
zehirlenme nedeniyle 0-19 ya� arası 251 olgu ba�vurdu�unu bildirmi�lerdir. Bunların
%50.2’si erkek, %49.8’i kız çocuk olup, olguların %65’i 1-5 ya� arasındadır (Biçer, S.,
2007). Bizim çalı�mamız kapsamında acil çocuk klini�ine ba�vuran hastalar da
olmasına ra�men 44 olgudan sadece 2’si çocuk poliklini�inden ba�vurmu�tur.
Çocuk zehirlenmelerine en çok sebep olan maddeler %55.5 oranında ilaç etken
maddeleri olup, bunlar içinde de en çok analjezik ve antipiretik ilaçlar %27.21 oranında
bulunmaktadır. Bu ilaçların en ba�ında ise %37.5 ile parasetamol sonra ise %16.32 ile
�
�
190
antidepresanlar gelmektedir. Zehirlenmeye neden olan maddelerin %86.05’i a�ız yolu
ile alındı�ı bildirilmektedir (Biçer, S., 2007). Amerika Zehir Kontrol Merkezleri Birli�i
1983’den 2000 yılına kadar toplanan verileri açıklamı�tır. 2000 yılındaki yıllık raporda
toplam 63 zehir merkezinde toplam 2.168.248 toksik maruziyet olgusu rapor
edilmektedir. Amerika Birle�ik Devletleri’nde meydana gelen zehirlenmelerin %71’i
kasıtlı olmayan ve ço�u tek bir toksik maddeden meydana gelen olgulardır. Olguların
yakla�ık %5’i bir ilaç veya gıdaya alerji gibi ters reaksiyon meydana getiren olaylardır.
Bu olguların %76’sı a�ızdan alınma yolu ile, %8’i inhalasyon, %6’sı dermal yol ile
meydana gelmi�tir (Mokhlesi, B., 2003).
Bizim çalı�mamızda ise toplam 44 zehirlenme olgusundan en belirgin olanlar %11.4 ile
(5 olgu) parasetamol, %9.1 ile (4 olgu) amitriptilindir. Bunun dı�ında alprazolam ve
seçici selektif geri alım inhibitörleri de dikkat çekicidir. 44 olgunun 38 ‘i (%86.3)
zehirlenmeye sebep olan maddeyi a�ız yolu ile almı�tır. Olgularda dikkat çeken bir
di�er konu ise analiz edilen toplam 30 olgudan 7’sinde (%23.3) hastaların zehirlenmeye
neden olan madde ile ilgili yanlı� beyan vermi� olmalarıdır. Bu da toksikolojik
analizlerin gereklili�ini bir kez daha ortaya koymu�tur.
1980 yılında yapılan bir çalı�mada ilaç içerek intihar giri�iminde bulunan hastalardan
alınan hikayeler ile aynı hastaların idrarlarında yapılan analiz sonuçları arasında bir
kar�ıla�tırma yapılmı� ve hastaların yarıya yakınının aldıkları ilaç sayısını abarttıkları
ortaya çıkmı�tır. Bu çalı�ma neticesinde kendi kendini zehirleyen hastaların
hikayelerine her zaman güvenilemeyece�i ve muhakkak ara�tırılması gerekti�i kanısına
varılmı�tır (Wright N., 1980).
Pahjola-Sintonen S ve arkada�ları akut ilaç zehirlenmelerinde hastadan zehirlenme ile
ilgili alınan hikayeyi de�erlendirmi�lerdir. Helsinki Üniversitesi Merkez Hastanesi
yeti�kin acil departmanına 4 hafta boyunca ba�vuran 51 hastanın 36’sı (%71) ilaç
�
�
191
aldı�ını beyan etmi�, bunların 25’inde (%49) ilaç tespit edilmi�tir. Hastaların %18’i de
kendini zehirledi�ini ısrarla inkar etti�i halde idrarında ve kanında yüksek dozda ilaç
etken maddesine ula�ılmı�tır. Farklı birkaç ilaç aldı�ını bildiren hastada ise
bildirdiklerinden farklı maddeler ortaya çıkmı�tır (Sintonen, S.P., 2000). Bu ve benzeri
çalı�malar hasta ve/veya hasta yakınlarının olay ile ilgili her zaman do�ru ve eksiksiz
bilgi vermeyebileceklerini göstermektedir. Zira bizim çalı�mamızda yer alan 21 No’lu
olguda da benzer bir durum söz konusu olmu�tur. Hasta ısrarla alprazolam ve fluoksetin
tablet aldı�ını iddia etmi� ancak toksikolojik analizlerin sonucunda hastada “speed ball”
denen, aynı anda kokain ve eroini bir arada bulunduran ve son zamanlarda oldukça sık
kullanımı olan bir madde aldı�ı belirlenmi�tir (Malow, R.M., 1992). Bir di�er benzer
olgu ise 34. Olgudur. Bu olguda da hasta, sitalopram içti�ini beyan etmi�, ancak tüm
biyolojik örneklerinde dothiepine bulunmu�tur. Yanlı� ve/veya eksik bilgi veren
hastalar veya hasta yakınları bu gibi uyumsuz sonuçlarda gerçe�i söylemek yerine inkar
etmeyi tercih etmi�tir. Çalı�mamızda yer alan 44 olgudan 14’ü sosyodemografik formu
doldurmu� ancak biyolojik örnek vermeyi reddetmi�tir. Bu 14 olgunun intihar nedenli
olması hastaların do�ru beyan vermediklerini ya da yasa dı�ı madde kullanma ihtimali
nedeniyle bunun açı�a çıkmasından korkuyor olabileceklerini akıllara getirmi�tir.
Ayrıca unutulmamalıdır ki bazı olgularda, �üpheli ilaç dı�ında belirlenen, hastanın
tedavi amacı ile kullanmakta oldu�u maddeler de bulunabilmektedir. Bu gibi
durumlarda her zaman hastanın beyanından �üphe etmemek, tedaviyi gerçekle�tiren
hekim ile ileti�ime geçerek maddelerin varlı�ını do�rulamak gerekmektedir.
Çalı�mamızda yer alan olgular arasında en ilgi çekici olanlarından biri de 1. Olgudur.
Hasta e�inin ve çevresinin ilgisini çekmek için belli aralıklarla gizlice Warfarin tablet
içmi�, e�inden kendisini tedavi ettirmesini talep etmi� ve defalarca acil poliklini�ine
ba�vurmu�tur. Hastanın fiziki muayenesi sonucu hekim Munchausen Sendromu’ndan
�
�
192
�üphelenmi� ve hastanın idrarını laboratuarımıza göndermi�tir. Analiz sonucunda
hastanın idrarında warfarin bulunmu� ve bu maddenin hastanın rutin kullanmadı�ı bir
ilaç oldu�u, bunu aylardır gizlice içti�i ortaya çıkmı�tır. Toksikolojik analiz sonucunda
hekim, hastayı psikiyatri klini�ine sevk etmi�tir.
Bir di�er olguda ise (Olgu no: 7) kaza sonucu zehirlenme olgusu ile 62 ya�ında bir
kadın hasta kar�ımıza çıkmı�tır. Hasta karın a�rısı, bulantı-kusma ve diyare �ikayeti ile
acil poliklini�ine ba�vurmu�tur ve izlemin 2. gününde sa� kolda güçsüzlük, konu�ma ve
yutkunma güçlü�ü, kısmi sinir felci meydana gelmi�tir ve hasta yo�un bakım ünitesine
alınmı�tır. Hızla geli�en kolinerjik semptomlar büyük �ehirlerde nadir görülse de,
organofosfat zehirlenmesini akla getirmi� ve toksikolojik analiz istenmi�tir. Bu olguda,
hastanın evinde yaptı�ı böcek ilaçlama i�leminin ardından hastaneye ba�vurmadan bir
gün önce çıplak elle temizlik yaptı�ı, el ve ayakları ile dermal yoldan triklorfona maruz
kaldı�ı ve yeterli uzakla�tırmayı yapmadı�ı ortaya çıkmı�tır. Atropin tedavisi
uygulanarak ve belli aralıklarla triklorfon düzeyi takip edilerek hasta tedavi edilmi�tir.
Tedavinin 10. gününde redistribüsyona (yeniden da�ılım) ba�lı olarak solunum güçlü�ü
meydana gelmi� ve bu durumdaki hastanın idrar triklorfon düzeyinin 7. güne oranla
yakla�ık %60 yüksek oldu�u tespit edilmi�tir. Hasta 21. günün sonunda hiçbir sekel
kalmadan taburcu edilmi�tir. Organofosfat zehirlenmesi �stanbul’un tarım bölgesi
olmayı�ı nedeni ile nadir görülen bir olgudur. Hastanın ve ailesinin pestisitle temas
etti�inin farkında olmaması tanıda gecikmeye ve gereksiz tetkiklerin yapılmasına neden
olmu�tur.
Çalı�mada gastrik lavaj (GL) örne�inin acil toksikolojik analizde oldukça uygun bir
biyolojik örnek oldu�u görülmü�tür. �laca/maddeye maruz kalındıktan kısa bir süre
sonra (1 saat içinde) acil poliklini�e ba�vuran hastalarda uygulanan nazo gastrik lavaj
�
�
193
içerdi�i ilgili ilaç/maddeye ait kesin bilginin edinilmesini sa�lamı�tır. Örne�in 17.
olguda derhal uygulanan GL’den elde edilen sonuç oldukça belirgin bir �ekilde
amitriptilin varlı�ını ortaya koymu�tur, e� zamanlı alınan idrar örne�inde ise oldukça
dü�ük miktarda amitriptiline rastlanmı�tır. Bu olgunun aksine 3. Olguda hasta hastaneye
gelmeden bir saat önce alprazolam tablet ile birlikte sitalopram içti�ini iddia ederek
hemen hastaneye gelmi� ve bir saat içinde gastrik lavaj alınmı�tır. Ancak GL örne�inde
alprazolama çok az miktarda rastlanırken idrar ve serumda alprazolam daha yüksek
tespit edilmi�tir. Bu da hastanın beyanının do�ru olmadı�ını göstermekle birlikte,
gereksiz klinik i�lemlere neden olmu�tur. Hasta beyanlarının do�rulu�u ile ilgili
çeli�kiyi gösteren bir di�er olgu ise 31. olgudur. Bu olguda hasta eroin kullandı�ını
iddia etmi�tir ancak biyolojik örneklerinde hem eroinin metaboliti olan morfine hem de
MDMA’ya rastlanmı�tır. 32. Olgu ise risperidon zehirlenmesi hikayesi ile çalı�ılmı�
ancak, risperidon yerine metilfenidat bulunmu�tur. Benzer �ekilde 4. Olguda da
klorfeniramin maleat yerine ASA’ya rastlanmı�tır.
Watson WA ve ark. siklik antidepresanların gastrik lavajdan GC-MS sistemi ile geri
kazanımını hesaplamı�lar ve ortalama %88 ±%13 olarak tespit etmi�lerdir. Bu
çalı�mada gastrik lavajın içinde ilaç partiküllerinin bulunması ko�ulu aranmı�tır
(Watson, W.A 1989). Bizim çalı�mamızda GL yapay (artificial) olarak hazırlanmı�tır ve
bazı maddelerin elde edilen geri kazanım de�erlerinin dü�ük olmasının, tam olarak
gerçek bir mide ortamı sa�lanamadı�ından kaynaklandı�ı dü�ünülmektedir.
Klinik ve adli toksikolojide analiz edilecek bile�iklerin ço�u hekim tarafından
bilinmeyen maddelerdir. Bu yüzden toksikolojik analizde ilk basamak olarak nitel
tarama ile ilgili bile�iklerin tanımlanmasıdır. Ba�arılı bir toksikolojik de�erlendirmenin
temeli etkili bir madde bilgisi ve analitik yöntem uygulama yetene�i gerektirir. Analitik
toksikolojide uygulanacak analitik strateji genellikle nicel analizden önce bir tarama ve
�
�
194
do�rulamayı hedefler. Bazı madde ve dozlarda renk testleri ve basit ayırma yöntemleri
kullanılarak sonuç alınabilirken, özellikle dü�ük doz ve kararsız maddeler için çok
duyarlı ve maddeyi bozmadan analiz eden yöntemlere ihtiyaç vardır. Bu yöntemlerden
biri olan ve son yıllarda geleneksel yöntemlerin yerini alan sistemlerden biri de
YP�TK’dır. YP�TK ile yapılan kar�ıla�tırmalı analizler sayesinde geleneksel enzim
immunoassay yöntemlerindeki gibi yanlı� pozitif de�erlendirme olasılı�ı ortadan
kalkmı�tır. YP�TK, ardından yapılacak do�rulama yöntemleri ile aynı özütleme yöntemi
kullanılmasının sa�ladı�ı zaman kazancı ile ve biyolojik örnek gibi karma�ık
matrikslerdeki dü�ük dozlarda maddeleri tayin edebilecek duyarlılı�a sahip olması
nedeni ile tercih etti�imiz bir tekniktir. YP�TK, hızlı kart testleri, Enzim immunoassay
yöntemlerinde faydalanılan enzim-substurat ili�kisi prensibinden farklı olan
kromatografik bir teknik oldu�u için ve bir di�er kromatografik teknik olan GC-MS ile
de do�rulandı�ından di�er tarama ve do�rulama testlerinden farklılık göstermi�tir. Hiç
ku�kusuz GC-MS, özelikle Elektron Impact (EI) modu pozitif sonuçların do�rulanması
için çok uygun bir yöntem oldu�undan do�rulamada GC-MS seçilmi�tir. Ayrıntılı örnek
hazırlama prosedürü gerektirse de GC-MS günümüzde, 6300 toksikolojik bile�ik ve
200.000 kimyasal maddeyi bir arada bulunduran kütüphanesi ile hala sistematik
toksikolojik tarama için altın standarttır (Maurer, H.H., 2000).
Özellikle kalabalık nüfusu ve metropolitan özelli�i ile �stanbul’da, akut zehirlenmelere
anında yanıt verebilecek bir toksikoloji merkezi olmayı�ı bu konuda çalı�ma
yapmamıza vesile olmu�tur. Yapılan literatür ara�tırması sonucunda çalı�mamızda yer
alan 11 maddenin bir arada YP�TK ile geçerli kılındı�ı bir ba�ka çalı�maya
rastlanmamı�tır. Öte yandan YP�TK’nın akut zehirlenme olgularında hizmet veren bir
yöntem olarak kullanıldı�ı bir çalı�ma da henüz bulunmamaktadır. Bu çalı�ma,
ülkemizde ve 11 etken madde açısından dünyada ilk olu�u ile YP�TK’nın toksikolojik
�
�
195
analizde acil polikliniklere hizmet verebilece�ini, hekimin iste�ine göre ister kalitatif,
ister kantitatif rapor sunabilece�ini kanıtlamı� bulunmaktadır.
Günümüzde dünya genelinde ve ülkemizde, özellikle adli laboratuarlarda akreditasyon
�artı aranmakta ve bu konuda hızlı ilerlemeler kaydedilmektedir. Bu çalı�ma ile Adli
Tıp Enstitüsü Adli Toksikoloji Laboratuarları 11 maddede tek bir yöntemle kantitatif
analiz yaparak toksikolojik analiz alanında büyük bir adım atmı� bulunmaktadır. Aynı
yöntem di�er pek çok maddenin de kalitatif analizinde ba�arılı oldu�unu kanıtlamı�tır
ve ileriki çalı�malarla söz konusu 11 maddenin sayısının arttırılabilece�ini göstermi�tir.
Hekim, hasta koma durumunda iken ve neden bu halde oldu�unu kimsenin bilmedi�i
durumlarda, klinik ve toksikolojik olarak takip edilebilecek hastaya bir te�his delili
sa�lamalı ve bu delillerle elde edilen toksikolojik analiz bulguları ile tedaviyi
yönlendirmelidir.
Sonuç olarak bu çalı�ma ile YP�TK’nın adli toksikolojiye ve klinik toksikolojiye hizmet
vermek için uygun, güvenilir, hassas bir teknik oldu�unu, kısa sürede kantitaif sonuç
vererek acil tıp klinisyenleri ile i�birli�i sa�lanarak zehirlenmelere kar�ı halk sa�lı�ına
güvenilir hizmet verebilece�ini kanıtlamı� bulunmaktayız. Bu alanda ileriye dönük
atılması gereken adım; toksikolojik analizlerin, acil polikliniklerinin rutin taleplerinde
yer almasını sa�lamak olacaktır, bu sayede zehirlenmelere ve yasa dı�ı madde
kullanımına kar�ı gerçek ve etkin önlemler alınabilecektir.
196
�
�
6. ÖZETLER
6.1. Özet
Akut ilaç/madde zehirlenmeleri ülkemizde de dünyada oldu�u gibi sıkça kar�ıla�ılan ve
ciddi sa�lık sorunlarına hatta ölüme yol açan bir durumdur. Kaza, intihar, suikast bu
zehirlenmelerin ba�lıca nedenlerindendir. Bazı nedeni bilinmeyen zehirlenmeler de
olabilmektedir. Akut zehirlenmelerde klinisyene yol gösteren biyokimyasal bazı
parametrelerin yanında toksikolojik analizler de vardır. Bunlar; zehirlenmeye sebep
oldu�u dü�ünülen maddelerin tayini yanında tedavi sırasındaki kontrolleri de kapsar.
Bu çalı�mada acil polikliniklerinde sıkça kar�ıla�ılan maddelerden bazılarının
(Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen, Asetil salisilik asit-ASA, Diazepam,
Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metilendioksi metamfetamin-MDMA, Morfin ve
Teofilin) gastrik lavajda ve idrarda Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi
(YP�TK) ile geçerlilik çalı�maları yapıldı, Gaz Kromatografisi-Kütle Spektrometresi
(GC-MS) ile do�rulandı. Geçerlili�i kanıtlanan bu yöntem ile acil polikliniklere
ba�vuran zehirlenme olgularında miktar tayini yapıldı. Geçerlilik kapsamı dı�ında kalan
maddeler ise kalitatif olarak tayin edildi. 11 etken maddenin do�rusal aralı�ı 5-1000 ng,
LOD de�erleri ise 1.23-11.88 ng arasında bulundu. �ki farklı analist tarafından yapılan
tekrar edilebilirlik çalı�malarının ortalamaları t-test ile, varyansları ise F test ile
de�erlendirilerek aralarında anlamlı bir fark olmadı�ı tespit edildi. %63.6’sı kadın (28),
%36.9’ü erkek olan toplam 44 olgunun %81.8’inin (36) intihar etmek amacıyla ilaç
içti�i tespit edildi. Hastalardan 14’ü (%31.8) biyolojik örnek vermeyi reddetti, biyolojik
örne�i ile toksikolojik analiz yapılan 30 hastadan 7’sinin (%23.3) zehirlenmeye neden
olan ilaç ile ilgili yanlı� beyan verdikleri ortaya çıktı.
197
�
�
Bu çalı�ma ülkemizde ve dünyada ilk kez YP�TK ile 11 etken maddenin idrarda ve
gastrik lavajda aynı anda geçerlili�ini sa�landı; YP�TK sisteminin acil toksikolojik
analizler için uygun, duyarlı, pratik bir yöntem oldu�u kanıtlandı. Geçerli kılınan bu
yöntemin olay yerinden veya acil müdahale noktasından itibaren örnek alma, hazırlama
ve analizi için bir talimat haline getirildi.
198
�
�
6.2. Summary
Acute drug abuse and addiction poisoning is frequently encountered and causing serious
health problems or even death in our country as in the world. Accident, suicide,
assassinations are the main causes of these poisonings. Sometimes origin of the
poisoning may have unknown. There are toxicological analysis apart from some
biochemical parameters which guide the clinician in acute poisonings. These include the
controls during the treatment as well as determination of substances which were thought
to have caused poisoning.
In this study, validation studies of some of the frequently encountered substances in
emergency clinics (alprazolam, amitriptyline, acetaminophen, acetyl salicylic acid-
ASA, diazepam, carbamazepine, codeine, cocaine, MDMA, methylenedioxy-
methamphetamine, morphine and theophylline) was performed with High Performance
Thin Layer Chromatography (YP�TK) and confirmed with Gas Chromatography-Mass
Spectrometry (GC-MS) in gastric lavage and urine samples. The quantitative analysis of
the samples of poisoning reports in the emergency room was performed with this
proven valid method. Substances, which were outside the scope, were determined
qualitatively. Linear range of each of the 11 active ingredients was found at 5-1000 ng,
and the LOD values were found between 1.23-11.88 ng. Evaluations of variations were
performed by the mean of repeatability studies conducted by two different analysts with
the t-test and also variations with the F test and no significant differences between two
analyst were found. It was found that 63.6% were women (28), 36.9% were male in the
total of 44 cases, and 81.8% of the total with 36 cases which ingested drug(s) in order to
committed suicide. 14 (31.8%) of 44 patients refused to give their biological samples.
199
�
�
Also it is found from the toxicological analysis of biological samples of 7 of 30 patients
(23.3%) that they gave a false declaration about the drug which caused poisoning.
This study provided YP�TK system validity of the 11 active ingredients for the first
time in our country and all over the world in urine and gastric lavage at the same time
and proved its suitability, sensitivity as a practical method for emergency toxicological
analysis. This method which was found to be valid has been transformed into a directive
for sampling, preparing and analyzing samples from the crime scene or from the
emergency intervention points.
200
�
�
7. KAYNAKLAR
Alhan, E., Alabaz, D. (2004) Çocukta ate�in tedavisi, ANKEM Dergisi 18 : 208-210.
Arao, T., Fuke, C., Takaesu, H., Morinaga, Y., Miyazaki, T. (2002) A case of fatal
trichlorfon and methidathion poisoning, Legal Medicine 4 : 182-186.
Arslan, M., Akcan, R., Hilal, A., Batuk, H., Cekin, N. (2007) Suicide among Children
and Adolescents: Data from Çukurova, Turkey, Child Psychiatry and Human
Development, 38 : 271-277.
Atasoy, S., Cengiz, M. (1994) Adli ve Biyokimyasal Toksikoloji, Ders Notları I,
�stanbul.
Bavuno�lu, I. (2010) Zehirlenmeler, �.Ü. Cerrahpa�a Tıp Fakültesi Sürekli Tıp E�itimi
Etkinlikleri, No: 70, �ç Hastalıklarında Aciller, Ed: Altıparmak M. R., 471-486.
Bavuno�lu, I., Çurgunlu, A., �irin, F. (2004) Characteristics of acute adult poisoning
cases admitted to a university hospital in Istanbul, Human & Experimental Toxicology,
23: 347
Berny, P.J., Buronfosse, T., Lorgue, G. (1995) Anticoagulant poisoning in animals: a
simple new high-performance thin-layer chromatographic (HPTLC) method for the
simultaneous determination of eight anticoagulant rodenticides in liver samples, J. Anal.
Tox. 19 : 576-580.
201
�
�
Biçer, S., Sezer, S., Çetinda�, F., Kesikminare, M., Tombulca N., Aydo�an G. (2007)
Çocuk Acil Klini�i 2005 Yılı Akut Zehirlenme Olgularının De�erlendirilmesi,
Marmara Medical Journal 20 : 12-20.
Bladek, J., Neffe, S. (2003) Application of Thin-Layer Chromatography in Clinical
Chemistry, Separation and Purification Reviews 32 : 61-120.
Bogusz, M.J., Maier, D., Schiwy-Bochat, K.H., Kohls, U. (1996) Applicability of
various brands of mixed-phase extraction columns for opiate extraction from blood and
serum, J Chromatogr. B, 683 : 177-188.
Cassaret, L.J., Bruce, M.C. (1980) Origin and scope of toxicology; Cassaret and Doull’s
Toxicology, The Basic Science of Poisons (J. Doull, C.D. Klaassen, M.O. Amdur, Ed),
2nd Edt., pp 3-10, Macmillan Publishing Co. New York.
Chahl, L.A. (1996) Opioids - mechanisms of action, Aust Prescr 19 : 63-65.
Charehsaz, M., Gürbay, A., Karakılıç, M.E., �ahin, G. (2011) Teofilinin �laç, Diyet,
Bazı Ksenobiyotik ve Alı�kanlıklarla Etkile�mesi ve Toksikolojik Sonuçları Journal of
Clinical and Analytical Medicine, 1-6.
Dalgıç, H., Papak, Ö. (2003) The analgesic/antinociceptive action mechanisms of
tricyclic antidepressants. Erciyes Tıp Dergisi (Erciyes Medical Journal) 25 : 98-103.
202
�
�
Dawson, A.H., Whyte, I.M. (2001) Therapeutic drug monitoring in drug overdose, Br J
Clin Pharmacol, 52, 97S–102S.
Demirkıran, O. (2002) �ç hastalıklarında aciller, �.Ü. Cerrahpa�a Tıp Fakültesi Sürekli
Tıp E�itimi Etkinlikleri, Sempozyum Dizisi, 109-139.
Do�an, M., Yılmaz, C., Temel, H., Çaksen, H., Ta�kın, G. (2010) A case of
carbamazepine intoxication in a young boy, The Journal of Emergency Medicine, 39 :
655–661.
Drummer, O. H. (1999) Chromatographic screening techniques in systematic
toxicological analysis, Journal of Chromatography B, 733 : 27–45.
Enis, M. (2005) Gata’ya gelen acil zehirlenme olgularının duyarlı ekstraksiyon ve gaz
kromatografisi kütle spektrometresi (GC/MS) yöntemleri ile analizi, Yüksek Lisans
Tezi, Gülhane Askeri Tıp Akademisi Sa�lık Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Ferrara, D.S., Tedeschi, L., Frison, G., Brusini, G. (1998) Quality control in
toxicological analysis, Journal of Chromatography B, 713 : 227–243.
Flanagan R.J. (2004) Developing an Analytical Toxicology Service: Principles and
Guidance, Toxicological Reviews, 23 : 251-263.
Flanagan, R.J., Braithwaite, R.A., Brown, S.S., Widdop, B., Wolff, F.A. (1995) World
Health Organization, Geneva, Basic Analytical toxicology, Qualitative tests for poisons.
203
�
�
Franke, J.P., Zeeuw, R.A.(1998) Solid-phase extraction procedures in systematic
toxicological analysis, Journal of Chromatography B, 713 : 51–59.
Genç G, Saraç, A., Ertan, Ü., Yüksel, S., Yüksek, M. (2007) Çocukluk Ça�ı
Zehirlenmelerinde Artan Tehlike: Amitriptilin, Fırat Tıp Dergisi, 12: 41-43.
Gülo�lu, C., Sö�üt, Ö. (2004) Özkıyım Amaçlı Yüksek Doz Alprazolam
Entoksikasyonu, Dicle Tıp Dergisi, 31 : 69-73.
Gündüz, T. (1993), Kantitatif Analiz Ders Kitabı, Bilge Yayıncılık, 4. Baskı, Bölüm 25
Kromatografi, 387, 403-404. Ankara
Hall, A.P., Henry, J.A. (2006) Acute toxic effects of ‘Ecstasy’ (MDMA) and related
compounds: overview of pathophysiology and clinical management, British Journal of
Anaesthesia 96 : 678–685.
Jain, R., Sherma, J. (2006) Planar Chromatography in Clinical Chemistry, Encyclopedia
of Analytical Chemistry, R.A. Meyers (Ed.) pp. 1583–1603.
Kanazawa, H., Atsumi, R., Matsushima Y., Kizu, J. (2000) Determination of
theophylline and its metabolites in biological samples by liquid chromatography–mass
spectrometry, Journal of Chromatography A, 870 : 87–96.
Karaalp, A. (2006) Toxicology laboratory in poisoning, Türkiye Klinikleri Cerrahi Tıp
Bilimleri Acil Tıp Dergisi (Journal of Surgical Medical Sciences), 2 : 39-43.
204
�
�
Kassam, J. P., GCMS analysis of valproic acid metabolites and the effects of salicylate
on valproic acid metabolism, Yüksek Lisans Tezi, Eczacılık Bilimleri, Kolombiya
Üniversitesi, 1985
Keller, T., Schneider, A., Tutsch-Bauer, E. (2000) Fatal intoxication due to dothiepin,
Forensic Sci Int. 109 : 159-166.
Kwan, S.Y., Tsui, S.K., Man, T.O., Kanju, S. (2001) Release of soluble arsenic from
realgar in simulated gastric juice, Analytical Letters, 34 : 1431-1436.
Lamas JP, Salgado-Petinals C, Garcia-Jares C, Llompart M, Cela R, Gomez M (2004)
Solid-phase microextraction-gas chromatography-mass spectrometry for the analysis of
selective serotonin reuptake inhibitors in environmental water, .J Chromatogr A
1046:241–247.
Larkin, G.L., Claassen, C. (2007) Trends in emergency department use of gastric lavage
for poisoning events in the United States, 1993-2003, Clinical Toxicology, 45 : 164-
168.
Leis, H.J., Fauler, G., Raspotnig, G., Windischhofer, W. (2000) Negative ion chemical
ionization for the determination of methylphenidate in human plasma by stable isotope
dilution gas chromatography/mass spectrometry, J Mass Spectrom., 35 : 1100-1114.
205
�
�
Lin, H.R., Lua, A.C. (2005) A Fast Screening Procedure for Ketamine and Norketamine
in Urine Samples with a Gas Chromatography-Nitrogen Phosphorus Detector, Tzu Chi
Med J, 17:213-217
Malow, R.M., West, J.A., Corrigan, S.A., Pena, J.M., Lott, C.W. (1992) Cocaine and
speedball users: Differences in psychopathology, Journal of Substance Abuse
Treatment, 9 : 287-291.
Mantzouranis, E.C., Bertsias, G.K., Pallis, E.G., Tsatsakis A.M. (2004) Hair analysis
differentiates chronic from acute carbamazepine intoxication, Pediatr. Neurol. 31 : 73-
75.
Marco, B., Rocchi, L., Miotto, P., Preti, A. (2004) Seasonal variation in suicides and in
deaths by unintentional illicit acute drug intoxications, Addiction Biology, 9 : 255-263.
Maurer, H.H. (1999) Systematic toxicological analysis procedures for acidic drugs
and/or metabolites relevant to clinical and forensic toxicology and/or doping control,
Journal of Chromatography B, 733 : 3-25.
Maurer, H.H (2000) Screening Procedures for Simultaneous Detection of Several Drug
Classes Used for High Throughput Toxicological Analyses and Doping Control. A
Review, Combinatorial Chemistry & High Throughput Screening, 3 : 467-480.
Maurer, H.H. (2007) Analytical toxicology, Anal. Bioanal. Chem. 388 : 1311.
206
�
�
Mirakor, V., Vaidya, V., Menon, S., Champanerker P., Laud A., J. (2008) HPTLC
method for determination of colchicine in a pharmaceutical formulation, Planar
Chromatogr.- Modern TLC 21 : 187-189.
Mirfazaelian, A., Goudarzi, M., Tabatabaiefar, M., Mahmoudian, M.A. (2002)
Quantitative Thin Layer Chromatography Method for Determinat,on of Theophylline in
Plasma, J. Pharm. Pharmaceut. Sci 5 : 131-134.
Moffat, A.C., Osselton, M. D., Widdop, B. (2004) Clarke's Analysis of Drugs and
Poisons, Pharmaceutical Press, (electronic version)
Mokhlesi, B., Leiken, J.B., Murray, P., Corbridge, T.C. (2003) Adult Toxicology in
Critical Care, Part I: General Approach to the Intoxicated Patient, CHEST 2003; 123 :
577–592.
Musshoff, F., Madea, B., (2001) Fatality due to ingestion of tramadol alone, Forensic
Science International 116 : 197-199.
Musteata, F.M., Pawliszyn, J., Qian, M.G., Wu, J.T., Miwa, G.T. (2006) Determination
of drug plasma protein binding by solid phase microextraction, J. Pharm. Sci. 95 : 1712-
1722.
Onur, Ö., Güneysel, Ö., Erdede, M., Denizba�ı, A. (2008) �ntihar amaçlı karbamazepin
entoksikasyonu: Olgu sunumu, Turk Aile Hek Derg. 12 : 104-106.
207
�
�
Paterson, S., Cordero, R., Burlinson, S., (2004) Screening and semi-quantitative
analysis of post mortem blood for basic drugs using gas chromatography/ion trap mass
spectrometry, Journal of Chromatography B, 813 : 323-330.
Pellegrini, M., Marchei, E., Pacifici, R., Pichini, S. (2005) A rapid and simple procedure
for the determination of cannabinoids in hemp food products by gas chromatography-
mass spectrometry, Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis, 36 : 939-946.
Peters, F.T., Beyer, J., Ewald A.H., Maurer H.H. (2004) Colchicine Poisoning after
Mix-up of Ramsons (Allium ursinum L.) and Meadow Saffron (Colchicum autumnale
L.), T + K 71 : 156-160.
Politi, L., Groppi, A., Polettini, A., Montagna, M. (2004) A rapid screening procedure
for drugs and poisons in gastric contents by direct injection-HPLC analysis, Forensic
Science International 141 : 115-120.
Qirbi, A.A., Poznanski, W.J. (1977) Emergency toxicology in a general hospital, CMA
Journal, 116 : 884-888.
Sandrine, D., Damien, R., Bertrand, S., Alain, E., François C. (2006) A One-Step and
Sensitive GC-MS Assay for Meprobamate Determination in Emergency Situations,
Journal of Analytical Toxicology, 30 : 302-305.
Saito, T., Mase, H., Takeichi, S., Inokuchi, S. (2007) Rapid simultaneous determination
of ephedrines, amphetamines, cocaine, cocaine metabolites, and opiates in human urine
by GC–MS, Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis 43 : 358–363.
208
�
�
Schönberg, L. (2008) Development of a screening system for the determination of
compounds in urine by automated on-line extraction HPLC-DAD for toxicological
analysis- Doktora Tezi, Martin-Luther-Universität, Halle-Wittenberg, Halle (Saale).
Schulz H. J. (2002) Analysis of Pharmacologically Relevant Compounds using
GC/MSD – EI/PCI/NCI Compendium of Applications, Prest, H. Senior Application
Chemist, Agilent Technologies, Chemical Solution Business Division, Palo Alto, USA
Sha, Y.F., Shen, S., Duan, G.L. (2005) Rapid determination of tramadol in human
plasma by headspace solid-phase microextraction and capillary gas chromatography–
mass spectrometry, Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis 37 : 143–147.
Sintonen, S.P., Kivistö, K.T., Vuori, E., Reiniluoto, O.L., Pertti E.T., Neuvonen, J.
(2000) Identification of drugs ingested in acute poisoning: correlation of patient history
with drug analyses, Therapeutic Drug Monitoring 22 : 749–752.
Skoog D.A., Holler F.J., Nieman T.A. (1998) Principles of Instrumental Analysis, 5th
Ed. Çeviri: Kılıç, E., Köseo�lu, F., Yılmaz, H. Moleküler Kütle Spektrometri,
Enstrümantal Analiz �lkeleri, Bilim Yayıncılık, Ankara, syf: 258, 498-518.
Sturm, S. (2005) A General Unknown Screening for Drugs and Toxic Compounds in
Human Serum, Doktora Tezi, University of Basel, Basel, Switzerland.
209
�
�
Taverniers, I., Loose, M.D., Bockstaele, E.V., (2004) Trends in quality in the analytical
laboratory. II. Analytical method validation and quality assurance, Trends in Analytical
Chemistry, 23 : 535-552.
Türkmen, Z., Mercan, S., Cengiz S. (2008) Eroin, Morfin, Kokain ve MDMA’ nın
Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi ile e�zamanlı tayini, Adli Tıp
Dergisi,1 : 13-24.
Tüzün, B., Polat, O., Vatansever, S., Elmas, I. (2000) Questioning the psycho-socio-
cultural factors that contribute to the cases of suicide attempts: an investigation,
Forensic Science International 113 : 297-301.
Uyar T. (1992) Organik Kimya, 1. Baskı, s. 970-974 (R.J. Fessenden, J.S. Fessenden
(Eds)). Güne� Kitabevi, Ankara.
Venkateswarlu, K., Venisetty, R.K., Yellu, N.R., Keshetty, S., Pai, M.G. (2007)
Development of HPTLC-UV absorption densitometry method for the analysis of
alprazolam and sertraline in combination and its application in the evaluation of
marketed preparations, J Chromatogr Sci. 45 : 537-539.
Vial, J., Jardy A. (1999) Experimental Comparison of the Different Approaches To
Estimate LOD and LOQ of an HPLC Method, Anal. Chem., 71 : 2672–2677.
Vural, N. (2005) Toksikoloji, Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Yayın No: 73,
Ankara Üniversitesi Basımevi Ankara.
210
�
�
Watson, W.A., Leighton, J., Guy, J., Bergman, R., Garriott, J.C. (1989) Recovery of
cyclic antidepressants with gastric lavage, J. Emerg. Med. 7 : 403-404.
Wille, S.M., Van Hee, P., Neels, H.M., Van Peteghem, C.H., Lambert, W.E. (2007)
Comparison of electron and chemical ionization modes by validation of a quantitative
gas chromatographic-mass spectrometric assay of new generation antidepressants and
their active metabolites in plasma, J. Chromatogr. A, 28 : 236-245.
Wiltbank, T.B., Sine, H. E., Brody B.B. (1974) Are emergency toxicology
measurements really used? Clinical Chemistry, 20 : 116-118.
Wood, M., Laloup, M., Samyn, N., Del Mar, R. Fernandez, M., De Bruijn, E.A., Maes,
R.A., De Boeck, G. (2006) Recent applications of liquid chromatography–mass
spectrometry in forensic science, 1130 : 3-15.
Woolf, A.D., Erdman, A.R., Nelson, L.S., Caravati, E.M., Cobaugh, D.J., Booze, L.L.,
Wax, P.M., Manoguerra, A.S., Scharman, E.J., Olson, K.R., Chyka, P.A., Christianson,
G., Troutman, W.G. (2007) Tricyclic Antidepressant Poisoning: an Evidence-Based
Consensus Guideline for Out-of- Hospital Management, Out-of-Hospital Management
of Tricyclic Antidepressant Poisoning, 45 : 203-233.
Wright, N. (1980) An assessment of the unreliability of the history given by self-
poisoned patients, Clin. Toxicol. 16 : 381-384.
211
�
�
Yakı�tıran, S. (2004) Akut zehirlenmelerde bazı ilaçların belirlenmesi, Doktora Tezi,
Ankara Üniversitesi, Adli Tıp Enstitüsü Adli Toksikoloji ve Adli Kimya, Ankara
Yüksel A., Barı�ık V., Ergin, E., Atila, D. (2008) Asetaminofen intoksikasyonu sonrası
karaci�er yetmezli�i geli�meden renal yetmezlik geli�en bir olgu, Fırat Üniversitesi.
Sa�lık Bilimleri Derne�i 22 : 359-361.
http://www.who.int/ipcs/publications/training_poisons/basic_analytical_tox/en/index6.h
tml, (Son Eri�im: 11 Mart 2010)
http://www.fda.gov/downloads/AnimalVeterinary/GuidanceComplianceEnforcement/G
uidanceforIndustry/UCM052530.pdf (Son Eri�im: 20 Nisan 2010).
http://www.inchem.org/
INCHEM Chemical Safety Information from Intergovernmental Organizations
(Son Eri�im: 12 Mart 2011)
http://www.druglibrary.org/schaffer/misc/driving/s13p5.htm
(Son Eri�im: 07 �ubat 2011)
http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/druginfo/meds/a684001.html,
(Son Eri�im: 19 Ocak 2011)
http://www.who.int/ipcs/publications/training_poisons/basic_analytical_tox/en/index.ht
ml (Basic Analytical Toxicology web sayfası) (Son Eri�im: 24 Ocak 2011)
212
�
�
http://www.sigmaaldrich.com/etc/medialib/docs/Aldrich/General_Information/bstfa_tm
cs.Par.0001.File.tmp/bstfa_tmcs.pdf (Son Eri�im: 16 �ubat 2011).
http://www.ctf.edu.tr/anabilimdallari/pdf/361/Astim_Tanimindan_Tedaviye.pdf (Son
Eri�im: 20 Mart 2011)
214
�
�
Ek 2 – Bilgilendirilmi� Onay Formu
B�LG�LEND�R�LM�� ONAY FORMU
Ara�tırmanın Yürütüldü�ü Kurulu�: �.Ü. Adli Tıp Enstitüsü, Fen Bilimleri Anabilim
Dalı
Ara�tırmanın Adı: Acil Tıp Servislerinde Sıkça Kar�ıla�ılan �laç Ve Toksik
Maddelerin Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi (YP�TK) Ve Gaz
Kromatografisi Kütle Spektrometresi (GC/MS) Yöntemleri �le Analizi
Amaç: Bu çalı�ma, standardize edilmi� bir toksikoloji laboratuarında dünyada gün geçtikçe
yelpazesi geni�leyen ve zehirlenme olgularında sıklıkla kar�ıla�ılan toksik maddelerin
analizini ve böylelikle acil servislere hizmet etmeye yönelik etkin, hızlı yöntemlerin
geli�tirilmesini sa�lamaktır.
Çalı�ma sırasında ara�tırma amacıyla yapılacak analiz giderleri için hastanın
kendisinden veya ba�lı oldu�u sosyal güvenlik kurulu�undan hiçbir ücret talep
edilmeyecektir, hasta yazılı onay vermi� olsa da ara�tırmanın her hangi bir döneminde
ara�tırmadan vazgeçmekte özgürdür, hastanın kimlik bilgileri ve tüm kayıtları saklı
tutulacaktır.
Bu ara�tırmaya hiçbir baskı olmaksızın, kendi rızamla katıldı�ımı beyan ederim.
Hastanın; Adı:
Soyadı:
�mzası:
Cinsiyeti:
Ya�ı:
*Hasta re�it de�ilse yasal temsilcisinin;
*Adı:
*Soyadı:
*�mzası:
Tez Yürütücüsü: Ara�. Gör. Zeynep Türkmen (Uzman Kimyager)
Tel: 0212 414 3000/22839
215
�
�
Ek 3 – Klinik Toksikoloji Analizi �stek Formu
�Acil Hastane: Lab No: �Rutin Adres: Telefon: Hasta Adı Ya�ı Kilosu Doktorun adı Tel no
�lacın alındı�ı ya da maruz kalındı�ı tarih ve saat:
Örne�in alındı�ı tarih ve saat:
Örne�in laboratuara geli� zamanı:
Servis:
�üpheli ilaçlar: Sonuçların rapor edildi�i tarih:
Hastada tespit edilen belirti ve semptomlar: �Koma �Zihin bulanıklı�ı �Sempatik �Antikolinerjik �Di�er............................................. 1. �laç Taraması: �Sadece kalitatif
• Amfetaminler • Antidepresanlar
(Amitriptilin, Amoxapin, Desipramin, Doksepin, �mipramin, Maprotilin, Nortriptilin, Trazadon, Trimipramin)
• Antihistaminikler • Barbitüratlar (kısa etkili olanlar) • Klordiazepoksit • Kokain • Kodein • Diazepam • Ethclorvynol • Glutetemid • Meperidin
• Meprobamat • Metadon • Metamfetamin • Metakualon • Morfin • Pentazosin • Fensiklidin • Fenobarbital • Fenotiyazinler • Propoksifen • Kinin • Salislatlar
� Gastrik lavage � 24 s. idrar � Kan Analist: Tarih: Yorumlar:
216
�
�
Ek 4 – Sosyodemografik Analiz Formu
Adı, Soyadı: Ya�ı: Cinsiyeti: Adres, Telefon: Medeni Durumu: Ö�renim Durumu: (1) Ö�renimi yok (2) ilk (3) orta (4) lise (5) yüksekokul Mesle�i: (1) Ö�renci (2) ��siz (3) Di�er (Belirtiniz) Ailenin ekonomik durumu: (1) Dü�ük (2) Orta (3) Yüksek Aile Yapısı: (1) Çekirdek (2) Geni� (3) Da�ınık (4) Parçalanmı� Ailedeki do�um sırası: (1) �lk (2) Orta (3) Son Arkada�ları ile ili�kisi: Daha önceden intihar giri�imi: (1) Var (2) Yok Varsa sayısı: �ntihar giri�im �ekli: �ntihar giri�im modeli: (1) Var (2) Yok Varsa: (1) Anne-baba (2) Karde� (3) Akraba (4) Arkada� (5) Kahraman �ntihar giri�imi nasıl fark edildi�i: (1) Mektup (2) Bo� ilaç kutuları (3) Ba�kasının yanında ilaç alarak veya bizzat haber vererek (4) Ba�kalarından fark edilme �ntihar giri�iminin nedeni: (1) Nedeni belirsiz bir sıkıntı (2) Sosyal çevreye, okula uyumsuzluk (3) Aile içi problemler (4) Kar�ı cins tarafından reddedilme veya terk edilme (5) Herhangi bir hayat olayı (6) Fiziksel rahatsızlık Maddeyi (ilacı) nerden buldun? Kaç para verdin: Anketi yapan: Tarih: Yorumlar:
217
�
�
Ek 5 – Örnek Kabul Talimatı
Örnek Türü Örnek kabul kriteri ve miktarı
Kan (Toksikolojik analiz için) EDTA’lı tüpe 10 mL
Kan (Alkol analizi için) NaF’li tüpe 10 mL
Serum Kuru tüper 10 mL
�drar Steril, vida kapaklı idrar kabına 50 mL
Mide içeri�i (Gastrik lavaj) �lk yıkama suyunun tümü, enjektör veya
kuru tüpe
Örnekler;
• �lgili maddenin alındı�ı saat,
• �lgili maddenin hangi yolla alındı�ı,
• �lgili maddenin ne miktarda alındı�ı
• Örne�in toplandı�ı saat
bilgilerini içermeli, hemen teslim edilemiyorsa +4oC’de muhafaza edilmelidir.
Hasta ve/veya yakını beraberinde ilgili maddeyi/ilacı getirdiyse, örnek ile birlikte bu
madde/ilaç da toksikolojik analize gönderilmelidir.
218
�
�
Ek 6 – �drar veya Gastrik Lavajda (GL) Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen,
Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metamfetamin,
Morfin ve Teofilin maddelerinin YP�TK ve GC-MS ile Analizi için Örnek
Hazırlama Talimatı
• Ek 5’e (Örnek Kabul Talimatı) uygun �ekilde alınan ve laboratuara teslim
edilen, analiz edilinceye kadar +4oC’de muhafaza edilen örnekler hazırlık
öncesinde oda sıcaklı�ına getirilir (+15 - +25oC).
�drar için;
• 3 mL �drar örne�i santrifüj tüpüne (15 mL) alınır,
• 1 mL 1N NaOH eklenir ve vortekslenir,
• 80oC’de su banyosunda 45 dakika bekletilir,
• Su banyosundan alınarak so�uması beklenir,
• 1 mL 1N HCl ile nötralle�tirilir,
• 1 mL borat tamponu eklenir (pH 9.4),
• Özütleme çözücüsü (1, 2 veya 3) karı�ımı eklenir.
• 4 dakika vortekste karı�tırılır,
• 4 dakika 4000 rpm’de santrifüj edilir,
• Üst faz uçurma tüplerine alınır,
• 40 °C’de azot altında kurulu�a kadar uçurulur,
• 200 µL metanol ilave edilir,
• 20 saniye vortekste 1400-1600 rpm hızda karı�tırılır,
• 1 dakika ultrasonik banyoda bekletilir,
• �çine insert yerle�tirilmi� viallere alınır.
219
�
�
GL için;
• 3 mL gastrik lavaj santrifüj tüpüne (15 mL) alınır,
• 1 mL borat tamponu eklenir (pH 9.4),
• Özütleme çözücüsü (1, 2 veya 3) karı�ımı eklenir.
• 4 dakika vortekste karı�tırılır,
• 4 dakika 4000 rpm’de santrifüj edilir,
• Üstf faz uçurma tüplerine alınır,
• 40 °C’de azot altında kurulu�a kadar uçurulur,
• 200 µL metanol ile çözündürülür,
• 20 saniye vortekste 1400-1600 rpm hızda karı�tırıldıktan sonra
• 1 dakika ultrasonik banyoda bekletilir.
• �çine insert yerle�tirilmi� viallere alınır.
Yukarıdaki talimata uygun olarak hazırlanan örnekler, Ek 7 (YP�TK ile analiz talimatı)
ve Ek 8’e (GC-MS ile do�rulama talimatı) göre analiz edilir.
220
�
�
Ek 7 – �drar veya Gastrik Lavajda (GL) Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen,
Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metamfetamin,
Morfin ve Teofilin maddelerinin YP�TK ile analiz talimatı
• Ek 6’ya uygun �ekilde hazırlanan ve cam viallere koyulan örnekler ATS4
cihazının örnek tepsisine sıra ile yerle�tirilir.
• ATS4 cihazına ba�lı azot gazı açılır ve basıncı (5 bar) kontrol edilir.
• CAMAG yazılım programı açılır.
• Programda yeni bir analiz sayfası açılır; kullanılacak sistem ekipmanı seçilir
(ATS4, AMD, Tarayıcı).
• ATS4’de modülüne a�a�ıdaki parametreler kaydedilir:
Maksimum enjeksiyon hacmi 25 µL
�ırınga yıkama çözeltisi Metanol
Yıkama döngüsü 2
Uygulama modu Bant �eklinde
�lk bandın uygulanaca�ı ilk y-pozisyonu 8 mm
�lk bandın uygulanaca�ı ilk x-pozisyonu 15 mm
Bantlar arasındaki minimum aralık 7 mm
Bant uzunlu�u 6 mm
• AMD modülüne a�a�ıdaki parametreler kaydedilir:
Mobil faz: Toluen:Aseton:Etanol:NH3(25%) (67:25:5:3)
Plaka �artlandırma çözeltisi: Toluen:Aseton:Etanol:NH3(25%) (67:25:5:3)
Tek bir plaka için kullanılan çözücü miktarı: 14 ml
Plaka göç mesafesi: 80 mm
Kurutma süresi: 3 dakika
221
�
�
Toplam yürütme süresi: 25 dakika
Tank içi sıcaklık: 23.9oC
• Tarayıcı modülüne a�a�ıdaki parametreler kaydedilir:
Dedeksiyon tarayıcısı
Dalga boyu: 254 nm
Lamba: D2 ve W
Slit aralı�ı boyutları: 4.00 x 0.20 mm
Tarama hızı: 20 mm/sn
Ölçüm tipi: Remisyon
Ölçüm modu: Absorpsiyon
Artalan düzeltme: Minimum e�im
Ölçüm modu: Pik alanı ve pik yüksekli�i
Pik e�i�i:
Minimum e�im: 5
Minimum yükseklik: 5 AU
Minimum alan: 10 AU
Maksimum yükseklik: 990
Tarama ba�lama noktası: 10.0 mm
Tarama biti� noktası: 80.0 mm
Spektrum tarayıcısı
Dalga boyu: 200 - 450 nm
Lamba: D2 ve W
Slit aralı�ı boyutları: 4.00 x 0.20 mm
Tarama hızı: 100 nm/sn
Veri çözünürlü�ü: 1 nm/basamak
222
�
�
Ölçüm tipi: Remisyon
Ölçüm modu: Absorpsiyon
Artalan düzeltme: Minimum e�im
Regresyon modu: Lineer
• ATS4 modülüne yeni plaka ve deneme püskürtmesi yapılan plaka dikkatlice
yerle�tirilir ve örnekler tatbik edilir.
• Tatbik sonrası plaka alınarak AMD modülüne yerle�tirilir, mobil faz ve tank
satürasyon çözeltileri taze hazırlanır, tanka aktarılır ve yürütme ba�latılır.
• AMD modülünde developmanı sonrası kurutulan plaka çıkarılır ve görsel
inceleme için UV lambası altında bakıldıktan sonra tarayıcıya yerle�tirilir.
• Tarayıcıda daha önceden belirlenen parametrelerde dedeksiyon ve spektrum
taramaları yapılır.
• Analiz sonunda YP�TK kromatogramlarından elde edilen pikler, pik alanlarına
göre örnekteki madde miktarını belirler.
• YP�TK UV spektrum kütüphanesinde olmayan ve alıkonma faktörü uyumsuz
olan �üpheli pikler Ek 9’daki talimata uygun �ekilde de�erlendirilir.
223
�
�
Ek 8 – �drar veya Gastrik Lavajda (GL) Alprazolam, Amitriptilin, Asetaminofen, Asetilsalisilik asit, Diazepam, Karbamazepin, Kodein, Kokain, Metamfetamin, Morfin ve Teofilin maddelerinin GC-MS ile do�rulama talimatı
• YP�TK’da taranan ve pozitif olarak belirlenen maddelere ait örnek �i�eleri GC-
MS tepsisine yerle�tirilir.
• GC-MS sistemine ba�lı bilgisayar ve ChemStation yazılımı açılır.
• A�a�ıdaki parametrelerin “Drug” adı altında kayıtlı oldu�u yöntem seçilir ve
sistemin bu sıcaklık programında dengeye gelmesi beklenir.
�nlet sıcaklı�ı: 250oC
�nlet modu: “split”
Split oranı 5:1
Split akı�ı: 7.5 mL/dk
Toplam akı�: 12.1 mL/dk
Basınç: 12.98 psi
Kolon türü: Kapiler kolon (Agilent Part No. 19091S-433) HP-5MS %5 Fenil Metil
Siloksan, 30m x 0.25mm x 0.25µm (Uzunluk x iç çap x film kalınlı�ı)
Ba�langıç akı�ı: 1.5 mL/dk (45 cm/sn)
Modu: Sabit akı�
Ta�ıyıcı gaz: Helyum
Fırın Sıcaklı�ı:
Artı�
(oC/dk.)
�lk Sıcaklık
(oC) Bekleme (dk.)
Toplam
Süre (dk.)
55 2
10 250 10 31.50 dk
224
�
�
Tarama (Scan) Modu: 50 amu - 550 amu
Solvent Gecikmesi: 3 dak
MS analizörü sıcaklı�ı: 150oC
MS �yon kayna�ı sıcaklı�ı: 230oC
• Örnek listesine tepsiye yerle�tirilen örneklerin adları ve varsa detaylı bilgileri
kaydedilir ve çalı�ma ba�latılır.
• Analiz sonunda; YP�TK ile taranan ve pozitif bulunan maddelere ait GC-MS
bulguları daha önce aynı yöntem �artlarında çalı�ılan 11 standart maddenin
alıkonma zamanları (Rt) ve kütle spektrumları ile kıyaslanır. YP�TK’da pozitif
çıkan madde GC-MS ile de tespit edildiyse, do�rulama gerçekle�tirilir.
Ek 9 – �drar ve Gastrik Lavaj’da YP�TK ile yapılan analiz neticesinde elde edilen
�üpheli maddenin GC-MS ile belirlenmesi talimatı
YP�TK ile yapılan analiz neticesinde UV kütüphanesi bulguları ve Rf de�erleri
uyumsuzlu�u ile di�er 11 maddeden farklı oldu�u dü�ünülen, bilinmeyen madde tespit
edilmesi durumunda a�a�ıdaki yol izlenir;
Ek 9’da belirtilen ko�ullarda yapılan GC-MS analizinin sonucunda elde edilen
bulguların 11 maddenin dı�ında kalması durumunda; öncelikle kütle spektrumunda
maddenin tanımlaması yapılır, varsa maddenin standardına eri�ilip, ya da preparat-tablet
formuna eri�ilip o maddenin standardına ait spektrum elde edilir; yoksa kütle
spektrumundan elde edilen iyonlar, fırın sıcaklık parametreleri, alıkonma zamanları,
kolon tipi gibi detaylar da göz önünde bulundurularak literatür ara�tırılır ve maddenin
varlı�ı ya da yoklu�u ile ilgili kanaate varılır.
225
�
�
Ek 10 – t-da�ılımı de�erleri (two-tailed)
DF A P
0.80 0.20
0.90 0.10
0.95 0.05
0.98 0.02
0.99 0.01
0.995 0.005
0.998 0.002
0.999 0.001
1 3.078 6.314 12.706 31.820 63.657 127.321 318.309 636.619
2 1.886 2.920 4.303 6.965 9.925 14.089 22.327 31.599
3 1.638 2.353 3.182 4.541 5.841 7.453 10.215 12.924
4 1.533 2.132 2.776 3.747 4.604 5.598 7.173 8.610
5 1.476 2.015 2.571 3.365 4.032 4.773 5.893 6.869
6 1.440 1.943 2.447 3.143 3.707 4.317 5.208 5.959
7 1.415 1.895 2.365 2.998 3.499 4.029 4.785 5.408
8 1.397 1.860 2.306 2.897 3.355 3.833 4.501 5.041
9 1.383 1.833 2.262 2.821 3.250 3.690 4.297 4.781
10 1.372 1.812 2.228 2.764 3.169 3.581 4.144 4.587
11 1.363 1.796 2.201 2.718 3.106 3.497 4.025 4.437
12 1.356 1.782 2.179 2.681 3.055 3.428 3.930 4.318
13 1.350 1.771 2.160 2.650 3.012 3.372 3.852 4.221
14 1.345 1.761 2.145 2.625 2.977 3.326 3.787 4.140
15 1.341 1.753 2.131 2.602 2.947 3.286 3.733 4.073
16 1.337 1.746 2.120 2.584 2.921 3.252 3.686 4.015
17 1.333 1.740 2.110 2.567 2.898 3.222 3.646 3.965
18 1.330 1.734 2.101 2.552 2.878 3.197 3.610 3.922
19 1.328 1.729 2.093 2.539 2.861 3.174 3.579 3.883
20 1.325 1.725 2.086 2.528 2.845 3.153 3.552 3.850
21 1.323 1.721 2.080 2.518 2.831 3.135 3.527 3.819
22 1.321 1.717 2.074 2.508 2.819 3.119 3.505 3.792
23 1.319 1.714 2.069 2.500 2.807 3.104 3.485 3.768
24 1.318 1.711 2.064 2.492 2.797 3.090 3.467 3.745
25 1.316 1.708 2.060 2.485 2.787 3.078 3.450 3.725
26 1.315 1.706 2.056 2.479 2.779 3.067 3.435 3.707
27 1.314 1.703 2.052 2.473 2.771 3.057 3.421 3.690
28 1.313 1.701 2.048 2.467 2.763 3.047 3.408 3.674
29 1.311 1.699 2.045 2.462 2.756 3.038 3.396 3.659
30 1.310 1.697 2.042 2.457 2.750 3.030 3.385 3.646
31 1.309 1.695 2.040 2.453 2.744 3.022 3.375 3.633
32 1.309 1.694 2.037 2.449 2.738 3.015 3.365 3.622
226
�
�
33 1.308 1.692 2.035 2.445 2.733 3.008 3.356 3.611
34 1.307 1.691 2.032 2.441 2.728 3.002 3.348 3.601
35 1.306 1.690 2.030 2.438 2.724 2.996 3.340 3.591
36 1.306 1.688 2.028 2.434 2.719 2.991 3.333 3.582
37 1.305 1.687 2.026 2.431 2.715 2.985 3.326 3.574
38 1.304 1.686 2.024 2.429 2.712 2.980 3.319 3.566
39 1.304 1.685 2.023 2.426 2.708 2.976 3.313 3.558
40 1.303 1.684 2.021 2.423 2.704 2.971 3.307 3.551
42 1.302 1.682 2.018 2.418 2.698 2.963 3.296 3.538
44 1.301 1.680 2.015 2.414 2.692 2.956 3.286 3.526
46 1.300 1.679 2.013 2.410 2.687 2.949 3.277 3.515
48 1.299 1.677 2.011 2.407 2.682 2.943 3.269 3.505
50 1.299 1.676 2.009 2.403 2.678 2.937 3.261 3.496
60 1.296 1.671 2.000 2.390 2.660 2.915 3.232 3.460
70 1.294 1.667 1.994 2.381 2.648 2.899 3.211 3.435
80 1.292 1.664 1.990 2.374 2.639 2.887 3.195 3.416
90 1.291 1.662 1.987 2.369 2.632 2.878 3.183 3.402
100 1.290 1.660 1.984 2.364 2.626 2.871 3.174 3.391
120 1.289 1.658 1.980 2.358 2.617 2.860 3.160 3.373
150 1.287 1.655 1.976 2.351 2.609 2.849 3.145 3.357
200 1.286 1.652 1.972 2.345 2.601 2.839 3.131 3.340
300 1.284 1.650 1.968 2.339 2.592 2.828 3.118 3.323
500 1.283 1.648 1.965 2.334 2.586 2.820 3.107 3.310
1.282 1.645 1.960 2.326 2.576 2.807 3.090 3.291
227
�
�
Ek 11 – F testi da�ılım de�erleri (two-tailed)
0,05 Payın serbestlik derecesi df1 df2 1 2 3 4 5 6 7 8 1 161,4476 199,5 215,7073 224,5832 230,1619 233,986 236,7684 238,88272 18,51282 19 19,16429 19,24679 19,29641 19,32953 19,35322 19,370993 10,12796 9,552094 9,276628 9,117182 9,013455 8,940645 8,886743 8,8452384 7,708647 6,944272 6,591382 6,388233 6,256057 6,163132 6,094211 6,0410445 6,607891 5,786135 5,409451 5,192168 5,050329 4,950288 4,875872 4,818326 5,987378 5,143253 4,757063 4,533677 4,387374 4,283866 4,206658 4,1468047 5,591448 4,737414 4,346831 4,120312 3,971523 3,865969 3,787044 3,7257258 5,317655 4,45897 4,066181 3,837853 3,687499 3,58058 3,500464 3,4381019 5,117355 4,256495 3,862548 3,633089 3,481659 3,373754 3,292746 3,22958310 4,964603 4,102821 3,708265 3,47805 3,325835 3,217175 3,135465 3,07165811 4,844336 3,982298 3,587434 3,35669 3,203874 3,094613 3,01233 2,9479912 4,747225 3,885294 3,490295 3,259167 3,105875 2,99612 2,913358 2,84856513 4,667193 3,805565 3,410534 3,179117 3,025438 2,915269 2,832098 2,76691314 4,60011 3,738892 3,343889 3,11225 2,958249 2,847726 2,764199 2,69867215 4,543077 3,68232 3,287382 3,055568 2,901295 2,790465 2,706627 2,64079716 4,493998 3,633723 3,238872 3,006917 2,852409 2,741311 2,657197 2,59109617 4,451322 3,591531 3,196777 2,964708 2,809996 2,69866 2,614299 2,54795518 4,413873 3,554557 3,159908 2,927744 2,772853 2,661305 2,576722 2,51015819 4,38075 3,521893 3,12735 2,895107 2,740058 2,628318 2,543534 2,4767720 4,351243 3,492828 3,098391 2,866081 2,71089 2,598978 2,514011 2,44706421 4,324794 3,4668 3,072467 2,8401 2,684781 2,572712 2,487578 2,42046222 4,300949 3,443357 3,049125 2,816708 2,661274 2,549061 2,463774 2,39650323 4,279344 3,422132 3,027998 2,795539 2,639999 2,527655 2,442226 2,37481224 4,259677 3,402826 3,008787 2,776289 2,620654 2,508189 2,422629 2,35508125 4,241699 3,38519 2,991241 2,75871 2,602987 2,49041 2,404728 2,33705726 4,225201 3,369016 2,975154 2,742594 2,58679 2,474109 2,388314 2,32052727 4,210008 3,354131 2,960351 2,727765 2,571886 2,459108 2,373208 2,30531328 4,195972 3,340386 2,946685 2,714076 2,558127 2,445259 2,35926 2,29126430 4,170877 3,31583 2,922277 2,689628 2,533555 2,420523 2,334344 2,26616340 4,084746 3,231727 2,838745 2,605975 2,449466 2,335852 2,249024 2,1801750 4,03431 3,18261 2,790008 2,557179 2,400409 2,286436 2,199202 2,12992360 4,001191 3,150411 2,758078 2,525215 2,36827 2,254053 2,166541 2,096968120 3,920124 3,071779 2,680168 2,447237 2,289851 2,175006 2,08677 2,016426100.000 3,841552 2,995822 2,604998 2,372021 2,214189 2,098688 2,009683 1,938506
0,05
Payın serbestlik derecesi df1
df2 11 12 13 14 15 16 17 18
228
�
�
1 242,9835 243,906 244,6898 245,364 245,9499 246,4639 246,9184 247,32322 19,40496 19,41251 19,4189 19,42438 19,42914 19,43329 19,43696 19,440223 8,763333 8,744641 8,728681 8,714896 8,70287 8,692286 8,6829 8,6745194 5,935813 5,911729 5,891144 5,873346 5,857805 5,844117 5,83197 5,8211165 4,703967 4,677704 4,655225 4,635768 4,618759 4,603764 4,590444 4,5785346 4,027442 3,999935 3,976363 3,955934 3,938058 3,922283 3,908259 3,8957097 3,603037 3,574676 3,550343 3,529231 3,51074 3,494408 3,479877 3,4668638 3,312951 3,283939 3,259019 3,237378 3,218406 3,201634 3,186701 3,1733179 3,102485 3,072947 3,047549 3,025473 3,006102 2,988966 2,973696 2,96000310 2,942957 2,912977 2,887175 2,864728 2,845017 2,827566 2,812007 2,79804511 2,81793 2,787569 2,761417 2,738648 2,71864 2,700914 2,6851 2,67090112 2,717331 2,686637 2,660177 2,637124 2,616851 2,598881 2,582839 2,56842813 2,63465 2,603661 2,576927 2,553619 2,53311 2,51492 2,498672 2,48406914 2,565497 2,534243 2,507263 2,483726 2,463003 2,444613 2,428179 2,41340115 2,506806 2,475313 2,44811 2,424364 2,403447 2,384875 2,36827 2,35333216 2,456369 2,42466 2,397254 2,373318 2,352223 2,333484 2,316722 2,30163617 2,412561 2,380654 2,353063 2,328952 2,307693 2,2888 2,271893 2,25667118 2,374156 2,342067 2,314304 2,290033 2,268622 2,249587 2,232546 2,21719719 2,34021 2,307954 2,280034 2,255614 2,234063 2,214895 2,197729 2,18226320 2,309991 2,277581 2,249514 2,224956 2,203274 2,183983 2,166701 2,15112421 2,282916 2,250362 2,22216 2,197473 2,17567 2,156263 2,138872 2,12319322 2,258518 2,225831 2,197502 2,172695 2,150778 2,131264 2,113771 2,09799423 2,236419 2,203607 2,17516 2,15024 2,128217 2,108602 2,091013 2,07514524 2,216309 2,18338 2,154822 2,129797 2,107673 2,087963 2,070284 2,05433125 2,197929 2,164891 2,136229 2,111105 2,088887 2,069088 2,051323 2,03528926 2,181067 2,147926 2,119166 2,093949 2,071642 2,051758 2,033913 2,01780227 2,16554 2,132303 2,10345 2,078145 2,055755 2,03579 2,017869 2,00168628 2,151197 2,117869 2,088929 2,063541 2,041071 2,021031 2,003037 1,98678530 2,125559 2,092063 2,062963 2,03742 2,014804 1,994624 1,976496 1,96011640 2,03758 2,003459 1,973756 1,947635 1,924463 1,90375 1,885112 1,86824250 1,986056 1,951528 1,921429 1,894926 1,871384 1,850315 1,831334 1,81413360 1,952212 1,917396 1,887018 1,860242 1,836437 1,815113 1,795885 1,778446120 1,86929 1,833695 1,802553 1,775031 1,750497 1,728463 1,708544 1,690432100.000 1,788744 1,752269 1,720254 1,69187 1,666486 1,643615 1,622873 1,603953
229
�
�
9. ÖZGEÇM��
Adı: Zeynep TÜRKMEN
Do�um tarihi ve yeri: 02.02.1977, Fethiye - MU�LA
Uyru�u: T.C.
E�itimi:
1985-1989 Fethiye Merkez Atatürk �lkokulu
1989-1992 U�ak Anadolu Lisesi
1993-1995 Fethiye Lisesi
1996-2000 Hacettepe Üniversitesi, E�itim Fakültesi, Kimya Ö�retmenli�i
2001-2004 �stanbul Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Temel Eczacılık
Bilimleri, Genel Kimya (Yüksek Lisans) (Danı�man: Prof. Dr. Gülaçtı Topçu)
“Bazı triterpen-flavon kombinasyonlarının hazırlanması ve biomembranlarda prob
olarak kullanılabilirli�inin ara�tırılması”, �.Ü. Bilimsel Ara�tırma Proje #
T115/11112002
Bildi�i yabancı diller:
�ngilizce: �yi derecede
Almanca: Temel düzeyde
Bu proje kapsamında katıldı�ı kongreler, yayınlar;
Z. Türkmen, S. Mercan, S. Cengiz
Eroin, Morfin, Kokain ve MDMA’ nın Yüksek Performanslı �nce Tabaka
Kromatografisi ile e�zamanlı tayini, Adli Tıp Dergisi, 2008 (1) 13-24.
230
�
�
B. Anilanmert, M. Balta, M. Aydin, I. Bavunoglu, S. Cengiz, Z. Turkmen
Confirmation of Oleander Poisoning by LC/MS, American Academy of Forensic
Sciences 63rd Annual Scientific Meeting, 2011, Chicago IL, USA (Abstract Book
Pg: 426)
Z. Turkmen, S. Mercan, I. Bavunoglu, S. Cengiz
Collaboration of emergency clinician and forensic toxicologist in a suicide case
related with amitriptyline, American Academy of Forensic Sciences 61st Annual
Scientific Meeting, 2009, Denver, USA (Abstract Book Pg: 405)
I. Bavunoglu, Z. Turkmen, S. Mercan, S. Cengiz
An Unusual Presentation of Organophosphate Poisoning: A Case Report, 1st
International Euroasian Congress of Forensic Sciences, 2008, �stanbul, Türkiye,
(Abstract Book Pg: 81).
Z. Turkmen, S. Mercan, L. Tutanc, S. Cengiz
Simultaneous High Performance Thin Layer Chromatographic Determination of
Heroine, Morphine, Cocaine and MDMA, American Academy of Forensic
Sciences, 60th Annual Meeting, 19-24 February 2008, Washington, DC – USA
Z. Türkmen, D. Salkım, M. Açıkkol, S. Cengiz (Sözlü sunum)
Adli Bilimlerde Yüksek Performanslı �nce Tabaka Kromatografisi ve
Uygulamaları, 14. Ulusal Adli Tıp Günleri, 17-21 Ekim 2007, Aksu, Antalya,
Türkiye